De 10 mooiste plekjes Schiermonnikoog
Ameland Werelderfgoed de Wadden Wierum Paesens - Moddergat Nes
Buitendijksgebieden
Hantumhuizen
Holwerd
Ervaar een prachtig gebied rondom de Centrale As
Najaarsuitjes
Lauwers meer
Oostmahorn
Lioessens
Oosternijkerk
Morra
Anjum
Niawier
Hantumeruitburen
Blije
Lauwersoog
N361
N358
Ternaard
Metslawier
Brantgum Foudgum
Ferwert
Wetsens
Hiaure
N356
Hegebeintum
Aalsum
Raard
Lichtaard Ginnum
N358
Oostrum
Ee
Dokkum
Reitsum
Jislum
Hallum
Nationaal Park Lauwersmeer
Jouswier
N361
Bornwird Marrum
Engwierum
Jannum Sibrandahûs
De Centrale As
Wânswert
N356
Rinsumageast Burdaard
Wâlterswâld
N361
Damwâld
Kollumerpomp
N358
Driezum
N356
Westergeest
St. Annaparochie Bartlehiem
Kollum
Broeksterwâld
Triemen
Aldtsjerk
Stiens
Wyns Kollumerzwaag Mûnein
Oentsjerk
Bûtenfjild
Gytsjerk
Veenklooster
Westereen Buitenpost
Feanwâlden
Twijzelerheide Gerkesklooster Stroobos
Twijzel
N355
Leeuwarden
Noardburgum Ryptsjerk
Nationaal Landschap Noardlike Fryske Wâlden
Hûrdegaryp N356
Tytsjerk
Jistrum
Rohel Augustinusga
Kootstertille
Surhuizum
Drogeham Burgumer Mar
Burgum Wide le
N31
Suwâld
Harkema
Sumar
Surhuisterveen
Eastermar Garyp
Opende Boelenslaan
De Leien
Warten
N31
N358
Houtigehage Rottevalle
Nijega
Earnewâld
Nationaal Park De Alde Feanen
N369
De Tike
Opeinde
Drachtstercompagnie
Oudega
A7
Drachten Smalle Ee
Grou
Frieschepalen
De weg
Wonen en werken
Hendrik Bulthuis Akwadukt bij Burgum
In het kader van het project De Centrale As is er aan de westelijke zijde van Burgum een aquaduct gebouwd in het Prinses Margrietkanaal. Foto: Aerovisio.
2
Inhoud Noordoost Fryslân biedt vijf unieke parels
4
Thuiskomen in Burdaard
6
Ondernemers bundelen de krachten
7
Herbestemming voor oude gebouwen
8
Klanten weten vakman te vinden
9
Een blik op de Waddenzee, Dokkum, Nationaal Landschap Noardlike Fryske Wâlden en de Nationaal Parken Lauwersmeer en De Alde Feanen
Echtpaar bestiert Bed & Breakfast aan de Dokkumer Ee
Het Kennis- en Innovatiehuis Noordoost Fryslân helpt de economie vooruit
De woonregio Noordoost Fryslân biedt rust, ruimte, groen en water
Eigentijdse meubels van streekeigen materiaal
De Centrale As, meer dan een weg alleen
10
Een landschap met een rijke biodiversiteit
12
Boeren met oog voor de natuur
14
Dwalen door Park Vijversburg
15
De 10 mooiste plekjes in Noordoost Fryslân
16
Feiten en cijfers over de nieuwe autoweg tussen Nijega en Dokkum
Het veelzijdige coulisselandschap van de Noardlike Fryske Wâlden
Agrariërs pakken het onderhoud van het landschap op
De ideale mix van kunst, natuur en vertier
Wat moet je beslist gezien hebben in de regio?
Elf redenen om Noordoost Fryslân te bezoeken in het najaar
Van griezelpompoen tot spooktocht, van herfstwandeling tot de Dickens kerstfair in Dokkum
18
Voor u ligt de special ‘Ontdek Noordoost Fryslân!’ Een prachtig gebied met mooie landschappen. Zoals de nationale parken Alde Feanen en Lauwersmeer. Met de eilanden Ameland en Schiermonnikoog binnen handbereik, tal van recreatieve en bezoekwaardige hoogtepunten en natuurlijk met de historische stad Dokkum als het kloppend hart, de elfde stad van de Friese Elfstedentocht. Noordoost Fryslân is een gebied waar het goed wonen en werken is. Ook een gebied om te bezoeken, of om in te recreëren. Voor zowel korte als langere tijd. Er is een bijzondere aanleiding om dit Noordoost Fryslân onder de aandacht te brengen. De provincie Fryslân heeft samen met de gemeenten Dongeradeel, Dantumadiel en Tytsjerksteradiel de laatste jaren fors geïnvesteerd in de verbeteringen van de bereikbaarheid. Er is een nieuwe weg aangelegd: de Centrale As (Sintrale As). Die loopt vanaf de Wâldwei (N31) bij Nijega/Drachten tot aan Dokkum. Deze weg, die de nieuwe poort vormt naar Holwerd en de boot naar Ameland, is op 7 oktober geopend. Het is meer dan een weg alleen. Er is en wordt volop geïnvesteerd in nieuwe fiets- en wandelpaden, in het landschap, de natuur, landbouw en de dorpen. Op de middenpagina’s kunt u hierover alles lezen. In deze special komen de recreatieve hoogtepunten van Noordoost Fryslân ruimschoots aan bod. Met speciale aandacht voor de sportieve en toeristische uitjes in het najaar. Ook wordt verhaald over het bijzondere coulisselandschap, het wonen en werken rond en nabij de Centrale As en vertellen ondernemers gepassioneerd over hun vak in relatie tot het gebied waar ze met plezier wonen en ondernemen.
Colofon
In de bijlage zult u plaatsnamen tegenkomen die u welllicht niet of onvoldoende kent. Sinds 1986 in de gemeente Tytsjerksteradiel en sinds 2009 in Dantumadiel zijn de Friese namen de officiële plaatsnamen. U zult dus Feanwâlden lezen in plaats van Veenwouden, Burgum in plaats van Bergum, enzovoort.
Ontdek Noordoost Fryslân is een commerciële uitgave van NDC mediagroep in opdracht van regio Noordoost Fryslân. Vormgeving: Eindredactie: Productie:
Ontdek Noordoost Fryslân!
Marc Bos en Henk Haan Tine van Knijff-van Hijum en Bram Hulzebos NDC studio
We wensen u veel leesplezier toe met deze bijlage en ontvangen u graag in dit mooie deel van Friesland.
Regio Noordoost Fryslân
3
NOORDOOST FRYSLÂN Het afwisselende landschap van Noordoost Fryslân bestaat uit vijf parels: de Waddenzee, die op de lijst van UNESCO Werelderfgoed staat, Elfstedenstad Dokkum, Nationaal Landschap Noardlike Fryske Wâlden met al haar streekverhalen en de twee waterrijke Nationale Parken: Lauwersmeer en De Alde Feanen.
Waddenzee UNESCO Werelderfgoed De Waddenzee is een ongeëvenaard dynamisch landschap. Natuurlijk is er het water, maar wanneer dat bij eb wegtrekt verschijnt er een uitgestrekt stelsel van geulen, afgewisseld door droogvallende wadplaten en zandbanken. Het gebied is sinds 2009 UNESCO Werelderfgoed. Van Den Helder tot Denemarken, van Schiermonnikoog tot Dokkum, nergens ter wereld is zo’n uitgestrekt en gevarieerd gebied te vinden. Mosselbanken, voedselrijk slib, uitgestrekte kwelders, duinen en hier en daar wuivende zeegrasvelden: deze variatie van landschappen maakt de Waddenzee tot een uniek leefgebied voor planten en dieren. De combinatie van rust en natuur maakt het gebied geliefd bij wandelaars en fotografen. Tips voor een ultieme waddenbeleving: ga wadlopen, maak spectaculaire foto’s, geniet van de op- of ondergaande zon op de zeedijk, of spot zeehonden op de boot naar de eilanden.
Elfstedenstad Dokkum Alles wat je zoekt in een stad, vind je in Dokkum. Een stadse uitstraling met de overzichtelijkheid van een dorp, maar ook met historische hoogtepunten en eigentijdse voorzieningen. Dokkum is een kleine stad met een grote geschiedenis. Vroeger was het een internationale handelsstad: een echte Admiraliteitsstad. In het Grootdiep lagen regelmatig schepen uit Scandinavië, Noord-Duitsland en zelfs Rusland. Dokkum werd écht beroemd door Bonifatius. Hij werd op 5 juni 754 bij Dokkum vermoord en meteen heilig verklaard. Zijn leven liep triest af, maar de stad hield er een schat aan verhalen aan over. Dokkum is daarnaast de elfde stad van de Friese Elfstedentocht. Breng een bezoekje aan Dokkum; ga winkelen bij de kleine boetiekjes, borrelen in het knusse centrum of maak een stadswandeling met een gids en ontdek de geschiedenis.
4
BIEDT VIJF Foto’s: Marcel van Kammen en Stichting RMT.
Nationaal Landschap Noardlike Fryske Wâlden Nationaal Landschap Noardlike Fryske Wâlden is het best bewaarde geheim van Friesland. De combinatie van cultuurhistorische en natuurlijke elementen maakt het landschap tot een uniek gebied in Europa. Sporen van honderden jaren oud zijn nog steeds te zien: pingo’s uit de ijstijd, keileem in de ondergrond, veenvorming en -afgraving en de kleinschalige agrarische percelen afgebakend door elzensingels en boomwallen. Plaggenhutten en spitketen laten de armoede van vroeger zien, terwijl de Staten en Stinzen juist symbool staan voor de vroegere rijkdom van Friesland. Nationaal Landschap Noardlike Fryske Wâlden beschikt over prachtige boomrijke parken en tuinen. Deze zijn vaak aangelegd door, of volgens de stijl van, de beroemde tuinarchitect Roodbaard. Deze tuinen zijn te vinden bij de Staten en Stinzen. Vele mooie paden doorkruisen het landschap, wat het een geschikt gebied voor fiets- en wandelliefhebbers maakt.
Nationaal Park Lauwersmeer Zee werd meer, meer werd wildernis. Op de vroegere zeebodem ontstond na het afsluiten van de Lauwerszee een nieuw landschap: Nationaal Park Lauwersmeer. Het gebied heeft veel te bieden. Zo zijn er uitgestrekte, ruige graslanden die dankzij grazende Konikpaarden en Schotse Hooglanders gevarieerd blijven, begroeide zand- en kleiplaten en er is een enorm oppervlakte aan ondiep water. Het is een heerlijk verblijf voor allerlei soorten vogels, waaronder de zeearend. Trekvogels rusten hier uit terwijl ze op weg zijn naar warmere oorden of naar hun broedgebieden. Het zijn de dieren die dit Nationale Park tot een onweerstaanbare wildernis voor elke vogelaar en natuurminnaar maken. Kom je vermaken rond het Lauwersmeer: doe mee aan één van de vele natuurexcursies, maak een prachtige wandeling over de lange uitgestrekte weilanden, stap op de rondvaartboot en kijk naar de razendsnelle wind- en kitesurfers.
Nationaal Park De Alde Feanen In het hart van Friesland ligt Nationaal Park De Alde Feanen. Smalle vaarten, besloten petgaten, open meren: in dit natuurgebied is het water in alle mogelijke variëteiten aanwezig. Het ene moment biedt het een weids uitzicht over de uitgestrekte graslanden en wuivende rietvelden, het andere moment krijg je een beschut gevoel door de sprookjesachtige moerasbossen. Deze enorme variatie aan landschappen zorgt voor een rijke natuur. Zo komen er in De Alde Feanen meer dan 450 soorten planten voor en broeden er ruim honderd soorten vogels. Het park heeft zelfs zijn eigen Big Five: bestaande uit de otter, ree, roerdomp, aalscholver en de ooievaar. Wil je het hart van het park écht verkennen? Alleen via het water kom je bij alle kleine eilandjes. Is het in de winter onmogelijk om te varen omdat het water bevroren is? Bind dan je schaatsen onder en verken de Alde Feanen vanaf het ijs.
> Bekijk ook de kaart op pagina 18, ontdek waar de gebieden zich bevinden en wat de allerleukste najaarsuitjes zijn.
5
Vanwege de liefde verhuisde Bert Gommers van het Gelderse Wijchen (bij Nijmegen) naar het Friese Burdaard. Daar werd hij opnieuw verliefd: op de idyllische omgeving en de bescheiden aard van de mensen. Sindsdien is Bert fan van Noordoost Fryslân, en daar maakt hij geen geheim van.
THUISKOMEN IN BURDAARD Bert en Magareth Gommers ontvangen gasten uit alle delen van de wereld. Foto: Niels Westra. Door: Theone Joostensz.
„Ik voelde me hier gelijk thuis”, antwoordt Bert op de vraag of hij moest wennen aan het hoge Noorden. „Ik vind de Friezen bijzonder vriendelijk en behulpzaam. Ze zijn ook heel bescheiden; ze weten het goed geheim te houden hoe mooi hun provincie is. Daar mag wat ons betreft wel verandering in komen.”
Bed & Breakfast
Bert en zijn vrouw Margareth kwamen drieënhalf jaar geleden in Burdaard wonen. Zij vanuit Dokkum, hij vanuit Wijchen. Ze betrokken een prachtige, verbouwde woonboerderij uit 1852 en toverden die gedeeltelijk om tot een smaakvol ingerichte bed & breakfast, de Bloemenhoeve. De B&B ligt pal aan de Dokkumer Ee, onderdeel van de Elfstedenroute, en dat spreekt gasten uit binnen- en buitenland aan. Dat de laatste Tocht der Tochten bijna twintig jaar geleden werd gereden, doet aan dit feit niets af. „Als er ’s winters ijs ligt, dan is het hier
6
geweldig,” zegt Margareth. „Dan wordt er volop geschaatst en is het echt feest.”
Noordelijke Elfstedenroute
„Noordoost Fryslân is bij uitstek geschikt om per elektrische sloep te verkennen,” zegt Bert. Als vrijwilliger bij Stichting Elektrosloep Fryslân zet hij zich in voor de bevordering van het elektrisch varen en het promoten van de Noordelijke Elfstedenroute. De beruchte ‘Hel van het Noorden’ is vorig jaar bevaarbaar gemaakt voor sloepen en kleine kruisers. „Varend met een gangetje van zes kilometer per uur bekijk je de omgeving vanuit een heel ander perspectief,” zegt Margareth. „Onderweg groet je voorbijgangers en leg je eens een keertje aan voor een kopje koffie.”
Canada
Wie liever op de pedalen staat, kan zijn hart ophalen aan de vele fietsroutes die Noordoost-Friesland rijk is. De Elfstedenfietsroute bijvoorbeeld, die langs de B&B van Bert en
Margareth en de befaamde Elfstedenbrug bij Bartlehiem voert. Of door de unieke en diverse natuurlandschappen van de Friese Wouden. Wadlopen, een dagje Ameland, het Lauwersmeergebied; natuurliefhebbers komen in Noordoost Fryslân ruim aan hun trekken. En wie wat reuring wil, brengt een bezoek aan Dokkum, een kwartiertje met de auto vanuit Burdaard. „Toen we pas begonnen met de B&B vroegen we ons af of mensen Burdaard wel konden vinden”, zegt Margareth. „Inmiddels ontvangen we gasten uit alle windstreken, tot aan Argentinië en Brazilië.” „Laatst hadden we iemand uit Canada te logeren, een oude meneer van 80 jaar”, vertelt Bert. „Tot onze verrassing sprak hij Fries. Zijn grootouders hadden in Burdaard gewoond, en als kind had hij er vaak gelogeerd.” „Iedereen die hier komt, heeft zijn eigen verhaal. Dat maakt het zo leuk,” besluit Margareth.
MEER INFORMATIE
www.eropuitinfriesland.nl www.bloemenhoeve.nl www.elektrosloepfryslan.nl www.friesland.nl
ONDERNEMERS BUNDELEN DE KRACHTEN Hoe help je de economie van Noordoost Fryslân het best vooruit? Door ondernemers de ruimte te geven. Het Kennis- en Innovatiehuis Noordoost Fryslân zorgt voor het netwerk, advies, verbinding, contacten met de overheid en het onderwijs.
Door: Jean-Paul Taffijn.
Omgekeerde, kleurige paraplu’s aan het plafond, levensgrote natuurfoto’s aan de muur, tussen het kunstgras, een grote nestschommel in de ontvangsthal. Het Kennis- en Innovatiehuis lijkt in niets meer op de Rabobank die jarenlang in dit pand zat. En dat is precies de bedoeling. „Wij zijn er voor innovatie. Dat willen we uitstralen. Google-achtig, maar ook vervlochten met het gebied.” Martin van der Veen zwaait sinds vorig jaar de scepter over het Kennis- en Innovatiehuis, afgekort tot KEI. „Wij hebben één hoger doel: de versterking van de economische structuur in deze regio.” Dat gebeurt op heel veel manieren, waarvan de belangrijkste verbinding is. Het verbinden van ondernemers, onderwijs en overheid. „We laten scholen onderzoeken doen op basis van ondernemersvragen bijvoorbeeld. De overheden vragen we te faciliteren, mee te denken met ondernemersplannen. Mijn rol is in wezen die van lobbyist.” In het KEI worden workshops gegeven, masterclasses, netwerkbijeenkomsten en meer. Bedrijven kunnen er werkruimte huren, starters kunnen er zelfs gratis drie maanden terecht. „In die tijd kunnen ze hun ondernemingsplan schrijven. We hebben hier alle experts in huis die daarbij kunnen helpen.” Het gaat erom dat ondernemers een loket hebben waar ze met hun goede ideeën terecht kunnen, waar ze hun ideeën vooruit kunnen laten helpen. De bank zit er om naar de financiering te kijken, subsidiespecialisten weten waar ze aan moeten kloppen, ondernemers bieden ook steun. „Samen sta je sterker. We hebben in dit gebied veel mooie, goede bedrijven, maar ze weten elkaar nog niet goed te vinden. Daar proberen wij verandering in te brengen. Die krachten moet je bundelen. Dat is goed voor ieder afzonderlijk en voor de regio in het algemeen. Makelen en schakelen is wat we doen. Wij verbinden bedrijven die samen mooie dingen kunnen doen, juist als ze in heel verschillende sectoren actief zijn.” Pas vier jaar geleden opende het KEI (dat toen nog Innovatiehuis Lauwersdelta heette) zijn deuren. Geïnspireerd door een soortgelijk initiatief in een vergelijkbaar gebied in Denemarken. „Het mooie is dat dit project vanuit de ondernemers komt. Niet vanuit de overheid. Je moet gewoon doen, dan gebeuren de beste dingen.” De zes Friese gemeenten in Noordoost Fryslân doen wel mee, omdat ze het succes zien. „Om een paar voorbeelden te noemen: verschillende startups die hier begonnen, hebben inmiddels personeel in dienst. Volgende maand spreek ik in de jaarbeurshal Utrecht 200 EZ-ambtenaren toe over dit project, op hun verzoek. Dan moeten we toch iets goed doen, nietwaar?”
Martin van der Veen is sinds vorig jaar directeur van de stichting Kennis- en Innovatiehuis Noordoost Friesland. Foto: Jan Willem van Vliet.
7
HERBESTEMMING VOOR OUDE GEBOUWEN
Rust en ruimte, veel groen en water, betaalbare huizen en woongenot. Zomaar wat kreten die passen bij de woonregio Noordoost Fryslân. Wat Jaco Kingma van Kingma’s Bouwbedrijf uit Buitenpost betreft wordt aan dit rijtje kenmerken toegevoegd: herbestemde panden. „Van oude gebouwen kun je prima aantrekkelijke huurappartementen maken. Herbestemming heeft de toekomst.”
Begin 2017 is het mogelijk om in de voormalige openbare basisschool in De Westereen te wonen. Het gebouw wordt momenteel door Jaco Kingma verbouwd tot vijftien appartementen voor zorgbehoevende mensen. De gangen en een gezamenlijke ruimte in het schoolgebouw blijven intact, zodat de bewoners elkaar gemakkelijk kunnen ontmoeten. „Oude elementen bewaren geeft karakter. Er zijn veel van dit soort overheidsgebouwen die in aanmerking komen voor een woonfunctie. Samen met een architect bedenken we zo verschillende plannen. Herbestemming biedt kansen die je moet benutten. Vooral nu de mogelijkheden voor nieuwbouw in onze regio beperkt zijn, jongeren een minder hoge hypotheek kunnen krijgen en er behoefte is aan goedkope woningen in de particuliere huursector”, zegt de ondernemer.
Boerderijen
Een trend is de herbestemming van vrijgekomen boerderijen. Volgens Kingma is het redelijk eenvoudig de agrarische bestemming te laten wijzigen in een woonbestemming. Vooral voor mensen die
8
Onder: Kingma’s eigen woning in het buitengebied met op de achtergrond de oude boerderij. Links: ondernemer Jaco Kingma. Foto’s: Binne-Louw Katsma.
Door: Paul Loonstra.
Appartementen
Boven: de voormalige basisschool wordt omgebouwd tot huurappartementen.
graag in het buitengebied willen wonen, liggen er de komende jaren kansen. Dat geldt ook voor recreatieondernemers. Boerderijen lenen zich uitstekend voor kleinschalige voorzieningen, zoals een groepsverblijf of een bed & breakfast. Kingma heeft zelf ook een boerderij gekocht bij Burum. Vanwege de staat ervan, heeft hij gekozen voor sloop en nieuwbouw in de vorm van een notariswoning. „De welstandscommissie en de provincie zijn kritisch op nieuwe woningen in het buitengebied, het is daarom niet gemakkelijk een vergunning te krijgen.” De bouwondernemer toont aan dat het met een kleine agrarische bestemming – hij realiseert een stal voor fokpaarden – toch mogelijk is. Het robuuste huis in aanbouw ademt de stijl uit 1900 met bijbehorende elementen, maar is tegelijk voorzien van alle hedendaagse, duurzame technieken. „Het is een voorbeeldproject en mijn levenswerk.”
DOM-project knapt 120 woningen op
Het experiment Duurzame Beschermde Dorpsgezichten Dongeradeel, ook wel DOM-project genoemd, versterkt de woon- en leefmilieus in de beschermde dorpsgezichten van Ee, Metslawier, Holwerd en PaesensModdergat. Inmiddels is de kwaliteit van de plaatsen aanzienlijk en zichtbaar verbeterd. Er zijn 120 woningen opgeknapt en zo’n twintig projecten uitgevoerd op sociaaleconomisch gebied en in de openbare ruimte. Met een ‘bottom-up benadering’ is een positieve beweging op gang gebracht in de dorpen. Daarom hebben de gemeente Dongeradeel en de provincie Fryslân besloten het experiment een vervolg te geven.
Health2Work blijft regio trouw
Alle Pilat toont in het Bûtenfjild vezelplaten van de lisdodde. Foto’s: Binne-Louw Katsma.
KLANTEN WETEN VAKMAN TE VINDEN Wat is er mooier dan van streekeigen materiaal meubels te maken? Meubelmaker Alle Pilat uit De Falom is erg enthousiast dat hij planten uit een nabijgelegen natuurgebied mag gaan gebruiken voor de handmatige productie van tafels en kasten.
Health2Work uit Surhuisterveen, gespecialiseerd in ergonomische meubels, is een snelgroeiend bedrijf dat er bewust voor kiest in de regio te blijven. Vorig jaar zijn het kantoor en magazijn opnieuw fors uitgebreid, hoewel de meeste klanten zich buiten Noordoost Fryslân bevinden. Het gemotiveerde en betrokken personeel is een belangrijke reden om trouw te blijven aan Surhuisterveen. Het bedrijf heeft ruim dertig mensen in dienst. Health2Work, met vestigingen in Surhuisterveen, Blaricum, Hengelo en Roermond, is een van de grootste spelers op het gebied van ergonomie in Nederland. De onderneming levert gezonde en efficiënte werkomgevingen en adviseert erover. Health2Work won vorig jaar de Ondernemersprijs Achtkarspelen en was een van de drie finalisten van de Verkiezing Friese Onderneming van het Jaar 2016.
Door: Paul Loonstra.
Pilat is net als zijn collega-meubelmaker Hindrik Wester uit Earnewâld benaderd door het ecologisch onderzoeksbureau Altenburg & Wymenga om met lisdodden aan de slag te gaan. Het behelst een project om meerwaarde te halen uit het natuurgebied Bûtenfjild, dat om de hoek ligt. „Van de lisdodden, stjonksigaren in de volksmond, maken ze vezelplaten. De planten zijn onlangs geoogst en worden nu gedroogd”, vertelt Pilat. „Ik wil er graag een tafel en een kast van maken. Een ontwerp heb ik nog niet, ik moet eerst het materiaal zien, maar het worden exceptionele, monumentale modellen.”
Echte doeners
Pilat ontwerpt vooral tafels en kasten van massief eiken en notenhout. Ze worden voor de klant op maat gemaakt. „Mijn meubels zijn strak, maar tegelijk warm en gezellig.” De vakman is als meubelmaker in 1982 begonnen samen met zijn broer Gjalt, die met zijn zaak in Twijzel is gevestigd. Dat de broers destijds meubels op maat en van massief hout maakten, was uniek. „Of de regio bekendstaat om zijn ambachten? We zijn hier wel echte doeners. Er zijn veel mensen die voor zichzelf beginnen en de arbeidsmoraal is hoog. We maken afspraken waar en komen op tijd.” Volgens Pilat wordt dat gewaardeerd. Hij merkt dat mensen uit het Westen zich er wel eens over verbazen.
Unique selling point
Meubels in de woonwinkel in De Falom.
De meubelmakerij en woonwinkel van Alle Pilat trekt klanten uit heel Nederland. Dankzij de website weten mensen De Falom gemakkelijk te vinden. „We vermelden dat we uit Friesland komen. Dat is een unique selling point.” Klanten van verder weg krijgen een waardebon voor een diner in restaurant Artisante in Dokkum. „Als ik vertel dat ze bij het keerpunt van de Elfstedentocht kunnen eten, vinden ze dat prachtig. Tegelijk kunnen wij ondernemers elkaar zo versterken.” Waar voorheen passanten langs het bedrijf reden en vervolgens langskwamen, gaat de Centrale As nu om De Falom heen. „We zijn onze zichtlocatie kwijt, maar nu vermeld ik dat we aan de Centrale As zijn gevestigd en veel sneller bereikbaar.”
Probo groeit stormachtig
Probo uit Dokkum wordt dé groeibriljant van Noordoost Fryslân genoemd. Het bedrijf produceert printproducten voor wederverkopers en maakt sinds de start in 2001 een stormachtige groei door. Vorig jaar is een tweede productiehal van 2500 vierkante meter naast de bestaande bedrijfspanden in gebruik genomen. Probo maakt met ongeveer 130 medewerkers digitale prints voor onder andere signmakers, reclamebureaus, standbouwers en drukkerijen. Eind 2014 ontving Probo de FD Gouden Gazelle Award voor snelst groeiende middelgrote onderneming van Noord-Nederland. De gemeente Dongeradeel heeft grond gereserveerd voor een mogelijke verdere uitbreiding van het Dokkumer bedrijf.
9
DE CENTRALE AS, MEER DAN EEN WEG ALLEEN HET GEBIED
Lichtaard Reitsum
De Centrale As loopt dwars door de Noardlike Fryske Wâlden, één van de nationale landschappen in Nederland. Een waardevol landschap dat in de loop van vele eeuwen is ontstaan en zich kenmerkt door veenwoudengebieden, elzensingelgebieden en open gebieden, afgewisseld met waterrijke gebieden, zoals de Houtwiel. In het gebied zijn veel pingoruïnes en dobben te vinden. Pingoruïnes zijn aan het einde van de laatste ijstijd op een natuurlijke wijze ontstaan, terwijl dobben door de mens aangelegde laagtes zijn die dienen als drinkwater voor vee. Bij de aanleg van de Centrale As is zorgvuldig aandacht besteed aan de inpassing in het landschap. En meer dan dat. In het kader van de Gebiedsontwikkeling De Centrale As krijgt het hele gebied rond de Centrale As (ca. 7000 hectare) een kwaliteitsimpuls. Er worden ecologische verbindingszones gerealiseerd; het zogenaamde ecokwadrant is met blauwe pijlen op de kaart aangegeven. Noordoost Fryslân wordt niet alleen beter bereikbaar, maar het hele gebied wordt mooier om te wonen, werken en recreëren.
Jannum
DE WEG
De Centrale As is een ambitieus gezamenlijk project van de provincie Fryslân en de gemeenten Dongeradeel, Dantumadiel, Tytsjerksteradiel en Smallingerland. De Centrale As vormt de nieuwe hoofdontsluiting voor de regio Noordoost Fryslân. De afgelopen jaren is een enorme inspanning gepleegd om de nieuwe dubbelbaans autoweg tussen Dokkum en Drachten en nieuwe rondwegen om Hurdegaryp en Garyp te realiseren. Verschillende aannemers waren overal in het gebied ‘dwaande’. Grote uitdagingen waren het Hendrik Bulthuis Akwadukt, de ovonde Quatrebras, de spooronderdoorgangen, de faunapassage Falomsterleijen en de onderdoorgang Doniawei. Deze zijn, evenals de weg zelf en de ‘kleinere’ civieltechnische kunstwerken, met aandacht voor de fysieke omgeving en de bewoners van het gebied tot stand gebracht. De bewoners zijn zo goed mogelijk geïnformeerd en ook de kinderen, de toekomstige gebruikers van de Centrale As, zijn actief betrokken. Er is volop gebruik gemaakt van de mogelijkheden die door de provincie/ gemeenten en de aannemers werden geboden om de aanleg van een dergelijk, voor Friese begrippen, uniek project te volgen.
DE DORPEN
De aanleg van de Centrale As heeft tot gevolg dat het doorgaande verkeer niet meer door de kernen van de dorpen Garyp, Burgum, Hurdegaryp, Feanwâlden, De Falom en Damwâld rijdt. Dit biedt kansen om de verkeersveiligheid en leefbaarheid in deze zes dorpen te vergroten. Daartoe is het project ‘Kansen in Kernen’ in het leven geroepen. In 2010/2011 is gestart met bewonersavonden. Dit heeft per dorp geleid tot een klankbordgroep bestaande uit vertegenwoordigers van onder andere dorpsbelangen en het bedrijfsleven. De klankbordgroepen hebben visies opgesteld, die vervolgens door gemeenten en provincies zijn uitgewerkt tot ontwerpen. Als eerste heeft Garyp inmiddels een metamor fose ondergaan. Begin 2015 startte de gemeente Tytsjerksteradiel met het herinrichten. De Gravinneloane is veranderd in een mooie dorpslaan en de Gariper Opfeart is verlengd. Het plein tussen de verlengde Gariper Opfeart en de nieuwe waterpartij langs de Gravinneloane vormt een fraai trefpunt, met bankjes, een veldje en een vissteiger. Ook in de andere dorpen zullen ‘de kansen worden benut’.
10
Mû
Oentsjerk
Ryptsjer
Tytsjerk
Lytse Geast
ß LEEUWARDEN N31
Warten
Hiaure
Jouswier
Wetsens
Foudgum Tiltsjebuorren Aalsum
ã HOLWERD
Klein Medhuizen
LAUWERSOOG ä
Bornwird Boarnwerthuzen Tilburen
Betterwird
Oostrum
Raard
De Centrale As is 23,5 km lang
DOKKUM
Sibrandahûs
De maximumsnelheid is 100 km⁄u Kettingwier
Driezum
Rinsumageast Wâlterswâld
Westergeest
DAMWÂLD
De Centrale As telt ruim 40 voorzieningen voor flora en fauna
Broeksterwâld
DE FALOM Readtsjerk
Kollumerzwaag
De Westereen
ûnein
Kuikhorne
k
Twijzelerheide
ECOLOGISCHE VERBINDINGSZONES
Feanwâldsterwâl Noardburgum
rk Quatrebras
HURDEGARYP
Skûlenboarch
BURGUM
It Heechsân
Sumar
Eastermar
GEBIEDSONTWIKKELING GARYP
Sumarreheide
Sigerswâld
Een gebied van 7.000 hectare rond de weg wordt verbeterd. 6 dorpen krijgen een metamorfose
Jistrum
Suwâld
De tijdwinst Dokkum – Wâldwei (N31) is ongeveer 18 minuten De rondweg Hurdegaryp is eind 2016 klaar
Zwagerbosch
FEANWÂLDEN
De Centrale As telt 32 bruggen, tunnels en viaducten
De totale kosten voor de weg, het gebied en de dorpen zijn € 400 miljoen Een gebied van 45 hectare is ingericht en wordt beheerd voor weidevogels 170 kilometer aan elzensingels zijn hersteld, ruim 500 kilometer volgt nog 9 kilometer aan nieuwe fietspaden en 28 kilometer aan nieuwe wandelpaden
De Tike Iniaheide
N31 Nijega
DRACHTEN æ Uiteinde
Middelburen
Earnewâld
Oudega
Opeinde
11
1
2
4
3
1. Koeien in het coulisselandschap. 2. Struikheide op een dyskwâl. 3. Gele lis en gele plomp in een pingo. 4. Dagpauwoog op een bramenstruik. 5. Gekraagde roodstaart.
5 6. Een groepje watervleermuizen. 7. Het coulisselandschap bij Twijzelerheide.
Foto’s: Marcel van Kammen en Landschapsbeheer Friesland.
6
12
7
EEN LANDSCHAP MET EEN RIJKE BIODIVERSITEIT
Wie door Noordoost Fryslân rijdt, fietst of wandelt, ziet over een korte afstand een grote variatie aan landschappen. Van het open landschap van kleigronden met terpen boven Dokkum tot de besloten zandgronden tussen Damwâld en Drachten met elzensingels en houtwallen. Daar tussen vinden we laaggelegen stroken met polders en meren. We maken nader kennis met de bijzondere biodiversiteit van het kleinschalige coulisselandschap van de Noardlike Fryske Wâlden. Spotvogel.
Door: Paul Loonstra.
Het coulisselandschap in de Noardlike Fryske Wâlden is misschien wel het best bewaarde geheim van Fryslân. Zij die er wonen of het gebied regelmatig bezoeken zullen dat bevestigen. En gasten die de streek voor het eerst aandoen, vinden het vaak een ware belevenis. De beslotenheid en kleinschaligheid van het landschap – boomwallen en elzensingels omarmen kleine weilanden – en de schaal waarop dit voorkomt geven het gebied nationale en internationale betekenis. Het is een van de grootste aaneengesloten elzensingelgebieden van Europa. ‘Smûk’ noemen ze dit landschap hier: knus, gezellig.
Zwarte els
De Noardlike Fryske Wâlden is een landschap van coulissen. Het is ontstaan doordat langs de perceelsranden, de slootkanten, spontaan zwarte elzen zijn gaan groeien. Vanaf De Centrale As zijn die elzensingels goed te zien. Op de hogere zandgronden zijn houtwallen te vinden, ook wel dykswâlen genoemd. Deze opgeworpen wallen van voedselarm zand hebben veelal een bijzondere plantengroei. Ze zijn de moeite waard van dichtbij te bewonderen. Kenmerkend zijn de varenrijke en mosrijke schaduwkant en de zonnige kant met bloeiende plantensoorten. Er groeien landelijk zeldzame soorten wilde rozen en maar liefst 28 autochtone bramensoorten.
Pingo’s
Wie met Google Earth naar de regio kijkt, ziet overduidelijk de strakke lijnenpatronen van de landschapelementen. Inzoomend zijn er her en der donkere cirkels, waterplassen, te zien. Dat zijn zogenaamde pingoruïnes, overblijfselen uit de ijstijd. Nergens in Europa komen zoveel pingoruïnes voor als in deze streek, een uniek geomorfologisch fenomeen. De pingo’s, vaak met een ringwal eromheen, zijn soms direct vanaf de weg zichtbaar. Zoals straks vanaf wandelpad ‘Om de Dobben’ bij Burgum.
Verscheidenheid
Het singel- en houtwallandschap is van belang voor een verscheidenheid aan dagvlinders, libellen en amfibieën, waaronder de gewone pad, bruine kikker en kleine watersalamander. Plaatsen met meer water zijn het leefgebied van de groene kikker. In natuurgebied De Houtwiel en ook elders in het Bûtenfjild komt de zeldzame heikikker voor. Ook de waterspitsmuis en de otter voelen zich er thuis. Het coulisselandschap
is bij uitstek geschikt voor kleine zoogdieren zoals egel, wezel, hermelijn en bunzing. Overal laten kleine groepjes reeën zich zien. Er komen maar liefst zeven soorten vleermuizen in het kleinschalige landschap voor. Vleermuizen kunnen uitstekend insecten vangen langs de lijnvormige landschapselementen. In de schemering is goed waarneembaar hoe ze langs de bomen scheren.
Broedvogels
Vogelaars komen in het gebied volop aan hun trekken. Er is een rijke broedvogelbevolking met een scala aan kleine zangvogels. Kenmerkende soorten zijn de grote lijster, gekraagde roodstaart, grasmus en kerkuil. Deze laatste soort broedt vooral in boerderijen en jaagt in het omringende landschap. Buiten de broedtijd worden de singels gebruikt door vogels op de trek. Ze gaan voor insecten op de bloesem of de bessen in de bomen en struiken. Bijzonder is de regenwulp die in april langskomt om zich vol te eten voor de trek naar het hoge noorden. Hij eet vooral emelten, larven van de langpootmug. Na het foerageren vliegen ze noordwaarts en slapen ze aan de rand van de Waddenzee.
Natuurgebieden
Her en der in het coulisselandschap zijn laagten te vinden, die vroeger zorgden voor de afwatering van de zandgronden. Ze zijn te herkennen als open landschappen met gras, riet, moeras en water. In deze natte gebieden kwam of komt nog steeds kwel van grondwater omhoog, waardoor er een bijzondere plantengroei is, zoals in natuurgebieden De Houtwiel en De Mieden. Bijzonder zijn het blauwgrasland en soortenrijke moerasvegetaties. Er komen veel vissoorten, libellen en dagvlinders voor. Ook de groene glazenmaker, een Europees zeldzame libelsoort die haar eieren op krabbescheer afzet, komt hier voor. In De Houtwiel en De Falomster Leijen is incidenteel de zilveren maan aan te treffen, een zeer zeldzaam geworden vlindersoort.
Ontdekkingstocht
De bijzondere biodiversiteit in de Noardlike Fryske Wâlden nodigt uit om verkend te worden. Veel natuurgebieden zijn toegankelijk. Ga te voet over de zandpaden of per fiets over de klinker weggetjes op ontdekkingstocht. Ieder jaargetijde laat het landschap zijn verrassende kanten zien.
Grauwe klauwier en spotvogel
De grauwe klauwier staat als zeldzame soort te boek en breidt zich de laatste jaren uit in de Noardlike Fryske Wâlden. De spotvogel, vaak alleen in mei te horen aan zijn prachtige zang, heeft een uitgesproken voorkeur voor elzensingels. Landelijk nam de soort de afgelopen twintig jaar met 40 procent af; in de Noardlike Fryske Wâlden nam hij juist toe.
Erkende natuur
De bijzondere natuur in Noordoost Fryslân wordt erkend. De Waddenzee vormt de noordgrens en heeft een plek op de Werelderfgoedlijst van Unesco. Er zijn twee Nationale Parken: Lauwersmeer en De Alde Feanen. De Noardlike Fryske Wâlden is aangewezen tot Nationaal Landschap.
Weidevogels
De open graslandgebieden zijn het domein van de weidevogels: grutto, kievit en tureluur. Hoewel ze het niet makkelijk hebben komen her en der nog flinke aantallen voor. Met name aan de noordkant van de regio brengen nog veel weidevogels jongen groot. Maatregelen door boeren als uitgesteld maaien en aanleg van kruidenrijk grasland en plasdras, helpen daarbij.
13
Het onderhoud van het landschap in Noordoost Fryslân ligt grotendeels in handen van de leden van de vereniging Noardlike Fryske Wâlden (NFW). Fokke Benedictus uit Eastermar stond mede aan de wieg van het agrarisch natuurbeheer in de streek. Agrariër Fokke Benedictus en zijn koeien. Foto: Marcel van Kammen.
Door: Paul Loonstra.
BOEREN MET OOG VOOR DE NATUUR
Rondom de boerderij van Benedictus aan de Seadwei liggen prachtige boomwallen. „Ik kijk er vanuit het keukenraam al zeventig jaar op uit en nog steeds boeit het me. Vooral de eiken en berken op de dykswâlen (houtwallen, red.) vind ik prachtig. Omdat deze aarden wallen zo schraal zijn, groeien er bijzondere varens en zeldzaam mos op. Verder zie ik hier veel reeën, hazen, volop zangvogels en mooie vlinders. Die variatie in het landschap, daar geniet ik van”, aldus Benedictus.
Landschapsonderhoud
Het is niet vanzelfsprekend dat agrariërs het onderhoud van het landschap zo goed hebben opgepakt. De schaalvergroting in de landbouw bedreigde tot 25 jaar geleden de elzensingels, terwijl milieuregels rond diezelfde landschapselementen de boerderijen op slot zetten. Tegelijk kwam er maatschappelijke druk op behoud van het kleinschalige landschap. Volgens Benedictus vergde het veel zendingswerk om boeren de bomen niet als obstakels en een kostenpost te laten zien, maar om van bedreigingen een kans te maken. De oplossing was tegen een vergoeding het landschapsonderhoud zelf op te pakken.
14
Het leidde in 1992 tot de oprichting van de Vereniging Eastermar’s Lânsdouwe (VEL). „Dit was de allereerste agrarische natuurvereniging in Nederland. Je kunt stellen dat het agrarisch natuurbeheer in Eastermar is uitgevonden.”
Rijke natuur
De oud-melkveehouder houdt vleesvee en heeft een boerderijcamping. „Gasten die hier voor het eerst komen, komen terug. Ze waarderen de rijke natuur, het uitgebreide netwerk aan zandpaden en de vele fietsmogelijkheden.” Benedictus leert de toeristen het landschap te lezen. Zo wijst hij ze erop dat op de hogere zandgronden bij gebrek aan water destijds dykswâlen zijn opgeworpen als veekering. Verder vertelt hij ze dat de aanplant van besdragende bomen en struiken bijdraagt aan verrijking van de biodiversiteit en dat de boeren veel tijd in het natuur- en landschapsonderhoud steken. „Helaas dekt de beheervergoeding maar 75 tot 80% van de kosten. De rest is liefhebberij. Maar de leden van de Noardlike Fryske Wâlden hebben oog voor de natuur en voelen zich betrokken bij het landschap.”
NFW
Na de oprichting van de VEL kwamen er meer agrarische natuur- en landschapsverenigingen in Noordoost Fryslân. Uiteindelijk ontstond de overkoepelende vereniging Noardlike Fryske Wâlden (NFW). De NFW telt ongeveer duizend leden, waaronder zo’n 850 boeren en 200 particulieren.
Veel onderhoud
De NFW-leden snoeien regelmatig de braamstruiken en houden de afrastering intact, zodat de koeien de singels niet aanvreten. Om de zeven jaar zagen ze overhangende takken uit de bomen en ze kappen eens in de 21 tot 25 jaar de elzensingels en houtwallen. Zo blijven ze gezond. Verder houden ze pingo’s en dobben in stand.
NFW in cijfers
Werkgebied NFW: meer dan 45.000 hectare Onderhoud houtwallen: 106 hectare Onderhoud elzensingels: 990 kilometer Onderhoud pingo’s en dobben: 330 stuks Weidevogelbeheer: 2.700 hectare Ganzenfoerageergebied: 1.000 hectare Waterkwaliteitsbeheer: 56 hectare
De Waadrâne
In Noordoost Fryslân is naast de NFW nog een agrarisch collectief actief: De Waadrâne. Dit collectief van agrariërs langs de Waddenkust houdt zich bezig met weide- en akkervogelbeheer.
DWALEN DOOR PARK VIJVERSBURG
Foto’s: Marcel van Kammen.
Pal langs de rijksweg N355, bij het Friese Tytsjerk, sta je binnen enkele minuten in de natuur. In Natuur- en Cultuurpark Vijversburg zetelen ooievaars op hun hoge nesten, broedt de pauw nog laat in de zomer in het bloemperk en openen de lelies iedere ochtend hun bloemen. Door: Clara Bloemhof,
Natuur, cultuur en vertier zijn er in balans, nu het park is uitgebreid en tweemaal zo groot is geworden. Het historische gedeelte, met onder meer bomen van wel driehonderd jaar oud, staat in de volksmond bekend als het Bos van Ypeij. Een jaar geleden werd het nieuwe gedeelte van Park Vijversburg geopend. Ten westen van de grote, witte villa kun je nu eindeloos dwalen langs kunst, natuur en vertier. Audrey Stielstra is bedrijfsleider van de Stichting Op Toutenburg, die het park beheert. Ze vertelt over het nieuwe gedeelte. De vijftien hectare die het park erbij heeft gekregen, was enkele jaren geleden nog weiland. „Met name het deel Ooievaarsnest, van de hand van gerenommeerd kunstenaar Tobias Rehberger, zal pas over een aantal decennia écht tot z’n recht komen”, wijst Stielstra naar de pas geplante boompjes langs de rand.
De hagen van het doolhof zijn nu nog laag, maar over enkele jaren zullen ze zo’n vier meter hoog zijn. Openingen, schommels, bankjes en kruipbuizen tussen de paden zorgen ervoor dat je elke keer iets nieuws ontdekt.
Met deze tuin heeft Rehberger een feëriek paradijs voor ogen, dat pas zichtbaar is als je door een dichte haag van donkere beplanting stapt. De tuin trekt nu al veel bekijks door onder meer de lelievijver met felgekleurd ponton, de paarsgele boomhut, een pompoentuin en hangmatten.
Dat het gebied binnen enkele jaren van vijftien naar dertig hectare is uitgebreid, doet geen afbreuk aan de sfeer van Vijversburg, benadrukt Stielstra. „Juist nu is de balans in het park gevonden. Wie van historie houdt, haalt z’n hart op in het oude park. Liefhebbers van beeldende kunst dwalen door de nieuwe tuinen en kinderen kunnen zich uitleven in de natuur van Frijlân.”
Doolhof
Langs de westelijke rand van het park bevindt zich het gebied Dwaalster, een combinatie van een doolhof en een sterrenbos. Vroeger werden de paden in een bos op een bepaalde manier ingedeeld, waardoor jagers efficiënter hun werk konden doen.
Spelen in de natuur
Het derde deel, Frijlân, is een natuurlijk speelparadijs voor kinderen. Hier vindt je een waterlabyrint van dertig centimeter diep met vlotten en een grasveldje omringd door wilgentenen, waar binnenkort wilgenhutten gevlochten kunnen worden. Ook zijn er allerlei paadjes tussen de bomen door, waar kinderen naar hartenlust kunnen ravotten. De vijf heuvels, versierd met gekleurde bloemen en met beplanting van Piet Oudolf, bieden een favoriete klimplek.
Vijversburg verkennen
Een bezoek aan Park Vijversburg kost € 2,50 per persoon. Met een voordelig jaarabonnement kun je onbeperkt genieten van het park. Nog tot en met 31 oktober is de expositie Dwaaltijd te bezoeken, georganiseerd samen met de Nederlandse Kring van Beeldhouwers. Rondleidingen door het park worden op aanvraag gegeven.
Vijversburg is volop in ontwikkeling, niet alleen als het gaat om de natuur. Aan een theesalon in de gerestaureerde Villa Vijversburg, de organisatie van een Fryske opera en de oplevering van een glazen Paviljoen wordt nog hard gewerkt.
15
1 Terp Hegebeintum Voordat de zeedijken aangelegd werden, bouwden de inwoners van Noordoost Fryslân terpen om zichzelf te beschermen tegen het water. Op die terpen ontstonden dorpen. In het dorp Hegebeintum klim je negen meter omhoog: daarmee is het de hoogste terp van Europa.
Foto’s: Marcel van Kammen en Stichting RMT.
DE 10 MOOISTE PLEKJES IN 5
6
Bonifatiuskapel Dokkum
Feanwâldsterwâl
De Bonifatiuskapel in Dokkum is een rooms-katholiek bedevaartsoord, gewijd aan de beroemde missionaris Bonifatius die vlakbij Dokkum werd vermoord. Om de kapel heen is een processiepark aangelegd met kruiswegstaties. Naast de bedevaartskapel vind je in het park ook een pelgrimskapel en de Bonifatiusbron.
Aan de rand van natuurgebied Het Bûtenfjild ligt Feanwâldsterwâl. Oorspronkelijk was het dorp een veenkolonie, waarschijnlijk van doopsgezinden uit Giethoorn. De sfeer van Feanwâldsterwâl doet ook denken aan Giethoorn: de vele bruggetjes vormen voor de huizen de enige verbinding met de doorgaande weg.
16
Elfstedenbrug Bartlehiem en Tegeltjesbrug Wyns
7
De Elfstedenbrug bij Bartlehiem is een heel gewone houten brug, die beroemd is geworden door de Elfstedentocht. De televisie vertoonde beelden van de brug, afgeladen met toeschouwers. Het Elfstedenpubliek kan hier dubbel genieten: de schaatsers komen namelijk twee keer langs Bartlehiem. Even verderop, bij Wyns, staat nog een beroemde brug: de Tegeltjesbrug. Deze is betegeld met duizenden foto’s van deelnemers aan de Elfstedentocht, die samen een beeld vormen van schaatsers die achter elkaar rijden.
2 Veenklooster Een pittoresk brinkdorp met een rijke geschiedenis, dat is Veenklooster. Het dorp heeft diverse bezienswaardigheden: kunstgalerieën, een museum, It Lytse Slot en Fogelsanghstate. Laatstgenoemde is een historisch buitenhuis met een park dat ontworpen is door de bekende tuinarchitecten Roodbaard en Vlaskamp.
Zonsondergang op de dijk bij Wierum of Moddergat
3
Kanovaren in Nationaal Park De Alde Feanen
De zonsondergang meemaken op het wad is een ervaring die je niet mag missen. De mooiste plek en het beste uitzicht vind je bij Wierum en Moddergat. Tip: blijf na zonsondergang wachten tot het nacht is. Nergens zijn de nachten zo donker en de sterren zo helder als hier.
8
4 In het hart van Fryslân ligt Nationaal Park De Alde Feanen, een waterrijk gebied met een enorme variatie aan landschappen. Huur een kano en vaar over de smalle vaarten, besloten petgaten, open meren en door de sprookjesachtige moerasbossen.
9
10
De Klinze
Oostmahorn
Botanische tuin De Kruidhof
Trynwâlden, het gebied rondom Gytsjerk, Oentsjerk en Aldtsjerk, staat bekend om het bosrijke landschap. Vroeger had de adel hier haar buitenhuizen. Landgoed De Klinze is zo’n overgebleven landhuis. De tuinen van het landhuis zijn bij wandelaars erg geliefd, vanwege de vele slingerpaadjes en bruggetjes.
Aan het Lauwersmeer ligt het dorp Oostmahorn. Deze locatie is het startpunt voor veel activiteiten op het meer, zoals zeilen, surfen, waterfietsen en kanovaren. Ook is het mogelijk vanaf Oostmahorn een rondvaart te maken over het Lauwersmeer. Ga ook eens langs Esonstad: een nieuw gebouwd stadje in historische stijl.
In Botanische tuin De Kruidhof in Buitenpost wandel je van april tot en met september naar hartenlust door maar liefst zeventien verschillende thematuinen. De Kruidhof heeft de grootste botanische collectie geneeskrachtige kruiden van West-Europa. Ook leuk: met je toegangskaartje kun je zowel de tuinen in als naar het IJstijdenmuseum, dat op hetzelfde terrein gevestigd is.
>> Bekijk de kaart op pagina 18 en ontdek waar de mooiste plekjes zich bevinden.
17
OM NOORDOOST FRYSLÂN Schiermonnikoog
Ameland Werelderfgoed de Wadden
3
Wierum
Lauwersoog
Paesens - Moddergat Nes
N361 N358
Ternaard
Buitendijksgebieden
Lioessens
Oosternijkerk
Morra
Hantumhuizen
Holwerd
1
Ferwert
Metslawier
Brantgum
Hegebeintum
Nationaal Park Lauwersmeer Jouswier
Wetsens
Hiaure
Foudgum
N358
N356
N361
Aalsum
Bornwird
Marrum
11
Raard
Lichtaard Ginnum
9
Anjum
Niawier Hantumeruitburen
Blije
Lauwers meer
Oostmahorn
Jislum
Jannum
Dokkum
5
Reitsum Sibrandahûs
Hallum
Ee
Oostrum
Engwierum
De Centrale As Kollumerpomp
Wânswert
N356
Rinsumageast
Damwâld
N361
7
St. Annaparochie
Aldtsjerk
8
Triemen
Broeksterwâld
Veenklooster
Westereen
Bûtenfjild
Mûnein
Oentsjerk
Buitenpost Feanwâlden
Gytsjerk
10
Twijzelerheide
6 Ryptsjerk
Gerkesklooster Stroobos
Twijzel Noardburgum
N355
2
Kollumerzwaag
Wyns
7
Westergeest
N356
Kollum
Bartlehiem
Stiens
Driezum Wâlterswâld
Burdaard
N358
Rohel
Nationaal Landschap Noardlike Fryske Wâlden
Augustinusga Kootstertille
Hûrdegaryp
Jistrum
N356
Tytsjerk
Surhuizum
Leeuwarden
Drogeham Burgumer Mar
Burgum Wide le Suwâld
Harkema Sumar
N31
Surhuisterveen
Eastermar Opende
Garyp Boelenslaan
N358
N369
De Leien
Houtigehage De Tike
Warten
N31
Rottevalle Nijega
Earnewâld
Nationaal Park De Alde Feanen
Drachtstercompagnie
Opeinde
4
Oudega
A7
Drachten
Frieschepalen
Smalle Ee
1
2
Grou
3
Foto: Dina de Ruiter.
Uitwaaien op de dijk
Bezoek de zeedijk en de pittoreske vissersdorpen PaesensModdergat of Wierum. Voel de wind door je haren, ruik de zilte zeelucht en geniet van het uitzicht over het Unesco Werelderfgoed. Bij helder weer kun je de eilanden Ameland en Schiermonnikoog zien liggen. Wordt het koud? De visserstruien van Waddenwol in Moddergat houden je lekker warm.
18
Whiskyproeverij in Warfstermolen
Tijdens de koude dagen kun je in Warfstermolen een whiskyproeverij beleven. De eigenaren van logement Doosje hebben een collectie van meer dan honderd verschillende whisky’s en laten hun gasten daar graag van meegenieten.
Herfstwandeling bij Staten en Stinzen
Wat is er in de herfst mooier dan een heerlijke wandeling door het bos? Ontdek de vroegere rijkdom van de streek en bezoek de Staten en Stinzen met Roodbaardtuinen. De mooiste locaties zijn Park Vijversburg in Tytsjerk, Stania State in Oentsjerk, De Klinze in Aldtsjerk, Fogelsanghstate in Veenklooster en Rinsma State in Driezum.
TE BEZOEKEN IN HET NAJAAR 4
5
Schaatsen
Foto’s: Marcel van Kammen en Stichting RMT, tenzij anders vermeld.
Voor een Elfstedentocht is er vijftien centimeter ijs nodig, maar op een paar centimeter ijs is ook al veel mogelijk. Kinderijsbanen zijn te vinden in Anjum en Lauwersoog. Liever op natuurijs? De Ryptsjerksterpolder bij Leeuwarden en de Jan Durkspolder in Nationaal Park De Alde Feanen zijn één van de eerste plekken waar men terecht kan als het vriest.
Foto: It Fryske Gea.
Griezelpompoen maken
Voorafgaand aan Halloween kunnen kinderen in Nationaal Park De Alde Feanen ‘griezel-pompoenen’ maken. Kinderen leren onder andere hoe je een pompoen uitholt en hoe je ze zelf thuis kunt kweken. Daarnaast houdt It Fryske Gea in het natuurpark ook een herfstwandeling met broodjes bakken bij het kampvuur voor de jeugd en een excursie natuurfotografie in de herfst voor volwassenen.
6
Nacht van de Nacht
Beleef de nacht op zaterdag 29 oktober tijdens een nachtwandeling in Hallum, langs de Waddenzee. Het buitendijks gebied in het noorden van Friesland beschikt over één van Europa’s grootste kwelders. Nergens zijn de sterren zo helder als hier aan de waddenkust. Nationaal Park Lauwersmeer heeft zelfs de titel Dark Sky Park gekregen. Zie jij de Kleine en de Grote Beer?
7
Kerstfair Dickens Dokkum
Op vrijdag 16 december moet je in Dokkum zijn tijdens de Kerstfair in Dickensstijl. Tachtig kraampjes met kerst-, winteren woonartikelen staan opgesteld in de binnenstad. Honderd figuranten in Dickenskledij en koperblazers en koren zorgen voor een echte kerstsfeer in de Elfstedenstad.
9
Spokentochten
In de regio worden in het najaar veel spoken- en horrortochten gehouden. Voor kinderen maar ook voor volwassenen. Duistere personen struinen door de landerijen en schuilen in onverwachte hoeken om je te laten schrikken. Angstaanjagende kreten echoën door de nacht. De tochten worden gehouden in Burgum, Eastermar, Oudwoude en Aldtsjerk. Durf jij het aan?
8
Midwintertochten
Traditiegetrouw vindt op Tweede Kerstdag, maandag 26 december, de snertwandeltocht plaats in Harkema. Dit is een wandeltocht van 7, 13 of 20 kilometer met na afloop zelfgemaakte erwtensoep. In Surhuizum wordt woensdag 28 december de Slach om ‘e Toer wandeltocht gehouden. Een tocht van 10, 20 of 30 kilometer. Beide routes gaan door het mooie wandelgebied in Nationaal Landschap Noardlike Fryske Wâlden.
10
Film- en theateravond
Buiten waait de wind door de bomen, binnen is het heerlijk warm bij de kachel. Een goede film of theatervoorstelling maakt de avond compleet. In Twijzel en Kollum worden dit najaar meerdere filmavonden gehouden. Voor theater moet je in Burgum, Opeinde en Hurdegaryp zijn. In Burdaard, Dokkum en Holwerd kun je terecht voor beide.
>> Meer leuke najaarsuitjes? Kijk op www.eropuitinfriesland.nl
11
Noord-Friese winkeltjesroute
Vergeet even de bekende winkelketens. Trek er eens op uit met de auto of fiets en ga op ontdekkingstocht langs de Noord-Friese Winkeltjesroute aan de waddenkust. De laatste zaterdag van de maand stellen lokale ondernemers langs de route gezamenlijk hun deuren open voor het publiek. Nog leuke herfst- en kerstinkopen nodig? Bezoek dan eens deze ateliers, cadeau- of brocantewinkels. Voor de route zie op de kaart.
19
40 kinde
ruitjes
Dokkum Leeuwarden