Zorgbijlage FD 19 november 2019 by Mediahuis Noord

Dinsdag 19 november 2019

“Om langer thuis te kunnen blijven wonen hebben mensen een sterk netwerk nodig, en moet er goede technologie voor domotica, e-health en artificiële intelligentie voorhanden zijn.” Fransiska Mast, projectmanager Zorgbelang Fryslân

Zorg

Zorg van de toekomst Zelf aan de slag in de keuken en meer sporten Pagina 10

Pagina 6

“de christelijke identiteit sluit aan bij mij, ik hoef weinig uit te leggen.”

Eleos is specialist in christelijke geestelijke gezondheidzorg. We bieden hulp aan kinderen, jongeren en volwassenen. Natuurlijk helpen we je volgens de laatste wetenschappelijke inzichten, maar er is iets dat Eleos bijzonder maakt. Net als jij geloven wij dat God de Maker van het leven is. Vanuit dit geloof én onze expertise maken we verbinding met jou. Want wanneer je psychische problemen hebt, kan dit invloed hebben op je geloofsbeleving. Samen met jou kijken we of en hoe geloof een onderdeel van je behandeling of begeleiding vormt.

Samen op weg naar herstel, ook in Drachten, Leeuwarden en Sneek Meld je aan op www.eleos.nl

specialist in christelijke ggz

Zorg

Dinsdag 19 november 2019

Slimme zorgconsument omzeilt het meedragen van andermans kosten De solidariteit in het stelsel van zorgverzekeringen neemt af. Meer inzicht in prijs en dekking zorgt ervoor dat meer mensen het aanvullende zorgpakket kiezen dat hun precies past. Zo delen ze niet mee in de kosten van de grootste zorgbehoevenden. Naast een hogere premie en lagere dekking zoeken verzekeraars andere wegen om de massa toch de zorgkosten te laten delen.

Peter Halbersma

et is met de halvering van de collectiviteitskorting voor een veel grotere groep mensen relevant geworden of overstappen van zorgverzekering handig is”, zegt woordvoerder Babs van der Staak van de Consumentenbond. ,,Je moet er niet van uitgaan dat alles voor jou blijft zoals het nu is. Zoek dus uit of je verzekering nog bij je past.” Het kabinet verlaagt per komend jaar de maximale korting via een collectief – zoals je werkgever of een vereniging waar je een lidmaatschap hebt – van 10 naar 5 procent. In ruil moeten verzekeraars met die collectieven tot afspraken komen om het welzijn van verzekerden te vergroten en de zorgkosten daarmee te verlagen. Denk aan dieetadviezen en hulp bij het stoppen met roken. De premies voor de basisverzekering gaan per 1 januari zowel omhoog als omlaag met enkele euro’s per maand, afhankelijk van de aanbieder, of blijven stabiel, zo werd vorige week duidelijk. Wie een vrije zorgkeuze wil, betaalt in het algemeen wat meer, en wie een online budgetpolis afsluit is goedkoper af. Met het verlagen van de collectiviteitskorting lijkt echter iedereen – twee derde van de Nederlandse verzekerden heeft een dergelijke korting – alsnog meer te gaan betalen. Voor de aanvullende verzekeringen ziet de Consumentenbond premiestijgingen bij de vier grote spelers in zorgverzekeringsland. Daarvoor is vaak wel hetzelfde zorgpakket verzekerd. Wel is het van groter belang de kleine lettertjes te lezen, als het gaat om wachttijd, medische acceptatie en contractering van zorgverleners. ,,Ook al heb je bij een basisverzekering een restitutiepolis, dan geldt die vrije zorgkeuze zeker niet altijd voor de aanvullende verzekering”, geeft Van der Staak als voorbeeld. Ook geldt dus steeds vaker een wachttijd, waarbij je bijvoorbeeld eerst een jaar verzekerd moet zijn om in het tweede jaar pas te kunnen profiteren van de dekking. De Consumentenbond merkt op dat een aantal verzekeraars in 2020 een wachttijd heeft toegevoegd voor beugels (orthodontie) bij kinderen, en voor het plaatsen van kronen, bruggen en implantaten in het gebit. Meer dan 80 procent van de Nederlanders met een zorgverzekering heeft ook een aanvullend pakket, zo weet zorgverzekeringsexpert Joris Kerkhof van vergelijkingssite Independer. ,,De belangrijkste aanvullende verzekeringen sluiten mensen af voor fysiotherapie, tandarts, ortho-

dontie en zwangerschap”, zegt Kerkhof. ,,Eerder hadden verzekerden uitgebreide aanvullende pakketten, en dan betaalde een man bijvoorbeeld ook mee aan de zwangerschapsdekking van de vrouw. Nu worden steeds meer passende modules gebruikt en komen de kosten van bepaalde zorg steeds meer terecht bij de echte gebruiker.” Independer ziet dat vooral de zeer uitgebreide aanvullende zorg komend jaar zeven à acht euro per maand stijgt. ,,Dat is eigenlijk een logische stap van de verzekeraars. Door meer transparantie maken mensen steeds meer de keuze voor een pakket dat goed bij ze past. Jaren geleden was 70 procent van Nederland nog nooit overgestapt, inmiddels ligt dit percentage op 50 procent. Dat betekent dat de verzekeraar de premie omhoog gaat doen of de dekking verlaagt. Er is nu vooral voor het eerste gekozen.” Het betekent dat mensen die veel aanvullende zorg nodig hebben, daar ook steeds meer zelf de kosten voor dragen. ,,We hopen dat klanten het kunnen blijven betalen. Twaalf maanden keer acht euro erbij is natuurlijk wel serieus extra geld”, zegt Kerkhof. ,,In ons huidige stelsel zouden we de zorgkosten met z’n allen moeten opbrengen, en ik hoop dat dat zo blijft. Je moet er niet aan denken dat je drie kinderen elk een beugel van 2000 à 3000 euro nodig hebben en dat je dat zelf moet betalen. Dan gaan mensen bij een lichte overbeet bij hun kinderen toch meer nadenken of zo’n ‘cosmetische’ ingreep wel nodig is. Terwijl het veel goed kan doen, ook voor je uitspraak.” Planbare zorg Zorgverzekeraars doen pogingen om de trend naar verzekeren van planbare aanvullende zorg; zoals fysiotherapie, orthodontie, de tandarts en zorg bij zwangerschap, af te zwakken. Zo worden dus wachttijden ingevoerd: eerst een jaar verzekeren voor orthodontie en pas in het tweede jaar bij dezelfde verzekeraar het recht op een beugelvergoeding. Het relatief nieuwe merk Just van CZ werkt ook op ongeveer eenzelfde manier. Just biedt een standaard aanvullende verzekering met vier keer fysiotherapie, maar als er na een ongeval veel meer nodig is, worden twintig bezoeken vergoed. En Just hanteert daarbij best een brede definitie van wat een ongeval betreft, bijvoorbeeld op kantoor of een blessure bij een sportwedstrijd, aldus Kerkhof. Daar waar een pakket met onbeperkt fysio niet meer bestaat – zes, negen en achttien keer zijn de standaard, en 28 bezoeken geldt als maximum – is dit een welkome nieuwe vorm voor als de nood aan de man is. ,,Je gaat een beetje terug naar de situ-

Naast een hogere premie en lagere dekking zoeken verzekeraars in 2020 andere wegen om de massa toch de zorgkosten te laten delen. Foto: ANP

Er worden meer passende modules gebruikt, zodat de kosten van bepaalde zorg steeds meer terecht komen bij de echte gebruiker

atie: aanvullende zorg wordt vergoed als dat het hardst nodig is”, zegt Kerkhof. ,,Nu plannen verzekerden steeds meer hun aanvullende zorg en ze rekenen uit of een aanvullend pakket wel uit kan. En als ze een pakket met negen keer fysiotherapie hebben, maken ze dat aan het eind van het jaar vol. Daar wordt door fysiotherapeuten ook wel eens op gestuurd in de behandeling. Voor het stelsel is het niet goed als er een prikkel is dat als je slecht uit bed komt of een beet-

je last hebt van de rug, je direct naar de fysio stapt. Ik denk dat Nederland een tolerant en sociaal land is, waarin men best wel wat extra wil betalen voor de echt zorgbehoevenden. De aanvullende verzekeringen worden echter wel steeds duurder, en mogelijk onbetaalbaar. En dat past mijns inziens niet bij ons land.” Om de prikkel tegen te gaan om je pakket ‘op te maken’ kun je bij verzekeraars nu ook je behandelingen doorschuiven naar het nieuwe jaar, als ware het belminuten op de mobiele telefoon. En het op- of afwaarderen van je aanvullende verzekering bij een ingrijpende omstandigheid in je persoonlijke levenssfeer, zoals het krijgen of adopteren van een kind, scheiding, of verlies van je baan. Dat moet ook voorkomen dat partners die komend jaar zwanger willen worden zich even verzekeren voor een niet-medische bevalling in het ziekenhuis, en het jaar erop weer terugtrekken uit die aanvullende verzekering. Hogere eigen bijdragen moeten dit shopgedrag ook tegengaan. Ook zijn er nu meer aanvullende verzekeringen, zoals Ontzorgdplus van ONVZ, die bij echte ziekte of een ongeval met blijvend letsel een fors geldbedrag beschikbaar stellen om het huis te verbouwen zodat iemand

daar kan blijven wonen. ,,Een keer dertig euro voor fysiotherapie zelf betalen als je niet verzekerd bent kan lastig zijn, maar is te doen. Maar een huis volledig aanpassen is dat niet.” Kerkhof vindt het een goede zaak dat er nieuwe van dergelijke verzekeringsvormen vanuit de markt komen voor als er echt wat aan de hand is en de zorgkosten hoog worden. ,,Voor mensen zonder dikke portemonnee die ineens wel veel zorg nodig hebben is er dan een vangnet.” Goedkoop niet altijd duurkoop Kerkhof merkt als tip nog op dat de keuze voor een naturapolis met beperkte dekking – ook wel een budgetpolis genoemd – prima kan zijn, als je goed weet wat de gevolgen ervan zijn. Dat wil zeggen: je moet misschien voor zorg naar een ziekenhuis verder weg, met reiskosten voor eigen rekening. En als je toch die knieoperatie dicht bij huis wil en het ziekenhuis bij jou in de buurt is niet gecontracteerd, betaal je 25 procent zelf. ,,Let dus goed op wat je voor een bepaalde prijs krijgt. En enige geruststelling bij deze polissen: als je met spoed zorg nodig hebt en je wordt naar een niet gecontracteerd ziekenhuis vervoert per ambulance, dan wordt de zorg alsnog wel vergoed.”

Diaconale werkvakanties een midweek de handen uit de mouwen voor dak- en thuisloze medemensen die even op adem komen Gegarandeerd onvergetelijk, waardevol, verrijkend en verrassend……

…. boek nu via de mail of bel Giften voor dit diaconale project zijn van harte welkom Stichting Het Passion Torenallee 6 6999 DD Hummelo

Tel. 0314 382 462 info@hetpassion.nl www.hetpassion.nl

Triodos Bank NL11 TRIO 078.13.22.618

van Nederland Dan bent u bij de grootste outlet (1200 m2) aan het juiste adres

www.dezorgoutletxxl.nl

MAAK JIJ MIJ BLIJ? Met € 20,- per maand helpt u mij aan: voeding, kleding, therapie en verbandmiddelen.

WWW.JEMIMA.NL/ financiele-adoptie

Contactgegevens de Zorgoutlet XXL Bolderweg 2 (ingang B15), 1332 AT Almere | Tel. 036-525 87 41 E. info@dezorgoutletxxl.nl | www.dezorgoutletxxl.nl

Zorg

Dinsdag 19 november 2019

Liever op bezoek bij Engelien dan naar het verpleeghuis Aan de eettafel van Engelien Perridon zitten drie keer in de week zes dementerende ouderen. Al keuvelend en knutselend vermaken zij zich met elkaar in deze kleinschalige dagopvang in Oppenhuizen. Redmar Bosma

et is hier erg gezellig onderling. We accepteren elkaar en er is geen gekibbel. En omdat er niet zo veel mensen zijn, blijft het gemoedelijk. Bovendien maken we uitstapjes. Naar de opening van het Waddencentrum bijvoorbeeld. Erg leuk was dat.” Gerda is een van de bezoekers die vandaag de dag begint met een kop koffie in de woonkamer van Engelien Perridon. Of eigenlijk, in een van de twee woonkamers. Toen Perridons buren in 2017 verhuisden, zag ze haar kans schoon. Ze kocht met haar man het aangrenzende huis en startte het zorgproject Beleef, waar ze tot op de dag van vandaag veel voldoening uit haalt. Het idee begon te borrelen toen ze nog werkzaam was in de zorg. ,,Ik heb 24 jaar in een verpleeghuis in

Sneek gewerkt. Momenteel werk ik nog in een zorgboerderij, ook in Sneek. Maar het staat me tegen hoe het nu in de zorg gaat. Twee afdelingen worden één, er zijn steeds minder handen aan het bed en het aantal regeltjes neemt bij de grotere instellingen in rap tempo toe. Hierdoor zit je steeds langer achter het bureau”, vertelt Perridon. Haar ontslagbrief heeft ze al verstuurd. ,,Zo kan ik me straks volledig richten op Beleef.” Die tijd heeft ze nodig. Vlak na het begin van het project twijfelde ze nog over het initiatief omdat het aantal aanmeldingen achterbleef, maar die zorgen zijn zo goed als voorbij: nu schuiven in totaal elf ouderen aan en daar komen nog zes bij. Vandaar dat de deuren van haar opvang vanaf januari een dag extra open staan.

is laag”, zegt Perridon, die haar inkomsten via de WMO en het persoonsgebonden budget krijgt. ,,Ook de partners van de mensen die hier komen zijn blij met de opvang. De gasten zijn hier van half tien tot half vier. Daardoor wordt de partners zorg uit handen genomen. Het kost veel tijd en energie om samen te wonen met iemand die dement is of wordt. Het is namelijk niet vertrouwd om diegene alleen thuis te laten. De partner heeft zo ook wat tijd voor zichzelf. En het verpleeghuis wordt op deze manier op afstand gehouden. Nu zijn ze gewoon op bezoek bij Engelien.” Samen met acht vrijwilligers zorgt Perridon ervoor dat haar gasten zich niet vervelen. ,,Na de koffie gaan we wandelen”, zegt ze, terwijl buiten twee oudere mannen van de opvang voorbij stiefelen. ,,Zij gaan vaak met zijn tweeën op pad. Even naar de slager of voor een potje biljart.” De ouderen slaan ook graag aan het knutselen. Pompoenen uithollen, bladeren van klei maken of breien. ,,Je moet daarbij wel uitkijken dat het niet te kinderachtig wordt. De gasten zitten in het beginstadium van dementie, ze zijn zich bewust van wat ze aan het doen zijn. Dan kun je ze geen Zwarte Piet-kleurplaat laten kleuren.”

Zorg uit handen ,,De vraag naar kleine dagbestedingen stijgt. De eigen bijdrage is maar 17,50 euro, dus de financiële drempel

Kelder vol koffiemelk Volgens Perridon is het belangrijk dat haar gasten hier structuur en sociale activiteiten hebben. ,,Als ze

Er zijn steeds minder handen aan het bed en het aantal regeltjes neemt in rap tempo toe

thuis zouden blijven, gaan ze zo tien keer naar de Albert Heijn om koffiemelk te halen en staat de kelder in een mum van tijd vol.” Het maakt duidelijk dat het omgaan met de Beleef-gasten soms wat aanpassing vraagt. ,,Door hun dementie moet ik vaak dingen herhalen. Ze vergeten het zo. Dat vergt geduld. De verhalen die ze vertellen kloppen ook niet altijd. Dan beginnen ze over een gesprek dat ze kortgeleden met hun ouders hadden, terwijl die er natuurlijk niet meer zijn. In het begin sprak ik ze dan wel eens tegen, maar nu weet ik dat het beter

De daggasten maken een praatje met Evelien Perridon (midden achter) aan de keukentafel van Beleef. Foto: Simon Bleeker

is om mee te gaan in hun beleving.” ,,Soms weten ze niet meer waarom ze hier überhaupt zijn. Dat leg je dan uit en dan krijg je een uur later dezelfde vraag. ‘Dat zal mijn dochter wel geregeld hebben’, vullen ze dan in. Het is wel eens sneu om te zien. Ook omdat ze steeds meer moeten inleveren, zoals autorijden. Het wordt alleen maar minder. Soms komen ze niet meer goed uit hun woorden als ze een verhaal vertellen. Dat vinden ze frustrerend. Maar je maakt ook genoeg grappige dingen mee, hoor. Laatst vroeg een man mij: ‘Engelien, wat moet je in hemelsnaam doen met een overschot aan huisdieren?’ Je hebt geen idee waar dat ineens vandaan komt, waardoor we ook wel erg moeten lachen.” Weer samen Terwijl een bezoeker wegdommelt in een comfortabele stoel, raken twee andere mannen in gesprek over hoe ze elkaar leerden kennen. ,,Herman en ik kennen elkaar al heel erg lang”, vertelt Appie. ,,We tennisten altijd samen. Dat lukte op een gegeven moment niet meer. Via via kwam Herman erachter dat ik hier geregeld kom en besloot zich ook in te schrijven bij Beleef. Zo zitten we hier weer samen. Dat is toch heel bijzonder.” Appie is naar eigen zeggen een van de eerste ouderen van Beleef. ,,Ik kom hier al zo’n tweeënhalf jaar.” Perridon hoort het antwoord vanuit de keuken en draait haar hoofd. ,,Een jaartje”, zegt ze met een knipoog.

Zorg

Dinsdag 19 november 2019

Niet alle woningen waar ouderen nu wonen zijn geschikt om (zwaardere) zorg te kunnen bieden. Het aanpassen kost de gemeenschap dertien miljard euro, becijferde ActiZ. Foto: ANP

Ouderenzorg Langer thuis blijven wonen vergt De tijd is voorbij dat de samenleving kon zeggen: straks bent u oud en zorgen wij voor u in het verpleeghuis. Door de vergrijzing komen er steeds meer mensen die aangewezen zijn op zware zorg. Langer in de eigen omgeving blijven wonen is ook wat de meeste mensen willen. Maar daar moet je je wel op voorbereiden.

Wybe Fraanje

at is oud? De een is oud op zijn 65e en de ander pas op zijn 95e.” Nynke Wilbrink, voorheen werkzaam bij het Nationaal Programma Ouderenzorg en nu voor Zorgbelang Fryslân, schetst dat gezondheid broos en onberekenbaar kan zijn. Plotseling kan je iets overkomen waardoor je van de ene op de andere dag zwaardere zorg nodig hebt. Soms is er, na een revalidatieperiode, niet onmiddellijk plaats in het verzorgingshuis. Dan belandt iemand op de wachtlijst. Die wachtlijsten worden steeds langer (zie kader), en door de vergrijzing zal dat zo blijven.

Overheid, verzekeraars en zorgsector werken dan ook aan de voorwaarden die veilig thuis blijven wonen mogelijk maken. Veel zorg kan namelijk ook thuis plaatsvinden. Soms moeten er wat bouwkundige aanpassingen aan het huis plaatsvinden, zoals het naar de begane grond verplaatsen van slaap- en badkamer of het aanbrengen van een traplift; soms kunnen technologische innovaties uitkomst bieden, zoals zorgrobots of domotica; soms kan de patiënt zelf ook veel betekenen in het zorgproces, zoals het opnemen van bloeddruk of hartslag en het digitaal doorgeven van de waardes. Thuiszorg blijft efficiënt en betaalbaar als ouderen in bijvoorbeeld hofjes bij elkaar gaan wonen. ,,Maar regelgeving moet het niet in de weg staan”, zegt

Wilbrink. ,,Als je samen met een vriendin in hetzelfde huis wilt wonen om mantelzorg te kunnen bieden, heeft dat nu direct financiële consequenties. Kangoeroewoningen of zorgunits in de tuin moeten ook niet tegengewerkt worden door regeltjes.” Samenwerking Dit betekent een behoorlijke transitie in de zorg, voor zowel burgers als professionals, en het is dus zaak om goed op deze toekomst voorbereid te zijn. ,,Voor die transitie is een optimale samenwerking nodig tussen de zorgaanbieders, gemeenten en woningcorporaties”, zegt Bert Bokma, manager van Zorgkantoor Friesland, dat verantwoordelijk is voor de plaatsing in verpleeghuizen. ,,Die samenwerking is er wel, maar om goed toegerust te zijn voor de toekomst moet die verder verbeteren. Iedereen in Fryslân ziet de urgentie en als vanaf nu de schouders er heel actief onder gaan, is het perspectief goed.” Zorgbelang Fryslân, dat patiëntenbelangen in de provincie behartigt, speelt hierbij een belangrijke rol. In samenspraak met gemeenten wordt gewerkt aan een betaalbaar en duurzaam stelsel van zorg en welzijn in Fryslân. Fransiska Mast werkte mee aan het onderzoeksprogramma Seker en Sûn, een toekomstverkenning van het zorglandschap in 2030 en verder. ,,We willen naar een scenario waarin een hoogwaardige technologie gekoppeld wordt aan een laag-in-

De meeste mensen willen eerst weten hoe het thuis komt, en daarna komt pas de zorgvraag

dividualistische omgeving”, legt ze uit. ,,Om langer thuis te kunnen blijven wonen hebben mensen en sterk sociaal netwerk nodig, en moet er goede techniek voorhanden zijn.” Die technologie is nodig voor bijvoorbeeld domotica, de verzamelnaam van elektronische huishoudelijke hulpmiddelen zoals een functie die automatisch de gordijnen open en dicht doet. Ook e-health, waarbij Patiënten zelf hun hartslag en bloeddruk kunnen meten en op een app invoeren, en artificiële intelligentie als zorgrobots zijn innovaties die de drukbezette wijkzuster veel bezoekjes kunnen besparen. Verreweg de meeste ouderen zullen aanpassingen in hun woning of

leefstijl moeten hebben om er te kunnen blijven wonen. Woonvormen als hofjes maken samenwerking met buren en mantelzorgers makkelijk. Je hebt nu in de thuiszorg te maken met de ochtend- en avondspits: het helpen wassen en aan- en uitkleden en het aantrekken van steunkousen en dergelijke. Als meer cliënten van de thuiszorg geclusterd wonen, kan de thuiszorg efficiënter werken. Competenties Zorgbelang heeft zogenoemde competenties opgesteld, die burgers enerzijds en zorgprofessionals anderzijds nodig hebben om zorg langer thuis te kunnen bieden. ,,We kijken veel meer naar zingeving en veerkracht dan alleen maar naar fysieke gezondheid”, zegt Wilbrink. ,,En wat belangrijk is: we moeten begínnen bij de leefwereld en niet bij hoe we het gaan organiseren. Dan wordt het zo’n organisatorisch vehikel dat niet aansluit bij wat de persoonlijke behoeften zijn en wordt het iets opgelegds.” In Dantumadiel werkt Zorgbelang samen met de gemeente in het project Ik bin der klear foar. Op informatieavonden werden jongere en oudere ouderen bijgepraat over de zorg van de toekomst en wat je eraan kunt doen om daar klaar voor te zijn als het nodig is. Binnenkort begint een proefproject waarbij ouderen stapje voor stapje hun huis en zichzelf voorbereiden op de toekomst, vertelt Mast. ,,We hebben ruim negentig

Zorg

Dinsdag 19 november 2019

Wachtlijsten in de verpleeghuiszorg lopen op Groei van het aantal (kwetsbare) ouderen 2015

2040

65-plussers

3,1 miljoen

4,8 miljoen

Alleenwonende 65-plussers

920.000

1,73 miljoen

90-plussers

117.000

340.000

Mensen met meerdere chronische aandoeningen

4,3 miljoen

5,5 miljoen

Dementie-patiënten

154.000

330.000

Dementie-patiënten met indicatie verpleeghuis

76.000

165.000

Ouderen thuis

1,2 miljoen

2,5 miljoen

Ouderen in verpleeghuis

100.000

150.000

Beroepsbevolking neemt af 2015

2040

Niet-werkenden t.o.v. werkenden

1 op 3

1 op 2

Werkenden in de zorg t.o.v. totaal aantal werkenden

1 op 7

1 op 4

Aantal 50-64-jarigen per 85-plusser (mogelijke mantelzorgers)

10 op 1

4 op 1

voorbereiding en samenwerking aanmeldingen voor dertig plaatsen in het proefproject. Groen en rijp door elkaar: het gaat van 65 tot 80 jaar.” Het gaat daarbij niet alleen maar over gezondheidszorg, zegt Wilbrink. ,,Het gaat ook over leefkwaliteit. Sommige dingen kun je nu eenmaal niet meer doen als je ouder wordt. Dat leidt tot vragen als: ben ik nog wel van waarde? Ouderen worden te vaak alleen gezien als zorgvragers, maar ze kunnen nog lang actief blijven, als mantelzorger bijvoorbeeld. Vroeger was het zo: straks ben jij oud en gaan wij voor je zorgen in het verpleeghuis. Maar daar is de mat

onderuit getrokken. Dat is gewoon niet meer haalbaar. Dat is niet per se slecht. Het gaat erom dat je in evenwicht blijft. Ouderen hebben met heel wat factoren te maken die hen uit evenwicht kunnen brengen. Die factoren moeten ondersteund worden.” Doolhof Waar veel ouderen tegenaan lopen is het doolhof aan regels. Wat valt onder de Wet maatschappelijke ondersteuning, wanneer komt de Wet langdurige zorg erbij kijken, en wat betekent dat allemaal voor de financiering van mijn zorg. In 2015 werd

Ouderen hebben met heel wat factoren te maken die hen uit evenwicht kunnen brengen

de Algemene wet bijzondere ziektekosten (AWBZ) afgeschaft om plaats te maken voor de Zorgverzekeringswet (Zvw), de Wet maatschappelijke ondersteuning (WMO) en de Wet langdurige zorg (WLZ). Bokma: ,,Die transitie in het zorgstelsel heeft geleid tot een toename van de versnippering in de ouderenzorg. Er zijn heel wat loketten, heel wat schakeltjes tussen de verschillende zorgdomeinen. Die zorgen voor een ingewikkelde ‘cliëntreis’.” Er worden steeds inhoudelijke wijzigingen in het zorgstelsel doorgevoerd, waarbij patiënten meer zelf de regie krijgen over hun zorg. Maar

omdat tegelijkertijd bezuinigingen plaatsvinden, lijkt het net of alle wijzigingen verkapte bezuinigingen zijn. Wilbrink: ,,Dat leidt tot onbegrip en onrust. Dan lijkt het of je het door de strot geduwd krijgt.” ,,Mensen zien soms door de bomen het bos niet meer”, weet Tannie Peters, onafhankelijk cliëntondersteuner en adviseur bij de telefonische hulpdienst Adviespunt Zorgbelang. ,,De meeste mensen willen eerst weten hoe het thuis komt, en daarna komt pas de zorgvraag. In adviesgesprekken help ik mensen alle informatie te ordenen en hen weer in hun kracht te zetten.”

Friesland. ,,Wij noemen dat de ‘verkeerdebeddenproblematiek’.” In Fryslân valt dat nog erg mee, aldus Bokma. Ook de wachtlijsten in de verpleeghuiszorg zijn hier nog vrij beperkt. Die komen soms alleen voor omdat een voorkeursvoorziening dichtbij de woonplaats van de cliënt niet direct beschikbaar is. Er zijn meer factoren voor het ontstaan en oplopen van wachtlijsten. De drempel tussen thuiszorg (geregeld in de

Zorgverzekeringswet) en verpleeghuiszorg (Wet langdurige zorg) is soms hoog. Cliënten in de thuiszorg moeten een eigen bijdrage gaan betalen als ze op een wachtlijst komen voor een verpleeghuis, omdat ze dan onder de WLZ vallen. Cliënten zouden een indicatie voor de WLZ om die reden uitstellen. Ook willen veel ouderen graag in een verpleeghuis in hun vertrouwde omgeving terecht komen. Daar is nu eenmaal niet altijd op stel en sprong een plaats vrij.

Wachtlijsten

Wachten op een plekje in het verpleeghuis De wachtlijsten in de verpleeghuiszorg zijn het afgelopen jaar met meer dan de helft toegenomen, tot 14.500, becijferde het televisieprogramma Meldpunt afgelopen zomer. Uit cijfers van Zorginstituut Nederland blijkt dat de wachtlijsten in april 58 procent langer waren dan in april vorig jaar. Door de vergrijzing zal het probleem toenemen: in 2030 is het aantal tachtigplussers gegroeid van 700.000 naar 1,25 miljoen. ActiZ, de branche-organisatie

van zorgondernemers, waarschuwt dat het aantal bedden in de verpleeghuiszorg wel zal toenemen, maar dat die toename de groei van de wachtlijsten niet kan bijbenen, al was het maar omdat er onvoldoende personeel is. Ouderen blijven langer thuis wonen. Ook als ze steeds kwetsbaarder worden. Dit betekent dat de behoefte aan een plaats in een verpleeghuis vaak acuut ontstaat: iemand krijgt een ongeluk of wordt ziek en heeft echt zwaardere

zorg nodig, of een mantelzorger valt weg. Ook komt het voor dat mensen na een ziekenhuisopname, na een eerstelijnsverblijf (dus niet in het ziekenhuis) of na een revalidatieperiode niet meer terug naar huis kunnen. In dergelijke gevallen is direct 24 uurszorg nodig. ,,Het komt voor dat patiënten noodgedwongen te lang in een ziekenhuisbed moeten blijven terwijl dat niet meer nodig is gezien de vereiste zorg”, zegt Bert Bokma, manager van Zorgkantoor

Vellinga Optiek; al het goede voor oor uw ogen LEEUWARDEN - Vellinga Optiek staat al sinds 1996 voor de beste zorg en service voor uw ogen. Naast de gebruikelijke diensten, zoals oogmetingen, lenzen en brillen heeft Vellinga Optiek ook drie optometristen in dienst; oogspecialisten die gelijk kunnen zien of er iets mis is met het oog. “Ik zeg altijd, een optometrist kan direct zeggen of het pluis of niet pluis is met het oog,” vertelt optometrist Akko Vellinga, “als er iets mis is kunnen we iemand doorsturen naar de oogarts, soms zelfs nog dezelfde dag.” Klanten krijgen hierdoor vaak eerder hulp dan wanneer ze langs de huisarts gaan. “Bij een verwijzing via de huisarts kan het langer duren voordat je terecht bent bij een oogarts. Een optometrist zorgt ervoor dat dat proces sneller gaat en kan vaak met grote zekerheid zeggen of er iets mis is met het oog. Een vroege diagnose en gerichte behandeling is heel belangrijk.”

van kinderen. Ogen van jonge mensen hebben daglicht nodig om goed te ontwikkelen.” Het opsporen en corrigeren van deze myopie bij kinderen is heel belangrijk. We kunnen namelijk deze afwijking tegenwoordig door middel van zogenaamde myopie controll met speciale brillenglazen of contactlenzen (en eventueel oogdruppels in samenwerking met oogartsen) behandelen. Het op jongere leeftijd afremmen van de toename van myopie kan oogproblemen op oudere leeftijd helpen voorkomen. Sinds 2002 werkt Vellinga Optiek samen met het bedrijf Eyescan Oogzorgkliniek. Zij verzorgen ooglaserbehandelingen en lensimplantaties voor mensen die geen lenzen kunnen verdragen of liever geen bril dragen. Ook mensen die van beroep geen bril mogen dragen, denk bijvoorbeeld aan piloten of agenten, kunnen hier terecht. Vellinga verzorgt hiervoor de vooronderzoeken die nodig zijn voordat een ooglaserbehandeling wordt gedaan en de na-controles.

Nog paar puntjes Akko Vellinga is één dag per week te vinden bij oogkliniek Oog&Welzijn in Dokkum en Grou, de rest van zijn werkdagen helpt hij zijn klanten in Leeuwarden: “Ik vind het fijn om mensen te helpen en ogen zijn natuurlijk heel erg belangrijk. Het liefst geef ik elke klant de allerbeste hulp en service die er bestaat.”Steeds vaker helpt Vellinga ook kinderen in zijn kliniek: “We zien dat deze groep op steeds jongere leeftijd een minafwijking krijgt en dus een min-bril nodig heeft. Vooral in Azië is dit een enorm probleem maar ook hier komt het steeds vaker voor.” wDe optometrist in Leeuwarden weet heel goed waardoor dit fenomeen steeds vaker voorkomt, “kinderen kijken steeds vaker op mobiele telefoons en spelen steeds minder buiten. Dit heeft een negatief effect op de ontwikkeling van de ogen

Vellinga Optiek onderscheidt zich door door te werken met het beste personeel, de modernste en nauwkeurigste apparatuur en door het aanbieden van de nieuwste collecties. Zo werken ze in de winkel met een OCT scan. “Deze geavanceerde scan kan van alle lagen in het netvlies opnames maken en helpt met het vroeg opsporen van oogaandoeningen,” legt Vellinga uit, “denk hier bijvoorbeeld aan glaucoom. Ook de voortgang van bepaalde oogziektes kunnen we met dit apparaat heel nauwkeurig volgen.” Kortom, bij Vellinga Optiek kunt u terecht voor de allerbeste oogzorg, moderne en slimme technieken en wordt u geholpen door een team van professionele optometristen, opticiens en verkopers en natuurlijk met de vriendelijkste service. Zij helpen u graag!

Zorg

Dinsdag 19 november 2019

Maeykehiem Zelf koken en sporten in de woongroep Maeykehiem zet in de woongroep voor mensen met een verstandelijke beperking in Sint Nicolaasga de bewoners in bij het koken. En ook bewegen heeft de zorginstelling hoog in het vaandel. Saffira Rijkee

rik! Moast no ris sjen! Erik! Moast sjen!” Tjitse, een bewoner van Maeykehiem, woonzorgcentrum voor mensen met een verstandelijke beperking, roert trots in een pan vers gemaakte pastasaus. Het is half zes en de bewoners van Bouwen 33 kunnen bijna aan tafel. Tjitse is vandaag de kok van woongroep Bouwen 33, zegt begeleider Mien Brouwer, die vanavond samen met haar collega Grietje Popma op de groep werkt. In dit huis wonen zes clienten van Maeykehiem: Danny, Thimo, Tjitse, Ronald, Erik en André. Erik zit in een rolstoel en vindt het te spannend om zich voor te stellen. Ronald komt zijn kamer niet uit nu een journalist van de krant en zelfs een fotograaf er zijn. Danny is uit eten met zijn ouders.

Tjitse vindt het fantastisch, zelf koken. Hij staat hardop lachend te roeren, zijn rollator aan de kant geschoven. Macaroni staat vandaag op het menu. ,,Een vegetarisch recept met gehakt”, lacht Mien. Helemaal zonder pakjes en zakjes gemaakt, want dat is hoe ze sinds een jaar elke dag koken op Bouwen 33. Mien en haar collega Astrid waren de kartrekkers van het zelf koken, vertelt Mien. ,,Toen de centrale keuken dichtging moest iedereen zelf gaan koken, of je kon je eten kant-en-klaar bestellen bij een bedrijf. Ik heb voor het zelf koken gepleit. Samen koken en vers eten is veel beter, lekkerder en gezonder voor cliënten. Ze ruiken de geuren, zijn bij hun eten betrokken. Je merkt aan ze dat ze het echt lekkerder vinden. Diegenen die kunnen praten geven dat ook aan.” Mien snijdt intussen chilipeper en knoflook, Tjitse roert vrolijk verder. Thimo zit op de bank met zijn

touwtjes te spelen. Hij wil niet meehelpen nu er extra bezoek is. Ronald zit nog steeds op zijn kamer. ,,Hé Mien, sil ik Ronald helje”, vraagt Tjitse. ,,Even Nederlands hè, Tjitse”, zegt Mien. En tegen de verslaggever: ,,Ik moet zijn Nederlands onderhouden van zijn moeder.” ,,Hé Mien!”, grijnst Tjitse alweer afgeleid, knikkend naar zijn saus. ,,Goed zo, wat kun jij goed koken!” Mien draait het vuur lager en voegt de knoflook en peper toe. ,,Oh, dit moet mem zien!”, roept Tjitse. Dressing Samen maken ze de dressing voor de sla. ,,Ga jij Ronald maar halen”, zegt Mien daarna. ,,Hij moet de tafel dekken.” Ronald wil niet, dus we lopen met z’n allen naar zijn kamer en dan komt hij toch naar buiten. ,,Tjitse klopt niet eens!”, zegt hij verontwaardigd tegen Mien. ,,Hij doet zomaar de deur open!” Terug in de huiskamer vult Tjitse zijn rollator met borden en vervoert ze naar de eettafel. De groep van Bouwen 33 heeft een gezellig huis met een eigen voordeur, hoge ramen, overal foto’s van bewoners en veel planten. Tjitse blijft heen en weer lopen met zijn rollator, nu met glazen. Uiterst voorzichtig en heel precies zet hij ze op tafel. Ronald haalt, zit-

Tjitse en Mien koken macaroni terwijl Erik wacht tot het eten klaar is. Foto’s: Simon Bleeker

Bewegen doet zo veel voor mensen. Als cliënten hier een avondje los mogen gaan zie je dat dit hun goed doet

tend op zijn rollator, de cassis en de mayo – ,,Mijn favoriet” – en zet ze – ,,Hatseflats!” – op tafel. Dan slingert hij zijn rollator onder zich vandaan – ,,Huppetee!” – en haalt twee glazen uit de keuken. ,,Pérsoneel!”, roept hij als hij terugkomt. Er moet nog wel kaas door de macaroni, zegt hij tegen Mien. Anders wil hij het niet hebben. Thimo kijkt nog steeds bedenkelijk toe vanaf de bank. Vreemd bezoek is een hele inbreuk op de routi-

ne van de groep. Nee, schudt hij met zijn hoofd als Mien hem aan tafel uitnodigt. ,,Erik, jij gaat morgen naar heit en mem, hè”, informeert Mien. Dit zorgt voor een grote glimlach op Eriks gezicht. Hij kan communiceren met zijn taalcomputer: begeleiders kunnen daar tekst op inspreken waar Erik op kan reageren. In dit geval spreekt zijn gezicht boekdelen. Niet ingewikkeld Het eten is klaar. ,,Drie kwartier en er staat een verse maaltijd op tafel”, zegt Mien, terwijl ze Erik eten geeft. ,,Zonder pakjes en zakjes klinkt zo ingewikkeld, maar dat is het helemaal niet. Thimo, kom maar lekker eten! Lekker macaroni! Het is zó lekker!” Grietje stimuleert Hendrik te eten. Als zijn bord leeg is wil hij meer. Thimo waagt het er eindelijk op en komt aan tafel zitten. Er had meer kaas door de macaroni gekund, vindt Ronald. Iemand laat een boertje. ,,Viespeuk!”, lacht Ronald. Als toetje krijgt iedereen een portie druiven. Danny komt binnen, met zijn ouders. Hij heeft ,,héérlijk, héérlijk” gegeten. Danny’s moeder loopt met hem naar zijn kamer en zijn vader schuift even aan tafel. Chinees eten heeft echt de voorkeur van zijn zoon, vertelt hij. Hendrik helpt de tafel afruimen. Ronald wil niet, want hij heeft het gisteren al gedaan. Hij gaat in een leunstoel zitten uitbuiken. ,,Hèhè.” Even later rent hij – ,,Joepie!” – naar zijn kamer. Project vitaliteit Trijn van der Meulen, sinds een jaar bestuurder van Maeykehiem, is heel blij met de vorderingen die haar organisatie maakt op het gebied van voeding en beweging. Het Project Vitaliteit ging in 2017 van start. Voeding als medicijn inzetten is het uiteindelijke doel, zegt ze. ,,Zo ver ben je natuurlijk niet zomaar, maar het is wel waar we naartoe willen. Dat steeds meer groepen zelf koken en steeds vaker zonder pakjes en zakjes vind ik echt een supermooie ontwikkeling.” Naast voeding is voor beweging veel aandacht binnen Maeykehiem. Sinds 2005 wordt samengewerkt met roc Friesland College, vertellen verpleegkundige Aukje Antsje Nauta en opleidingsadviseur Sylvia Verwey. Studenten kunnen hier een praktijkroute volgen waarmee ze vanaf dag één bij de organisatie leren en werken. Voor ze met cliënten mogen werken volgen ze een oriëntatietraject waarin ze onder meer over ontwikkelingspsychologie, autisme en epilepsie leren. Verwey: ,,Want je hebt wel een basis nodig om hier goed aan de slag te kunnen.” Op dit moment zorgen drie studenten van het centraal instituut opleiding sportleiders (cios) dat woongroepen en zelfs medewerkers in beweging komen. Nauta: ,,Elke maandagavond is er bijvoorbeeld een beweegactiviteit voor alle bewoners en elke acht weken wisselt het programma. ’s Zomers proberen we buiten te bewegen, ’s winters gebruiken we onze sporthal. Het is geweldig om te laten zien dat echt iedereen kan bewegen.” Om de voortgang van het vitaliteitsprogramma te waarborgen zorgt Verwey dat er altijd een mix van beginnende en gevorderde studenten op Maeykehiem werkt en leert. Want

Zorg

Dinsdag 19 november 2019

het programma moet vooral blijven bestaan. Nauta: ,,Net als voeding doet bewegen zo veel voor mensen. Als clienten hier een avondje los mogen gaan zie je dat dit hun goed doet.” Gewoon dóén is het motto binnen Maeykehiem, zegt Trijn van der Meulen. ,,Niet allemaal plannen maken op papier waardoor iedereen uiteindelijk de spirit verliest: gewoon beginnen. ,,We hebben nog een heleboel ambities, zowel op het gebied van voeding als medicijn, verbinding maken met het dorp en onze eigen biologische tuin. Maar we doen ook al heel veel mooie dingen, omdat we met elkaar gebruik maken van wat er is en er gewoon voor gaan.” Naar de sporthal Het is zeven uur, tijd om naar de sporthal te gaan. Nauta leidt de weg over het donkere terrein van Maeyke-

Samen koken en vers eten is veel lekkerder en gezonder voor cliënten

hiem. Ze houdt zelf van sport en ze gelooft sterk dat mensen vaak meer kunnen dan ze denken, zegt ze. ,,Ik vind het mooi dat te kunnen overdragen op cliënten.” In de gymzaal staat een springkussen waarop een paar bewoners met begeleiders grote ballen overgooien. Studenten Quirijn de Vrije, Mica Swarts en Twan Aalderts zijn druk bezig met de begeleiding. Bewoner Christian zit op een hometrainer en slalomt even later voorzichtig, De Vrije naast zich, om een stel pionnen heen. Douwe, een wat oudere man die achter zijn eigen rolstoel loopt, volgt apetrots zijn voorbeeld. Door de gymzaal is een parcours opgezet. Slalommen om de pionnen, een bal door een basketring gooien, kegelen en ten slotte een stepje open afstappen. Christian doet het aan de hand van De Vrije. De bal door de

ring zorgt bij Douwe voor een grote glimlach en Christian gooit zijn armen in de lucht en juicht als hij een punt scoort. Er komen steeds meer bewoners binnen. Mieke loopt achter een wandelwagen de zaal in. Wanneer ze de drukte binnen ziet, slaat ze haar hand voor haar mond en vlucht gauw de veilige kleedkamer weer in. Swarts probeert haar over te halen binnen te komen. De Vrije probeert intussen een balspelletje met bewoonster Thea te doen. Zij zit in een rolstoel en houdt met haar handen stijf haar wenkbrauwen vast. Dwang, legt begeleidster Jannie uit. De Vrije geeft niet op en blijft proberen haar de bal te laten voelen. De textuur van een basketbal leidt haar uiteindelijk even af. Om half acht komt Wietske wat leven in de brouwerij brengen. In sportkle-

ding komt ze de zaal in gerend, schuift Thea een stukje vooruit – ,,Sy stiet yn ’t paad!” – en rent tussen de pionnen door. Ze gooit een bal door de basket, beukt alle kegels om, trapt keihard een bal tegen het plafond en ligt helemaal in een deuk. Even later staat ze met een rood hoofd over te gooien met Aalderts en Nauta. Bewoonster Grietje komt gezellig op de bank langs de muur zitten. Ze gaat nog kerstkaarten maken, vertelt ze. Nee, daar is het niet te vroeg voor. Het is nooit te vroeg voor Kerst. Wietske is nog steeds fanatiek. Ze kopt ononderbroken ballen heen en weer met Aalderts. Maar dan is het acht uur. Het luchtkussen gaat uit en het wordt stil in de zaal. Grietje komt volgende week weer, zegt ze. ,,Bist een topsportster!”, zegt Nauta tegen Wietske, die vuurrood en grijnzend de zaal verlaat.

Aan alle ouders van Nederland Laat u tijdelijk verzorgen bij Boarnsterhim State in Aldeboarn In een van onze vier speciaal ingerichte hotelkamers voorzien wij u van alle zorg en service die u nodig heeft. U kunt tijdelijk bij ons verblijven na bijvoorbeeld een ziekenhuisopname, om uw mantelzorger te ontlasten of om gewoon even tot rust te komen. Neem voor meer informatie vrijblijvend contact met ons op.

085 - 13 057 67 ∙ info@boarsterhimstate.nl ∙ www.boarnsterhimstate.nl

Wat zorgen we toch goed hè, voor onze kinderen? We geven ze liefde, gezond eten en brengen ze wekelijks naar sport- of muziekles. Maar… hoe zorgen we voor hun ogen? Onze kinderen zijn steeds minder buiten, gamen dagenlang en kijken elke dag uren dichtbij op schermpjes. Bijziendheid, dus veraf slecht zien, is een groeiend probleem onder kinderen. Een bril is niet de oplossing: die helpt niet op de lange termijn¹. Maar hun ogen hebben ze nog wél hun hele leven nodig.

Toch? Zorg ook voor de ogen van je kind; doe de Kijk Verder oogcheck.

KIJK VERDER QF2213v1

ikkijkverder.nl

¹ Wildsoet CF, Chia A, Cho P, et al. IMI – Interventions for Controlling Myopia Onset and Progression Report. Invest Ophthalmol Vis Sci.2019;60:M106–M131

Vellinga Optiek. Optometrist OVN/Contactlensspecialist ANVC. Naauw 13-15, 8911 HW Leeuwarden. ADRESGEGEVENS Telefoon 058 216 21 24 ¹ Wildsoet CF, Chia A, Cho P, et al. IMI – Interventions for Controlling Myopia Onset and Progression Report. Invest Ophthalmol Vis Sci.2019;60:M106–M131E-mail info@vellingaoptiek.nl | www. vellingaoptiek.nl

(LOGO OPTICIEN)

“Met de juiste hulpmiddelen zo lang mogelijk zelfstandig thuis wonen!”

Actie: DayClock € 2 49,nu met gratis lijst* voor ou deren op afsta nd of mensen met dementie

Wij zijn er voor al uw mobiliteits-, revalidatie- en communicatiehulpmiddelen Deze multifunctionele klok combineert klokfuncties met de mogelijkheid voor familie en mantelzorgers om berichten, afspraken en foto’s op de klok te plaatsen vanaf een afstand. Help uw dierbare om in één oogopslag grip op de tijd en situatie te krijgen.

*Deze actie betreft de DayClock 10 inch en is geldig tot en met 31 januari 2020 op vertoon van deze advertentie op de volgende locaties: Leeuwarden, Sneek, Drachten, Heerenveen, Amersfoort en Zeist. Of bekijk de actie op onze website.

www.hulpmiddelencentrum.nl/actie | 0511 - 460 660

Zorg

Dinsdag 19 november 2019

Praktijkondersteuner ggz Hinke Herrema, mantelzorger/cursist Anja en gedragswetenschapper/trainer Eef Heinhuis (vanaf links). ,,It kostet de mienskip mear jild as de mantelsoarger omfalt. Dan is profesjonele hulp nedich.” Foto: Simon Bleeker

Training voor mantelzorgers: minder stress en rust in het hoofd Met veel liefde en toewijding zorgen mantelzorgers voor hun naaste, die door ziekte of ouderdom niet in staat is zelfstandig door het leven te gaan. Ze zijn er zo aan gewend er te allen tijde voor die ander te zijn. Totdat het niet meer gaat en ze overbelast raken en zelf voor hulp moeten aankloppen. Hinne Bokma

et overkwam Anja uit Harlingen. Ze verzorgt al geruime tijd haar ernstig zieke man. Doordat Anja er dag en nacht voor haar partner wilde zijn en hem wilde ontlasten, nam bij haar het piekeren toe en ging ze slechter slapen. Met deze klachten kwam ze in gesprek met de praktijkondersteuner van de huisarts, die haar goed heeft begeleid. Tijdens een consult bracht hij de mindfulnesstraining voor mantelzorgers onder de aandacht. Het zou misschien wel iets voor haar zijn. En nu, na afronding van de training van acht sessies, voelt ze zich een ander mens. Anja zegt dat ze steviger in haar schoenen staat. ,,Ik weet wat mij te doen staat als het piekeren en slecht slapen weer toeslaat. Ik doe dagelijks een oefening van zo’n kwartier of een half uur. Ik gun alle mantelzorgers de ervaring van deze training. Daar kom je verder mee.”

Anja volgde de training in Franeker. Ze ontmoette daar niet alleen lotgenoten die met dezelfde problemen te maken hebben, maar leerde vooral om op een meer gezonde manier om te gaan met de situatie waarin ze verkeert. ,,Al was ik eerst wat sceptisch. Ik was niet bekend met mindfulness. Maar het is absoluut niet zweverig.” Ruimte in het hoofd Trainer in Franeker was Eef Heinhuis. Ze is gedragswetenschapper en gecertificeerd mindfulnesstrainer. Aan de Dokter Fokkewei in Mantgum heeft ze haar eigen praktijk. Met behulp van oefeningen leert Heinhuis de mantelzorgers om ruimte in het hoofd vrij te maken. Daardoor zijn ze in staat om beter hun grenzen aan te geven. ,,Dat is heel belangrijk, er wordt onbedoeld altijd aan hen getrokken”, geeft Heinhuis aan. Om deze trainingen aan mantelzorgers te kunnen aanbieden is de stichting Byinoar in het leven geroepen. De stichting, waarvan Heinhuis secretaris is, heeft als doel het draagvlak voor MBSR-trainingen (mindfulness based stress reduction) voor mantel-

zorgers in Fryslân te vergroten. Ter versterking van het draagvlak heeft het stichtingsbestuur een projectgroep in het leven geroepen die bestaat uit een huisarts, praktijkondersteuner ggz, mindfulnesstrainer, doktersassistente en mantelzorgmakelaar. De eerste trainingen vonden plaats in Harlingen en Leeuwarden, gevolgd door Franeker en Sneek. Vorige week ging de training van start in Bolsward. Schuld en schaamte Loskomen van ingesleten patronen valt voor mantelzorgers niet mee. ,,Ze moeten loskomen van een deel van hun eigen leven, dat ze al jaren hebben geleid”, aldus Heinhuis. Ze geeft aan dat er bij veel mantelzorgers vaak schuld en schaamte zit en dat ze denken dat ze tekortschieten ten opzichte van degenen die ze verzorgen. ,,Dat ze niet voldoende kunnen doen. Maar dat gevoel is onterecht. Ze schieten niet tekort.” Juist als de mantelzorger rustig in het hoofd is, kan die er nog beter voor de ander zijn. Tijdens de training worden de mantelzorgers geconfronteerd met de onrust in hun hoofd. ,,Je traint hier om zelf de touwtjes meer in handen te nemen. Je leert dat je milder naar jezelf moet kijken, zonder de ander tekort te doen. Het leidt tot stressvermindering.” De mindfulnesstraining voor mantelzorgers is een combinatie van acht weken intensief oefenen en leren van elkaar als lotgenoten. Volgens Heinhuis gaan de meeste deelnemers zich tijdens de training al beter voelen en ervaren ze meer rust, krijgen ze meer energie en slapen ze beter. Anja herkent zich in dit beeld. De oefeningen, die ze op de training leerde, paste ze in de praktijk toe. Als

voorbeeld haalt ze een ademhalingsoefening aan. ,,Die brengt mij rust en zorgt ervoor dat ik meer ontspannen met de situatie kan omgaan. Ik ben nu in staat om mijn aandacht beter te verdelen. Ik vind nu ook tijd voor mezelf en kan weer genieten van kleine dingen.” Ze heeft het gevoel de ‘oude Anja’ terug te vinden. ,,De training brengt me verder. Hierdoor blijf ik op de been. En ook mijn man reageert positief.” Anja heeft dankzij de training geen rustgevende middelen van de huisarts meer nodig. Nuttig en waardevol Hinke Herrema, lid van de projectgroep van de stichting Byinoar, werkt als praktijkondersteunder ggz bij de huisartsenpraktijk H. Bergwerff in Winsum/Mantgum en huisartsenpraktijk Postma in Drachten. De huisarts verwijst overbelaste mantelzorgers door naar de praktijkondersteuner ggz om de klachten te verminderen door middel van gesprekken en behandeling. Herrema ervaart hoe nuttig en waardevol de gedragstrainingen van Heinhuis zijn.

Je leert dat je milder naar jezelf moet kijken, zonder de ander tekort te doen

De mantelzorgers leren anders te denken. ,,Minder soargen oer de dingen dy’t noch komme. Mantelsoargers binne minder somber.” Herrema wijst op het grote belang van de training. ,,As mantelsoarger jouwe se alle enerzjy fuort, ferjitte harren sels en kinne dêrtroch út balâns reitsje.” Maar ook degene die mantelzorg ontvangt is bij de training gebaat. ,,Dy is faak ûngerêst en is bang dat de mantelsoarger it net folhâlde sil.” De trainingen die de stichting Byinoar dit jaar aanbiedt zijn gefinancierd met subsidies. Van de mantelzorgers wordt een eigen bijdrage van vijftig euro gevraagd. ,,Bij Byinoar gaat het niet om het maken van winst. De stichting wil ook in de komende jaren graag deze mogelijkheid aan mantelzorgers aanbieden”, zegt Heinhuis. ,,Ik hoop op een meer structurele financiële aanpak, zodat mantelzorgers ook in de toekomst profijt kunnen hebben van de trainingen.” Eerder dit jaar had Heinhuis contact met zorgverzekeraar De Friesland. De zorgverzekeraar heeft bekeken of de training voor mantelzorgers in het verzekeringspakket kan worden opgenomen, maar heeft daar van afgezien. De Friesland verwijst naar de gemeenten, die verantwoordelijk zijn voor de mantelzorg. Praktijkondersteuner Herrema vindt dat de training zo laagdrempelig mogelijk moet worden gehouden en dat de gemeenten niet al te moeilijk moeten doen over de financiering. De training heeft volgens haar ook een preventief karakter. ,,Minsken dy’t hiel wat foar de kiezzen krije, wurde sa stipe. It kostet de mienskip mear jild as de mantelsoarger omfalt. Dan is profesjonele hulp nedich.”

defriesland.nl/samen

Kies voor samen. Samen met je vrienden en familie zoveel mogelijk uit het leven halen.

We zijn er voor je als je zorg nodig hebt. Maar we

aan danslessen als medicijn tegen Parkinson. En soms

doen meer. We helpen je ook bij een gezonde en

zetten we zelf de eerste stap. Zo brengen we jong en oud

vitale leefstijl. Daarom steunen we activiteiten op

in beweging met onze Apenkooi XL. Samen gaan we

het gebied van vitaliteit. Zoals Sport op Basisscholen,

voor de meest gezonde gemeenschap van Nederland.

waarbij gediplomeerde gymleraren zorgen voor beter

Waarin we elkaar helpen om gezonde keuzes te maken.

bewegingsonderwijs en ďŹ tte kinderen. We dragen bij

Kies voor samen. Samen met De Friesland. Doe je mee?

J I B E J D N I V E T M R A M W U K K DO KKUM!

T DO R N A E V L E P EDEXLOKALE ZORGWINK

LICHTWEKKER | WL460

• Ingebouwde radio • 8 natuurgeluiden • Ontspannen wakker worden

BLOEDDRUKMETER | M6 COMFORT

• Locatie meting: bovenarm • Melding onregelmatige hartslag: Ja • Geheugen functie

127.-

95 .

49.95

ELEKTRISCHE KACHEL | SO9280

PANTOFFELS 20% KORTIN G

• Elektrische kachel • Vermogen: 2000 W • Voor ruimtes tot 25m2

83.95

.95

ZIJDEZACHTE PANTOFFELS

• Verstelbare klittenband sluiting • Zachte uitneembare binnenzool • Wasbaar tot 30°C

WARMTEDEKEN | HB75

VAN

EBIED • Eenpersoons bovendeken 180x130 P HET GARTIKELEN, O T IS L • Extra zachte wasbare fl eece SPECIAERELATEERDEMOBIELS • 6 warmtestanden OT ZORG G ORS, SCO ROLLAT ROLSTOELEN. EN

95 .

AN! WEER AKEL R E T M KO E ZORGWIN N DE KOU M PE OODL A P IN ONZ

VOLLOEDEKENS, INFRAERLS! WARMT

EN PAN

TO F F

Expert Dokkum Kleine Breedstraat 6-8 | 0519-221944 expert.nl/dokkum | dokkum@expert.nl

T IJ DEL IJ K E ACTIE: OP M A AN DAG T/M DO NDE RDAG

Sinds 1986 30 jaar ervaring

SAMEN VERDER w w w.samen-verder.nl dag entree

50 +

28,

SHOWER FOAM

PER PERSOON

Vrijblijvend contact opnemen? Bel: 088-1303400 Voor Friesland: 0519-346056

t.w.v. 8,50

GRATIS

Actie: Dag entree + GRATIS Shower Foam (200 ml - t.w.v. € 8,50)

Verleng je wellness-momentje! Hou dat wellness-momentje thuis nog even vast. Bij een online of telefonische reservering van een sauna dag entree (op maandag t/m donderdag) ontvang je nu namelijk een heerlijke Shower Foam van het merk Scrub & Rub helemaal gratis. Deze heerlijke gel verandert onder de douche in een mousse. Door de volle en romige textuur is de foam zijdezacht voor de huid. Voorwaarden: Alleen geldig in combinatie met een online of telefonische reservering voor een losse wellness dag entree op maandag t/m donderdag, niet geldig in combinatie met andere acties of (actie)arrangementen. Actie loopt t/m 30 november, m.u.v. schoolvakanties (regio Noord). Je ontvangt de Shower Foam bij vertrek na je bezoek aan de Woudfennen. Je ontvangt willekeurig de geur ‘Mystery’ of ‘Magical’.

€ AL VANAF € 20,00

BADKLEDING & DAMESDAG

OVERNACHT IN ONS HOTEL

Woudfennen 10 | 8503 BA Joure | Tel: 0513 - 415 200 receptie@dewoudfennen.nl | www.dewoudfennen.nl

Samen verder Deskundig en discreet

Wij komen bij u op bezoek

Wij bemiddelen voor alle gezindtes

Meer dan 6500 profielen

Zorg

Dinsdag 19 november 2019

Stagenood Friese opleidingen kunnen weinig Het tekort aan personeel in de zorg blijft oplopen, zegt ZorgpleinNoord. Voor ROC Friese Poort en NHL Stenden is het lastig om meer zorgmedewerkers op te leiden, omdat er bij de stage-instellingen simpelweg niet voldoende stagebegeleiders zijn. Nynke Bruinsma

bent, maar dat is een probleem dat het onderwijs niet kan oplossen.”

Verschillende leerroutes verheidsbezuinigingen, la- Waar Koene studenten wel eens over ge lonen, werkdruk en ver- hoort, zijn gebroken diensten. „Dan grijzing. Allemaal compo- werk je dus twee losse dagdelen. Stunenten die een carrière in de zorg denten vinden dit niet fijn, maar dat niet bepaald populair maken, hoewel is een probleem waar de sector zelf opleidingen een paar jaar geleden ge- mee aan de slag moet. Omdat wij wel dwongen waren een studentenstop veel contact hebben met het werkin te stellen. Ook de opleiding mbo- veld, houden we leerlingen wel op de verpleegkunde van ROC Friese Poort hoogte van ontwikkelingen van dit had tot twee jaar geleden te maken soort zaken.” met zo’n numerus fixus. „Nu zijn er Ondanks dat de school niet heel vier eerstejaarsklassen in plaats van veel meer leerlingen kan toelaten, één”, vertelt Evelyne Koene, oplei- doet ze er wel het nodige aan om voldingsmanager van het team maat- doende vakbekwame mensen het schappelijke zorg en verpleging op werkveld in te sturen. „We kunnen ROC Friese Poort in Drachten. studenten bijvoorbeeld goed binnen„Omdat er nu meer studenten boord houden door twee verschillenzijn, hebben we ook meer stageplaat- de leerroutes aan te bieden. Er zijn sen moeten creëren. Daarvoor heb- bijvoorbeeld studenten die beter ben we nauw contact met organisa- functioneren op zelfstandige basis, ties als KwadrantGroep, Noorder- maar ook studenten die beter leren breedte en ziekenhuis Antonius in met aangegeven kaders van het Sneek. Onze studenten hebben na- schoolsysteem. Door ze te laten kiemelijk wel volzen en ze niet in doende begeleieen richting te duding nodig. Omdat wen, studeren er niet een onbeperkt uiteindelijk meer Voor 2018 werd aantal leerlingen mensen af.” het tekort aan kan worden begeDaarnaast proleid, kunnen we beert Koene de opverplegend, ook geen uitgeleidingen inhoubreide wervingsdelijk interessant verzorgend en/of campagnes beginte houden. Dus nen om het persogeen urenlange sociaal-agogisch (vvs) neelstekort op te anatomiecollevangen. De kwaliges, maar pakkenpersoneel geschat op teit van onze opleide projecten die dingen moet naleerlingen op the345 werknemers. melijk wel hoog oretisch en prakAfhankelijk van het blijven.” tisch gebied uitdaStudenten die gen. „En we kunscenario wordt in zich geroepen voenen de werkbegelen om in de zorg leiders – die de 2022 een tekort aan aan de slag te gaan, studenten bij hun kunnen op Friese stage begeleiden – vvs-personeel Poort in Drachten, bijscholen door Emmeloord en middel van curverwacht tussen Sneek dus zonder sussen. Onlangs numerus fixus een hadden we er 1900 en vijfduizend opleiding tot mboweer één: hoe ontwerknemers. verpleegkundige dek je talenten bij volgen. Of andere studenten? We opleidingen als merken dat dit maatschappelijke soort cursussen verzorgende IG en verzorgende IG. op prijs worden gesteld. Indirect Toch zijn er meer obstakels die zorgt dat er dus weer voor dat we zorgen voor personeelstekorten, bij- kwalitatief betere zorgmedewerkers voorbeeld lage lonen en werkdruk. het werkveld insturen.” Friese Poort creëert echter geen spe- Op het gebied van volwassenenonciale lessen om bijvoorbeeld met toe- derwijs werkt het allemaal wat annemende werkdruk om te gaan. ders. „Wij leiden veel maatwerkgroe„Leerlingen leren al hoe ze verslagen pen op voor zorgorganisaties”, zegt moeten schrijven en hoe ze moeten Riemie Zuiverveld-Bles, opleidingsomgaan met deadlines. Dat hoort bij adviseur van het volwassenenonderde brede vorming. We horen ze er wijs aan ROC Friese Poort. „In het kaook niet echt over, want ze hebben der van het project Op Stap Fryslân nog geen referentiekader. Ook wat werven zorgorganisaties Patyna, Lepbetreft lonen niet. Toch zijn de lage pehiem, ZuidOostZorg en Sint Maarlonen niet fijn als je voor het eerst op ten zelf mensen. Dit zijn bijvoorjezelf gaat wonen of kostwinner beeld zij-instromers. Ook eigen per-

ROC Friese Poort probeert de opleidingen inhoudelijk interessant te houden. Geen urenlange anatomiecolleges,

Zorg

Dinsdag 19 november 2019

doen aan personeelstekort soneel wordt omgeschoold. Daarnaast proberen ze ook statushouders, uitkeringsgerechtigden en voortijdig schoolverlaters te werven.” Deze volwassenen kunnen zich te laten opleiden in leereenheden, waardoor ze mbo-certificaten kunnen behalen. „Door het aanbieden van diverse cursussen, trainingen en certificeerbare keuzedelen kunnen medewerkers worden opgeleid, zodat ze snel inzetbaar zijn. Keuzedelen zijn onder meer Verplegende en verpleegtechnische handelingen, Geriatrische revalidatiezorg, Eerstelijnsverblijf en Helpende Plus. Ook zijn er cursussen als Omgaan met agressie en Dementie bij ouderen. Door mensen op deze manier op te leiden ontstaat er wel een probleem: waar zet je deze mensen in? Daarover zijn we samen met zorgorganisaties en verschillende geledingen van de overheid nu in gesprek.” Voldoende stageplaatsen bieden Opleiden door middel van cursussen is op hbo-niveau alweer moeilijker, aangezien studenten al minimaal op havo- of mbo 4-niveau moeten zitten. Statushouders en vooral voortijdig schoolverlaters hebben dit niveau meestal niet. Op hogeschool NHL Stenden in Leeuwarden zijn wel veel mensen die de deeltijdopleiding hbo-verpleegkunde doen. „Daar zouden we er meer van willen”, zegt Reinskje Suierveld, directeur Academie Gezondheidszorg NHL Stenden. „Deze mensen hebben vaak al een baan en laten zich omscholen tot verpleegkundige. Zij kiezen daar heel bewust voor en hebben dus ook veel motivatie. Ze vinden doorgaans ook snel een stageplaats.” Stageplaatsen vinden voor hbostudenten verpleegkunde is voor NHL Stenden nog altijd lastig. „Wij hebben nooit een numerus fixus gehad, omdat we dat geen goed signaal vinden naar de student. Tijdens de studie zijn er namelijk altijd wel mensen die afvallen. Als je bijvoorbeeld vijftig mensen aanneemt en er studeren er veertig af, dan zou het zonde zijn geweest als je die tien mensen van tevoren de deur hebt gewezen. Het ontbreken van de numerus fixus zorgt er wel voor dat we ons best moeten doen om voldoende stageplaatsen te creëren. We hebben gelukkig nauwe banden met zorgorganisaties in de regio. Als een organisatie plek heeft voor vijf stagiairs, kunnen we vragen of het er eventueel ook zes kunnen zijn. Zo kunnen we toch voldoende stageplaatsen bieden. We zorgen er daarbij voor dat studenten worden opge-

leid door verpleegkundigen die ook hbo-verpleegkunde hebben gedaan, zodat de kwaliteit van de stage op peil blijft.” De personeelstekorten in de zorg zijn voor NHL Stenden vooral voelbaar in de ziekenhuizen. „Elke student moet eigenlijk een keer in het ziekenhuis stage gelopen hebben. Omdat er in ziekenhuizen een groot personeelstekort is, kunnen er minder studenten worden begeleid. Daarbij hanteren we de regel dat afstudeerders voorrang hebben op het gebied van stagekeuze. Het kan dus zijn dat een tweedejaarsstudent even moet wachten op een stage in het ziekenhuis.” Lage lonen NHL Stenden erkent dat er vandaag de dag veel werkdruk is en de lonen veelal laag zijn. Toch is de school hier tijdens de opleiding niet specifiek mee bezig. „Een overstijgende blik wordt van alle hbo’ers verwacht. Hbo-v’ers moeten zich afvragen: hoe nuttig en noodzakelijk is dat papierwerk? Administratiewerk wordt soms namelijk ook door de zorgorganisatie zelf opgelegd. Hbo-v’ers moeten in het kader van verpleegkundig leiderschap kunnen beslissen of bepaalde administratieve taken ook slimmer of sneller kunnen.” Wat de lage lonen betreft: „De lonen zijn aan de lage kant en verpleegkundigen verdienen meer. Toch denk ik ook dat je niet voor het vak kiest om rijk te worden. Mensen die voor deze studie kiezen hebben een sterke intrinsieke motivatie”, aldus Suierveld. Ondanks de negatieve beeldvorming die door de lage lonen en hoge werkdruk is gecreeerd, vindt Suierveld het niet nodig om een speciale wervingscampagne te starten voor bijvoorbeeld hbov’ers „De tijdgeest werkt mee. Iedereen weet inmiddels wel dat er in de zorg tekorten zijn en dat hbo’ers die geïnteresseerd zijn in onze opleidingen wel bij ons terecht kunnen.” Om wel voldoende hbo-studenten de zorg in te krijgen houdt NHL Stenden het oog vooral op de toekomst gericht. „We kijken naar wat de markt nodig heeft en daar spelen we op in. Momenteel denken we er bijvoorbeeld over na om een master over ouderenzorg te maken. Ouderen hebben tegenwoordig te maken met multiproblematiek, omdat zij langer thuis moeten wonen. Er zijn mensen nodig die voor deze mensen kunnen zorgen, maar tegelijkertijd ook verstand hebben van financiële geldstromen en hoe zorgbehoevenden daar gebruik van kunnen maken.”

Er stonden nog nooit zoveel vacatures per maand open op de vacaturesite van ZorgpleinNoord. Aan het eind van 2018 lijkt de vacaturegroei te stabiliseren. De meeste vacatures werden geplaatst voor de branche verpleging, verzorging en thuiszorg. Op functieniveau werden de meeste vacatures geplaatst voor verpleegkundig, verzorgend en sociaal-agogisch personeel.

maar pakkende projecten die leerlingen op theoretisch en praktisch gebied uitdagen. Foto’s: Menno de Boer

24 december 2019

Th e Superhe ro Edition

thialf

LICHTJESAVOND DRIEBERGEN Doneer ook een lichtje voor een dierbare en steun daarmee de kankerbestrijding

15 MAART 2020

SCHAATS EN FIETS MEE TEGEN LYMFKLIERKANKER Waan jezelf voor even Kjeld Nuis, Sven Kramer of Ireen Wüst wanneer je je 25 rondjes maakt op het heilige ijs van Thialf Heerenveen. Geniet daarna van de wind door je haren tijdens de 90 kilometer fietstour in het waterrijke Friese landschap. Mooier dan dat, wordt het niet.

SCHRIJF JE IN VIA WWW.DEHOLLANDSE100.NL LEVI9

LEEUWARDER COURANt

PODIUM.TV

HK Autolease

Figuurcorrectie & Huidverjonging bij Salon Consulinn

JUCHHEIM

CRYOLIPOLYSE

CRYOSKINN

TEI AANBIEDING

5 behandelingen van € 230 voor € 199

AANBIEDING

Bij Salon Consulinn maken we gebruik van de revolutionaire producten van Dr Juchheim: daar boeken we waanzinnige resultaten mee!

• • • • • • • •

Neem bij ons afscheid van: • Rimpels • Cellulite • Acné • Psoriasis • Striae • Ouderdomsvlekken • Eczeem • Droge huid • Wallen

vetcellen bevriezen blijvend resultaat alternatief voor liposuctie veilig en effectief beste resultaat minimaal 3x tussenpozen van minimaal 5 weken altijd 2 handles tegelijk: groot behandelgebied behandelingen duren een vol uur voor het beste resultaat

RESULTAAT NA 3 BEHANDELINGEN

• Rode vlekken

VOOR

3 behandelingen van € 299 voor € 279

Voorgoed afscheid nemen van je vetrandjes zonder enige inspanning.

Cryoskinn is een 100% veilige en natuurlijke behandeling die wordt ingezet voor een strakker, frisser en ‘jonger’ gelaat. Cryotherapie werkt op basis van extreme verkoeling van de huid en voelt uitermate prettig. • • • • • • • • • • • •

direct zicht- en voelbaar resultaat vermindering van lijntjes, plooien en rimpels direct een jongere, frissere uitstraling ﬁjnere poriën versteviging van de huid lifting van het gelaat en hals littekens worden zichtbaar minder ouderdomsvlekken worden minder zichtbaar verstrakken van de kaaklijn afvoering van overtollig vocht vermindering van ontstekingen op de huid stimuleren van collageenproductie

PROEFBEHANDELING • sporten zonder voor € 39 inspanning & blessures • helpt bij cellulite • direct meet- en voelbaar resultaat • stimuleren van de lymfecirculatie (lymfedrainage) • versterken van de spieren, zonder belasting pezen en gewrichten • versterken van huid en bindweefsel • gerichte bodyvorming • zeer geschikt voor mensen die niet kunnen sporten • verhoogt vetverbranding • breekt vetweefsel af • goed bij oedeem, vooral in benen en armen • helpt bij bloedcirculatieproblemen (spataderen en haarvaatjes) • herstellend vermogen en bindweefsel elasticiteit • verzacht bij pijn

NA VOOR

AANBIEDING

Facial Normal van € 49 voor € 39 Facial DeLuxe van € 59 voor € 49

Kom gratis en vrijblijvend testen

VOOR

Salon Consulinn Europaplein 29 Leeuwarden 06-27298289 salon@consulinn.nl www.consulinn.nl www.facebook.com/consulinn

Nog 2 plekken vrij voor dagbesteding.

Museumboerderij

Ot en Sien Dagopvang Ot en Sien Voor wie is dagopvang Ot en Sien * Ouderen in een sociaal isolement * Ouderen waarvan de mantelzorger overbelast is * Ouderen die behoefte hebben aan een zinvolle dagbesteding * Ouderen met beginnende/gevorderde dementie * Ouderen met beperkingen (lichamelijk, geestelijk of sociaal) Er is een indicatie voor zorg in natura of persoonsgebonden budget nodig voor de aan melding bij Dagopvang Ot en Sien. Deze indicatie kunt u aanvragen bij het WMO-loket van uw gemeente. Wij kunnen zorg in natura leveren aan de gemeente Achtkarspelen, Tytsjerksteradiel en Smallingerland.

Heeft u interesse of wilt u meer informatie ontvangen dan kunt u altijd vrijblijvend contact met ons opnemen.

Wij heten u van harte welkom Dagopvang Ot en Sien Jan Binneslaan 84 9231 CC Surhuisterveen Tel: 0612011397

Eet smakelijk! de makkelijke maaltijdservice van SPAR De maaltijdservice heeft een breed en gevarieerd assortiment verse kant-en-klaar maaltijden. Alle maaltijden worden door professionele koks bereid volgens de richtlijnen van het Voedingscentrum. Veel maaltijden zijn ook zoutarm, gemalen, zoutarm gemalen, vegetarisch en gluten- & lactosevrij verkrijgbaar.

Meer informatie vind je op l/ www.spar.nl/eetsmakelijk of vraag naar de brochure in de winkel.

je vindt indt het et bij SPAR