Merksplas in de steigers

Het bezoekerscentrum en de brasserie van Merksplas.

Twee Koloniën van Weldadigheid liggen net over de grens in België. Wortel is kolonie 5 en Merksplas kolonie 7. Merksplas heeft het meest van Veenhuizen, want op het kolonieterrein staat een gevangenis.

TEKST WILLEM DEKKER

Colonie 7

Wie de Belgische koloniën Wortel en Merksplas wil bezoeken kan overnachten in de voormalige melkveestal Colonie 7 op het kolonieterrein in Merksplas. Het pand is fraai verbouwd, het biedt plek aan zes hotelkamers. Dat aantal wordt uitgebreid naar zeventig in de oude kalverenstal. Het ontbijt en een prima diner worden geserveerd in de naastgelegen brasserie, waar ook op de sfeervolle hooizolder kan worden gegeten. Wie van uitslapen houdt kan in de voormalige landloperskolonie beter in het weekend bezoeken, want op werkdagen gaan de bouwvakkers om 6.30 uur aan de slag met de renovatie van de naastgelegen stallen. Kijk voor de prijzen en het menu op: www.colonie7.be. De hoge hekken van de gevangenis vallen meteen op als je Kapelstraat oprijdt. Er is hier plaats voor vierhonderd gedetineerden en er is een ‘Centrum voor Illegalen’. Hier sliepen vroeger de paupers. De strafinrichting Merksplas werd in 1825 gebouwd als zevende Kolonie van Weldadigheid – de tweede in de Belgische Kempen – om bedelaars en landlopers op te vangen. Dus niet vrijwillig, maar gedwongen.

Een andere blikvanger staat pal tegenover de gevangenis. Op een groot grasveld steekt een joekel van een kerk de lucht in: de kapel Onze-Lieve-Vrouw Hemelvaart (uit 1899) ofwel de Landloperskapel. De omvang van de kerk heeft vast indruk gemaakt op de paupers, zodat ze zich bijna als vanzelf bekeerden tot het rooms-katholieke geloof. We stallen de auto op de gratis parkeerplaats bij het fraai gerestaureerde pand waarin het bezoekerscentrum en de brasserie zijn gehuisvest. Een achterkant van een groot varken steekt uit een deurtje in de muur. Het beest is nep, maar het geeft aan dat hier vroeger de varkenstallen zaten. Op het hoogtepunt van de kolonie werden er negentig vetgemest, elk zwijn in een eigen hokje.

Opvallend: pal achter het bezoekerscentrum en de brasserie is het één en al steigers. Drie enorm grote en lange gebouwen worden aangepakt. Fase 5 Karkasrenovatie woonstalhuis Noord en koeienstallen meldt een bouwdoek. Het blijken niet de enige panden die worden gerenoveerd. Kortom: balletje trappen? Navraag leert dat leden van de plaatselijke voetbalclub hier spelen. De kleedkamers zitten in de voormalige stallen.

Wat in Merksplas ontbreekt zijn informatieborden langs de wandelroute, zodat we het met een paar regels uit de folder moeten doen. Dan zijn Frederiksoord, Wilhelminaoord, Willemsoord en Veenhuizen op dit vlak een stuk verder. Daar kun je op infoborden bij alle bezienswaardigheden de geschiedenis lezen en een QR-code scannen voor extra informatie.

We lopen naar de straat langs de cipierswoningen; rond de gevangenis werd een justitiedorp met 120 van deze huizen gebouwd. Het zijn bijna allemaal twee-ondereen-kapwoningen, maar wel volgens rang en stand: van twee of drie verdiepingen. Hoe hoger de rang, hoe ruimer het huis. De meeste woningen zijn vanaf 2003 verkocht in een erfpachtregeling en geheel gerestaureerd. Maar er resteren ook nog een paar dichtgetimmerde krotten. Hier is nog flink wat werk aan de winkel.

BRIEVEN AAN GEVANGENISHEK

De route voert ons langs de hekken van de gevangenis. De plaatselijke basisschool van Merksplas heeft een samenwerkingsverband met de gevangenis; kinderen leren hier ook wat zich binnen de gevangenismuren afspeelt. Het resultaat hangt aan de hekken. Leerlingen vanaf groep 5 hebben gedetineerden brieven met vragen geschreven en zij schrijven antwoorden terug. Zo wil Sophie weten of een gevangene kinderen heeft en of hij nog contact met ze heeft. Hij schrijft terug dat hij drie kinderen heeft en dagelijks met ze belt. Ook komen ze bij hem op bezoek. De papieren met vragen en antwoorden hangen aan het hek. Mooi om te lezen, alleen jammer dat ze in plastic mapjes zijn gestopt, want de inkt loopt door en de letters vervagen. Dat verdient beter materiaal.

Van de gevangenis lopen we het bos in en komen uit bij de Vaart. De ringvaart van 10 meter breed en een lengte van 7 kilometer is in 1893 gegraven door de landlopers zelf, om te voorkomen dat ze ervandoor zouden gaan. Aan de rand bij de Vaartstraat ligt de vierkante ‘zwemkom’, waar het koloniepersoneel kon zwemmen en met bootjes varen. Nu dobberen er eenden en zijn restanten van een stenen steiger te zien.

NAAMLOZE NUMMERS

We volgen het pad lange tijd door het bos, langs de kleiputten waaruit het materiaal kwam voor de bakstenen van de koloniegebouwen. Het zijn nu visvijvers. Een eindje verderop liggen de drie begraafplaatsen van de kolonie. De tweede was als eerste (in 1824) en als laatste (2000) in gebruik. Er liggen hier zo’n 4500 mensen begraven, onder wie 227 naamlozen bij de witte grafkruizen. Als enige vorm van identificatie is een loden plaatje met cijfers op de zijarm van het kruis bevestigd. Het geeft aan dat deze mensen slechts bestonden als nummer, althans voor de Maatschappij van Weldadigheid.

We naderen het einde van de wandeling en lopen over de dijk van de ringvaart terug naar het beginpunt. We zien drie open schuren met rode bakstenen vloeren die gerestaureerd zijn en de patattenkelders. We eindigen bij De Grote Hoeve waar de landlopers werden tewerkgesteld. De hoeve bestond uit grote stenen paarden-, koeien-, schapen- en varkensstallen, gebouwd in een rechthoek. Op het binnenplein staat een opgeknapt wachthuisje, het enige dat met succes de jaren heeft doorstaan.

Steenweg op

Wortel

Kapelstraat Nijverheidsstraat Zoete Inval

Merksplas

Start

Rode Dreef SteenwegopRijkevorsel nwegopRijkev gopg o Rijp Ri nwe nwe ego Ri

Gevangenis

N131 N131

Route en looprichting

© DvhN/LC 180921 | Bron: Maps4News

kolonie Merksplas staat in de steigers. Dat zal ook de reden zijn dat deze kolonie (nog) niet de status van Werelderfgoed kreeg, in tegenstelling tot de 3 kilometer verderop gelegen kolonie Wortel.

VARKENSSTAL ALS KLEEDKAMER

Na een kort moment in het bezoekerscentrum gaan we aan de wandel. De Landloperskapel is het vertrekpunt van de Vagebondjespad (6,5 kilometer) over het voormalige kolonieterrein van 600 hectare. De gerestaureerde kerk is gesloten, maar we lezen in de wandelfolder dat de hele nok van het dak is voorzien van een lichtkoepel. De kapel is volledig onderkelderd, daarin werden vroeger de wintergroenten voor de landlopers bewaard. Nu is er een gevangenismuseum ondergebracht. We lopen langs de kerk en zien drie voetbalvelden. Zouden de gevangenen hier een