4 en 5 mei HER-
VRIJ-
BE-
AAN-
DENK BOEK HANDLEIDING
2019
DENKBOEK
Ken het verleden
B
edankt dat u voor uw klas het 4 en 5 mei Denkboek heeft besteld! We zijn er trots op dat we elk jaar ruim 220.000 kinderen kennis kunnen laten maken met de tradities en verhalen rondom herdenken, herinneren en vieren. Met het Denkboek daagt het comité kinderen op diverse manieren uit na te denken over de Tweede Wereldoorlog, herdenken en vieren, vrijheid en democratie. Ze onderzoeken wat deze thema’s voor hen betekenen en hoe gebeurtenissen uit het verleden nu relevant voor ze zijn. Bij deze editie hoort een uitklapbare poster met een Tijdlijn van de Tweede Wereldoorlog. Deze kunt u ophangen in de klas. Ik hoop dat u met het 4 en 5 mei Denkboek het belang van herdenken en vieren doorgeeft aan de toekomstige generatie. — Jan van Kooten directeur Nationaal Comité 4 en 5 mei
SAMEN UITPAKKEN! Op woensdag 3 april 2019 tussen 10 en 12 uur pakken kinderen en leerkrachten in groep 7 in heel Nederland het 4 en 5 mei Denkboek uit! Ga naar www.4en5mei.nl/denkboek voor een speciaal filmpje hierbij.
DENKBOEK
OVER HET DENKBOEK In 2019 is het Denkboek herzien: er zijn nieuwe artikelen toegevoegd en bestaande artikelen zijn geactualiseerd of aangepast. In deze handleiding leest u hoe u kunt werken met het Denkboek.
M
et het Denkboek leren kinderen... … wie wij herdenken op 4 mei en waarom; … wat wij vieren op 5 mei en waarom; … de rituelen die bij herdenken horen; … nadenken over het belang van herdenken in onze samenleving; … nadenken over de waarde van vrijheid voor henzelf en anderen; … nadenken over verzet: wat het betekent om keuzes te maken als je niet alle informatie hebt; … het globale verloop van de Tweede Wereldoorlog in Nederland en in Nederlands-Indië; … de gevolgen van de oorlog voor het dagelijks leven in Nederland en in Nederlands-Indië. Kerndoelen Het Denkboek sluit aan bij de volgende kerndoelen: Oriëntatie op jezelf en de wereld MENS EN SAMENLEVING 37 De leerlingen leren zich te gedragen vanuit respect voor algemene aanvaarde waarden en normen. TIJD 51 52
53
De leerlingen leren gebruikmaken van eenvoudige historische bronnen. De leerlingen leren over de kenmerkende aspecten van de tijd van wereldoorlogen en Holocaust. De leerlingen leren over de belangrijke historische personen en gebeurtenissen uit de Nederlandse geschiedenis en kunnen die voorbeeldmatig verbinden met de wereldgeschiedenis.
Lesmateriaal op www.tweedewereldoorlog.nl Op tweedewereldoorlog.nl vindt u lesmateriaal over de Tweede Wereldoorlog en daaraan gerelateerde onderwerpen zoals democratie en vrijheid. Ook vindt u op deze portal bronnen, digitale tentoonstellingen en een overzicht van musea en activiteiten over de Tweede Wereldoorlog in het land. Digitale lessen en extra’s op 4en5mei.nl Op www.4en5meidigitaal.nl/groep/4-5-mei-denkboek vindt u digitale lessen bij het Denkboek, die u kunt inzetten als extra verwerking of verdieping bij bepaalde onderwerpen. Nieuw is een les over de geschiedenis van Nederlands-Indië vanuit verschillende perspectieven. Alle filmpjes, interviews en andere extra’s bij dit Denkboek zijn te vinden op 4en5mei.nl/denkboek.
4en5mei.nl/denkboek
DIGITALE LESSEN
DENKBOEK
HER-
VRIJ-
BE-
AAN-
DENKEN
Kinderen kunnen zelfstandig met het Denkboek aan de slag. Er is geen vaste volgorde. Laat hen bijvoorbeeld tijdens het vrij werken lezen in het Denkboek en de vragen die erbij horen beantwoorden.
HERdenken Deze artikelen gaan over de gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog die we herdenken. Het gaat ook over wie we herdenken en waarom we herdenken. VRIJdenken In deze artikelen staan we stil bij het begrip vrijheid. Wat betekent het als dit er niet is? Hoe belangrijk is het? Wie vechten er voor vrijheid? BEdenken Op deze pagina’s denken kinderen na over wat ze gelezen hebben. Ze vergelijken dit met wat een ander vindt. AANdenken Kinderen maken deze pagina’s eigen door ze te vullen met persoonlijke dingen. Zo wordt het Denkboek een aandenken.
Voorbereiding Doe mee aan het nationale uitpakmoment op woensdag 3 april 2019. Open na het kijken van het filmpje de doos met boekjes. Hang de poster met de tijdlijn van de Tweede Wereldoorlog op in de klas. Elk kind krijgt een Denkboek. Bespreek de labels en icoontjes bij de artikelen in het Denkboek en wijs hen op de woordenlijst achterin het boekje. Spreek af wanneer ze erin mogen lezen en werken. Plan zelf een of meer voorbereidende en/of verdiepende lessen in, in de weken voorafgaand aan 4 en 5 mei. Herdenken, Bedenken, Vrijdenken, Aandenken De artikelen in het Denkboek hebben verschillende labels. Het label geeft het doel van het artikel aan.
DENKBOEK
Kijkwijzer en Vrijheidsspel Vooraan in het Denkboek staat de Kijkwijzer. De Kijkwijzer kunnen de kinderen thuis gebruiken als ze naar de Dodenherdenking op 4 mei op tv kijken. Maak er eventueel een (thuis)opdracht van en bespreek later in de klas de antwoorden. Achterin het boek staat het Vrijheidsspel. Wijs de kinderen erop dat ze dit met elkaar kunnen spelen. Uitleg icoontjes Op sommige pagina’s staan denkvragen (wolkje) of doevragen (handje). Hiermee worden kinderen uitgenodigd om wat dieper door te denken op het onderwerp. Het kan een vraag of opdracht zijn die u met de klas wilt bespreken. Bekijk een filmpje uit de serie ‘Jong in oorlog’ of lees meer informatie op een website. Dit icoon verwijst naar een moeilijk woord dat de kinderen kunnen opzoeken in de Oorlogswoordenlijst. Thuis Het is de bedoeling dat de kinderen het Denkboek mee naar huis nemen, er thuis verder in lezen en de vragen bij het label BEdenken met een volwassene invullen. Moedig hen aan om dit ook echt samen met hun ouders/verzorgers te doen.
TIJDLIJN TWEEDE WERELDOORLOG
B
ij de Denkboeken ontvangt u ook een poster met de tijdlijn van de Tweede Wereldoorlog. Hang deze op in uw lokaal.
Bijvoorbeeld het bombardement op Rotterdam of D-Day. Laat de groepjes in chronologische volgorde hun presentaties houden. De kinderen leren op deze manier van elkaar meer over de momenten op de tijdlijn.
LESSUGGESTIES BIJ DE POSTER
• Open de digitale tijdlijn op het digibord op www.4en5meidigitaal.nl/groep/4-5-mei-denkboek. Sta stil bij enkele gebeurtenissen. Aan het eind worden iconische foto’s gekoppeld aan de illustraties op de tijdlijn. • Laat kinderen uit elk oorlogsjaar zelf nog 1 gebeurtenis zoeken die een plek kan krijgen op de tijdlijn. Ze leggen uit waarom deze gebeurtenis belangrijk is voor het verloop van de Tweede Wereldoorlog. • Laat groepjes van 2 of 3 kinderen uit een oorlogsjaar een gebeurtenis kiezen en daar meer informatie over zoeken.
• De tijdlijn kan verlengd worden aan beide kanten. Welke gebeurtenissen zijn kenmerkend voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog of juist erna? Denk aan de Wereldcrisis in 1930. Of de wederopbouw met hulp van het Marshallplan. Laat kinderen daar zelf informatie over vinden en toevoegen aan de tijdlijn. Dit kan bijvoorbeeld ingezet worden als extra opdracht voor kinderen met een bijzondere interesse voor het onderwerp. • Zoek zelf ‘echte’ beelden bij de onderwerpen op de tijdlijn en print ze uit. Laat kinderen zelf de juiste beelden bij de juiste gebeurtenis plakken.
DENKBOEK
KIJK, LEES OF DOE!
Hieronder vindt u enkele artikelen uit het Denkboek uitgelicht met daarbij achtergrondinformatie en suggesties om deze onderwerpen in de klas te behandelen of kinderen er zelfstandig mee aan de slag te laten gaan.
DRAAG GEEN ORANJE TRUI! pag. 20-21 20 — 4 en 5 mei Denkboek
VRIJDENKEN
DRAAG GEEN
ORANJE TR I Op 10 mei 1940 werd Nederland bezet door nazi-Duitsland. Vanaf die dag golden er nieuwe regels.
V
oor de oorlog was Nederland een democratische rechtsstaat. In een rechtsstaat zijn duidelijke regels, waar iedereen, ook de overheid, zich aan moet houden. De macht is verdeeld. Het parlement (de Eerste en Tweede Kamer) wordt democratisch door het
4 en 5 mei Denkboek — 21
VRIJDENKEN
‘MIJN BUURMAN, DIE LERAAR IS VAN DE ZESDE KLAS, IS VAN DE ENE OP DE ANDERE DAG ONTSLAGEN. OMDAT HIJ JOODS IS. IK BEN ER ZIEK VAN. WAT ONEERLIJK.’
‘IK BEN HET NIET EENS MET DE BEZETTING. UIT PROTEST HAD IK MIJN ORANJE TRUI AANGETROKKEN. MAAR DAAR KREEG IK SPIJT VAN. DUITSE SOLDATEN PAKTEN ME OP. PAS NA EEN HELE DAG IN DE CEL MOCHT IK GAAN.’
volk gekozen. Wetten die door het parlement goedgekeurd zijn, worden vervolgens ingevoerd. Rechters, die voor niemand partij kiezen, kijken of burgers en de overheid zich aan deze wetten houden. De nazi’s schaften het parlement af en voerden hun eigen wetten in. Die waren zeer discriminerend, vooral voor Joden, Roma en Sinti. Protesteren bij de rechter had weinig zin. De nazi’s benoemden hun eigen rechters of luisterden niet naar rechters die iets anders vonden.
IN EEN DEMOCRATISCHE RECHTSSTAAT…
ALS DE DEMOCRATISCHE RECHTSSTAAT WEGVALT TIJDENS EEN DICTATUUR OF BEZETTING…
Is de macht verdeeld. Het parlement maakt wetten. Ministers en ambtenaren voeren de wetten uit. De rechter kijkt of iedereen zich aan de wet houdt.
Is alle macht in handen van één persoon of partij. De dictator of bezetter bedenkt zijn eigen regels en voert die uit. Protesteren gaat niet, want de rechter is door de bezetter benoemd.
Hebben alle burgers grondrechten, zoals: alle mensen zijn gelijk. De grondrechten zijn vastgelegd in de grondwet. De grondwet kan niet zomaar veranderd worden.
Zijn grondrechten niks meer waard. Voor de nazi’s waren niet alle mensen gelijk. Dat lees je opde volgende bladzijden.
Kun je niet zomaar gevangen worden gezet. En krijg je een advocaat als je voor de rechter moet komen.
Kun je zomaar opgepakt worden en in de gevangenis belanden. En je krijgt geen advocaat.
Wordt de straf door de rechter bepaald. De rechter is altijd onpartijdig. Die kijkt goed naar alle omstandigheden.
Doet een rechter wat de nazi’s willen en is dus partijdig. De straf voor een kleine overtreding is vaak zwaar, zodat andere mensen het niet in hun hoofd halen om de wet te overtreden.
Wordt een nieuwe wet ingevoerd als een meerderheid van de gekozen parlementsleden ervoor is.
Worden nieuwe wetten zomaar ingevoerd.
Mag je zeggen wat je denkt. Journalisten mogen kritiek geven op de regering.
Moet je uitkijken wat je zegt. Journalisten mogen alleen nieuws schrijven dat door de partij die aan de macht is, is goedgekeurd.
‘VANAF VANDAAG MOET IEDEREEN DIE EEN GOEDE HERENFIETS HEEFT, DIE INLEVEREN. HET DUITSE LEGER HEEFT DIE FIETSEN NODIG. MAAR IK KAN MIJN FIETS NIET MISSEN! BIJ WIE KAN IK TERECHT OM TE PROTESTEREN?’
ervan, bijvoorbeeld: journalist opgepakt in een land waar een dictatuur is, een rechtbankverslag, een demonstratie, nieuws over oneerlijke verkiezingen, enzovoort. • Zoek (samen) uit in welke landen in de wereld geen democratisch stelsel hebben. Op welke manier wordt het land dan bestuurd? En wat vindt de bevolking ervan? (Bijvoorbeeld China, Noord-Korea, Venezuela, Iran.)
Waarom hoef je in een democratische rechtsstaat niet de cel in voor het dragen van een oranje trui?
N
ederland is een democratische rechtsstaat. Dat betekent dat alle burgers dezelfde rechten en vrijheden hebben, zoals het recht om te demonstreren en vrijheid van meningsuiting. Rechters zijn in Nederland onafhankelijk en ook de overheid moet zich houden aan de wet. Met de bezetting door nazi-Duitsland viel de rechtsstaat weg. De Tweede Wereldoorlog laat zien wat abstracte begrippen als vrijheid en recht werkelijk betekenen: als vrijheid wegvalt en de rechten van mensen niet meer worden gerespecteerd, is er angst, willekeur, terreur en vervolging. Voor kinderen in groep 7 is het begrip democratische rechtsstaat lastig, maar ze kunnen zich misschien wel voorstellen wat het betekent als je geen zekerheden meer hebt, zoals we die nu in Nederland wel hebben.
LESSUGGESTIES
• Maak op het digibord een woordweb met de gevolgen van het wegvallen van de rechtsstaat tijdens de Tweede Wereldoorlog die in het artikel worden genoemd: je kon tijdens de Tweede Wereldoorlog zomaar ontslagen worden omdat je Joods was. Je mocht niet meer dragen wat je wilde. Als de Duitsers bepaalden dat zij jouw fiets nodig hadden, moest je die afgeven. Je kon zomaar worden opgepakt. Nieuwe wetten en regels werden zomaar ingevoerd zonder dat burgers er iets over te zeggen hebben. Bespreek elk gevolg met de klas. Begrijpen de kinderen wat het betekent? Trek ook een link naar het nu. Kan het nu weer gebeuren? Waarom wel/niet? • Bekijk gezamenlijk een nieuwswebsite zoals www. NOS.nl en probeer artikelen te vinden die te maken hebben met een rechtsstaat of juist het ontbreken
• Wilt u dieper ingaan op wat het leven in een democratische rechtsstaat betekent? Kijk dan voor gratis lesmateriaal op www.prodemos.nl.
(N)IETS DOEN pag 44-47 44 — 4 en 5 mei Denkboek
HERDENKEN
(N)IETS DOEN? Collaboreren, verzetten of aanpassen. Deze drie woorden gaan over de keuzes die mensen moesten maken in de Tweede Wereldoorlog. Hoe strenger de regels van de Duitse bezetter, hoe moeilijker het werd. Jouw keuze kon invloed hebben op het leven of de dood van een ander.
AANPASSEN Je gedragen zoals de Duitse bezetter dat wilde.
Dit deden de meeste mensen in Nederland. Ze probeerden zo gewoon mogelijk te leven en niet te veel op te vallen. Bijvoorbeeld omdat ze bang waren, hun gezin wilden beschermen of omdat ze dachten dat verzet geen zin had.
COLLABOREREN
Met de Duitse bezetter samenwerken. De leden van de NSB geloofden in de ideeën van Adolf Hitler. Ze hielpen de Duitse bezetter. Veel Nederlandse politieagenten en ambtenaren voerden de wetten van de bezetter uit. En gewone Nederlanders werkten mee aan het oppakken van Joodse buurtgenoten. Voor het verraden van een onderduiker kreeg je 7 gulden 50.
4 en 5 mei Denkboek — 45
HERDENKEN
Welke keuze hoort bij welk verhaal? Trek lijnen. Bij welke verhalen is het lastig om een keuze te maken?
oorlog uitbrak
toen de rshoek 4 jaar had een verloofde in Bas r buurjongen hij een Duitse Onze achter haar kwam Bas Op weg naar hebben, maar Maassluis. wilde zijn fiets fiets en de Duitser viel tegen en die de vochten om Die Duitser weigerde. Ze vlug weggefietst. is Bas Bas dood. in het water. water en schoot klom uit het
Truke Korpe
Rudi Hemmes 16 jaar toen de oorlog
VERZETTEN
Tegen de Duitse bezetter in opstand komen. Dit was een kleine groep. Veel mensen kwamen toevallig bij het verzet. Via-via kregen ze de vraag om iets te doen. Zo ging het steeds verder. Het waren vaak jonge mannen en vrouwen, zonder gezin. Verzet was levensgevaarlijk. En acties van het verzet konden als gevolg hebben dat onschuldige mensen werden vermoord.
uitbrak
Engeland Rudi ging met een vriend naar Ze om de geallieerden te helpen. Spanje en moesten via België, Frankrijk, Rudi Portugal reizen om er te komen. om ging in 1944 mee naar Normandië tegen de Duitsers te vechten.
Jack de Zwar
De vader van t 8 jaar toen de oorlog uitbrak Jack wilde niet voor de Duits ers, daardoor werken werkloos. De was hij moeder van woedend. Ze Jack was zei: “Iedereen voor de Duits werkt toch ers, alleen jij vader besloo t toen om het niet.” Zijn Later kreeg hij daar spijt toch te doen. van.
Is niets doen, niet kiezen, ook een keuze?
Henk Kam
de oorlo
g uitbr
p 7 jaar toen
ak We had den radio, met een nieuwe Philipsbediene één knopje te n. ingeleve Die hebben we rd bij de in ’42 zij wild Duitser en s, Engelan niet dat wij nieu want d zouden ws uit horen.
Mirjam Ohringer 15 jaar
toen de
oorlog uitbrak. Mirjam was Joods. Zij en haar vader probeerden andere Joden uit handen van de Duitsers te houden. “Verzet, dat sprak vanzelf,” zei Mirjam. Mirjam hielp de illegale krant De Waarheid verspreiden. Als schoolmei te ze minder snel verdacht. sje was
2 jaar toen
de oorlog uitbrak
lid van de Jeanne Staal Jeanne was
De vader van dat niet. Op Jeanne wist NSB. Maar niet met haar n kinderen school wilde tig speelgoed, kreeg prach spelen. Ze kinderen. Haar van Joodse ren waren dat kwam dat die kinde e erachmoeder zei kwam Jeann . verhuisd. Later ren vermoord waren kinde ter dat die
Had je altijd een keuze? Wanneer wel of niet?
Bekijk de filmpjes met de verhalen van Mirjam, Truke, Henk, Rudi, Jack en Jeanne op tiny.cc/jonginoorlog.
W
at zou jij doen? Dit is een vraag die kinderen en volwassenen eigenlijk niet kunnen beantwoorden als het gaat om keuzes maken in oorlogstijd. Want het is onmogelijk je écht te verplaatsen in de situatie van iemand in die tijd en omstandigheden. Goede voorbeelden en persoonlijke verhalen halen het gevoel van herkenning wel iets dichterbij. In het stuk (N)Iets doen gaat het over herkenbaar menselijk gedrag. Er kan een link gelegd worden met gedrag dat niet alleen in oorlogstijd geldt.
LESSUGGESTIES
• Laat kinderen in tweetallen de vragen op pagina 46 en 47 invullen en daarna in viertallen bespreken. • Laat kinderen een verhaal verzinnen waarin ze kiezen voor een perspectief.
DENKBOEK
DE KOGEL VOOR EEN KRANTJE Over keuzes maken in oorlogstijd
MAMMIE, NIET DOODGAAN! pag 30 – 33
pag 48-49 48 — 4 en 5 mei Denkboek
HERDENKEN
Doodstraf voor verraad er mensen die verraad Tijdens de oorlog waren e over bijvoorbeeld informati pleegden: ze gaven oken Joden aan de het verzet of over onderged sommigen van werden bezetter. Na de oorlog eld. ter dood veroorde deze collaborateurs
OVER KEUZES MAKEN IN OORLOGSTIJD
De KOGEL voor een KRANTJE
Hoe weet je wat een goede keuze is als het oorlog is? Is er wel altijd een keuze? En welke gevolgen hadden jouw keuzes? Door je te verzetten kon je jezelf en anderen in gevaar brengen. Door met de bezetter mee te werken kon je misschien mensen om je heen redden. Het nieuws liet je geloven dat de Duitse bezetter onverslaanbaar was. In vrijheid keuzes maken is soms al lastig, in oorlogstijd kiezen was bijna onmogelijk.
Onzekere tijden het onduidelijk of De eerste jaren was zouden winnen de Duitsers de oorlog in je een onderduiker of verliezen. Als je verzet ging, wist huis nam of bij het zou duren. niet hoe lang dat
Inkwartieren Veel Duitse militairen woonden in huis bij Nederlanders. Dit heet ‘inkwartieren’. Die militairen bleken soms best aardige jongemannen. Een vijand aardig vinden, is dat een verkeerde keuze?
4 en 5 mei Denkboek — 49
HERDENKEN
Vrijwillig bij de vijand Ongeveer 25.000 Nederlanders werden vrijwillig lid van de Waffen-SS, een onderdeel van het leger van nazi-Duitsland. Ze geloofden dat nazi-Duitsland de oorlog zou winnen.
enen Onschuldige gevang soms zonder reden werden r. Gewone burgers en gezet, als gijzelaa opgepakt en gevang rdde de iets deed, vermoo Zodra het verzet ldige gevangenen. bezetter deze onschu
30 — 4 en 5 mei Denkboek
HERDENKEN
Mammie, niet doodgaan!
Waarschuwing of de dood Het was niet te voorspellen welke straf er volgde op een daad van verzet. Als je betrapt werd op het verspreiden van een illegaal krantje, kwam je er de ene keer vanaf met een waarschuwing. Een andere keer werd je daarvoor doodgeschoten.
OVER DE OORLOG IN INDONESIË
Ik was 8 jaar en ik woonde met mijn ouders in Semarang op Java in Nederlands-Indië, dat nu Indonesië heet. Het land was een kolonie van Nederland.
Priester Henricus Poels
Invloed Mensen luisterden vroeger meer dan nu naar mensen die de baas waren. De priester, de burgemeester en de leraar hadden veel invloed. Als zij iets deden of zeiden, volgden veel mensen hun voorbeel d. In verzet komen was uitzonderlijk.
4 en 5 mei Denkboek — 31
HERDENKEN
Van de Japanners moest alles wat Nederlands was verdwijnen. Alles moest Japans worden: de taal, kranten, radio.
Een kleine groep Nederlanders was de baas over de bewoners van Nederlands-Indië. Zij verdienden veel geld aan de handel in tabak, koffie en suikerriet. Deze producten werden verbouwd door Indonesische arbeiders, die al het werk deden.
Nederlanders werden door de Japanners opgepakt en in kampen opgesloten. Mijn vader als eerste. Later werden mijn moeder en ik meegenomen. Tot mijn grote verdriet moest ik Piet achterlaten...
... we moesten elke dag urenlang in de brandende zon staan zodat de Japanse bewakers de gevangenen konden tellen en we moesten buigen voor de Japanse keizer.
Het was vreselijk in het kamp ...
Ik woonde met mijn ouders in een groot huis met een mooie tuin, ik had een kindermeisje en er waren bediendes. Ik was enig kind en mijn teckel Piet was mijn beste vriend. Maar dat veranderde allemaal in 1942...
Er waren ook mensen met zowel een Nederlandse als een Indonesische ouder: de Indische Nederlanders. Ze voelden zich meestal Nederlands. Volgens de Japanners waren zij meer Aziatisch. Tijdens de Japanse bezetting leefden ze vaak onder slechte omstandigheden.
Het is oorlog!
was fel tegen de nazi’s.
• Na de oorlog hoorde je veel verhalen over dappere verzetsdaden. Waarom vertelden mensen die verhalen graag door? • Wat is er voor nodig om goede keuzes te kunnen maken? Praat er samen over.
Japan was een vriend van nazi-Duitsland. Japan wilde de Aziatische landen bevrijden van de Europeanen en een groot Aziatisch rijk stichten. In maart 1942 bezetten Japanse soldaten Nederlands-Indië.
• Na de oorlog werden kinderen van mensen die de nazi's hadden gesteund soms nog jarenlang door anderen veroordeeld en buitengesloten. Wat vind jij daarvan?
E
lk jaar staat op 4 en 5 mei een ander thema, gerelateerd aan de Tweede Wereldoorlog, centraal. Dit jaar is het thema: In vrijheid kiezen. Dit artikel is bedoeld om te laten zien dat er om goede keuzes te maken randvoorwaarden nodig zijn, die er in oorlogstijd niet waren. Het is makkelijk om over mensen in het verleden te oordelen vanuit het nu, waarin we de afloop van de geschiedenis kennen. Bovendien hadden keuzes grote en vaak onzekere gevolgen. Dit thema is groot en complex, maar op deze pagina’s proberen we enkele situaties eruit te lichten die kinderen mogelijk aan het denken zetten.
Wat is er aan de hand?
Nu zullen wij het beter krijgen!
Mama, ik heb zo’n honger!
Veel Indonesiërs waren blij met de komst van de Japanners. Eindelijk kwam er een einde aan de Nederlandse overheersing, dachten ze. Maar dat veranderde snel...
Veel Indonesiërs werden gedwongen om voor de Japanners te werken bij de aanleg van wegen en spoorlijnen. Nu verloren veel Indonesiërs hun vertrouwen in de Japanners. Ze wilden onafhankelijkheid: los van Nederland én los van Japan.
Wij kregen nauwelijks te eten, soms ook dagen niets.
Moeders en kinderen zaten samen in een kamp. Maar als jongens 10 jaar werden, gingen ze naar een jongenskamp. Ze moesten zichzelf redden. Ze aten alles wat ze te pakken konden krijgen.
D
eze strip gaat over de oorlog in NederlandsIndië. Bijna een miljoen mensen in Nederland hebben indirect een relatie met Indonesië, maar toch is deze geschiedenis voor veel mensen onbekend. In deze strip volgen we het verhaal van Heleen, die als Nederlands meisje de oorlog daar meemaakte en samen met haar moeder in een Japans interneringskamp terecht kwam. Ze vertelt hoe het kwam dat Nederlanders daar opgesloten werden en wat er na de bevrijding gebeurde.
LESSUGGESTIES LESSUGGESTIES
• Tijdens de oorlog moest je misschien soms keuzes maken waar je later spijt van had. Bespreek met de kinderen het voorbeeld van de ‘moffenmeiden’. Meisjes die ‘verkering’ hadden met Duitse soldaten, werden na de oorlog kaalgeschoren. Zodat iedereen kon zien dat ze met de vijand waren omgegaan. Geef de kinderen er denkvragen over: - Hadden de moffenmeiden straf verdiend? - Is kaalscheren een erge straf? - Is verliefd worden een keuze? • Keuzes maken in een oorlog is nog moeilijker dan in een ‘gewoon leven’. Mensen moesten soms keuzes maken in enkele seconden of keuzes maken waarbij het om leven en dood ging. Om een keuze te maken, is het belangrijk dat je de feiten kent. In onze tijd is het soms ook moeilijk om een keuze te maken, er is zoveel nepnieuws, wie moet je geloven? Bespreek met de kinderen welke bronnen het meest betrouwbaar overkomen in ons dagelijks leven. Laat ze steeds kiezen tussen twee opties en bespreek dan de argumenten. Er zijn geen goede of foute antwoorden, maar er zijn wel logische redeneringen, zoals dat je mag verwachten dat een journalist van de NOS achtergrondinformatie heeft gezocht en iemand op Facebook zijn mening roept. Voorbeelden: 1. Facebook of Nu.nl 2. Twitter of Wikipedia. 3. Schooltv of Wikipedia. 4. NOS of de krant. 5. Instagram of Nu.nl
• Doorloop samen met de kinderen de digitale les ‘Mijn oorlog in Nederlands-Indië’. In deze les wordt aandacht gegeven aan de verschillende perspectieven die er in koloniaal Nederlands-Indië en later Indonesië waren. Zo komen een Nederlandse jongen, een Indonesische student, een Indonesisch kindermeisje én een Nederlands-Indische meisje (allen fictief) aan het woord. Op deze manier krijgen kinderen enige notie van de complexheid van deze geschiedenis. • Laat kinderen op zoek gaan naar sporen van (de geschiedenis van) Indonesië in Nederland nu. Denk aan straatnamen, etenswaren, woorden/uitdrukkingen. Laat hen op Pinterest of een andere digitale tool een collage maken van wat ze gevonden hebben. • Er zijn veel tekeningen bewaard gebleven die volwassenen en kinderen maakten van hun leven in het kamp. Zoek in de collectie van het nationaal archief: (www.geheugenvannederland.nl) naar meer voorbeelden en bespreek met de kinderen wat er getekend is en welke gedachten kinderen daarover hebben.
BRONNEN EN INFORMATIE • Het Verzetsmuseum Amsterdam heeft veel informatie over de Tweede Wereldoorlog. Veel teksten zijn ook voor kinderen goed te begrijpen. www.verzetsmuseum.org • Op www.andereachterhuizen.nl staan verhalen van mensen die in de oorlog moesten onderduiken. • Op www.4en5mei.nl/jong-in-oorlog staan korte films (10 minuten) met verhalen van mensen die zelf als kind de oorlog hebben meegemaakt. Bekijk bijvoorbeeld de aflevering ‘Van oorlog bevrijd’, ‘Oorlog overzee’ of ‘Naar school in oorlog’. • Het Nationaal Comité 4 en 5 mei maakt jaarlijks samen met Klokhuis een aflevering. Dit jaar gaat de aflevering over de Bevrijding: Nederland bevrijd en bezet. De aflevering wordt uitgezonden op 2 mei a.s. om 18.40 uur op NPO3. De aflevering staat wel al vanaf maandag 15 april online. Eerdere afleveringen over Dodenherdenking (2016), Onderduiken (2017), Verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog (2018) zijn te vinden op www.hetklokhuis.nl.
BOEKEN • Marcel Prins en Peter Henk Steenhuis, Ondergedoken als Anne Frank • Rose Jakobs, De Roos die nooit bloeide. Dagboek van een onderduikster • Ida Vos, Wie niet weg is wordt gezien • Anne Frank, Het achterhuis. Dagboekbrieven 12 juni 1942 - 1 augustus 1944 • Joke de Jonge, Een schatkist vol geheimen • Martine Letterie, Kinderen met een ster • Janny van der Molen, Buiten is het oorlog • Jaukje Akveld, Een aap op de wc • Kimberly Brubaker Bradley, de oorlog die mijn leven redde
COLOFON © UITGAVE
Nationaal Comité 4 en 5 mei – Amsterdam 2019 PROJECTLEIDING EN EINDREDACTIE
Sarah Feirabend en Cristan van Emden, Nationaal Comité 4 en 5 mei CONCEPT, TEKST EN REDACTIE
Patsboem! educatief GRAFISCH ONTWERP EN ILLUSTRATIES
Suzanne Hertogs en Anne de Laat (Ontwerphaven) ILLUSTRATIES POSTER OVER VERZET
Karida van Bochove