Denkboek 2019

4 en 5 mei HER-

VRIJ-

BE-

AAN-

DENK BOEK

SCHRIJF NIKS IN DIT BOEKJE. KLEUR NIKS IN. LAAT IEMAND ANDERS NIET IN DIT BOEKJE SCHRIJVEN. TEKEN NIKS IN DIT BOEKJE. LAAT DIT BOEKJE NIET AAN IEMAND ANDERS ZIEN. ZET GEEN STREPEN IN DE TEKST. GEEF GEEN ANTWOORD OP VRAGEN UIT DIT BOEKJE.* * HOUD JE NIET A AN DEZE REGELS.

< Kijk in de flap

Gebruik deze vragen tijdens het kijken naar de herdenking op de Dam.

1 Wie leggen de eerste en de grootste krans?

2 Wanneer doen ze dat?  na de 2 minuten stilte  voor de 2 minuten stilte

6J e ziet ook het publiek op de Dam. Kruis aan als je iemand ziet die:  gaapt  verdrietig is  de ogen dicht heeft  strak voor zich uit kijkt  moet lachen  iets in iemand anders oor fluistert 7 Schrijf hier vier woorden uit het gedicht dat na het Wilhelmus wordt voorgedragen.

3 Hoeveel kransen worden er in totaal gelegd?

9 Dit vond ik heel indrukwekkend:

J Kruis aan en maak de zin af.

Als ik naar een herdenking zou gaan, dan kies ik:  voor de herdenking op de Dam  een andere grote herdenking zoals op de Waalsdorpervlakte  een herdenking in mijn eigen woonplaats omdat:

Zing maar mee!

4 Wie legt de laatste krans?

Na de 2 minuten stilte wordt het eerste couplet van het Wilhelmus gezongen.

5 Welke kleuren hebben de bloemen in de kransen?

Waarom?

8U it welke provincies komen de kinderen die bloemen leggen?

Wilhelmus van Nassouwe ben ik, van Duitsen bloed, den vaderland getrouwe blijf ik tot in den dood.

Een Prinse van Oranje ben ik, vrij, onverveerd, den Koning van Hispanje heb ik altijd geëerd.

4 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

KONINKRIJK DER

NEDERLANDEN

T I J D E N S

D E

T W E E D E

W E R E L D O O R L O G NEDERLANDS-INDIË

Hier zitten tienduizenden Nederlanders opgesloten in Japanse kampen.

NEDERLAND

ANTILLEN

Op de Antillen proberen Duitse duikboten de olie-industrie te vernielen.

SINT MAARTEN SABA SINT EUSTATIUS ARUBA CURAÇAO BONAIRE SURINAME

Het Koninkrijk der Nederlanden bestond in 1940 uit Nederland en de kolonies NederlandsIndië (nu Indonesië), Suriname en de Antillen (Aruba, Bonaire, Curaçao, Sint Maarten, Saba en Sint Eustatius).

NEDERLANDS-INDIË

SURINAME

In Suriname zijn mijnen die grondstoffen leveren voor de vliegtuigen van de geallieerden.

DE BOOTREIS VANUIT NEDERLAND NAAR NAAR SURINAME DUURDE DRIE WEKEN.

Bekijk de tijdlijn op pagina 8 t/m 13.

Welke delen van het koninkrijk waren in de Tweede Wereldoorlog bezet?

Bekijk een filmpje over de oorlog in het Caribisch gebied op tiny.cc/caribisch.

VRIJDENKEN

Nadenken over vrijheid

W

at betekent vrijheid voor jou? Hoe meer je erover nadenkt, hoe meer kanten je aan vrijheid ontdekt. Vrij ben je als je mag denken en geloven wat je wilt. Als je jezelf mag zijn, nieuwe dingen mag leren en de kans krijgt om te doen wat jij belangrijk vindt. Als je niet bang hoeft te zijn dat anderen die sterker zijn je zomaar kwaad doen. Als je geen honger hoeft te hebben en een plek hebt waar je je thuis kunt voelen.

Vrijheid kun je niet zien en niet vastpakken.

Maar toch is vrijheid het mooiste dat we samen hebben. Stel je eens voor dat we niet vrij zouden zijn! Zoals in de Tweede Wereldoorlog, toen honderdduizenden Nederlanders omkwamen door geweld of door gebrek aan eten en zorg.

Elk jaar op 4 mei staan we stil bij hoe verschrikkelijk oorlog is en denken we aan de slachtoffers en aan de mensen die in verzet durfden te komen tegen onrecht en onderdrukking.

De dag erna, op 5 mei, vieren we onze vrijheid.

Die vrijheid is van jou en van alle kinderen in je klas. Hij is van de juf en de meester, van je ouders en ook van mij. We delen onze vrijheid en dat betekent óók: rekening houden met de vrijheid van anderen. Zo blijven we samen vrij!

Koning Willem-Alexander

H ERDENKEN

Hoe was het? Wat is er gebeurd? Wie herdenken we en waarom?

VRIJDENKEN

Vrijheid is niet vanzelfsprekend.

Wie vecht voor vrijheid?

Hoe voelt het om vrij te zijn?

BEDENKEN

Wat vind jij zelf van wat je leest? Bedenk ook wat jij zou doen of zou kiezen. Wat vindt een ander? Praat samen over de verschillen.

A ANDENKEN

Deze pagina’s vul je in zodat ze van jezelf worden. Bewaar het voor later en lees het nog eens terug.

......................................................

Inhoud 2 Koninkrijk der Nederlanden Tijdens de Tweede Wereldoorlog

22 Uitgesloten, vervolgd, vermoord

3 Nadenken over vrijheid Voorwoord van onze koning

6 Over jezelf Over een ander 8 De Tweede Wereldoorlog

26 Doe iets!

Een tijdlijn

27 Naar school in de oorlog?

Bij deze opdracht mag je iets doen (schrijven, kleuren, tekenen).

Een denkvraag. Je hoeft het antwoord niet op te schrijven. Het mag wel.

14 Herdenken, hoe doe je dat?

Kijk een filmpje of lees meer op een website.

18 Hoe denken jullie over herdenken?

34 Mijn vader was een militair

20 Draag geen oranje trui

36 Weg!

Zie je een woord dat je niet kent? Zoek het op in de Oorlogswoordenlijst achterin dit boekje.

30 ‘Mammie, niet doodgaan!’

Over de oorlog in Indonesië

Over vluchten voor oorlog

39 Tien dingen... in mijn koffer 40 Ver weg in het verzet

52 - 53 Dromen van Anne

61 Ons verhaal De oorlog is nooit afgelopen

Tien dingen… waar jij van droomt

64 Weet jij veel!

De dappere daden van Boy Ecury

54 De Hongerwinter

Boy

We herdenken Ecury nog steeds.

44 (N)iets doen

56 Bevrijd!

66 Hoe denken jullie over vrijheid?

58 Wat is vrijheid?

68 Monument in jouw buurt

Keuzes maken in de oorlog

46 Hoe denken jullie over: collaboreren, verzet & aanpassen?

48 De kogel voor een krantje Over keuzes maken in oorlogstijd

50 Onder een kleedje bij Juf Jansma

 Je mag

geloven w

at je zelf w

60 Ook jij hebt rechten!

ilt .

70 Vrijheid is zonder zorgen naar school fietsen 71 Colofon 72 Oorlogswoordenlijst (Ver)speel je vrijheid

8 — 4 en 5 mei Denkboek

AANDENKEN

over

JEZELF

5 Welke foto’s horen voor jou bij vrijheid?

VUL IN!

1 Naam:

2 Hoeveel jaar zit er tussen jou en 1940,

het begin van de Tweede Wereldoorlog in Nederland?

3 Ik ken iemand die een oorlog heeft

meegemaakt, namelijk …

4 Zet een vinkje bij de uitspraak of

uitspraken die bij jou passen.

6 Dit boek/deze film/deze game over de oorlog ken ik: Boek: Film:

4 MEI

 Ik loop mee met een stille tocht.  Ik kijk op tv naar de herdenking.  Oeps, vergeten dat het om acht uur was!  Ik lees een verhaal over de oorlog.  Wij hangen thuis de vlag halfstok.

Game:

7 Maak de zin af.

We herdenken de oorlog en vieren de bevrijding omdat:

....................................................

5 MEI

 Wij hangen thuis de vlag uit.  Ik weet niet dat het Bevrijdingsdag is.  Ik kijk op tv iets van Bevrijdingsdag.  Ik ga naar een bevrijdingsfeest.

8 Laat een volwassene de rechterpagina invullen.

Je ouder of verzorger, oma of opa, tante, oom of de buurvrouw bijvoorbeeld.

4 en 5 mei Denkboek — 9

AANDENKEN

n over ee

ANDER

5 Welke foto’s horen voor jou bij vrijheid?

LAAT INVULLEN DOOR EEN VOLWASSENE

1 Naam:

2 Hoeveel jaar zit er tussen jou en 1940,

het begin van de Tweede Wereldoorlog in Nederland?

3 Ik ken iemand die een oorlog heeft

meegemaakt, namelijk …

4 Zet een vinkje bij de uitspraak of

uitspraken die bij jou passen.

6 Dit boek/deze film/deze game over de oorlog ken ik: Boek: Film:

4 MEI

 Ik loop mee met een stille tocht.  Ik kijk op tv naar de herdenking.  Oeps, vergeten dat het om acht uur was!  Ik lees een verhaal over de oorlog.  Wij hangen thuis de vlag halfstok.

Game:

7 Maak de zin af.

We herdenken de oorlog en vieren de bevrijding omdat:

....................................................

5 MEI

 Wij hangen thuis de vlag uit.  Ik weet niet dat het Bevrijdingsdag is.  Ik kijk op tv iets van Bevrijdingsdag.  Ik ga naar een bevrijdingsfeest.

8 Vergelijk samen de antwoorden van het kind

en die van jezelf. Zijn ze heel verschillend?

10 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

de tweede

W w ereldoorlog In Duitsland komt de politieke partij van Adolf Hitler aan de macht, de NSDAP. De leden worden nazi’s genoemd. Hitler wil van Duitsland een trots en machtig land maken. Duitsland heeft alle schuld van de Eerste Wereldoorlog gekregen en het land is straatarm geworden. Hitler geeft – onterecht – de Joden de schuld van alles en de Jodenvervolgingen beginnen in 1933. Hitler belooft de mensen werk en zorgt ervoor dat hij alle macht in handen krijgt. Tegenstanders worden uitgeschakeld. Hij bouwt het leger weer op. Hij voegt gebieden die Duitsland zijn afgenomen weer bij het land. Maar dat is niet genoeg...

1933

1939

Declares war: verklaart de oorlog

1 september Nazi-Duitsland valt Polen binnen. Engeland en Frankrijk verklaren daarna Duitsland de oorlog.

1940

10 mei Het Duitse leger valt Nederland binnen en trekt via België snel naar Frankrijk op. Het Nederlandse leger houdt de vijand vijf dagen tegen.

Vooral op de Grebbeberg en op de Afsluitdijk wordt hard gevochten.

4 en 5 mei Denkboek — 11

HERDENKEN Al heeft de vijand ons land bezet, Nederland zal de strijd volhouden.

mei tot juli Honderden Britse soldaten gaan naar Aruba en Curaçao om de olie-industrie te beschermen. Olie is belangrijk als brandstof voor de vliegtuigen van onder andere de Royal Air Force (RAF), de luchtmacht van Groot-Brittannië.

28 juli De Nederlandse regering en koningin Wilhelmina vluchten tijdens de gevechten in mei naar Londen (Groot-Brittannië). Op deze dag spreekt koningin Wilhelmina het Nederlandse volk voor het eerst moed in via Radio Oranje.

Ze doet dat in de oorlog vaker.

1940 Duitsland, Italië en Japan maken afspraken en vechten samen.

Ze zijn de As-mogendheden.

14 mei Duitsland bombardeert Rotterdam. Nederland geeft zich de volgende dag over. Nederland is bezet.

juli Hitler probeert Engeland met bombardementen tot overgave te dwingen. De Engelsen vechten keihard terug.

‘We zullen ons nooit overgeven’, zegt premier Churchill.

12 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN 25 en 26 februari In Amsterdam worden 427 Joodse mannen opgepakt.

Mensen uit het verzet zijn boos en organiseren een staking. Duizenden mensen doen mee. Het verzet wordt keihard neergeslagen door de Duitse bezetter.

Na twee dagen is de staking voorbij.

7 december Japan valt landen in Azië aan, waaronder Nederlands-Indië. Op 7 december bombardeert Japan de Amerikaanse vloot bij Pearl Harbor (Hawaii).

Nu doen ook de Verenigde Staten mee met de oorlog.

8 maart Het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger geeft zich over. Japan heeft Nederlands-Indië bezet.

Veel Nederlanders worden opgesloten in kampen.

1941 22 juni Hitler valt Rusland binnen.

De nazi’s veroveren snel veel gebied.

Later dat jaar loopt het Duitse leger vast vlakbij Moskou.

1942 15 september In Nederland mogen Joden steeds minder.

Bij dierentuinen, restaurants, parken, bioscopen en bibliotheken zie je deze bordjes.

15 en 16 februari Operatie Neuland.

Duitse duikboten voeren een aanval uit op olietankers en olieraffinaderijen op Curaçao en Aruba. Vier boten zinken en ook een school en een huis op Aruba worden geraakt. Veel matrozen komen om.

4 en 5 mei Denkboek — 13

HERDENKEN

14 juli 1942 Vanaf de zomer van 1942 worden Nederlandse Joden massaal opgepakt, zogenaamd om te gaan werken in Duitsland. Eerst worden de mannen, vrouwen en kinderen in Kamp Westerbork in Drenthe opgesloten. Van daaruit worden zij in treinen naar concentratie- en vernietigingskampen in Duitsland en Polen overgebracht. Daar worden ze bijna allemaal vermoord.

november De Duitsers verliezen de tweede slag om El Alamein in Egypte.

2 februari Het Duitse leger wordt verslagen bij de Russische stad Stalingrad.

Bijna 1 miljoen Russen (soldaten en burgers) sterven of raken gewond.

Dit is een keerpunt in de oorlog.

1942 16 september In Azië moeten duizenden mannen, waaronder Nederlanders, verplicht voor de Japanners werken aan nieuwe spoorlijnen. De omstandigheden zijn zó zwaar, dat er elke dag meer dan vijftig mannen sterven.

1943 1943 Bijna alle landen op de wereld zijn op de een of andere manier betrokken bij de oorlog.

Slechts een handjevol landen doet niet mee en blijft neutraal.

14 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

6 juni D-Day: De geallieerden landen op de kust van Frankrijk.

Na zware gevechten trekken ze verder Europa in. De Russen verslaan de Duitsers vanuit het oosten.

Geallieerde troepen

5 september Op de radio horen mensen dat de geallieerden in Nederland zijn. Ze vieren feest: Dolle Dinsdag. Het bericht klopt niet.

december 1944 - januari 1945 Grote tegenaanval van Duitsland in de Ardennen.

1944

september Operatie Market Garden. Via Nijmegen en Arnhem proberen de geallieerden Duitsland binnen te trekken. Maar ze worden verslagen bij Arnhem. De bevrijding van Nederland stopt onder de grote rivieren.

november Bevrijding van ZeeuwsVlaanderen en Walcheren: Slag om de Schelde. De geallieerden zetten Walcheren onder water om de Duitsers te stoppen en de belangrijke haven van Antwerpen in handen te krijgen.

4 en 5 mei Denkboek — 15

HERDENKEN

maart Begin van de bevrijding van Nederland boven de rivieren.

5 mei Op de avond van 4 mei geven de Duitsers in Noordwest-Europa zich over. Op 5 mei krijgen de Duitsers bevelen van de geallieerden om de overgave goed te laten verlopen en hun wapens in te leveren.

27 januari Bevrijding van Auschwitz, het grootste vernietigingskamp van de nazi’s. Waar meer dan een miljoen Joden, Roma en Sinti en andere gevangenen zijn vermoord.

30 april De Russische legers hebben Berlijn bereikt. Adolf Hitler pleegt zelfmoord met een gifpil.

Zijn soldaten vechten nog door.

1945 6 en 9 augustus De Amerikanen gooien atoombommen op de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki. Honderdduizenden Japanse burgers komen om of raken gewond.

winter 1944-1945 Hongerwinter. Zuid-Nederland is bevrijd, maar de rest van Nederland nog niet. Vooral in West-Nederland is er te weinig voedsel, bijna geen brandstof en de winter is erg koud. Meer dan twintigduizend mensen sterven van de honger, kou en uitputting.

15 augustus Japan geeft zich over. De Tweede Wereldoorlog is nu overal voorbij.

16 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN WAT IS HERDENKEN?

Her-denken •

op een plechtige manier stilstaan bij een overleden persoon of bij een gebeurtenis uit het verleden

WAAROM HERDENKEN WE? We herdenken elk jaar alle Nederlandse oorlogsslachtoffers, om hen en wat er is gebeurd nooit te vergeten.

We herdenken om respect te betonen aan slachtoffers en hun nabestaanden. Ook staan we op 4 mei stil bij het feit dat leven in vrijheid, zoals wij in Nederland nu al bijna 74 jaar doen, niet vanzelfsprekend is.

HERDENKEN Hoe doe je dat?

In Nederland zijn het hele jaar herdenkingen van oorlogsslachtoffers en gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog. Tijdens de Nationale Herdenking op 4 mei herdenken we alle slachtoffers samen. Wat is herdenken precies?

HOE HERDENKEN WE?

RESPECT!

Een herdenking is een bijeenkomst waarbij we aandacht besteden aan de slachtoffers. Tijdens herdenken maken we vaak gebruik van rituelen.

Tijdens de Nationale Herdenking ben je uit respect voor de slachtoffers even stil.

Ritueel • plechtige handeling waarbij je bepaalde dingen in een vaste volgorde doet.

>R adiomakers zenden 2 minuten lang niet uit. > T reinen, trams en bussen vertrekken nog niet of staan onderweg stil. > Vanaf Schiphol vertrekken er 2 minuten lang geen vliegtuigen. > De meeste mensen zetten even niks op Twitter, Facebook en Instagram.

BIJ 4 MEI GEBRUIKEN WE DEZE RITUELEN: > Vlag Op de avond van 4 mei hijsen we in Nederland de vlaggen halfstok tussen 18.00 uur en zonsondergang. > Stilte Om 20.00 uur is iedereen 2 minuten stil.

> Volkslied Na de 2 minuten stilte wordt een deel van het Nederlandse volkslied gespeeld. > Bloemen We leggen bloemen bij een oorlogsmonument in onze stad of ons dorp.

1 Wie of wat herdenk jij wel eens?

2 Heb je daar een ritueel voor?

4 en 5 mei Denkboek — 17

HERDENKEN

WANNEER HERDENKEN WE?

7 JUNI

Herdenking kindertransporten vanuit kamp Vught Bij het kindermonument in Nationaal Monument Kamp Vught.

We herdenken niet alleen op 4 mei, maar het hele jaar door, bijvoorbeeld ook op:

27 *

22

19

JANUARI

FEBRUARI

Bombardement Nijmegen

Bevrijding kamp Amersfoort

14

7

15

Holocaust herdenking

MEI

* de zondag het dichtst bij 27 januari

Bombardement op Rotterdam

17

SEPTEMBER

Slag om Arnhem

JUNI

Kindertransport kamp Vught

18

SEPTEMBER

Bevrijding van Eindhoven

APRIL

15 AUGUSTUS

Einde van de oorlog in NederlandsIndië (nu Indonesië) Bij het Indisch monument in Den Haag en ook op andere plekken in het land.

AUGUSTUS

Einde oorlog in Nederlands-Indië

2

OKTOBER

Razzia Putten

WAAR HERDENKEN WE?

27 JANUARI

Holocaust herdenking Bij het ‘Nooit meer Auschwitz’-monument in Amsterdam.

Bij oorlogsmonumenten en oorlogsgraven in het hele land. In Amsterdam zijn de koning en koningin, de ministers en de leden van de Eerste en Tweede Kamer aanwezig bij de dodenherdenking op de Dam. Deze herdenking wordt op tv uitgezonden, net zoals een andere grote herdenking: de herdenking op de Waalsdorpervlakte, in de duinen bij Den Haag.

Op deze plek zijn tijdens de oorlog veel verzetsstrijders doodgeschoten.

Er is op 4 mei ook een herdenking in jouw buurt.

Kijk bijvoorbeeld op de website van de gemeente waar je woont.

18 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

WIE HERDENKEN WE? In de eerste plaats herdenken we op 4 mei de Nederlandse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Sinds 1961 herdenken we ook de Nederlanders die zijn omgekomen vredesoperaties en andere oorlogen tijdens na de Tweede Wereldoorlog.

Als je op 4 mei naar de herdenking op de Dam op tv kijkt hoor je de volgende tekst: “Tijdens de Nationale Herdenking herdenken wij Meer dan de Nederlandse oorlogsslachtoffers.

Allen – burgers en militairen – die mensen in en in het Koninkrijk uit Nederland der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, en daarna in oorlogssituaties en vredesoperaties.”

1940-1945

1945-NU Meer dan

25.000 mensen

260.000

DE DODEN TELLEN Het is heel moeilijk om het precieze aantal Tweede Wereldoorlog-slachtoffers vast te stellen. Dat komt omdat gegevens vaak ontbreken. Deze aantallen zijn daarom geschat.

Wij herdenken op 4 mei alleen de Nederlandse slachtoffers.

In Europa en in de rest van de wereld zijn nog veel meer mensen gestorven tijdens de Tweede Wereldoorlog en in oorlogen daarna.

Moeten we hen ook herdenken, vind je?

4 en 5 mei Denkboek — 19

HERDENKEN

DE SLACHTOFFERS

Annick van Hardeveld is koerierster voor het verzet. Ze wordt door passerende Duitsers vanuit een vrachtwagen doodgeschoten. Op 5 mei 1945 horen haar ouders het nieuws van haar dood.

Op 4 mei worden op de Dam kransen gelegd. Hiermee herdenken we verschillende groepen slachtoffers. Hier zie je enkele gezichten van de honderdduizenden mensen die we herdenken.

Sinti-meisje Settela Steinbach kijkt vanuit de trein die haar wegvoert naar Auschwitz. Daar wordt ze in 1945 vermoord.

VERZET Elsje Bertling (9) overlijdt enkele dagen voor de bevrijding in een Japans kamp. Hier is ze nog klein, op de arm van haar grote zus Adri.

We herdenken de meer dan 100.000 Joden, Roma en Sinti die werden vervolgd en vermoord in concentratieen vernietigingskampen alleen maar om wie ze waren.

VERVOLGING Jopie Gerrits is drie jaar als zijn school in Nijmegen wordt gebombardeerd. Zijn grote zus overleeft het, maar Jopie niet.

We herdenken alle burgers die zijn gestorven in Azië, als gevolg van verzet, gevangenschap, oorlogsgeweld en uitputting tijdens en direct na de Japanse bezetting.

Lees meer verhalen over mensen die zijn omgekomen in de Tweede Wereldoorlog op oorlogsgravenstichting.nl/ levensverhalen

BURGERSLACHTOFFERS AZIË Luc Janzen, korporaal der eerste klasse, sneuvelt in 2010 op 26-jarige leeftijd tijdens een vredesmissie in Uruzgan, Afghanistan.

We herdenken de mensen die omkwamen door oorlogsgeweld, bombardementen, uitputting, honger en verwaarlozing.

BURGERSLACHTOFFERS NEDERLAND

We herdenken de mensen die gevangen werden genomen en vermoord omdat zij in verzet kwamen en opstonden voor de rechten van anderen.

MILITAIREN EN KOOPVAARDIJPERSONEEL

We herdenken alle militairen en al het koopvaardijpersoneel, omgekomen in dienst van het Koninkrijk der Nederlanden tijdens de Tweede Wereldoorlog en daarna in oorlogssituaties en bij vredesoperaties.

20 — 4 en 5 mei Denkboek

BEDENKEN

HOE DENKEN JULLIE OVER: Mijn moeder was op missie in Afghanistan.

4 mei, 20.30 uur, Amsterdam Herdenking op de Dam Kinderen leggen bloemen bij het Nationaal Monument op de Dam.

Ik hoop dat wij nooit een oorlog meemaken.

4 en 5 mei Denkboek — 21

BEDENKEN

HERDENKEN?

Eens of oneens? Teken een pijltje op de lijn. Hieronder zie je een voorbeeld.

Vraag een volwassene (bijvoorbeeld je vader, moeder, opa, oma, oom, tante, buurman, buurvrouw…) om ook pijltjes te zetten, in een andere kleur!

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

Ik werk met de kleur:  .................................................................................................. werkt met de kleur:  1 Oorlog herdenken is belangrijker dan vrijheid vieren.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

2 Het is belangrijk dat we allemaal tegelijk herdenken.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

3 Verhalen blijven vertellen over de Tweede Wereldoorlog is belangrijk.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

4 Op 4 mei mag je ook aan overleden familieleden of vrienden denken.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

5 Twee minuten stil zijn is lang.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

6 Over 100 jaar herdenken we de Tweede Wereldoorlog nog steeds.

Ik denk van wel

______________________________________________________

Ik denk van niet

Allebei ingevuld? Waarover zijn jullie het niet met elkaar eens? Hoe komt dat?

22 — 4 en 5 mei Denkboek

VRIJDENKEN

DRAAG GEEN

ORANJE TR I Op 10 mei 1940 werd Nederland bezet door nazi-Duitsland. Vanaf die dag golden er nieuwe regels.

V

oor de oorlog was Nederland een democratische rechtsstaat. In een rechtsstaat zijn duidelijke regels, waar iedereen, ook de overheid, zich aan moet houden. De macht is verdeeld. Het parlement (de Eerste en Tweede Kamer) wordt democratisch door het

volk gekozen. Wetten die door het parlement goedgekeurd zijn, worden vervolgens ingevoerd.

Rechters, die voor niemand partij kiezen, kijken of burgers en de overheid zich aan deze wetten houden. De nazi’s schaften het parlement af en voerden hun eigen wetten in. Die waren zeer discriminerend, vooral voor Joden, Roma en Sinti.

Protesteren bij de rechter had weinig zin. De nazi’s benoemden hun eigen rechters of luisterden niet naar rechters die iets anders vonden.

IN EEN DEMOCRATISCHE RECHTSSTAAT…

ALS DE DEMOCRATISCHE RECHTSSTAAT WEGVALT TIJDENS EEN DICTATUUR OF BEZETTING…

Is de macht verdeeld. Het parlement maakt wetten.

Ministers en ambtenaren voeren de wetten uit.

De rechter kijkt of iedereen zich aan de wet houdt.

Is alle macht in handen van één persoon of partij. De dictator of bezetter bedenkt zijn eigen regels en voert die uit. Protesteren gaat niet, want de rechter is door de bezetter benoemd.

Hebben alle burgers grondrechten, zoals: alle mensen zijn gelijk. De grondrechten zijn vastgelegd in de grondwet.

De grondwet kan niet zomaar veranderd worden.

Zijn grondrechten niks meer waard. Voor de nazi’s waren niet alle mensen gelijk. Dat lees je opde volgende bladzijden.

Kun je niet zomaar gevangen worden gezet. En krijg je een advocaat als je voor de rechter moet komen.

Kun je zomaar opgepakt worden en in de gevangenis belanden. En je krijgt geen advocaat.

Wordt de straf door de rechter bepaald. De rechter is altijd onpartijdig. Die kijkt goed naar alle omstandigheden.

Doet een rechter wat de nazi’s willen en is dus partijdig. De straf voor een kleine overtreding is vaak zwaar, zodat andere mensen het niet in hun hoofd halen om de wet te overtreden.

Wordt een nieuwe wet ingevoerd als een meerderheid van de gekozen parlementsleden ervoor is.

Worden nieuwe wetten zomaar ingevoerd.

Mag je zeggen wat je denkt. Journalisten mogen kritiek geven op de regering.

Moet je uitkijken wat je zegt. Journalisten mogen alleen nieuws schrijven dat door de partij die aan de macht is, is goedgekeurd.

4 en 5 mei Denkboek — 23

VRIJDENKEN

‘MIJN BUURMAN, DIE LERAAR IS VAN DE ZESDE KLAS, IS VAN DE ENE OP DE ANDERE DAG ONTSLAGEN. OMDAT HIJ JOODS IS. IK BEN ER ZIEK VAN. WAT ONEERLIJK.’

‘VANAF VANDAAG MOET IEDEREEN DIE EEN GOEDE HERENFIETS HEEFT, DIE INLEVEREN. HET DUITSE LEGER HEEFT DIE FIETSEN NODIG. MAAR IK KAN MIJN FIETS NIET MISSEN! BIJ WIE KAN IK TERECHT OM TE PROTESTEREN?’

‘IK BEN HET NIET EENS MET DE BEZETTING. UIT PROTEST HAD IK MIJN ORANJE TRUI AANGETROKKEN. MAAR DAAR KREEG IK SPIJT VAN. DUITSE SOLDATEN PAKTEN ME OP. PAS NA EEN HELE DAG IN DE CEL MOCHT IK GAAN.’

Waarom hoef je in een democratische rechtsstaat niet de cel in voor het dragen van een oranje trui?

24 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN Voor de oorlog woonden in Nederland 140.000 Joden. Na de Duitse bezetting begon de langzame uitsluiting van Joodse Nederlanders.

Hun rechten werden afgepakt en ze moesten een Jodenster dragen.

UITGESLOTEN,

VERVOLGD, VERMOORD KR ISTALLNACHT:

In Duitsland komt Hitler aan de macht.

aanval door de nazi’s op de Joodse bevolk ing in Duitsl and, winkels en gebedshuizen worde n vernield of in brand gestoken.

“Je kunt het je ni et voorstellen wat we aant roffen. Alles was kort en klein geslagen.

Lampen van het plafond geru kt, de piano was in tweeën ge hakt. De winkel va n mijn ouders was totaal overhoop gehaald .”

Mirjam WeitznerSmuk, toen 8 jaar

rleefde vij f Mir jam ovetiekampen. concentra ers, zus en Haar ouderden vermoord. zwager w

De ouders van Anne Frank vluchten vanuit Duitsland met hun dochters naar Nederland.

30 JANUARI

5 DECEMBER

1933

Sommige Joodse kin deren uit naziDuitsl and worden op de boot naar Engeland ge zet, vaak helemaal alleen, zon der hun ou ders. In Engeland zijn ze veilig .

Bouw van kamp Westerbork voor de Duits Joodse vluchtelingen.

9 OP 10 NOVEMBER

DECEMBER

1938

Nederl an dse en een ambtenaren moet Ariërverklaring tekenen.

AUGUSTUS

1939

Alle Joodse ambtenaren worden ontslagen.

5 OKTOBER

21 NOVEMBER

1940

4 en 5 mei Denkboek — 25

HERDENKEN Joodse kin deren moe ten naar aparte Joodse sch olen.

Ida Vos (toen 10 jaar) mo est naar de School in d Joodse e Bezemst ra at in Den H Van de 35 k aag. inderen in h aar k er maar vier de oorlog, on las overleefden der w ie Ida. werd ze sc h L at rijfster. Ze sc hreef boeken er gedic hten ov en er de oorlog.

zwem r naar het en niet mee . rk Joden mog pa t of naar he het stran d a m, Amsterd Ra z zia in n e n n a dse m 427 joo t en opgepak n e d r o w a r e en n d teer a p. gedepor ratiek am concent

die Iedereen , wordt joods is erd. tr e geregis

10 JANUARI

22 FEBRUARI

Ida Vos

bad,

de kskun j i r d r nd e Aa voldoe n o n e nd e de zij ha ardr ijksku a voor atste dag eek later g die la wist een w blinka* la maar s waar Tre precie aar ven m héé l e een a wasmp. bli n k a * Tre ent rat iek anen conc r tig tr fende , 19 8 5 . ij V : Uit os Ida V door

31 MEI

Bij dierentuinen , cafés, restaurants, pa rken, bioscopen, theaters en bibliotheken komen bo rdjes met ‘Verboden voor Jo den’.

‘We moc hten steed s minder ... totdat we er niet eens meer moc ht en zijn’ Betty Goudsmit- Ou dkerk

1 SEPTEMBER

1941

15 SEPTEMBER

Joden mogen niet meer reizen of verhuizen zonder toestemming.

7 NOVEMBER

26 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN zes jaar, moeten Alle Jo den, ouder dan ding dragen, kle hun op r ste een Jo den n. ale bet f zel en die moeten ze

Jo den mogen nie t meer met de tr ein, bus of tram, niet me er fietsen en na 8 uur ‘s avon ds niet me er op stra at.

Anne Frank schree f op woensdag 24 ju ni 1942 in haar dagboek: “H et is smoorheet. En ik moet alles lopen.

Nu zie ik pas hoe fijn een tram toch is, voor al een open. Maa r dat genot is voor ons joden niet weggelegd. Vo or ons is de voetenwagen go ed genoeg.”

Jo den mogen alleen nog ma ar tussen 3 en 5 uu r boodschappen doen. De meeste producten zijn dan al op.

De Hollandsche Schouwburg in Amsterdam wordt een verzamelplaats waar Joden deportatie. zich moeten melden voor Opgepakte Joden worden er vastgehouden.

Pais en zijn negenjarige De achtjarige Benjamin enster. Ze werden op zusje Jansje met de Jod chwitz vermoord.

Aus in 2 194 ber em 23 nov

n een Joden krijge bewijs ns oo rs pe . in met een J er

23 JANUARI

3 MEI

Anne Frank en haar familie duiken onder.

De joodse Willy Alexander schreef op 25 maart 1943 in zijn oorlogsdagboek: “Op het ogenblik zitten er 1.300 mensen in de kleine Hollandse Schouwburg. ’t is er dan zo warm dat iedereen alsmaar om drank vraagt.

Alleen de oude vrouwen kunnen op matrassen slapen. Er zijn voor die 1.300 mensen maar twee heren-W.C’s en drie dames-W.C’s en één of twee wastafels.”

De eerste Joden worden opgeroepen voor werkk ampen in Duitsl and.

30 JUNI

4 JULI

1942

6 JULI

17 JULI

20 JULI

4 en 5 mei Denkboek — 27

Waarom hebben deze pagina’s deze titel?

en Laatste transport van Jod r naa k bor ter Wes p uit kam Auschwitz.

Bron: ww w.kampw

Lothar Gold moest samen met zijn moeder Gerda op het kindertransport. Deze foto gaven ze vlak voor vertrek aan hun buren.

Op de achterkant staat “Ter herinnering aan ons drietjes. Familie Gold.”

Op 11 juni 1943 werd Lothar in Sobibor vermoord.

Hij was 12 jaar.

HERDENKEN

esterbork .nl

g bleef het Tot aan de fatale da oest. Wie zijn onzeker wie weg m n wist wat naam hoorde afroepe j pakte zijn Hi . hem te doen stond koffer, e lfd ze de bezit tingen in mee ar wa k za nje plu rugzak of rk bo was hij naar kamp Wester hoofdweg de gekomen. Dan naar de gs an arl van het kamp wa aar alw , en leg ge s spoorlijn wa d. ton ars kla in tre de lange

Monument op het voo Westerbork met voor elk rmalige ter rein van Kamp ver moord slachtoffer een steentje.

k en Anne Fran ie il m fa r aa h tdekt n o n e wo r d eerd. rt po en g e de es n An n e Alle rleef t vader ove . g de oorlo rt van r a n sp o Kin dert eren en hun d tie1.269 kin ar concentra na ouders bibor. den uit k a mp S o Alle Jo incies de p r o v l den zich me n e t mo e .

V ugh t in k amp

6 EN 7 JUNI

29 SEPTEMBER

1943

am Amsterd or wordt do de na zi’s in’ ‘Judenre d r e iv (ge zu n) van Jode d. verkl a ar

Nederland bevrijd. Joodse Nederlanders moeten leren leven met grote verliezen. Er zijn 104.000 mensen vermoord. Mannen, vrouwen, kinderen, oma’s, opa’s, broers en zusjes.

13 4 AUGUSTUS SEPTEMBER NOVEMBER

5 MEI

1944

1945

28 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

DOE IETS!

Het feit dat tijdens de Tweede Wereldoorlog miljoenen Joodse mannen, vrouwen en kinderen in Europa zijn uitgesloten, vervolgd en vermoord is eigenlijk niet te bevatten. Toch is het gebeurd.

En het is belangrijk dat wij erover leren en erover nadenken.

Doe wat hieronder staat en gebruik het artikel ‘Uitgesloten, vervolgd, vermoord’ op de bladzijden hiervoor. Kruis aan wat je hebt gedaan.

Z et een zwarte cirkel om de gebeurtenis op 30 januari 1933.

Onderstreep de naam van de stad waar Id a Vos naar school gin g.

Anne Frank schrijft dat

Teken een bloem

als herdenkingssymbool bij de familie Frank.

ze voortaan moest lopen, ze mocht niet meer in de tram. Teken twee voetstapjes bij haar tekst.

Omcirkel alle getallen

woorden K ruis de RBODEN NIET en VE door.

die met kinderen te maken hebben.

Teken een kaarsje als herdenkingssymbool bij Lothar Gold.

bij et een uitroepteken ar Z wa o fot n ee of een tekst jij verdriet bij voelde.

Zet een rode cirkel om iets waarvan je echt niet wist dat het gebeurd was.

Helpt deze pagina jou om over deze gebeurtenissen na te denken?

4 en 5 mei Denkboek — 29

HERDENKEN

Naar

SCHOOL in de OORLOG?

DEN HAAG, 1942

We moeten naar een andere school en hebben ook een andere meester. Meester Foppe is Joods, net als wij. Maar er komen steeds minder kinderen naar school. Ze zijn ondergedoken of opgepakt...

>>> lees verder >>>

30 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

BRIELLE, 1943

Op mijn school is een bom gevallen.

Geen school dus meer voorlopig.

TEGELEN, 1942

Ik vind handvaardigheid leuk! Daarna hebben we Duitse les. Dat vind ik moeilijk. Maar het is verplicht.

DEN HAAG

We mogen niet naar binnen van de meester, maar we hebben het allang door het raam gezien. Ik denk dat ik weet wie het gedaan heeft.

AMSTERDAM, 1942

Op school wordt in de hal een hele grote keuken gemaakt.

Mensen uit de buurt mogen daar komen eten. Ik heb steeds zo’n honger. Gelukkig krijgen wij ook.

4 en 5 mei Denkboek — 31

HERDENKEN

AMSTERDAM, 1942

De winter was heel koud.

Maar nu kunnen we weer buitenspelen!

LEIDEN, 1944

We zitten in een ander gebouw. Want de kachels in onze school zijn uit.

De meester zegt dat de brandstof op is.

AMSTERDAM, WINTER 1944/1945

De school is dicht. We hebben het zo koud. Ik haal houtblokken tussen de tramrails uit voor onze kachel. Mama is er heel blij mee!

AKEN, JUNI 1945

Ik ben zo lang niet naar school geweest! Ik heb er echt zin in. Eindelijk weer ‘gewoon doen’.

Bekijk een filmpje op tiny.cc/naarschool.

32 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

Mammie, niet doodgaan!

OVER DE OORLOG IN INDONESIË

Ik was 8 jaar en ik woonde met mijn ouders in Semarang op Java in Nederlands-Indië, dat nu Indonesië heet.

Het land was een kolonie van Nederland.

Ik woonde met mijn ouders in een groot huis met een mooie tuin, ik had een kindermeisje en er waren bediendes. Ik was enig kind en mijn teckel Piet was mijn beste vriend. Maar dat veranderde allemaal in 1942...

Een kleine groep Nederlanders was de baas over de bewoners van Nederlands-Indië. Zij verdienden veel geld aan de handel in tabak, koffie en suikerriet. Deze producten werden verbouwd door Indonesische arbeiders, die al het werk deden.

Het is oorlog!

Japan was een vriend van nazi-Duitsland. Japan wilde de Aziatische landen bevrijden van de Europeanen en een groot Aziatisch rijk stichten. In maart 1942 bezetten Japanse soldaten Nederlands-Indië.

Nu zullen wij het beter krijgen!

Veel Indonesiërs waren blij met de komst van de Japanners. Eindelijk kwam er een einde aan de Nederlandse overheersing, dachten ze. Maar dat veranderde snel...

Veel Indonesiërs werden gedwongen om voor de Japanners te werken bij de aanleg van wegen en spoorlijnen. Nu verloren veel Indonesiërs hun vertrouwen in de Japanners. Ze wilden onafhankelijkheid: los van Nederland én los van Japan.

4 en 5 mei Denkboek — 33

HERDENKEN

Van de Japanners moest alles wat Nederlands was verdwijnen. Alles moest Japans worden: de taal, kranten, radio.

Er waren ook mensen met zowel een Nederlandse als een Indonesische ouder: de Indische Nederlanders.

Ze voelden zich meestal Nederlands. Volgens de Japanners waren zij meer Aziatisch.

Tijdens de Japanse bezetting leefden ze vaak onder slechte omstandigheden.

Nederlanders werden door de Japanners opgepakt en in kampen opgesloten. Mijn vader als eerste.

Later werden mijn moeder en ik meegenomen. Tot mijn grote verdriet moest ik Piet achterlaten...

... we moesten elke dag urenlang in de brandende zon staan zodat de Japanse bewakers de gevangenen konden tellen en we moesten buigen voor de Japanse keizer.

Het was vreselijk in het kamp ...

Wat is er aan de hand?

Mama, ik heb zo’n honger!

Wij kregen nauwelijks te eten, soms ook dagen niets.

Moeders en kinderen zaten samen in een kamp. Maar als jongens 10 jaar werden, gingen ze naar een jongenskamp. Ze moesten zichzelf redden. Ze aten alles wat ze te pakken konden krijgen.

34 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN Mijn vader zat in een kamp met allemaal mannen.

De bewakers waren heel wreed en als je niet gehoorzaamde, waren de straffen verschrikkelijk.

Veel mannen moesten gedwongen werken aan spoorlijnen. De spoorlijn in Birma-Siam (nu Myanmar en Thailand) werd De Dodenspoorlijn genoemd. Elke dag stierven er meer dan 50 mannen door het zware werk.

Birma

spoo

nB Paka

rweg

aroe-s

poorw

eg

* Vrijheid

Mammie, niet doodgaan!

Toen kreeg mijn moeder geelzucht. Ik moest haar verzorgen. Ik was heel erg bang dat ze dood zou gaan. Gelukkig overleefde ze het.

Tijdens de Japanse bezetting stierven honderdduizenden Indonesiërs, Indische Nederlanders en Nederlanders door honger, ziekten en geweld. In de kampen kwamen zeker 29.000 mensen om het leven.

MERDEKA!*

Op 15 augustus 1945 gaf Japan zich over. Maar de oorlog was nog niet voorbij. Want twee dagen later verklaarde Indonesië zich onafhankelijk.

Repoeblik Indonesia!

Merdeka!

Wie was nu de baas? De Indonesiërs wilden zelf hun land besturen, maar waren het onderling vaak niet met elkaar eens. En Nederland wilde haar kolonie niet opgeven.

Wij moesten in de kampen blijven. Erbuiten was veel chaos en geweld. Nederlanders waren hun leven niet zeker. De Japanse bewakers beschermden ons nu! Veel Indische Nederlanders, die buiten de kampen verbleven, kwamen om.

Op een dag kregen we te horen dat mijn vader nog leefde.

4 en 5 mei Denkboek — 35

HERDENKEN

Veel Nederlanders gingen terug naar Nederland.

Sommigen waren daar nog nooit geweest! Mijn ouders en ik vertrokken 1946. Zonder Piet. De Japanners hadden hem doodgeschoten.

Ik mis Piet!

Indisch-Nederlandse gezinnen moesten kiezen: weggaan of blijven in hun geboorteland.

Velen kozen eerst voor blijven. Hun leven werd steeds moeilijker in het onafhankelijke Indonesië.

Uiteindelijk vertrokken ook duizenden Indische Nederlanders naar Nederland.

In Indonesië streden veel partijen met elkaar. De Nederlandse regering stuurde soldaten om de macht terug te krijgen. Het was een chaotische tijd. Door alle groepen werd veel geweld gebruikt.

Ondertussen moest ik in Nederland weer naar school, naar groep 7, terwijl ik al 13 was! Ik had in het kamp een achterstand opgelopen. De kinderen pestten mij, ‘omdat mijn Nederlands anders klonk.’ Ik vertelde maar weinig over wat ik had meegemaakt. Want voor de mensen in Nederland was Indië en de oorlog daar ver weg.

Onderweg stopten we in Egypte, daar kregen we warme kleren, die hadden we niet in het tropische Indië.

Na jaren vechten moest Nederland de strijd stoppen en de kolonie opgeven. Op 27 december 1949 werd Indonesië door Nederland erkent als zelfstandig land.

Daarom is 15 augustus een belangrijke dag voor mij en voor veel Nederlanders met een Indische achtergrond. We herdenken dan samen die oorlog ver weg.

Bekijk een filmpje over Heleen op: tiny.cc/indonesie.

36 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN Sijmen Verhoef in zijn soldatenpak. Hij werd 35 jaar.

VAD N IJ was een E MILITAIR

R

M

WAT HEEFT ZIJN DOOD VOOR ZIN GEHAD?

In de Tweede Wereldoorlog kwamen meer dan tweeduizend Nederlandse soldaten om het leven bij gevechten met de Duitsers. Ook nu nog zijn er soldaten die hun leven wagen voor veiligheid of vrijheid in de wereld.

4 en 5 mei Denkboek — 37

HERDENKEN

• In mei 1940 sneuvelden ongeveer 2.200 Nederlandse soldaten bij gevechten tegen de Duitsers.

• Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog zijn er tijdens militaire oorlogen en vredesmissies in totaal ongeveer 5.500 Nederlandse militairen omgekomen.

Is vrijheid een mensenleven waard?

EEN ANDER LEVEN

D

e vader van Hennie Verhoef stierf op 13 mei 1940 tijdens het gevecht tegen Duitse soldaten op de Grebbeberg bij Rhenen.

Nederlandse soldaten probeerden daar de Duitsers tegen te houden. Nog elk jaar met Pinksteren gaat Hennie met haar broers en zussen naar het graf. Ze was pas 3 jaar toen haar vader stierf. “Als hij bij ons was gebleven zou ons leven er heel anders uit hebben gezien. Heel wat minder verdrietig. Ik denk wel eens: wat heeft zijn dood voor zin gehad?”

MAG IK JULLIE WAT VRAGEN OVER PAPA?

S

tan Donkers heeft zijn vader nooit gekend. Zijn vader Robert was militair in Afghanistan. Hij kwam in 2007 om het leven bij een ongeluk met zijn pantserwagen. Stan was toen nog niet geboren.

Daarom weet hij heel weinig over zijn vader. Hij schreef een brief naar de collega’s van zijn vader. Wat konden zij hem vertellen over sergeant Robert Donkers?

Stan zit nu in gr

oep 8.

Robert Donkers in Afghanistan.

Hij werd 33 jaar.

VRIJDENKEN

38 — 4 en 5 mei Denkboek

Inwoners van Arnhem vluchten de stad uit, 1944

WEG! Vluchtelingen op weg naar opvangkamp Heumensoord bij Nijmegen, 2017

4 en 5 mei Denkboek — 39

VRIJDENKEN

t in 1942 geVvluwach s zes jaar oud en

anneke Joods. Haar koffertje stond n. klaar om ‘uit logeren’ te gaa , ren kle t wa en zat In de koffer ek. bo jes ook spr een haar pop en r de voo en cht vlu est Hanneke mo er vad r haa der zon nazi’s, alleen, ze die uw vro me n Ee en moeder. bracht ‘tante Zus’ moest noemen ke nne Ha in. tre de t haar weg me ere and een er we s kreeg steed totaal. onderduikfamilie, twaalf in

e (links) Hannek

m et ha a

r broer tj

e.

Ee n ve rh aa l va Save th e Ch ild n Te am Up (War Ch ild , re n en UN IC EF Ne de rla nd)

geVvlucht in 2018

D

e 12-jarige Mal ik vluchtte met zijn ouders en drie broers (3, 11 en 18) uit lange reis kwam Syrië. Na een en ze in Neder land aan. Vier jaar geleden w oonde Malik no g in Syrië. Elk viel hij met an e dag gst in slaap. “A ls we gingen sl dan kwamen er apen helikopters di e iets naar ben gooiden. En da eden n heel hard ‘boe eem pschhh!’ waren bomm Het en en alles wer d verwoest.” H te gevaarlijk vo et was or Malik en zijn familie om in te blijven. Te vo Syrië et, per boot en met het vliegt kwam Malik m uig et zijn familie via Turkije uite lijk in Nederla indend aan. Sinds kort wonen ze AZC in Neder in een land.

>>> lees verder >>>

, Uniepers uitgevers

H

Bron: Kind in oorlog

Iedere oorlog zorgt ervoor dat mensen op de vlucht slaan. Soms vluchten mensen voor bommen, geweld en honger, soms vluchten ze omdat ze worden vervolgd, omdat ze zijn wie ze zijn. Dat was vroeger al zo en dat gebeurt nu nog steeds, iedere dag.

VRIJDENKEN

40 — 4 en 5 mei Denkboek

Na de Tweede Wereldoorlog zwier ven 40 miljoen vluchtelingen door Europa.

Toen Hitler in Duitsland aan de

macht kwam, zijn veel Joden en mensen met een andere politieke mening gevlucht.

Er zijn nu – terwijl je dit leest – in

de hele wereld meer dan 68 miljoen mensen op de vlucht.

Sinds het begin van de oorlog in

2011 zijn 6,9 miljoen Syriërs hun huis ontvlucht.

In Nederland worden ongeveer 100.000 vluchtelingen opgevangen.

De 14-jarige Shyar Ahmed uit Syrië raakte op de vlucht voor IS zijn linkerhand kwijt door een landmijn. Deze foto is gemaakt in een vluchtelingenkamp in Turkije.

Bron: Vluchtelingenwerk, IOM

Mensen vluchten niet alleen als er

oorlog is, maar ook als er armoede en werkloosheid in hun land heerst.

Er komt een nieuw kind in jouw klas. Hij is gevlucht uit Syrië. Hoe zorg jij ervoor dat hij zich welkom voelt?

4 en 5 mei Denkboek — 41

AANDENKEN

10 DINGEN... in mijn 1

koffer 2

3

toilettas

g G e ld

k le r e n 5 4 p zZaklam

Mensen die moeten vluchten kunnen maar heel weinig spullen meenemen.

foon tele

8

6

P

robeer het zelf eens: je hebt niet lang de tijd om na te denken.

En het moet er nog bij passen. Wat neem je nog mee?

7

sSlaapza k

9

Hoe kun je dingen die je niet mee kunt nemen toch bij je dragen?

10

De ze

koff

er

is v

an:

42 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

Ver weg in het verzet:

De DAPPERE DADEN van BOY ECURY In Oranjestad op Aruba staat dit standbeeld.

Het is een beeld voor verzetsheld Boy Ecury. Ver weg in Nederland vocht hij voor vrijheid.

Boy wordt op 23 april 1922 geboren in Oranjestad. Hij is de zevende van dertien kinderen. De vader van Boy was een rijke zakenman.

In juli 1937 vertrekken vier kinderen Ecury per boot naar Nederland om daar naar school te gaan: Boy, Nicky, Doe en Mimi.

Ze weten nog niet dat ze maar met z’n drieën terugkeren...

Boy en Nicky logeren na aankomst in Amsterdam. Ze gaan daar meteen op onderzoek uit, ze fietsen het liefst in het Vondelpark.

Wat kijken de mensen naar ons!

Ze hebben nog niet vaak gekleurde mensen gezien, denk ik!

In september van dat jaar gaat Boy naar het Instituut St. Louis te Oudenbosch. Zijn broers en zus gaan op andere plekken in het land studeren.

4 en 5 mei Denkboek — 43

HERDENKEN

Daar studeert hij onder andere voor boekhouder.

Maar hij vindt het moeilijk om stil te zitten.

En dan dreigt de oorlog. Net als de meeste Nederlanders verwacht Boy dat Nederland neutraal zal blijven.

Boy blijft daarom in Nederland.

Maar als de Duitsers op 10 mei 1940 Nederland binnenvallen, kan niemand meer weg.

Na het bombardement op Rotterdam gaan Boy en zijn broer Nicky kijken. Ze fietsen 15 kilometer om de verwoeste stad te zien.

De hele stad ligt plat!

Die duitsers zijn rotzakken!

DIT KAN NIET ZO!

In de oorlogsjaren ontmoet hij Luís de Lannoy uit Curaçao, zijn eerste echte vriend in Nederland. Hun vriendschap maakt dat Boy vaak in Tilburg is, waardoor hij ook in contact komt met andere Antillianen.

Boy en zijn vrienden zien de ellende die de oorlog veroorzaakt. De Jodenvervolging, het geweld van de bezetter en het gebrek aan spullen maakt hen woedend.

Boy is soms ook echt brutaal tegen de bezetter.

44 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

Hij pleegt overvallen op huizen waar NSB’ers samenkomen en een aanslag op de spoorlijn Tilburg-Boxtel.

Luís de Lannoy neemt vanaf het begin deel aan verzetsactiviteiten, Boy helpt hem daarbij.

Ja! Gelukt!

Boy sluit zich aan bij een verzetsgroep en steekt Duitse vrachtwagens in de fik.

In 1942 moet Boy weg uit Tilburg.

Door zijn donkere uiterlijk valt hij op en wordt het te gevaarlijk voor hem.

Begin juni 1944 ontsnapt Boy ternauwernood aan de Duitsers.

Ook begeleidt hij geallieerde piloten langs de vluchtroute naar het zuiden.

Boy duikt onder in Oisterwijk. Maar hij blijft in het verzet. Zijn nieuwe verzetsgroep opereert vanuit de hooizolder van een boerderij.

Boy is niet te stoppen.

Ondanks het gevaar wil hij aan zo veel mogelijk acties meedoen.

Hij brengt drie piloten naar een schuiladres. Maar als ze de straat in komen, zien ze een aantal Duitse overvalwagens. Ze maken dat ze wegkomen!

Op 10 februari 1944 wordt zijn vriend Luís opgepakt door de Duitse bezetter.

Boy probeert hem te bevrijden, maar zijn poging mislukt en Boy wordt gezien.

4 en 5 mei Denkboek — 45

HERDENKEN Maar in september gaat het mis. De groep is in Rotterdam.

Als Boy op een dag naar huis loopt na een bezoek aan de kerk, wordt hij herkend.

Wegwezen!

Omdat Boy te veel opvalt in Oisterwijk vertrekt hij in 1944 naar Den Haag. Hij sluit zich weer aan bij een verzetsgroep.

In het huis van mijn ouders is geen ruimte voor een verrader.

De volgende dag wordt Boy naar de Waalsdorpervlakte bij Scheveningen gebracht. Hier wordt hij doodgeschoten door een vuurpeloton.

Boy krijgt bij zijn verhoor een aanbod van de Duitsers. Hij mag veilig terugkeren naar Aruba, als hij de namen van de andere leden van zijn verzetsgroep vertelt. Maar Boy vertelt niks.

De familie Ecury kreeg in 1946 een brief van koningin Wilhelmina. Die schreef dat ze Boy een held vond.

Doe, Nicky en Mimi keren na de oorlog terug naar Aruba. Zonder Boy...

Boy wordt op Aruba begraven. Bij de plechtige begrafenis staan militairen langs de route. Overal hangt de vlag halfstok. Kantoren en winkels zijn gesloten, omdat iedereen bij de begrafenis wil zijn.

Boy

We herdenken Ecury nog steeds.

46 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

(N)IETS DOEN? Collaboreren, verzetten of aanpassen. Deze drie woorden gaan over de keuzes die mensen moesten maken in de Tweede Wereldoorlog.

Hoe strenger de regels van de Duitse bezetter, hoe moeilijker het werd.

Jouw keuze kon invloed hebben op het leven of de dood van een ander.

AANPASSEN

Je gedragen zoals de Duitse bezetter dat wilde.

Dit deden de meeste mensen in Nederland. Ze probeerden zo gewoon mogelijk te leven en niet te veel op te vallen. Bijvoorbeeld omdat ze bang waren, hun gezin wilden beschermen of omdat ze dachten dat verzet geen zin had.

COLLABOREREN

Met de Duitse bezetter samenwerken.

De leden van de NSB geloofden in de ideeën van Adolf Hitler. Ze hielpen de Duitse bezetter. Veel Nederlandse politieagenten en ambtenaren voerden de wetten van de bezetter uit. En gewone Nederlanders werkten mee aan het oppakken van Joodse buurtgenoten. Voor het verraden van een onderduiker kreeg je 7 gulden 50.

VERZETTEN

Tegen de Duitse bezetter in opstand komen.

Dit was een kleine groep. Veel mensen kwamen toevallig bij het verzet. Via-via kregen ze de vraag om iets te doen. Zo ging het steeds verder. Het waren vaak jonge mannen en vrouwen, zonder gezin.

Verzet was levensgevaarlijk. En acties van het verzet konden als gevolg hebben dat onschuldige mensen werden vermoord.

4 en 5 mei Denkboek — 47

HERDENKEN

Welke keuze hoort bij welk verhaal?

Trek lijnen. Bij welke verhalen is het lastig om een keuze te maken?

hoek 4 ja ar ke Korpers

to en de oo rlo

g ui tb ra k

in n verloofde n Bas had ee itser ge u on D rj n u u ee rb ij r k wam h Onze ac hte aa h r aa n as Op weg ben, maar B Maassluis. zijn fiets heb ser viel e it d u il D w e ie d d en tegen en de fiets om n te itser u ch D e vo st. Die weigerde. Z ug weggefiet d. vl is as B . o in het water hoot Bas do water en sc k lom uit het

Tru

Rudi Hemmes 16 jaar toen de oorl

og uitb rak

r Engeland Rudi ging met een vriend naa Ze . om de geallieerden te helpen Spanje en ijk, moesten via België, Frankr Rudi en. kom te er Por tugal reizen om ië om and rm No r naa e ging in 194 4 me n. hte vec te rs itse tegen de Du

Jack de Zw

art 8 ja ar toen

de oo rlo g ui De vader va tb ra k n Jack w ild e niet werk voor de Du en itsers, daard oor was hij werk loos. D e moeder va n Jack was woedend. Z e zei: “Ieder een werk t voor de Du toch itsers, alleen jij niet.” Zij vader beslo n ot toen om het toch te L ater k reeg doen. hij daar sp ijt van.

Is niets doen, niet kiezen, ook een keuze?

Henk K

d e o o rl

amp 7 ja

o g u it

a r to e n

We had brak de radio, m n een nieuwe P e bedien t één k nopje te hilipsen. Die h ingelev ebben w erd bij de Duit e in ’42 zij w ild s e r s, w en niet ant d Engela nd zou at w ij nieuws den ho uit ren.

Mirjam Ohringer 15 jaa

oor log uitb rak . Mirj

r toe n de

am was Joods. Zij en haar vader probee rden andere Joden uit handen va n de Duitsers te houden. “Verzet, dat sprak vanzelf,” zei Mirjam . Mirjam hielp de illegale krant De Waarheid te verspreiden. Als sc ho olmeisje was ze minder snel verd ac ht.

Jeanne Sta

oo rlo g ui tb

ra k

al 2 ja ar toen de d van de nne was li

n Jea De vader va nne w ist dat niet. Op r Jea r a a M iet met haa NSB. k inderen n , en d d e il o w lg l e o e o sc h tig sp k reeg prach aar spelen. Ze inderen. H k se d o Jo n va n dat k wam deren ware dat die k in moeder zei anne erac h er k wam Je at n.

L . re a d w is u verh rmoord k inderen ve ie d at d r te

Had je altijd een keuze?

Wanneer wel of niet?

Bekijk de filmpjes met de verhalen van Mirjam, Truke, Henk, Rudi, Jack en Jeanne op tiny.cc/jonginoorlog.

48 — 4 en 5 mei Denkboek

BEDENKEN

HOE DENKEN JULLIE OVER: Duizenden Nederlanders werden in de jaren dertig lid van de NSB omdat ze geloofden dat deze partij iets kon doen aan de crisis.

Tijdens de Duitse bezetting hielp de NSB de nazi’s.

HOUZEE!*

Kinderen van NSB’ers werden lid van de Nationale Jeugdstorm, een soort jeugdclub waar ze over de ideeën van de NSB leerden.

Utrecht, 1942 Marcherende NSB’ers

* Houzee was de begroeting van de NSB’ers.

4 en 5 mei Denkboek — 49

BEDENKEN

COLLABOREREN VERZET & AANPASSEN?

Tip: Lees eerst pagina 44 en 45

Eens of oneens? Teken een pijltje op de lijn. Hieronder zie je een voorbeeld.

Vraag een volwassene (bijvoorbeeld je vader, moeder, opa, oma, oom, tante, buurman, buurvrouw…) om ook pijltjes te zetten, in een andere kleur!

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

Ik werk met de kleur:  .................................................................................................. werkt met de kleur:  1 Je aanpassen aan de vijand is eigenlijk ook collaboreren.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

2 Als je in het verzet zat, ben je een held.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

3 Je verzetten tegen de vijand klinkt makkelijker dan het is.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

4 Als ouders voor de Duitsers waren, dan moesten hun kinderen dat ook zijn.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

5 Het was slim van het verzet om kinderen boodschappen te laten doorgeven.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

6 Als ik een gezin had, zou ik me ook aanpassen aan de vijand.

Ik vind van wel ______________________________________________________

Ik vind van niet

Allebei ingevuld? Waarover zijn jullie het niet met elkaar eens? Hoe komt dat?

50 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

rraad Doodstraf voor ve verraad ren er mensen die Tijdens de oorlog wa atie over m bijvoorbeeld infor pleegden: ze gaven aan de dergedoken Joden het verzet of over on igen van rlog werden somm oo de Na r. tte ze be eld. s ter dood veroorde deze collaborateur

OVER KEUZES MAKEN IN OORLOGSTIJD

De KOGEL voor een KRANTJE

Hoe weet je wat een goede keuze is als het oorlog is?

Is er wel altijd een keuze? En welke gevolgen hadden jouw keuzes?

Door je te verzetten kon je jezelf en anderen in gevaar brengen.

Door met de bezetter mee te werken kon je misschien mensen om je heen redden. Het nieuws liet je geloven dat de Duitse bezetter onverslaanbaar was. In vrijheid keuzes maken is soms al lastig, in oorlogstijd kiezen was bijna onmogelijk.

Onzekere tijden of as het onduidelijk De eerste jaren w n ne rlog zouden win de Duitsers de oo in r je een onderduike of verliezen. Als je t is w , ng t verzet gi huis nam of bij he zou duren. niet hoe lang dat

Inkwartieren Veel Duitse militairen woonden in huis bij Nederlanders. Dit heet ‘inkwar tieren’.

Die militairen bleken soms best aardige jongemannen. Een vij and aardig vinden, is dat een verkeerde keuze?

4 en 5 mei Denkboek — 51

HERDENKEN

Waarschuwing of de dood Het was niet te voorspellen welke straf er volgde op een daad van verzet. Als je betrapt werd op het verspreiden van een illegaal krantje, kwam je er de ene keer vanaf met een waarschuwing. Een andere keer werd je daarvoor doodgeschoten.

Vrijwillig bij de vijand Ongeveer 25.000 Nederlanders werden vrijwillig lid van de Waffen-SS, een onderdeel van het leger van nazi-Duitsland. Ze geloofden dat nazi-Duitsland de oorlog zou winnen.

vangenen Onschuldige ge zonder reden s werden soms er rg bu e on ew G gijzelaar. ngen gezet, als va ge en kt pa opge rmoordde de et iets deed, ve Zodra het verz ngenen. schuldige geva bezetter deze on

Invloed Mensen luisterden vroeger meer dan nu naar mensen die de baas waren. De priester, de burgemeester en de leraar hadden veel invloed . Als zij iets deden of zeiden , volgden veel mensen hun vo orbeeld. In verzet komen was uitzonderlijk.

Priester Henricus Po els wa s fel tegen de nazi’s

.

• Na de oorlog hoorde je veel verhalen over dappere verzetsdaden. Waarom vertelden mensen die verhalen graag door?

• Wat is er voor nodig om goede keuzes te kunnen maken? Praat er samen over.

• Na de oorlog werden kinderen van mensen die de nazi's hadden gesteund soms nog jarenlang door anderen veroordeeld en buitengesloten.

Wat vind jij daarvan?

52 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

ONDER EEN KLEEDJE BIJ

Juf Jansma Juf Jansma verborg tijdens de oorlog Joodse onderduikers in haar huis.

Na de oorlog kreeg ze een monument.

D

e Joodse Karel Fonteijn was 16 jaar toen hij onderdook bij Juf Jansma in Amsterdam. Juf Jansma zorgde voor de onderduikers met gevaar voor eigen leven. De leerlingen van Juf Jansma wisten niets van het geheim. De juf was vaak ‘ziek’. Dan regelde ze dingen voor de onderduikers.

MONUMENT

Trevant (12 jaar): ‘Ik vind het mooi om te gedenken dat er mensen zijn geweest die in het verzet hebben gezeten en anderen wilden helpen.’

Boaz (12 jaar): ‘Het is lang geleden, maar eigenlijk ook heel kort en er zijn nog steeds mensen die de oorlog echt hebben meegemaakt. Ik vind juf Jansma heel dapper!’

‘ALS JE ALLEEN AAN JEZELF DENKT, GAAT DE WERELD KAPOT’ Dat is de les die ik van juf Jansma heb geleerd.

In januari 1945, midden in de Hongerwinter, werd juf Jansma echt ziek van eten dat bedorven was.

Ze overleed in het ziekenhuis. Ze was pas 31 jaar.

De onderduikers bleven in het huis. Ze overleefden allemaal de oorlog! Na de oorlog kreeg juf Jansma een monumentje in de school waar zij ooit lesgaf.

GEADOPTEERD Basisschool het SchatRijk in Zaandijk heeft het monument voor juf Jansma geadopteerd. Elk jaar leggen de kinderen uit groep 6, 7 en 8 rond 4 mei bloemen bij het monument, ze lezen gedichten voor en ze bidden.

Karel Fonteijn en het monument van juf Jansma.

WIE MOESTEN ER ONDERDUIKEN? • mensen die vervolgd werden door de nazi’s • mannen die niet voor de nazi’s wilden werken • mensen die in het verzet zaten

4 en 5 mei Denkboek — 53

HERDENKEN

JUF JANSMA

Juf Jansma verstopte op haar zolder acht Joodse onderduikers.

Er was heel weinig te eten voor acht mensen.

Juf Jansma klom door het zolderraam naar binnen.

KAREL

Er waren niet genoeg bedden en dekens. Daarom sliep Karel onder een vloerkleedje.

Bij wie zou jij terecht kunnen als je moet onderduiken of je verbergen?

HERDENKEN

54 — 4 en 5 mei Denkboek

DROMEN VAN ANNE

Anne Frank moest onderduiken omdat ze Joods was. Ze had dromen en wensen, net als jij. Deze dromen schreef ze op in haar dagboek. Anne stierf in concentratiekamp Bergen-Belsen toen ze 15 jaar was. Een fragment uit haar dagboek:

4 en 5 mei Denkboek — 55

AANDENKEN AANDENKEN

VUL IN:

10 DINGEN...

1   4 5

die ik

heel graag ooit wil

doen

6 7 8 9  Eén droom kan uitkomen. Welke kies je? Streep de rest door.

56 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

HONGERWINTER WAAROM? In september 1944 gingen de mensen die bij de spoorwegen werkten staken. Ze wilden de geallieerden helpen. Als er geen treinen reden, zouden de Duitsers moeilijker meer soldaten het land in kunnen brengen. Maar de Duitsers gebruikten eigen personeel om de treinen te laten rijden.

Het lukte de geallieerden niet om Nederland in één keer te bevrijden. Als straf zorgden de Duitsers ervoor dat er geen voedsel en brandstof meer naar Nederland kwam. En de winter kwam. Een koude winter.

WAT WAS ER TE ETEN? Dagrantsoen voor een volwassene: 1/2 suikerbiet, 2 aardappelen, 2 boterhammen.

Dit zijn 400 kilocalorieën per dag. Een volwassene heeft per dag 2.000 tot 2.500 kilocalorieën nodig.

HOEVEEL MENSEN STIERVEN IN DE HONGERWINTER?

25.000

Bevrijd na 5 mei 1945, hier was de Hongerwinter Bevrijd 5 mei 1945 Bevrijd 30 maart 1945 Bevrijd 1 januari 1945

4 en 5 mei Denkboek — 57

HERDENKEN

WANNEER KWAM ER HULP? In april 1945 gaven de Duitsers toestemming aan Engelse en Amerikaanse vliegtuigen om voedselpakketten uit te gooien boven het westen van Nederland. Deze pakketten hebben veel mensen het leven gered.

Deze producten zaten in de voedselpakketten.

‘met mijn opa ging ik af en toe naar de gaarkeuken aan het Amstelveld.

Ik zie de dode man nog steeds op de stoep liggen. hij had het net niet gehaald.’

Chris van Leeuwen was 8 jaar in de Hongerwinter.

HONGERTOCHTEN Op het platteland was nog eten. Veel mensen liepen of fietsten dagenlang naar de boerderijen om spullen te ruilen tegen eten. Sommige boeren hielpen waar ze konden. Anderen wilden kostbare spullen hebben voor een beetje eten. Er gingen veel kinderen op pad.

Ouders hoopten dat Duitsers hen door zouden laten. Maar de tocht was heel gevaarlijk.

HONGERSNOOD TIJDENS OORLOG Tijdens oorlogen komt vaak hongersnood voor.

Veel jonge mannen gaan vechten en kunnen het land niet bewerken. En vaak zijn de wegen en het spoor kapot, waardoor het voedsel niet vervoerd kan worden. Soms wordt de toevoer van voedsel expres gestopt.

Het jongetje op deze foto is Henkie, hij heeft de Hongerwinter overleefd.

Voorbeelden van ruilwaar

Bekijk een filmpje over de hongerwinter op tiny.cc/hongerinoorlog.

Bron: www.livius.org

VRIESKOU Door de kou vroren de rivieren, kanalen en meren dicht. Er konden dus geen schepen varen om voedsel aan te voeren.

VRIJDENKEN

58 — 4 en 5 mei Denkboek

Vanaf september 1944 worden delen van Nederland bevrijd.

Op 5 mei 1945 was heel Nederland bevrijd van de Duitse bezetting. Het was feest!

B VRIJD! 20 september 1944: de bevrijding van Eindhoven. De mensen wachten op de tanks van de bevrijders.

Hoe zouden ze zich voelen denk je?

4 en 5 mei Denkboek — 59

VRIJDENKEN Tijdens de bezetting waren de kleur oranje en de kleurencombinatie rood-witblauw verboden.

Waar zouden de mensen die oranje spullen verstopt hebben tijdens de oorlog?

De bevrijders kwamen uit allerlei landen. De soldaten die Nederland bevrijdden, kwamen meestal uit Canada, Engeland, Amerika en Polen.

Het Nederlands Koninkrijk was pas op 15 augustus 1945 helemaal bevrijd. Toen gaf Japan zich over en was ook NederlandsIndië vrij.

Wil je meer weten over hoe de bevrijding voelde, rook, smaakte, klonk? Kijk op tiny.cc/bevrijd.

60 — 4 en 5 mei Denkboek

VRIJDENKEN

Jij bent vrij. Maar wat is vrijheid eigenlijk? De Amerikaanse president Roosevelt maakte zich aan het begin van 1941 zorgen over wat er in de wereld gebeurde. De Verenigde Staten vochten op dat moment nog niet mee in de oorlog. President Roosevelt hield toen een toespraak over vrijheid.

Wat is Vink aan wanneer je echt vrij bent. Trek daarna vanuit de foto's lijnen naar de vrijheden die president Roosevelt noemde.

R

oosevelt noemde in zijn toespraak vier vrijheden (Four Freedoms) die hij heel belangrijk vond. Ieder mens op de wereld zou ze moeten hebben om écht vrij te kunnen leven. Ze zijn het waard om voor te vechten.

V RIJHEID VAN GODSDIENST

 J e hebt geen zorgen over

eten, kleding of een huis.

 Er is oorlog, je loopt gevaar.

V RIJHEID VAN MENINGSUITING

 Je mag niet zeggen wat

je denkt.

 J e mag geloven wat je

zelf wilt.

4 en 5 mei Denkboek — 61

vrijheid?  Je hebt weinig te eten en

je kunt geen warme kleren kopen. Je weet niet waar je ’s avonds slaapt.

 Je moet geloven wat

anderen willen.

VRIJ VAN ANGST

 Je mag zeggen wat je denkt.

VRIJ VAN ARMOEDE

 Je bent veilig, je kunt

rustig slapen.

VRIJDENKEN

RECHTEN VAN DE MENS Na de oorlog werd er verder nagedacht over vrijheid.

De ideeën van Roosevelt werden gebruikt bij het opstellen van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Dat is een tekst waarin de grondrechten van de mens staan beschreven. Ieder mens op de wereld heeft recht op deze grondrechten, zoals een dak boven je hoofd hebben en het recht om gelijk behandeld te worden.

Bijna alle landen van de wereld hebben deze verklaring ondertekend.

Wat vind jij de belangrijkste vrijheid die Roosevelt noemde?

Kun jij nog een vrijheid bedenken?

62 — 4 en 5 mei Denkboek

VRIJDENKEN

OOK JIJ HEBT RECHTEN! Er is ook een verdrag over kinderrechten.

Het lijkt op de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens, maar dan speciaal voor kinderen. Hier zie je een paar kinderrechten.

JIJ HEBT RECHT OP ...

... niet ontvoerd

worden

... gezond leven en opgroeien

... spelen en vrije tijd

... onderwijs

... familie

Er zijn veel meer rechten voor kinderen.

Wel 54! Je vindt ze op www.kinderrechten.nl.

• Waarom zijn er speciale rechten voor kinderen nodig?

• Heb jij alles waar je recht op hebt?

• Wat is het verschil tussen vrijheid en een recht?

Heb jij ook een mening over vrijheid? Elk jaar op 5 mei mag een kind een toespraak houden: de 5 mei-kinderlezing. Lees de toespraken van kinderen op tiny.cc/kinderlezing.

4 en 5 mei Denkboek — 63

ONS

HERDENKEN Ken jij iemand die de Tweede Wereldoorlog heeft meegemaakt?

De kinderen op deze foto’s hebben een opa of een oma die nog kan vertellen wat hij of zij heeft meegemaakt.

Lees het hele verhaal van de families op de website.

VERHAAL MOIRA, 14 JAAR

Ik heb een wereldkaart op mijn kamer. Ik wil heel graag een keer naar Indonesië om te zien waar mijn familie woonde.

In mijn schoolboeken lees ik weinig over de geschiedenis van Nederlands-Indië. Dat vind ik jammer.

Indische mensen zijn te bescheiden. We moeten laten horen dat we er zijn.

Alle Nederlanders moeten weten wat er gebeurd is in Indonesië.

MOEDER AUDREY, 45 JAAR

ARTHUR, 11 JAAR

OPA WALTER, 83 JAAR 7 JAAR TOEN DE OORLOG BEGON

Wat heeft Walter meegemaakt dat hij nooit meer vergeet? En waarom zag hij zijn vader pas toen de oorlog al lang voorbij was? Lees het verhaal van de familie Burger op tiny.cc/famburger.

Ik praat niet graag over de oorlog.

Maar we moeten voorkomen dat het nog eens gebeurt.

Daarom is de Indië-herdenking op 15 augustus heel erg belangrijk voor mij.

64 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

Mijn moeder heeft lang niet kunnen spreken over wat ze heeft meegemaakt.

Later hebben we het hele verhaal gehoord. Ik ben trots op mijn moeder, op wat ze allemaal durfde!

OMA INEKE, 68 JAAR

OVERGROOTOMA MARIE, 97 JAAR 19 JAAR TOEN DE OORLOG BEGON

Ik probeer mijn kinderen te laten ervaren dat mensen verschillend kunnen zijn. De boodschap van mijn oma geef ik door.

OOM CAMIEL, 45 JAAR

Ik ben nieuwsgierig naar de verhalen van Omarie. Als ik op bezoek kom, vraag ik haar van alles.

IJSZE, 9 JAAR

Ik heb in de oorlog gevangen gezeten omdat ik in het verzet zat. Ik heb erge dingen meegemaakt.

Ik wil kinderen van nu leren dat haat niets oplost.

Wat is het lapje dat oma Marie vasthoudt? Wat deed ze in het verzet? En waarom zat ze gevangen? Lees het verhaal van de familie Verbraeken op tiny.cc/verbraeken.

4 en 5 mei Denkboek — 65

HERDENKEN

VADER RAOUL, 47 JAAR

Ik ben erg bezig met wat mijn vader heeft meegemaakt en wat Joden in de oorlog is overkomen. Ik wil er alles over weten. Ik denk dat het best mogelijk is dat er in Nederland ooit weer een oorlog komt.

HADASSAH, 13 JAAR

OPA JACK, 81 JAAR 3 JAAR TOEN DE OORLOG BEGON

Ik was drie jaar toen ik moest onderduiken omdat ik Joods was. Pas na de oorlog zag ik mijn ouders weer. Het heeft mijn leven negatief beïnvloed.

Het verhaal van mijn opa vind ik schokkend. Ik weet nog heel goed dat ik zo klein was als opa in de oorlog. Ik heb zo’n geluk gehad dat ik dat niet heb meegemaakt.

Waarom heeft Jack zijn ouders in de oorlog niet gezien? En waarom vindt hij dat zijn leven verpest is? Lees het verhaal van de familie Eljon op tiny.cc/eljon.

66 — 4 en 5 mei Denkboek

BEDENKEN

mahmoud

14 jaar geboren in syrië zit in de brugklas

luka

12 jaar

geboren in nederland

zit in groep 8

rixt

11 jaar

geboren in nederland zit in groep 8

aziz

13 jaar

geboren in jemen zit in de brugklas

Weet jij veel!

Aziz, Mahmoud, Rixt en Luka praten over de Tweede Wereldoorlog, herdenken en vrijheid. Ze geven antwoord op vragen waar je wel even over moet nadenken.

Vind je het goed dat we de Tweede Wereldoorlog nog steeds herdenken?

En jij, wat denk jij? ....................................................................................................................................................

mahmoud: Ik vind het goed dat er gedacht

...............................................................................................................................................................................................................................................

wordt aan mensen die ons hebben geholpen in de oorlog, zodat er nu vrede is. aziz: Om een boodschap over te brengen aan mensen die het hebben meegemaakt, ‘we leven met u mee’ zeg je eigenlijk. luka: Het is wel lang geleden, maar heel veel mensen leven nog steeds in oorlog. We moeten blij zijn dat wij geen oorlog meemaken.

..............................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................

..............................................................................................................................................................................................................................................

..............................................................................................................................................................................................................................................

4 en 5 mei Denkboek — 67

Is stilte nodig om te herdenken? luka: Als je praat, kun je niet denken. Dus als je stil bent, toon je respect. rixt: Ja, want dan kun je even voor jezelf herdenken. aziz: Iedereen mag op zijn eigen manier respect tonen. Je kunt ook bijvoorbeeld een kaarsje branden. mahmoud: Of een foto in je telefoonhoesje stoppen, zodat je aan mensen kunt denken.

En jij, wat denk jij? ........................................................................................................................................................... .............................................................................................................................................................................................................................................................

Heeft oorlog ook nut? iedereen: Nee!

En jij, wat denk jij? .............................................................................................................................................................

BEDENKEN Moet je denken aan de (Tweede Wereld) oorlog tijdens 2 minuten stilte? mahmoud: Je kunt iemand niet dwingen om ergens aan te denken. aziz: Sommige kinderen weten niet wat er gebeurd is, dus die kunnen dat niet.

En als je niet aan de oorlog wilt denken omdat je nare herinneringen hebt, moet dat ook kunnen. luka: Je kunt mensen geen bekeuring geven als ze het niet doen.

En jij, wat denk jij? ................................................................................................................. ..................................................................................................................................................................................................................

Wat is vrijheid?

Die ander is ook gewoon een mens. Je moet je niet bemoeien met elkaars geloof. rixt: Je moet aardig met iedereen omgaan. aziz: Je moet anderen behandelen zoals je zelf behandeld wilt worden. En wie toch oorlog wil voeren, kun je een dagje laten voelen hoe oorlog is. luka: Je moet oorlogvoerders dit boek laten lezen!

aziz: Dat je mag zeggen en doen wat je wilt.

Maar je moet er wel over nadenken voordat je iets doet. Dat is vrijheid met een grens eraan.

Het mag niet kwetsend zijn voor anderen. rixt: Dat er geen oorlog meer is. luka: Als alles vrijheid is, kun je niet goed leven. Want dan kan iedereen doen wat hij wil: winkels beroven, of zelf bepalen hoe hard hij rijdt. mahmoud: Sommige dingen mag je niet doen.

Mijn moeder geeft mij veel vrijheid, maar als ik teveel vrijheid krijg, word ik echt geen goede jongen.

En jij, wat denk jij? ...........................................................................................................................................................

En jij, wat denk jij? .....................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................................................................................................

Wat kun je zelf doen om te zorgen dat er vrede op de wereld komt? mahmoud: Je moet andere mensen niet veroordelen.

BEDENKEN

68 — 4 en 5 mei Denkboek

HOE DENKEN JULLIE OVER:

Zo vrij als wij leven, dat kan niet in heel veel landen.

Wat fijn dat wij feest kunnen vieren op Bevrijdingsdag!

5 mei, 15.10 uur, ’s-Hertogenbosch Bevrijdingsfestival Brabant In het hele land wordt de bevrijding en de vrijheid gevierd.

4 en 5 mei Denkboek — 69

BEDENKEN

VRIJHEID?

Eens of oneens? Teken een pijltje op de lijn. Hieronder zie je een voorbeeld.

Vraag een volwassene (bijvoorbeeld je vader, moeder, opa, oma, oom, tante, buurman, buurvrouw…) om ook pijltjes te zetten, in een andere kleur!

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

Ik werk met de kleur:  .................................................................................................. werkt met de kleur:  1 Volwassenen zijn vrijer dan kinderen.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

2 Om je vrij te voelen, heb je geld nodig.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

3 Vrijheid is voor iedereen hetzelfde.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

4 Het allerbelangrijkste voor een mens is vrijheid.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

5 Bevrijdingsdag vieren is belangrijker dan herdenken op 4 mei.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

______________________________________________________

Ik vind van niet

6 Ik voel me vrij.

Ik vind van wel

Allebei ingevuld? Waarover zijn jullie het niet met elkaar eens? Hoe komt dat?

70 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

MONUMENT IN

Van Texel tot Sittard, van Amsterdam tot Assen. In veel steden en dorpen vind je wel iets dat herinnert aan wat daar in de Tweede Wereldoorlog is gebeurd. Vaak zijn dat oorlogsmonumenten of oorlogsgraven. Er zijn ruim 3.700 oorlogsmonumenten.

Dus zeker ook in jouw buurt.

GRONINGEN LEEUWARDEN ASSEN

ZWOLLE

LELYSTAD

HAARLEM

AMSTERDAM

UTRECHT DEN HAAG ARNHEM

’S-HERTOGENBOSCH

MIDDELBURG

Op deze kaart zie je 42 grote en kleine oorlogsmonumenten in Nederland.

MAASTRICHT

4 en 5 mei Denkboek — 71

HERDENKEN

JOUW BUURT Ga samen op onderzoek uit!

1 Zoek een monument in de buurt

van jullie school. Ga naar www.oorlogsmonumenten.nl. Kijk op de kaart om een oorlogsmonument in de buurt van jouw school te vinden. Schrijf de naam op. ........................................................

Misschien heeft jullie school een monument of oorlogsgraf in de buurt geadopteerd? Vul dan deze pagina in voor dat monument! Hebben jullie nog geen monument geadopteerd? Kijk dan onderaan deze pagina hoe je dat doet.

Aan wie herinnert het monument?

2  kinderen  burgers  vervolgden  militairen  verzetsstrijders  .................................................

Welke tekst staat er op het 3 monument?

...................................................... ...................................................... ......................................................

4 Zet op de kaart hiernaast een

kruisje op de plek waar jullie

monument staat.

Vragen die je over het monument 5 kunt stellen:

Wie of wat wordt met dit monument herdacht?

Is het een oorlogsgraf?

Waarom staat dit monument op deze plek?

Waarom heeft het monument deze vorm?

Zoek het antwoord op een of meer van deze vragen.

Verwerk je antwoorden in een presentatie.

Vraag aan je leerkracht of hij jullie school wil aanmelden voor Adopteer een monument. Dat kan op www.4en5mei.nl/ adopteer. Je kunt dan met je klas een herdenking bij het monument organiseren. Hoe zou jullie herdenking eruit zien?

72 — 4 en 5 mei Denkboek

VRIJDENKEN

Vrijheid is zonder zorgen naar school fietsen

R

aneem vluchtte in 2016 voor de oorlog in Syrië. Ze woont nu in Nederland. Tijdens de Nationale Kinderherdenking op 4 mei 2018 in Madurodam in Den Haag hield Raneem een toespraak over de oorlog in Syrië en over leven in vrijheid.

Maak je niet druk om kleine, onbelangrijke zaken. Je kunt grotere dingen in het leven kwijtraken Nu hoef ik nooit meer afscheid te nemen van mijn vriendinnen

‘Maak je niet druk om kleine dingen’ zegt Raneem. Wat heeft dat met vrijheid te maken?

Nationale Kinderherdenking Wist je dat Madurodam, de kleinste stad van Nederland, ook een oorlogsmonument is? Het is opgericht voor oorlogsheld George Maduro. Elk jaar is er op 4 mei in Madurodam een Nationale Kinderherdenking. Op deze plek herdenken honderden kinderen dan de Nederlandse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog en vredesmissies daarna, en staan ze stil bij vrijheid. Wil jij ook een keer bij de Nationale Kinderherdenking zijn? Meer info op www.nationalekinderherdenking.nl.

Gewoon het licht aandoen op je kamer, dat is zo fijn

Lees het verhaal van Raneem en bekijk haar toespraak op tiny.cc/raneem.

COLOFON © UITGAVE

BEELD

MET DANK AAN

Nationaal Comité 4 en 5 mei – Amsterdam 2019

Alamy: for alan / Anjo Kan, www.monumentenspreken.nl / ANP Foundation: Martijn Beekman, Freek van den Bergh, Valerie Kuypers, Jerry Lampen, Erik van ’t Woud, Remko de Waal / Bart Heemskerk / Beeldbank WO2 – NIOD / Chris van Houts / collectie Joods Historisch Museum / Collectie Stadsarchief Rotterdam, catalogusnr: 1977-3206 / collectie Utrechts archief / collectie NM Kamp Vught / Death to stockphoto / Dreamstime: Hrlumanog / Getty images: Anne Frank Fonds Basel / Flickr: US Departement of Agriculture / Fotocollectie Gemeente Archief Barneveld / haagsetijden.nl / Imperial War Museum/ Jeppe Schilder / Jurriaan Huting / Museon / Nationaal Archief: Spaarnestad, Anefo / Nationale Beeldbank, Harry Korts fotografie/ Nationaal Comité 4 en 5 mei: Jasper Juinen, Ilvy Njiokiktjien / Nederlands Fotomuseum: Marius Meijboom / Oorlogsgravenstichting, oorlogsgravenstichting.nl/levensverhalen / Regionaal Archief Leiden - Erfgoed Leiden e.o. / RVD: Frank van Beek/ Roos Jans / Shutterstock / Studio Oostrum/ Verzetsmuseum Gouda / Wikipedia: Westerterp

Giselle Ecury, War Child, Baukje van Hout, Kathleen Brandt, Story2tell Mediaproducties, Bert Vos - www. hetkoffertjevanidavos.nl, Addy Hendriks, Familie Janzen, Mirjam Weitzner-Smuk, Heleen Smit-Scheffener, Rixt, Luka, Aziz, Mahmoud, familie Verhoef, Stan en Mira Donkers-Wetzels, Hanneke Gelderblom-Lankhout, familie Verbraeke, familie Eljon, familie Burger, het Indisch Herinneringscentrum, Mark Verdam en kinderen van basisschool Het SchatRijk, het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WO II-Heden, Raneem Halabi, Madurodam en het Joods Cultureel Kwartier.

isbn 978 907 7294 260 PROJECTLEIDING EN EINDREDACTIE

Sarah Feirabend en Cristan van Emden, Nationaal Comité 4 en 5 mei CONCEPT, TEKST EN REDACTIE

Patsboem! educatief GRAFISCH ONTWERP EN ILLUSTRATIES

Suzanne Hertogs en Anne de Laat (Ontwerphaven) ILLUSTRATIES pag. 8 t/m 13, 30 t/m 33, 40 t/m 43

Karida van Bochove DRUKWERK

PrintSupport4U Dit drukwerk is zeer milieuvriendelijk vervaardigd.

BOEK

Betty. Joodse kinderverzorgster in het verzet door Esther Göbel en Henk Meulenbeld. Uitgeverij Gibbon.

DISCLAIMER Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de rechthebbenden volgens wettelijke bepalingen te regelen.

Degene die desondanks meent rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht om contact op te nemen met het Nationaal Comité 4 en 5 mei.

Nationaal Comité 4 en 5 mei Nieuwe Prinsengracht 89 1018 VR Amsterdam info@4en5mei.nl www.4en5mei.nl www.tweedewereldoorlog.nl

OORLOGS GRAVEN

STICHTING

Sla de flap open. Ga met je pion op weg naar de vrijheid.

Onderweg kom je hindernissen tegen. Wie wint de vrijheid?

DIT HEB JE NODIG: • 1 dobbelsteen, minstens 2 vrijheidsstrijders • pionnen (knoop, paperclip, gum…)

• Wie het langste woord met het woord VRIJ erin kan maken, mag beginnen.

• Kom je op een plaatje? Doe dan de opdracht.

• Krijg je een VRAAG? Geef antwoord. De andere spelers bepalen of je antwoord goed is. (Bij twijfel: meeste stemmen gelden.*) Antwoord goed? JE MAG NOG EEN KEER GOOIEN. Antwoord fout?

TERUG NAAR DE PLEK HIERVOOR.

SPELREGELS OP WEG NAAR

VRIJHEID

9 Tijdens de Duitse bezetting

was er geen democratie meer in Nederland. Wat betekende dat?

14 Deze plek geeft je macht. Kies zelf hoe je die macht gebruikt.

ZET ÉÉN IEMAND TWEE VAKKEN VOORUIT...

OF ACHTERUIT.

19 Waar is ieder jaar het

5 mei-concert, waarmee Bevrijdingsdag wordt afgesloten?

26 In onze Grondwet staat: je mag zeggen wat je wilt. Wat kan dat voor iemand anders betekenen?

27 Jouw vrijheid wordt bepaald door de speler rechts naast je.

MAG JE NOG EEN KEER GOOIEN OF MOET JE EEN BEURT OVERSLAAN?

31 De nazi’s bedachten in de

oorlog regels om Joden hun vrijheid af te nemen. Noem er één.

32 Je hebt thuis straf gekregen.

Je mag de deur niet meer uit.

SLA EEN BEURT OVER.

37 Jij bepaalt de vrijheid van de anderen. ZET IEDEREEN OP EEN ANDERE PLEK.

42

Je krijgt extra vrijheid. ALS BELONING MAG JE ZELF WETEN WAT JE DOET MET JE PION. Maar denk er eerst goed over na!

* Hier vind je alle antwoorden. www.4en5mei.nl/vrijheidsspel_antwoorden

45 In onze Grondwet staat:

niemand mag aan jouw lichaam komen als je dat niet wilt. Wat heeft deze wet met vrijheid te maken?

47 5 mei is een nationale feestdag. Klopt dit?

50 Je bent gearresteerd in een land waar dat zomaar kan. Je kunt de politie omkopen. LEG EEN

MUNTSTUK OP NUMMER 63. DIE IS VOOR DE WINNAAR. OF SLA TWEE BEURTEN OVER.

52 Oh nee! Je bent in een dictatuur

terechtgekomen. Je hebt je mening hardop gegeven. JE ZIT IN DE GEVANGENIS EN SLAAT TWEE BEURTEN OVER.

53 Er is een Bevrijdingsfestival.

JE MAG NOG EEN KEER GOOIEN.

56 Jouw vrijheid wordt bepaald door de speler links naast je.

MAG JE NOG EEN KEER GOOIEN OF MOET JE EEN BEURT OVERSLAAN?

58 In onze Grondwet staat: je mag demonstreren als je het ergens niet mee eens bent. Waarvoor zou jij willen demonstreren?

61 Jij dacht dat je bijna vrij was?

Mooi niet. GA NET ZOVEEL STAPPEN ACHTERUIT ALS JE LEEFTIJD.

62 Wie steekt jaarlijks het bevrijdingsvuur aan?

63 Vrijheid!

Oorlogswoordenlijst Ariërverklaring • Formulier dat ambtenaren (dus juffen, meesters, agenten, brandweermannen, straatvegers, verpleegsters) moesten invullen. De nazi’s wisten hierdoor precies wie Joods was en wie niet.

Koopvaardijpersoneel •

Bezetting • Een land wordt

Nazi • Afkorting van nationaal-

Roma en Sinti • Groepen

ingenomen door een leger of een andere groep die er niet hoort.

socialist, de volgelingen van Hitler.

mensen die in verschillende landen in Europa en ook in Nederland wonen en die hun eigen taal en cultuur hebben.

Ze werden vroeger ‘zigeuners’ genoemd, maar omdat dit een scheldwoord is (het betekent ‘rondtrekkende bandieten’) gebruiken we dat woord niet meer.

Concentratiekamp • Plek waar mensen gevangen zitten.

Deportatie • Iemand naar een werkkamp of concentratiekamp brengen.

Gaarkeuken • Plek waar je in tijd van nood gratis eten kunt krijgen.

Geallieerden • De landen die samen vochten tegen Duitsland, Italië en Japan tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Holocaust • De massale moord op de Joden in de Tweede Wereldoorlog.

Mensen die tijdens de Tweede Wereldoorlog op handelsschepen werkten en mensen die moesten werken voor het Nederlandse leger bij de strijd rond Indonesië.

NSB • Nationaalsocialistische Beweging. Een politieke partij voor Nederlanders die het met Hitler eens waren.

Monument • Een bouwwerk of een beeld dat ervoor moet zorgen dat mensen een gebeurtenis nooit meer vergeten.

Onderduiken • Verschuilen, niet meer zichtbaar zijn.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog verstopten mensen zich zodat de nazi’s hen niet zouden vinden.

Persoonsbewijs • Identiteitskaart die iedereen in Nederland moest hebben van de Duitsers.

Razzia • Jacht op mensen, door het leger of door de politie.

Vredesoperatie of vredesmissie • Militaire actie in een gebied waar een gewapend conflict is om de vrede te herstellen of te bewaren.

Verzet • Mensen die alleen of in groepen tegenstand boden aan de bezetter.

@nationaalcomite4en5mei