Nieuwe impuls voor Huis ter Heide

Samenwerken

Natuurbegraafplaats Huis ter Heide is in april geopend. Natuurmonumenten en Natuurbegraven Nederland werken samen aan de aanleg van nieuwe natuurbegraafplaatsen. Natuurbegraven Nederland zorgt tot het laatste afscheid op Huis ter Heide voor het beheer van de natuurgraven. Daarna neemt Natuurmonumenten het beheer van het gebied weer over. Hiermee is gewaarborgd dat de natuur voor altijd beschermd blijft.

Meer info: huisterheide.nl

Natuurparel Huis ter Heide krijgt nog meer glans

Natuur herstellen is een zaak van lange adem. Met de aanleg van een natuurbegraafplaats krijgt het herstel van de natuur op landgoed Huis ter Heide (NB) een flinke impuls. TEKST: Frans Bosscher

Timmerlui zijn nog druk bezig. Ze leggen de laatste hand aan de verbouwing van het witte jachthuis van Huis ter Heide. Het gebouw gaat dienstdoen als informatie en servicecentrum van de nieuwe natuurbegraafplaats. Van de voormalige beheerschuur achter het jachthuis is een ceremonieruimte gemaakt. De eerste begrafenis op de natuurbegraafplaats heeft inmiddels plaatsgehad. De aanleg van de natuurbegraafplaats luidt een nieuwe fase in van het natuurherstel op Huis ter Heide. De afgelopen decennia heeft Natuurmonumenten vennen weer uitgegraven en is er een begin gemaakt met de omvorming van het naaldbos naar gemengd loofbos met open plekken, waar hei, grassen en kruiden groeien.

Eiken in problemen

Door de natuurbegraafplaats is het mogelijk om de biodiversiteit van het bos verder te vergroten. Dat is hard nodig, vertelt boswachter Lex Querelle van Natuurmonumenten. “We zien de laatste jaren dat eiken het verschrikkelijk moeilijk hebben. We ontdekten is dat de oorzaak daarvan ligt in het verdwijnen van het bodemleven. Een eeuw geleden zijn hier Japanse lariksen aangeplant. Die laten hun naalden vallen. Nu blijkt dat de bodem daar zo zuur van wordt, dat de schimmels ervan doodgaan. Zonder schimmels krijgen eiken geen voedingsstoffen meer. Bodemleven is dus niet alleen een issue in de landbouw, ook in natuurgebieden is een gezond bodemleven cruciaal.” Het bodemleven herstellen staat daarom centraal. Om te beginnen op de natuurbegraafplaats van 35 hectare, die boswachters van Natuurbegraven Nederland (NBN) de komende decennia onderhouden. Ze hebben alle lariksen verwijderd. De eiken die nog gezond ogen krijgen extra aandacht. Om het bodemleven te verbeteren leggen de boswachters compost en mineralen rondom de bomen. Daarmee krijgen de schimmels en andere bodemorganismen weer voedsel, legt natuurbeheerder Roy Fleury van NBN uit. “Daarnaast planten we bomen aan, die ook goed zijn voor dat bodemleven zoals lindes, haagbeuken, hazelaars en veldesdoorns. Op de open plekken stimuleren we de groei van heide door er maaisel met zaden van heideplanten op te brengen. Het is veel werk, dat nu uitgevoerd kan worden dankzij de realisatie van de natuurbegraafplaats. Totdat het laatste afscheid op de natuurbegraafplaats heeft plaatsgevonden, blijven we zo intensief zorgen voor het gebied.”

Dertig jaar herstel

Zo komt geleidelijk aan het landschap terug, zoals het er tot ruim een eeuw geleden uitzag. Een landschap met vennen, moerassen, gevarieerde bossen en open stukken met heide en grassen. Het herstel begon dertig jaar geleden. Er was net een plan gemaakt, toen Lex als boswachter in het gebied aan het werk ging. Hij kon meteen met de uitvoering beginnen. Het plan kreeg de naam Lobelia, want de grote wens was om dat kwetsbare plantje weer te zien bloeien. Terwijl we uitkijken over uitgebreide waterpartijen, blikt hij terug. “Hier stond destijds mais, mais en nog eens mais. Van 250 hectare landbouwgrond hebben we weer natuur gemaakt. 100 hectare daarvan zijn vennen. In een gezonde situatie staan die ’s winters helemaal onder water. ’s Zomers vallen de oevers droog. Juist die oevers zijn zo belangrijk voor planten zoals de waterlobelia.” Dan is natuurlijk de hamvraag of de lobelia er weer groeit. “Al na twee jaar zagen we de eerste bloeiende waterlobelia’s. Ja, dat was wat. Nu groeien op drie hectare oeverkruid, waterweegbree, klokjesgentiaan en ook waterlobelia; die planten houden van dezelfde omstandigheden.”

Ook dieren wisten de herstelde vennen snel te vinden. “In de wilgenstruiken zitten blauwborsten, tijdens de vogeltrek strijken tureluurs neer, in het najaar verzamelen ooievaars zich. Heel bijzonder is de rugstreeppad. Van april tot in de zomermaanden hoor je duizenden mannetjes kwaken.”

Kieskeurige klauwier

In het open landschap, waar Schotse hooglanders met hun kalveren al scharrelend veel gras en boompjes weggrazen, houdt de veldleeuwerik goed stand. Buiten natuurgebieden vindt dit vrolijke zangvogeltje eigenlijk nergens meer een geschikt thuis. Dat het met het landschap de goede kant op gaat, bewijst ook de komst van grauwe klauwieren. Lex: “Deze vogels zijn nogal kieskeurig. Ze broeden alleen in een open landschap met lage struiken, zoals bramen. Klauwieren jagen op grote insecten. Dat die er zijn betekent dat ook het plantenleven goed is.” Het herstel van bos en heide dat nu door de komst van de natuurbegraafplaats vorm krijgt, had eigenlijk het sluitstuk van Plan Lobelia moeten zijn. Maar er is een ambitie, die nu ook gerealiseerd kan worden. Dat is het maken van verbindingen tussen Huis ter Heide en naburige natuurgebieden, zoals het stuifzandgebied Loonse en Drunense Duinen en het moerasgebied De Brand. “Door bijdragen uit de aankoop van natuurbegraven kunnen we gronden aankopen om die verbindingen tot stand te brengen”, aldus Roy. “Dat betekent belangrijke uitbreiding en versterking van de biodiversiteit in dit deel van Brabant.” “Ik ben al heel trots op wat we met Plan Lobelia voor elkaar hebben gekregen”, zegt Lex. “Maar door de keus van mensen voor eeuwige grafrust in de natuur kan er nog een schep bovenop en kunnen we het leefgebied voor nog meer planten en dieren herstellen.”

Dertig jaar natuurherstel op Huis ter Heide, wat heeft het opgeleverd? Lex Querelle en Roy Fleury vertellen het in onze podcast Puur Natuur. Je kunt hem beluisteren op

shows.acast.com/puurnatuur

WAT EET JE HUID VAN DAAG?

SKIN FOOD BODY LOTION

100% natuurlijke voeding voor de droge huid Driekleurig viooltje, bio kamille en bio Calendula Duurzame verpakking van 97% gerecycled PET

Weleda. Puur natuur, net als jij.

ADVERTENTIE

NEW

Miljoenen voor de natuur!

De natuur in ons dichtbevolkte land heeft onze zorg nodig. En die zorg kost geld. Daarbij is de steun van alle deelnemers van de Nationale Postcode Loterij onmisbaar. De Postcode Loterij en Natuurmonumenten zijn al sinds 1990 partners. Met een jaarlijkse bijdrage aan natuur en erfgoed krijgt ons werk vleugels. Diebijdrage is zeer welkom, want ons werk stopt nooit. De natuur staat onder grote druk, dus elke mogelijkheid om haar te beschermen grijpen we aan. Naast de jaarlijkse bijdrage doet de Postcode Loterij vaak een extra donatie voor een bijzonder project. Daardoor konden we het broedgebied van kraanvogels in het Fochteloërveen vergroten, kasteel en landgoed Eerde herstellen, Marker Wadden aanleggen en het Haringvliet weer verbinden met de Noordzee. En daarom kunnen we nu in en bij ‘Rotterdam de boer op’ aan de slag om Rotterdammers en boeren met elkaar in contact te brengen. Dat is allemaal mogelijk dankzij al die deelnemers aan de Postcode Loterij. Samen spelen is samen miljoenen bij elkaar brengen voor de natuur. Heel veel dank daarvoor, namens de natuur.

Ondergronds bestaan

Het grootste deel van zijn leven leidt de mierenleeuw als larve een verborgen bestaan onder het zand. Hij doet dan niets anders dan eten en groeien, wel een tot drie jaar. Als ie niet meer in z’n vel past, barst hij eruit. Na drie van zulke vervellingen, verpopt hij zich. Van kleverige draden spint de larve een cocon, waaraan zandkorrels blijven kleven. Een perfect gecamoufleerd pantsertje. Uit de pop komt een kersvers, volwassen exemplaar tevoorschijn. Even de vleugels drogen en vliegen maar.

De valkuil van de mierenleeuw

Doodstil ligt hij onder het zand te wachten. Tot een argeloze mier voorbijkomt, die in de val loopt. Een heuse vangkuil die hij zelf gegraven heeft. Dan schiet hij tevoorschijn, sleurt zijn prooi z’n holletje in en peuzelt hem daar rustig op. Maak kennis met de meedogenloze mierenleeuw.

TEKST: Astrid Schoenmaker BEELD: Inge van Noortwijk

Frêle verschijning

De volwassen mierenleeuw leeft slechts tien dagen. Eten doet hij niet. Het bestaan draait dan om het zoeken van een partner, paren en eieren leggen. Hij lijkt wel wat op een gaasvlieg of waterjuffer. Maar hij is een stuntelige vlieger, die vooral in de avonduren op pad gaat. In rust vouwt hij zijn vleugels op tot een dakje. De stevige, knotsvormige voelsprieten zijn net hockeysticks.

Zonaanbidder

Mierenleeuwen leven op kaal, droog zand in de duinen of op stuifzand in heidegebieden. Bijvoorbeeld langs een zonnig zandpad. Liefst onder een overhangend stukje, dan blijft de valkuil droog.

Alleseter

Vooral mieren staan op zijn menu, maar ook andere kleine insecten gaan erin. Eigenlijk is alles wat zijn vangkuil inloopt en niet kan wegkomen de pineut.

Opgelost

De larve spuit met zijn kaken giftige verteringsstoffen in de mier, die daardoor vanbinnen oplost. De prooi wordt leeggezogen, waarna de mierenleeuw het lege huidje wegslingert.

Vangkuil

Met zijn achterlijf en poten maakt de larve van de mierenleeuw een kuiltje in het zand. Onderin verstopt hij zich, alleen zijn grote kaken zijn zichtbaar. Een beestje dat de vangkuil inloopt, rolt naar beneden. Al snel komt de mierenleeuw in actie en bekogelt zijn prooi met een regen van zandkorrels. De prooi raakt alle grip kwijt en valt steeds dieper de kuil in, recht in de bek van de larve.

van Tiengemeten

Maandenlang had Tiengemeten iets weg van een eenzaam eiland. Onbereikbaar voor dagjesmensen, vrij toegankelijk voor dieren. Vanwege corona voer de pont lange tijd niet voor publiek. Boswachter Gerwin Geertse genoot van de rust, maar heet natuurliefhebbers nu weer welkom. Met hem ontdekken we de typische struinnatuur van het eiland in het Haringvliet (ZH). TEKST: Wilco Meijers

Het kan je zomaar overkomen. De pont nemen naar Tiengemeten met naast je meezwemmende reeën. In kleine plukjes wagen ze de oversteek, dwars door het Vuile Gat, het woelige water dat plaatselijk veertig meter diep is en bij wind flinke schuimkoppen produceert. Maar eenmaal op het eiland, ligt er voor de reeën een paradijs klaar. Duizend hectare vrije natuur, wat een weelde. Dat geldt ook voor de dagjesmensen die de pont opstappen. Onderweg waait de sores van het moderne leven vanzelf uit je hoofd. Eenmaal van boord borrelt het eilandgevoel op. Sommigen fietsen direct naar het oude boerenland aan de oostkant. Anderen komen voor de musea of Speelnatuur van OERRR, bijna negen voetbalvelden aan speelplezier vol blubber, beekjes, bomen en bloemen. Maar ik wil struinen. Genieten van het water, de wind en de wolken. En de dieren natuurlijk, want Tiengemeten is het ultieme vogeleiland.

Ruimte voor dynamiek

Gelukkig heb ik Gerwin aan mijn zijde, al vijftien jaar boswachter op Tiengemeten. De spaarzame huisjes gaan op in een landschap van natte weides, oude grasdijken en wuivend riet. Het lijkt alsof de tijd hier heeft stilgestaan. Maar juist het omgekeerde is het geval. Het eiland onderging vanaf eind jaren negentig een complete metamorfose: het landbouweiland werd natuureiland. Akkers veranderden in moeras, gebouwen vervielen tot woonruimtes voor dieren en asfaltwegen werden kreken. “Het eiland werd officieel aangewezen als natuurontwikkelingsgebied”, vertelt Gerwin. “De boeren werden uitgekocht en konden elders een nieuw bedrijf beginnen. Hier kreeg de natuur voorrang vanwege de locatie. Tiengemeten ligt midden in de delta van ZuidwestNederland. De natuurlijke dynamiek krijgt weer ruimte. Dat merken we aan beide kanten. Sinds de Haringvlietdam voorzichtig op een kier is gezet, hebben we weer natuurlijke getijdewerking. En van

de andere kant komt het rivierwater met zijn wisselende waterstanden. De waterstand op Tiengemeten kan daardoor wel tot 1,5 meter fluctueren.”

Water als levensader

Water vormt dan ook de levensader op Tiengemeten. Al snel kijken we uit over herstelde deltanatuur met plassen, ruigtes en watervogels. Een rietgors zingt ons toe, overal dobberen eenden en zien we reigers, lepelaars en weidevogels. Gerwin tuurt even door zijn kijker en wijst op wintertalingen die hier ook in de zomer komen om te broeden. “Al die vogels komen hier vanwege de rust, de nestgelegenheid en het aanwezige voedsel. Weidevogels vinden gemakkelijk bodemdiertjes, eenden waterplanten en waterdiertjes, en lepelaars insecten, slakken en stekelbaarsjes. Voor elk wat wils.” Ook voor de favoriet van Gerwin, de zeearend die Tiengemeten regelmatig bezoekt. “Die eet vooral ganzen. Een paar heeft hier ook al een nest gemaakt. Wie weet komt het nog eens tot broeden.” Een andere potentiële broedvogel is de visarend, die hier vaak in het voor en najaar opduikt, maar ook ’s zomers is gezien. “Vis is er genoeg”, vertelt Gerwin. “Via kreken kunnen ze het eiland opzwemmen en hier ook eitjes afzetten. Echt mooi om dat te zien gebeuren. Tiengemeten fungeert weer als tussenstation voor trekvissen zoals zalm en paling.”

Schoonheid van verval

De fraaie kreken met rietkragen en watervogels verraden ook het vroegere wegenpatroon van Tiengemeten. “Je kunt de strakke verkaveling van vroeger erkennen. Dat is ook het mooie aan Tiengemeten. De geschiedenis van de vroegere akkerbouw is nog zichtbaar. Alle boerderijen zijn behouden en kregen een nieuwe bestemming. Enkele kleine arbeidershuisjes en een boerenhoeve met een schuur vervallen langzaam tot ruïnes. Ze hebben nieuwe bewoners gekregen, zoals kerkuilen, vleermuizen en zwaluwen.” Een kijkje in een voormalig arbeidershuisje bevestigt de herbewoning. In hoeken van de woonkamer zien we twee oude nestjes van boerenzwaluwen. Buiten bloeit nog een roos, ooit geplant door de vrouw of heer des huizes. Het huisje hoorde bij de hoeve verderop, die eveneens de schoonheid van verval laat zien. Waar ooit een weg lag, is nu een kreek waar een bever een burcht heeft gebouwd. Vlak ernaast ligt een gevelde populier. “Een tijdje dachten we, oei, die bever knabbelt aan de verkeerde kant. De boom valt straks boven op zijn burcht. Maar het bleek toch een slimme bever. De stam viel ernaast en zorgt nu voor een plek met luwte voor vissen en vogels.”

Schitterende zon

Luwte ervaren wij vandaag nauwelijks. De wind giert over het eiland en blaast ons weer terug richting de bewoonde wereld. Op de Vliedberg kijken we nog één keer in het rond. We zien de zon schitteren in de waterplassen, velden vol gele guldenroede en paarse kattenstaart, en wandelaars die glimlachend ergens naar wijzen. Zien ze een haas, wulp of tureluur misschien? Op Tiengemeten valt er altijd wat te zien.

Ruig Tiengemeten ROUTE

5 km

Kijk op nm.nl/tiengemeten of in onze route-app NatuurRoutes voor alle routes op Tiengemeten. Nieuwendijk

VUILE GAT

4

3 5 6 7

TIENGEMETEN

2

Legenda

Moeras Weide Bebouwing Gebouw Water

Verharde weg Fietspad / Wandelpad Wandelroute Alternatieve route 0 300 600 m

8

START

i

9

Bezoekerscentrum

Tiengemeten

Speelnatuur Tiengemeten

1

Luister ook naar de podcast die we op Tiengemeten opnamen. Je vindt hem op shows.acast.com/

puurnatuur

2 5

Routepunten onderweg

1

Nauwelijks zes meter boven NAP, en toch een flinke verhoging in dit vlakke land. De heuvel is opnieuw opgeworpen op de plek waar ooit een vluchtheuvel lag. Hier kon het vee naartoe in tijden van hoogwater.

2

Naast de ruïne van de Irenehoeve zie je in het water een flinke beverburcht. De knaagdieren hebben het eiland op eigen kracht bereikt en het bevalt ze hier goed. Boswachters zijn er blij mee. Ze kortwieken waterplanten, zorgen voor open water waar kikkers en visjes opgroeien en vellen bomen die zo ruimte maken voor een nieuwe generatie. 3

Deze vroegere opslagplek voor aardappelen is nu een ruïne met uitkijkpunt.

4

Op Tiengemeten leven zo’n 160 Schotse hooglanders. Geharde runderen die hier het hele jaar door in alle vrijheid rondbanjeren. Hun graaswerk zorgt voor openheid en een gevarieerde begroeiing. ’s Zomers staan ze graag pootjebadend in de plassen.

5

Tot in de jaren negentig woonden er mensen in dit huisje. Het is nu gekraakt door insecten, spinnen, vogels en muizen.

6

Verderop in de waterplas bij het schafthuisje ligt de grootste beverburcht van Tiengemeten. De dieren zitten er al jaren in. Ze hebben er een enorme takkenberg van gemaakt. De ingang van een beverburcht ligt altijd onder water.

7

De waterplas links trekt altijd vogels. Tafeleend, kuifeend, krakeend, bergeend, zomer- en wintertaling, een eend is hier nooit ver weg. Langs de oevers tippelen vaak vogels met lange poten zoals de kluut, wulp en scholekster.

8

Je loopt hier over de vroegere zeedijk van Tiengemeten; tot de dam in het Haringvliet werd gebouwd in 1970 had het eiland te maken met de Noordzee. Soms zie je een modderspoor over de dijk; looppaadjes van bevers die de dijk oversteken.

9 9

Bij de pont liggen diverse bezienswaardigheden vlak bij elkaar: Bezoekerscentrum Tiengemeten met fietsverhuur, Speelnatuur van OERRR, het Rien Poortvliet Museum, het Landbouwmuseum Tiengemeten en Gasterij de Gezusters. Aan de oostkant vind je nog een herberg met camping.