Limburg in Beeld
Neemt je mee!
Nr. 5 2014
VIJLENERBOS Herfstbos
ZWIJNEN Lastposten?
OVERLEVEN Vluchten, verbergen, ...
NEGENOORD Wilde Maasnatuur 1 Limburg in Beeld
c Detail van een parasolzwam. 2 Limburg in Beeld
H e r f s t!
1
Het vijfde nummer. Daarmee zijn we begonnen aan de tweede jaargang! In dat jaar is er veel gebeurd en zijn we iedereen dankbaar voor de vele enthousiast reacties. Wat een raar jaar hebben we toch. Tot en met juli is het zonnig en warm, fijn voor iedereen die op dat moment vakantie heeft. Dan ineens komt de klad erin. De wind draait naar het noorden en brengt koude lucht, en vooral heel veel water. De bermen zien er daardoor nog altijd frisgroen uit. Voor de insecten is het echter een drama. Er zijn weinig libellen en de vlinders laten zich slechts op een enkel rustig moment goed bekijken. De regen heeft ook voordelen. De verwachte muggen- en wespenplaag blijft uit. In het bos kun je je al vergapen aan talrijke paddenstoelen. Ook de eerste bomen beginnen al te verkleuren... Voor het ultieme herfstgevoel gaan we naar het Vijlenerbos, het hoogst gelegen bos van Nederland. Het bos heeft meer te bieden dan fantastische herfstkleuren en weidse panorama’s. Het is de plek van een groot aantal bijzonderheden die alleen hier te vinden zijn. In het Vijlenerbos komt ook ‘onze’ soort voor, het wilde zwijn, ver van zijn legale verblijfplekken. Het wilde zwijn is met een stevige opmars bezig, hetgeen voor de nodige discussie zorgt. De één vindt het een verrijking voor de natuur, de ander vindt het een lastpost. Zoals altijd ligt de waarheid in het midden. Met een beetje verdraagzaamheid en goede afspraken kan iedereen genieten van dit ‘oerbeest’. Ook in België gaan we naar ongetemde wilde natuur. Het is nauwelijks voor te stellen dat op de plek van Negenoord-Kerkeweerd ooit landbouw aanwezig was. Na inrichtingsmaatregelen tegen toekomstige hoogwaterproblemen, mag de natuur hier zijn gang gaan, met spectaculaire resultaten tot gevolg. De rijke natuur biedt onderdak aan een enorme diversiteit van kleine wezentjes, van spinnen tot pissebedden en van sprinkhanen tot vlinders. In de natuur gaat het altijd om eten en gegeten worden, waarbij ieder dier dat laatste natuurlijk probeert te voorkomen. De natuur heeft daar vele oplossingen op bedacht: vluchten, verstoppen, een vieze smaak aannemen of er gewoonweg dreigend uit zien. Laten we hopen dat we de meeste regen inmiddels gehad hebben en dat we kunnen genieten van een echte indian summer, vol kleuren, paddenstoelen en een aangenaam terrasje in het zonnetje. Namens Limburg in Beeld veel herfstplezier!
Bob Luijks
Heb je suggesties, vragen of opmerkingen, wij horen ze graag! 3 Limburg in Beeld
NIEUWE SOORT! Vorige keer liepen we tegen het rolrond vliegend hert aan. Ditmaal zorgde Robin Kraaij (die het onderdeel ‘Onder de loep’ voor zijn rekening neemt) voor een sensationele ontdekking. Eind augustus werd een beestje gezien dat niet direct herkend werd. Een foto was snel gemaakt en thuis werd het pas interessant. Het bleek de roodschildkever (Platycis minutus) te zijn, een kever die niet in het Nederlandse soortenregister staat! Deze soort is pas 1 keer eerder in Nederland gezien, maar is nieuw voor Limburg! Het toeval wil dat een dag later op een andere locatie nog een beestje op een muur gevonden werd. Omdat het gaat om een tamelijk nieuwe soort voor Nederland, werd de kever gevangen voor nader onderzoek. De kever wordt op de foto gezet en vervolgens in de collectie van Naturalis opgenomen (foto: Robin Kraaij).
4 Limburg in Beeld
Limburg in beeld Gebied in Beeld
Vijlenerbos 6
Soort in Beeld
Wild zwijn 16
En verder
Boekenkast 22 Nieuws 23 Toen en nu 26 Agenda 30 Loopgraven 44 Vennen 50
Gebied in Beeld
NegenoordKerkeweerd 34
Onder de loep
Overleven 46
5 Limburg in Beeld
Het is herfst De geuren
Bladeren vallen
Ontelbare kleuren 6 Limburg in Beeld
Gebied in beeld
Vijlenerbos
7 Limburg in Beeld
Gebied in Beeld
Het hoogst gelegen bos van Nederland, de natste plek van het land, de enige plek waar ‘X’ voorkomt, het grootste bos van Zuid-Limburg... Zomaar een paar eretitels voor het Vijlenerbos. Wie hier voor de eerste keer komt, is verrast. En dat is meestal niet direct vanuit de normaal zo kenmerkende Zuid-Limburgse soortenrijkdom. De Zuid-Limburgse natuur wordt direct geassocieerd met een kalkrijke ondergrond, waar een eindeloze lijst aan zeldzaamheden welig tiert. Hoe anders is het aanzicht van het Vijlenerbos? In alles lijkt het een bos, zoals dat overal op de zandgronden wordt aangetroffen. Eiken, berken, adelaarsvarens, hulst, ... Allemaal soorten die je bijvoorbeeld ook in de Noord-Limburgse Maasduinen aantreft. Kalk ontbreekt in het Vijlenerbos. In plaats daarvan is leem met veelvuldig vuursteen aanwezig. Ooit was er wel degelijk kalk aanwezig, doch dit is al duizenden jaren geleden weg geërodeerd. Een schrale en vooral zure bodem bleef achter. Een bodem die door de lemige ondergrond ook nog eens moeilijk water doorlaat.
Gedeeld gebruik Dankzij deze onmogelijke ondergrond is het bos hier altijd behouden gebleven, hetgeen overigens niet betekent dat het bos niet gebruikt werd. Integendeel. Het bos was gemeenschappelijk eigendom van de inwoners van de omringende dorpen. Zij haalden hier hout, variërend van bouwhout tot kreupelhout dat gebruikt werd om te stoken. Dit systeem heeft eeuwenlang stand gehouden, totdat het bos in de Tweede Wereldoorlog onteigend werd. Het bos werd grotendeels toebedeeld aan Staatsbosbeheer. Slecht een klein stukje (Holsetterbos) wordt nog altijd gemeenschappelijk gebruikt. De namen van de verschillende bosdelen herinneren nog aan de verschillende eigenaren / gebruikers, zoals Elzetterbos en Malensbosch. Om misverstanden en misstanden te voorkomen, werden oude grenzen in het veld gemarkeerd. Dit
b Genieten in het herfstbos. 8 Limburg in Beeld
Gebied in Beeld
gebeurde bij voorkeur zo zichtbaar en duurzaam mogelijk. Op strategische plekken werden daarom grensbomen en hagen van knotbomen geplant. Enkele markante beuken zijn hiervan een tastbare herinnering.
sprake van een indrukwekkend gebergte. Die 300 meter is echter genoeg voor een eigen microklimaat. Nergens in Nederland valt zoveel neerslag, is het zo vaak mistig en ligt er vaker sneeuw als hier. Dat heeft zijn gevolgen voor de flora en fauna.
Sinds Staatsbosbeheer grote delen van het bos in eigendom heeft, is op sommige plekken niets meer gedaan aan bosbeheer. Vele tientallen jaren heeft het bos zich daar op natuurlijke wijze verder kunnen ontwikkelen, een voor Nederland haast unieke situatie. Juist deze bosdelen, onder andere te vinden in het Kerperbos en het Schimperbos, behoren tot de meest waardevolle van het land. Het bos oogt op het eerste gezicht niet zo bijzonder. Wie beter kijkt, ontdekt hier één van de meest waardevolle bossen van Europa.
Inderdaad, de eiken en berken zijn dezelfde als elders. Daartussen staan echter grote zeldzaamheden. Althans voor de rest van het land. De wilde mispel komt in het Vijlenerbos bijvoorbeeld op sommige plekken algemeen voor. Met zijn langwerpige, zacht behaarde bladeren, eetbare, rozenbottelachtige vruchten en grote witte bloemen blinkt de mispel uit in onopvallendheid. Waarschijnlijk komt dat door zijn gedrongen, rommelige uiterlijk. Wie eenmaal een mispel gevonden heeft, herkent ze direct overal.
Opmerkelijke flora Wat bepaalt nu dat unieke karakter? Allereerst de schrale, zure bodem, die met zijn vuursteen toch afwijkt van de alom bekende zandgrond. Daarnaast speelt ook de hoge ligging een belangrijke rol. Met het maximum op bijna 300 meter is zeker geen
a Vrucht van de mispel. d Het ‘oerwoud’ van het Vijlenerbos.
9 Limburg in Beeld
Gebied in Beeld
Het Vijlenerbos biedt ook onderdak aan de zeldzaamste boom van ons land, de wilde appel. Het gaat hier niet om een toevallige zaailing vanuit een weggeworpen klokhuis, maar om de oerappel. Een appel die van nature voorkomt op lichte plekjes, zoals bosranden. Helaas gaat het erg slecht met de wilde appel. Net als de mispel, valt de appel totaal niet op. De meeste appels zijn dan ook door onwetendheid en het gebrek aan licht aan hun eind gekomen. Het aantal wilde appels in het Vijlenerbos is op ĂŠĂŠn hand te tellen. Buiten dit bos komt de appel nog sporadisch voor op een enkele andere plek in het land. Opmerkelijk genoeg geniet de wilde appel geen enkele bescherming. Sterker nog, de wilde appel heeft de status algemeen. Dit wordt veroorzaakt door de vele spontaan opkomende cultuurappels, die echter niets te maken hebben met de wilde appel. Op de bosbodem groeit een andere bijzonderheid, de kranssalomonszegel, ook wel kransbladsalomonszegel genoemd. Het Vijlenerbos is de enige plek in Nederland waar deze salomonszegel voorkomt. De eerst volgende groeiplaatsen bevinden zich pas in de Eifel en de Ardennen. De naam van de plant is treffend gekozen; drie tot acht langwerpige bladeren staan in kransen rond de stengel. In de herfst wordt de geel verkleurende plant opgesierd door knalrode bessen. Met een gemiddeld formaat van een halve meter is de kranssalomonszegel niet direct een kleintje. Toch valt de plant niet direct op, te meer omdat een deel van de populatie schuil gaat achter adelaarsvarens.
d Zicht op het Vijlenerbos.
10 Limburg in Beeld
Spectaculaire zoogdieren Alsof de flora van het Vijlenerbos nog niet bijzonder genoeg is, komt hier ook een aantal zeer bijzondere zoogdieren voor. In de bosrand leeft de verborgen hazelmuis. Alleen structuurrijke bosranden, waarbij graslanden via soortenrijke mantel- en zoomvegetaties overgaan in bos, zijn geschikt als leefgebied. Juist dit soort overgangen zijn bijzonder schaars tegenwoordig. Aan de randen van het Vijlenerbos wordt dan ook hard gewerkt aan het herstel van zijn leefgebied door het omvormen van landbouwgrond naar extensieve graslanden en dunningen uit te voeren in de bosrand. In de periode van het voorjaar tot het begin van het najaar leven hazelmuizen hoog in de bomen. Later zakken ze af naar de lage bosrand, waar ze bolvormige nesten bouwen. Hier en daar hangen ook kleine nestkastjes. Deze zijn niet zozeer bedoeld de hazelmuis een handje te helpen, maar veel eerder een praktische manier om de verspreiding van de hazelmuis te inventariseren en door de jaren heen te monitoren. Onlangs werd met cameravallen en een zender onomstotelijk vastgesteld dat het Vijlenerbos bewoond wordt door de wilde kat, een unicum. Lange tijd was dit roofdier uit Nederland verdwenen. Langzaam begint de soort vanuit de Eifel en de Ardennen met een voorzichtige opmars richting Limburg. De wilde kat is zeker niet hetzelfde als een verwilderde huiskat, al lijken ze zeker op elkaar. Een wilde kat onderscheidt zich van alle andere katten door zijn staart, die drie tot vijf ringen heeft en
Gebied in Beeld
eindigt in een zwarte punt. Over de rug loopt een aalstreep, die niet doorloopt over de staart. Alle kenmerken zijn te vinden in de gratis ‘Roofdieren App’, die beschikbaar is voor Android en Apple. Wilde katten houden zich graag op in oude bossen. Voedsel zoeken doen ze onder andere op structuurrijke graslanden.
Gebieden verbonden Graften en hagen zorgen voor een kleinschalig netwerk in het landschap. Wilde katten, hazelmuizen en andere zoogdieren zoals dassen maken graag gebruik van deze landschapselementen. Naast ‘mooie aankleders’ van het landschap vervullen ze dus een cruciale rol in het verbinden van verschillende natuurgebieden. Rond het Vijlenerbos zijn tal van dit soort elementen aanwezig, waarvan sommige stokoud zijn. De ouderdom valt deels af te leiden aan de hand van het aantal plantensoorten. Bij de aanleg werden vooral stekelplanten gebruikt, zoals meidoorn. Door middel van spontane vestiging, groeit het aantal soorten geleidelijk. Zo kunnen in hagen en graften onder andere braam, Gelderse roos, hazelaar, kornoelje, mispel, roos, Spaanse aak en vlier gevonden worden.
c Krans(blad)salomonszegel. d Kleurrijke vergezichten.
En dan ook nog stenen Miljoenen jaren geleden stroomde de Maas door dit gebied, als een zijrivier van de Rijn. Met het nodige geweld werden zand en grind door het water meegesleurd. Op verschillende plekken in het Vijlenerbos zijn ondiepe groeven te vinden, waar het zand (metselen) en grind (wegen) werd gewonnen.
11 Limburg in Beeld
Gebied in Beeld
Zo onopvallend als de groeven zijn, zo opvallend zijn de enorme zwerfkeien die zich manshoog boven de bodem verheffen. De stenen zijn niet door het water meegevoerd, maar ter plekke ontstaan in het tertiair, een warme periode 2,6 tot 66 miljoen jaar geleden. Het aanwezige zand, grind en vuursteen is door kiezelzuur aan elkaar ‘geplakt’. Het resultaat is zeer divers. Op sommige plekken is alleen zand aan elkaar geplakt, waardoor gladde zandstenen zijn ontstaan. Elders liggen juist hele ruwe, pokdalige stenen. Vanwege hun afwijkende vorm, worden ze ook wel sterrenstenen genoemd. Men geloofde namelijk lange tijd dat dit meteorieten uit de ruimte waren. Met zo’n opvallend uiterlijk, zijn ook allerlei sagen ontstaan. Zo zit er onder de grootste steen een gevaarlijke slang die ervoor moet waken dat de mensen de steen zouden meenemen.
12 Limburg in Beeld
c Enorme zandsteenkeien.
Gebied in Beeld
c De wilde kat is terug in Nederland.
CAMPING-RESTAURANT ROZENHOF Heerlijk wandelen in het Geuldal of Vijlenerbos, genieten op ons terras en van het uitzicht, terwijl de kinderen in de speeltuin spelen? Dat kan bij ons! Gratis wandelingen en WiFi Check onze website voor onze vernieuwde menukaart of aanbiedingen op www.campingrozenhof.nl of volg ons op facebook Vriendelijk uitnodigend, CAMPING-RESTAURANT ROZENHOF Camerig 12, 6294 NB Vijlen, +31 (0)43 455 1611, info@campingrozenhof.nl 13 Limburg in Beeld
Tip 1 2 4
trap
3 Tip
omleiding struinen
P
Tip
6 Tip
Bron: Kadaster
5
herfstroute
Wandelen door het Vijlenerbos.
1 Grindgroeve met grote kei.
Lengte 9,5 kilometer.
2 Sterrenstenen.
Parkeren Parkeerplaats op de hoek Epenerbaan Zevenwegenweg. Openbaar vervoer Met het openbaar vervoer is de locatie niet gemakkelijk te bereiken. Lijn 61 heeft een halte in Vijlen (halte Linde). Toegankelijkheid Een gedeelte van de route is een struinroute, zonder paden en (op dit moment nog) met de nodige obstakels. Met een kinderwagen is de route te doen, maar is beslist niet gemakkelijk. De rest van de route, inclusief omleidingsroute gaat over goed begaanbare paden en is voor iedereen goed te doen. Ook het reliĂŤf valt op deze route mee. 14 Limburg in Beeld
3 Struingedeelte zonder paden. Op dit moment moet het perceel via een overstapje over het prikkeldraad verlaten worden. 4 Statie met Mariagrot. 5 Krans(blad)salomonszegel, kijk goed langs het pad tussen de adelaarsvarens. 6 Verzameling grote zandstenen. Tip Camping - Restaurant Rozenhof Hoeve ten Bosch Brasserie Lodge 7 Hotel restaurant De Linde
Groepsactiviteiten of overnachten op een Groene Hotspot in het Geuldal.
Paradijsvogels - Hoeve ten Bosch Cottessen - Vijlen
Informatie www.paradijsvogels.nl Info: Tel 06-46432582 info@paradijsvogels.nl
15 Limburg in Beeld
16 Limburg in Beeld
soort in beeld
wilde zwijnen Onverschrokken bulldozers, in staat om hele akkers en tuinen in een nacht om te ploegen en daardoor niet altijd even geliefd. Toch zijn ze onmisbaar in onze natuur. Schattig, zolang ze hun pyjamakleed dragen, stoer en prehistorisch als ze eenmaal volwassen zijn. Superslim, maar tegelijkertijd ook lomp. We houden graag van netjes en opgeruimd. Geen gras tussen de tegels, niet te veel dode bomen in het bos. En ook de verwoestende sporen van de zwijnen passen niet in ons idyllische beeld van een arcadisch landschap. Waar zwijnen hun snuit in de bodem steken, is deze vaak over een grote oppervlakte omgeploegd. Dat doen zwijnen uiteraard niet voor niets. Net onder de oppervlakte of in de strooisellaag is allerlei lekkers te vinden, van eikels en beukennootjes tot wormen en paddenstoelen. Zwijnen zijn in hun menu alles behalve kieskeurig. Opportunistisch zoals ze zijn, eten ze alles op dat ze tegenkomen. Dode en levende dieren staan eveneens op het menu.
Typisch Limburg Bij zwijnen denken de meeste mensen direct aan de Veluwe. Toch is het zwijn een echte Limburgse soort, of specifieker, een traditionele bewoner van De Meinweg. Waar het zwijn op de Veluwe opnieuw moest worden uitgezet na overbejaging, bleven in De Meinweg altijd zwijnen aanwezig. Het is daarmee de enige originele (met een moeilijk woord ‘autochtone’) populatie van het land. ‘Onze’ zwijnen zijn dus best een beetje bijzonder.
17 Limburg in Beeld
c De dikke vacht beschermt onder alle omstandigheden. Met hun snuit weten ze ook onder de sneeuw kun kostje te vinden.
Tegenpolen
Voordeel
Natuur en landbouw vormen in ons land vaak nog steeds twee tegenpolen. Om de akkers rond De Meinweg te beschermen is rond het gehele gebied elektrisch raster geplaatst. Zwijnen zijn echter bijzonder pientere dieren die direct gebruik maken van gaten in de verdedigingslinie of er simpelweg omheen lopen. Anno 2014 zijn dan ook overal zwijnen te vinden, van De Maasduinen in het noorden tot De Hoge Kempen in het zuiden. De zwijnen komen niet alleen van De Meinweg, maar ook uit het verdere Duitse achterland en de Ardennen. Daarnaast zijn er verschillende populaties van illegaal uitgezette dieren.
Winst voor de natuur, die zwijnenbende? Vroeger was de natuur ongetemd. Rivieren stroomden over, stormen gooiden bossen omver en tal van dieren droegen op geheel eigen wijze bij aan de dynamiek. Een dynamische omgeving is rijk aan verschillende vormen van natuur, leeftijdsfasen en overgangen. Tal van dieren en planten profiteren hiervan. Op de meeste plekken is de dynamiek volledig verdwenen. De natuur is daardoor statisch geworden en ontwikkelt zich steeds verder in ĂŠĂŠn richting. Zwijnen zijn als geen ander in staat de dynamiek in een gebied terug te brengen. De (bos) bodem wordt bij hun niet aflatende zoektocht naar voedsel omgewoeld, soms tot op behoorlijke diepte. Op de kale bodem krijgen planten de kans te kiemen. Ook voor verschillende insecten is de losse bodem een welkome aanvulling op de vastgelegde bodem elders.
Zwijnen komen tegenwoordig dan wel over geheel Limburg voor, dat wil niet zeggen dat dat ook geoorloofd is. Voor Nederlands Limburg geldt een nulstand-beleid, hetgeen betekent dat buiten De Meinweg geen zwijnen voor mogen komen. Zoals gezegd zijn zwijnen slimme dieren en zijn ze in staat om de jagers aardig te ontlopen. Vooralsnog winnen de zwijnen en neemt het aantal nog steeds toe. En zo lang de schade beperkt blijft, is dat voor de natuur alleen maar winst. 18 Limburg in Beeld
Uiterlijk De biggen (frislingen) zijn gehuld in een onweerstaanbaar pyjamakleed. Uiteraard hebben ze de licht en donkerbruine strepen niet voor niets. Tussen de takken en de bladeren vallen ze op deze
c Vliegende herten kunnen vooral in de nacht gevonden worden.
Soort in Beeld
manier nauwelijks op. In ons land hoeft dat eigenlijk niet, want de natuurlijke vijanden beer, wolf en lynx komen hier (nog) niet voor. Slecht weer en de mens (verkeer en jacht) vormen de grootste bedreigingen voor de zwijnen. Volwassen zwijnen zijn imposant om te zien. Met hun stugge haren, grauwe tinten en slagtanden bij de mannetjes, hebben ze een aardig prehistorisch karakter. Ondanks de korte pootjes, kunnen zwijnen een hoge topsnelheid bereiken. Eenmaal op snelheid zijn zwijnen niet ongevaarlijk. Het forse gewicht maakt ze tot ongeleide projectielen. Zwijnen vallen normaal niet aan, maar vluchten de dichte vegetatie in. Anders wordt het als je per ongeluk tussen de jonge en oudere dieren terecht komt. Zwijnen kunnen de aanval openen om hun kroost te beschermen. Vooral de mannetjes kunnen met een slagtanden lelijke wonden veroorzaken. Ongelukken komen hoogstzelden voor. Ontmoetingen met zwijnen moeten daarom vooral gekoesterd worden. De slagtanden gebruiken de mannetjes ook bij gevechten onderling.
Kenmerken • • • •
Lengte: 130 tot 180 centimeter Schofthoogte: 60 tot 115 centimeter Gewicht: 60 tot 150 kilogram Leeftijd: maximaal 10 jaar
d Pyjamazwijntje in het Roerdal, zonder oudere dieren...
c Zwijnen nemen graag een bad.
19 Limburg in Beeld
Soort in Beeld
Voortplanting De paartijd, ook wel rauschtijd genoemd, duurt van september tot maart. Na een draagtijd van ongeveer 115 dagen worden de meeste biggen in maart geboren. Zeugen kunnen maximaal 12 biggen ter wereld brengen, maar doorgaans zijn er dit met 4 tot 7 een stuk minder. Het exacte aantal is onder andere afhankelijk van het voedselaanbod. Na een jaar zijn de jonge zwijnen geslachtsrijp.
Sporen Zwijnen zijn in behoorlijke aantallen aanwezig in Limburg, doch hun teruggetrokken leefwijze in combinatie met de de nachtelijke levenswijze, maakt een ontmoeting overdag beslist een zeldzaamheid. De sporen die zwijnen achterlaten zijn echter onmiskenbaar. Allereerst zijn er natuurlijk de wroetsporen, die eruit zien alsof de bodem met een ploeg omgewerkt is. Deze sporen zijn vooral te vinden onder eiken en beuken, waar ze de bodem geheel omspitten voor lekkere hapjes.
Daarnaast nemen zwijnen graag een modderbad, zoelen genoemd. Op modderige plekken zijn de afdrukken van de stugge vacht vaak goed te zien. In de modder of het kale zand zijn ook de pootafdrukken te vinden. De puntige hoeven, met een lengte tot 12 centimeter, zijn onmiskenbaar. Wanneer de modder op de vacht opgedroogd is, vegen zwijnen deze af aan zogenaamde schuurbomen. De modder blijft op een hoogte van een halve meter op de boom achter, inclusief vervelende huidparasieten. Omdat steeds dezelfde bomen gebruikt worden, worden deze geheel glad geschuurd. Zwijnen volgen vaak min of meer vaste routes. Passeren ze daarbij bijvoorbeeld prikkeldraad, dan kunnen daarin de stugge, zwarte of donkerbruine haren gevonden worden. Deze zijn ongeveer 10 centimeter lang. Ze zijn herkenbaar aan de gespleten top.
d Een gevecht tussen twee mannetjes kan er stevig aan toe gaan
20 Limburg in Beeld
Sporen zoeken
Haren (foto: Robin Kraaij)
Veegboom
Pootafdrukken
Wroetsporen
21 Limburg in Beeld
M
2
ah !
X eS b
...
r
Boekenkast
Dit jaar is het honderdste sterfjaar van Eli Heimans. Ter nagedachtenis van deze natuurpromotor pur sang is een tweetal boekjes verschenen: ‘Uit ons Krijtland - Eli Heimans toen en nu’, en ‘In de voetsporen van Eli Heimans’. In de voetsporen van Eli Heimans Auteur Uitgeverij ISBN Prijs
IVN IVN 9789081372800 € 12,95
Eli Heimans bezocht aan het begin van de twintigste eeuw regelmatig Epen. Hij was gefascineerd door de geologie en de vele bijzondere planten, waarbij hij de standplaats wist te koppelen aan de bodem. Zijn bevindingen schreef hij op in het boekje ‘Uit ons Krijtland’. Mede dankzij dit boekje kwam het toerisme in een stroomversnelling. In het boekje ‘In de voetsporen van Eli Heimans’ neemt het IVN ons mee naar de plekken die Heimans zo lief had. Het landschap, de planten en anekdotes van Heimans zelf worden door middel van negen wandelingen uitgelicht. Iedere wandeling is voorzien van een beschrijving en een overzichtelijk kaartje. Wie op het overzichtskaartje kijkt, ontdekt het enige minpuntje van het boek. Vrijwel alle wandelingen passeren de Volmolen, waardoor een zekere overlap zit in de afzonderlijke routes. Enkele wandelingen hadden daarom misschien wel samengevoegd kunnen worden. Tegelijkertijd ligt hier een uitdaging, want het bestaande padennetwerk biedt weinig alternatieven door het ontbreken van een oversteek direct ten noorden van Epen. Door het handzame formaat en de bindwijze (ringband) vormt ‘In de voetsporen van Eli Heimans’ een ideaal en degelijk boekje voor verkenningen in de omgeving van Epen. 22 Limburg in Beeld
nieuws Wat viel ons op in de verschillende media? Knoflookpad terug in GrensPark Kempen~Broek Op 25 juli zijn 1.700 larven van de knoflookpad uitgezet in diverse natuurgebieden in het Kempen~Broek. Afgelopen jaren werkte ARK Natuurontwikkeling op de Loozerheide en rond het Wijffelterbroek aan de ontwikkeling van natte natuur. Nu enkele gebieden ingericht zijn, is het mogelijk om ĂŠĂŠn van de zeldzaamste dieren van Nederland een nieuwe kans te geven. Met deze uitzetting geeft ARK de eerste aanzet tot een belangrijke verbinding tussen de Brabantse en MiddenLimburgse gebieden waar de knoflookpad nog voorkomt. De knoflookpad is een amfibie die erg veel eisen stelt aan zijn omgeving. Kenmerkend voor het leefgebied van de knoflookpad is dat het er zowel gortdroog als kletsnat is. Op korte afstand van elkaar komen open zandige graslandjes en grote voedselrijke moerassen voor. Deze gebieden worden door paarden en runderen open gehouden. Bron: ARK Natuurontwikkeling
b Uitzetten knoflookpadden. 23 Limburg in Beeld
Nieuws
Kikkers nabij Meinweg slachtoffer van Ranavirus
Bron: Staatsbosbeheer
In natuurgebied de Driestruik in de buurt van Nationaal Park De Meinweg is de amfibieënpopulatie getroffen door het zeer besmettelijke Ranavirus. Dit virus zorgt ervoor dat de kikkers en andere amfibieën doodgaan aan interne bloedingen. Het virus zich niet alleen verspreidt via onderling contact tussen de dieren maar ook via de bodem en het water. Zo wordt vaak een flink deel van de aanwezige dieren het slachtoffer! Omdat de besmettingshaard vlak bij het grote en amfibierijke Nationaal Park De Meinweg ligt, heeft Staatsbosbeheer meteen maatregelen genomen om de verspreiding van het virus te voorkomen. Het 20 hectare grote gebied is voor bezoekers afgesloten en ook honden mogen niet meer het water in. Helaas kan niet worden voorkomen dat wild en watervogels de poelen gebruiken dus verspreiding kan niet helemaal worden voorkomen. De hoop is dat de maatregelen ervoor zullen zorgen dat het Ranavirus zich beperkt tot de huidige uitbraak en er binnenkort weer volop genoten kan worden van de amfibieën in en rond De Meinweg.
Bijzondere soorten gezien in Limburg De afgelopen maanden zijn in Limburg weer enkele bijzondere waarnemingen gedaan. Zo was er de waarneming van de grote vuurvlinder. Hiervan werd de ondersoort carueli gezien in ZuidLimburg. Deze ondersoort is nog nooit eerder in Nederland waargenomen en komt in de Ardennen voor. De dichtstbijzijnde populatie zit in de Gaume, maar er zijn ook incidentele meldingen bekend van dieren wat verder naar het noorden tot aan de omgeving van Luik. Daarvandaan is de sprong naar Nederland niet ver. Deze lente werd ook nog een oude bekende na 124 jaar terug gevonden. De beekpiraat, een zeldzame wolfspin, is in 1890 voor het laatst in Nederland gezien. Of de soort al die tijd in Nederland een verborgen leven heeft geleid of ons land opnieuw heeft gekoloniseerd, is niet te achterhalen. Er zijn namelijk niet veel mensen die spinnen inventariseren. Binnen deze groep vormen wolfspinnen overigens wel een relatief goed onderzochte familie, en dit maakt de waarneming extra bijzonder. De beekpiraat is een zeer veeleisende soort, die uitsluitend op beschaduwde grindstrandjes langs snelstromende beken voorkomt. Dit vrouwtje werd gevonden langs de Geul bij Partij. De soort werd pas naderhand onder de microscoop op naam gebracht. Toekomstig onderzoek moet uitwijzen of de soort een grote populatie heeft langs de Geul of mogelijk zelfs op meer plekken in Zuid-Limburg voorkomt. Bron: De Vlinderstichting - JNM
Populieren in de Broekbeemd De Broekbeemd in Wellen is van oorsprong een open beemdengebied. Vooral in de jaren ’50 werd het gebied aangeplant met populieren en verdween het open karakter. Limburgs Landschap vzw heeft besloten om tegelijkertijd zoveel mogelijk kaprijpe populierenbossen te laten kappen. Hierdoor wordt het natuurgebied slechts eenmalig verstoord. De kapwerken worden in de zomer uitgevoerd, omdat dan de ondergrond het minst drassig is. Zo worden de paden en ondergrond zo min mogelijk vernield. Hierna zal het gebied ingericht worden voor de ontwikkeling van alkalisch laagveen. In een ander deel komt een natuurlijk bos met essen en bloemen- en kruidenrijke ruigte. Bron: Limburgs Landschap vzw
24 Limburg in Beeld
Nieuws
Historische eik wordt boombrug
Bron: Heemkundevereniging Stramproy
Eind augustus werd langs de Helmondseweg in Weert een monumentale eik gekapt. De 140 jaar oude boom is enkele jaren geleden door de bliksem getroffen was op sterven na dood. Ook had de reuzenzwam zich reeds genesteld. De grote stam met een dikte van 14 meter is in zijn geheel naar Stramproy gebracht waar zij een tweede leven krijgt als brug over de A-beek. De nieuwe bestemming van de boom heeft te maken met een reconstructie van een stuk van een vluchtelingenroute uit de 1e en 2e Wereldoorlog. Nabij Grave Driek, aan de rand van het Stramprooierbroek werden in beide oorlogen tientallen vluchtelingen in veiligheid gebracht over een omgewaaide boom die over de Abeek lag en daarmee de landsgrens doorsneed. Grave Driek hielp deze mensen met gevaar voor eigen leven. Op 21 september wordt het ´Vrijheidspad´ feestelijk geopend.
Gratis roofdierenapp
Bron: ARK Natuurontwikkeling
Nu de wilde kat af en toe gezien wordt in Nederland en je ook weer een otter kunt tegenkomen, is het handig om duidelijke informatie bij de hand te hebben om deze en andere roofdieren te kunnen herkennen. Daarom heeft ARK Natuurontwikkeling de Roofdierapp ontwikkeld. Er was al een handzaam gidsje dat in de zak van een jas past en waterbestendig is, maar naast deze Roofdiergids is er nu dus ook een gratis Roofdierapp. De app is bedoeld voor mensen die in hun hobby of werk wilde dieren (levend of dood) tegen kunnen komen: natuurliefhebbers, gidsen, boswachters, jagers, weg-inspecteurs en dergelijke. Met duidelijke tekeningen en korte teksten worden de belangrijkste kenmerken van elke soort behandeld. Ook zijn pootafdrukken en keutels afgebeeld. Verder bevat de app tips voor het nauwkeurig vastleggen van waarnemingen. Voor het verspreidingsonderzoek is dit van groot belang. Roofdieren spreken tot de verbeelding. Ze zijn schuw, slim, krachtig, snel, speels en mooi, en ze spelen een belangrijke rol in de natuur. Vroeger werden roofdieren te vuur en te zwaard bestreden. Sommige soorten werden bijna uitgeroeid. Maar de tijden zijn veranderd, de meeste roofdieren worden (althans in Nederland en Vlaanderen) niet meer vervolgd. Bescherming, herintroducties en natuurbeheer hebben hun effect. Soorten als wolf, wilde kat, otter en boommarter breiden zich weer sterk uit. Deze mobiele applicatie voor smartphones en tablets helpt bij de herkenning van alle West-Europese roofdieren. De nadruk ligt daarbij op de kenmerken die hen onderscheiden van soorten waarmee ze verward kunnen worden.
App.
a 25 Limburg in Beeld
Toen en Nu
Toen en Nu
ca. 1935 c Bron: Zwerftochten door ons land - Limburg. 26 Limburg in Beeld
Toen en Nu
Ru誰ne Arcen
2014
De ru誰ne van Arcen kent twee gezichten. Aan de ru誰ne zelf is niet zoveel veranderd. Wie in zuidelijke richting kijkt, ziet dat er de afgelopen 80 jaar eveneens weinig is veranderd...
27 Limburg in Beeld
Toen en Nu
Toen en Nu
ca. 1925 c Bron: Limburg in beeld. 28 Limburg in Beeld
Toen en Nu
Ruïne Arcen
2014
Hoe anders is dat met de blik richting het noorden. De ruïne is niet langer het laatste object aan de Maas. Een appartementencomplex bepaalt de ‘skyline’ van Arcen.
29 Limburg in Beeld
agenda September
Op zoek naar het spook in de ruïnes van kasteel Caestert
Spannende avondwandeling waarbij een bezoek wordt gebracht aan de overblijfselen van kasteel Caestert op de Sint Pietersberg. Datum: Zaterdag 6 september Tijd: 20.00 – 23.00 uur Locatie: Parking speeltuin -Steenstraat, Kanne (Riemst) Prijs: Gratis http://activiteiten.natuurpunt.be/Activiteit/12852/
Datum: Iedere zondagmiddag in september, oktober en november Tijd: 12.30 – 16.30 uur Locatie: Infocentrum Groote Heide, Venlo Prijs: Gratis http://www.limburgs-landschap.nl/agenda/ evenement/1318-groote-heide-tentoonstellinggekruid
BOS-dag Kempen~Broek
Iedere dag zijn er bronstexcursies in het Weerterbos. Een gids vertelt over de edelherten en het gebied, we luisteren naar de bronst en genieten van een zonsondergang. Datum: 9 september t/m 5 oktober 2014 Tijd: 17.30 uur Locatie: Weerterbos, Nederweert Prijs: Gratis http://limburgslandschap.nl/
Diverse groene partners uit het GrensPark Kempen~Broek organiseren samen en leuke activiteitenmiddag voor jong en oud. Onder andere blotevoetenpad, kleine beestjes en nestkastjes bouwen. Beleef, Ontdek en Speel in het Kempen~Broek. Datum: Zondag 14 september 2014 Tijd: 13.00 – 17.00 uur Locatie: De Smeetshof, Bocholt Prijs: Gratis http://www.rlkm.be/nl/kempen-broek/ activiteiten/1ste-bos-dag-in-kempenbroek/718/
Tentoonstelling gekruid!
CSI Drielandenpark
Burlende edelherten in het Weerterbos
Ze zijn niet weg te denken uit ons leven, kruiden! Sommige uit het verre buitenland terwijl er ook veel te vinden is in de achtertuin. Snufje hier, snufje daar, het gebruik in de keuken kent iedereen wel, toch zijn kruiden voor veel meer dingen te gebruiken. Vroeger maar zelfs vandaag de dag spelen kruiden een belangrijke rol voor ons mensen. We gebruiken kruiden in de keuken maar ook als medicijn en maken er zelfs kleding van. Er zijn ook kruiden waar prachtige bijgeloof verhalen over te vertellen zijn.. De tentoonstelling laat jong en oud op een leuke manier kennismaken met verschillende kruiden en hun gebruiken.
30
Net als dood hout zijn dode dieren onmisbaar in de natuur. Een dood dier vervult de functie van een druk bezocht restaurant, waar honderden andere dieren aan de dis schuiven. Imposante soorten zoals raaf, vos of gier, maar ook kleiner grut zoals aaskevers, vliegen en kledingmotjes. Kadavers vormen daarmee de laatste schakel in een ingenieuze voedselketen. Deze excursie laat u een kijkje in de keuken zien van de aaseters. Datum: Zondag 21 september 2014 Tijd: 14.00 uur Locatie: Kruising Meelenbroekerweg – Schuttebergsweg, Vaals Prijs: Gratis http://www.ark.eu/ark/kom-kijken/drielandenpark/excursie-dood-doet-leven
Wil je je evenement ook onder de aandacht brengen? Stuur dan een mailtje (bij voorkeur met foto) naar redactie@natuurportret.nl. Limburg in Beeld Vanwege het enorme aanbod zijn wij genoodzaakt om een selectie te maken, waarbij we op zoek zijn naar de meest unieke activiteiten!
Smeetshof
13.00 - 17.00 uur
14 september
Smeetshofweg tussen Weert en Bocholt
Blotevoetenpad
Beleef Ontdek Speel
Sporen speuren Braakballen pluizen Kriebelbeesten Voerderplank bouwen Borstels maken Waterdieren ...
DAG
Meer info: www.kempenbroek.eu
Gratis entree De BOS-dag Kempen~Broek is een initiatief van ARK Natuurontwikkeling, Natuurmonumenten, Limburgs landschap vzw, Natuurpunt, werkgroep Isis vzw, NMC De IJzeren Man, Regionaal Landschap Kempen en Maasland en ECNS.
Natuurverven Voor kinderen van 8 t/m 12 jaar wordt een creatieve middag georganiseerd. In de natuur valt veel materiaal te vinden waarmee iedereen heel eenvoudig kan verven. Met zand wordt een mooie bruine kleur gemaakt en van rode besjes krijgen we een prachtige rode kleur. Voordat we gaan verven, gaan we eerst naar buiten op zoek naar onze verf. Na afloop mag iedereen zijn of haar kunstwerk mee naar huis nemen. Datum: Woensdag 24 september 2014 Tijd: 14.00 - 16.00 uur Locatie: Infocentrum De Groote Heide, Venlo Prijs: Gratis http://www.limburgs-landschap.nl/agenda/ evenement/1230-groote-heide-kinderactiviteitnatuurverven
Cultuur monumenten maand en open monumentendag In de maand september openen allerlei bijzondere gebouwen hun deuren voor publiek. Bezichtig werkruimtes van beroemde kunstenaars, bekijk stijl-
kamers van vorstelijke landhuizen of wandel door prachtige tuinen, zoals hoeve Lichtenberg, fort St. Pieter, Grotten Noord in Maastricht, De Kluis in Valkenburg, de Volmolen in Epen, de Hompesche Molen in Stevensweert. Op 13 en 14 september is het open monumentendag. Datum: Maand september Tijd: Diverse tijden Locatie: Sint Pietersberg, Maastricht en Geuldal, Epen etc. Prijs: Wisselend https://www.natuurmonumenten.nl/activiteiten/ agenda?date_from=01-09-2014&date_to=30-112014&f[0]=im_field_provincie%3A9
Dag van de Wijers In het hartje van Limburg ligt een fantastisch waterrijk gebied verborgen: De Wijers. Hier bieden meer dan 1000 vijvers een thuis aan heel wat zeldzame dieren en planten. De vele vijvers ontstonden voornamelijk onder impuls van de Abdij van Herkenrode, waar de kloosterzusters de vijvers gebruikten om vis te kweken. Naast de prachtige 31 Limburg in Beeld
Agenda
natuurlijke rijkdom is De Wijers een streek met een rijke culturele geschiedenis en vele toeristische attracties. En dat allemaal in het hart van het economische leven in Limburg! Datum: Zondag 28 september 2014 Tijd: Diverse tijden Locatie: De Wijers spreidt zich uit over 7 gemeenten: Diepenbeek, Hasselt, HeusdenZolder, Houthalen-Helchteren, Genk, Lummen en Zonhoven, totaal 14 locaties. Prijs: Wisselend http://nl.scribd.com/doc/237287788/BrochureDag-van-De-Wijers
Bilzen, de boom in!
Oktober
Meer dan 40 hectare hoogstamboomgaarden, biologisch beheerd (dus zonder pesticiden), dragen eind september in Alden Biesen volop vruchten. Te veel fruit om in één keer op te eten en puur natuur appelsap van te maken. Daarom vindt op zaterdag 4 oktober 2014 het fruitplukevenement ‘Bilzen, de boom in’ plaats. Iedereen is welkom om appels te rapen en te laten verwerken tot heerlijk appelsap of om gewoon een kijkje te nemen. Datum: Zaterdag 4 oktober 2014 Tijd: 10.00-17.00 uur Locatie: In de boomgaard naast de bezoekersparking van Alden Biesen, Kasteelstraat 6, 3740 Bilzen Prijs: Gratis, het sap kost uiteraard wel geld. Aanmelden: http://www.rlh.be/nieuws/bilzen-deboom-in/85
Wilde buitendag – leer toveren Tijdens de Wilde Buiten Dagen van Natuurmonumenten worden jonge heksen en tovenaars tussen de 4 en 12 jaar klaargestoomd voor hun diploma. Maak magische toverdrankjes, leer vliegen op een bezemsteel, ga op zoek naar de schuilplaats van heksen en zoek je eigen eten in de natuur. Dat en nog veel meer doe je tijdens de Wilde Buiten Dagen van Natuurmonumenten. Dus ben je dol op padden, is 13 je geluksgetal en ben je niet vies van moeraswinden en rattenkeutels? Meldt je dan aan!
32 Limburg in Beeld
Datum: Zondag 5 oktober 2014 Tijd: 12.30-15.00 uur Locatie: NMC De IJzeren Man, Weert Prijs: € 6,https://www.natuurmonumenten.nl/activiteiten/ wilde-buiten-dag-leer-toveren-laurabossen/201410-05t1230
Nacht van de duisteris Op 11 oktober wordt in België de 19de editie van Nacht van de Duisternis georganiseerd. Dan doven verschillende gemeenten de openbare verlichting voor een avond en kunnen inwoners even proeven van de rust en gezelligheid van een donkere nacht. Datum: Zaterdag 11 oktober Tijd: ‘s nachts Locatie: Divers Prijs: Wisselend http://www.bondbeterleefmilieu.be/nacht/ of http://activiteiten.natuurpunt.be/Activiteit/13638/
Week van het bos Onder het motto “Onze oud-strijders zijn springlevend” staat de Week van het Bos dit jaar in het teken van De Groote Oorlog. Van zondag 12 tot zondag 19 oktober zullen in talrijke Vlaamse natuurdomeinen en bossen kleine en grote oorlogsverhalen verteld worden vanuit het oogpunt van de natuur. Tijdens boswandelingen, belevingstochten en kinderspeurtochten zullen boswachters, gidsen en historici het publiek rondleiden op zoek naar fauna en flora die kunnen getuigen over WOI. Datum: Zondag 12 t/m 19 oktober 2014 Tijd: Divers Locatie: Divers Prijs: Wisselend http://www.weekvanhetbos.be/nl-BE/content/act iviteiten/5/?cnregion=18&cdbid=3446482d-fff549be-b7be-d88a3530bad0
Hazelmuis excursie De hazelmuis is in Nederland een uiterst zeldzaam zoogdiertje. De gemeenten Vaals en GulpenWittem zijn de enige gemeenten in Nederland waar deze kleine acrobaat voorkomt en hier werkt ARK Natuurontwikkeling aan de bescherming van de hazelmuis. Op 12 oktober zal er speciale excursies plaatsvinden over dit bijzondere diertje en wellicht komen we er wel een tegen.
Agenda
Datum: Zondag 12 oktober Tijd: 10.00 uur Locatie: Kruising Meelenbroekerweg – Schuttebergsweg, Vaals Prijs: gratis http://www.ark.eu/ark/kom-kijken/drielanden park/excursies-hazelmuis
Natuurlijk speelgoed uit het bos Op zoek naar speelgoed uit het bos. Voor kinderen van 5 tot 7 jaar. Datum: Zondag 19 oktober Tijd: Middag Locatie: VBC De Watersnip -Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel Prijs: € 1,50 http://www.natuurenbos.be/nl-BE/activiteiten/2014/20171019_Limburg_de_Watersnip_ natuurspeurdertjes#.U_T9dPl_sl4
Nacht van de nacht Nederland is een van de meest verlichte landen ter wereld. Jaarlijks worden miljoenen euro’s verspild door inefficiënte verlichting. Niet alleen mensen hebben last van teveel licht. Ook voor dieren en planten is het belangrijk dat de nachten duister blijven. Om de schoonheid van de nacht te benadrukken en aandacht te vragen voor de gevolgen van lichthinder, organiseren de Natuuren Milieufederaties jaarlijks de Nacht van de Nacht. In de nacht van zaterdag 25 op zondag 26 oktober gaat de klok een uur terug en kunnen we extra lang genieten van een donkere nacht. Datum: Zaterdag 25 oktober 2014 Tijd: ‘s nachts Locatie: Divers Prijs: Wisselend Website: http://www.nachtvandenacht.nl/activiteiten/
NOVEMBER
Natuureducatieve comedy-voorstelling : Flirten in ‘t groen
Flirten en verleiden. Iedereen doet het of… probeert het. Wie wil weten waar Casanova de mosterd haalde, kijkt best eens naar de dierenwereld. In onze tuinen en natuurgebieden vinden we immers voorbeelden van de meest uiteenlopende verleidingsstrategieën, die vaak verrassend herkenbaar zijn. Voldoende inspiratie dus voor een heerlijk avondvullend programma waarin natuureducatie flirt met comedy. Durf in de spiegel kijken en laat je verleiden. Datum: Donderdag 27 november 2014 Tijd: 19.30 – 21.30 uur Locatie: VBC De Watersnip -Grauwe Steenstraat 7/2, 3582 Koersel Prijs: € 7,http://activiteiten.natuurpunt.be/Activiteit/11473/ of http://www.natuurenbos.be/nl-BE/domeinen/ bezoekerscentra/bezoekerscentrum_de_watersnip/ Activiteiten
Lowland Photo Festival Het belooft een feest te worden voor elke natuurfotograaf uit Vlaanderen en Nederland! Op het Lowland Photo Festival kun je genieten van enkele prachtige fototentoonstellingen of indrukwekkende lezingen en seminars van een legertje nationale en internationale topfotografen, je kan er ook een bezoek brengen aan de grootste natuurfotografiebeurs van de Lage Landen. Net zoals de fototentoonstellingen is ook de natuurfotografiebeurs voor iedereen gratis toegankelijk, dus ook voor wie geen ticket heeft voor de lezingen van de sprekers in de grote schouwburg. Met een ticket kun je naar boeiende lezingen van toonaangevende natuurfotografen uit binnen- en buitenland, de grootste natuurfotografiebeurs van de Lage Landen en praktijkgerichte seminars die bulken van de informatie waarmee je als natuurfotograaf meteen zelf aan de slag kan... Datum: Zaterdag 22 en zondag 23 november 2014 Tijd: Zaterdag is de beurs geopend van 9u tot 20u, op zondag van 9u tot 18u. Locatie: CC Ter Dilft in Bornem (30 km ten zuidwesten van Antwerpen) Prijs: Beurs en tentoonstellingen zijn gratis. Voor de lezingen moet u zich in schrijven, dagkaart €47,http://www.landschapvzw.be/lowland 33 Limburg in Beeld
34 Limburg in Beeld
Gebied in beeld
Negenoord Kerkeweerd Tekst en fotografie: Erwin Christis
35 Limburg in Beeld
Gebied in Beeld
Wie enkele jaren geleden in de buurt van het Belgische stadje Stokkem langs de Maas wandelde, had wellicht nooit durven denken dat het ooit weer goed zou komen met dit gebied. Mastodonten van bulldozers en vrachtwagens veranderden Kerkeweerd en Negenoord - zoals de twee gebieden tussen Stokkem en de Maas heten - in een maanlandschap.
36 Limburg in Beeld
Gebied in Beeld
Na jaren van grindwinning mocht het gebied tot rust komen. Maar eerst werd het nog een laatste keer grondig op de schop genomen. Deze keer was het echter niet om het grind te doen, maar werden de diepe waterplassen tot aantrekkelijke, natuurrijke plassen ingericht. Nu de economische activiteiten afgerond zijn. staat het gebied nu volledig ter beschikking van wandelaars en natuurliefhebbers. Zij kunnen hier genieten van een stukje nieuwe wildernis in wording. Het Belgische Limburgs Landschap beheert Negenoord-Kerkeweerd en zet hiervoor grote grazers zoals Gallowayrunderen en Konikpaarden in. De dynamiek van de Maas, die hier weer een rol mag spelen, zorgt samen met het begrazingsbeheer voor de typische riviernatuur met ooibossen, stroomdalgraslanden en struweel. De combinatie hiervan zorgt voor een bijzonder aantrekkelijk moza誰eklandschap dat rijk is aan planten en dieren. Samen met deze herinrichting van de grindplassen werd de zomerdijk van de Maas langs de Belgische zijde met enkele meters verlaagd. Hierdoor veranderde de eens zo steile en onnatuurlijke zomerdijk in een zacht hellende grindvlakte. Dit gebeurde in eerste instantie als hoogwaterbeveiliging, maar leverde tegelijk mooie natuur op.
d Konikpaarden beheren het gebied.
Een te smal keurslijf De Maas heeft zoals de meeste rivieren een zomeren een winterbed. Tijdens droge periodes, als de rivier weinig water vervoert, stroomt ze door haar smalle zomerbed. Tijdens natte periodes neemt ze haar bredere winterbedding in. De afgelopen eeuw dwong de mens de Maas echter in een te diep en te smal keurslijf waardoor het zomerbed eerder op een afvoerkanaal leek dan op een rivier. Dit was vragen om problemen, de Maas is immers een regenrivier die erg nukkig en grillig voor de dag kan komen. In een ver verleden maakte ze de Ardennen, de Eifel en de Vogezen een kopje kleiner en boetseerde het landschap benedenstrooms met ruw geweld. Een dik pakket grind, afgezet in de loop van honderdduizenden jaren, vormde de puinkegel die we nu kennen als de Hoge Kempen. In deze puinkegel sleet de rivier haar vallei uit, rusteloos op zoek naar de Noordzee. Zo ontstond de Maasvallei op de grens van Belgisch en Nederlands Limburg. De Maas wordt hier voor 45 kilometer de Grensmaas of Gemeenschappelijke Maas genoemd. Dit stukje rivier werd sedertdien deels bedwongen, maar nooit volledig getemd. Als regenrivier is de Grensmaas afhankelijk van de neerslag die bovenstrooms valt. In droge periodes is ze doorwaadbaar,
37 Limburg in Beeld
Gebied in Beeld
maar na hevige regenval kan ze in een dag tijd aanzwellen tot een woest kolkende stroom. Tijdens zeer natte periodes, meestal in de winter, kan ze tot acht meter diep worden en in extreme gevallen voor zware overstromingen zorgen. Na de zware overstromingen in 1993 en 1995 zag men in dat het anders moest. De rivier moest terug meer ruimte krijgen om overstromingen te voorkomen, of beter gezegd, om overstromingen op een veilige manier ruimte te geven. Het Grensmaasproject zag het levenslicht. Na de oeververlaging (de zomerdijk werd in feite verwijderd) langs Belgische zijde en de verhoging van de winterdijk tegen Stokkem kan de Maas ter hoogte van Negenoord-Kerkeweerd niet meer overstromen. Bij hoog water neemt ze gewoon haar winterbed in zoals ze dat van nature altijd heeft gedaan. Droge of watervoerende geulen en grindplassen worden dan gevuld met Maaswater dat vervolgens, als het waterpeil weer zakt, zich weer terugtrekt in het zomerbed van de Maas. De verstevigde en verhoogde winterdijken die de buitengrens van het rivierbed vormen, beschermen de dorpen en landbouwgebieden tegen overstromingen.
d Er groeien zelfs tomaten...
38 Limburg in Beeld
Een wispelturige dame De Maas wordt door de Maaslanders ook wel eens Moeder Maas genoemd. Het is een wispelturige dame. Met haar van nature sterk meanderende en vlechtende loop sneed ze in het verleden geregeld haar eigen meanders af en verplaatste ze haar loop regelmatig in oostelijke richting. Hierdoor ‘verhuisden’ dorpen en gehuchten van de linkeroever naar de rechteroever. Haar laatste grote kunstgreep voltrok de Maas in de negentiende eeuw in de omgeving van Stokkem. Hier brak ze door de oever van één van haar vele meanders en verlegde haar loop naar het oosten. Het gehucht Boyen - tot 1839 een gehucht van Grevenbicht in Nederland op de oostelijke oever - lag plots op de westelijke oever, werd Belgisch en hoort sedertdien bij de stad Dilsen-Stokkem. Stokkem werd hiermee ook definitief afgesneden van de hoofdgeul van de Maas. Het stukje ‘Oude Maas’ dat aan de voet van de winterdijk tegen Stokkem ligt, is een stille getuige van dit verleden. Niet ver van deze Oude Maas, aan de andere zijde van de winterdijk, ligt nog een oude Maasarm, die in de volksmond ‘den Ouzeir’ wordt genoemd. Dit was ooit de hoofdbedding van de Maas. Langs de Ouzeir
d Veldsalie.
Gebied in Beeld
c Weelderige natuur. bouwden de Stokkemenaars de burcht van Stokkem als een versterkte vesting. Door de scheepvaart die toen nog mogelijk was, floreerde het stadje. Iets verder stroomafwaarts, ter hoogte van OudDilsen, ligt nog een ‘Oude Maas’. Ook hier was ooit een haven gevestigd die door het ‘verschuiven’ van de Maas werd afgesneden van de rivier.
Een nieuwe wildernis De Maas is tussen Maastricht en Kessenich niet gekanaliseerd, een zeldzaam fenomeen in Vlaanderen en Nederland. Hierdoor kan ze sedert enkele jaren met haar natuurlijke rivierdynamiek en boetserend op grindontginningen en natuurontwikkelingsprojecten opnieuw bouwen aan haar eigen vallei. Natuurontwikkeling op grote schaal, soms in gang gezet door de mens, maar vooral afgewerkt door de rivier zelf, zorgt voor een aantrekkelijk en rijk landschap. Op vele plaatsen kunnen de natuurlijke, rivierbegeleidende ooibossen zich weer volop ontwikkelen. Oude rivierarmen werden terug op de rivier aangesloten en zorgen naast extra veiligheid bij hoogwater voor een explosie van biodiversiteit. De Grensmaas en haar uiterwaarden worden mede door de inzet van grote planteneters zoals
halfwilde paarden en koeien terug een kleurrijke lust voor het oog. De grazende Konikpaarden en Gallowayrunderen zorgen immers voor een structuurrijke plantengroei die op haar beurt leven geeft aan een groot aantal insecten, vogels en andere dieren. Sinds het afgraven van de zomerdijk is het weer mogelijk om door het water te slenteren en te genieten van de snelheid waarmee de natuur de kale grindoevers in een bloeiend deken hult. Eerst schaars, met hier en daar pioniers als zeepkruid, witte muurpeper en stalkaars. Zelfs tomatenzaadjes die door de Maas werden aangevoerd, vonden hier een geschikte voedingsbodem. Stilaan keren typische stroomdalgraslandplanten zoals veldsalie, tijm en wilde marjolein terug. Een groot verschil met de Nederlandse oever waar de Maas nog steeds bruusk en bijna loodrecht overgaat in haar winterbed. Het gebied dat zich tussen het gezellige stadje Stokkem en de Maas uitstrekt, bestaat uit twee deelgebieden: Negenoord en Kerkeweerd.
39 Limburg in Beeld
Gebied in Beeld
Het westelijke deel heet Negenoord. Sinds het beëindigen van de grindwinning bestaat deze vroegere Maasuiterwaard uit een grote open waterplas met langs de rand kleine, ondiepe plassen met plantenrijke oevers. Het overige deel bestaat uit kruidenrijke graslanden en ooibos. Aan de westzijde wordt Negenoord begrensd door de Oude Maas die eveneens uitloopt in een oude grindplas. Kerkeweerd ligt aan de oostzijde, tegen de Maas en bestaat uit een grote, recent heringerichte grindplas, een oudere grindplas die inmiddels diep verstopt ligt in een weelderig ooibos en uitgestrekte kruidenrijke graslanden.
Een bijzonder gevarieerd en rijk gebied Al dat water werkt als een magneet op vogels en het gehele jaar - maar vooral tijdens de trek - is dit gebied een waar walhalla voor vogelaars. Als krenten in een krentenbrood vertoeven soms grote groepen ganzen en eenden zoals slobeend, nonnetje, wintertaling en kuifeend op de plassen. Steltlopers maken gebruik van de ondiepe oeverzones en zangvogels zoals geelgors, roodborst-
d Kleine plevier.
40 Limburg in Beeld
tapuit, grauwe klauwier en nachtegaal vinden in het struweel of in de ooibossen een onderkomen. Tijdens de winter worden deze ‘locals’ geregeld aangevuld met bijzonderheden zoals ijsduiker, roodkeelduiker of visarend. Vooral Kerkeweerd is rijk aan bijzondere en typische stroomdalgraslandplanten zoals gulden sleutelbloem, veldsalie, zeepkruid en beemdkroon. Deze planten zijn een graag bezochte voedselbron voor vlinders zoals kleine parelmoervlinder, wilde bijen zoals knautiabij, solitaire wespen en andere insectensoorten. In enkele steile oevers of aarden wallen die speciaal mochten blijven staan, kan je de bouwwerkjes van deze bijen en wespen bewonderen. Langs het water snorren libellen aan je voorbij, soms aan hoge snelheid, soms elegant dartelend. Bevers hebben het hier naar hun zin en worden in de toekomst misschien vergezeld door de otter. Wie weet volgen ooit de zwarte ooievaar en de zwarte wouw die de rust van de uitgestrekte ooibossen naar waarde weten te schatten.
Gebied in Beeld
Dit kleur- en kruidenrijk moza誰eklandschap van graslanden, water en ooibossen nodigt uit om urenlang door te struinen. Niet langs gebaande paden - er zijn wel enkele bewegwijzerde routes voorzien - maar bij voorkeur via de smalle paadjes die de paarden en runderen voor je hebben uitgezet. Wil je het gebied van op het water ontdekken? Ook dat kan. Met speciale elektrisch aangedreven fluisterboten kun je van april tot oktober de Oude Maas en de daarop aansluitende grindplas afschuimen. De kans is groot dat je een ijsvogel of verse knaagsporen van de bever ziet. Wil je blijven overnachten? Geen probleem. Dat kan zelfs op het water, op speciale kampeervlotten.
c Grind aan de basis van de natuur(ontwikkeling). d Rondvaren met een fluisterbootje.
Beide kan je boeken of huren in De Wissen, een bezoekerscentrum over de Maas en de mandenvlechtkunst waarvoor Stokkem ooit tot ver over de grenzen bekend was. In de toekomst wil men dit centrum uitbouwen tot een internationaal Maascentrum.
d Bever.
41 Limburg in Beeld
Gebied in Beeld
Jij weet wat je wil vastleggen. Prachtige foto’s van de natuur. Wij helpen je dat graag bereiken. Met gedegen kennis van producten en advies op maat voor jouw speciďŹ eke doel. Wat wil je nog meer?
055 - 538 08 00 info@cameratools.nl www.cameratools.nl 42 Limburg in Beeld
Paramariboweg 41, 7333 PA Apeldoorn
P
Maasroute Wilde Maas Lengte 4,6 kilometer, volg de oranje markeringen. Parkeren Parking 9 ‘Oude Maas’ in de Vissersstraat in OudDilsen Parking 10 ‘De Wissen’ in Maaspark zn in Stokkem Parking 11 Tugelaplein in Stokkem Openbaar vervoer Bushalte op 300 m van P9: lijn 9, 61 en 725 halte Bloemendaal. Bushalte op 500 m van P10: lijn 9, 11, 61, 65, 725
Toegankelijkheid Het gebied is niet met een rolstoel toegankelijk. Met een kinderwagen is de route mogelijk, alleen enkele klappoortjes vormen een hindernis. Let op: bij hoogwater kunnen op enkele plaatsen doorgangen en dus de struinroutes worden afgesloten door het water. Om de grote grazers en de andere wilde dieren in het gebied niet te verstoren, vraagt de beheerder Limburgs Landschap vzw om geen honden mee te nemen in de struinzone. Op de bewegwijzerde wandelpaden zijn honden wel welkom, maar steeds aan de leiband.
43 Limburg in Beeld Bron: Data by OpenStreetMap.org contributors under CC BY-SA 2.0 license.
Verleden in Beeld 1600
1700
1800
1900
2000
Verleden in beeld
Loopgraven Gegraven sloten zijn recht. Het afvoeren van water gaat immers het snelste via een route zonder obstakels. Toch vind je hier en daar sloten die alles behalve recht zijn. Voor een natuurlijke beek zijn de bochten te haaks. Het gaat hier om loopgraven.
44 c Loopgraaf Nationaal Park De Maasduinen. Limburg in Beeld
Verleden in Beeld
De loopgraven in Limburg stammen uit de Tweede Wereldoorlog. De zone tussen de Duitse grens en de Maas vormde een langgerekte verdedigingslinie, waarbij de Maas uiteraard van strategisch belang was.
loopgraaf was immers vaak meer dan een simpele sloot. Vaak waren er niveauverschillen in de bodem aanwezig en werden kleine aarden verhogingen aan de buitenzijde opgeworpen, allemaal bedoeld om het gebruik en
Loopgraven werden aangelegd door de soldaten of door krijgsgevangenen met als doel de soldaten te beschermen tegen kogels en ontploffingen in de nabijheid. Als extra beschermingsmaatregel werden de loopgraven geknikt uitgevoerd. Een ontploffende granaat of een spervuur van kogels kon zo slechts een beperkt aantal soldaten ineens bereiken.
In Nationaal Park De Maasduinen zijn ze fraai te zien op verschillende plekken van Landgoed De Hamert, onder andere nabij het Vorstengraf, een strategisch hooggelegen plaats. Binnen Nationaal Park De Meinweg zijn ze te vinden in de omgeving van Vlodrop-Station als onderdeel van de voormalige Maas-Rur-Stellung.
Locaties
In het rapport ‘Gegraven verleden - Een archeologische analyse van Duitse verdedigingswerken uit de Tweede Wereldoorlog in het Meinweggebied’ wordt de veelheid aan sporen beschreven. Het rapport is gratis te downloaden vanaf https://openaccess.leidenuniv.nl/bitstream/handle/1887/19503/ Gegraven_verdediging_D.E.P.C.M.Beckers_ compleet_1.3.pdf?sequence=1
Loopgraven kunnen in de gehele grensstreek gevonden worden. Althans, daar waar de mens ze heeft laten liggen, vaak in natuurgebieden. In verreweg de meeste gevallen leiden de sporen een anoniem bestaan. Dichtgeslibt met bladeren en overwoekerd door bomen en struiken zijn ze vaak nog nauwelijks te herkennen. De verfijnde details die vaak aanwezig waren, zijn verdwenen. Een
45 Limburg in Beeld
d Schorsmarpissa.
46 Limburg in Beeld
d Kleine hagenheld.
De kunst van het niet gegeten worden
Onder de Loep Tekst en fotografie: Robin Kraaij
Geleedpotigen zijn erg klein en teer. Verder zitten ze vol voedzame stoffen. Er zijn maar weinig diersoorten die deze lekkere hapjes voorbij laten lopen. Er is dus een gigantische hoeveelheid geleedpotigen die verdwijnt in de magen van zoogdieren, vogels, amfibieën, reptielen en natuurlijk andere geleedpotigen. Een leven vol gevaar dus. Toch zijn er gigantisch veel geleedpotigen op deze aarde en lijkt het erop dat ze een manier hebben gevonden om te overleven. In deze ‘Onder de loep’ komen de overlevingsverhalen aan bod van enkele bijzondere geleedpotigen die hard hun best doen om niet te eindigen als hapklaar brokje. 47 Limburg in Beeld
Onder de Loep
Vlucht voor je opgegeten wordt
Wordt een klompje zand
Vluchten is een goede en gemakkelijke manier om een lang leven te hebben. Dieren die deze strategie gebruiken, hebben met elkaar gemeen dat ze goed kunnen zien. Een vlieg, libel of springspin benaderen is erg lastig door hun goede ogen. Ze zijn vaak weg voor je ze goed kan bekijken. Vliegen en libellen hebben 2 grote ogen die zijn opgebouwd uit vele facetjes. Elk facetje werkt als een pixel van een beeldscherm. Door deze vele facetjes hebben deze dieren dus een veel beter zicht dan insecten met kleine ogen met maar enkele facetjes. De springspin, zoals de schorsmarpissa heeft ogen die werken als verrekijkers. Ze kunnen van binnen scherpstellen en daardoor erg goed inschatten waar een bedreiging zich bevind. Handig voor de jacht, maar zeker zo handig om je hachje te redden!
Sommige ongewervelden gaan nog een stapje verder dan het hebben van een goede schutkleur. Ze nemen de omgeving in zichzelf op! Er zijn verschillende diergroepen die stukjes van de omgeving gebruiken om helemaal weg te vallen tegen de achtergrond. EĂŠn van deze dieren is het wantsje Reduvius personatus. Volwassen dieren zijn zwart, maar de jonkies zijn veel specialer. Ze zijn bezet met haartjes die een klein beetje kleven, net genoeg om zandkorrels te laten plakken. Op deze manier lijken deze diertjes op totaal oneetbare bolletjes aarde. Ook de landkokerjuffer overleeft door zand te gebruiken. De larfjes van deze kokerjuffers maken een kokertje van zandkorreltjes en kunnen zich bij gevaar terugtrekken om te wachten tot de kust weer veilig is.
Val niet op
De tegenhanger van zo weinig mogelijk opvallen is juist erg veel opvallen. Deze methode komt veel voor onder vliegende insecten. In de natuur zijn
Een andere veel voorkomende methode om niet te worden opgegeten is over het hoofd gezien worden. Camouflage is de ideale manier om niet gezien te worden. Vaak is het kleurenpatroon zo aangepast dat een dier totaal niet opvalt. Een goed voorbeeld is de heivlinder. Deze dagvlinder leeft op droge heidegebieden met een hoop open zand. De binnenkant van de vleugels en de buitenkant van de voorvleugels zijn wat oranjeachtig, maar de achtervleugels hebben de kleur van kaal zand met wat kleine takjes en mosjes. Als de heivlinder op de grond land, trekt hij dan ook alle fel gekleurde stukjes vleugel in en valt hij niet meer op. Een ander dier van de heide dat dezelfde truc toepast is de blauwvleugelsprinkhaan. Deze valt helemaal weg tegen het zand, totdat hij aan het schrikken gemaakt wordt. Dan vliegt de sprinkhaan weg en laat een roofdier schrikken met zijn fel blauwe achtervleugels.
d Heivlinder.
48 Limburg in Beeld
Doe je gevaarlijker voor dan je bent
c Reduvius personatus. d Hornaarvlinder.
Onder de Loep
felle kleuren bijna altijd een waarschuwing want felgekleurde dieren zijn vaak giftig of steken. Er zijn ook vele dieren die meeliften op het succes van deze gevaarlijke dieren. De hoornaarvlinder bijvoorbeeld lijkt erg op een grote wesp en heeft zelfs doorzichtige vleugels. Toch is deze vlinder helemaal onschuldig en kan niet steken. Een andere bekende groep dieren die stekende dieren nadoen zijn de zweefvliegen. Er zijn hommel, bij en wesp look-a likes en ze zijn vaak zo goed gelukt dat ze de insectenliefhebber ook wel eens foppen! De bosbijvlieg is een prachtig voorbeeld van een vlieg die een bij imiteert. De kenmerken waar op gelet moet worden om toch het verschil te zien zijn de korte voelsprieten, bijen hebben veel langere. Een ander kenmerk is het ontbreken van achtervleugels. Vliegen hebben alleen voorvleugels.
Laat je beschermen Pissebedden hebben veel vijanden, ze leven in de strooisellaag en komen daar vele rovers tegen. Deze omgeving geeft dan ook een grote kans om opgegeten te worden. De mierenpissebed is anders. Dit kleine blinde pissebedje ruimt namelijk schimmelende resten van een mierenkolonie op en leeft in ruil hiervoor in het nest. Mieren verdedigen hun nest met hun leven en zullen er alles aan doen om rovers buiten te houden. De mierenpissebed loopt dus relatief veilig rond en voedt zich met al het af-
val. Het enige risico dat de mierenpissebed loopt is verdwalen. Als de pissebedjes een ander nest in wandelen zullen ze meteen worden afgemaakt omdat ze door hun geur voor een concurrerende mier worden aangezien!
Ben vies of oneetbaar De laatste overlevingsstrategie die aan bod komt is een veel toegepaste. Oneetbaar zijn kan op vele manieren. Veel rupsen, zoals de kleine hagenheld, vertrouwen op een grote bos haren die soms ook nog jeuk veroorzaken. Een roofdier zal zich wel een paar keer bedenken voor hij aan zo’n maaltje begint. Deze haren blijven vaak ook nog aanwezig op de afgeworpen vervelling die bij de verpopte rups ligt zodat ook de pop beveiligd is. Een andere groep insecten, zoals de reuzengoudhaan smaken ontzettend bitter. Deze smaak zorgt ervoor dat de kever meteen wordt uitgespuugd, vaak overleven de kevers dit en wandelen rustig verder. De roofdieren die geconfronteerd zijn met de vieze smaak zullen deze dieren ook niet snel weer proberen te vangen. Er zijn behalve de bovenstaande methoden nog vele andere overlevingsstrategieÍn ontstaan in de wereld van de ongewervelden. Te veel om hier alles te bespreken! Het leukste is zelf de natuur in te gaan en je te verbazen over de vele manieren van overleven die te vinden zijn in de kleine wereld.
d Mierenpissebed.
49 Limburg in Beeld
wERK iN BEELD
Vennen Kempen~Broek Vennen bieden onderdak aan tal van planten- en diersoorten, zoals libellen en kikkers. Tegelijkertijd houden ze het regenwater vast en voorkomen ze daarmee elders overlast.
50 Limburg in Beeld
Werk in Beeld
In de SiĂŤndonk (ten westen van Stramproy, nabij vakantiepark Het Vosseven) is onlangs gegraven. Niet voor het eerst, want in de jaren tachtig van de vorige eeuw ging het gebied nog op de schop voor de ruilverkaveling. Gronden werden toen geĂŤgaliseerd, lossingen gegraven, bosjes gerooid en kleine percelen samengevoegd tot ruimere kavels. Na de ruilverkaveling bleek dit niet de beste plek voor akkerbouw. Doordat er veel leem in de bodem zit, is het er in de winter vaak te nat en in de zomer al gauw te droog. In het veld is de locatie van een voormalig ven terug gevonden. Een graafmachine heeft het zand afgegraven tot op een laag met veen en leem. Zo is het ven weer aan de oppervlakte verschenen. Het afgegraven zand is teruggeplaatst op de oorspronkelijke plekken aan de rand van het gebied, de droge hogere zandruggen. c Koraaljuffer.
c Impressie van de ontwikkeling van het gebied (bron: Jeroen Helmer).
51 Limburg in Beeld
volgende editie
December 2014
Navolgende onderwerpen onder voorbehoud.
Gebied in beeld
Mariapeel
Colofon Limburg in Beeld verschijnt 4x per jaar. Een abonnement is gratis! Opgave via redactie@natuurportret.nl Redactie redactie@natuurportret.nl Graaf Philipstraat 5 6085 CM Horn
Soort in beeld
Tuinvogels
Auteurs Bob & Ellen Luijks, Erwin Christis en Robin Kraaij. Fotografie Bob Luijks, tenzij anders vermeld. Vormgeving Bob Luijks. Uitgever Natuurportret www.limburg-in-beeld.nl
Onder de loep
Dood hout
Verleden in beeld
Mottes
Limburg in Beeld
Adverteren Een abonnement op Limburg in Beeld is geheel gratis. Wij zijn daarom afhankelijk van de medewerking van sponsoren. Wij danken daarom onze adverteerders voor de zeer gewaardeerde bijdrage. Wilt u ook adverteren in Limburg in Beeld, neemt u dan geheel vrijblijvend contact met ons op. Copyright Š 2014, Natuurportret Niets uit deze uitgave mag geheel of gedeeltelijk worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar worden gemaakt, op welke wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.