4 en 5 mei denkboek 2017 by Nationaal Comité 4 en 5 mei

4 en 5 mei HER-

VRIJ-

BE-

AAN-

DENK BOEK

19.59 uur

De trompettist of hoornist speelt het Taptoe-signaal. Vroeger riep de commandant aan het eind van de dag ‘Tap-toe’! Oftewel: doe de biertap dicht en ga naar bed, de dag is voorbij. Nu wordt dit signaal in Nederland gebruikt bij herdenkingen en begrafenissen.

Moeilijke woorden

ERECOULOIR: Rij van veteranen en actieve militairen VETERAAN: Militair die op (vredes)missie is geweest DEFILÉ: Een stoet mensen die ergens langs loopt, als eerbetoon.

Scouts en zeekadetten

Elk jaar werken er 100 scouts en zeekadetten mee aan de herdenking. Jongens en meisjes van 13 tot 18 jaar, steeds uit een andere provincie. Dit jaar geven jongeren uit NoordHolland de kransen aan.

KIJKWIJZER Deze Kijkwijzer zorgt ervoor dat je alles snapt en niks mist als je op 4 mei op tv naar de herdenking op de Dam kijkt. Je mag zelf ook dingen invullen.

Nationaal Monument op de Dam

Er vindt eerst nog een bijeenkomst in de Nieuwe Kerk plaats voor ongeveer 1.600 gasten.

erecouloir

Regiewagen NOS (om het hoekje)

Hoor je andere woorden die je niet kent? Kijk dan achterin dit boekje op de woordenlijst.

Gevolmachtigde ministers van Aruba, Curaçao en St. Maarten voorzitters van de eerste en tweede kamer

hier zitten mensen die de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt

koning en koningin

en voorzitter Nationaal Comité 4 en 5 mei

Minister-president (achter deze mensen)

erewacht van de Koninklijke Luchtmacht

beveiliger

19.59 uur

Moeilijke woorden

ERECOULOIR: Rij van veteranen en actieve militairen VETERAAN: Militair die op (vredes)missie is geweest DEFILÉ: Een stoet mensen die ergens langs loopt, als eerbetoon.

Scouts en zeekadetten

Elk jaar werken er 100 scouts en zeekadetten mee aan de herdenking. Jongens en meisjes van 13 tot 18 jaar, steeds uit een andere provincie. Dit jaar geven jongeren uit NoordHolland de kransen aan.

KIJKWIJZER Deze Kijkwijzer zorgt ervoor dat je alles snapt en niks mist als je op 4 mei op tv naar de herdenking op de Dam kijkt. Je mag zelf ook dingen invullen.

Nationaal Monument op de Dam

Er vindt eerst nog een bijeenkomst in de Nieuwe Kerk plaats voor ongeveer 1.600 gasten.

erecouloir

Regiewagen NOS (om het hoekje)

Hoor je andere woorden die je niet kent? Kijk dan achterin dit boekje op de woordenlijst.

Gevolmachtigde ministers van Aruba, Curaçao en St. Maarten voorzitters van de eerste en tweede kamer

hier zitten mensen die de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt

koning en koningin

en voorzitter Nationaal Comité 4 en 5 mei

Minister-president (achter deze mensen)

erewacht van de Koninklijke Luchtmacht

beveiliger

SCHRIJF NIKS IN DIT BOEKJE. KLEUR NIKS IN. LAAT IEMAND ANDERS NIET IN DIT BOEKJE SCHRIJVEN. TEKEN NIKS IN DIT BOEKJE. LAAT DIT BOEKJE NIET AAN IEMAND ANDERS ZIEN. ZET GEEN STREPEN IN DE TEKST. GEEF GEEN ANTWOORD OP VRAGEN UIT DIT BOEKJE.* * HOUD JE NIET A AN DEZE REGELS.

Gebruik deze vragen tijdens het kijken naar de herdenking op de Dam.

1 Wie leggen de eerste en de grootste krans?

2 Wanneer doen ze dat? na de 2 minuten stilte voor de 2 minuten stilte 3 Hoeveel kransen worden er in totaal gelegd?

4 Wie legt de laatste krans?

5 Welke kleuren hebben de bloemen in de kransen? Waarom?

6 Schrijf hier vier woorden uit het gedicht dat na het Wilhelmus wordt voorgedragen.

8 Uit welke provincies komen de kinderen die bloemen leggen?

9 Dit vond ik heel indrukwekkend:

7 Je ziet ook het publiek op J Kruis aan en maak de zin af. de Dam. Als ik naar een herdenking zou Kruis aan als je iemand ziet die: gaan, dan kies ik: gaapt voor de herdenking op de verdrietig is Dam de ogen dicht heeft een andere grote herdenking strak voor zich uit kijkt zoals op de Waalsdorpervlakte moet lachen een herdenking in mijn eigen iets in iemand anders woonplaats oor fluistert omdat:

Tot de Doden Je hoort bij het leggen van de kransen het

muziekstuk ‘Tot de doden’. De titel komt van een gedicht van Ed Hoornik, die concentratiekamp Dachau overleefde.

Gebruik deze vragen tijdens het kijken naar de herdenking op de Dam.

1 Wie leggen de eerste en de grootste krans?

2 Wanneer doen ze dat? na de 2 minuten stilte voor de 2 minuten stilte 3 Hoeveel kransen worden er in totaal gelegd?

4 Wie legt de laatste krans?

5 Welke kleuren hebben de bloemen in de kransen? Waarom?

6 Schrijf hier vier woorden uit het gedicht dat na het Wilhelmus wordt voorgedragen.

8 Uit welke provincies komen de kinderen die bloemen leggen?

9 Dit vond ik heel indrukwekkend:

Tot de Doden Je hoort bij het leggen van de kransen het

muziekstuk ‘Tot de doden’. De titel komt van een gedicht van Ed Hoornik, die concentratiekamp Dachau overleefde.

4 en 5 mei

HER-

VRIJ-

BE-

AAN-

DENKBOEK

VRIJDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 3

Nadenken over vrijheid

Stel je eens voor dat we niet vrij zouden zijn! Zoals in de Tweede Wereldoorlog, toen honderdduizenden Nederlanders omkwamen door geweld of door gebrek aan eten en zorg. Elk jaar op 4 mei staan we stil bij hoe verschrikkelijk oorlog is.

Vrijheid kun je niet zien en niet vastpakken. Maar toch is vrijheid het mooiste dat we samen hebben.

Koning Willem-Alexander

at betekent vrijheid voor jou? Hoe meer je erover nadenkt, hoe meer kanten je aan vrijheid ontdekt. Vrij ben je als je mag denken en geloven wat je wilt. Als je jezelf mag zijn, nieuwe dingen mag leren en de kans krijgt om te doen wat jij belangrijk vindt. Als je niet bang hoeft te zijn dat anderen die sterker zijn je zomaar kwaad doen. Als je vrij bent van honger en een plek hebt waar je je thuis kunt voelen.

De dag erna, op 5 mei, vieren we onze vrijheid. Die vrijheid is van jou en van alle kinderen in je klas. Hij is van de juf en de meester, van je ouders en ook van mij. We delen onze vrijheid en dat betekent óók: rekening houden met de vrijheid van anderen. Zo blijven we samen vrij!

4 en 5 mei

HER-

VRIJ-

BE-

AAN-

DENKBOEK

VRIJDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 3

Nadenken over vrijheid

Vrijheid kun je niet zien en niet vastpakken. Maar toch is vrijheid het mooiste dat we samen hebben.

Koning Willem-Alexander

INHOUD

4 — 4 en 5 mei Denkboek

4 en 5 mei Denkboek — 5

OVER JEZELF

TIEN DINGEN... IN MIJN KOFFER

OVER EEN ANDER

VRIJDENKEN Vrijheid is niet vanzelfsprekend. Wie vecht voor vrijheid? Hoe voelt het om vrij te zijn?

DE TWEEDE WERELDOORLOG Een tijdbalk

KLEINE STAD VOOR EEN GROTE HELD Het verhaal van George Maduro

IK WIL HET WETEN! Vragen over vrijheid, oorlog en vrede aan deskundigen

BEVRIJD!

BEDENKEN Wat vind jij zelf van wat je leest? Bedenk ook wat jij zou doen of zou kiezen. Wat vindt een ander? Praat samen over de verschillen.

HERDENKEN, HOE DOE JE DAT?

HOE DENKEN JULLIE OVER: HERDENKEN?

HERDENKEN Hoe was het? Wat is er gebeurd? Wie herdenken we en waarom?

AANDENKEN Deze pagina’s vul je in zodat ze van jezelf worden. Bewaar het voor later en lees het nog eens terug.

(ON)VRIJ

Bij deze opdracht mag je iets doen (schrijven, kleuren, tekenen).

NAAR SCHOOL IN DE OORLOG?

Een denkvraag. Je hoeft het antwoord niet op te schrijven. Het mag wel.

DE FEBRUARISTAKING

UITGESLOTEN, VERVOLGD, VERMOORD

VELDMUISJES BAKKEN De oorlog in Nederlands-Indië

......................................................

Zoek de sticker van het monument dat bij dit verhaal hoort. Plak die op de goede plek op de poster. Informatie over monumenten vind je op www.4en5mei.nl/adopteer. Zie je een woord dat je niet kent? Zoek het op in de Oorlogswoordenlijst achterin dit boekje.

eid persvrijh

de regerin g mag alles zelf bepalen geen verkiezingen

er is vrijheid van meningsuiting

ar je kan zoma nis in de gevange en rd wo gegooid

de regerin g moet zich ook aan regels houden

één persoon heeft de macht

je moet uitkijken met wat je zegt

vrije verkiezingen

geen vrijheid van meningsuiting

heeft het volk ht de mac

WEG! Over vluchten voor oorlog

(N)IETS DOEN Keuzes maken in de oorlog

NIEUWE OORLOG Nederlands-Indië of Indonesië?

HOE DENKEN JULLIE OVER: COLLABOREREN, VERZET & AANPASSEN?

WAT IS VRIJHEID?

MONUMENT IN JOUW BUURT

ONDER EEN KLEEDJE BIJ JUF JANSMA Onderduiken

EEN BRUG MET EEN VERHAAL Over een jonge Nederlandse soldaat

DROMEN VAN ANNE

NOOIT MEER TERUGGEKOMEN

TIEN DINGEN… WAAR JIJ VAN DROOMT

EEN LIEDJE OVER VRIJHEID De Kinderlezing

DE HONGERWINTER

HOE DENKEN JULLIE OVER: VRIJHEID?

TIEN DINGEN... OP MIJN BORD

NODIG IN DE OORLOG

INHOUD

4 — 4 en 5 mei Denkboek

4 en 5 mei Denkboek — 5

OVER JEZELF

TIEN DINGEN... IN MIJN KOFFER

OVER EEN ANDER

VRIJDENKEN Vrijheid is niet vanzelfsprekend. Wie vecht voor vrijheid? Hoe voelt het om vrij te zijn?

DE TWEEDE WERELDOORLOG Een tijdbalk

KLEINE STAD VOOR EEN GROTE HELD Het verhaal van George Maduro

IK WIL HET WETEN! Vragen over vrijheid, oorlog en vrede aan deskundigen

BEVRIJD!

BEDENKEN Wat vind jij zelf van wat je leest? Bedenk ook wat jij zou doen of zou kiezen. Wat vindt een ander? Praat samen over de verschillen.

HERDENKEN, HOE DOE JE DAT?

HOE DENKEN JULLIE OVER: HERDENKEN?

HERDENKEN Hoe was het? Wat is er gebeurd? Wie herdenken we en waarom?

AANDENKEN Deze pagina’s vul je in zodat ze van jezelf worden. Bewaar het voor later en lees het nog eens terug.

(ON)VRIJ

Bij deze opdracht mag je iets doen (schrijven, kleuren, tekenen).

NAAR SCHOOL IN DE OORLOG?

Een denkvraag. Je hoeft het antwoord niet op te schrijven. Het mag wel.

DE FEBRUARISTAKING

UITGESLOTEN, VERVOLGD, VERMOORD

VELDMUISJES BAKKEN De oorlog in Nederlands-Indië

......................................................

eid persvrijh

de regerin g mag alles zelf bepalen geen verkiezingen

er is vrijheid van meningsuiting

ar je kan zoma nis in de gevange en rd wo gegooid

de regerin g moet zich ook aan regels houden

één persoon heeft de macht

je moet uitkijken met wat je zegt

vrije verkiezingen

geen vrijheid van meningsuiting

heeft het volk ht de mac

WEG! Over vluchten voor oorlog

(N)IETS DOEN Keuzes maken in de oorlog

NIEUWE OORLOG Nederlands-Indië of Indonesië?

HOE DENKEN JULLIE OVER: COLLABOREREN, VERZET & AANPASSEN?

WAT IS VRIJHEID?

MONUMENT IN JOUW BUURT

ONDER EEN KLEEDJE BIJ JUF JANSMA Onderduiken

EEN BRUG MET EEN VERHAAL Over een jonge Nederlandse soldaat

DROMEN VAN ANNE

NOOIT MEER TERUGGEKOMEN

TIEN DINGEN… WAAR JIJ VAN DROOMT

EEN LIEDJE OVER VRIJHEID De Kinderlezing

DE HONGERWINTER

HOE DENKEN JULLIE OVER: VRIJHEID?

TIEN DINGEN... OP MIJN BORD

NODIG IN DE OORLOG

AANDENKEN

OVER jezelf

6 — 4 en 5 mei Denkboek

5 Welke foto’s horen voor jou bij vrijheid?

AANDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 7

OVER EEN

ander

VUL IN!

LAAT INVULLEN DOOR EEN VOLWASSENE

1 Naam:

2 Hoeveel jaar zit er tussen jou en 1940,

3 Ik ken iemand die een oorlog heeft

het begin van de Tweede Wereldoorlog in Nederland?

meegemaakt, namelijk …

4 Zet een vinkje bij de uitspraak of

uitspraken die bij jou passen.

4 MEI IK LOOP MEE MET EEN STILLE TOCHT. IK KIJK OP TV NAAR DE HERDENKING. OEPS, VERGETEN DAT HET OM ACHT UUR WAS!

meegemaakt, namelijk …

6 Dit boek/deze film/deze game over de oorlog ken ik:

Boek: Film: Game:

IK LEES EEN VERHAAL OVER DE OORLOG. WIJ HANGEN THUIS DE VLAG HALFSTOK.

..................................................

4 Zet een vinkje bij de uitspraak of

uitspraken die bij jou passen.

4 MEI IK LOOP MEE MET EEN STILLE TOCHT. IK KIJK OP TV NAAR DE HERDENKING. OEPS, VERGETEN DAT HET OM ACHT UUR WAS!

7 MAAK DE ZIN AF.

We herdenken de oorlog en vieren de bevrijding omdat:

WIJ HANGEN THUIS DE VLAG HALFSTOK.

................................................

WIJ HANGEN THUIS DE VLAG UIT.

IK GA NAAR EEN BEVRIJDINGSFESTIVAL.

IK GA NAAR EEN BEVRIJDINGSFEEST.

Boek: Film: Game: 7 MAAK DE ZIN AF.

We herdenken de oorlog en vieren de bevrijding omdat:

5 MEI

WIJ HANGEN THUIS DE VLAG UIT.

IK KIJK OP TV IETS VAN BEVRIJDINGSDAG.

6 Dit boek/deze film/deze game over de oorlog ken ik:

IK LEES EEN VERHAAL OVER DE OORLOG.

5 MEI

IK WEET NIET DAT HET BEVRIJDINGSDAG IS.

5 Welke foto’s horen voor jou bij vrijheid?

8 Laat een volwassene de rechterpagina invullen.

Je ouder of verzorger, oma of opa, tante, oom of de buurvrouw bijvoorbeeld.

IK WEET NIET DAT HET BEVRIJDINGSDAG IS. IK KIJK OP TV IETS VAN BEVRIJDINGSDAG. IK GA NAAR EEN BEVRIJDINGSFEEST.

7 Vergelijk samen de antwoorden van het kind

en die van jezelf. Zijn ze heel verschillend?

AANDENKEN

OVER jezelf

6 — 4 en 5 mei Denkboek

5 Welke foto’s horen voor jou bij vrijheid?

AANDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 7

OVER EEN

ander

VUL IN!

LAAT INVULLEN DOOR EEN VOLWASSENE

1 Naam:

2 Hoeveel jaar zit er tussen jou en 1940,

3 Ik ken iemand die een oorlog heeft

het begin van de Tweede Wereldoorlog in Nederland?

meegemaakt, namelijk …

4 Zet een vinkje bij de uitspraak of

uitspraken die bij jou passen.

4 MEI IK LOOP MEE MET EEN STILLE TOCHT. IK KIJK OP TV NAAR DE HERDENKING. OEPS, VERGETEN DAT HET OM ACHT UUR WAS!

meegemaakt, namelijk …

6 Dit boek/deze film/deze game over de oorlog ken ik:

Boek: Film: Game:

IK LEES EEN VERHAAL OVER DE OORLOG. WIJ HANGEN THUIS DE VLAG HALFSTOK.

..................................................

4 Zet een vinkje bij de uitspraak of

uitspraken die bij jou passen.

4 MEI IK LOOP MEE MET EEN STILLE TOCHT. IK KIJK OP TV NAAR DE HERDENKING. OEPS, VERGETEN DAT HET OM ACHT UUR WAS!

7 MAAK DE ZIN AF.

We herdenken de oorlog en vieren de bevrijding omdat:

WIJ HANGEN THUIS DE VLAG HALFSTOK.

................................................

WIJ HANGEN THUIS DE VLAG UIT.

IK GA NAAR EEN BEVRIJDINGSFESTIVAL.

IK GA NAAR EEN BEVRIJDINGSFEEST.

Boek: Film: Game: 7 MAAK DE ZIN AF.

We herdenken de oorlog en vieren de bevrijding omdat:

5 MEI

WIJ HANGEN THUIS DE VLAG UIT.

IK KIJK OP TV IETS VAN BEVRIJDINGSDAG.

6 Dit boek/deze film/deze game over de oorlog ken ik:

IK LEES EEN VERHAAL OVER DE OORLOG.

5 MEI

IK WEET NIET DAT HET BEVRIJDINGSDAG IS.

5 Welke foto’s horen voor jou bij vrijheid?

8 Laat een volwassene de rechterpagina invullen.

Je ouder of verzorger, oma of opa, tante, oom of de buurvrouw bijvoorbeeld.

IK WEET NIET DAT HET BEVRIJDINGSDAG IS. IK KIJK OP TV IETS VAN BEVRIJDINGSDAG. IK GA NAAR EEN BEVRIJDINGSFEEST.

7 Vergelijk samen de antwoorden van het kind

en die van jezelf. Zijn ze heel verschillend?

HERDENKEN

8 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 9

Duitsland, Italië en Japan maakten afspraken en vochten samen. Ze waren de As-mogendheden.

de tweede

W w ereldoorlog In 1933 kwam de NSDAP, de politieke partij van Adolf Hitler, aan de macht in Duitsland. De leden van die partij werden nazi’s genoemd. Hitler wilde van Duitsland weer een trots en machtig land maken. Duitsland had alle schuld van de Eerste Wereldoorlog gekregen en het land was straatarm geworden. De partij van Hitler beloofde de mensen werk. Hitler zorgde ervoor dat hij alle macht in handen kreeg en dat tegenstanders werden uitgeschakeld. 10 mei Het Duitse leger valt Hitler bouwde het leger weer op. Nederland binnen en trekt via Hij voegde gebieden die Duitsland België snel naar Frankrijk op. Het Nederlandse leger houdt waren afgenomen weer bij het land. de vijand vijf dagen tegen. Maar dat was niet genoeg...

1939

14 mei Duitsland bombardeert Rotterdam. Nederland geeft zich de volgende dag over. Nederland is bezet.

7 december Japan valt de Amerikaanse vloot aan bij Pearl Harbor (Hawaï). Nu doen ook de Verenigde Staten mee met de oorlog.

1940

1 september Nazi-Duitsland valt Polen binnen. Engeland en Frankrijk verklaren daarna Duitsland de oorlog.

1941 22 juni Hitler valt Rusland binnen. De nazi’s veroveren snel veel gebied. Later dat jaar loopt het Duitse leger vast vlakbij Moskou.

juli Hitler probeert Engeland met bombardementen tot overgave te dwingen. De Engelsen vechten keihard terug. ‘We zullen ons nooit overgeven’, zegt premier Churchill. Hitler geeft het op, maar blijft Londen bombarderen. declares war: verklaart de oorlog

1942 8 maart Japan bezet Nederlands-Indië.

november De Duitsers verliezen een belangrijke slag in Egypte.

HERDENKEN

8 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 9

Duitsland, Italië en Japan maakten afspraken en vochten samen. Ze waren de As-mogendheden.

de tweede

1939

14 mei Duitsland bombardeert Rotterdam. Nederland geeft zich de volgende dag over. Nederland is bezet.

7 december Japan valt de Amerikaanse vloot aan bij Pearl Harbor (Hawaï). Nu doen ook de Verenigde Staten mee met de oorlog.

1940

1 september Nazi-Duitsland valt Polen binnen. Engeland en Frankrijk verklaren daarna Duitsland de oorlog.

1941 22 juni Hitler valt Rusland binnen. De nazi’s veroveren snel veel gebied. Later dat jaar loopt het Duitse leger vast vlakbij Moskou.

1942 8 maart Japan bezet Nederlands-Indië.

november De Duitsers verliezen een belangrijke slag in Egypte.

HERDENKEN

10 — 4 en 5 mei Denkboek Amerikaanse troepen. Britse troepen.

2 februari Het Duitse leger wordt verslagen bij de Russische stad Stalingrad. Bijna een miljoen Russische soldaten sterven of raken gewond.

6 juni D-Day: De geallieerden landen op de kust van Frankrijk. Na zware gevechten trekken ze verder Europa in. De Russen verslaan de Duitsers vanuit het oosten.

5 september Op de radio horen mensen dat de geallieerden in Nederland zijn. Ze vieren feest: Dolle Dinsdag. Het bericht klopt niet. september Via Nijmegen en Arnhem proberen de geallieerden Duitsland binnen te trekken. Maar ze worden verslagen bij Arnhem. Zuid-Nederland is bevrijd.

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 11

maart Begin van de bevrijding van Nederland boven de rivieren.

15 augustus Japan geeft zich over. De Tweede Wereldoorlog is nu overal voorbij. 27 januari Bevrijding van Auschwitz, het grootste vernietigingskamp van de nazi’s.

30 april De Russische legers hebben Berlijn bereikt. Adolf Hitler pleegt zelfmoord met een gifpil. Zijn soldaten vechten nog door.

1944 1943 Bijna alle landen op de wereld zijn op de één of andere manier betrokken bij de oorlog. Slechts een handjevol landen deed niet mee en bleef neutraal. Bijna de hele wereld was in oorlog.

november Bevrijding van ZeeuwsVlaanderen en Walcheren. De geallieerden zetten Walcheren onder water om de Duitsers te stoppen. december - januari 1945 Grote tegenaanval van Duitsland in de Ardennen.

6 en 9 augustus De Amerikanen gooien atoombommen op de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki. Honderdduizenden Japanse burgers komen om of raken gewond. Een invasie op Japans grondgebied zou teveel soldatenlevens kosten.

1945 5 mei Op de avond van 4 mei geven de Duitsers in Noord-WestEuropa zich over. Op 5 mei is er een gesprek in Wageningen tussen de Canadezen en de Duitsers.

7 mei In Frankrijk geeft het Duitse leger zich over: de volgende dag zullen de gevechten stoppen. 8 Mei is het officiële einde van de oorlog in Europa. De Russen tekenden op 8 mei een vredesovereenkomst in Duitsland. Daarbij werd de Russische tijd gebruikt, die een dag voorloopt op de Duitse tijd. Daarom is 9 mei in Rusland bevrijdingsdag.

HERDENKEN

10 — 4 en 5 mei Denkboek Amerikaanse troepen. Britse troepen.

2 februari Het Duitse leger wordt verslagen bij de Russische stad Stalingrad. Bijna een miljoen Russische soldaten sterven of raken gewond.

6 juni D-Day: De geallieerden landen op de kust van Frankrijk. Na zware gevechten trekken ze verder Europa in. De Russen verslaan de Duitsers vanuit het oosten.

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 11

maart Begin van de bevrijding van Nederland boven de rivieren.

15 augustus Japan geeft zich over. De Tweede Wereldoorlog is nu overal voorbij. 27 januari Bevrijding van Auschwitz, het grootste vernietigingskamp van de nazi’s.

30 april De Russische legers hebben Berlijn bereikt. Adolf Hitler pleegt zelfmoord met een gifpil. Zijn soldaten vechten nog door.

1944 1943 Bijna alle landen op de wereld zijn op de één of andere manier betrokken bij de oorlog. Slechts een handjevol landen deed niet mee en bleef neutraal. Bijna de hele wereld was in oorlog.

november Bevrijding van ZeeuwsVlaanderen en Walcheren. De geallieerden zetten Walcheren onder water om de Duitsers te stoppen. december - januari 1945 Grote tegenaanval van Duitsland in de Ardennen.

1945 5 mei Op de avond van 4 mei geven de Duitsers in Noord-WestEuropa zich over. Op 5 mei is er een gesprek in Wageningen tussen de Canadezen en de Duitsers.

HERDENKEN WAT IS HERDENKEN?

Her-denken •

op een plechtige manier stilstaan bij een overleden persoon of bij een gebeurtenis uit het verleden

12 — 4 en 5 mei Denkboek

WAAROM HERDENKEN WE?

HOE HERDENKEN WE?

Ritueel

• plechtige handeling waarbij je bepaalde dingen in een vaste volgorde doet.

27 *

Herdenking kindertransporten vanuit kamp Vught Bij het kindermonument in Nationaal Monument Kamp Vught.

JANUARI

FEBRUARI

Bombardement Nijmegen

Bevrijding kamp Amersfoort

Holocaust herdenking

MEI

Bombardement op Rotterdam

SEPTEMBER

Slag om Arnhem

JUNI

Kindertransport kamp Vught

SEPTEMBER

Bevrijding van Eindhoven

APRIL

15 AUGUSTUS

Einde van de oorlog in NederlandsIndië (nu Indonesië) Bij het Indisch monument in Den Haag en ook op andere plekken in het land.

AUGUSTUS

Einde oorlog in Nederlands-Indië

OKTOBER

Razzia Putten

RESPECT!

Tijdens de Nationale Herdenking ben je uit respect voor de slachtoffers even stil.

WAAR HERDENKEN WE?

> Radiomakers zenden 2 minuten lang niet uit. > Treinen, trams en bussen vertrekken nog niet of staan onderweg stil. > Vanaf Schiphol vertrekken er 2 minuten lang geen vliegtuigen. > De meeste mensen zetten even niks op Twitter, Facebook en Instagram.

BIJ 4 MEI GEBRUIKEN WE DEZE RITUELEN:

> Vlag. Op de avond van 4 mei hijsen we in Nederland de vlaggen halfstok tussen 18.00 uur en zonsondergang. > Stilte. Om 20.00 uur is iedereen 2 minuten stil. > Volkslied. Na de 2 minuten stilte wordt het Nederlandse volkslied gespeeld. > Bloemen. We leggen bloemen bij een oorlogsmonument in onze stad of ons dorp.

7 JUNI

We herdenken niet alleen op 4 mei, maar het hele jaar door, bijvoorbeeld ook op:

* de zondag het dichtst bij 27 januari

In Nederland zijn het hele jaar herdenkingen van oorlogsslachtoffers en gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog. Tijdens de Nationale Herdenking op 4 mei herdenken we alle slachtoffers samen. Wat is herdenken precies?

Een herdenking is een bijeenkomst waarbij we aandacht besteden aan de slachtoffers. Tijdens herdenken maken we vaak gebruik van rituelen.

WANNEER HERDENKEN WE?

We herdenken elk jaar alle Nederlandse oorlogsslachtoffers, om hen en wat er is gebeurd nooit te vergeten. We herdenken om respect te betonen aan slachtoffers en hun nabestaanden. Ook staan we op 4 mei stil bij het feit dat leven in vrijheid, zoals wij in Nederland nu al bijna 72 jaar doen, niet vanzelfsprekend is.

HERDENKEN HOE DOE JE DAT?

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 13

1 Wie of wat herdenk jij wel eens? 2 Heb je daar een ritueel voor?

27 JANUARI

Holocaust herdenking Bij het ‘Nooit meer Auschwitz’-monument in Amsterdam.

Bij monumenten en oorlogsgraven in het hele land. In Amsterdam zijn de koning en koningin, de ministers en de leden van de Eerste en Tweede Kamer aanwezig bij de dodenherdenking op de Dam. Deze herdenking wordt op tv uitgezonden, net zoals een andere grote herdenking: de herdenking op de Waalsdorpervlakte, in de duinen bij Den Haag. Op deze plek zijn tijdens de oorlog veel verzetsstrijders doodgeschoten. Er is op 4 mei ook een herdenking in jouw buurt. Kijk bijvoorbeeld op de website van de gemeente waar je woont.

HERDENKEN WAT IS HERDENKEN?

Her-denken •

op een plechtige manier stilstaan bij een overleden persoon of bij een gebeurtenis uit het verleden

12 — 4 en 5 mei Denkboek

WAAROM HERDENKEN WE?

HOE HERDENKEN WE?

Ritueel

• plechtige handeling waarbij je bepaalde dingen in een vaste volgorde doet.

27 *

Herdenking kindertransporten vanuit kamp Vught Bij het kindermonument in Nationaal Monument Kamp Vught.

JANUARI

FEBRUARI

Bombardement Nijmegen

Bevrijding kamp Amersfoort

Holocaust herdenking

MEI

Bombardement op Rotterdam

SEPTEMBER

Slag om Arnhem

JUNI

Kindertransport kamp Vught

SEPTEMBER

Bevrijding van Eindhoven

APRIL

15 AUGUSTUS

Einde van de oorlog in NederlandsIndië (nu Indonesië) Bij het Indisch monument in Den Haag en ook op andere plekken in het land.

AUGUSTUS

Einde oorlog in Nederlands-Indië

OKTOBER

Razzia Putten

RESPECT!

Tijdens de Nationale Herdenking ben je uit respect voor de slachtoffers even stil.

WAAR HERDENKEN WE?

BIJ 4 MEI GEBRUIKEN WE DEZE RITUELEN:

7 JUNI

We herdenken niet alleen op 4 mei, maar het hele jaar door, bijvoorbeeld ook op:

* de zondag het dichtst bij 27 januari

Een herdenking is een bijeenkomst waarbij we aandacht besteden aan de slachtoffers. Tijdens herdenken maken we vaak gebruik van rituelen.

WANNEER HERDENKEN WE?

HERDENKEN HOE DOE JE DAT?

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 13

1 Wie of wat herdenk jij wel eens? 2 Heb je daar een ritueel voor?

27 JANUARI

Holocaust herdenking Bij het ‘Nooit meer Auschwitz’-monument in Amsterdam.

HERDENKEN

14 — 4 en 5 mei Denkboek

WIE HERDENKEN WE? In de eerste plaats herdenken we op 4 mei de Nederlandse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Sinds 1961 herdenken we ook de Nederlanders die zijn omgekomen tijdens vredesoperaties en andere oorlogen na de Tweede Wereldoorlog.

WIE ZIJN DIE SLACHTOFFERS? EN HOEVEEL ZIJN HET ER?

1940-1945

in en uit Nederland Meer dan

260.000 mensen

DE DODEN TELLEN Het is heel moeilijk om het precieze aantal Tweede Wereldoorlog-slachtoffers vast te stellen. Dat komt omdat gegevens vaak ontbreken. Veel van deze cijfers zijn daarom geschat. Sinti en Roma: Groepen mensen met een eigen taal en cultuur die in verschillende landen in Europa wonen. Ze werden vroeger ‘zigeuners’ genoemd, maar omdat dit eigenlijk een scheldwoord is (het betekent ‘rondtrekkende bandieten’) gebruiken we dat woord niet meer.

• Burgers bevrijding • Burgers Nederlands-Indië • Burgers honger en ziekte • Burgers oorlogsgeweld • Dwangarbeiders • Burgers Hongerwinter 1944-1945 • Joden (vervolging) • Bemanning van handelsschepen • Krijgsgevangenen Japan • Militairen, mei 1940 • Politieke tegenstanders • Roma en Sinti

• Burgers dekolonisatieoorlog Nederlands-Indië 1945 - 1949 • Militairen dekolonisatieoorlog Nederlands-Indië 1945 - 1949 • Militairen oorlogen en vredesoperaties vanaf 1961

ong. 23.000 ong. 20.800 ong. 50.000 ong. 30.000 meer dan 8.500 ong. 25.000 ong. 104.000 ong. 3.400 ong. 8.200 ong. 2.200 ong. 7.000 215

ong. 20.000 ong. 5000 ong. 413

Dekolonisatieoorlog Nederlands-Indië: Nederlands-Indië was eeuwenlang een kolonie van Nederland. Na de Tweede Wereldoorlog wilden de Indonesiërs onafhankelijk worden van Nederland en riepen de Republiek Indonesië uit. Nederland wilde dat niet, en stuurde militairen naar Nederlands-Indië. De Indonesiërs verzetten zich hiertegen. Een oorlog met misdaden door beide partijen volgde tussen 1945 en 1949. Indonesië werd in 1949 een zelfstandig land.

Gehandicapten en psychiatrisch patiënten werden vaak zo slecht behandeld in instellingen dat veel van hen stierven. Van deze slachtoffers weten we nog niet zoveel, daarom wordt er nog onderzoek naar gedaan. Je ziet hier alleen de Nederlandse slachtoffers. In Europa en in de rest van de wereld zijn in totaal miljoenen mensen gestorven tijdens de Tweede Wereldoorlog en in oorlogen daarna.

4 en 5 mei Denkboek — 15

DE SLACHTOFFERS

Als je op tv kijkt naar de herdenking op de Dam op 4 mei hoor je de volgende tekst: “Tijdens de Nationale Herdenking herdenken wij de Nederlandse oorlogsslachtoffers. Allen – burgers en militairen – die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, en daarna in oorlogssituaties en bij vredesoperaties.”

HERDENKEN

1 Hoeveel is duizend? Kun jij een voorbeeld bedenken om je voor te stellen hoe groot dat getal is? 2 Ken jij een land waar Nederlandse militairen naartoe zijn uitgezonden voor een missie?

HIER ZIE JE VIER GEZICHTEN VAN DE HONDERDDUIZENDEN MENSEN DIE WE HERDENKEN OP 4 MEI.

Sinti-meisje Settela Steinbach kijkt vanuit de trein die haar wegvoert naar Auschwitz. Daar wordt ze in 1945 vermoord.

De Joodse Alfred Melkman werd geboren in Amsterdam. Hij stierf in concentratiekamp Sobibor toen hij 9 jaar oud was.

1945-NU Meer dan

25.000 mensen

Luc Janzen, korporaal der eerste klasse, gesneuveld in 2010 op 26-jarige leeftijd tijdens een vredesmissie in Uruzgan, Afghanistan. Robbie Vervoort (rechts, aan de hand van zijn moeder) werd 6 jaar. Hij overleed in een kamp in Nederlands-Indië. Zijn broer Hans (links) heeft later een boek over hem geschreven.

HERDENKEN

14 — 4 en 5 mei Denkboek

WIE ZIJN DIE SLACHTOFFERS? EN HOEVEEL ZIJN HET ER?

1940-1945

in en uit Nederland Meer dan

260.000 mensen

• Burgers dekolonisatieoorlog Nederlands-Indië 1945 - 1949 • Militairen dekolonisatieoorlog Nederlands-Indië 1945 - 1949 • Militairen oorlogen en vredesoperaties vanaf 1961

ong. 23.000 ong. 20.800 ong. 50.000 ong. 30.000 meer dan 8.500 ong. 25.000 ong. 104.000 ong. 3.400 ong. 8.200 ong. 2.200 ong. 7.000 215

ong. 20.000 ong. 5000 ong. 413

4 en 5 mei Denkboek — 15

DE SLACHTOFFERS

HERDENKEN

1 Hoeveel is duizend? Kun jij een voorbeeld bedenken om je voor te stellen hoe groot dat getal is? 2 Ken jij een land waar Nederlandse militairen naartoe zijn uitgezonden voor een missie?

HIER ZIE JE VIER GEZICHTEN VAN DE HONDERDDUIZENDEN MENSEN DIE WE HERDENKEN OP 4 MEI.

Sinti-meisje Settela Steinbach kijkt vanuit de trein die haar wegvoert naar Auschwitz. Daar wordt ze in 1945 vermoord.

De Joodse Alfred Melkman werd geboren in Amsterdam. Hij stierf in concentratiekamp Sobibor toen hij 9 jaar oud was.

1945-NU Meer dan

25.000 mensen

BEDENKEN

16 — 4 en 5 mei Denkboek

HOE DENKEN JULLIE OVER: Mijn moeder was op missie in Afghanistan.

Ik hoop dat wij nooit een oorlog meemaken.

BEDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 17

HERDENKEN? Eens of oneens? Teken een pijltje op de lijn. Hieronder zie je een voorbeeld. Vraag een volwassene (bijvoorbeeld je vader, moeder, opa, oma, oom, tante, buurman, buurvrouw…) om ook pijltjes te zetten, in een andere kleur!

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik werk met de kleur:

Ik vind van niet

........................................................ werkt met de kleur:

1 Oorlog herdenken is belangrijker dan vrijheid vieren. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

2 Het is belangrijk dat we allemaal tegelijk herdenken. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

3 Verhalen blijven vertellen over de Tweede Wereldoorlog is belangrijk. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

4 Op 4 mei mag je ook aan overleden familieleden of vrienden denken. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

5 Twee minuten stil zijn is lang. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

6 Over 100 jaar herdenken we de Tweede Wereldoorlog nog steeds. 4 mei, 20.30 uur, Amsterdam Herdenking op de Dam Kinderen leggen bloemen bij het Nationaal Monument op de Dam.

Ik denk van wel ______________________________________________________ Allebei ingevuld? Waarover zijn jullie het niet met elkaar eens? Hoe komt dat?

Ik denk van niet

BEDENKEN

16 — 4 en 5 mei Denkboek

HOE DENKEN JULLIE OVER: Mijn moeder was op missie in Afghanistan.

Ik hoop dat wij nooit een oorlog meemaken.

BEDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 17

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik werk met de kleur:

Ik vind van niet

........................................................ werkt met de kleur:

1 Oorlog herdenken is belangrijker dan vrijheid vieren. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

2 Het is belangrijk dat we allemaal tegelijk herdenken. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

3 Verhalen blijven vertellen over de Tweede Wereldoorlog is belangrijk. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

4 Op 4 mei mag je ook aan overleden familieleden of vrienden denken. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

5 Twee minuten stil zijn is lang. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

6 Over 100 jaar herdenken we de Tweede Wereldoorlog nog steeds. 4 mei, 20.30 uur, Amsterdam Herdenking op de Dam Kinderen leggen bloemen bij het Nationaal Monument op de Dam.

Ik denk van wel ______________________________________________________ Allebei ingevuld? Waarover zijn jullie het niet met elkaar eens? Hoe komt dat?

Ik denk van niet

VRIJDENKEN

18 — 4 en 5 mei Denkboek

(ON)VRIJ Op 10 mei 1940 bezetten de Duitsers Nederland. Nederland was een rechtsstaat; een land waar burgers worden beschermd door wetten. De overheid mag niet zomaar alles doen. De nazi’s maakten met de bezetting een eind aan de rechtsstaat. De Nederlanders waren niet meer de baas in eigen land. Streep door wat in de tijd van de bezetting NIET meer bij het bestuur van Nederland hoorde.

eid persvrijh

er is vrijheid van meningsuiting

Alles doorgestreept? Wat je overhoudt, zijn zinnen met de kenmerken van een dictatuur, het tegenovergestelde van een rechtsstaat. Nederland viel in 1940-1945 onder de dictatuur van de nazi's. Ook nu zijn veel landen op de wereld een dictatuur, bijvoorbeeld Syrië, Wit-Rusland, Angola en Noord-Korea.

geen verkiezingen

ar je kan zoma enis in de gevang rden gegooid wo

Naar

SCHOOL in de OORLOG?

Door het wegvallen van de rechtsstaat konden de Joden vervolgd worden. Welke groep(en) mensen zou(den) gevaar lopen als nu de rechtsstaat zou wegvallen?

de regerin g mag alles zelf bepalen

de regerin g moet zich ook aan regels houden

één persoon heeft de macht

je moet uitkijken met wat je zegt DEN HAAG, 1942

vrije verkiezingen

geen vrijheid van meningsuiting

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 19

k heeft het vol ht de mac

We moeten naar een andere school en hebben ook een andere meester. Meester Foppe is Joods, net als wij. Maar er komen steeds minder kinderen naar school. Ze zijn ondergedoken of opgepakt...

>>> lees verder >>>

VRIJDENKEN

18 — 4 en 5 mei Denkboek

eid persvrijh

er is vrijheid van meningsuiting

geen verkiezingen

ar je kan zoma enis in de gevang rden gegooid wo

Naar

SCHOOL in de OORLOG?

Door het wegvallen van de rechtsstaat konden de Joden vervolgd worden. Welke groep(en) mensen zou(den) gevaar lopen als nu de rechtsstaat zou wegvallen?

de regerin g mag alles zelf bepalen

de regerin g moet zich ook aan regels houden

één persoon heeft de macht

je moet uitkijken met wat je zegt DEN HAAG, 1942

vrije verkiezingen

geen vrijheid van meningsuiting

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 19

k heeft het vol ht de mac

We moeten naar een andere school en hebben ook een andere meester. Meester Foppe is Joods, net als wij. Maar er komen steeds minder kinderen naar school. Ze zijn ondergedoken of opgepakt...

>>> lees verder >>>

HERDENKEN

20 — 4 en 5 mei Denkboek

BRIELLE, 1943

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 21

AMSTERDAM, 1942

Op mijn school is een bom gevallen. Geen school dus meer voorlopig.

TEGELEN, 1942

Ik vind handvaardigheid leuk! Daarna hebben we Duitse les. Dat vind ik moeilijk. Maar het is verplicht.

De winter was heel koud. Maar nu kunnen we weer buitenspelen!

DEN HAAG

LEIDEN, 1944

We mogen niet naar binnen van de meester, maar we hebben het allang door het raam gezien. Ik denk dat ik weet wie het gedaan heeft.

AMSTERDAM, 1942

Op school wordt in de hal een hele grote keuken gemaakt. Mensen uit de buurt mogen daar komen eten. Ik heb steeds zo’n honger. Gelukkig krijgen wij ook.

We zitten in een ander gebouw. Want de kachels in onze school zijn uit. De meester zegt dat de brandstof op is.

AMSTERDAM, WINTER 1944/1945

De school is dicht. We hebben het zo koud. Ik haal houtblokken tussen de tramrails uit voor onze kachel. Mama is er heel blij mee!

AKEN, JUNI 1945

Ik ben zo lang niet naar school geweest! Ik heb er echt zin in. Eindelijk weer ‘gewoon doen’.

HERDENKEN

20 — 4 en 5 mei Denkboek

BRIELLE, 1943

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 21

AMSTERDAM, 1942

Op mijn school is een bom gevallen. Geen school dus meer voorlopig.

TEGELEN, 1942

Ik vind handvaardigheid leuk! Daarna hebben we Duitse les. Dat vind ik moeilijk. Maar het is verplicht.

De winter was heel koud. Maar nu kunnen we weer buitenspelen!

DEN HAAG

LEIDEN, 1944

We mogen niet naar binnen van de meester, maar we hebben het allang door het raam gezien. Ik denk dat ik weet wie het gedaan heeft.

AMSTERDAM, 1942

Op school wordt in de hal een hele grote keuken gemaakt. Mensen uit de buurt mogen daar komen eten. Ik heb steeds zo’n honger. Gelukkig krijgen wij ook.

We zitten in een ander gebouw. Want de kachels in onze school zijn uit. De meester zegt dat de brandstof op is.

AMSTERDAM, WINTER 1944/1945

De school is dicht. We hebben het zo koud. Ik haal houtblokken tussen de tramrails uit voor onze kachel. Mama is er heel blij mee!

AKEN, JUNI 1945

Ik ben zo lang niet naar school geweest! Ik heb er echt zin in. Eindelijk weer ‘gewoon doen’.

HERDENKEN

22 — 4 en 5 mei Denkboek

4 en 5 mei Denkboek — 23

Wat deden mensen toen ze zagen dat Joodse Nederlanders werden weggevoerd? Hun buren, klasgenoten, collega’s. De meeste mensen deden weinig. Behalve in februari 1941. Toen waren er protesten tegen de Jodenvervolging.

HAARLEM VELSEN

FEBRUARISTAKING

HERDENKEN

AMSTERDAM ZAANDAM

HARD OPTREDEN

MEER STAKINGEN

HILVERSUM BUSSUM WEESP MUIDEN UTRECHT

DE DOKWERKER

De Duitse bezetters treden keihard op tegen de stakers. Er vallen 9 doden en 24 zwaargewonden. Heel veel stakers worden gevangengenomen. Na twee dagen is de staking voorbij.

OP JE KNIEËN

AMSTERDAM ZAANDAM

AANVAL OP STRAAT

HAARLEM VELSEN HILVERSUM BUSSUM WEESP MUIDEN UTRECHT

Vanuit Amsterdam slaat de staking over naar Zaandam, Haarlem, Velsen, Hilversum, Bussum, Weesp, Muiden en Utrecht.

RAZZIA De Duitse bezetter slaat de rellen keihard neer. Ze houden een grote razzia onder de Joodse bevolking in Amsterdam. 427 mannen worden opgepakt en op een plein samengedreven. Later worden ze naar een concentratiekamp gedeporteerd.

WINTER 1940/1941

Het leven voor Joden wordt steeds moeilijker. Ze worden op straat aangevallen door NSB’ers, winkelruiten worden ingegooid of beklad. Joodse jongeren in Amsterdam pikken het niet. Ze vechten terug. Er wordt een NSB’er gedood.

AMSTERDAM ZAANDAM HAARLEM VELSEN

23 FEBRUARI 1941

De Joodse mannen zitten urenlang op hun knieën op het plein terwijl ze onder schot worden gehouden. Heel veel voorbijgangers zien het. Ze zijn geschokt. Mensen uit het verzet zijn boos. Ze plannen een staking.

HILVERSUM BUSSUM WEESP MUIDEN UTRECHT

ACHTTIEN DODEN

GA STAKEN! De Communistische Partij van Nederland doet een oproep: “Ga staken! Dit pikken we niet! Iedereen moet meedoen! Ambtenaren, tramconducteurs, winkeliers, iedereen!”

22 FEBRUARI 1941

6 Drie leiders van de Februaristaking en 15 andere verzetsmensen worden opgepakt en doodgeschoten.

Deze sterke man, een dokwerker (havenarbeider), is het symbool voor het verzet tegen de nazi’s. Het monument voor de Februaristaking staat op het plein waar de razzia plaatsvond en is geadopteerd door basisschool Rosj Pina uit Amsterdam.

2 4

HERDENKEN

22 — 4 en 5 mei Denkboek

4 en 5 mei Denkboek — 23

HAARLEM VELSEN

FEBRUARISTAKING

HERDENKEN

AMSTERDAM ZAANDAM

HARD OPTREDEN

MEER STAKINGEN

HILVERSUM BUSSUM WEESP MUIDEN UTRECHT

DE DOKWERKER

De Duitse bezetters treden keihard op tegen de stakers. Er vallen 9 doden en 24 zwaargewonden. Heel veel stakers worden gevangengenomen. Na twee dagen is de staking voorbij.

OP JE KNIEËN

AMSTERDAM ZAANDAM

AANVAL OP STRAAT

HAARLEM VELSEN HILVERSUM BUSSUM WEESP MUIDEN UTRECHT

Vanuit Amsterdam slaat de staking over naar Zaandam, Haarlem, Velsen, Hilversum, Bussum, Weesp, Muiden en Utrecht.

WINTER 1940/1941

AMSTERDAM ZAANDAM HAARLEM VELSEN

23 FEBRUARI 1941

HILVERSUM BUSSUM WEESP MUIDEN UTRECHT

ACHTTIEN DODEN

GA STAKEN! De Communistische Partij van Nederland doet een oproep: “Ga staken! Dit pikken we niet! Iedereen moet meedoen! Ambtenaren, tramconducteurs, winkeliers, iedereen!”

22 FEBRUARI 1941

6 Drie leiders van de Februaristaking en 15 andere verzetsmensen worden opgepakt en doodgeschoten.

2 4

HERDENKEN

24 — 4 en 5 mei Denkboek

Voor de oorlog woonden in Nederland 140.000 Joden. Na de Duitse bezetting begon de langzame uitsluiting van Joodse Nederlanders. Hun rechten werden afgepakt en ze moesten een Jodenster dragen. In Duitsland komt Hitler aan de macht.

UITGESLOTEN,

Ida Vos

kristallnacht: aanval door de na zi’s op de Joodse bevolki ng in Duitsland, winkels en gebedshuiz en worden vernield of in brand gestoken.

uk , toen 8 jaar

leefde vijf Mirjam ovtierekampen . concentra ers, zu s en Haar oud den vermoord . zwager wer

De ouders van Anne Frank vluchten vanuit Duitsland met hun dochters naar Nederland.

1933

Ida Vos (toen 10 jaar) moes t naar de Joo School in de dse Bezemstraat in Den Haag. de 35 k inder V an en in haar k la s overleefden maar v ier de er oorlog, onder w ie Ida. Later werd ze schri jfster. Ze sch re ef boeken en gedichten ove r de oorlog.

VERMOORD

Mirjam Weitzner- Sm

5 DECEMBER

Joodse kin deren moe ten naar aparte Joodse sch olen.

VERVOLGD,

“Je kunt het je niet voorstellen wat we aantroffen. Alles wa s kort en klein gesla gen. Lampen van het plafo nd gerukt, de piano was in tweeën geha kt. De w inkel van m ijn ouders was totaal ov erhoop gehaald.”

30 JANUARI

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 25

r naar het en niet mee rk. Joden mog naar het pa strand of t e h , ad b zwem

Sommige Joodse kinder en uit na zi-Duitsland worde n op de boot na ar Engeland ge zet, vaak helemaal alleen, zon der hun ouders. In Engeland zijn ze veilig.

esterBouw van kamp W its Du de bork voor ingen. Joodse vluchtel 9 OP 10 NOVEMBER

DECEMBER

1938

AUGUSTUS

1939

Alle Joodse Nederlandse ambtenaren ambtenaren worden moeten een Ariërverklaring ontslagen. tekenen.

5 OKTOBER

21 NOVEMBER

1940

Ra zzia in Amst erdam, 427 joodse manne n worden opgepakt en gedeporteerd na ar een conc entratiekamp. die Iedereen , wordt joods is erd. re geregist

A a rd r

ij k s k u

nde

oe n d e o nv ol d d e n e e d z i j h a a rd r i j k s k u n v o o r a t st e d a g k l a t e r d i e l a a w i st e e n we e i n k a l a g maar s waar Trebl precie r e n maa héél e v anen tig tr nder V ijfe s , 1985 . : it U o Ida V door

10 JANUARI

22 FEBRUARI

31 MEI

Bij dierentuinen, cafés, restaurants, park en, bioscopen, thea ters en bibliotheken komen bordjes met ‘Ve rboden voor Joden’.

‘We mochten steed s minder ... totdat we er niet eens meer mochten zijn’

Betty Goud smit- Ou

1 SEPTEMBER

1941

Joden mogen niet meer reizen of verhuizen zonder toestemming.

dkerk

15 SEPTEMBER

7 NOVEMBER

HERDENKEN

24 — 4 en 5 mei Denkboek

UITGESLOTEN,

Ida Vos

kristallnacht: aanval door de na zi’s op de Joodse bevolki ng in Duitsland, winkels en gebedshuiz en worden vernield of in brand gestoken.

uk , toen 8 jaar

leefde vijf Mirjam ovtierekampen . concentra ers, zu s en Haar oud den vermoord . zwager wer

De ouders van Anne Frank vluchten vanuit Duitsland met hun dochters naar Nederland.

1933

VERMOORD

Mirjam Weitzner- Sm

5 DECEMBER

Joodse kin deren moe ten naar aparte Joodse sch olen.

VERVOLGD,

30 JANUARI

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 25

r naar het en niet mee rk. Joden mog naar het pa strand of t e h , ad b zwem

Sommige Joodse kinder en uit na zi-Duitsland worde n op de boot na ar Engeland ge zet, vaak helemaal alleen, zon der hun ouders. In Engeland zijn ze veilig.

esterBouw van kamp W its Du de bork voor ingen. Joodse vluchtel 9 OP 10 NOVEMBER

DECEMBER

1938

AUGUSTUS

1939

Alle Joodse Nederlandse ambtenaren ambtenaren worden moeten een Ariërverklaring ontslagen. tekenen.

5 OKTOBER

21 NOVEMBER

1940

Ra zzia in Amst erdam, 427 joodse manne n worden opgepakt en gedeporteerd na ar een conc entratiekamp. die Iedereen , wordt joods is erd. re geregist

A a rd r

ij k s k u

nde

10 JANUARI

22 FEBRUARI

31 MEI

Bij dierentuinen, cafés, restaurants, park en, bioscopen, thea ters en bibliotheken komen bordjes met ‘Ve rboden voor Joden’.

‘We mochten steed s minder ... totdat we er niet eens meer mochten zijn’

Betty Goud smit- Ou

1 SEPTEMBER

1941

Joden mogen niet meer reizen of verhuizen zonder toestemming.

dkerk

15 SEPTEMBER

7 NOVEMBER

HERDENKEN

26 — 4 en 5 mei Denkboek

zes jaar, moeten Alle Joden, ouder dan ding dragen. kle n hu een Jodenster op

Joden mogen ni et meer met de trein, bus of tram, niet me er fietsen en na 8 uur ‘s avonds niet meer op stra at.

Anne Frank schreef op woensdag 24 juni 1942 in haar dagboek: “Het is

sterbork.nl

De Hollandsche Schouwburg in Amsterdam wordt een verzamelplaats waar Joden zich moeten melden voor deportatie. Opgepakte Joden worden er vastgehouden.

Pais en zijn negenjarige De achtjarige Benjamin ter. Ze werden op zusje Jansje met de Jodens itz vermoord. chw Aus in 2 194 ber em 23 nov

n een Joden krijge ijs met ew sb on perso een J erin.

23 JANUARI

3 MEI

Anne Frank en haar familie duiken onder.

De eerste Joden worden opgeroepen voor werkk ampen in Duitsland.

30 JUNI

4 JULI

1942

De joodse Willy Alexander schreef op 25 maart 1943 in zijn oorlogsdagboek: “Op het ogenblik zitten er 1.300 mensen in de kleine Hollandse Schouwburg. ‘t is er dan zo warm dat iedereen alsmaar om drank vraagt. Alleen de oude vrouwen kunnen op matrassen slapen. Er zijn voor die 1.300 mensen maar twee herenW.C’s en drie dames-W.C’s en één of twee wastafels.”

6 JULI

17 JULI

20 JULI

Waarom hebben deze pagina’s deze titel?

Laatste transport van rk Joden uit kamp Westerbo itz. chw naar Aus

Lothar Gold moest samen met zijn moeder Gerda op het kindertransport. Deze foto gaven ze vlak voor vertrek aan hun buren. Op de achterkant staat “Ter herinnering aan ons drietjes. Familie Gold.” Op 11 juni 1943 werd Lothar in Sobibor vermoord. Hij was 12 jaar. Bron: ww w.kampwe

smoorheet. En ik m oet alles lopen. Nu zie ik pas hoe fijn een tram toch is, vooral een op en. Maar dat genot is voor ons joden niet weggelegd. Voor on s is de voetenwagen goed genoeg.”

Joden mogen alleen nog ma ar tussen 3 en 5 uu r boodschappen doen. De meeste producten zijn dan al op.

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 27

Tot aan de fata le dag bleef het onzeker wie weg moest. Wie t zijn naam hoorde afroepen wis Hij nd. sto wat hem te doen pakte zijn bezittingen in dezelfde kof fer, rugzak of plunjezak waarmee hij naar kamp Westerbork was gekomen. Dan naar de hoofdweg van het kamp waarlangs de spoorlijn was gelegen, alwaar de lange trein klaarstond.

Monument op het voormali ge met voor elk vermoord sla ter rein van Kamp Westerbork chtoffer een steentje.

k en A n n e Fr a n ie ha ar famil tdekt n o worden rteerd. en gedepo es n Alleen An leef t r e v vader o g. de oorlo

Kindertransport van 1.269 kinderen en hun ouders na ar concentratiekamp Sobibor.

6 EN 7 JUNI

de den uit n Alle Jo te e o ies m provinc in n lde zich me ght. u V p m ka

29 SEPTEMBER

1943

m erda Amst door t word i’s z a n ’ de nrein e d u ‘J d r ive (ge zu den) o J n va d. l a ar k r e v

oodse me t bevrijd. J d an l r e d ren leven e N moeten le nsen e rs e m d 0 0 an l Neder jn 104.0 zi r E . , n ze r lie , kinde en grote ver , vrouwen n e n an M vermoord. broers en zusjes. ’s, oma’s, opa

13 4 AUGUSTUS SEPTEMBER NOVEMBER

1944

5 MEI

1945

HERDENKEN

26 — 4 en 5 mei Denkboek

zes jaar, moeten Alle Joden, ouder dan ding dragen. kle n hu een Jodenster op

Joden mogen ni et meer met de trein, bus of tram, niet me er fietsen en na 8 uur ‘s avonds niet meer op stra at.

Anne Frank schreef op woensdag 24 juni 1942 in haar dagboek: “Het is

sterbork.nl

De Hollandsche Schouwburg in Amsterdam wordt een verzamelplaats waar Joden zich moeten melden voor deportatie. Opgepakte Joden worden er vastgehouden.

Pais en zijn negenjarige De achtjarige Benjamin ter. Ze werden op zusje Jansje met de Jodens itz vermoord. chw Aus in 2 194 ber em 23 nov

n een Joden krijge ijs met ew sb on perso een J erin.

23 JANUARI

3 MEI

Anne Frank en haar familie duiken onder.

De eerste Joden worden opgeroepen voor werkk ampen in Duitsland.

30 JUNI

4 JULI

1942

6 JULI

17 JULI

20 JULI

Waarom hebben deze pagina’s deze titel?

Laatste transport van rk Joden uit kamp Westerbo itz. chw naar Aus

smoorheet. En ik m oet alles lopen. Nu zie ik pas hoe fijn een tram toch is, vooral een op en. Maar dat genot is voor ons joden niet weggelegd. Voor on s is de voetenwagen goed genoeg.”

Joden mogen alleen nog ma ar tussen 3 en 5 uu r boodschappen doen. De meeste producten zijn dan al op.

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 27

Monument op het voormali ge met voor elk vermoord sla ter rein van Kamp Westerbork chtoffer een steentje.

k en A n n e Fr a n ie ha ar famil tdekt n o worden rteerd. en gedepo es n Alleen An leef t r e v vader o g. de oorlo

Kindertransport van 1.269 kinderen en hun ouders na ar concentratiekamp Sobibor.

6 EN 7 JUNI

de den uit n Alle Jo te e o ies m provinc in n lde zich me ght. u V p m ka

29 SEPTEMBER

1943

m erda Amst door t word i’s z a n ’ de nrein e d u ‘J d r ive (ge zu den) o J n va d. l a ar k r e v

13 4 AUGUSTUS SEPTEMBER NOVEMBER

1944

5 MEI

1945

HERDENKEN

28 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 29

VELDMUISJES BAKKEN Deze jongens zijn net zo oud als jij. Ze moeten heel zwaar werk doen. Ze zijn door de Japanners in Nederlands-Indië in een kamp opgesloten. Zonder hun ouders.

In de Tweede Wereldoorlog was Japan een bondgenoot van Duitsland. Japan wilde Azië weer helemaal voor de Aziaten, waardoor er geen plaats meer was voor Europeanen en Nederlanders. In 1942 vielen de Japanners Nederlands-Indië binnen en bezetten het land. De Japanners werden door sommige

Indonesiërs als bevrijder gezien. Eindelijk waren ze van die Nederlanders af. Maar dat veranderde snel. De Japanners zagen de Indonesiërs namelijk niet als gelijken. KAMPEN

Europese mannen, vrouwen en kinderen werden tijdens de oorlog apart van elkaar door de Japanse bezetter in kampen opgesloten. De omstandigheden in de kampen waren zwaar. Zeker tegen het einde van de oorlog, in 1945, was er veel te weinig water en eten en was er een tekort aan medicijnen. Als de vrouwen een regel overtraden, moesten ze uren in de brandende zon staan en kregen ze stokslagen. Er waren ook gevangenen die moesten werken aan een spoorlijn in Birma, dwars door het oerwoud. Het was verschrikkelijk werk waardoor elke dag tientallen mensen stierven.

hun moeders in de vrouwenkampen waren weggehaald. Die kleine jongens zijn merkwaardig handig en zelfstandig, met hun kleine handjes graven ze in de holen van de talrijke veldmuizen en ik zag er laatst een paar rond een vuurtje zitten met een kleine wadjan*. Daarin kokende palmolie en ze hielden om de beurten een veldmuisje bij de staart in de olie om daarna die lekker op te peuzelen. Zo’n bijvoeding hebben ze hard nodig. Ik hoorde dat ze ook de kat van de Japanse commandant al hebben opgegeten.”

* Een wadjan is een soort koekenpan.

Bron: J.J. van der Velde in ‘De Oorlog’ (NPS)

a drie weken varen kwam je vroeger in een ander deel van Nederland: NederlandsIndië. Dit land, dat nu Indonesië heet, was een kolonie van Nederland. Een kleine groep Nederlanders was daar de baas over de oorspronkelijke bewoners van Indonesië. De Nederlanders woonden en werkten daar. Ze waren ambtenaar of plantage-eigenaar. Soms trouwden Indonesiërs en Nederlanders en zo ontstond een gemengde bevolkingsgroep. Die noemen we Indo-Europeanen of Indische Nederlanders. BEZET DOOR JAPAN

sloten. 10 jaar apar t opge en jongens vanaf eder, mo n hu er Vanaf 1944 werd nd zo s nskampen, du Ze zaten in jonge n. sse zu en es rtj oe br

Dit is een beeldje van een magere, kaalgeschoren jongen van 12. Het is een monument voor alle jongens die door de Japanners in Nederlands-Indië in kampen werden opgesloten. Onder het monument staat de tekst ‘Zij waren nog zo jong.’

en lange rij van tweehonderd kleine Ebinnen, scharminkeltjes kwam de poort jongetjes van tien jaar die bij

De jongens in het kamp zorgden voor zichzelf. Zou jij zonder je ouders kunnen?

HERDENKEN

28 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 29

VELDMUISJES BAKKEN Deze jongens zijn net zo oud als jij. Ze moeten heel zwaar werk doen. Ze zijn door de Japanners in Nederlands-Indië in een kamp opgesloten. Zonder hun ouders.

Indonesiërs als bevrijder gezien. Eindelijk waren ze van die Nederlanders af. Maar dat veranderde snel. De Japanners zagen de Indonesiërs namelijk niet als gelijken. KAMPEN

* Een wadjan is een soort koekenpan.

Bron: J.J. van der Velde in ‘De Oorlog’ (NPS)

sloten. 10 jaar apar t opge en jongens vanaf eder, mo n hu er Vanaf 1944 werd nd zo s nskampen, du Ze zaten in jonge n. sse zu en es rtj oe br

en lange rij van tweehonderd kleine Ebinnen, scharminkeltjes kwam de poort jongetjes van tien jaar die bij

De jongens in het kamp zorgden voor zichzelf. Zou jij zonder je ouders kunnen?

VRIJDENKEN

30 — 4 en 5 mei Denkboek

VRIJDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 31

geVvlucht in 1942

Iedere oorlog zorgt ervoor dat mensen op de vlucht slaan. Dat was heel lang geleden al zo en dat gebeurt nu nog steeds, iedere dag.

ikkertje op het plein. De tikker probeert zoveel mogelijk kinderen te tikken. Dan laat hij zijn oog op jou vallen. Oh nee! Rennen! Je rent zo hard je kunt, harder, harder…! Je voelt kriebels in je buik. Vluchten voor de tikker is spannend en leuk tegelijk. Je hoort het luchtalarm. Je weet wat het betekent: rennen! Je rent zo hard je kunt, harder, harder…! Je voelt de angst in je hele lijf. Dan hoor je een ontploffing. De bom viel niet op jou. Maar op wie dan wel… Weet jij hoe het voelt om te vluchten? Écht vluchten, niet alleen voor de tikker op het plein? Dat weet je pas als je het meemaakt. • Als je vader en moeder snel wat spullen bij elkaar pakken en jou aan je arm meesleuren. • Als je nooit meer terug kunt naar je eigen huis. • Als je alleen de kleren die je aan hebt, bij je hebt. • Als je speelgoed achterblijft. • Als je huisdieren niet meekunnen. • Als je je vrienden nooit meer ziet.

anneke was zes jaar oud en joods. Haar koffertje stond klaar om uit logeren te gaan. In de koffer zaten wat kleren, haar pop en een voorleesboek. Hanneke moest vluchten voor de nazi’s, alleen, zonder haar vader en moeder. Een mevrouw die ze ‘tante Zus’ moest noemen bracht haar weg met de trein. Hanneke kreeg steeds weer een andere onderduikfamilie, twaalf in totaal.

Bron: Kind in oorlog, Uniepers uitgevers

Een verhaal van War Child

geVvlucht in 2015

hmed vluchtte met zijn ouders en zussen uit Syrië. In Syrië is het oorlog en het is daar erg gevaarlijk. In het buurland Libanon is het veiliger. ‘Door de oorlog veranderde alles. Door het geweld en de bommen werd ik steeds banger. Ik kon niet meer slapen.’ Toen de bommen op zijn huis vielen, moest hij vluchten. Hij was nog op school. ‘Die ochtend maakte ik nog een proefwerk. ’s Middags was ik op weg naar Libanon. Ik kon niet meer naar huis om spullen te pakken.’ Ahmed woont nu in een vluchtelingenkamp. Hij slaapt met twaalf mensen in een ruimte. >>> lees verder >>>

VRIJDENKEN

30 — 4 en 5 mei Denkboek

VRIJDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 31

geVvlucht in 1942

Iedere oorlog zorgt ervoor dat mensen op de vlucht slaan. Dat was heel lang geleden al zo en dat gebeurt nu nog steeds, iedere dag.

Bron: Kind in oorlog, Uniepers uitgevers

Een verhaal van War Child

geVvlucht in 2015

VRIJDENKEN

32 — 4 en 5 mei Denkboek

AANDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 33

vVluchtcijfers Na de Tweede Wereldoorlog zwierven 40 miljoen vluchtelingen door Europa.

10 DINGEN...

Toen Hitler in Duitsland aan de macht kwam, zijn veel Joden en mensen met een andere politieke mening gevlucht.

in mijn

Er zijn nu – terwijl je dit leest – in de hele wereld meer dan 65 miljoen mensen op de vlucht. Sinds het begin van de oorlog in 2011 zijn 6,5 miljoen Syriërs hun huis ontvlucht.

koffer 2

toilettas

g G eld

k le r e n

In Nederland wonen tussen de 200.000 en 250.000 vluchtelingen.

Bron: Vluchtelingenwerk, IOM

Vluchtelingen uit onder andere Syrië, Eritrea en Afghanistan proberen de zee over te steken naar Europa. Van de bijna 400.000 mensen in 2016* overleefden 4.715 mensen de overtocht niet.

4 p zZaklam

Mensen die moeten vluchten kunnen maar heel weinig spullen meenemen.

foon tele

robeer het zelf eens: je hebt niet lang de tijd om na te denken. En het moet er nog bij passen. Wat neem je nog mee?

sSlaapza k

Mensen vluchten niet alleen als er oorlog is, maar ook als er armoede en werkloosheid in hun land heerst.

* tot en met 7 december 2016

Er komt een nieuw kind in jouw klas. Zij is gevlucht uit Syrië. Hoe zorg jij ervoor dat zij zich welkom voelt?

De ze

koff e

r is

van

Hoe kun je dingen die je niet mee kunt nemen toch bij je dragen?

VRIJDENKEN

32 — 4 en 5 mei Denkboek

AANDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 33

vVluchtcijfers Na de Tweede Wereldoorlog zwierven 40 miljoen vluchtelingen door Europa.

10 DINGEN...

Toen Hitler in Duitsland aan de macht kwam, zijn veel Joden en mensen met een andere politieke mening gevlucht.

in mijn

Er zijn nu – terwijl je dit leest – in de hele wereld meer dan 65 miljoen mensen op de vlucht. Sinds het begin van de oorlog in 2011 zijn 6,5 miljoen Syriërs hun huis ontvlucht.

koffer 2

toilettas

g G eld

k le r e n

In Nederland wonen tussen de 200.000 en 250.000 vluchtelingen.

Bron: Vluchtelingenwerk, IOM

Vluchtelingen uit onder andere Syrië, Eritrea en Afghanistan proberen de zee over te steken naar Europa. Van de bijna 400.000 mensen in 2016* overleefden 4.715 mensen de overtocht niet.

4 p zZaklam

Mensen die moeten vluchten kunnen maar heel weinig spullen meenemen.

foon tele

robeer het zelf eens: je hebt niet lang de tijd om na te denken. En het moet er nog bij passen. Wat neem je nog mee?

sSlaapza k

Mensen vluchten niet alleen als er oorlog is, maar ook als er armoede en werkloosheid in hun land heerst.

* tot en met 7 december 2016

Er komt een nieuw kind in jouw klas. Zij is gevlucht uit Syrië. Hoe zorg jij ervoor dat zij zich welkom voelt?

De ze

koff e

r is

van

Hoe kun je dingen die je niet mee kunt nemen toch bij je dragen?

HERDENKEN

kleine stad

34 — 4 en 5 mei Denkboek

voor een

4 en 5 mei Denkboek — 35

HERDENKEN

grote held

>>> lees verder >>>

HERDENKEN

kleine stad

34 — 4 en 5 mei Denkboek

voor een

4 en 5 mei Denkboek — 35

HERDENKEN

grote held

>>> lees verder >>>

HERDENKEN

36 — 4 en 5 mei Denkboek

4 en 5 mei Denkboek — 37

HERDENKEN

36 — 4 en 5 mei Denkboek

4 en 5 mei Denkboek — 37

HERDENKEN

(N)iets doen Collaboreren, verzetten, aanpassen. Deze drie woorden gaan over de keuzes die mensen moesten maken in de Tweede Wereldoorlog. Hoe strenger de Duitsers, hoe moeilijker het werd. Jouw keuze had invloed op het leven of de dood van een ander.

Lees de verhalen. Kruis aan welk woord er het beste bij past.

zoals anderen dat willen

collaboreren • met de

vijand samenwerken

verzetten • tegenstand bieden

aan de bezetter

‘sjaantje, jij mag niet meer meedoen’, zeiden de kinderen op school

irjam Ohringer is Joods. Ze was vijftien jaar in 1940. “Wij probeerden Joodse mensen uit handen van de Duitsers te houden. Verzet, dat sprak vanzelf.” Mirjam helpt de illegale krant De Waarheid te verspreiden. Als schoolmeisje was ze minder snel verdacht. Later gaf ze berichten door. “Altijd op de loer, opletten. Wat een lading op je schouders, voor een kind. Als jij niet oplette kon dat de dood voor een ander betekenen.” £ aanpassen £ collaboreren £ verzetten

eanne Staal was twee jaar toen de oorlog uitbrak. “Ik wist niet dat mijn vader lid was van de NSB. ‘Sjaantje, jij mag niet meer meedoen’, zeiden de kinderen op school. Ze zeiden niet waarom. Ik voelde me erg eenzaam.” Sjaantje had heel mooi speelgoed, dat kwam van Joodse kinderen. ‘Van kinderen die verhuisd zijn’, zei haar moeder. Later kwam Jeanne erachter dat die Joodse kinderen natuurlijk helemaal niet verhuisd waren, maar zijn vermoord. De keuzes van haar vader hebben veel invloed gehad op het leven van Jeanne. £ aanpassen £ collaboreren £ verzetten

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 39

Uit: Jong in oorlog, Nationaal Comité 4 en 5 mei

aanpassen • je gedragen

38 — 4 en 5 mei Denkboek

udi Hemmes (met bril) was zestien jaar toen de oorlog uitbrak. Hij had een hekel aan de Duitsers. Zo’n hekel dat hij besloot samen met een vriend naar Engeland te gaan om de geallieerden te helpen om Duitsland te verslaan. Ze moesten helemaal via België, Frankrijk, Spanje en Portugal reizen om naar Engeland te komen. Maar het lukte. Hij mocht in augustus 1944 mee naar Normandië om te vechten tegen de Duitsers. Rudi zag met eigen ogen hoe gelukkig de mensen waren die bevrijd werden. £ aanpassen £ collaboreren £ verzetten

ack de Zwart was acht toen de oorlog begon. Omdat zijn vader niet voor de Duitsers wilde werken, moesten ze van de Duitsers verhuizen. De moeder van Jack was woedend. Ze zei tegen zijn vader: ‘Het is jouw schuld dat wij moeten verhuizen. Iedereen werkt toch voor de Duitsers!’ Toen besloot de vader van Jack om het toch te doen. Hij moest daken van Duitse kazernes schilderen, vlakbij de Waalsdorpervlakte. Dat was een executieplaats. Hij zag de vrachtwagens met gevangenen en later hoorde hij de schoten. Jacks vader kwam toen thuis en legde zijn hoofd op tafel en begon te huilen. £ aanpassen £ collaboreren £ verzetten

Hij zag de vrachtwagens met gevangenen en later hoorde hij de schoten

WIL JE HET HELE VERHAAL ZIEN? Bekijk de filmpjes met het hele verhaal van Rudi, Jack, Mirjam en Jeanne op www.4en5mei.nl/jonginoorlog

Waarom is een kant kiezen in een oorlog zo moeilijk?

HERDENKEN

Lees de verhalen. Kruis aan welk woord er het beste bij past.

zoals anderen dat willen

collaboreren • met de

vijand samenwerken

verzetten • tegenstand bieden

aan de bezetter

‘sjaantje, jij mag niet meer meedoen’, zeiden de kinderen op school

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 39

Uit: Jong in oorlog, Nationaal Comité 4 en 5 mei

aanpassen • je gedragen

38 — 4 en 5 mei Denkboek

Hij zag de vrachtwagens met gevangenen en later hoorde hij de schoten

WIL JE HET HELE VERHAAL ZIEN? Bekijk de filmpjes met het hele verhaal van Rudi, Jack, Mirjam en Jeanne op www.4en5mei.nl/jonginoorlog

Waarom is een kant kiezen in een oorlog zo moeilijk?

BEDENKEN

40 — 4 en 5 mei Denkboek

HOE DENKEN JULLIE OVER: Duizenden Nederlanders werden in de jaren dertig lid van de NSB omdat ze geloofden dat deze partij iets kon doen aan de crisis.

Tijdens de Duitse bezetting hielp de NSB de nazi’s.

COLLABOREREN VERZET & AANPASSEN?

Tip: Lees eerst pagina 38 en 39

Eens of oneens? Teken een pijltje op de lijn. Hieronder zie je een voorbeeld. Vraag een volwassene (bijvoorbeeld je vader, moeder, opa, oma, oom, tante, buurman, buurvrouw…) om ook pijltjes te zetten, in een andere kleur! Ik vind van wel

HOUZEE!*

BEDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 41

______________________________________________________

Ik werk met de kleur:

Ik vind van niet

........................................................ werkt met de kleur:

1 Je aanpassen aan de vijand is eigenlijk ook collaboreren. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

2 Als je in het verzet zat, ben je een held. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

3 Je verzetten tegen de vijand klinkt makkelijker dan het is. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

4 Als ouders voor de Duitsers waren, dan moesten hun kinderen dat ook zijn. Ik vind van wel

Utrecht, 1942 Marcherende NSB’ers

Kinderen van NSB’ers werden lid van de Nationale Jeugdstorm, een soort jeugdclub waar ze over de ideeën van de NSB leerden.

______________________________________________________

Ik vind van niet

5 Het was slim van het verzet om kinderen boodschappen te laten doorgeven. Ik vind van wel * Houzee was de begroeting van de NSB’ers.

______________________________________________________

Ik vind van niet

6 Als ik een gezin had, zou ik me ook aanpassen aan de vijand. Ik vind van wel

______________________________________________________

Allebei ingevuld? Waarover zijn jullie het niet met elkaar eens? Hoe komt dat?

Ik vind van niet

BEDENKEN

40 — 4 en 5 mei Denkboek

HOE DENKEN JULLIE OVER: Duizenden Nederlanders werden in de jaren dertig lid van de NSB omdat ze geloofden dat deze partij iets kon doen aan de crisis.

Tijdens de Duitse bezetting hielp de NSB de nazi’s.

COLLABOREREN VERZET & AANPASSEN?

Tip: Lees eerst pagina 38 en 39

HOUZEE!*

BEDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 41

______________________________________________________

Ik werk met de kleur:

Ik vind van niet

........................................................ werkt met de kleur:

1 Je aanpassen aan de vijand is eigenlijk ook collaboreren. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

2 Als je in het verzet zat, ben je een held. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

3 Je verzetten tegen de vijand klinkt makkelijker dan het is. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

4 Als ouders voor de Duitsers waren, dan moesten hun kinderen dat ook zijn. Ik vind van wel

Utrecht, 1942 Marcherende NSB’ers

Kinderen van NSB’ers werden lid van de Nationale Jeugdstorm, een soort jeugdclub waar ze over de ideeën van de NSB leerden.

______________________________________________________

Ik vind van niet

5 Het was slim van het verzet om kinderen boodschappen te laten doorgeven. Ik vind van wel * Houzee was de begroeting van de NSB’ers.

______________________________________________________

Ik vind van niet

6 Als ik een gezin had, zou ik me ook aanpassen aan de vijand. Ik vind van wel

______________________________________________________

Allebei ingevuld? Waarover zijn jullie het niet met elkaar eens? Hoe komt dat?

Ik vind van niet

HERDENKEN

42 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 43

a an “A ls j e a l l e e n g a at j e z el f d e n k t, t” d e w er el d k a p o

e j d e e l k n e Onder e a m s n a J f u J bij

s ook een Je kunt met jouw kla ren en elk jaar monument adopte organiseren bij zelf een herdenking ft jouw school dat monument. Hee opteerd? Vraag een monument gead ster! Niet? Je het aan je juf of mee school aanmelden. leerkracht kan jullie n5mei.nl/adopteer. Dat kan op www.4e

onderrlog had ze twaalf oo de In . m da er st e in Am besmettelijke Juf Jansma woond 45 aan tyfus, een 19 in rf ie st a m ns ol. f Ja t in haar eigen scho duikers in huis. Ju en um on m n ee ze kreeg ziekte. Na de oorlog

het monument van

juf Jansma.

Wie moesten er

on derduiken?

gd werden door • mensen die vervol de nazi’s nazi’s moesten • mannen die voor de et wilden werken, maar dat ni verzet zaten • mensen die in het

tenspreken.nl

< Karel Fonteijn bij

Juf Jansma.

ww w.monumen

GE AD O PT EE RD el veel Joodse f Jansma is nu een n de oorlog zaten he In de school van ju zolder op , het en ok ed rg de on or haar. Basisschool kinderen vo tje en um on ige m m m ument imte. So andijk heeft dit mon of in een geheime ru Za in jk tri rs ha de Sc ou n nder hu gen de kinderen kinderen moesten zo opteerd. Elk jaar leg ad ge n. ne wo e nd 4 mei bloemen, bij een andere famili uit groep 6, 7 en 8 ro bidden. gedichten voor en ze en lez ze t het heel VLO ER KL EE D rMark Verdam vind de r on ste j ee hi M en to r jaa 16 rlingen elk jaar Karel Fonteijn was belangrijk dat zijn lee n niet genoeg re wa Er a. m ns Ja f ju Jansma en andere dook bij stilstaan bij wat juf twee vloeren ss tu j hi ep sli s rlog hebben bedden, du red. “A ls rzetsmensen in de oo ge ve en lev n zij eft he f r geleden waren kleden. De ju wereld daan. “Een paar jaa de ge at ga t, nk de elf enking die juf je alleen aan jez grijkste er ook mensen bij de herd lan be ler al de is at van haar kapot,” zegt hij. D a nog hebben gekend m ns f. Ja ju ze de n va jk. Het was duideles die je kunt leren tijd als juf in Zaandi ooi ze het vonden lijk te merken hoe m g stilstaan bij wat dat kinderen nu no heeft gedaan. Dat juf Jansma allemaa l op ons.” maakte veel indr uk

vind het mooi om Trevant (11 jaar): ‘Ik ensen zijn geweest te gedenken dat er m en gezeten en die in het verzet hebb en.’ anderen w ilden help is lang geleden, Boaz (11 jaar): ‘Het heel kort en er zijn maar eigen lijk ook die de oorlog echt nog steeds mensen . Ik vind juf Jansma hebben meegemaakt heel dapper!’ j Bij wie kun ji moet je s al t terech of je onderduiken verbergen?

HERDENKEN

42 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 43

a an “A ls j e a l l e e n g a at j e z el f d e n k t, t” d e w er el d k a p o

e j d e e l k n e Onder e a m s n a J f u J bij

het monument van

juf Jansma.

Wie moesten er

on derduiken?

gd werden door • mensen die vervol de nazi’s nazi’s moesten • mannen die voor de et wilden werken, maar dat ni verzet zaten • mensen die in het

tenspreken.nl

< Karel Fonteijn bij

Juf Jansma.

ww w.monumen

HERDENKEN

44 — 4 en 5 mei Denkboek

DROMEN VAN ANNE Anne Frank moest onderduiken. Ze droomde ervan om schrijfster te worden. Anne stierf toen ze 15 jaar was. Een fragment uit haar dagboek:

AANDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 45

VUL IN:

10 DINGEN... 1 2 3

waar

jij van

droomt

4 5 6 7 8 9 J Eén droom kan uitkomen. Welke kies je? Streep de rest door.

HERDENKEN

44 — 4 en 5 mei Denkboek

DROMEN VAN ANNE Anne Frank moest onderduiken. Ze droomde ervan om schrijfster te worden. Anne stierf toen ze 15 jaar was. Een fragment uit haar dagboek:

AANDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 45

VUL IN:

10 DINGEN... 1 2 3

waar

jij van

droomt

4 5 6 7 8 9 J Eén droom kan uitkomen. Welke kies je? Streep de rest door.

HERDENKEN

46 — 4 en 5 mei Denkboek

HONGERWINTER WAAROM?

WANNEER KWAM ER HULP? In april 1945 gaven de Duitsers toestemming aan Engelse en Amerikaanse vliegtuigen om voedselpakketten uit te gooien boven het westen van Nederland. Deze pakketten hebben veel mensen het leven gered. VRIESKOU

Door de kou vroren de rivieren, kanalen en meren dicht. Er konden dus geen schepen varen om voedsel aan te voeren.

HOEVEEL MENSEN STIERVEN IN DE HONGERWINTER?

25.000

‘met mijn opa ging ik af en toe naar de gaarkeuken aan het Amstelveld. I i k zie de dode man nog steeds op de stoep liggen. hij had het net niet gehaald.’ Chris van Leeuwen was 8 jaar in de Hongerwinter.

WAT WAS ER TE ETEN? Dagrantsoen voor een volwassene: 2 aardappelen, 2 boterhammen, 1/2 suikerbiet.

Dit zijn 400 kilocalorieën per dag. Een volwassene heeft per dag 2.000 tot 2.500 kilocalorieën nodig.

Deze producten zaten in de pakketten.

Bevrijd na 5 mei 1945, hier was de Hongerwinter Bevrijd 5 mei 1945 Bevrijd 30 maart 1945 Bevrijd 1 januari 1945 Looproutes naar de boeren om eten te halen

HONGERTOCHTEN Op het platteland was nog eten. Veel mensen liepen of fietsten dagenlang naar de boerderijen om spullen te ruilen tegen eten. Sommige boeren hielpen waar ze konden. Anderen wilden kostbare spullen hebben voor een beetje eten. Er gingen veel kinderen op pad. Ouders hoopten dat Duitsers hen door zouden laten. Maar de tocht was heel gevaarlijk.

Voorbeelden van ruilwaar

HONGERSNOOD TIJDENS OORLOG Tijdens oorlogen komt vaak hongersnood voor. Veel jonge mannen gaan vechten en kunnen het land niet bewerken. En vaak zijn de wegen en het spoor kapot, waardoor het voedsel niet vervoerd kan worden. Soms wordt de toevoer van voedsel expres gestopt.

Het jongetje op deze foto is Henkie, hij heeft de Hongerwinter overleefd.

Bron: www.livius.org

In september 1944 gingen de mensen die bij de spoorwegen werkten staken. Ze wilden de geallieerden helpen. Als er geen treinen reden, zouden de Duitsers moeilijker meer soldaten het land in kunnen brengen. Maar de Duitsers gebruikten eigen personeel om de treinen te laten rijden. Het lukte de geallieerden niet om Nederland in één keer te bevrijden. Als straf zorgden de Duitsers ervoor dat er geen voedsel en brandstof meer naar Nederland kwam. En de winter kwam. Een koude winter.

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 47

HERDENKEN

46 — 4 en 5 mei Denkboek

HONGERWINTER WAAROM?

Door de kou vroren de rivieren, kanalen en meren dicht. Er konden dus geen schepen varen om voedsel aan te voeren.

HOEVEEL MENSEN STIERVEN IN DE HONGERWINTER?

25.000

WAT WAS ER TE ETEN? Dagrantsoen voor een volwassene: 2 aardappelen, 2 boterhammen, 1/2 suikerbiet.

Dit zijn 400 kilocalorieën per dag. Een volwassene heeft per dag 2.000 tot 2.500 kilocalorieën nodig.

Deze producten zaten in de pakketten.

Bevrijd na 5 mei 1945, hier was de Hongerwinter Bevrijd 5 mei 1945 Bevrijd 30 maart 1945 Bevrijd 1 januari 1945 Looproutes naar de boeren om eten te halen

Voorbeelden van ruilwaar

Het jongetje op deze foto is Henkie, hij heeft de Hongerwinter overleefd.

Bron: www.livius.org

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 47

AANDENKEN

48 — 4 en 5 mei Denkboek

10 DINGEN…

op mijn

bo rd

at denk je, wat zou jij eten als je ontzettend verschrikkelijke honger had? Kruis 3 dingen aan.

1 2

3 5

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 49

DIG O N IN D E

G O L R O O

ijdens de Hongerwinter maakte het niks meer uit of je iets lekker vond of niet. Als je zo’n honger hebt dat je bijna omvalt, eet je alles. Deze meeuw had pech. Hij werd gevangen en opgegeten. Maar lekker zal hij niet geweest zijn. Meeuwenvlees bleek erg vies te smaken.

1 Tulpenbollen 2 Je eigen hond 3 Spruitjes 4 De kanarie van oma 5 Insecten uit de tuin 6 Brandnetels om soep van te maken 7 Je eigen goudvis 8 Aardappelschillen 9 De kat van de buren (‘dakhaas’) J Suikerbieten

meeuwenvlee

Welke dieren zouden er gegeten zijn in de Hongerwinter? >>> lees verder >>>

AANDENKEN

48 — 4 en 5 mei Denkboek

10 DINGEN…

op mijn

bo rd

at denk je, wat zou jij eten als je ontzettend verschrikkelijke honger had? Kruis 3 dingen aan.

1 2

3 5

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 49

DIG O N IN D E

G O L R O O

meeuwenvlee

Welke dieren zouden er gegeten zijn in de Hongerwinter? >>> lees verder >>>

HERDENKEN

50 â&#x20AC;&#x201D; 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek â&#x20AC;&#x201D; 51

ODIG N IN DE

OG O ORL

ODIG N

K ACHE

IN DE

OG O ORL HOND

n de winter van 1944-1945 besloot de moeder van Liesbeth om van hondenharen een trui te breien. De haren van Sten de Keeshond had ze opgespaard, iedere keer als ze de hond kamde. Liesbeth vond dat de trui erg kriebelde, maar hij was heerlijk warm.

hondenhaa

Van de vacht van welk dier zou jij wel een trui willen dragen?

m Mini - k

achel

e familie Wimmers in Amsterdam maakte een superklein kacheltje. Want de grote kachel kostte te veel brandstof. Dit kacheltje had maar weinig nodig. In de Hongerwinter was er zo weinig brandstof dat mensen hun keukenkastjes en trapleuningen maar in de kachel stopten.

Wat kun je uit jouw huis gebruiken als brandstof?

HERDENKEN

50 â&#x20AC;&#x201D; 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek â&#x20AC;&#x201D; 51

ODIG N IN DE

OG O ORL

ODIG N

K ACHE

IN DE

OG O ORL HOND

hondenhaa

Van de vacht van welk dier zou jij wel een trui willen dragen?

m Mini - k

achel

Wat kun je uit jouw huis gebruiken als brandstof?

BEDENKEN

52 — 4 en 5 mei Denkboek

Vragen over vrijheid, oorlog en vrede aan deskundigen

Ik wil het weten! KUN JE GELUKKIG ZIJN IN EEN OORLOG? Iedereen kent zanger Marco Borsato. Hij is ook ambassadeur van War Child. Daarvoor reist hij vaak naar oorlogsgebieden.

Dit is Marco’s antwoord: Ik denk het wel. Hoe afschuwelijk oorlog ook is. Er is altijd hoop, er blijft altijd liefde. Ik heb dat bij mijn reizen voor War Child vaak gezien. Vooral bij kinderen. Ze maken vreselijke dingen mee, maar kunnen blij zijn met kleine dingen; samen een potje voetballen, muziek maken of spelen. Met goede steun kunnen ze na hun oorlogservaringen weer positief verder leven. Ik ben er trots op dat ik met War Child daar een heel klein beetje aan kan bijdragen. Gelukkige kinderen beginnen namelijk geen oorlog.

KUN JE OORLOG VOEREN VOOR VREDE? Filosoof Stine Jensen denkt diep na over belangrijke dingen in het leven. Je kent haar misschien van het tv-programma Dus ik ben jr. waarin ze met kinderen op zoek gaat naar antwoorden op allerlei vragen.

Stine zegt hierover: ‘Als je vrede wilt, bereid je dan voor op oorlog’, zeiden de Romeinen al. Eigenlijk is vrede een uitzondering, een korte pauze tussen oorlogen. Zelfs in het ‘vredige’ Europa. Oorlog is gewapende strijd. Je kan vechten voor vrijheid, voor democratie, voor gelijkheid. En ja, dus ook voor vrede. Maar de vraag is wel of je vrede kan bereiken met oorlogvoering. Want geweld roept vaak meer geweld op. Wie vrede wil, zal de wapens moeten neerleggen, vroeg of laat.

EIGENLIJK IS VREDE EEN UITZONDERING, EEN KORTE PAUZE TUSSEN OORLOGEN

BEDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 53

WAAROM HERDENKEN WE DE OORLOG NOG STEEDS? Gerdi Verbeet is voorzitter van het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Daarvoor was zij voorzitter van de Tweede Kamer.

Gerdi antwoordt dit: Het is belangrijk dat we de slachtoffers en de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog niet vergeten. Zodat we ons bewust zijn dat de vrijheid waarin we leven heel kostbaar is. Kijk maar naar de wereld om ons heen. Er is op veel plekken oorlog. Er zijn veel mensen op de vlucht, op zoek naar een vrij en veilig bestaan.

IS VRIJHEID EEN MENSENLEVEN WAARD? Militair Carola Teunissen was 18 jaar toen ze militair werd, net als haar vader. In 1997 was ze op vredesmissie in Joegoslavië.

Dit zegt Carola erover: Je kunt niet zeggen ‘vrijheid is 10, 20, 100, 1000 levens waard’. Maar omgekeerd wel: ‘Wat is een leven zonder vrijheid waard?’ Je beseft het denk ik pas echt als je niet meer in vrijheid

Welke vraag heb jij over de oorlog? Aan wie zou je die vraag stellen?

HELPT HET ALS JE ZINGT OVER OORLOG EN VRIJHEID? Ali B’s echte naam is Ali Bouali. Hij is rapper, cabaretier en coach bij The Voice of Holland. Ali B zong op het 5 mei concert. Hij schreef het lied ‘Nieuwe Held’.

Dit zegt Ali: Jazeker, want muziek verbindt. Muziek is een geweldige manier om mensen een gevoel van saamhorigheid te geven. Een gevoel van saamhorigheid is belangrijk als je tegen oorlog of voor vrijheid zingt.

EEN GEVOEL VAN SAAMHORIGHEID IS BELANGRIJK kunt leven. Voor mij was, en is, vrijheid het waard om voor te vechten. En dan weet je dat je kunt sterven. Ik heb het geluk gehad dat mij tijdens mijn uitzending niets is overkomen, maar dat kan helaas niet iedereen zeggen.

BEDENKEN

52 — 4 en 5 mei Denkboek

Vragen over vrijheid, oorlog en vrede aan deskundigen

Ik wil het weten! KUN JE GELUKKIG ZIJN IN EEN OORLOG? Iedereen kent zanger Marco Borsato. Hij is ook ambassadeur van War Child. Daarvoor reist hij vaak naar oorlogsgebieden.

EIGENLIJK IS VREDE EEN UITZONDERING, EEN KORTE PAUZE TUSSEN OORLOGEN

BEDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 53

WAAROM HERDENKEN WE DE OORLOG NOG STEEDS? Gerdi Verbeet is voorzitter van het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Daarvoor was zij voorzitter van de Tweede Kamer.

IS VRIJHEID EEN MENSENLEVEN WAARD? Militair Carola Teunissen was 18 jaar toen ze militair werd, net als haar vader. In 1997 was ze op vredesmissie in Joegoslavië.

Welke vraag heb jij over de oorlog? Aan wie zou je die vraag stellen?

VRIJDENKEN

54 â&#x20AC;&#x201D; 4 en 5 mei Denkboek

VRIJDENKEN

4 en 5 mei Denkboek â&#x20AC;&#x201D; 55

Tijdens de bezetting waren de kleur oranje en de kleurencombinatie rood, wit, blauw verboden.

Vanaf september 1944 worden delen van Nederland bevrijd. Op 5 mei 1945 was heel Nederland bevrijd van de Duitse bezetting. Het was feest!

20 september 1944: de bevrijding van Eindhoven. De mensen wachten op de tanks van de bevrijders. Hoe zouden ze zich voelen denk je?

Waar zouden de mensen die oranje spullen verstopt hebben tijdens de oorlog?

De bevrijders kwamen uit allerlei landen. De soldaten die Nederland bevrijdden, kwamen meestal uit Canada, Engeland, Amerika en Polen.

Wil je meer weten over hoe de bevrijding voelde, rook, smaakte, klonk? Scan de QR-code met een smartphone.

VRIJDENKEN

54 â&#x20AC;&#x201D; 4 en 5 mei Denkboek

VRIJDENKEN

4 en 5 mei Denkboek â&#x20AC;&#x201D; 55

Tijdens de bezetting waren de kleur oranje en de kleurencombinatie rood, wit, blauw verboden.

Vanaf september 1944 worden delen van Nederland bevrijd. Op 5 mei 1945 was heel Nederland bevrijd van de Duitse bezetting. Het was feest!

20 september 1944: de bevrijding van Eindhoven. De mensen wachten op de tanks van de bevrijders. Hoe zouden ze zich voelen denk je?

Waar zouden de mensen die oranje spullen verstopt hebben tijdens de oorlog?

De bevrijders kwamen uit allerlei landen. De soldaten die Nederland bevrijdden, kwamen meestal uit Canada, Engeland, Amerika en Polen.

Wil je meer weten over hoe de bevrijding voelde, rook, smaakte, klonk? Scan de QR-code met een smartphone.

HERDENKEN

56 — 4 en 5 mei Denkboek

ni euwe oorlog d

In Nederlands-Indië was het einde van de oorlog op 15 augustus 1945 geen feest, zoals in Europa. Nu de Japanners verslagen waren, was het niet duidelijk wie de baas was. Leendert Brunt was 14 jaar in augustus 1945. Hij zat opgesloten in een kamp op Java. Hij vertelt wat er gebeurde.

“O

ns kamp, afdeling jongenskamp L, lag vlakbij het vliegveld van Bandoeng, dat in gebruik was als Japans militair vliegveld. Kort na 15 augustus hield de kampcommandant een toespraak en zei dat het Japanse leger ‘de vijandelijkheden had gestaakt’. Dat was het enige wat we hoorden. En we kregen twee hapjes rijst in plaats van een. Dat was verbazingwekkend, de Japanners deden zo raar. We begrepen toen wel: er was meer aan de hand. Later die week vloog een vliegtuig met oranje driehoek over, het teken van de NederlandsIndische luchtmacht. Ze cirkelden heel laag over en gooiden briefjes waarop stond:”

Bron: www.gahetna.nl/het-verhalenarchief

hier is meer aan de hand

eD Japanse bezetter had vanaf 15 augustus 1945 geen macht meer in NederlandsIndië. Maar wie was nu de baas? De Indonesiërs dachten: wij willen geen kolonie meer zijn, waarom kan het land niet van ons worden? De Nederlanders wilden hun kolonie niet opgeven. Het was een chaotische tijd. Groepen Indonesische jongeren vielen iedereen die niet-Indonesisch was met veel geweld aan, omdat zij boos waren dat Nederland zo lang de baas had gespeeld. Duizenden mensen werden vermoord. Indische Nederlanders voelden zich niet meer thuis in hun land. Velen wilden maar een ding: weg uit Indië, naar het veilige Nederland, ook al waren ze daar nog nooit geweest.

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 57

EEN NIEUWE OORLOG

De Nederlandse regering stuurde militairen om de macht in Nederlands-Indië terug te krijgen. Er volgde een verschrikkelijke strijd, waarbij veel geweld werd gebruikt door de Nederlanders en de Indonesische vrijheidsstrijders. Nederland moest deze oorlog en haar kolonie uiteindelijk opgeven, onder druk van andere landen. Op 27 december 1949 werd Indonesië een zelfstandig land.

Brrr... koud!

n de winter van 1945/’46 vertrokken de eerste schepen met Indische Nederlanders. Ze kregen onderweg warme kleren, want die hadden ze natuurlijk niet. Renée was 7 jaar oud toen ze uit Nederlands-Indië vluchtte met haar moeder en haar broer: “We kregen winterkleren want in Holland was het altijd koud. Mijn broer liep in een damesjas met pofmouwtjes en ik moest dichte schoenen aan. Dat was ik niet gewend, thuis liep ik altijd op blote voeten!”

kken was mp. Buiten de he en toch in het ka en. De ns an me pe el ro ve Eu n ove ble ar ook voor veel Ind de Indonesische Na de bevrijding ma , en nk bla or k, vo gen het levensgevaarlij den nu de mensen in de kampen te rm Japanners besche vrijheidsstrijders!

1 Ken jij iemand met een Indische achtergrond? 2 Onderstreep de zin in het verhaal van Leendert die de meeste indruk op je maakt.

HERDENKEN

56 — 4 en 5 mei Denkboek

ni euwe oorlog d

“O

Bron: www.gahetna.nl/het-verhalenarchief

hier is meer aan de hand

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 57

EEN NIEUWE OORLOG

Brrr... koud!

1 Ken jij iemand met een Indische achtergrond? 2 Onderstreep de zin in het verhaal van Leendert die de meeste indruk op je maakt.

VRIJDENKEN

58 — 4 en 5 mei Denkboek

Wat is

VRIJHEID? President Roosevelt van de Verenigde Staten was bezorgd over wat er in de wereld gebeurde. Amerika vocht nog niet mee, maar kon niet aan de kant blijven staan. Vrijheid is te belangrijk, voor iedereen. Op 6 januari 1941 hield hij een toespraak.

VRIJDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 59

leanor Roosevelt, de vrouw van president Roosevelt, had in de oorlog veel ellende gezien. Ze schreef samen met anderen een tekst over de rechten van de mens. Bijna alle landen van de wereld hebben deze tekst onder-

tekend. Helaas houden ze zich niet allemaal aan de afspraken. Toch is het heel belangrijk dat deze afspraken er zijn: vele mensenlevens zijn er al door gered. Een organisatie die kijkt of landen zich aan deze afspraken houden is Amnesty International.

De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens bestaat uit een heleboel rechten. Deze bijvoorbeeld: • Alle mensen worden vrij geboren. Iedereen wordt op dezelfde manier behandeld • Je hebt recht op leven in vrijheid en in veiligheid

Deze vier vrijheden zijn zo belangrijk, dat ieder mens op de wereld ze zou moeten hebben om echt vrij te kunnen leven: 1 vrijheid van meningsuiting je mag zeggen wat je wilt 2 vrijheid van godsdienst je mag geloven wat je wilt

• Je hebt recht op privacy. Je mag dingen voor jezelf houden • Je hebt recht op vrije tijd en vakantie

Zet een rode streep onder de vrijheid die jij het belangrijkst vindt. Zet een blauwe streep onder het recht dat jij het belangrijkst vindt.

3 vrij van armoede je hebt een huis, kleding en eten 4 vrij van angst je hebt recht op een veilig leven

Wat is het verschil tussen een vrijheid en een recht?

KINDERRECHTEN Er is ook een verklaring voor de Rechten van het Kind. Kijk maar eens op www.kinderrechten.nl

VRIJDENKEN

58 — 4 en 5 mei Denkboek

Wat is

VRIJDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 59

• Je hebt recht op privacy. Je mag dingen voor jezelf houden • Je hebt recht op vrije tijd en vakantie

Zet een rode streep onder de vrijheid die jij het belangrijkst vindt. Zet een blauwe streep onder het recht dat jij het belangrijkst vindt.

3 vrij van armoede je hebt een huis, kleding en eten 4 vrij van angst je hebt recht op een veilig leven

Wat is het verschil tussen een vrijheid en een recht?

KINDERRECHTEN Er is ook een verklaring voor de Rechten van het Kind. Kijk maar eens op www.kinderrechten.nl

AANDENKEN Van Texel tot Sittard, van Amsterdam tot Assen. In veel steden of dorpen vind je wel iets dat herinnert aan wat daar in de Tweede Wereldoorlog is gebeurd. Er zijn meer dan 3700 oorlogsmonumenten in Nederland. Dus zeker ook in jouw buurt.

60 — 4 en 5 mei Denkboek

3 Kies een van de monumenten

uit jullie lijstje. Zet daar een streep onder.

Aan wie herinnert het monument? verzet burgers militairen

kinderen vervolgden

7 Vragen die je bij het monument

Wie of wat wordt met dit monument herdacht?

Waarom heeft het monument deze vorm? Is het een oorlogsgraf?

........................................................ ........................................................ ........................................................

Vind je het een mooi monument?

< Dit zijn graven

van soldaten die hielpen om Nederland te bevrijden.

8 Zoek het antwoord op een of

meer van deze vragen. Verwerk de antwoorden in een presentatie.

9 Geef jullie monument een

< Monument

voor Sinti en Roma-slachtoffers in Den Haag.

plek op de poster. Je mag zelf weten hoe.

2 Welke monumenten vond je?

........................................................

De namen kun je opzoeken op: www.oorlogsgravenstichting.nl

Ga op zoek naar een monument in de buurt van jouw school. • Ga naar www.oorlogsmonumenten.nl. • Typ bij Plaats de stad of het dorp waar jullie school staat in. Klik op Zoek.

........................................................

Keesje. Keesje was een Amsterdamse jongen van 12 jaar oud. In 1944 werd hij doodgeschoten door de Duitse soldaten omdat hij ergens liep waar dat niet mocht.

Waarom staat dit monument op deze plek?

na dat je opvalt of mooi vindt.

Ga samen op onderzoek!

< Monument voor

kunt stellen:

.................................................

5 Teken een stuk van het monument

AANDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 61

6 Welke tekst staat er op het monument?

...................................................... ...................................................... ......................................................

MONUMENT IN

Vraag aan je leerkracht of hij jullie school wil aanmelden voor Adopteer een monument. Dan kun je het verhaal van dit monument verder onderzoeken. En een herdenking bij het monument organiseren. Dat kan op www.4en5mei.nl/adopteer

< Elk van deze vijf

figuren staat voor 100.000 dwangarbeiders in de oorlog.

Graven van soldaten op ereveld Grebberg.

JOUW BUURT

60 — 4 en 5 mei Denkboek

3 Kies een van de monumenten

uit jullie lijstje. Zet daar een streep onder.

Aan wie herinnert het monument? verzet burgers militairen

kinderen vervolgden

7 Vragen die je bij het monument

Wie of wat wordt met dit monument herdacht?

Waarom heeft het monument deze vorm? Is het een oorlogsgraf?

........................................................ ........................................................ ........................................................

Vind je het een mooi monument?

< Dit zijn graven

van soldaten die hielpen om Nederland te bevrijden.

8 Zoek het antwoord op een of

meer van deze vragen. Verwerk de antwoorden in een presentatie.

9 Geef jullie monument een

< Monument

voor Sinti en Roma-slachtoffers in Den Haag.

plek op de poster. Je mag zelf weten hoe.

2 Welke monumenten vond je?

........................................................

De namen kun je opzoeken op: www.oorlogsgravenstichting.nl

Ga op zoek naar een monument in de buurt van jouw school. • Ga naar www.oorlogsmonumenten.nl. • Typ bij Plaats de stad of het dorp waar jullie school staat in. Klik op Zoek.

........................................................

Keesje. Keesje was een Amsterdamse jongen van 12 jaar oud. In 1944 werd hij doodgeschoten door de Duitse soldaten omdat hij ergens liep waar dat niet mocht.

Waarom staat dit monument op deze plek?

na dat je opvalt of mooi vindt.

Ga samen op onderzoek!

< Monument voor

kunt stellen:

.................................................

5 Teken een stuk van het monument

AANDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 61

6 Welke tekst staat er op het monument?

...................................................... ...................................................... ......................................................

MONUMENT IN

< Elk van deze vijf

figuren staat voor 100.000 dwangarbeiders in de oorlog.

Graven van soldaten op ereveld Grebberg.

JOUW BUURT

VRIJDENKEN

Hiernaast zie je een bijzondere brug. Hij is vernoemd naar Timo Smeehuijzen, een jonge Nederlandse soldaat. Hij was in Afghanistan voor een vredesmissie.

imo was in Uruzgan (een deel van Afghanistan) om de mensen te helpen bij het opbouwen van het land na een lange oorlog. Soldaten die niet gaan vechten, maar helpen opbouwen, zijn op een vredesmissie. Tijdens de vredesmissie werd op 15 juni 2007 een aanslag gepleegd. Timo, die pas twintig jaar oud was, stierf. Bij de aanslag werden ook negen Afghanen gedood, onder wie zeven kinderen. Drie collega’s van Timo raakten gewond.

TIMO STAPTE OP DE BRUG ALTIJD UIT DE TRAM OM NAAR SCHOOL TE GAAN DE BRUG VAN TIMO

Bron: Verenigde Naties

VERHAAL

Timo Smeehuijzen in Afghanistan.

met een

B R N U

VRIJDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 63

Op 4 februari 2009 kreeg deze brug in Amsterdam de naam van Timo Smeehuijzen.

62 — 4 en 5 mei Denkboek

De Timo Smeehuijzenbrug is zo genoemd ter herinnering aan Timo. Het is ook een symbool voor alle Nederlandse militairen die tijdens vredesmissies zijn gesneuveld. De Amsterdamse brug ligt tegenover de oude middelbare school van Timo. ‘Timo stapte op de brug altijd uit de tram om naar school te gaan’, vertelde zijn vader bij de onthulling van de nieuwe naam van de brug. Het zusje van Timo onthulde het bordje en zijn moeder droeg een gedicht voor.

MEISJESSCHOOL

In 2008 hebben de ouders van Timo, samen met anderen, geld ingezameld om een meisjesschool te bouwen in Uruzgan, niet ver van de plek waar Timo stierf. In Afghanistan waren ooit de Taliban de baas. Zij vinden dat meisjes niet naar school mogen. De Taliban pleegden ook de aanslag waarbij Timo stierf. Juist daarom wilden de ouders van Timo meehelpen aan het bouwen van een meisjesschool. Eigenlijk wilden ze zeggen tegen de Taliban: ‘Ons krijg je niet klein!’ Timo is begraven op Nationaal Ereveld Loenen, bij Apeldoorn. Op Ereveld Loenen zijn niet alleen militairen en burgers begraven die zijn omgekomen tijdens vredesmissies, ook veel slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog liggen hier begraven. Je kunt meer informatie vinden op www.oorlogsgravenstichting.nl

Waarom kan het bouwen van scholen helpen tegen een oorlog?

VRIJDENKEN

Hiernaast zie je een bijzondere brug. Hij is vernoemd naar Timo Smeehuijzen, een jonge Nederlandse soldaat. Hij was in Afghanistan voor een vredesmissie.

TIMO STAPTE OP DE BRUG ALTIJD UIT DE TRAM OM NAAR SCHOOL TE GAAN DE BRUG VAN TIMO

Bron: Verenigde Naties

VERHAAL

Timo Smeehuijzen in Afghanistan.

met een

B R N U

VRIJDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 63

Op 4 februari 2009 kreeg deze brug in Amsterdam de naam van Timo Smeehuijzen.

62 — 4 en 5 mei Denkboek

MEISJESSCHOOL

Waarom kan het bouwen van scholen helpen tegen een oorlog?

HERDENKEN

Dit is een monument voor de 686 kinderen uit Rotterdam die vanaf de zomer van 1942 werden gedeporteerd naar Auschwitz en Sobibor. Ze kwamen nooit meer terug.

64 â&#x20AC;&#x201D; 4 en 5 mei Denkboek

4 en 5 mei Denkboek â&#x20AC;&#x201D; 65

HERDENKEN

NOOIT MEER

TERUGGEKOMEN

it is Marianne Reens. Voor de schoolfoto heeft ze mooie kleren aan. Haar moeder heeft haar krullen netjes gekamd en ze heeft een mooie haarband in gedaan. Marianne zit hier in de eerste klas van de Julianaschool in Rotterdam. Kinderen leerden in die tijd lezen met een plankje met plaatjes erop. Onder de

Marianne werd op haar negende verjaardag vermoord in Auschwitz

tekeningetjes stonden de woorden: aap, noot, mies. Bij het plankje hoorde een blikje met losse letters. Marianne werd op haar negende verjaardag vermoord in Auschwitz. Haar naam staat op het Joods Kindermonument in Rotterdam. Samen met de namen van haar Joodse schoolvriendinnen, klasgenoten en vriendinnetjes uit de buurt. Lees er meer over op www.kindermonument.net. Bekijk de foto van het monument. 1 Hoe oud waren de twee jongste kinderen?

2 Hoe heet de oudste jongen?

3 Hoe heet het oudste meisje?

4 Welke kinderen hebben dezelfde leeftijd als jij nu hebt? 9 november 1934 Rotterdam - 9 november 1942 Auschwitz

HERDENKEN

Dit is een monument voor de 686 kinderen uit Rotterdam die vanaf de zomer van 1942 werden gedeporteerd naar Auschwitz en Sobibor. Ze kwamen nooit meer terug.

64 â&#x20AC;&#x201D; 4 en 5 mei Denkboek

4 en 5 mei Denkboek â&#x20AC;&#x201D; 65

HERDENKEN

NOOIT MEER

TERUGGEKOMEN

Marianne werd op haar negende verjaardag vermoord in Auschwitz

2 Hoe heet de oudste jongen?

3 Hoe heet het oudste meisje?

4 Welke kinderen hebben dezelfde leeftijd als jij nu hebt? 9 november 1934 Rotterdam - 9 november 1942 Auschwitz

VRIJDENKEN

66 — 4 en 5 mei Denkboek

VRIJDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 67

S Bevrijdingsdag 2016 was een bijzondere dag voor Sarah Fawwaz (10 jaar) uit Oude Pekela. Zij mocht de kinderlezing houden. Voor een zaal vol met volwassenen. En het ging supergoed!

arah heeft goed nagedacht over de tekst. Ze deed er drie dagen over. De tekst moest toen nog worden ingekort. Daar heeft de schrijfster Corien Oranje haar bij geholpen, en haar vader, moeder en zusje. Sarah vertelde het verhaal van haar familie. Haar vader en moeder woonden vroeger in Libanon. Maar ze wilden verhuizen. Haar vader zei toen: ‘Nederland is mijn land’. Dat kwam omdat zijn vader, dus de opa van Sarah, in Nederland was tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij was soldaat in het Franse leger en hielp mee om Nederland te bevrijden. Sarahs opa kreeg er na de oorlog een medaille voor. VRIJHEID EN LIEFDE

Wat is vrijheid nou precies? Daar heeft Sarah heel lang over nagedacht. ‘Als ik aan vrijheid denk, dan denk ik aan mijn vader en moeder’, vertelt ze. ‘Zij hebben een oorlog meegemaakt in Libanon. Mijn vader zei: Vrijheid en liefde horen bij elkaar.’ Sarah: ‘Ik vind zelf dat ik alle vrijheid heb. Ik kom niks tekort, ik kan alles doen wat ik wil. Mijn familie in Libanon is niet zo gelukkig als ik. Zij hebben veel dingen meegemaakt die je nooit meer kunt vergeten.’

Een liedje over

vrijheid

Bekijk een filmpje met de lezing van Sarah. Scan de QR-code met een smartphone. Vanaf 42:15 minuut begint de lezing van Sarah.

LIED

Het was heel leuk om de vrijheidslezing te houden, vindt Sarah. ‘Ik hoop dat mensen goed over mijn verhaal gaan nadenken, en kijken wat vrijheid betekent voor de wereld.’ Sarah eindigde haar lezing met een liedje dat haar vader vroeger voor haar zong:

Oo vrijheid. Wij reizen tot de zon. Wij reizen op de wind. Wij reizen naar de vrijheid. Oo wild kind. Oo de bloemen die uitbarsten. Oo vrijheid. Oo vrijheid.

Deze zinnen over vrijheid staan in de lezing van Sarah: • Vrijheid, dat is dat je je leven zelf mag bepalen. • Zonder vrijheid ben je niet compleet. • Jouw vrijheid mag nooit de vrijheid van anderen verpesten. • Als je geen liefde kent, weet je ook niet wat vrijheid is. Wat vind jij de mooiste zin?

VRIJDENKEN

66 — 4 en 5 mei Denkboek

VRIJDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 67

S Bevrijdingsdag 2016 was een bijzondere dag voor Sarah Fawwaz (10 jaar) uit Oude Pekela. Zij mocht de kinderlezing houden. Voor een zaal vol met volwassenen. En het ging supergoed!

Een liedje over

vrijheid

Bekijk een filmpje met de lezing van Sarah. Scan de QR-code met een smartphone. Vanaf 42:15 minuut begint de lezing van Sarah.

LIED

Oo vrijheid. Wij reizen tot de zon. Wij reizen op de wind. Wij reizen naar de vrijheid. Oo wild kind. Oo de bloemen die uitbarsten. Oo vrijheid. Oo vrijheid.

BEDENKEN

68 — 4 en 5 mei Denkboek

HOE DENKEN JULLIE OVER:

BEDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 69

VRIJHEID?

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik werk met de kleur:

Zo vrij als wij leven, dat kan niet in heel veel landen.

Ik vind van niet

........................................................ werkt met de kleur:

1 Volwassenen zijn vrijer dan kinderen. Ik vind van wel Wat fijn dat wij feest kunnen vieren op Bevrijdingsdag!

______________________________________________________

Ik vind van niet

2 Om je vrij te voelen, heb je geld nodig. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

3 Vrijheid is voor iedereen hetzelfde. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

4 Het allerbelangrijkste voor een mens is vrijheid. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

5 Bevrijdingsdag vieren is belangrijker dan herdenken op 4 mei. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

______________________________________________________

Ik vind van niet

6 Ik voel me vrij. 5 mei, 15.10 uur, ’s-Hertogenbosch Bevrijdingsfestival Brabant In het hele land wordt de bevrijding en de vrijheid gevierd.

Ik vind van wel

Allebei ingevuld? Waarover zijn jullie het niet met elkaar eens? Hoe komt dat?

BEDENKEN

68 — 4 en 5 mei Denkboek

HOE DENKEN JULLIE OVER:

BEDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 69

VRIJHEID?

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik werk met de kleur:

Zo vrij als wij leven, dat kan niet in heel veel landen.

Ik vind van niet

........................................................ werkt met de kleur:

1 Volwassenen zijn vrijer dan kinderen. Ik vind van wel Wat fijn dat wij feest kunnen vieren op Bevrijdingsdag!

______________________________________________________

Ik vind van niet

2 Om je vrij te voelen, heb je geld nodig. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

3 Vrijheid is voor iedereen hetzelfde. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

4 Het allerbelangrijkste voor een mens is vrijheid. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

5 Bevrijdingsdag vieren is belangrijker dan herdenken op 4 mei. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

______________________________________________________

Ik vind van niet

6 Ik voel me vrij. 5 mei, 15.10 uur, ’s-Hertogenbosch Bevrijdingsfestival Brabant In het hele land wordt de bevrijding en de vrijheid gevierd.

Ik vind van wel

Allebei ingevuld? Waarover zijn jullie het niet met elkaar eens? Hoe komt dat?

Nationaal Comité 4 en 5 mei – Amsterdam 2017 ISBN

978 90 77294178

PROJECTLEIDING EN EINDREDACTIE

Sarah Feirabend en Cristan van Emden, Nationaal Comité 4 en 5 mei CONCEPT, TEKST EN REDACTIE

Patsboem! educatief

GRAFISCH ONTWERP EN ILLUSTRATIES

Suzanne Hertogs en Anne de Laat (Ontwerphaven) ILLUSTRATIES PAG 8 T/M 11, 34 T/M 37

Karida van Bochove DRUKWERK

PrintSupport4U

Dit drukwerk is zeer milieuvriendelijk vervaardigd

BEELD

Nationaal Fotomuseum: Marius Meijboom / Nationaal Comité 4 en 5 mei, Jasper Juinen, Ilvy Njiokiktjien / RVD: Frank van Beek/ ANP Foundation: Martijn Beekman, Freek van den Bergh, Jerry Lampen, Robin van Lonkhuijsen, Erik van ’t Woud, Remko de Waal / Nationaal Archief Spaarnestad, Beeldbank WO2 – NIOD: British Information Service, Stapf Bilderdienst, Jan de Jong, Politie Den Haag, J.M.A. van der Werff, Anefo / Rijksdocumentatiedienst / Verzetsmuseum Friesland / Collectie Stadsarchief Rotterdam, catalogusnr: 1977-3206 / Regionaal Archief Leiden Erfgoed Leiden e.o. / Nationaal bevrijdingsmuseum: Diederik Schierbergen / collectie Joods Historisch Museum, Amsterdam / Getty images: Anne Frank Fonds Basel / Museon / Orrin van Jaarsveld / Henk Hutten / Bart Heemskerk / Wikipedia: R. Smeehuijzen, S. Sepp, Ricloo, Haags Architecten Bureau, Tjipke de Vries / Ben Fama-Visscher, Strip / Eric IJdo/ Oorlogsmuseum Overloon / ASSOCIATED PRESS / Hollandse Hoogte / collectie NM Kamp Vught / Noord Sumatra Stichting / R.Gieling / collectie Utrechts archief / Anjo Kan, www.monumentenspreken.nl / Imperial War Museum / Anne Terpstra Fotografie / Nationale Beeldbank, Harry Kors Fotografie / Mirjam Weitzner-Smuk / Archief van de Algemene Nederlandse Diamantbewerkers Bond, International Instituut voor Sociale Geschiedenis (Amsterdam) / Shutterstock, Inc. (vluchteling reddingsboot: Malcolm Chapman)

MET DANK AAN

War Child, Baukje van Hout, Familie Janzen, Groep 7 van: OBS Voordorp uit Utrecht en OBS Samenspel Midden te Almere, Kathleen Brandt, werkgroep Onderwijs van de stichting Loods24, Joods Kindermonument Rotterdam, Story2tell Mediaproducties, Hans Vervoort, Bert Vos www.hetkoffertjevanidavos.nl, Thomas Ras, Mark Verdam en kinderen van basisschool Het SchatRijk. BOEKEN

Betty. Joodse kinderverzorgster in het verzet door Esther Göbel en Henk Meulenbeld. Uitgeverij Gibbon. Encyclopedie van op het nippertje geredde kennis door Hans Vervoort. Uitgeverij Brave New Books DISCLAIMER Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de rechthebbenden volgens wettelijke bepalingen te regelen. Degene die desondanks meent rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht om contact op te nemen met het Nationaal Comité 4 en 5 mei.

Nationaal Comité 4 en 5 mei Nieuwe Prinsengracht 89 1018 VR Amsterdam info@4en5mei.nl www.4en5mei.nl www.tweedewereldoorlog.nl OORLOGS GRAVEN

STICHTING

4en5mei.nl

Nationaal Comité 4 en 5 mei – Amsterdam 2017 ISBN

978 90 77294178

PROJECTLEIDING EN EINDREDACTIE

Sarah Feirabend en Cristan van Emden, Nationaal Comité 4 en 5 mei CONCEPT, TEKST EN REDACTIE

Patsboem! educatief

GRAFISCH ONTWERP EN ILLUSTRATIES

Suzanne Hertogs en Anne de Laat (Ontwerphaven) ILLUSTRATIES PAG 8 T/M 11, 34 T/M 37

Karida van Bochove DRUKWERK

PrintSupport4U

Dit drukwerk is zeer milieuvriendelijk vervaardigd

BEELD

MET DANK AAN

Nationaal Comité 4 en 5 mei Nieuwe Prinsengracht 89 1018 VR Amsterdam info@4en5mei.nl www.4en5mei.nl www.tweedewereldoorlog.nl OORLOGS GRAVEN

STICHTING

4en5mei.nl

Sla de flap open. Ga met je pion op weg naar de vrijheid. Onderweg kom je hindernissen tegen. Wie wint de vrijheid? DIT HEB JE NODIG: • 1 dobbelsteen, minstens 2 vrijheidsstrijders • pionnen (knoop, paperclip, gum…) • Wie het langste woord met het woord VRIJ erin kan maken, mag beginnen. • Kom je op een plaatje? Doe dan de opdracht. • Krijg je een VRAAG? Geef antwoord. De andere spelers bepalen of je antwoord goed is. (Bij twijfel: meeste stemmen gelden.*) Antwoord goed? JE MAG NOG EEN KEER GOOIEN. Antwoord fout? TERUG NAAR DE PLEK HIERVOOR.

VRIJHEID

SPELREGELS OP WEG NAAR

9 In 1945 was Nederland bevrijd. Waarom was de oorlog toch niet voor iedereen echt afgelopen?

14 Deze plek geeft je macht. Kies zelf hoe je die macht gebruikt. ZET

47 5 mei is een nationale feestdag. Klopt dit?

ÉÉN IEMAND TWEE VAKKEN VOORUIT... OF ACHTERUIT.

50 Je bent gearresteerd in een

19 Waar is ieder jaar het 5 mei-concert, waarmee Bevrijdingsdag wordt afgesloten?

MUNTSTUK OP NUMMER 63. DIE IS VOOR DE WINNAAR. OF SLA TWEE BEURTEN OVER.

26 In onze Grondwet staat: je mag zeggen wat je wilt. Wat kan dat voor iemand anders betekenen? 27 Jouw vrijheid wordt bepaald door de speler rechts naast je.

MAG JE NOG EEN KEER GOOIEN OF MOET JE EEN BEURT OVERSLAAN?

31 De nazi’s bedachten in de

oorlog regels om Joden hun vrijheid af te nemen. Noem er één.

32 Je hebt thuis straf gekregen. Je mag de deur niet meer uit. SLA EEN BEURT OVER.

37 Jij bepaalt de vrijheid van de anderen. ZET IEDEREEN OP EEN ANDERE PLEK.

42 Je krijgt extra vrijheid. ALS

BELONING MAG JE ZELF WETEN WAT JE DOET MET JE PION. Maar denk

* Hier vind je alle antwoorden. www.4en5mei.nl/vrijheidsspel_antwoorden Wil je verder spelen? Ga naar www.4en5mei.nl/duifkopter Vlieg voor de vrijheid van je vrienden!

niemand mag aan jouw lichaam komen als je dat niet wilt. Wat heeft deze wet met vrijheid te maken?

land waar dat zomaar kan. Je kunt de politie omkopen. LEG EEN

52 Oh nee! Je bent in een dicta-

tuur terechtgekomen. Je hebt je mening hardop gegeven. JE ZIT IN DE

GEVANGENIS EN SLAAT TWEE BEURTEN OVER.

53 Er is een Bevrijdingsfestival. JE MAG NOG EEN KEER GOOIEN.

56 Jouw vrijheid wordt bepaald door de speler links naast je.

MAG JE NOG EEN KEER GOOIEN OF MOET JE EEN BEURT OVERSLAAN?

58 In onze Grondwet staat: je

mag demonstreren als je het ergens niet mee eens bent. Waarvoor zou jij willen demonstreren?

61 Jij dacht dat je bijna vrij was? Mooi niet. GA NET ZOVEEL STAPPEN ACHTERUIT ALS JE LEEFTIJD.

er eerst goed over na!

62 Wie steekt jaarlijks het

45 In onze Grondwet staat:

63 Vrijheid!

bevrijdingsvuur aan?

Oorlogswoordenlijst Ariërverklaring • Formulier

dat ambtenaren (dus juffen, meesters, agenten, brandweermannen, straatvegers, verpleegsters) moesten invullen. De nazi’s wisten hierdoor precies wie Joods was en wie niet.

Bezetting • Een land wordt

Geallieerden • De landen die samen vochten tegen Duitsland, Italië en Japan tijdens de Tweede Wereldoorlog. Holocaust • De massale moord op de Joden in de Tweede Wereldoorlog.

ingenomen door een leger of een andere groep die er niet hoort.

Krijgsgevangene • Een militair die gevangen is genomen door de tegenstander.

Concentratiekamp • Plek

Nazi • Afkorting van natio-

waar mensen gevangen zitten.

Deportatie • Iemand naar een werkkamp of concentratiekamp brengen. Dwangarbeiders • Mensen die verplicht (zwaar) werk moeten doen voor een ander.

Gaarkeuken • Plek waar je

in tijd van nood gratis eten kunt krijgen.

naalsocialist, de volgelingen van Hitler.

NSB • Nationaalsocialistische

Beweging. Een politieke partij voor Nederlanders die het met Hitler eens waren.

Monument • Een bouwwerk of een beeld dat ervoor moet zorgen dat mensen een gebeurtenis nooit meer vergeten.

Onderduiken • Verschuilen, niet meer zichtbaar zijn. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verstopten mensen zich zodat de nazi’s hen niet zouden vinden. Persoonsbewijs • Identiteitskaart die iedereen in Nederland moest hebben van de Duitsers. Razzia • Jacht op mensen, door het leger of door de politie. Rechtsstaat • Een land

waarin mensen door de wet beschermd worden tegen de overheid.

Vredesoperatie of vredesmissie • Militaire actie in een

gebied waar een gewapend conflict is om de vrede te herstellen of te bewaren.

Verzet • Groep mensen die tegenstand bood aan de bezetter.

VRIJHEID

SPELREGELS OP WEG NAAR

9 In 1945 was Nederland bevrijd. Waarom was de oorlog toch niet voor iedereen echt afgelopen?

14 Deze plek geeft je macht. Kies zelf hoe je die macht gebruikt. ZET

47 5 mei is een nationale feestdag. Klopt dit?

ÉÉN IEMAND TWEE VAKKEN VOORUIT... OF ACHTERUIT.

50 Je bent gearresteerd in een

19 Waar is ieder jaar het 5 mei-concert, waarmee Bevrijdingsdag wordt afgesloten?

MUNTSTUK OP NUMMER 63. DIE IS VOOR DE WINNAAR. OF SLA TWEE BEURTEN OVER.

26 In onze Grondwet staat: je mag zeggen wat je wilt. Wat kan dat voor iemand anders betekenen? 27 Jouw vrijheid wordt bepaald door de speler rechts naast je.

MAG JE NOG EEN KEER GOOIEN OF MOET JE EEN BEURT OVERSLAAN?

31 De nazi’s bedachten in de

oorlog regels om Joden hun vrijheid af te nemen. Noem er één.

32 Je hebt thuis straf gekregen. Je mag de deur niet meer uit. SLA EEN BEURT OVER.

37 Jij bepaalt de vrijheid van de anderen. ZET IEDEREEN OP EEN ANDERE PLEK.

42 Je krijgt extra vrijheid. ALS

BELONING MAG JE ZELF WETEN WAT JE DOET MET JE PION. Maar denk

* Hier vind je alle antwoorden. www.4en5mei.nl/vrijheidsspel_antwoorden Wil je verder spelen? Ga naar www.4en5mei.nl/duifkopter Vlieg voor de vrijheid van je vrienden!

niemand mag aan jouw lichaam komen als je dat niet wilt. Wat heeft deze wet met vrijheid te maken?

land waar dat zomaar kan. Je kunt de politie omkopen. LEG EEN

52 Oh nee! Je bent in een dicta-

tuur terechtgekomen. Je hebt je mening hardop gegeven. JE ZIT IN DE

GEVANGENIS EN SLAAT TWEE BEURTEN OVER.

53 Er is een Bevrijdingsfestival. JE MAG NOG EEN KEER GOOIEN.

56 Jouw vrijheid wordt bepaald door de speler links naast je.

MAG JE NOG EEN KEER GOOIEN OF MOET JE EEN BEURT OVERSLAAN?

58 In onze Grondwet staat: je

mag demonstreren als je het ergens niet mee eens bent. Waarvoor zou jij willen demonstreren?

61 Jij dacht dat je bijna vrij was? Mooi niet. GA NET ZOVEEL STAPPEN ACHTERUIT ALS JE LEEFTIJD.

er eerst goed over na!

62 Wie steekt jaarlijks het

45 In onze Grondwet staat:

63 Vrijheid!

bevrijdingsvuur aan?

Oorlogswoordenlijst Ariërverklaring • Formulier

dat ambtenaren (dus juffen, meesters, agenten, brandweermannen, straatvegers, verpleegsters) moesten invullen. De nazi’s wisten hierdoor precies wie Joods was en wie niet.

Bezetting • Een land wordt

Geallieerden • De landen die samen vochten tegen Duitsland, Italië en Japan tijdens de Tweede Wereldoorlog. Holocaust • De massale moord op de Joden in de Tweede Wereldoorlog.

ingenomen door een leger of een andere groep die er niet hoort.

Krijgsgevangene • Een militair die gevangen is genomen door de tegenstander.

Concentratiekamp • Plek

Nazi • Afkorting van natio-

waar mensen gevangen zitten.

Deportatie • Iemand naar een werkkamp of concentratiekamp brengen. Dwangarbeiders • Mensen die verplicht (zwaar) werk moeten doen voor een ander.

Gaarkeuken • Plek waar je

in tijd van nood gratis eten kunt krijgen.

naalsocialist, de volgelingen van Hitler.

NSB • Nationaalsocialistische

Beweging. Een politieke partij voor Nederlanders die het met Hitler eens waren.

Monument • Een bouwwerk of een beeld dat ervoor moet zorgen dat mensen een gebeurtenis nooit meer vergeten.

waarin mensen door de wet beschermd worden tegen de overheid.

Vredesoperatie of vredesmissie • Militaire actie in een

gebied waar een gewapend conflict is om de vrede te herstellen of te bewaren.

Verzet • Groep mensen die tegenstand bood aan de bezetter.

Finish

(VER)SPEEL JEVRIJHEID ST AR T

winnaar

Finish

(VER)SPEEL JEVRIJHEID ST AR T

winnaar

4 en 5 mei

DENKBOEK 2017