Nea politiki 17 by Nea Politiki

Η Nέα Πολιτική

ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ - Β΄ ΠΕΡΙΟΔΟΣ - ΤΕΥΧΟΣ 17 - ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

περιεχόμενα Κωνσταντίνος Κόλμερ Πάνου Παναγόπουλου Νέστορας Ε. Κουράκης Χάρη Κατσιβαρδά Θαλής Καραγιαννόπουλος Γιάννης Μαρίνος Νίκος Σ. Λιναρδάτος Κωνσταντίνος Κόλμερ Γεώργιος Οικονόμου Σωτήρη Δημόπουλου Νικόλαος Ματθαίος Σαντής Κώστας Σταματόπουλος Θεοφάνη Μαλκίδη Γεωργίος Οικονόμου

Μάριου Βαλιαντή Γιώργου Κέντα Κώστα Παπασταύρου Παναγιώτης Δημητρίου Γιάνου Χαραλαμπίδη Χρήστος Ιακώβου

Από την διεύθυνση .............................................................................................. Κυβερνητικά διλήμματα ........................................................................................ Οργανωμένη απάτη η μέθοδος φορολόγησης του γεωργικού εισοδήματος στην Ελλάδα.................................................................................... Η δημογραφική κατάρρευση απειλεί την ιστορική συνέχεια των Ελλήνων..... Ατελής διάταξη ή κενό νόμου το άρθρο 1441 εδάφιο ε΄ στα πλαίσια του συναινετικού διαζυγίου; ................................................................................. Συνοπτική έκθεση της καταστάσεως της Ελληνικής Κοινότητας στην Βόρειο Ήπειρο .............................................................................................. Επίκαιρες ξεχασμένες σελίδες της ιστορίας μας ................................................ Ελλάδα, 1947-2015. Σαν να μην πέρασε μια μέρα… ....................................... Βάρβαροι εντός των Τειχών ................................................................................. “SOUMISSION”, το βιβλίο σοκ του Michel Houellebecq ................................ Κίνητρα και στόχοι της ρωσσικής στρατιωτικής επέμβασης στην Συρία ...... Ευρώπη υπό κατάρρευση (;) ................................................................................. Παρίσι 2015, λίγο πριν την Επίθεση .................................................................... Οι Κούρδοι επί ξηρού ακμής ................................................................................ ΗΠΑ και Ρωσσία, δύο υπερδυνάμεις με διαφορετικό βαθμό εμπλοκής στην συριακή κρίση ............................................................................................... ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ΚΥΠΡΟΣ ΣΤΗ ΔΙΝΗ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Η Κύπρος, η Ευρώπη και η Ενέργεια................................................................... Sui generis κοινότητα ανοχής και συνεργασίας στην Ανατολική Μεσόγειο . Η Περιβαλλοντική διάσταση της εκμετάλλευσης υπεράκτιων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων ......................................................................... H λύση του Κυπριακού πρέπει να συνάδει με τις αρχές και αξίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. ...................................................................................... Η Κύπρος να υποβάλει αίτηση ένταξης στο ΝΑΤΟ ......................................... Η επιστροφή της Γεωπολιτικής στην Ανατολική Μεσόγειο ............................

3 5 7 12 16 17 21 23 24 27 30 33 38 41 44 48 51 59 64 69 72

Ειρήνη-Ελένη Παπαδοπούλου Μία εναλλακτική ανάγνωση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.......................... 76 Μ.Η.Μ. Λευτέρη Κουσούλη Αντώνης Δ. Παπαγιαννίδης Μ.Η.Μ. Μ.Η.Μ. Μελέτης Μελετόπουλος ........... ......... Μάριου Νοβακόπουλου Kωνσταντίνος Mπλάθρας Γιάννης Δρακόπουλος Παναγώτης Κωστόπουλος Θάνος Καυκαλίδης

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΤΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ Πολυτεχνείο: επαναστατικό γεγονός ή άλλοθι εξουσίας; ............................... Η μυθοποίηση ενός γεγονότος δεν γίνεται από τους πρωταγωνιστές, αλλά από τους κατασκευαστές των μύθων. ....................................................... Διαβάζοντας το Πολυτεχνείο μέσα από τα συνθήματα.................................... Μαρτυρία ενδεκάχρονου ................................................................................ Στην οδό Κότσικα, 17 Νοεμβρίου 1973 .............................................................. Μέρες του ΄73 ......................................................................................................... Τι συζητούσε ο Ιωαννίδης με τον αδελφό του Παπαδόπουλου την παραμονή της ανατροπής του δικτάτορα; .................................................. Ο Ιωαννίδης άφησε να εξελιχθεί το Πολυτεχνείο για να αποσταθεροποιήσει τον Παπαδόπουλο ....................................................... Ο εορτασμός της 17ης Νοεμβρίου στα σχολεία ................................................

78 81 82 84 85 87 91 92 93

Ο ηλίθιος ................................................................................................................. 95 Στέγη γραμμάτων και τεχνών .............................................................................. 98 Γιώργος Καραμπελιάς 1204-1922 Η Διαμόρφωση του Νεώτερου Ελληνισμού, τόμος Β΄, 1821:. ....................................................... 100 Η αρχετυπική φύση του πολέμου και της ειρήνης ............................................ 103

Η Nέα Πολιτική ΔΙΜΗΝΙΑΊΟ ΠΟΛΙΤΙΚΌ ΠΕΡΙΟΔΙΚΌ

www.neapolitiki.gr

ISSN: 2241-6226

εκδότης ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΕΒΕ διευθυντής ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ σύμβουλος έκδοσης ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΣΑΦΑΡΑΣ αρχισυντάκτης ΓΙΩΡΓΗΣ ΠΟΥΛΑΚΟΣ βοηθοί αρχισυντάκτες ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΚΙΝΟΠΟΥΛΟΣ ΜΑΡΙΟΣ ΝΟΒΑΚΟΠΟΥΛΟΣ κύριοι αρθρογράφοι-αναλυτές ΝΙΚΟΣ ΑΛΙΚΑΚΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ ΟΘΩΝ ΙΑΚΩΒΙΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ ΧΑΡΗΣ ΚΑΤΣΙΒΑΡΔΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΛΜΕΡ ΝΕΣΤΩΡ ΚΟΥΡΑΚΗΣ ΣΠΥΡΟΣ ΚΟΥΤΡΟΥΛΗΣ ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΚΟΥΣΟΥΛΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΑΣΣΑΒΕΤΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΕΣΘΑΝΕΩΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΠΗΤΡΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΠΑΝΟΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝΤΩΝΗΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΗΣ ΚΩΣΤΑΣ M. ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΡΙΑΝΤΗΣ γεωπολιτική ανάλυση ΣΩΤΗΡΗΣ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΖΙΩΓΑΣ ΡΑΦΑΗΛ ΚΑΛΥΒΙΩΤΗΣ ΣΤΑΘΗΣ ΚΑΡΑΠΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΟΦΑΝΗΣ ΜΑΛΚΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΤΡΙΓΚΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΤΣΕΚΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΦOΙΝΙΚΑΣ ανταποκριτής στην Λευκωσία ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΣ ανταποκριτής στις Βρυξέλλες ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΑΡΑΓΚΑΣ

οικονομική ανάλυση ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΟΥΧΛΙΔΗΣ ΜΑΝΟΣ ΚΡΑΝΙΔΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΑΠΙΔΗΣ ΝΙΚΟΣ-ΜΑΤΘΑΙΟΣ ΣΑΝΤΗΣ ελληνικό χρηματιστήριο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΥΤΣΟΝΙΚΑΣ επιστημονικές ειδήσεις ΠΑΥΛΟΣ ΚΑΡΟΥΣΟΣ αρχισυντάκτης για πολιτιστικά θέματα ΝΙΚΟΣ ΛΙΝΑΡΔΑΤΟΣ κινηματογράφος ΚΩΣΤΑΣ ΜΠΛΑΘΡΑΣ θέατρο ΓΙΑΝΝΗΣ ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ σταυρόλεξο ΝΙΚΟΣ ΛΙΝΑΡΔΑΤΟΣ διαχείριση ιστοσελίδας ΓΙΩΡΓΗΣ ΠΟΥΛΑΚΟΣ εικονογράφηση ΣΠΥΡΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ

• Ηλ. ταχυδρομείο: syggrafeas@yahoo.gr • Συνδρομές: τηλ. 6978 774 874, 698 014 9044 Κεντρική διάθεση: Εκδόσεις Παπαζήση, Νικηταρά 2 και Εμμ. Μπενάκη, Αθήνα Η Νέα Πολιτική κυκλοφορεί κάθε δύο μήνες στα βιβλιοπωλεία και σε επιλεγμένα σημεία πώλησης: Εκδόσεις Πατάκη /Ακαδημίας 65, Αθήνα Ιανός / Σταδίου 24, Αθήνα Αριστοτέλους 7, Θεσσαλονίκη Ναυτίλος / Χαριλάου Τρικούπη 28, Αθήνα Πρωτοπορία / Γραβιάς 3-5, Πλ. Κάνιγγος, Αθήνα Πολιτεία / Ασκληπιού 1-3 & Ακαδημίας, Αθήνα Εναλλακτικό Βιβλιοπωλείο / Θεμιστοκλέους 37 Εκδόσεις Θεμέλιο ΕΠΕ/ Σόλωνος 84, Αθήνα Αθ. Χριστάκης / Ιπποκράτους 10-12, Αθήνα Free Thinking Zone / Σκουφά 64, Αθήνα Βιβλιοπωλείο Επιλογή / Κρήτης 5, Ζωγράφου

Η Νέα Πολιτική δέχεται και δημοσιεύει κείμενα συνεργατών και αναγνωστών. Για τις απόψεις των δημοσιευομένων άρθρων υπεύθυνοι είναι μόνον οι συντάκτες τους. 2

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

από την διεύθυνση

Η Ελλάδα στο ναρκοπέδιο

Εγγύς Ανατολή στις φλόγες. Η Ευρώπη, οι ΗΠΑ, η Ρωσσία και όλος ο δυτικός κόσμος υπό συνεχή και ασύμμετρη τρομοκρατική απειλή των τζιχαντιστών. Η Ευρωπαϊκή Ένωση σε νευρική κρίση, λόγω αδυναμίας δημοσιονομικής προσαρμογής των νοτίων, μαζικής εισβολής μεταναστών από την Αφρική και την Ασία και ανόδου των άκρων. Πολυπολιτισμικές ιδεοληψίες και αποικιοκρατικές ενοχές βραχυκυκλώνουν τα ευρωπαϊκά πολιτικά κατεστημένα, διευκολύνοντας την ακροδεξιά, που δεν πάσχει από παρόμοιες ευαισθησίες. Ελλάδα, αρχές 2016. Δημοσιονομική κατάρρευση, πρωτοφανής ύφεση και κοινωνική αποσύνθεση. Μείζων πολιτική παρακμή, έκπτωση, απαξίωση και αποσταθεροποίηση του πολιτικού συστήματος. Ασύλληπτη, απτόητη, αμείωτη παρά την κρίση, τριτοκοσμικού επιπέδου διαφθορά, οικογενειοκρατία, νεποτισμός, αναξιοκρατία, διαπιστωμένα από έγκυρα διεθνή παρατηρητήρια. Αδυναμία ουσιαστικής ανταπόκρισης στις απαιτήσεις των δανειστών. Αλλά και άρνηση των κομμάτων για οποιοδήποτε σχέδιο εκσυγχρονισμού της χώρας Ανικανότητα του επιστημονικού κόσμου και της πνευματικής ηγεσίας της χώρας να διατυπώσουν μία ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

ορθή ερμηνεία και μία ολοκληρωμένη πρόταση ανασύνταξης. Μέριμνα όλων να προασπίσουν τα συντεχνιακά τους συμφέροντα. Πλήρης αποτυχία της ελληνικής κοινωνίας να παραγάγει εναλλακτικές λύσεις και ανακύκλωση σε νέους συνδυασμούς και νέα οχήματα των φθαρμένων συστατικών της φαυλοκρατίας. Η εθνική ασφάλεια σε κατάσταση συναγερμού. Η Τουρκία διαμφισβητεί ευθέως την ελληνική εθνική κυριαρχία. Μάζες προσφύγων εισρέουν, με κίνδυνο να εγκλωβιστούν στην χώρα, καθώς το ένα μετά το άλλο τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη κλείνουν τα σύνορά τους στις μεταναστευτικές ροές. Απέναντι σε όλα αυτά, η ελληνική κοινωνία έχει να αντιπαρατάξει ανθρώπους που αναδείχθηκαν ως ευνοούμενοι και κληρονόμοι, ανθρώπους χωρίς εργασιακή εμπειρία, προϊόντα κομματικών μηχανισμών, φερέφωνα και γόνους της αποτυχημένης τριτοκοσμικής ολιγαρχίας που οδήγησε την χώρα στην χρεωκοπία. Η αναντιστοιχία τερατώδης. Η Ιστορία διηγείται ότι τέτοιες αναντιστοιχίες τιμωρούν τις αμετανόητες κοινωνίες με υλικές απώλειες και τις οδηγούν σε βίαιες προσαρμογές.

Η ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 3

Η Nέα Πολιτική - Β΄ περίοδος

Κυβερνητικά διλήμματα του Κωνσταντίνου Κόλμερ

ις ολιγώτερον διάστημα του ενός μηνός αφ’ ής η «νέα» κυβέρνησις ανέλαβε τα καθήκοντά της, ο πρωθυπουργός κ. Τσίπρας ευρίσκεται ενώπιον κρισίμων διλημμάτων. Η ανακεφαλαιοποίησις των τραπεζών επρόκειτο να αποφασιστεί μέχρις 15.10.15, αλλά ανεβλήθη λόγω εμπλοκής όσον αφορά στα λεγόμενα «κόκκινα δάνεια». Οι ληξιπρόθεσμες οφειλές του δημοσίου ανήλθαν στα 6 δις. ευρώ. Ο ΕΝΦΙΑ κηρύχθηκε αντισυνταγματικός από το Συμβούλιον της Επικρατείας. Παράνομος εκρίθη ο υπολογισμός της «έκτακτης εισφοράς» ως προς το σκέλος των «τεκμηρίων». Η σύγκρουσις της εταιρείας EldoradoGold με την κυβέρνηση για το μεταλλείο στις Σκουριές συνεχίζεται, παρά το γεγονός ότι το ΣτΕ έκρινε νόμιμη την άδεια λειτουργίας και η κυβερνητική πλειοψηφία ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ στην Βουλή περιορίσθηκε στις 154 ψήφους διά τα «προαπαιτούμενα» της νέας διασώσεως του δημοσίου χρέους, διά τα οποία ήδη οι «θεσμοί» εκφράζουν ζωηρές αμφιβολίες εάν θα τηρηθούν εμπροθέσμως Υπέρ άνω όλων, όμως, προέχει «η συνδιαχείρησις του Αιγαίου με τους Τούρκους» που αξίωσε η «μούΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

τι» Μέρκελ και ο πρόεδρος της Κομισιόν Ζαν Κλώντ Γιουνκέρ, και αποτελεί την μεγαλυτέρα πρόκλησιν που αντιμετωπίζει ο κ. Τσίπρας. Ομοφώνως (άρα με σύμφωνη γνώμη του κ. Τσίπρα), η διάσκεψις κορυφής της Ε.Ε. απεφάσισε την αντιμετώπισιν της «προσφυγικής κρίσεως», με νέα αβαρία της συνθήκης Σένγκεν, αναγνωρίζοντας την ελευθέρα είσοδο των Τούρκων στην Ευρωπαϊκήν ΄Ενωσιν και την επιτάχυνσιν της ενταξιακής διαδικασίας της Τουρκίας εις βάρος χώρας-μέλους (της Κύπρου). Εις «αντάλλαγμα», η Τουρκία συνεφώνησε στην ενίσχυσιν των συνοριακών ελέγχων εν «συνεργασία» με την ΦΡΟΝΤΕΞ και Ελλάδα, για την «αποτροπή των μεταναστευτικών ροών από των εδαφών της» και στην είσπραξιν 1-3 δις. ευρώ «τελών παραμονής», όταν η συνεχώς εισβαλλομένη εξ ανατολών Ελλάς δεν έχει εισπράξει παρά ψιχία διά την διατήρησιν 350.000 νέων λαθρομεταναστών εφέτος στα εδάφη της. -Να σημαίνει η συνεργασία της νέας «Τρόϊκας»… (Τουρκίας, Ελλάδος, ΦΡΟΝΤΕΞ) κ ο ι ν έ ς Ελληνοτουρκικές περιπολίες στο Αιγαίον; Αρνούμεθα να το πιστεύσωμεν, διότι τούτο ση5

Ελλάδα

μαίνει παραβίασιν των Ελληνικών χωρικών υδάτων και της αιγιαλίτιδος ζώνης, με μακροπρόθεσμες συνέπειες αμφισβητήσεως της Ελληνικής κυριαρχίας μετά από τόσα πλήγματα που έχει δεχθεί η εθνική ανεξαρτησία απ’ το τρίτο «σοσιαλιστικόν» μνημόνιο. Αλλά ο κ. Τσίπρας έχει αποδειχθεί τόσο αριστοτέχνης κυβιστής, που δεν το αποκλείουμε. Εν τούτοις, το πρόβλημα είναι άλλο: επί πόσον χρόνο ημπορεί η χώρα μας ν’ αντέξει την ημερησία εισβολή 3.000 λαθρομεταναστών στα νησιά μας και την εκείθεν μεταφορά των εις Αθήνας ; Είναι προφανές ότι με μηνιαίες «ροές» 90.000 μετοίκων, η πρωτεύουσα της χώρας συντόμως θα ευρεθεί εις κατάστασιν πολιορκίας, με δεδομένη την ανεπάρκεια των κρατικών θεσμών και υποδομών. Και τότε, πέραν των κινδύνων της δημοσίας υγείας, θα προκύψει ένα ανάλογο γεγονός του σιδηροδρομικού σταθμού της Αγκύρας από κάποιον «απέλπιδα» λαθρομετανάστη, οπότε ο ασκός του Αιόλου της αναρχίας θ’ ανοίξει και η αστική ειρήνη (θεμέλιο της δημοκρατίας από εποχής του Σόλωνος) θα διαταραχθεί, με απροσμέτρητες συνέπειες για την κοινωνική συνοχή και την οικονομική λειτουργία. Ελπίζεται να διαψευσθεί η εκτίμησις αυτή των παρατηρούντων τα ζητήματα ασφαλείας της χώρας, τα οποία κατολισθαίνουν σε επίπεδο «ιδεολογικών αντεκδικήσεων» (διάλυσις της ομάδος ΔΕΛΤΑ κλπ.) ενώ θα έπρεπε να ευρίσκονται εις κατάστασιν υψηλής ετοιμότητας. Η Ευρωπαϊκή ΄Ενωσις βλέπει το μεταναστευτικό ρεύμα μόνον ως «μπεζαχτά» και ετοιμάζεται, τη προτροπή της «μούτι»΄Αγγελας, να παζαρέψει μερικά εκατομμύρια διά την ενταύθα παραμονήν και συντήρησιν της μεγαλυτέρας μάζας των λαθρομεταναστών και η κυβέρνησις να κάνει άλλη μία κυβίστησιν τύπου Σπίρτζη, επικαλουμένη την «αναδιάρθρωσιν του χρέους» ότι δήθεν έχει προτεραιότητα. Τα κυβερνητικά διλήμματα δεν τελειώνουν εδώ. Η Αθήνα καλείται ν’ αποφασίσει εάν θα συμφωνήσει στην ένταξι του Κοσσυφοπεδίου στην Unesco, την οργάνωσιν των Ηνωμένων Εθνών διά τον πολιτισμόν. 6

Και ο μεν κ. Τσίπρας δεν είναι ο Χέρμαν Γκαίρινγκ, που έλεγε «ότι όταν ακούω την λέξη ‘πολιτισμός’ χουφτώνω ενστικτωδώς το ρεβόλβερ μου», παρ’ ότι τον ενθαρρύνουν Ρώσσοι, Σέρβοι, Ρουμάνοι και Ισπανοί, αλλά το δίλημμα της αναγνωρίσεως του Κοσσυφοπεδίου –διότι περί αυτού εν τέλει πρόκειται- είναι μία από εκείνες τις ειρωνείες που επιφυλάσσει η ιστορία στους επιπόλαιους. Όταν οι Ρώσσοι αλεξιπτωτιστές προσγειώθηκαν πρώτοι στο Τέτοβο, οι ποικιλώνυμοι αριστεροί εγχωρίου κοπής αισθάνθηκαν αγαλλίασιν ψυχής. Όταν οι «φίλοι μας» Σέρβοι πρώτοι έσπευσαν και ανεγνώρισαν τα Σκόπια ως Μακεδονία, ο κ. Βούτσης το λησμόνησε. Όταν η σοσιαλιστική κυβέρνησις των Τιράνων ηρνήθη την επικύρωσιν της συμφωνίας διά την Αποκλειστικήν Οικονομικήν Ζώνην στο Ιόνιο πέλαγος μεταξύ Αλβανίας και Ελλάδος, η κυβέρνησις του κ. Τσίπρα επί 9μηνον δεν σκέφτηκε ότι είχε μίαν πρώτης τάξεως ευκαιρία να παζαρεύσει, δίκην Ερντογάν, την αναγνώρισιν του Κοσσυφοπεδίου με την εξομάλυνσιν των Ελληνοαλβανικών σχέσεων, χωρίς εθνικόν κόστος από Ελληνικής πλευράς. Τελικώς, ο κ. Τσίπρας θα κάνει ό,τι υποδείξουν οι Αμερικανοί, που είναι «πιο διαβασμένοι» διά τα συμβαίνοντα στην χώρα μας και στα πέριξ αυτής Βαλκάνια. Αυτός είναι, άλλωστε, και ο λόγος της «αιφνιδίας» αφίξεως του υπουργού Ενεργείας των ΗΠΑ ΄Αμος Χόκστιν εις το μέγαρον Μαξίμου, όπου εζήτησε (και επέτυχε) την επίσπευσιν της κατασκευή του αγωγού φυσικού αερίου από την Ελληνική νήσο Ρεβυνθούσα στην Βουλγαρία, διά να απαλλαγεί η γειτονική χώρα από την πλήρη εξάρτησιν εκ της Ρωσσικής Gazprom, προμηθευτού του Βουλγαρικού φυσικού αερίου. Η παραχώρησις έγινε προς μεγάλο κακοφανισμό προφανώς του κ. Μίλλερ, προέδρου της Ρωσσικής εταιρίας, και προκαλεί άλλο ένα απρόβλεπτο δίλημμα διά τον κ. Τσίπρα: τι να διαλέξει; Αυτό πού επιθυμεί η ευώνυμος ψυχή του ή αυτό που εξασφαλίζει την διατήρησιν της Αριστεράς στην εξουσία; ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Οργανωμένη απάτη η μέθοδος φορολόγησης του γεωργικού εισοδήματος στην Ελλάδα του Πάνου Κ. Παναγόπουλου

ίναι από πολλά χρόνια γνωστό στους σήμερα εθελοτυφλούντες της Καραγεώργη της Σερβίας, πως οι Εθνικοί Λογαριασμοί (ΕΛΣΤΑΤ), σε ό,τι αφορά την γεωργία είναι στο κόκκινο, δηλαδή για τον μέσο όρο των Γεωργικών Εκμεταλλεύσεων (Γ.Ε.), κέρδη ΔΕΝ υπάρχουν. Για να υπάρξουν κέρδη κάτω από τις συνθήκες που «λειτουργεί» σήμερα η Ελληνική γεωργία (με απόλυτη βεβαίως την ευθύνη της πολιτείας), δηλαδή χωρίς εξειδικευμένη Αγροτική Πίστη, χωρίς αποτελεσματικές μεθόδους άρδευσης και ορθή κατανομή του υδάτινου δυναμικού, με πολυτεμαχισμένες και νάνες Γ.Ε., χωρίς συνεταιριστική πολιτική που να μπορεί να αμβλύνει την οργανωσιακή και ρυθμιστική πασίδηλη αναποτελεσματικότητα της αγοράς, χωρίς πια ουσιαστική γεωργική έρευνα, με «πολιτικάντικη» κατανομή των ενισχύσεων /επιδοτήσεων και πάνω απ’ όλα με το άλλοτε κεντρικό νευρικό σύστημα της γεωργίας μας, δηλαδή το ίδιο το Υπουργείο Γεωργίας ακρωτηριασμένο, μόνον με ένα θαύμα θα μπορούσαν να υπάρξουν ουσιαστικά κέρδη και συνεπώς φορολογητέα ύλη. Τα θαύματα όμως δεν φαίνεται να τελείωσαν, διότι (ώ του θαύματος!) η Καραγεώργη της Σερβίας σκαρφίστηκε να απεντάξει τις Γ.Ε. από την χoρεία των επιχειΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

ρήσεων και να τις εντάξει στα ελευθέρια επαγγέλματα/ επιτηδεύματα (παγκόσμια πρωτοτυπία!), όπου μπορεί άνετα να φορολογεί τις Γ.Ε. επί των σχεδόν ακαθαρίστων εσόδων, και στους ίδιους τους αγρότες να μην αναγνωρίζει ούτε ένα(!) ημερομίσθιο αφορολόγητο, ενώ οι άλλοι εργαζόμενοι, συμπεριλαμβανομένων των αγρεργατών, που κάνουν την ίδια δουλειά, έχουν μέχρι €9.450 αφορολόγητο. Δηλαδή σαφής κρατική εξαπάτηση των αγροτών. Όταν ορισμένοι εκ των εξαπατηθέντων εξαπάτησαν τους εξαπατήσαντες, εκείνοι με την σειρά τους κατηγορούν κι’ από πάνω το σύνολο των αγρίως εξαπατηθέντων αγροτών και …. της εξαπάτησης «ουκ έσται τέλος». Εξ όσων γνωρίζω, ο παγκοσμίως μοναδικός και προπαντός «ευρηματικός!» τρόπος φορολόγησης του γεωργικού εισοδήματος στην Ελλάδα (Νόμοι 4093/2012 και 4172/2013), φαίνεται να αποτελεί μια από τις πλέον οργανωμένες, διά μέσου των αιώνων, απάτες, συντεταγμένης Πολιτείας εις βάρος συγκεκριμένης μερίδας πολιτών, που στην προκειμένη περίπτωση ακούει στο όνομα «ΑΓΡΟΤΕΣ», προσεγγίζοντας μάλιστα, δυνητικά, το τέλειο έγκλημα. Επειδή, όμως, τέλειο έγκλημα δεν υπάρχει, «ο ψεύτης και ο κλέφτης (ως γνωστόν) τον πρώτο χρόνο χαίρονται», (εδώ κατ΄ εξαίρεσιν πέρασαν ήδη 3 συναπτά έτη), αλλά και διότι 7

Ελλάδα

πολλά ήταν τα ψέματα που ειπώθηκαν μέχρις εδώ, καιρός είναι να τα διανθίσουμε και με μερικές αλήθειες. Ας αρχίσουμε λοιπόν με τους τύπους, που δυστυχώς στην ειδική αυτή περίπτωση αποτέλεσαν και την ουσιαστική απαρχή της συγκεκριμένης ιδιόρρυθμης αλλά και αυταπόδεικτης εν τέλει απάτης, δηλαδή την ταύτιση των γεωργοκτηνοτρόφων/αγροτών με τα ελευθέρια επαγγέλματα/επιτηδεύματα. Όπως θα αναλύσουμε στην συνέχεια, είναι σε κάθε περίπτωση μία ΔΟΛΙΩΣ στοχευμένη, ανορθόδοξη ενέργεια, με πολύ σοβαρές συνέπειες, όχι μόνον για τους αγρότες οι οποίοι έχουν νόμιμους τρόπους προσωρινής τουλάχιστον αντίδρασης/διαφυγής, ώστε να μην υπερχρεωθούν και χάσουν και τα χωράφια τους. ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΖΗΜΙΩΜΕΝΟΙ αυτής της υπόθεσης, είναι οι σχεδόν καθολικά και ήδη μη βιώσιμες Γεωργικές τους Εκμεταλλεύσεις (Γ.Ε.), που θα αποδιοργανωθούν παντελώς και σε ένα μεγάλο ποσοστό θα καταρρεύσουν, με ιδιαίτερα σοβαρές επιπτώσεις σε όλο το φάσμα της Εθνικής Οικονομίας και ιδιαίτατα στην Διατροφική Ασφάλεια των Ελλήνων, ώστε να γίνουμε υποχείρια νέων, απόλυτα κυνικών αυτήν την φορά εκβιασμών. Δηλαδή αυτοπαγιδευθήκαμε(!), με απόλυτη ευθύνη της Διαλελυμένης και Διεφθαρμένης Δημόσιας Διοίκησης (Δ.Δ.Δ.Δ.). Αν οι ενέργειες αυτές δεν ενείχαν δόλο, οι υπαίτιοι «εμπνευστές» των παραπάνω νόμων δεν θα είχαν κανέναν λόγο να αποφεύγουν, «όπως ο διάβολος το λιβάνι», την ανάμειξη των μοναδικών καθ’ ύλην αρμόδιων ειδικών γεωργοοικονομολόγων, πανεπιστημιακών και μη. Δηλαδή, σε τελευταία ανάλυση, μέχρις εδώ, απεφεύχθη για την ώρα «επιτυχώς!», εκ μέρους της Δ.Δ.Δ.Δ., η αποκάλυψη/αποκατάσταση της αλήθειας! Όμως οι Γεωργοί/Αγρότες, πουθενά στον κόσμο δεν θεωρούνται προλετάριοι επιτηδευματίες/γυρολόγοι, με ένα κατσαβίδι στην πίσω τσέπη, ή, στην πλέον εξελιγμένη περίπτωση, με ένα μικρό ημιφορτηγό και δέκα εργαλεία αξίας το πολύ € 2000 (με όλον τον προσήκοντα σεβασμό προς τους εργαζόμενους επιτηδευματίες). Οι παραγωγικές μονάδες στην Γεωργία, φυτικής και ζωϊκής παραγωγής, μικρές ή μεγάλες, έχουν παγκοσμίως ένα μόνον όνομα. Ονομάζονται Γεωργικές Εκμεταλλεύσεις (Γ.Ε.), που αποτελούν κατά 100% επιχειρήσεις, αφού οι επικεφαλής συνδυάζουν σημαντικό κεφάλαιο (φυτικό ή ζωϊκό κεφάλαιο ή και τα δύο, πάγιο κεφάλαιο –τρακτέρ κλπ.-, μηχανήματα, κτήρια, γεωτρήσεις, περιφράξεις κ.ο.κ. - κυρίως δε την ΓΗ, την 8

ιδιόκτητη ή την ενοικιαζόμενη), εργασία ξένη και δική τους (χειρωνακτική και διαχειριστική), συνεχώς μεταβαλλόμενη τεχνολογία, και που, πάνω απ’ όλα, αναλαμβάνουν όλους τους επιχειρηματικούς κινδύνους που συνεπάγονται για κάθε επιχείρηση, και μάλιστα για άσκεπη επιχείρηση, εκτεθειμένη σε κινδύνους παντός καιρού. Συνεπώς τα περί επιτηδευματιών και ελευθέριων επαγγελμάτων, δηλαδή η ένταξη των γεωργών (αγροτών) στους υδραυλικούς, στους ηλεκτρολόγους, δικηγόρους κ.ο.κ. (και πάλι, βέβαια, με όλον τον προσήκοντα σεβασμό προς τους εργαζόμενους και τις εργαζόμενες), αποτελούν ηθελημένη διαστρέβλωση της αλήθειας και της πραγματικότητας και δεν πρέπει να αισθάνονται υπερήφανοι όσοι δημόσιοι λειτουργοί εισηγήθηκαν και υπέγραψαν τα νομοσχέδια των Ν.4093/2012 και 4172/2013, αλλά και αυτοί που εξαπατηθέντες τα ψήφισαν και κυρίως εκείνοι που τα επεδίωξαν για λόγους ιδιοτελείς (για να τα οικονομήσουν). Οι τελευταίοι διότι προφανώς δεν γνωρίζουν να χειρισθούν τις αποτιμήσεις του φυτικού και του ζωϊκού κεφαλαίου και όχι μόνον, δηλαδή ούτε τις γεωργικές αποσβέσεις γνωρίζουν και πάρα πολλά άλλα συναφή, όπως τις ανάγκες σε ημερομίσθια ανά στρέμμα και κατά είδος καλλιέργειας/εκτροφής, ανάλογα με το εξατομικευμένο ύψος της παραγωγής. Μόνον έτσι δικαιολογούνται αυτές οι ταυτίσεις, που ομολογουμένως δεν χρειάζονται λ.χ. αποσβέσεις, διότι τελικά, τι ακριβώς θα αποσβέσουν οι υδραυλικοί, οι ηλεκτρολόγοι και ιδίως οι δικηγόροι ; Τις συνέπειες/επιπτώσεις, οι «εμπνευστές» των παραπάνω νόμων τις γνώριζαν πολύ καλά, αφού ακριβώς επί τούτου τις επεδίωξαν. Δηλαδή α) να φορολογηθούν οι αγρότες από το πρώτο ευρώ για την τεκμαρτή εργασία τους, την στιγμή που για την ίδια εργασία οι αγρεργάτες έχουν μέχρι και €9.540 αφορολόγητο. β) να λογίζονται ως έσοδα πάνω από το 90% των αποσβέσεων, αφού δεν υπάρχει δυνατότητα να αφαιρεθούν ως έξοδα και πολλές άλλες στοχευμένες παραλείψεις, ώστε τελικά οι αγρότες να φορολογηθούν πρακτικά επί των σχεδόν ακαθαρίστων1 εισπράξεων, ακριβώς όπως και οι Όσο η φορολόγηση του γεωργικού εισοδήματος επί των σχεδόν ακαθαρίστων εσόδων αφορούσε το 13% (μείον 6% επιστροφή Φ.Π.Α.), και όσο ανορθόδοξα κι αν ακούγονται όλα αυτά, ίσως θα μπορούσαν για ένα-δύο χρόνια ακόμα να ευσταθούν, αλλά όταν οι δανειστές φυσιολογικά (αν και όχι απολύτως δικαιολογημένα), ζήτησαν να εφαρμοσθεί το 26%, όπως και στις άλλες ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ (όχι 1

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Ελλάδα

δικηγόροι, που όμως έχουν μόνον ελάχιστα και ευαπόδεικτα έξοδα. Αυτά σημαίνουν ότι, στις πιο πολλές περιπτώσεις, οι αγρότες που δεν έχουν «γερό κομπόδεμα» αργά ή γρήγορα θα αναγκασθούν να ρευστοποιήσουν την περιουσία τους και να παύσουν να είναι αγρότες. Το ποίοι θα υποστούν τις συνέπειες της ελάφρυνσης, δηλαδή της πάρα πολύ πιθανής μετακύλισης των δήθεν βαρών των αγροτών, επ’ αυτού πρέπει να ερωτηθούν οι «εμπνευστές» που ενέγραψαν στον προϋπολογισμό ποσά που με κανέναν τρόπο δεν δικαιολογούνται να εγγραφούν. Υπ’ όψιν ότι κανένα κόμμα και κανένας πολιτικός δεν σκοτίστηκε να προβάλει κάποια ένσταση, παρ’ όλο που γνωρίζουν τους λόγους για τους οποίους τα συνδικαλιστικά και τα κορυφαία συνεταιριστικά όργανα των αγροτών αδυνατούσαν, όλο αυτό το χρονικό διάστημα, να βγάλουν έστω και την παραμικρή ΑΧΝΑ!! Δηλαδή όχι μόνον δεν λειτουργούμε, ως κράτος, αλλά, φευ, αδρανούμε και ως κοινωνία. Προηγήθηκε βέβαια η δημιουργία ενός επίπλαστου εντυπωσιασμού (περί τον αγροτικό πλούτο!), βασισμένη επάνω σε σαφή διαπλοκή, ατασθαλιών και ηθελημένων παραλείψεων καθήκοντος, εκ μέρους ορισμένων, εμπόρων, αγροτών και δημοσίων λειτουργών αντίστοιχα, εκ των οποίων ιδίως ορισμένοι αγρότες δεν είχαν την πρόνοια να συγκρατηθούν από την επίδειξη του παράνομου πλούτου(!) που απεκόμισαν, (βλέπε άρθρο του τότε Γ.Γ. του υπ. Οικονομικών στην εφημερίδα Το Βήμα 7-10-2012), όπου το «Truth said with bad intent, can beat all lies you can invent”, ή «Αλήθειες ειπωμένες με κακές προθέσεις, νικούν μύριες όσες ψευδείς εφευρέσεις», εδώ έχει απόλυτη εφαρμογή! Επίσης, μερικές από τις κατά διαστήματα άστοχες διαμαρτυρίες των αγροτών και μάλιστα σε ορισμένες περιπτώσεις, με αδικαιολόγητα κλεισίματα δρόμων και πάντοτε με την προβοκατόρικη (προκλητική) πρωτοβουλία κομματικών παραγόντων, αποτέλεσαν πολύ σοβαρό στοιχείο εκμετάλλευσης εις βάρος των Αγροτών/Γεωργών (βλέπε ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ τεύχος 9 σελ. 51). επιτηδεύματα) επήλθε ο επιτέλους αποκαλυπτικός πανικός! Βέβαια, αφού απειλήθηκε η «Καραγεώργη της Σερβίας» ότι θα γίνει προσφυγή στο Σ.τ.Ε., φρόντισαν, ο μετ’ έπειτα Ν.4172/ 13 να αναφέρει μεν, κάπου τυπικά, την λέξη «επιχειρήσεις», ενώ και στην ουσία και πρακτικά δεν διαφοροποιήθηκε από τον Ν.4093/12 σε τίποτα. Γι’ αυτό αναφερόμαστε σε οργανωμένη και συντονισμένη απάτη. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Με δεδομένα : α) τις πολυτεμαχισμένες και, κυρίως από άποψη μεγέθους, κατά 95% μη βιώσιμες Γ.Ε., β) τον αδυσώπητο παγκοσμιοποιημένο διεθνή ανταγωνισμό, γ) τα αρκετά στενά πλαίσια της κοινής Αγροτικής Πολιτικής (της Κ.Α.Π.), δ) τα δυσθεώρητα, πανύψηλα για την γεωργία επιτόκια, ε) την αύξηση των ασφαλιστικών εισφορών του Ο.Γ.Α. από €300 σε €2.400, στ) την υποχρεωτική νεοεισαχθείσα παράτυπη και αντισυνταγματική εισφορά υπέρ ΕΛ.ΓΑ., και ζ) την αύξηση της τιμής του πετρελαίου για τους αγρότες, από το πιο φθηνό στο πιο ακριβό της Ευρώπης, και πολλά άλλα, μερικά από τα οποία ήδη προτάξαμε. Μελετώντας, παράλληλα με τα παραπάνω δεδομένα, αφ’ ενός τους Εθνικούς Λογαριασμούς (μακροοικονομικά στοιχεία ΕΛΣΤΑΤ, βλέπε πίνακα 1) και αφ’ ετέρου την φορολογητέα ύλη των ολίγων μεγάλων Γ.Ε., που κρατούν κανονικά λογιστικά βιβλία από 20ετίας και πλέον (μικροοικονομικά στοιχεία), πολύ εύκολα συμπεραίνεται ότι, όπου υπάρχει ελάχιστη έστω φορολογητέα ύλη, δηλαδή πραγματικά μεγάλα εισοδήματα με την ορθολογική έννοια και όχι τα «γιαλαντζί» κέρδη του Ν.4172/2013, οφείλεται σχεδόν αποκλειστικά (στην ως μη έδει) «ανισοκατανομή των ενισχύσεων/ επιδοτήσεων». Ο δόλος με τον οποίο η Ελληνική πλευρά χειρίσθηκε το θέμα, όσο και η επιπολαιότητα ή και ο ενδεχόμενος δόλος που οι Τροϊκανοί, αλλά και το Κουαρτέτο εν συνεχεία, αντιμετώπισαν το ζήτημα της φορολόγησης των Γ.Ε., αποτελούν ασύγγνωστη προσέγγιση. Όμως σήμερα βρισκόμαστε μπροστά σε μία πραγματικότητα που, για να αντιμετωπισθεί χωρίς τις πολύ σοβαρές επιπτώσεις στον πρωτογενή τομέα παραγωγής, και ευρύτερα στην εθνική οικονομία, για να πεισθούν και οι δανειστές (για την ανεπάρκειά τους -την ηθελημένη ή μη- ), κατά την γνώμη μου υπάρχει ΜΙΑ και ΜΟΝΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ που δεν μπορεί να είναι άλλη εκτός από τις πεπατημένες ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ που εφαρμόζουν απαρεγκλίτως οι ίδιοι οι δανειστές μας και ολόκληρη η υπόλοιπη Υφήλιος. Δηλαδή χωρίς τις ηθελημένες παραλείψεις της Καραγεώργη της Σερβίας 10. Οπότε και τα αποτελέσματα θα είναι συμβατά και σε απόλυτη αντιστοιχία με τους Εθνικούς Λογαριασμούς (βλέπε ΠΙΝΑΚΑ 1), ήτοι ΦΤΩΧΕΙΑ και ΑΠΟΕΠΕΝΔΥΣΗ, αντί του EL DORADO που τόσο πρόσφατα ανεκάλυψε το αμέσως παραπάνω «ευαγές ίδρυμα». 9

Ελλάδα

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 (ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΟΚΤΗΝΟΤΟΦΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ) Εθνικοί Λογαριασμοί της ΕΛΣΤΑΤ που συνάγονται από στοιχεία που θα οριστικοποιηθούν σε ένα ή δύο χρόνια, αλλά με ελάχιστες πλέον διαφοροποιήσεις.

Ποσά σε εκατομμύρια €

Επιμέρους οικονομικά μεγέθη

Μέσοι όροι 2011, 2012, 2013

1. Ακαθάριστη αξία παραγωγής γεωργικού Τομέα

10.634

8.838

2. Αξία ενδιάμεσων εισροών (βλ. Β2)

5.307

3. Ακαθάριστη προστιθέμενη αξία (1-2)

1996

2011

2012

2013

10.711

10.734

10.457

3.421

5.352

5.326

5.242

5.327

5.417

5.359

5.408

5.215

4. Ανάλωση παγίου κεφαλαίου, αποσβέσεις

1.497

647

1.617

1.483

1.390

5. Καθαρή προστιθέμενη αξία (1-2-4)

3.830

4.770

3.742

3.925

3.825

6. Αξία εργασίας τρίτων

495

386

584

485

416

7. Αξία πληρωνόμενων ενοικίων

447

270

461

451

430

8. Αξία τόκων

686

382

616

715

726

9. Αξία φόρων επί παραγωγής

353

241

299

319

442

10. Γεωργικό εισόδημα χωρίς ενισχύσεις

1.849

3.491

1.782

1.955

1.811

11. Ενισχύσεις-επιδοτήσεις

2.881

1.937

2.979

2.835

2.828

12. Συνολικό γεωργικό εισόδημα

4.730

5.428

4.761

4.890

4.639

Το 10 (καθαρό οικογενειακό γεωργικό εισόδημα-όχι κέρδη-), προκύπτει μετά την αφαίρεση των 6,7,8 και 9 από το 5.

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Ελλάδα

Οι δανειστές δεν δικαιούνται φυσικά να απορρίψουν τις αρχές των μεθόδων, που οι ίδιοι εφαρμόζουν αποκλειστικά. Όχι μόνον δεν δικαιούνται απόρριψη, αλλά ανεξάρτητα από το προφανές ατόπημα της Ελληνικής κυβέρνησης σε ό,τι αφορά το παράλογο της διαδικασίας της φορολόγησης του Γεωργικού Εισοδήματος, οι τεχνοκράτες της Commission, δηλαδή η ίδια η Commission την οποία και εμείς χρηματοδοτούμε, είχε υποχρέωση να μας αποτρέψει από αυτό το κραυγαλέο τεχνικό και εννοιολογικό τερατούργημα, και επομένως υπάρχει θέμα για το εάν και κατά πόσον (τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα) υποχρεούμεθα να εξεύρουμε ισοδύναμα. Εξ άλλου έχω στην διάθεση του υπουργείου Γεωργίας (Υπ.Α.Α.Τ.) αλληλογραφία (Φεβρουάριος-Μάρτιος 2015) με τον Ολλανδό πρόεδρο του Eurogroup κ. Dijsselbloem, όπου, αν και απολογούμενος απαραδέκτως, αναφερόμενος στην φορολόγηση του γεωργικού εισοδήματος επί των σχεδόν ακαθαρίστων εσόδων, διατείνεται: «However, it was the Greek Government that decided the details of the specific measures of implementation of the reforms in order to achieve the agreed fiscal targets”. Θεωρεί,

δηλαδή, ο κύριος αυτός, την φορολόγηση επί των σχεδόν ακαθαρίστων εσόδων «λεπτομέρειες» που αφορούν αποκλειστικά τις Ελληνικές κυβερνήσεις. Δηλαδή, πλέον ή σαφείς «προφάσεις εν αμαρτίαις». Σε κάθε περίπτωση, οι διαφορετικές από τις παγκοσμίως εφαρμοζόμενες αρχές για τον προσδιορισμό του φορολογητέου Γεωργικού Εισοδήματος, δεν αποτελούν μόνον επιστημονικό πρακτικό ατόπημα. Στην πραγματικότητα είναι μία αδικαιολόγητα ενδοτική και άσκοπη (;!), αν όχι βλαπτική και για τους ίδιους τους δανειστές «παραχώρηση» και ....τουλάχιστον ευνοιοκρατική ως προς συγκεκριμένη ημέτερη συντεχνία, με απροσμέτρητες αρνητικές επιπτώσεις για τον αγροτικό πληθυσμό και ακόμα μεγαλύτερες για την εθνική οικονομία. Το συμπέρασμα είναι προφανές. Εφ’ όσον ακολουθηθούν οι παγκοσμίως αποδεκτές πρακτικές φορολόγησης του Γεωργικού Εισοδήματος, και όχι οι κρατικές μαϊμουδιές, μπορούμε να εφαρμόσουμε άμεσα το 26% που ζητούν οι δανειστές (και όχι σταδιακά), χωρίς καμμιά αρνητική επίπτωση, αλλά και χωρίς διαμαρτυρίες των αγροτών.

Η Nέα Πολιτική ΔΙΜΗΝΙΑΊΟ ΠΟΛΙΤΙΚΌ ΠΕΡΙΟΔΙΚΌ

Επισκεφθείτε την ιστοσελίδα μας > Όλη η αρθρογραφία της Νέας Πολιτικής > Ξεφυλλίστε τα παλαιότερα τεύχη του περιοδικού

www.neapolitiki.gr ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Κοινός Νούς

Η δημογραφική κατάρρευση απειλεί την ιστορική συνέχεια των Ελλήνων του Νέστορα Ε. Κουράκη

άμεση προοπτική κατάρρευσης

ρόνο με τον χρόνο, ο πληθυσμός της χώρας μειώνεται σταθερά, με προοπτική, κάποια στιγμή στο ορατό μέλλον, η Ελλάδα ως έθνος-κράτος να καταρρεύσει. Μακριά από εμένα η όποια δραματοποίηση του θέματος, που αφορά εξ άλλου συνολικώτερα και τις περισσότερες χώρες της Ευρώπης, της λεγόμενης άλλωστε «Γηραιάς Ηπείρου»!

Όμως, τα στοιχεία για την Ελλάδα είναι αμείλικτα και βασίζονται στην κοινή λογική: για να μπορεί μια κοινωνία να επιβιώσει και να έχει προοπτική μέλλοντος, θα πρέπει οι γεννήσεις των μελών της να υπερβαίνουν τους θανάτους και, σε ατομικό επίπεδο, οι δύο γονείς να φέρνουν στον κόσμο τουλάχιστον δύο παιδιά (δείκτης: 2,1), ώστε να διατηρείται το επίπεδο αναπλήρωσης των γενεών, υπό την προϋπόθεση, βέβαια, ότι δεν σημειώνεται ταυτόχρονη μετανάστευση προς και από το εξωτερικό. Στην Ελλάδα αυτός ο λεγόμενος «δείκτης γονιμότητας» (fertility rate) έφθανε έως το 1982 έστω στις 2,02 γεννήσεις ανά γυναίκα. Σήμερα, όμως, με την μείωση των γάμων, την αύξηση των διαζυγίων και την απροθυμία των νέων ζευγαριών να κάνουν σε μικρή ηλικία γάμο και παιδιά1, με αυξημένο άλλωστε πλέον και το προσδόκιμο ζωής, 12

ο δείκτης αυτός φθάνει μόλις στο 1,32, την ώρα μάλιστα που στην γείτονα Τουρκία, με επταπλάσιο πληθυσμό έναντι της Ελλάδος, ο ίδιος δείκτης ανέρχεται σε 2,13. Αλλά το ζήτημα δεν είναι μόνον ποσοτικό, ότι δηλαδή δεν αναπληρώνεται ο πληθυσμός που χάνεται λόγω των θανάτων. Είναι και ποιοτικό, με την έννοια ότι ολοένα και περισσότερο ανατρέπεται η αναλογία νέων/ηλικιωμένων εις βάρος των νέων, πολλώ δε μάλλον λόγω της προαναφερθείσας αύξησης του προσδώκιμου ζωής και της βελτίωσης των υπηρεσιών προς ηλικιωμένους, αν και όχι σε όλα τα επίπεδα, σύμφωνα τουλάχιστον με διεθνείς αξιολογήσεις4. Μάλιστα, η Ελλάδα καταλαμβάνει σε παγκόσμια κλίμακα την πέμπτη θέση ανάμεσα στις χώρες που γηράσκουν ταχύτερα!5 Τελικό αποτέλεσμα είναι να υπάρχει στην χώρα μας ένας συνεχώς αυξανόμενος γερασμένος πληθυσμός, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για καίρια επιμέρους θέματα επιβίωσης της χώρας, όπως το συνταξιοδοτικό, η εθνική άμυνα, η αγορά εργασίας (που στερείται το οξυγόνο νέων ανθρώπων), αλλά πρωτίστως η ίδια η δυνατότητα της Ελλάδας να έχει ένα σφριγηλό και ακμαίο ανθρώπινο δυναμικό. Οι προοπτικές, σύμφωνα με Έκθεση της ΕυΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Κοινός Νούς

ρωπαϊκής Επιτροπής που δημοσιοποιήθηκε τον Μάρτιο 20156, είναι να συνεχίσει η χώρα μας, υπό τα σημερινά δεδομένα, να έχει δείκτη γονιμότητας κάτω από το 2,1 και να φθάσει έως το 2060 το πολύ στο 1,6. Επίσης, και σύμφωνα με μια άλλη Έκθεση, αυτήν την φορά από την Eurostat (Απρίλιος 2015), η συμμετοχή στην χώρα μας του νεαρού πληθυσμού έως 15 ετών στον συνολικό πληθυσμό, από 18,0% το 1994 και 14,7% το 2014, προβλέπεται να μειωθεί έως το 2050 σε μόλις 12,9%7. Αλλά οι προοπτικές αυτές εμφανίζονται ακόμη περισσότερο δυσοίωνες για δύο πρόσθετους λόγους: εν πρώτοις, λόγω της οικονομικής κρίσης που επιδεινώθηκε τα τελευταία έξι χρόνια και ιδίως λόγω της πρωτοφανούς ανεργίας που συνεχίζει να καλπάζει, πολύ δύσκολα ένα νέο ζευγάρι αποτολμά πλέον να φέρει στον κόσμο και να μεγαλώσει παιδιά, χωρίς να έχει μια στοιχειώδη εξασφάλιση σε στέγη, δουλειά και ηθικές ή υλικές αμοιβές. Κατά δεύτερο λόγο, η πολιτική ηγεσία της χώρας δεν έδειξε ποτέ έως τώρα, πλην τιμητικών εξαιρέσεων (και εδώ ας αναφερθούν ιδίως τα ονόματα των Μανόλη Δρεττάκη και Φάνης Πάλλη-Πετραλιά) το αναγκαίο ενδιαφέρον για αντιμετώπιση του δημογραφικού προβλήματος, τούτο, δε, έστω και αν καθιερώνεται ρητή σχετική υποχρέωση του κράτους από το άρθρο 21§5 του Συντάγματος. Τα μέτρα υπήρξαν πάντοτε σπασμωδικά και σε μορφή «ασπιρίνης», χωρίς ποτέ να διέπονται, όπως επισημάνθηκε στο Πόρισμα της Διακομματικής Επιτροπής της Βουλής (σημ. 9, σελ. 34), από «μια πληθυσμιακή πολιτική». Μάλιστα, προτάσεις νόμου για βελτίωση της κατάστασης απορρίφθηκαν από την «Νέα Δημοκρατία» το 1991, όταν τις υπέβαλε το «ΠΑ.ΣΟ.Κ», αλλά και από το «ΠΑ.ΣΟ.Κ» το 1995, όταν τις υπέβαλε η «Νέα Δημοκρατία», λες και το δημογραφικό πρόβλημα ήταν ένα παίγνιο μικροπολιτικών υπολογισμών8. Επίσης, έμεινε κατ’ ουσίαν αναξιοποίητο το προαναφερθέν ομόφωνο Πόρισμα της Διακομματικής Επιτροπής της Βουλής, που δημοσιεύθηκε το 1993 και που περιελάμβανε ενδιαφέρουσα για την εποχή του ανάλυση του προβλήματος και συνακόλουθη δέσμη μέτρων9.

τα αίτια Πώς προέκυψε, όμως, αυτή η κατάσταση, και τι μπορεί να γίνει για την αντιμετώπισή της, εν όψει ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

και των νέων δεδομένων από την συνεχή εισροή μεταναστών στη χώρα; Ασφαλώς δεν μπορούμε να επιστρέψουμε στην ειδυλλιακή εποχή των δεκαετιών του ΄50 και του ΄60, τότε που οι οικογένειες αριθμούσαν 4 και 5 παιδιά διότι η αγροτική κοινωνία μας είχε ανάγκη από πολλά εργατικά χέρια για τις καλλιέργειες, αλλά και για την ενίσχυση του δυναμικού της κάθε οικογένειας προς επίλυση διαφορών (π.χ. Κρήτη, Μάνη) -το ποτάμι δεν γυρίζει πίσω. Οι Ελληνίδες έχουν μπει πλέον δυναμικά στην κοινωνική και οικονομική ζωή της χώρας και με δυναμισμό, μόρφωση και προσωπικότητα διεκδικούν μια θέση στον σεξουαλικό αυτοπροσδιορισμό τους (ελεύθερη επιλογή συντρόφου και προγαμιαίων σχέσεων, αντισύλληψη, αμβλώσεις), αλλά και μια θέση στην επαγγελματική σταδιοδρομία, βοηθώντας έτσι με τα εισοδήματά τους και στις ανάγκες της οικογένειας. Σε αυτό το νέο, αστικοποιημένο πλαίσιο, τα παιδιά έρχονται στον κόσμο με αρκετή καθυστέρηση για το ζευγάρι (άρα σε ηλικία που το αντρόγυνο δεν προλαβαίνει πλέον να κάνει πολλά παιδιά) και συνήθως δεν ξεπερνάνε τα δύο. Πολύ περισσότερο αφού δεν συστεγάζονται πλέον τα μέλη μιας τέτοιας οικογένειας με μεγαλύτερης ηλικίας συγγενείς (γιαγιάδες, θείες), που θα μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια στα μικρά παιδιά, όσο οι γονείς θα λείπουν στη δουλειά τους. Εξ άλλου, έχουν αλλάξει πλέον οι καταναλωτικές συνήθειες και ο γενικώτερος τρόπος ζωής των Ελλήνων, έτσι ώστε αρκετές φορές να προηγείται ο στόχος της «ευμάρειας» απέναντι στις δυσχέρειες που προκαλεί η (συνήθως πολυέξοδη και κοπιώδης) ανατροφή και εκπαίδευση ενός παιδιού. Προηγείται, όμως, επίσης, και το αίσθημα ευθύνης αρκετών γονέων, ότι με το εξοντωτικό ωράριο που υπάρχει σήμερα στους χώρους εργασίας, πολύ δύσκολα μπορούν αυτοί να βρουν τον χρόνο και την διάθεση για να ασχοληθούν ουσιαστικά με τα παιδιά τους.

ορισμένα εφικτά μέτρα Βέβαια, ως προς τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν για την αντιμετώπιση του δημογραφικού προβλήματος, μπορούν να αξιοποιηθούν αυτά που έχουν κατά καιρούς προταθεί από το προαναφερθέν Πόρισμα της Διακομματικής Επιτροπής 13

Κοινός Νούς

της Βουλής, τις επί του θέματος έρευνες της Ακαδημίας Αθηνών και της Ελληνικής Εταιρείας Δημογραφικών Μελετών, διάφορα νομοσχέδια ή και ψηφισμένες διατάξεις νόμων, καθώς και από ένα πενταετές πρόγραμμα για το δημογραφικό, που είχε συζητηθεί το 199710. Ενώ χρήσιμο θα ήταν να μελετηθεί και η νομοθετική/διοικητική εμπειρία χωρών που διαχειρίσθηκαν επιτυχώς το δημογραφικό πρόβλημα, όπως ιδίως η Γαλλία, η Ιρλανδία, το Ηνωμένο Βασίλειο και το Ισραήλ11. Τέτοια μέτρα μπορούν ειδικώτερα να είναι, μεταξύ άλλων, και τα εξής: ίδρυση ειδικού φορέα ή και υπουργείου για την συνεχή παρακολούθηση και σχεδιασμένη αντιμετώπιση του προβλήματος, φοροελαφρύνσεις, κατά προτεραιότητα προσλήψεις και εισαγωγή σε Α.Ε.Ι. μελών από τρίτεκνες ή πολύτεκνες οικογένειες, παροχή στεγαστικών δανείων με ευμενείς όρους, περαιτέρω ίδρυση βρεφονηπιακών σταθμών, ευρύτερη προστασία της εργαζόμενης μητέρας, παροχή κινήτρων για επιστροφή νέων αποφοίτων πανεπιστημίου που μετανάστευσαν ήδη στην αλλοδαπή (για την περίοδο της κρίσης υπολογίζονται σε 160.000-180.000!12),

χρηστικώτερη διαμόρφωση των θεσμών της υιοθεσίας και της ανάδοχης οικογένειας, στήριξη των μονογονεϊκών οικογενειών, ευνοϊκή μεταχείριση οικογενειών ακόμη και με δύο παιδιά, και γενικώτερη ευαισθητοποίηση του κοινού για υπερατομικές αξίες μέσα σε μια παιδοκεντρική κοινωνία. Τα χρήματα για την υλοποίηση όσων από τα μέτρα αυτά δεν έχουν απλώς νομοθετικό/ διοικητικό χαρακτήρα και χρειάζονται χρηματοδότηση, θα μπορούσαν βέβαια να βρεθούν με την επιβολή κάποιου ειδικού φόρου, π.χ. σε κέρδη από λαχεία, ή ακόμη και με την έκδοση ειδικού λαχείου υπέρ των τρίτεκνων/πολύτεκνων οικογενειών. Πρωτίστως, όμως, τα χρήματα αυτά θα ήταν εύστοχο να αναζητηθούν μέσω της Ελληνικής Ομογένειας σε ΗΠΑ, Καναδά, Αυστραλία κ.λπ., κυρίως με την μορφή τραπεζικών εμβασμάτων που θα εισφέρονταν σε ειδικό λογαριασμό, απολύτως ελεγχόμενο από την ίδια την Ομογένεια. Ωστόσο και αυτά τα μέτρα δεν πιστεύω ότι είναι σε θέση μακροπρόθεσμα να βοηθήσουν πολύ, εάν δεν εισρεύσει πραγματικά «νέο αίμα» στην Ελληνική κοινωνία. Και αυτό το νέο αίμα

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Κοινός Νούς

βρίσκεται ήδη μέσα στην χώρα μας, αρκεί να το αξιοποιήσουμε με τον προσήκοντα τρόπο. Και εννοώ εδώ τον πληθυσμό των μεταναστών, ο οποίος αυτήν την στιγμή φαίνεται να αριθμεί συνολικά (όχι μόνο δηλαδή με βάση τα επίσημα στοιχεία για καταγεγραμμένους αλλοδαπούς) πάνω από 1,5 εκατομμύρια ψυχών, με τάσεις συνεχούς αύξησης13. Ήδη στην δεκαετία του ’90, οι Αλβανοί μετανάστες έδωσαν νέα πνοή στην Ελληνική οικονομία, τα δε παιδιά τους, μεγαλωμένα τα περισσότερα σε Ελληνικά σχολεία, αποτελούν σήμερα για την χώρα μας ένα ελπιδοφόρο μέλλον. Σ’ ένα ευρύτερο πλαίσιο, πιστεύω ότι το Ελληνικό σχολείο, έστω και στην παρούσα μορφή του, αλλά και η εν γένει επαφή με τον Ελληνικό πολιτισμό, μπορούν να αποτελέσουν εξαιρετικό εργαλείο για την αφομοίωση των αλλοδαπών πληθυσμών, όπως συνέβη άλλωστε και παλαιότερα με τους Αρβανίτες και τους Βλάχους, που αναμφίβολα είναι και αισθάνονται σήμερα Έλληνες. Βέβαια, με τους ισλαμικούς πληθυσμούς που διαμένουν στην χώρα τα πράγματα είναι διαφορετικά, καθώς η μουσουλμανική θρησκεία, όντας στην πραγματικότητα ένας ιδιότυπος τρόπος ζωής πέρα από τα δυτικά πρότυπα, δεν αφήνει πολλές δυνατότητες για μεικτούς γάμους και κοινωνική ένταξη. Ωστόσο, σε αρκετούς από αυτούς τους νέους πληθυσμούς, εφ’ όσον δεν έχουν ακραία θρησκευτικά χαρακτηριστικά, θα μπορούσε όντως να δοθεί η ευκαιρία εργασίας σε επιλεγμένες αγροτικές περιοχές, ή ίσως και να τους διατεθούν εκεί κάποια ενδιαιτήματα (π.χ. εγκαταλειμμένα σπίτια), τα οποία οι αλλοδαποί να επισκευάσουν για να διαμένουν, ώστε να συμβάλουν έτσι, κατά το δυνατόν, και στην αναζωογόνηση της χειμαζόμενης Ελληνικής υπαίθρου. Εξ άλλου, ορισμένες επιστημονικές ειδικεύσεις αλλοδαπών θα μπορούσαν να καλύψουν ανάγκες, κατά την γνώμη μου, και σε αστικά κέντρα, αρκεί βέβαια να μη δημιουργείται έτσι ανταγωνισμός με επαγγέλματα του ημεδαπού πληθυσμού. Όλα αυτά, όμως, χρειάζονται οργάνωση και ανθρώπους με το ταλέντο του πραγματοποιού (Doer), ώστε να τα υλοποιήσουν με αίσθημα ευθύνης και με αποφασιστικότητα. Ευχής έργο, να τους εντοπίσουμε και να τους αξιοποιήσουμε, προτού να είναι πολύ αργά… ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Σημειώσεις 1. Πρβλ. διεξοδικά: Νέστορα Ε. Κουράκη, Δίκαιο Παραβατικών Ανηλίκων, εκδ. Αντ.Ν. Σάκκουλα, 2012, σελ. 220 επ. 1. Βλ. ιδίως την έκδοση της Eurostat “Key figures on Europe. 2014 edition”, σελ. 29 , όπου και συγκριτικά στοιχεία με τα άλλα 27 κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης – έκδοση προσβάσιμη και στο διαδίκτυο: http://ec.europa.eu/eurostat/ web/ess/-/key-figures-on-europe-2014-editi-1. 1. Βλ. την Έκθεση των Ηνωμένων Εθνών: UNFPA, “The Power of 18 Billion Adolescents, Youth and the Transformation of the Future. State of World Population 2014”, σελ. 114, προσβάσιμη και στο διαδίκτυο μέσω του Adobe Reader. 1. Βλ. π.χ. την Έκθεση “Global Age Watch Index 2015” της μη κερδοσκοπικής οργάνωσης Help Αge International, προσβάσιμη και στο διαδίκτυο, όπου μάλιστα η Ελλάδα, παρά τις μάλλον ικανοποιητικές επιδόσεις στους τομείς υγείας και εισοδηματικής ασφάλειας ηλικιωμένων άνω των 60 ετών, κατατάσσεται γενικώς σε χαμηλή κλίμακα, λόγω ανεπαρκούς στήριξης αυτών των ατόμων σε θέματα μεταφορών, ασφάλειας, ελευθερίας σε επιλογές και δυνατοτήτων σε απασχόληση και εκπαίδευση: http://www.helpage.org/ global-agewatch/population-ageing-data/country-ageingdata/?country=Greece -βλ. και εφημ. «Καθημερινή» της 1920.9.2015, σελ. 11, με σημείωμα της Ρούλας Σαλούρου. 1. Βλ. το σημείωμα της Πέννυς Μπουλούτζα με τίτλο «Χώρα γερόντων η Ελλάδα έως το 2050», εφημ. Καθημερινή της 1.10.2015, σελ. 6. 1. Βλ. European Commission, “The 2015 Ageing Report. Economic and budgetary projections for thΕ 28 EU Member States (2013-2060)”, σελ. 214, προσβάσιμο και στο διαδίκτυο μέσω Adobe Reader. 1. Βλ. Eurostat, “What it means to be young in the European Union today”, προσβάσιμο και στο διαδίκτυο μέσω Adobe Reader. 1. Πρβλ. στοιχεία για το θέμα αυτό στο έργο της Φάνης Πάλλη-Πετραλιά «Η Άτεκνη Χώρα», εκδ. Ι. Σιδέρη, 1995, σελ. 149-150, 175, 192. Στο ίδιο έργο, βλ. και παράθεση συναφούς με το θέμα βιβλιογραφίας, σελ. 93 επ. Διεξοδικώτερη βιβλιογραφία (με 356 έργα) έως το 1998 μπορεί να αναζητηθεί στην ιστοσελίδα: http://www.demography-lab.prd.uth. gr/ddaog/edu/books/Demo.htm , 1. Βλ. το πλήρες κείμενο στο διαδίκτυο, με λέξεις-κλειδιά: Τράπεζα Ιδεών–Το ξεχασμένο πόρισμα. 1. Βλ. σχτ. την ενδιαφέρουσα ανάλυση του Μιχ. Γκιόκα «Πενταετές Πρόγραμμα για το Δημογραφικό», περ. Οικονομικός της 21.8.1997, σελ. 34-35. 1. Για μια συνοπτική παρουσίαση της πληθυσμιακής πολιτικής στην Γαλλία, την Ιρλανδία, την Ελλάδα και την Ισπανία βλ. το σημείωμα της Κατερίνας Μαθιουδάκη στην εφημ. Τύπος της Κυριακής της 4.3.2007, σελ. 38-39 1. Σύμφωνα με στοιχεία έρευνας του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Λόη Λαμπριανίδη –βλ. στο διαδίκτυο: http://tvxs.gr/news/ellada/cnbc-i-fygi-epistimonon-einai-ipragmatiki-tragodia-gia-tin-ellada. 1. Προς αυτή την κατεύθυνση βλ. και το ενδιαφέρον σημείωμα του Γιάννη Παλαιολόγου με τίτλο «Αναγκαία “ένεση” οι μετανάστες για την Ε.Ε.», εφημ. Καθημερινή της 31.10.2015, σελ. 13. 15

Ελλάδα

Ατελής διάταξη ή κενό νόμου το άρθρο 1441 εδάφιο ε΄ στα πλαίσια του συναινετικού διαζυγίου; του Χάρη Κατσιβαρδά δικηγόρου LLM

λόγος περί της εκτελεστότητας μίας δικαστικής αποφάσεως, η οποία εκδίδεται στα πλαίσια συναινετικού διαζυγίου με την διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας και αφορά την ρύθμιση της επιμέλειας, της επικοινωνίας και τον καθορισμό διατροφής των τέκνων, κατ’ άρθρο 1441 παρ. 2 του Α.Κ. Ο νόμος επιτάσσει, ως ουσιαστική προϋπόθεση έκδοσης συναινετικού διαζυγίου, την συναινετική συνομολόγηση ενός ιδιωτικού συμφωνητικού (ιδιόρρυθμη σύμβαση), μεταξύ των υπό διάζευξη συζύγων, η οποία ρυθμίζει υποχρεωτικά την επιμέλεια, την επικοινωνία και προαιρετικά την διατροφή τυχόν ανήλικων τέκνων. Το ιδιωτικό αυτό συμφωνητικό μέχρι πρότινος επικυρωνόταν από το δικαστήριο, που κήρυσσε συναινετικά λελυμένο τον γάμο μεταξύ του ζεύγους, και ίσχυε μέχρι μεταβολής των πραγματικών περιστατικών σχετικά με τα ως άνω ζητήματα σε συνάρτηση με τα τέκνα. Οι διαζευγμένοι σύζυγοι προσέφευγαν, σε επίπεδο αντιδικίας, στα δικαστήρια με την διαδικασία των ασφαλιστικών μέτρων, της προσωρινής διαταγής καθώς και της αγωγής για να τα επιλύσουν, μα προπαντός για να αποκτήσουν μία δικαστική απόφαση εξοπλισμένη με αστική και ποινική εκτελεστότητα, ήτοι με δυνατότητα επίσπευσης αναγκαστικής εκτέλεσης (σε αστικό επίπεδο) αλλά και ποινικού κολασμού (σε ποινικό επίπεδο) για όποιον καταστρατηγούσε και δεν συμμορφωνόταν αμελλητί με το διατακτικό της δικαστικής αποφάσεως. Εν τούτοις, όμως, με το άρθρο 3 παρ. 2 του Ν. 4055/2012, με έναρξη ισχύος από 2 Απριλίου 2012 (άρθρο 113 Ν. 4055/2012), τροποποιήθηκε το άρθρο 1441 ως προς το επίμαχο εδ. ε΄, το οποίο διαλαμβάνει τα εξής : «…Η απόφαση του Μονομελούς Πρωτοδικείου που αφορά την επιμέλεια, επικοινωνία και διατροφή των ανηλίκων τέκνων αποτελεί εκτελεστό τίτλο». Τούτο δε σημαίνει ότι ο νομοθέτης, με την καινοτόμα αυτή διάταξη, αποβλέπει στον δραστικό περιορισμό του χρόνου και των δαπανών, σε περίπτωση που οι γονείς αποφασίσουν να λύσουν τον γάμο τους και να διευθετήσουν τα επιμέρους ζητήματα, επιμέλειας, επικοινω-

νίας, διατροφής σε συναινετικό επίπεδο άπαξ και άνευ ετέρου τινός. Κατά συνέπεια, λοιπόν, παρέχεται η δυνατότητα να εκδοθεί με μία δικαστική απόφαση, η οποία, πέραν της κήρυξης του γάμου ως λελυμένου, να διαλαμβάνει στο διατακτικό της συνάμα το καταψηφιστικό αίτημα ρύθμισης των προμνησθέντων επιμέρους ζητημάτων μεταξύ των διαζευγμένων, με την δυνατότητα να επισπευσθεί αναγκαστική εκτέλεση ή και ποινικός κολασμός συνακολούθως κατ’ άρθρο 232 Α του Ποινικού Κώδικα, σε περίπτωση αθέτησης των όρων του ιδιωτικού συμφωνητικού από εκάτερο των γονέων. Ως εκ τούτου, λοιπόν, με μία απόφαση, παρά την έκδοσή της με την διαδικασία της εκουσίας και όχι της αμφισβητούμενης δικαιοδοσίας, εξοπλίζεται με εκτελεστότητα, εφ’ όσον ασφαλώς το καταψηφιστικό αυτό αίτημα, με την απειλή μέσων αναγκαστικής εκτέλεσης, συμπεριλαμβάνεται εξ υπαρχής την αυτοτελή αίτηση διαζυγίου, με σκοπό να διαληφθεί στην εκδοθησόμενη απόφαση σε κάθε περίπτωση. Σε διαφορετική περίπτωση, αν δηλαδή δεν εφαρμοστεί η επίμαχη διάταξη του άρθρου 1441 εδ. ε΄ του Α.Κ, με τελεολογική ερμηνεία της, αναζητώντας την ουσία των πραγμάτων, θα παραμείνει εις το διηνεκές ανεφάρμοστη, εξοβελίζοντας την βούληση του νομοθέτη περί μίας πιό ευρείας και ορθής επίλυσης των ζητημάτων, όπως είθισται να συμβαίνει σήμερα. Εν κατακλείδι, αν η δικαστική απόφαση του συναινετικού διαζυγίου δεν αποκτήσει εκτελεστότητα με τον ως άνω τρόπο, εξακοντίζοντας τις δικονομικές ακαμψίες ή τις τυχόν τυπολατρικές εννοιοκρατικές αντιλήψεις, ουδέποτε θα διασφαλιστεί η σύννομη συμμόρφωση του υπόχρεου με την διαδικασία αυτή, με αποτέλεσμα να ανατροφοδοτείται ένας φαύλος κύκλος αντιδικιών μεταξύ των διαζευγμένων εν σχέσει με τα τέκνα τους, με συνέπεια να πρέπει να προσφύγουν εκόντες άκοντες εκ νέου στην άσκηση ένδικων βοηθημάτων (ασφαλιστικών μέτρων, προσωρινής διαταγής και αγωγής), προκειμένου να επιλύσουν το δημιουργούμενο πρόβλημα. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Ελλάδα

Συνοπτική έκθεση της καταστάσεως της Ελληνικής Κοινότητας στην Βόρειο Ήπειρο του Θαλή Καραγιαννόπουλου

ο εδαφικό ζήτημα της Β. Ηπείρου και της Ελληνικής κοινότητας στην Αλβανία τίθενται ιστορικά από την εποχή που, λόγω πιέσεων της Αυστρίας και της Ιταλίας, αυτά τα εδάφη με ακμαίο Ελληνικό και Ελληνικής εθνικής συνειδήσεως (Ελληνόφωνο, Αλβανόφωνο και Βλαχόφωνο) πληθυσμό παραχωρούνται το 1913 στο νεοσύστατο κράτος της Αλβανίας. Ο Ελληνισμός της περιοχής αντιτάσσεται αποφασιστικά και συντονισμένα στην εξέλιξη αυτή και σχηματίζεται κυβέρνηση με πρωτεύουσα το Αργυρόκαστρο, ενώ ο μαζικός αυτονομιστικός αγώνας, που διεξάγεται σε αντίθεση με την ρητή απαγόρευση της κυβερνήσεως Ελ. Βενιζέλου, καταλήγει στην υπογραφή του Πρωτοκόλλου της Κερκύρας (17/5/1914), μετά από τις νίκες των Ηπειρωτικών στρατιωτικών σωμάτων και την αδυναμία της Αλβανίας να καταπνίξει την μαζική εξέγερση. Με το Πρωτόκολλο αποδίδονταν δικαιώματα και ελευθερίες αυτοκυβέρνησης, παιδείας, θρησκείας, αστυνομίας κλπ. Το Πρωτόκολλο υπεγράφη αφ’ ενός από τις κυβερνήσεις της Μ. Βρεταννίας, Γερμανίας, Αυστρίας, Γαλλίας, Ρωσσίας, Ιταλίας, Αλβανίας, και αφ’ ετέρου από την κυβέρνηση της Αυτονόμου Ηπείρου. Ουδέποτε προβλέφθηκε λήξη ή καταγγελία του Πρωτοκόλλου από κάποιο μέρος, ως εκ τούτου δε υποστηρίζεται ότι εξακολουθεί να ισχύει. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Οι παραβιάσεις του Πρωτοκόλλου οδήγησαν στην προσφυγή της Ελλάδος στο διεθνές δικαστήριο της Χάγης για το σχολικό ζήτημα, όπου δικαιώθηκε. Το Βορειοηπειρωτικό παραμένει εξ άλλου εκκρεμές από το 1946, ενώπιον του συμβουλίου υπουργών των νικητριών δυνάμεων του β’ Παγκοσμίου Πολέμου και παραπέμφθηκε να εξετασθεί μετά την σύναψη συνθήκης ειρήνης και την επανένωση της Γερμανίας. Μετά την πτώση του σοσιαλιστικού καθεστώτος στην Αλβανία, οι δημοκρατικές αλλαγές στην χώρα αυτή υπήρξαν επιφανειακές και μόνον, ενώ συνεχίζεται και από το νέο καθεστώς μια συγκεκαλυμένης μορφής «γενοκτονία» του Ελληνικού πληθυσμού. Το κλίμα εκφοβισμού συνεχίζεται με χρονικές και κατά τόπους εξάρσεις (λχ. επεισόδια της Δερβιτσάνης στην Δρόπολη, μετά τον ποδοσφαιρικό αγώνα Σερβίας-Αλβανίας τον Οκτώβριο του 2014). Παρακρατικά στοιχεία, συνεργαζόμενα με μαφιόζους, παρακολουθούν, καταγράφουν και εκφοβίζουν τον Ελληνικό και Χριστιανικό πληθυσμό, θέτουν προσκόμματα στην παιδεία, σε ένα γενικευμένο κλίμα καλλιεργούμενου αλβανικού εθνικισμού και αλυτρωτισμού. Η καταφυγή στον σκληρό εθνικισμό χρησιμοποιείται και αξιοποιείται ως πλαίσιο αποπροσανατολισμού της χαμηλού μορφωτικού και οικονομικού επιπέδου κοινής γνώμης και περιλαμβάνει κατά καιρούς τρομοκράτηση, κακοποιήσεις ακόμη και 17

Ελλάδα

δολοφονίες Ελλήνων, που επιχειρούν να δραστηριοποιηθούν οικονομικά ή να υπερασπιστούν το δικαίωμα στην εθνική-θρησκευτική τους ταυτότητα. Υπάρχει ασφυκτικός έλεγχος της πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής ζωής από το παρακράτος, το οποίο διατηρεί σταθερούς διαύλους με κακοποιούς (έως 20 γνωστά πρόσωπα κατηγορούνται από υπηρεσίες της Ιντερπόλ για εγκληματικές δραστηριότητες, όπως πορνεία, εμπόριο ναρκωτικών και φόνους). Το εμπόριο ναρκωτικών διεξαγόταν μέχρι πρότινος με κέντρο το Λαζαράτι, κωμόπολη που γειτνιάζει με τις Ελληνικές κοινότητες. Μετά από μια κινηματογραφική –για τα μέτρα της Αλβανίας– επιχείρηση, φαίνεται ότι αυτή η επικερδής δραστηριότητα ασκείται πλέον περισσότερο άμεσα και ελεγχόμενα από την παρακρατική μαφία, με μικρότερο πλέον ποσοστό κερδών για τους Λαζαρατινούς… Απαγορεύεται η λειτουργία δημοσίων σχολείων σε περιοχές με πυκνό και συμπαγή Ελληνικό πληθυσμό (λ.χ. Χειμάρρα, Κορυτσά) και έτσι γίνεται ανεκτή μόνον η λειτουργία ιδιωτικών σχολείων, για τις πρώτες σχολικές τάξεις, και αυτό μετά από ασφυκτικές πιέσεις της Ελληνικής πλευράς. Το μοναδικό τριτοβάθμιο ίδρυμα (Παιδαγωγική Σχολή Αργυροκάστρου) απειλείται κάθε τόσο με κλείσιμο. Σημειώνονται φόνοι μελών της Ελληνικής κοινότητας, με τελευταίο γνωστό κρούσμα την άγρια δολοφονία του νεαρού Αριστοτέλη Γκούμα στην Χιμάρα, επειδή μιλούσε Ελληνικά (12 Αυγούστου 2010). Σημειώνεται παρεμπόδιση της δραστηριότητος του Αρχιεπισκόπου Αναστασίου, μέχρι του σημείου της οιονεί ομηρίας, που θυμίζουν συνθήκες τουρκοκρατίας. Το 2014 πραγματοποιήθηκαν, εν όψει των δημοτικών εκλογών που επρόκειτο να διεξαχθούν τον περασμένο Ιούνιο, αναγκαστικές συνενώσεις δήμων, που αφορούν άμεσα την Ελληνική κοινότητα, με μη ελληνικούς, καθώς επιχειρείται η πληθυσμιακή αλλοίωση και ο στραγγαλισμός των δυνατοτήτων αναδείξεως Δημοτικών Αρχών και πολιτικών εκπροσώπων. Ιδίως στην περιοχή της Χειμάρρας, όπου ο συμπαγής χριστιανικός δήμος ενοποιείται με σειρά κωμοπόλεων και χωριών που δήμου Βρανίστι, την κωμόπολη Μπόρσι κλπ., που κατοικούνται από μουσουλμανικό πληθυσμό, με μόνο σκοπό τον έλεγχο και την πληθυσμιακή αλλοίωση, με απώτερο σκοπό τον εποικισμό, όπως ομολογείται ρητώς από τον ίδιο τον πρωθυπουργό Ράμα, ο οποίος προβάλλει την δημιουργία της «Νέας Χειμάρρας», προκειμένου να απαλλαγεί από την επί18

μονη και ενοχλητική Ελληνική κοινότητα της περιοχής, που έχει μακρά ιστορία αυτοδιοίκησης. Και τούτο παρά το γεγονός ότι η Αλβανία, κατά την διάρκεια της Ελληνικής προεδρίας, έλαβε το καθεστώς της υποψήφιας προς ένταξη στην Ε.Ε. χώρας (25/6/14). Το ολοκληρωτικό καθεστώς του Εμβέρ Χότζα έπαψε αυθαιρέτως να αναγνωρίζει την Χειμάρρα ως μειονοτική περιοχή από το 1945, όταν πρόκριτοι εκτελέστηκαν ή φυλακίσθηκαν, μεγάλο μέρος του γηγενούς πληθυσμού ιδίως των μεγάλων κωμοπόλεων (Χειμάρρα, Δρυμάδες) εκτοπίστηκε στην Βόρειο και Κεντρική Αλβανία, η Ελληνική γλώσσα και παιδεία απαγορεύθηκε, ενώ έγινε εποικισμός από Αλβανούς, κυρίως στρατιωτικούς, αστυνομικούς και δημόσιους λειτουργούς του κομμουνιστικού καθεστώτος. Η αυθαίρετη αυτή συνένωση σήμερα επιχειρεί να αλλοιώσει τον χαρακτήρα, εθνικό, θρησκευτικό και πολιτιστικό της περιοχής, εναντίον των αποφάσεων του Συμβουλίου της Ευρώπης. Τα αθέμιτα οικονομικά συμφέροντα είναι τόσο μεγάλα, ώστε γίνεται συντονισμένη επιχείρηση, εδώ και χρόνια, αρπαγής και καταπάτησης περιουσιών, ιδίως παραθαλάσσιων, μέσω της επιλεκτικής εφαρμογής των διαφόρων θεσπιζομένων, αλληλοαντικρουομένων, χαοτικών και α λά καρτ εφαρμοζομένων ή όχι νομοθετικών διατάξεων. Δεν θα ήταν υπερβολή να λεχθεί ότι, σε κάθε δημοτική εκλογή, τα Τίρανα και η Χειμάρρα μονοπωλούν το ενδιαφέρον του κράτους, του παρακράτους και των ΜΜΕ, που, ελεγχόμενα από σκοτεινά συμφέροντα, υποκινούν τον ακραίο σωβινισμό και καλλιεργούν τον φανατισμό και την εχθρότητα προς οποιαδήποτε έκφραση διαφορετικότητας. Ήδη διαφαίνεται ότι η νίκη του φιλο-αλβανού (αν και ντόπιου) υποψηφίου στην Χειμάρρα θα επιταχύνει τον εποικισμό, την δημογραφική αλλοίωση και την καταστροφή του περιβάλλοντος και του πολιτιστικού χαρακτήρα της περιοχής, η οποία χρειάζεται ήπια ανάπτυξη με ανάδειξη του τοπικού χαρακτήρα (Κοσσοβάροι αρχίζουν ήδη να κτίζουν αρχιτεκτονικά τερατουργήματα και ο βουλευτής-επιχειρηματίας Κώτσος Κοκδήμας, βουλευτής του κυβερνώντος κόμματος, καταγόμενος από το χωριό του πρώην διευθυντή της CIA, αλλά και ένθερμου Έλληνα Τζώρτζ Τέννετ (Κηπαρό), έχει αναδειχθεί ως τοπάρχης, με την θέλησή του να αποτελεί νόμο. Ειδικά η περίπτωση της Χειμάρρας θυμίζει τους Αγίους Σαράντα, που από ένα Ελληνικό ψαροχώρι 3.000 κατοίκων το 1920, κατήντησε οικολογικά και πεΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Ελλάδα

ριβαλλοντικά επιβαρυμένη αλβανική μεγαλούπολη, εποικισμένη από Λιάπηδες και Τσάμηδες κυρίως. Η Ελληνική πολιτισμική κληρονομιά καταστρέφεται και λεηλατείται (π.χ. στο Παλέρμο-Πάνορμο της Χειμάρρας, η Ελληνική επιγραφή του Βηλαρά υπέρ του Αλή πασά στο Κάστρο επιχειρείται να αντικατασταθεί με αλβανική. Η Ελληνική εκλάπη το 1994 και αγνοείται η τύχη της. Η ίδια κατάσταση εγκατάλειψης, λεηλασίας και αλλοίωσης της ιστορίας της περιοχής παρατηρείται στο λεηλατημένο μουσείο του Βουθρωτού, στον ναό του Απόλλωνα στην Απολλω-

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

νία (Φίερι) στην Φοινίκη και αλλού. Η πρόσφατη καταστροφή ναού στους Δρυμάδες της Χειμάρρας (που αποκαλείται και «Μύκονος» της Αλβανίας), προκειμένου να κατασκευαστεί μνημείο καθολικού ιερωμένου, που επιχείρησε προσηλυτισμό των Ελλήνων κατοίκων στον καθολικισμό πριν από αιώνες, αποδεικνύει ότι η «σοσιαλιστική» εξουσία του Ράμα, με την ενθάρρυνση της Τουρκίας, είναι διατεθειμένη να φθάσει τα πράγματα μέχρι τα άκρα, δοκιμάζοντας τα όρια της Ελλάδος, η οποία πάντως αντέδρασε στην πρόκληση με σκληρή ανακοίνωση του υπουργείου των Εξωτερικών (Αύγουστος 2015). Η κατάπνιξη των δυνατοτήτων έκφρασης και εκπροσώπησης της Ελληνικής κοινότητας μέσω της αλλοίωσης και του ασφυκτικού ελέγχου παρατηρείται επίσης στον νεοσύστατο δήμο Τσαμουριάς που περιλαμβάνει ελληνικά χωριά, ενώ η κωμόπολη Τσούκα εντάσσεται στον δήμο Αγ. Σαράντα, όπου κυριαρχεί πλέον ο πληθυσμός των εποίκων. Στις δημοτικές, ειδικά, εκλογές, στις περιοχές όπου ζει η Ελληνική κοινότητα, το επίπεδο διεξαγωγής εκλογών είναι τέτοιο ώστε αμφισβητείται έντονα η γνησιότητά τους. Η έλλειψη ανεξαρτησίας και επιπέδου της διαδικασίας είναι προφανής, ενώ αρμόδιοι και αναρμόδιοι χρηματίζονται και δεκάζονται. Παρά τις υποκριτικές υποσχέσεις προς ξένες κυβερνήσεις και οργανισμούς, το περιουσιακό αποτελεί σοβαρότατη εκκρεμότητα, που παραλύει την υγιώς νοούμενη κοινωνική και οικονομική ζωή. Η Αλβανία αρνείται στην πράξη και παρεμποδίζει την επιστροφή όλων των δημευμένων από το καθεστώς Χότζα περιουσιών, εκκλησιαστικών, κοινοτικών και ιδιωτικών. Αρωγούς στις αυθαιρεσίες και καταπατήσεις από τους ισχυρούς και 19

Ελλάδα

τους «ημετέρους» βρίσκουν οι παράνομοι τους εκπροσώπους της «αυτοδιοίκησης» και τους «κρατικούς λειτουργούς», της πολεοδομίας κλπ., οι οποίοι δεν είναι μόνιμοι αλλά αλλάζουν με την αλλαγή των κυβερνήσεων, για ευνόητους λόγους. Οι περιουσίες, δημευθείσες από τα κομμουνιστικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης, είχαν από το 1993 επιστραφεί κατά κανόνα στους νόμιμους ιδιοκτήτες. Στην Αλβανία αυτό δεν έχει ακόμη γίνει, ενώ θεσπίζονται διάφοροι αντιφατικοί και ακατανόητοι νόμοι, που εφαρμόζονται κατά το δοκούν. Η πολυνομία και η αντιφατικότητα του υποτιθεμένου νομικού πλαισίου καθιστά ευχερή την αυθαιρεσία, την καταπάτηση, όπως βολεύει τους εκλεκτούς της παρακρατικής μαφίας και τους ολιγάρχες με τις παράνομες δραστηριότητες. Δικαστήρια ή όργανα τοπικής αυτοδιοίκησης εκδίδουν αντικρουόμενες αποφάσεις, εφαρμόζοντας την νομοθεσία κατά το δοκούν. Η νομική αβεβαιότητα οδηγεί σε ομηρία, αυθαιρεσίες, καταπατήσεις και εξαρτήσεις, η μη καταγραφή της περιουσίας διευκολύνει την έκδοση διαβλητών αποφάσεων, με δραστήριο και ύποπτο τον ρόλο των δημοτικών και κοινοτικών αρχών. Ο προαναφερθείς Κώτσο Κοκδήμας, βουλευτής Αυλώνος και συντονιστής στην ανέγερση πολυώροφων πολυκατοικιών, κατά παρέκκλιση ισχύοντος -υποτίθεται -πολεοδομικού κανονισμού, καταγγέλθηκε για ασυμβίβαστο της επιχειρηματικής του δραστηριότητας με το βουλευτικό του αξίωμα. Αν και είναι βουλευτής πήρε 300 περίπου εργολαβίες κατά την διάρκεια της θητείας του, ενώ διαθέτει και όμιλο ΜΜΕ. Η αλβανική βουλή αδικαιολόγητα αλλά και για ευνόητους λόγους δεν ήρε την ασυλία του. Συμπεραίνοντας, μπορεί να λεχθεί ότι, σε όλη την περιοχή της μειονότητας, ιδίως στην παραλιακή ζώνη από τα Ελληνικά σύνορα μέχρι τα όρια του δήμου Χειμάρρας (Γράμματα), αλλά και στην Άρτα-Σβερνέτσι πλησίον του Αυλώνα, σημειώνεται μια εκτεταμένη και ενορχηστρωμένη παραβίαση των δικαιωμάτων της Ελληνικής κοινότητας, με κύριες αιχμές την στέρηση των δικαιωμάτων έκφρασης, παιδείας, γλώσσας και περιουσίας. Το σημερινό καθεστώς ακολουθεί και διαιωνίζει την πρακτική του ολοκληρωτικού καθεστώτος, με την αυθαίρετη οριοθέτηση μειονοτικών ζωνών. Η Ελληνική γλώσσα και παιδεία διώκονται, η χρήση της Ελληνικής γλώσσας στις πινακίδες και στις δημόσιες υπηρεσίες στις περιοχές όπου διαβιοί η κοινό20

τητα αποκλείονται, και δεν υπάρχουν εκπομπές στα Ελληνικά στην τηλεόραση και το ραδιόφωνο. Το ποσοστό αξιωματικών, στρατιωτικών, διπλωματών, δικαστών κλπ. είναι μηδαμινό, σε σχέση με το ποσοστό του πληθυσμού της κοινότητας. Συνεχίζεται και εντατικοποιείται ο εποικισμός από πληθυσμούς προερχόμενους από την βόρειο Αλβανία και το Κοσσυφοπέδιο. Η πληθυσμιακή αλλοίωση, που αποτελεί μεσοπρόθεσμο σχέδιο του Αλβανικού κράτους και παρακράτους, διευκολύνεται και από τις άπειρες και αυθαίρετες γραφειοκρατικές δυσκολίες, που πρακτικά οδηγούν στην άρνηση του δικαιώματος επανεγγραφής στα ληξιαρχεία και στους εκλογικούς καταλόγους παλαιών εκτοπισμένων, με την «αιτιολογία» ότι δεν έχουν περιουσία ή σπίτι εγγεγραμμένο στο υποθηκοφυλακείο της περιοχής καταγωγής. Παραβλέποντας θρασύτατα ότι, ουσιαστικά και πρακτικά, κανείς Αλβανός πολίτης δεν έχει περιουσία νομίμως μεταγεγραμμένη στα υποθηκοφυλακεία. Αντιθέτως, οι ενδιαφερόμενοι αλβανικής καταγωγής εγγράφονται αμέσως, χωρίς, βεβαίως, να πληρούνται οι προϋποθέσεις της υποτιθέμενης νομοθεσίας, διευκολύνοντας έτσι το σχέδιο πληθυσμιακής αλλοιώσεως. Η σταδιακή εκτόπιση της Ελληνικής κοινότητας από τα αστικά κέντρα του νότου, όπου παραδοσιακά επικρατούσε επί αιώνες (Αργυρόκαστρο, Άγιοι Σαράντα, Δέλβινο, Κορυτσά κλπ.) «ευνούχισε» την κοινότητα, αποστερώντας την από αστική και μικροαστική τάξη, επιστήμονες, επαγγελματίες και διανοουμένους και περιορίζοντάς την στα χωριά και στις κωμοπόλεις, υπό τον ασφυκτικό κλοιό των αρχών και των εποίκων. Σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσε στην δημοσιότητα η «Ομόνοια» το 2013, τα μέλη της Ελληνικής κοινότητας στη Αλβανία είναι 286.852. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι έχουν αποδοθεί από τις Ελληνικές αρχές 260.000 περίπου Ειδικά Δελτία Ταυτότητας Ομογενούς (ΕΔΤΟ), ενώ έχει απονεμηθεί η Ελληνική υπηκοότητα μέχρι σήμερα σε περίπου 120.000 μέλη της Ελληνικής κοινότητας της Αλβανίας. Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι η πρόσφατη απόδοση στην Αλβανία της ιδιότητας της υποψήφιας προς ένταξη στην Ε.Ε. χώρας, δημιουργεί ή θα έπρεπε τουλάχιστον να δημιουργεί επιπρόσθετες υποχρεώσεις έναντι των μειονοτήτων της, πολύ περισσότερο που σημαντικό τμήμα των Ελλήνων υπηκόων της είναι ταυτοχρόνως και Έλληνες πολίτες και ως εκ τούτου πολίτες της ΕΕ. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Ελλάδα

Επίκαιρες ξεχασμένες σελίδες της ιστορίας μας του Γιάννη Μαρίνου

έρες μνήμης του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ας θυμηθούμε κάποιες μάλλον άγνωστες σελίδες του. Αν θυμάμαι καλά, το περιστατικό περιγράφεται με την γλαφυρή πέννα του από τον διάσημο Ιταλό συγγραφέα Κούρτσιο Μαλαπάρτε, στο περίφημο βιβλίο του Καπούτ (άγνωστο δυστυχώς στις νεώτερες γενιές). Αφηγείται λοιπόν ο Μαλαπάρτε (αποδίδω με δικά μου λόγια): Όταν ήλθε η σειρά της Δανίας να καταληφθεί από τον Χίτλερ, ο καγκελάριος της ναζιστικής Γερμανίας ζήτησε από την Δανική Κυβέρνηση την άδεια να προωθήσει στρατεύματά του σε στρατηγικά σημεία της χώρας, χωρίς –όπως βεβαίωνε- να έχει την πρόθεση να την κατακτήσει και χωρίς να επέμβει στα της διακυβερνήσεώς της. Αν δεν του εδίδετο η άδεια, όμως, θα ήταν υποχρεωμένος -με λύπη του, όπως έλεγε- να καταφύγει στην στρατιωτική βία. Οι Δανοί, κα-

θώς δεν είχαν αξιόλογο στρατό ούτε ήταν εξοικειωμένοι με πολεμικές περιπέτειες, προτίμησαν, αντί να αμυνθούν και να υποκύψουν τελικά με αιματοχυσία, να δώσουν την αιτούμενη άδεια εισόδου των ναζιστικών στρατευμάτων στην χώρα τους. Φυσικά, οι εγγυήσεις του Χίτλερ, είχε ήδη αποδειχθεί από τις προηγούμενες καταλήψεις της Αυστρίας, της Τσεχοσλοβακίας κλπ. ότι δεν άξιζαν ούτε το φύλλο χαρτιού όπου είχαν καταγραφεί. Και, στην πρώτη ευκαιρία, ο Γερμανός στρατιωτικός διοικητής στην Κοπεγχάγη εξέδωσε διαταγή, σύμφωνα με την οποία, από την επόμενη Κυριακή, όλοι οι Εβραίοι της Δανίας θα έπρεπε να κυκλοφορούν με ένα αστέρι του Δαβίδ στην πλάτη. Η επίσημη δικαιολογία ήταν ότι έτσι θα μπορούν οι Γερμανοί να ξεχωρίζουν τους Εβραίους, για την ασφάλειά τους. Στην πραγματικότητα, να μπορούν ευκολώτερα να τους μαζέψουν μια ωραία πρωία και να τους στείλουν για τα περαιτέρω στα διαβόητα στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Την κρίσιμη Κυριακή, όπου όλοι διερωτώντο τί θα γίνει με τους Εβραίους, ο τότε βασιλιάς Φρειδερίκος και όλη η οικογένειά του, εξήλθαν από το πρωί πεζοί από τα ανάκτορα και κατευθύνθηκαν με βήμα περιπάτου προς το περίφημο λούνα παρκ «Τίβολι», όπου παρέμειναν όλη την ημέρα συνομιλώντας με τους πολίτες, διασκεδάζοντας και υπαγορεύοντας σιωπηλά τί θα πρέπει να πράξει ο λαός. Όλη η βασιλική οικογένεια έφερε στην πλάτη της ένα πελώριο άστρο του Δαβίδ. Εδήλωναν, δηλαδή, Εβραίοι. Και, την επομένη, όλοι οι Δανοί κόλλησαν στην πλάτη τους και εκείνοι ένα αστέρι του Δαβίδ.

* Αυτή την μεγαλειώδη, συγκινητική αλλά και επικίνδυνη πρωτοβουλία του Δανού βασιλιά, με την προφανή έγκριση της κυβερνήσεως της χώρας του, την θεωρούσα έως πρόσφατα την ευρηματικώτερη, γενναιότερη και αποτελεσματικώτερη ειρηνική αντιμετώπιση των ναζιστών, στην παρανοϊκή απόφασή τους να εξοντώσουν το εβραϊκό γένος. Όμως, κάτι ανάλογο και ίσως πολύ ηρωϊκώτερο συνέβη και στην κατοχική Ελλάδα, που επιμελώς αποσιωπάται. Και δεν εννοώ ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Ελλάδα

την έγγραφη διαμαρτυρία του λεβέντη αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, που μαζί με ομάδα ακαδημαϊκών και διανοουμένων διαμαρτυρήθηκαν εγγράφως προς τον Γερμανό γκαουλάιτερ για τις διώξεις κατά των Ελλήνων Εβραίων, ούτε την εξαιρετικά επικίνδυνη γι’ αυτόν πρωτοβουλία του τότε αστυνομικού διευθυντή Αθηνών Έβερτ (πατέρα του Μιλτιάδη Έβερτ), ο οποίος εξέδιδε ταυτότητες για Εβραίους, αναγράφοντας σε αυτές ως θρήσκευμα «χριστιανός ορθόδοξος». Αυτά είναι ήδη γνωστά, τουλάχιστον στους παλαιότερους, διότι οι νεώτερες γενιές όχι μόνον δεν τα γνωρίζουν, αλλά και τους αποκρύπτονται, καθώς η κατεστημένη ιστορία διδάσκει αναισχύντως και ψευδέστατα ότι αντίσταση κατά των Γερμανών στην Κατοχή έκαναν μόνο το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ. Το μάλλον άγνωστο περιστατικό συνέβη κατά την γερμανική κατοχή στην γενέτειρα του παππού μου Ζάκυνθο. Μια μέρα, ο εκεί Γερμανός στρατιωτικός διοικητής ζήτησε από τις ελληνικές αρχές να του υποβάλουν κατάσταση με τα ονόματα όλων των Εβραίων που κατοικούσαν τότε στο νησί. Ο σκοπός του αιτήματος ήταν προφανής, αφού ήδη είχε διαδοθεί ποιά θα ήταν η τραγική τύχη των απανταχού Εβραίων, όταν θα έπεφταν στα νύχια των ναζιστών. Και τότε συνέβη το εξής καταπληκτικό και σχεδόν απίστευτο. Ο τότε Μητροπολίτης της νήσου Χρυσόστομος και ο τότε Δήμαρχος Καρρέρ προσήλθαν στο γερμανικό διοικητήριο και ενεχείρισαν στον Γερμανό διοικητή τον αιτηθέντα κατάλογο. Εκείνος άνοιξε τον φάκελο, ξεδίπλωσε το χαρτί και γούρλωσε άναυδος τα μάτια του. Ο κατάλογος περιείχε δύο μόνο ονόματα ως Εβραίων, του Μητρο22

πολίτη και του Δημάρχου που βεβαίως δεν ήταν Εβραίοι. Ο Γερμανός διοικητής δεν τόλμησε να πειράξει αυτούς τους σεμνούς ήρωες, που προσφέρθηκαν θυσία υπέρ των πολλών. Το να συλλάβει και να εκτελέσει τον Μητροπολίτη, ο οποίος μάλιστα είχε σπουδάσει στην Γερμανία και ήταν γερμανομαθής, ξεπερνούσε τα όρια της δικής του ασημαντότητας. Έτσι οι μόνοι Εβραίοι της Ελλάδας που γλίτωσαν όλοι και δεν ενοχλήθηκαν από τους ναζιστές ήταν οι της Ζακύνθου. Δυστυχώς, αυτή η ηρωική και ανθρωποσωτήρια πράξη του ζακυνθινού διδύμου της πολιτικής και της θρησκευτικής ηγεσίας, παραμένει επιμελώς άγνωστη, ενώ θα έπρεπε να διδάσκεται σε όλα τα σχολεία, με μνεία μάλιστα των σχετικών ονομάτων των δύο αυτών ηρώων, δίπλα στο κατέβασμα της γερμανικής σημαίας από τους Γλέζο και Σάντα. Το ζακυνθινό περιστατικό το πληροφορήθηκα στις 10 Μαρτίου 2001 το βράδυ στο ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρεταννία», όπου σε πανηγυρική εκδήλωση έγινε η παρουσίαση του νέου κτιρίου του Εβραϊκού Μουσείου της Ελλάδας. Εκεί, σε μια ενωτική εκδήλωση, οι Έλληνες Εβραίοι έπλεξαν το εγκώμιο των Ελλήνων Χριστιανών για την συμπαράστασή τους προς τους διωκόμενους από τους ναζιστές και οι Έλληνες Χριστιανοί εξεδήλωναν την οδύνη και την συμπάθειά τους προς τα θύματα του Ολοκαυτώματος.

* Θεώρησα ιδιαίτερα επίκαιρο να αναφερθώ για μιαν ακόμα φορά στα σχεδόν άγνωστα αυτά περιστατικά, καθώς οι τζιχαντιστές αναζωπύρωσαν τον αντισημιτισμό, αλλά και ως συμβολή στην αποτροπή του τυφλού ρατσισμού που εκτρέφει το κύμα των προσφύγων, οι οποίοι κατακλύζουν κυρίως την Ελλάδα και την Ιταλία και βαθμιαία και την υπόλοιπη Ευρώπη. Είναι μείζον το πρόβλημα και μπορεί να γίνουν εφιαλτικές οι παρενέργειές του, αν λησμονήσουμε ότι πρόκειται για δυστυχισμένους συνανθρώπους μας που αναζητούν διέξοδο στην απελπισία τους. Ένα νέο ολοκαύτωμα σε βάρος τους δεν φαίνεται πια αδιανόητο, καθώς η αντιμετώπιση του προβλήματος δεν φαίνεται ορατή και ήδη το αυγό του φιδιού εκκολάπτεται και πάλι στην γηραιά Ήπειρο. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Casus Belli

Ελλάδα, 1947-2015. Σαν να μην πέρασε μια μέρα… του Νίκου Σ. Λιναρδάτου

1947.

Ο Αμερικανός πρόεδρος Τρούμαν στέλνει στην Ελλάδα τον Paul A. Porter ως επικεφαλής της αμερικανικής αποστολής, εν όψει της οικονομικής βοήθειας του δόγματος Τρούμαν. Μετά από έναν μήνα, ο Paul Porter στέλνει επιστολή προς τον υφυπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ, W.L. Clayton, με τις πρώτες εντυπώσεις του. «Εδώ δεν υπάρχει κράτος σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα. Υπάρχει μία χαλαρή ιεραρχία ατομιστών πολιτικών, που είναι τόσο απασχολημένοι με τον προσωπικό τους αγώνα για εξουσία, ώστε δεν έχουν τον χρόνο να αναπτύξουν οικονομική πολιτική, ακόμη κι αν υποθέσουμε ότι είχαν την ικανότητα… Σε ολόκληρη την χώρα κυριαρχεί μία βαθειά έλλειψη πίστης για το μέλλον, που οδηγεί σε πλήρη απραξία στο παρόν… Οι πολίτες έχουν παραλύσει από την αβεβαιότητα και τον φόβο, οι επιχειρηματίες δεν επενδύουν, οι καταστηματάρχες δεν αποθηκεύουν προμήθειες…» Η δημόσια διοίκηση είναι υπερβολικά εκτεταμένη! Οι χαμηλοί μισθοί προσαυξάνονται βάσει ενός εντελώς συγκεχυμένου συστήματος επιδομάτων, χάρις στα οποία δημόσιοι υπάλληλοι τετραπλασιάζουν τον βασικό μισθό τους… «Η διοικητική δομή είναι απαράδεκτη… Είναι αδύνατον να βασιστεί κανείς στην δημόσια διοίκηση ότι μπορεί να φέρει εις πέρας ακόμη και τις πιο απλές λειτουργίες μίας κυβέρνησης, όπως την είσπραξη των φόρων, την εφαρμογή οικονομικών κανόνων, την επισκευή δρόμων… Συνεπώς, η δραστική μεταρρύθμιση της δημόσιας διοίκησης αποτελεί συνθήκη εκ των ουκ άνευ, για την επίτευξη οποιουδήποτε άλλου αποτελέσματος στην Ελλάδα… «Η ελληνική κυβέρνηση έχει σαν πολιτική της να εκλιπαρεί για ξένη βοήθεια, ώστε να διατηρηθεί στην εξουσία… Στόχος της είναι να χρησιμοποιήσει την ξένη βοήθεια ως μέσον για την διαιώνιση των προνομίων μίας μικρής κλίκας, που αποτελεί την αόρατη εξουσία στην Ελλάδα…» Η ελληνική εμπορική ναυτιλία ανθεί και οι εφοπλιστές καρπώνονται τα κέρδη, τα οποία παραμένουν στο εξωτερικό, χωρίς η χρεωκοπημένη ελληνική κυβέρνηση να απολαμβάνει κάποιο όφελος από όλον αυτόν τον πλούτο… «Η ομάδα πίεσης της καλής κοινωνίας, οι κοσμοπολίτες, με έδρα στις Κάννες, στο Σαιν Μόριτς και στην πλατεία Κολωνακίου, θα αποπειραθούν να μετατρέψουν την αποστολή σε ένα εργαλείο διασφάλισης των προνομίων τους…» Αίσθησή μου είναι ότι το ελληνικό κράτος, έχοντας υποβάλει αίτηση βοήθειας και εποπτείας, έχει θέσει όρια στην ίδια του την εθνική κυριαρχία»… Σ.σ.: 2015. Πάσα ομοιότης με σημερινά πρόσωπα, καταστάσεις ή γεγονότα, 68 χρόνια μετά, θεωρείται εντελώς συμπτωματική. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Βάρβαροι εντός των Τειχών του Κωνσταντίνου Κόλμερ

Ευρωπαϊκή ΄Ενωσις απειλείται από έναν αόρατο εχθρό, που δεν είναι οι οικονομικοί μετανάστες -χρήσιμοι για έναν γηράσκοντα πληθυσμόν όπως ο Ευρωπαϊκός -ούτε οι Τζιχαντιστές – αν και ασκούν έναν ασύμμετρο πόλεμο έναντι της δημοκρατίας - αλλ’ από την στρατιά των Ευρωγραφειοκρατών, που έχουν συλλάβει ομήρους τους λαούς της Ευρώπης, με πρόφασι την ενοποίησί της, χωρίς να εκλέγονται ή να λογοδοτούν σε κανένα. Όπως ακριβώς οι τρομοκράτες των πόλεων. Ούτως οι «γραφειοτρομοκράτες» των Βρυξελλών : -Αμφισβητούν την εθνική κυριαρχία των κρατώνμελών (πχ η Φρόντεξ περιπολεί στην Ειδομένη και στο Αιγαίον). -Συντρίβουν τις Ευρωπαϊκές οικονομίες με αναποτελεσματικές πολιτικές (πχ. το ΑΕΠ της Ελλάδος, της Φινλανδίας και της Ιταλίας μειούται επί επτά συνεχή έτη). -Εξαντλούν τις ιδιωτικές επιχειρήσεις με δαιδαλώδεις και υποχρεωτικές διαδικασίες (πχ. πενήντα δις. ευρώ εξαϋλώθησαν κατά την τελευταία ανακεφαλαίωσι των Ελληνικών Τραπεζών –όσος ο ΕΝΦΙΑ 18 ετών!) -Εκθέτουν τις Ευρωπαϊκές χώρες σε ατελείωτες μεταναστευτικές ροές με την δήθεν προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και, -Προστατεύουν και ενισχύουν εσωτερικούς, πολιτικούς εγκληματίες με τις αδήλωτες ΜΚΟ. Ένας εκ των πολλών προέδρων της Ε.Ε. (ο Ντόναλτ Τουσκ) υπεστήριξε προχθές ότι «χωρίς την φύ-

λαξιν των εξωτερικών συνόρων της ΕΕ δεν υπάρχει περίπτωσις επιβιώσεως της συνθήκης Σένγκεν». ΄Οπερ υπονοεί εκδίωξι της Ελλάδος από την Σένγκεν. Η Συνθήκη δεν κατελύθη υπό του συντρόφου Τούσκ ή του ημετέρου, αλλά υπό της Γερμανίδος καγκελαρίου φράου Μέρκελ, όταν αυτή εδήλωσε ότι δέχεται ασυλήτους πρόσφυγες και, εν συνεχεία, ότι η Γερμανία θα ιδρύσει «μεταβατικές ζώνες» για τους μετανάστες (σσ: στρατόπεδα συγκεντρώσεως;). Η Σένγκεν ανεστάλη υπό του Γάλλου προέδρου μεσιέ Ολλάντ, που επανέφερε τους συνοριακούς ελέγχους επί τρίμηνον στην Γαλλία μετά την Παριζιάνικη τρομοκρατική επίθεσι της 13ης Νοεμβρίου. Ουδέν μονιμώτερον του προσωρινού και εν Γαλλία. Ήδη, πολλοί επίτροποι της Ε.Ε. ομιλούν περί ντε φάκτο συστάσεως «Μίνι-Σένγκεν», με την συμμετοχή επτά βορειοκεντρικών χωρών της Ευρώπης πέριξ της Γερμανίας. Αντιθέτως εξαιρούνται της ελευθέρας κυκλοφορίας προσώπων οι Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία, Ιρλανδία και Ελλάς. Με την ανάκτησι του ελέγχου των εθνικών συνόρων, ίσως να είναι καλύτερα για τις χώρες αυτές. Ως αποτέλεσμα της καταλύσεως της Σένγκεν, «το ευρώ κλυδωνίζεται όσο ποτέ άλλοτε», γράφει το Γερμανικό περιοδικό Σπήγκελ. Το ευρώ υπεχώρησε έναντι του δολλαρίου στο χαμηλότερο της 10ετίας και εμειώθη αισθητώς η συμμετοχή του στις διεθνείς συναλλαγές. Αμφότερες οι «Ευρωπαϊκές συμφωνίες» (Μάαστριχτ και Σένγκεν) πάσχουν εκ γενετής. Ιδρύθησαν ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

κόσμος

επί τη βάσει ενός «ελαχίστου κοινού παρανομαστού». Όπως η ΕΚΤ αγοράζει επιλεκτικώς ευρωπαϊκά ομόλογα –εξαιρέσει των Ελληνικών -και διχάζει την Ευρώπη αντί να την ενώνει, έτσι και η συνθήκη Σένγκεν προσκαλεί τους «βαρβάρους» να εισβάλλουν στην Ευρωπαϊκή αυτοκρατορία, όπως προηγουμένως η Ρωμαϊκή, που αυτοκατελύθη. Ο εσωτερικός διχασμός της ΕΕ είναι εμφανής: • Η Ιρλανδία στρέφεται κατά της Ισπανίας, οι Γερμανόφωνες χώρες κατά της Ελλάδος και η διαφορά ανταγωνιστικότητος Βορρά-Νότου παραμένει αναλλοίωτη, ενώ και η Φιλλανδία προστίθεται στην συζήτησι για έξοδο από το ευρώ. • Η ενιαία αγορά εμπορευμάτων ευνοεί τα Γερμανικά προϊόντα. Όταν εξέσπασε το σκάνδαλο της Φόλκσβάγκεν, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διπλασίασε τα όρια των ρύπων αυτοκινήτων. • Παρά τις συνεχείς παρασπονδίες, οι «γραφειοτρομοκράτες» μένουν απτόητοι. Κατά τον Ευρωβουλευτή Νάϊτζελ Φάρατζ, ζητούν μεγαλυτέρα ενοποίησιν της Ευρώπης, όπως: • Κοινή δημοσιονομική και πιστωτική πολιτική (Fiscal Union), • Ενοποίησι της ασφαλιστικής αγοράς (Common insurance policy), • Ενιαία επιδόματα ανεργίας (unified unemployment benefits), • Ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των εθνικών μυστικών υπηρεσιών και χρηματοδότησι της Τουρκίας από τα …θύματα της, Ελλάδα και Κύπρον!

ΕΚΤ). Ξεχνούν επίσης τις πιστωτικές πομφόλυγες της Ευρωζώνης, ως τις Ισπανικές φούσκες ακινήτων, την χρεωκοπία των Ιρλανδικών Τραπεζών (πολύ ενωρίτερα των Ελληνικών) και τον εξωραϊσμό της «αμοιβαιότητας» . Όλοι οι φορολογούμενοι των Ευρωπαϊκών χωρών ανέλαβον «αμοιβαίως» το 2010 την διάσωσι των Γαλλικών τραπεζών, με πιστώσεις προς την Ελλάδα 58 δις. ευρώ, των Γερμανικών με 29 δις. Ε και των Ολλανδικών με 15 δις. ευρώ. Αλλά «αμοιβαία» δεν ήταν και τα αλλεπάλληλα «κουρέματα» των ιδιωτών ομολογιούχων κρατικών χαρτιών, των τραπεζικών κεφαλαίων και του ασφαλιστικού συστήματος, παρά μονομερώς της χώρας μας, που υπέστη προσφάτως την πλήρη εξαϋλωσι της περιουσίας των Ταμείων-μετόχων της Εθνικής Τραπέζης και τεσσάρων άλλων Τραπεζών. Προσποιούνται επίσης οι… Ευρωσαράφηδες ότι δεν υπάρχουν ρήγματα στις τεκτονικές πλάκες της Ευρωζώνης. Κι’ όμως το σύστημα «κλήρινγκ», το ΤΑΡΓΚΕΤ2 , καταγγέλλει ο Γερμανός οικονομολόγος Χάνς-Βέρνερ Σίνν, πάσχει θεμελιωδώς, εκ μόνου του λόγου ότι «αποτελεί έκτακτη χρηματοδότησι των ελλειμματικών χωρών, που παρέχεται από τις χωρικές Κεντρικές Τράπεζες». (σσ: και την… ΤτΕ;) Οι πιστώσεις αυτές υπερβαίνουν πάσαν άλλη χρηματοδοτική διευκόλυνσιν. Όταν το 2012 εσημειώθη η έξοδος των ιδιωτικών κεφαλαίων από τις νότιες χώρες της ΕΕ, η ΕΚΤ ανέλαβε την διάσωσίν των, προσφέροντας ρευστότητα (ΕLΑ) με πληθωρικό χρήμα από «φρέσκο αέρα» (1,1 τρις. ευρώ). «Υπενόμευσε έτσι την αγοραία οικονομία και την δημοκρατική εκ-

Ένα πλήρως Οργουελιανό υπερκράτος ευρίσκεται εν εξελίξει, με την ελαχίστη δημοκρατική εκπροσώπησι και με τα κυρίαρχα κράτη αρμόδια μόνον διά τις… χωματερές προσώπων και απορριμμάτων (ως οι ΟΤΑ στην χώρα μας). Λησμονούν, όμως, οι καρεκλοκένταυροι των Βρυξελλών τις αποτυχίες των, ως το κλυδωνιζόμενο ευρωνόμισμα, τις λανθασμένες σχετικές τιμές στην Ευρώπη (λχ. των ακινήτων έναντι της αμοιβής της εργασίας) και τα διαφορικά επιτόκια από των υψηλών Ιταλικών μέχρις …αρνητικών (των καταθέσεων στην ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

κόσμος

προσώπησι στην Ευρώπη, χωρίς εν τούτοις να διορθώσει ουδ’ επ’ελάχιστον την έλλειψι ανταγωνιστικότητος των υπεχρεωμένων χωρών όπως της Ιταλίας», παρατηρεί ο χέρ Σίνν. Ούτως, φθάσαμε σήμερον στον Ευρωπαϊκόν αντιπληθωρισμόν «αυξούσης αποδόσεως» (Risingyield deflation). Η Ευρωπαϊκή οικονομία παραμένει στάσιμος, η ανεργία πλησιάζει τα 22 εκατομμύρια Ευρωπαίους –κυρίως νέους στην ηλικία -η καινοτομία (μετρουμένη εις πατέντες) βραδυπορεί απαισίως στην ενιαία Ευρώπη και η απόδοσις των ομολόγων αυξάνει! Στην χώρα μας, το δημόσιο χρέος συνεχώς αυξάνεται, παρά τα αλλεπάλληλα «τσουνάμι» εσωτερικής υποτιμήσεως, τα επιτόκια δανεισμού ανέρχονται, η

φορολογική αφαίμαξις γίνεται εξοντωτική διά την μεσαία αστική τάξι κι’ η Ελλάς ευρίσκεται με το ένα πόδι έξω από την λέσχη του ευρώ (λόγω των επ’ αόριστον Ελέγχων Κεφαλαίου). Με την απόλυτον αδυναμίαν του Ελληνικού κράτους να πληρώσει το εξ 525 δις. ευρώ εθνικό χρέος, με την τρομακτική έλλειψι ρευστού χρήματος στην εγχώριο αγορά και με την πλήρη απαξίωσι των περιουσιακών στοιχείων «πιάσαμε πάτο», κατά το κοινώς λεγόμενον. Εν τούτοις, «για πρώτη φορά» από του Τρωϊκού 26

πολέμου, το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών της Ελλάδος είναι θετικό (2,3 δις. ευρώ το α΄9μηνον λόγω μειώσεως των εισαγωγών κατά 30%) αλλ’ η διά δευτέραν φοράν «αριστερά α-κυβέρνηση» κι’ οι (εξωδημοκρατικοί) «θεσμοί» της ΕΕ επιμένουν στο κρημνώδες σπείρωμα της λιτότητος: μείωσιν συντάξεων, μαζικές απολύσεις, εκποίησιν της δημοσίας περιουσίας και επιπλέον φόρους 2,5 δις. ευρώ το ΄16. Ως αποτέλεσμα, η ανεργία θα προσεγγίσει το 30% το νέον έτος. Οι ΄Ελληνες δεν αντέχουν άλλο την συνεχή πτώσι του εισοδήματος και οι νέοι την απόρριψι στον Καιάδα της «ηνωμένης» …Ανεργώπης ! Η Ευρώπη διευθύνεται από μία ανάλγητη ολιγαρχία λομπιστών, μη-κυβερνητικών οργανώσεων (ΜΚΟ), γραφειοκρατών, αδιστάκτων πολιτικών και βιομηχανικών Καρτέλ. Τα σημάδια αποσυνθέσεως της «ενιαίας αγοράς» δεν αποκρύπτονται γιά τους οξυδερκείς: ο Νουριέλ Ρουμπινί γράφει : «Η Γερμανική Κεντρική Τράπεζα (Μπούντεσμπανκ) αντιτίθεται στην ‘ποσοτική χαλάρωση’ και στα αρνητικά επιτόκια (κάτω του πληθωρισμού) που επιβάλλει ο Ντράγκι, διοικητής της ΕΚΤ, φορολογών όλως αναρμοδίως τους Ευρωπαϊκούς λαούς» (σσ: το αρνητικό –κάτω του πληθωρισμού- επιτόκιον είναι μία μορφή φορολογίας). Η Νομισματική Ένωσις δεν είναι βιώσιμη και τα πανευρωπαϊκά «κόκκινα δάνεια» υποσκάπτουν το Ευρωπαϊκό Τραπεζικό απο-σύ-στημα. Οι λαθρομετανάστες κουβαλούν την Τουρκία μέσα στην «ηνωμένη Ευρώπη» . Είκοσι εκατομμύρια δυνητικοί μέτοικοι, από της Εγγύς Ανατολής μέχρι του Κέρατος της Αφρικής, ετοιμάζονται να εισβάλλουν στην Ευρώπη, που αδυνατεί εν τούτοις να τους διαθρέψει. Θα ημπορούσε εν τούτοις να τους σταματήσει με έναν Ευρωπαϊκό στρατό, εάν ήδη οι «βάρβαροι δεν ήσαν ήδη εντός των τειχών». Με την Πέμπτη Φάλαγγα των ΜΚΟ! ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

κόσμος

“SOUMISSION”, το βιβλίο σοκ του Michel Houellebecq

ήμερα, στην Γαλλία, το πιο ευπώλητο μυθιστόρημα είναι το “Soumission” του Michel Houellebecq (εκδόσεις Flammarion, Παρίσι 2015 σελ. 300), που πραγματεύεται την ειρηνική και με δημοκρατικά μέσα ανάληψη της εξουσίας στην Γαλλία από ένα Ισλαμικό πολιτικό κόμμα. Είναι πρωτοφανές γεγονός ότι, ενώ το έργο δεν έχει ακόμη μεταφραστεί στα Αγγλικά, ούτε πιστεύω και σε άλλες γλώσσες, όλοι μιλάνε γι’ αυτό, και τα πολιτικά περιοδικά είναι γεμάτα κριτικές. Προ δεκαετίας, ο Houellebecq είχε πάλι γίνει αντικείμενο αντιπαραθέσεων, όταν είπε σε δημοσιογράφο που του έπαιρνε συνέντευξη ότι «ο δημιουργός μονοθεϊστικής θρησκείας ήταν «ηλίθιος» (cretin) και από όλες τις θρησκείες το Ισλάμ ήταν η πιο ανόητη (dumbest)». Ο Edwy Plenel, πρώην τροτσκιστής ο οποίος χειρίζεται το δημοσιογραφικό site Mediapart, παρώτρυνε τους συναδέλφους του δημοσιογράφους να παύσουν να γράφουν για τον Houellebecq, παρ’ όλο που είναι ο πιο σπουδαίος σύγχρονος νέος συγγραφέας της Γαλλίας και κάτοχος του Prix Goncourt – για να τον σβήσουν από την εικόνα, όπως γινόταν επί κομμουνισμού στην Σοβιετική Ένωση. Και ο Christopher de Bellaigue στον Guardian έγραψε ότι το βιβλίο δείχνει μια γοητευτικά ελκυστική απαισιόδοξη άποψη της ανθρώπινης φύσης από τον υπ’ αριθμ. 1 μισάνθρωπο της Ευρώπης. Το «Soumission» δεν είναι η ιστορία ενός πραξικοπήματος, ούτε και είναι ιστορία μίσους ή περιφρόνησης των Μουσουλμάνων. Είναι η ιστορία μιας χώρας που, λόγω αδιαφορίας και κούρασης, διολισθαίνει προς την Μέκκα. Δεν υπάρχει τίποτα το δραματικό, ούτε εμφανής σύγκρουση πολιτισμών, ούτε βασανιστήρια, ούτε και τελική αντιπαράθεση. Τα γεγονότα

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

του Γεωργίου Κ. Οικονόμου απλώς συμβαίνουν, στην πραγματικότητα διολισθαίνουν. Το μόνο που υπάρχει στο τέλος είναι ένα συλλογικός αναστεναγμός ανακούφισης. Το παλιό έφυγε – το καινούριο είναι γεγονός. Βρισκόμαστε στην Γαλλία, στο 2022, και επίκειται εκλογή Προέδρου της Δημοκρατίας. Όλοι προεξοφλούν ότι η Marine Le Pen θα κερδίσει τον πρώτο γύρο των εκλογών. Τα άλλα κόμματα, όπως συνέβη στο παρελθόν, θα αναγκαστούν να συμμαχήσουν για να την σταματήσουν. Ο μπαλαντέρ σ’ όλα αυτά είναι ένα καινούργιο, μετριοπαθές Μωαμεθανικό Κόμμα (η Μουσουλμανική Αδελφότητα), το οποίο υποστηρίζεται από το ένα πέμπτο περίπου των ψηφοφόρων, περίπου όσο και οι Σοσιαλιστές. Ο ιδρυτής και πρόεδρος του κόμματος, Mohammed Ben Abbes, τον οποίο παρουσιάζει ο συγγραφέας ως κάτι μεταξύ του Tariq Ramadan και του Recep Tayyip Erdoğan πριν αναλάβει την εξουσία στην Τουρκία, είναι ένα συμπαθητικό άτομο, δεύτερη γενιάς Γάλλος, που τα πηγαίνει πολύ καλά με τους ηγέτες των καθολικών και των Εβραίων και μοιράζεται μαζί τους απόψεις κοινωνικά συντηρητικές, καθώς επίσης και με επιχειρηματίες στους οποίους αρέσουν οι αντιλήψεις που πρεσβεύει για την οικονομία και την ανάπτυξη. Ξένοι αρχηγοί κρατών, καθώς και ο Πάπας, τον επικροτούν και τον αποδέχονται. Όπως είναι αναμενόμενο, η Le Pen θα κερδίσει στον πρώτο γύρο των προεδρικών εκλογών, αλλά οι Σοσιαλιστές και το συντηρητικό κόμμα δεν αθροίζουν αρκετούς ψήφους μεταξύ τους για να είναι οι νικητές στον δεύτερο γύρο. Αποφασίζουν λοιπόν να στηρίξουν τον Ben Abbes και με μικρή διαφορά η Γαλλία αποκτά τον πρώτο της Μωαμεθανό Πρόεδρο. Ο Ben Abbes μοιράζει στα άλλα κόμματα την πρωθυπουργία 27

κόσμος

και τα υπουργεία, διατηρώντας για το κόμμα του, την Μουσουλμανική Αδελφότητα, το υπουργείο Παιδείας. Ο ίδιος καταλαβαίνει, σε αντίθεση με τα άλλα συνεργαζόμενα κόμματα, ότι το πεπρωμένο ενός έθνους, ενός λαού, εξαρτάται από την διδασκαλία των παιδιών στις βασικές του αξίες και στον τρόπο αξιοποίησής τους. Ο ίδιος ο Πρόεδρος δεν πιστεύει στην πολυπολιτισμικότητα και θαυμάζει τα αυστηρά σχολεία στα οποία εφοίτησε και τα οποία οι προηγούμενες κυβερνήσεις της Γαλλίας είχαν, εν τω μεταξύ, εγκαταλείψει. Ακούγονται φήμες για συγκρούσεις μεταξύ εξτρεμιστικών ομάδων ακροδεξιών με ανάλογες ομάδες Ισλαμιστών, αλλά οι εφημερίδες έχουν παύσει να δίνουν δημοσιότητα, για να μην δημιουργούνται προβλήματα και ρήγματα στο πολύ-πολιτισμικό μοντέλο διακυβέρνησης. Ο κόσμος εθελοτυφλεί και προσποιείται ότι δεν αντιλαμβάνεται τι συμβαίνει. Εκτός από τα σχολεία, λίγα πράγματα συμβαίνουν. Στους επόμενους μήνες άρχισαν δειλά – δειλά να εμφανίζονται μικρές αλλαγές. Παρ’ όλο που η κυβέρνηση δεν έχει επέμβει επισήμως στο ντύσιμο, αρχίζουν να κυκλοφορούν λιγώτερες φούστες και φορέματα και περισσότερα παντελόνια, βράκες και πουκάμισα που κρύβουν τις γυναικείες καμπύλες. Είναι φανερό ότι πολλές μη Μουσουλμάνες έχουν υιοθετήσει το στυλ των μουσουλμάνων για να ξεφύγουν από τις σεξουαλικές παρενοχλήσεις και την σεξουαλική αγορά. Η νεανική εγκληματικότητα υποχωρεί, όπως επίσης και η ανεργία, όταν οι γυναίκες, λόγω των νέων οικογενειακών κρατικών επιδοτήσεων, αρχίζουν να εγκαταλείπουν την αγορά εργασίας για να αφοσιωθούν στην οικογένεια και στα παιδιά τους. Η Γαλλία εξισλαμίζεται μέσω της παιδείας, του προσηλυτισμού και της προώθησης μουσουλμάνων σε καίριες θέσεις. Ένα καινούριο κοινωνικό μοντέλο παίρνει σάρκα και οστά, εμπνευσμένο από μια θρησκεία ξένη στην Ευρώπη, η οποία έχει την πολυγαμική οικογένεια ως επίκεντρο. Οι άντρες έχουν διαφορετικές γυναίκες για σεξ, για παιδιά και για συντροφιά. Οι σύζυγοί τους περνούν όλα τα στάδια όσο μεγαλώνουν, αλλά ποτέ δεν ανησυχούν για το μέλλον, γιατί ποτέ δεν εγκαταλείπονται. Παραμένουν μέλη της εκτεταμένης τους οικογένειας. Στην παιδεία τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά από πριν. Όλοι οι μη μωαμεθανοί δάσκαλοι και καθηγητές συνταξιοδοτούνται με πλήρη σύνταξη. Ικανοποιημένοι με την σύνταξή τους, αδιάφοροι ή φοβισμένοι, δεν διαμαρτύρονται. Το μισοφέγγαρο αναρτίζεται στην πύλη της Σορβόννης και φωτογραφίες της Kaaba κοσμούν τους τοίχους των γραφείων της, τα οποία και έχουν εξωραϊσθεί με χρήματα των σείχηδων του Κόλπου. Η Σορβόννη έχει επανέλθει στις μεσαιωνικές της 28

ρίζες, στην εποχή του Abelard και της Heloïse, όπου η κοινωνία ήταν σε στενό κορσέ και δεν είχε καμμιά σχέση με θρησκευτική ανοχή, σεξουαλική ισότητα και πνευματική ελευθερία. Ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος Françοis, είναι ένας καθηγητής της λογοτεχνίας στην Σορβόννη, ο οποίος ειδικεύεται στην εργασία του J.K. Huysmans. Ζει μόνος, δεν έχει φίλους, επιστρέφει καθημερινά στο κρύο του σπίτι και στην τηλεόραση και γενικά η ζωή του είναι μία γκρίζα ρουτίνα. Ο ίδιος παραμένει ανικανοποίητος, όπως και ο κόσμος γύρω του. Ο Françοis αρχίζει να βλέπει να διαγράφεται ένα νέο κοινωνικό μοντέλο, εμπνευσμένο από μια θρησκεία για την οποία γνωρίζει πολύ λίγα, και η οποία έχει την πολυγαμική οικογένεια ως επίκεντρο. Ο Françοis, όπως και όλοι οι μη-μωαμεθανοί καθηγητές, έχει συνταξιοδοτηθεί με πλήρεις απολαυές. Ο νέος Πρύτανις προσπαθεί να τον δελεάσει να επιστρέψει στο Πανεπιστήμιο, με καλύτερους όρους και μεγαλύτερο μισθό, εφ’ όσον, τυπικώς τουλάχιστον, ασπασθεί τον μωαμεθανισμό. Ο Françοis αρνείται ευγενικά. Μετά από μια περίοδο, όπου ο Françοis φθάνει στα όρια της απόγνωσης, αποφασίζει να επισκεφτεί το μοναστήρι των Βενεδικτίνων στην Νότια Γαλλία, όπου έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο ήρωάς του, J. K. Huysmans. Δεν μένει ικανοποιημένος από την εκεί παραμονή του και μετά από δύο ημέρες φεύγει και επισκέπτεται την Rocamadour, στην Νότια Γαλλία, όπου λατρεύεται η Μαύρη Madonna. Ενώ στην αρχή το άγαλμα τον συνεπαίρνει, αργότερα νοιώθει ένα μεγάλο κενό και επιστρέφει στο Παρίσι. Στο Παρίσι συναντά τυχαία τον Πρύτανι της Σορβόννης, και με πρωτοβουλία του Πρύτανι αρχίζουν να κουβεντιάζουν για διάφορα θέματα. Ο Πρύτανις έχει προσχωρήσει στον μωαμεθανισμό, τον οποίο υπερασπίζεται στα βιβλία του. Διηγείται ότι, ως φοιτητής, ήταν μαχητικός καθολικός, και ότι η κοσμική Ευρώπη τον απωθούσε. Στην δεκαετία του 1950, η Δύση εγκατέλειψε τις αποικίες της λόγω μειωμένης θέλησης και στην δεκαετία του 1960 δημιούργησε μία κουλτούρα παρακμής, η οποία εξωθούσε και παρώτρυνε στον ευδαιμονισμό και στην ατομικότητα, παρά στο καθήκον να διατηρούνται μεγάλες οικογένειες οι οποίες να εκκλησιάζονται τακτικά. Η Ευρώπη, ανίκανη να αναπαράγεται, άνοιξε τις πύλες της σε μεγάλης κλίμακας μεταναστεύσεις Αράβων και Αφρικανών από μουσουλμανικές χώρες, και τώρα οι δρόμοι της επαρχίας της Γαλλίας θυμίζουν αραβικά souk. Η αφομοίωση και ενσωμάτωση των μουσουλμάνων δεν ήταν ποτέ ένας ρεαλιστικός στόχος. Το ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

κόσμος

Ισλάμ δεν διαλύεται επειδή τα σχολεία είναι ανεξίθρησκα και δεν διδάσκουν θρησκευτικά. Για να επανακτήσει η Ευρώπη την θέση της στον κόσμο, συνεχίζει ο Πρύτανις, θα έπρεπε να διώξει τους άπιστους και να επιστρέψει στον καθολικισμό. Ο Πρύτανις επροχώρησε, όμως, τον συλλογισμό του ένα βήμα παρακάτω. Σε κάποιο σημείο, η λογική δεν μπορούσε να παραβλέψει πόσο πολύ το μήνυμα των Ισλαμιστών επισκίασε το δικό του. Οι Ισλαμιστές έχουν εξιδανικεύσει την απλή και χωρίς ερωτηματικά πίστη και απεχθάνονται τον σύγχρονο πολιτισμό και την Αναγέννηση που τον εγέννησε. Πιστεύουν στην ιεραρχία μέσα στην οικογένεια, με τις συζύγους και τα παιδιά να υπακούουν τον πατέρα. Οι Μωαμεθανοί, όπως και ο Πρύτανις, μισούν την διαφορετικότητα και πιστεύουν στην ομογενοποίηση και στα ψηλά ποσοστά γεννήσεων ως ζωτικά σημεία πολιτιστικής υγείας. Το μόνο που διαφοροποιούσε τον Πρύτανι ήταν ότι οι Μωαμεθανοί προσεύχονται σε χαλάκια ενώ ο ίδιος στην Αγία Τράπεζα. Όμως, ο Πρύτανις ήταν υποχρεωμένος να παραδεχθεί ότι ο Ευρωπαϊκός και ο Μωαμεθανικός πολιτισμός δεν ήταν συμβατοί. Από όλες τις ενδείξεις, ήταν φανερό ότι η μετα-Χριστιανική Ευρώπη αργοπεθαίνει και το Ισλάμ ανθίζει. Το μέλλον της Ευρώπης ήταν Ισλαμικό. Ακολουθώντας αυτή την λογική, ο Πρύτανις μεταπήδησε στο στρατόπεδο της νίκης. Και η πορεία της Μουσουλμανικής Αδελφότητας απέδειξε ότι είχε δίκιο. Όπως ένας πρώην ειδικός πάνω στο Ισλάμ είπε στον ήρωα του βιβλίου, ο Ben Abbes δεν είναι ένας εξτρεμιστής Ισλαμιστής που ονειρεύεται την επαναφορά ενός οπισθοδρομικού χαλιφάτου στους άμμους του Λεβάντε. Είναι ένας σύγχρονος Ευρωπαίος, χωρίς όμως τα συνηθισμένα μειονεκτήματα των σύγχρονων Ευρωπαίων, και για τον λόγο αυτό είναι επιτυχημένος. Η φιλοδοξία του είναι η φιλοδοξία του αυτοκράτορα Αυγούστου: να ενώσει την ήπειρο και να κατακτήσει την Βόρεια Αφρική, δημιουργώντας μία αξιοσημείωτη πολιτιστική και οικονομική δύναμη. Μετά τον Καρλομάγνο, τον Ναπολέοντα και τον Χίτλερ, ο Ben Abbes θα μείνει στην ιστορία ως ο πρώτος ειρηνοποιός κατακτητής. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία διατηρήθηκε για αιώνες, ο Χριστιανισμός μιάμιση χιλιετία. Στο μακρινό μέλλον, οι ιστορικοί θα διαπιστώσουν ότι ο Ευρωπαϊκός μοντερνισμός ήταν ασήμαντος, μία περίοδος δύο μόλις αιώνων, κατά την διάρκεια των οποίων η κοινωνία απομακρύνθηκε για λίγο από τους πολιτισμούς που είναι βασισμένοι στην θρησκεία. Ο Πρύτανις υπερασπίζεται το Κοράνι και το παραβάλλει με το σαδομαζοχιστικό μυθιστόρημα «Η Ιστορία της Ο» της Donimique Aury. Όπως εξηγεί στον Françοis, το μάθημα που αποκομίζει ο αναγνώστης ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

της «Ο» είναι ακριβώς το ίδιο όπως το μάθημα του Ιερού Βιβλίου, δηλαδή «ότι το ζενίθ της ανθρώπινης ευτυχίας ευρίσκεται στην απόλυτη υποταγή» των τέκνων στους γονείς, των γυναικών στους άνδρες και των ανδρών στον Θεό. Σε αντάλλαγμα, το άτομο ανταμείβεται με όλο το μεγαλείο της ζωής. Το Ισλάμ δεν βλέπει τα άτομα ως οδοιπόρους σε έναν ξένο, απαξιωμένο κόσμο, όπως τα βλέπει ο Χριστιανισμός, για τον λόγο αυτό δεν υπάρχει λόγος να αποδράσει κανείς ή να αλλάξει τον κόσμο αυτό. Το Κοράνι είναι ένα τεράστιο μυστικιστικό ποίημα, που εξυμνεί τον Θεό ο οποίος εδημιούργησε τον τέλειο κόσμο και που μας διδάσκει πώς να φθάσουμε στην ευτυχία μέσω της υπακοής. Η ελευθερία είναι μια λέξη συνώνυμη της κακομοιριάς. Ο Françοis πείθεται και προσηλυτίζεται στον Μωαμεθανισμό στο Μέγα Τζαμί του Παρισιού. Χωρίς ανάταση της ψυχής αλλά και χωρίς λύπη. Νοιώθει ανακούφιση, όπως πιστεύει ότι ένοιωθε ο Huysmans όταν έγινε καθολικός. Έχει την πεποίθηση ότι τα πράγματα θα αλλάξουν – είναι πολύ κουρασμένος, όπως και η Ευρώπη. Χρειάζεται νέα ζωή, και το ίδιο και η Ευρώπη. Είναι καιρός για αλλαγή. Το «Soumission» είναι κλασσικό έργο του Ευρωπαϊκού πεσιμισμού και θυμίζει βιβλία όπως «Το μαγικό βουνό» (“The Magic Mountain”) του Thomas Mann και το «Ο Άνθρωπος χωρίς Ιδιότητες» (“The Man Without Qualities”) του Robert Musil. Οι παραλληλισμοί είναι διαφωτιστικοί. Οι πρωταγωνιστές και στα τρία έργα είναι μάρτυρες της κατάρρευσης ενός πολιτισμού για τον οποίο δεν ενδιαφέρονται, και για τον οποίο η ποιοτική του υποβάθμιση τους αφήνει παγερά αδιάφορους. Εκείνο που μένει να γίνει είναι η υποταγή (submission) στην τυφλή δύναμη της ιστορίας. Όπως έγραψε ο Edward Gibbon στην «Παρακμή και Πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας», «εάν δεν έχανε την μάχη στο Poitiers το χαλιφάτο το 732, το κοράνι σήμερα θα εδιδασκόταν στα σχολεία της Οξφόρδης, και οι άμβωνες θα επιδείκνυαν, σε ακροατήριο όπου όλοι θα είχαν κάνει περιτομή, την ιερότητα και την αλήθεια της αποκάλυψης του Μωάμεθ». Ο Houellebecq θέλει να δούμε την κατάρρευση της σύγχρονης Ευρώπης και την άνοδο της Μουσουλμανικής Ευρώπης σαν τραγωδία. Είναι το τέλος ενός αρχαίου πολιτισμού. Το βιβλίο δεν φαίνεται να στοχοποιεί το Ισλάμ, αλλά εκφράζει μια πολύ επίκαιρη ανησυχία των Ευρωπαίων ότι η επιδίωξη της ατομικής ελευθερίας, της ανεξαρτησίας από την παράδοση και από την εξουσία, χωρίς αναφορά στην παράδοση και την θρησκεία, οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στην καταστροφή. 29

κόσμος

Κίνητρα και στόχοι της ρωσσικής στρατιωτικής επέμβασης στην Συρία του Σωτήρη Δημόπουλου

ρωσσική επέμβαση στην Συρία συνιστά γεγονός τεράστιας σημασίας για το πλέγμα των διεθνών σχέσεων και την ισορροπία ισχύος σε πλανητικό επίπεδο. Και αυτό διότι, γύρω από την κρίση στην Μέση Ανατολή, κινούνται όλοι οι βασικοί παίκτες του παγκόσμιου συστήματος, προωθώντας τις δικές τους επιδιώξεις άμεσα ή έμμεσα -διά «αντιπροσώπων». Δεν θα ήταν υπερβολή να υποστηρίξουμε ότι, από την έκβαση των συγκρούσεων στην ευρύτερη διακεκαυμένη ζώνη που ξεκινά από τη Τριπολίτιδα και την Κυρηναϊκή της Λιβύης έως και το Πεσαβάρ και το Κασγκάρ του ανατολικού Τουρκεστάν, θα καθοριστεί η εικόνα που θα έχει ο αυριανός κόσμος. Τούτο εξ άλλου καταδεικνύει και η απόφαση της Μόσχας να αναμιχθεί στρατιωτικά σε μια περιοχή που για δεκαετίες, ακόμη και ως Σοβιετική Ένωση, είχε αναιμική παρουσία. Η Συρία, βέβαια, αποτελούσε για τη Ρωσσία την έσχατη λωρίδα έντονης επιρροής στην ανατολική Μεσόγειο. Εκεί υφίστατο και η τελευταία, μικρή έως πρόσφατα, ρωσσική στρατιωτική βάση εκτός της περιφέρειας της πρώην ΕΣΣΔ, στη πόλη Ταρτούς. Δεν πρέπει να έχουμε αμφιβολία, ότι όσοι υποδαύλισαν το πλειοψηφικό σουννιτικό στοιχείο να επιδιώξει την ανατροπή του αυταρχικού Άσσαντ με πόλεμο, είχαν υπ’ όψιν τους και τον εξοβελισμό του ρωσσικού παράγοντα από τις θερμές θάλασσες. Άλλα σοβαρά κίνητρα ήταν, επίσης, η αναχαίτιση της ιρανικής παρουσίας στην Συρία και στον Λίβανο, καθώς και η δημιουργία ευνοϊκών συνθηκών για την κατασκευή αγωγών φυσικού αερίου και πετρελαίου από τις χώρες του Κόλπου προς τις ακτές της Μεσογείου και την Τουρκία.

Παρ’ όλη, όμως, την δυσμενή θέση του Άσσαντ συντελέστηκε το θαύμα, καθώς ο στρατός του Αλαουίτη ηγέτη αποδείχθηκε σκληρό καρύδι για τις δυνάμεις της αντιπολίτευσης. Η εξέλιξη αυτή ευνόησε περαιτέρω την ρωσσική πολιτική, που γινόταν απαραίτητο στήριγμα για το καθεστώς, μαζί με την Τεχεράνη και την λιβανέζικη Χεζμπολάχ. Αντιθέτως, για τις ΗΠΑ, οι οποίες έχουν τον κύριο λόγο στα μεσανατολικά ζητήματα, τα νέα δεδομένα συνιστούσαν μια άμεση απειλή. Καθόλου «συμπτωματικά», λοιπόν, και ενώ ο Πούτιν είχε επαναπαυθεί στην άνεση που του έδιναν τα κολοσσιαία έσοδα από τις πωλήσεις φυσικού αερίου και πετρελαίου και διοργάνωνε τους φαραωνικούς Ολυμπιακούς αγώνες στο Σότσι, άνοιξε το μέτωπο της Ουκρανίας. Το νέο παραπέτασμα, που υψωνόταν από την Βαλτική έως την Μαύρη Θάλασσα, που απέκοπτε την Ρωσσία από την Ευρώπη και την περιόριζε στην Ασία, επέδρασε στο να γίνει η εξωτερική πολιτική του Πούτιν εξόχως επιθετική –κατάληψη της Κριμαίας, ενίσχυση των αυτονομιστών του Λουγκάνσκ και του Ντονέτσκ. Είχε εξ άλλου καταστεί εμφανές πως η «αμερικανική αυτοκρατορία» είχε εξαπολύσει μια γενική αντεπίθεση σε όλα τα μέτωπα, με σκοπό να αναχαιτίσει την πορεία σε ένα πολυπολικό παγκόσμιο σύστημα ισχύος. Η αμερικανική εξωτερική πολιτική και, πρωτίστως, υπερεθνικοί κύκλοι του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου, χρησιμοποίησαν κάθε μέσο και διαθέσιμο εργαλείο για να μην επιτρέψουν την ανάδυση των ανταγωνιστικών πόλων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της Κίνας και της Ρωσσίας. Αν και θα πρέπει να επισημάνουμε ότι αυτή η επιδίωξη δεν προωθήθηκε χωρίς εσωτερικές ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

κόσμος

αντιθέσεις και διαφωνίες, και αυτό διεφάνη τόσο στην περίπτωση της συμφωνίας για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν όσο και στην Συρία. Εν πάση περιπτώσει, όμως, υπό αυτό το πρίσμα οφείλουμε να αναλύσουμε τα ζητήματα που έχουν ανακύψει τα τελευταία χρόνια στην ευρύτερη ευρασιατική ήπειρο, και όχι μόνον –ανάμεσά τους και το ελληνικό. Στην Συρία, το καθεστώς Άσαντ επέδειξε μια αξιοθαύμαστη αντοχή, παρά τις σοβαρές απώλειες που είχε στο εδαφικό επίπεδο. Η ορμή όμως του «Ισλαμικού Κράτους», καθώς και των άλλων οργανώσεων των ακραίων ισλαμιστών, όπως της «Αλ-Νούσρα» και του «Στρατού της Κατάκτησης» -ο λεγόμενος «Ελεύθερος Συριακός Στρατός» δεν είχε καμμία σοβαρή επιτυχία στις στρατιωτικές αναμετρήσεις- είχε οδηγήσει τον Άσαντ να επιλέξει αποκλειστικά την διατήρηση των εδαφών που περιλαμβάνουν τις πόλεις ΔαμασκόΧαμά-Χομς-Λαττάκεια. Πρόκειται για μικρή σε έκταση περιοχή αλλά σ’ αυτήν κατοικεί η πλειοψηφία του πληθυσμού, μεταξύ αυτών και οι Αλαουίτες, ενώ περιλαμβάνει όλο το παραλιακό μέτωπο. Η αντεπίθεση, όμως, των ισλαμιστών, κυρίως στην επαρχία της Λαττάκειας, όπου κατέλαβαν στρατηγικά σημεία από τα οποία σύντομα θα είχαν τη δυνατότητα να καταλάβουν όλη την ευρύτερη περιοχή, άλλαξε τα δεδομένα. Είχε γίνει φανερό ότι, έπειτα από τεσσεράμισι έτη πολέμου, ο συρι-

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

ακός στρατός ήταν σε άσχημη κατάσταση και με καταρρακωμένο ηθικό. Η τελική ήττα ήταν θέμα χρόνου. Η πτώση, όμως, του Άσσαντ για την Ρωσσία θα σήμαινε το οριστικό τέλος της όποιας σοβαρής επιρροής της στην Μέση Ανατολή, αλλά και η αρχή του τέλους για όλη την Ανατολική Μεσόγειο. Το ενδεχόμενο αυτό είναι απόλυτα πιθανό να συμβεί, εφ’ όσον ευοδωθούν οι πιέσεις των ΗΠΑ στα Βαλκάνια –με την είσοδο των Σκοπίων στο ΝΑΤΟ και την ενίσχυση του ισλαμικού παράγοντα- και στο Κυπριακό, όπου στο νέο σχέδιο που προωθείται, η ομπρέλα της λύσης θα είναι η νατοϊκή εγγύηση. Στην περίπτωση της Αιγύπτου, αν και αποτελεί σήμερα μια φιλική χώρα για τους Ρώσσους, η μεγάλη της οικονομική και στρατιωτική εξάρτηση από τις ΗΠΑ δεν επιτρέπει πειραματισμούς. Ο Πούτιν εκμεταλλεύθηκε, ωστόσο, μια σειρά από ευνοϊκές για τον ίδιο συγκυρίες, ώστε να πάρει την ριψοκίνδυνη απόφαση. Η μία είναι η παγκόσμια κατακραυγή για το «Ισλαμικό Κράτος». Οι αγριότητες που διαπράττουν οι τζιχαντιστές εναντίον ανθρώπων και πολιτισμικών μνημείων, δικαιολογούν την όποια δράση εναντίον τους. Η προώθησή τους, παρά τους βομβαρδισμούς του συνασπισμού που έχουν συγκροτήσει οι ΗΠΑ εναντίον του, έδειχναν ότι έπρεπε να αναβαθμιστεί η επιθετική δραστηριότητα για την αναχαίτισή του. Η Μόσχα είχε εξασφαλίσει σημαντικούς συμ-

κόσμος

μάχους στις ενέργειές της, όπως το Ιράν, το Ιράκ –με την σιιτική πλειοψηφία, την Κίνα –που επιζητεί άκρες στην Μεσόγειο αλλά και τρόπο για να κτυπήσει το ισλαμιστικό κίνημα των Ουιγούρων. Επιπλέον, ο Πούτιν είχε την δικαιολογία να υποστηρίξει ότι η επέμβασή του στην Συρία είχε χαρακτηριστικά προληπτικού πολέμου. Είναι χιλιάδες οι ρωσσικής υπηκοότητας ισλαμιστές, κυρίως από τον Καύκασο, που πολεμούν μέσα από τις γραμμές των οργανώσεων των τζιχαντιστών. Όσον αφορά στην στάση της Ευρώπης, η ρωσσική ηγεσία αντιλήφθηκε την ανησυχία που έχει καταλάβει τους λαούς της αλλά και τις κυβερνήσεις από την ασταμάτητη ροή μεταναστών και προσφύγων από την Ασία. Η ήττα των ισλαμιστών θα μπορούσε να βοηθήσει στην παύση της φυγής των κατοίκων της περιοχής, ίσως και στην επιστροφή μέρους όσων κατέφυγαν στην δυτική Ευρώπη. Και το γεγονός αυτό προκάλεσε ρωγμές στο αντιρωσσικό μέτωπο που έχουν δημιουργήσει οι ΗΠΑ στην Ε.Ε. Τέλος, και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία, η Μόσχα χρησιμοποίησε την αντίθεση που υφίσταται μεταξύ Λευκού Οίκου και Πενταγώνου για το ζήτημα της διαχείρισης της συριακής κρίσης. Ο Ομπάμα δεν έπεσε στην παγίδα μιας αμερικανικής επίγειας επέμβασης στην Συρία, και κατανόησε ότι η στήριξη των ισλαμιστικών ομάδων, με σκοπό την ανατροπή του Άσσαντ, οδηγούσε σε απρόβλεπτες καταστάσεις. Για τον λόγο αυτόν, η θεωρία ότι ο Πούτιν ξεκίνησε τις επιχειρήσεις μετά από κάποια συμφωνία με τον Αμερικανό πρόεδρο δεν πρέπει να απορριφθεί ως συνωμοσιολογία. 32

Βεβαίως, μεταξύ τους παραμένουν μερικές βασικές αντιθέσεις. Βασική διαφορά είναι η μορφή που θα έχει το συριακό κράτος την επόμενη ημέρα, και ο ρόλος του Άσσαντ. Οι Ρώσσοι διατείνονται ότι θα υπερασπιστούν την ακεραιότητα του κράτους αλλά και την νομιμότητα του καθεστώτος, τουλάχιστον μέχρι την ειρήνευση και την διενέργεια εκλογών. Είναι, όμως, μάλλον απίθανο η Συρία μετά τον πόλεμο να παραμείνει ένα συμπαγές κράτος. Αυτό, άλλωστε, δεν θα συνέφερε ούτε την Ρωσσία ούτε τους Αλαουίτες. Το πιθανότερο είναι, λοιπόν, να επιδιωχθεί η καντονοποίηση της Συρίας, για να διατηρήσουν οι φίλοι της Μόσχας την δυτική ζώνη και την έξοδο στη θάλασσα. Οι Αμερικανοί, βεβαίως, δεν θα ήταν ευχαριστημένοι από μια τέτοια εξέλιξη. Θα προτιμούσαν μια άλλη λύση, που θα περιόριζε την δικαιοδοσία των Αλαουιτών και ίσως θα έδινε στους Κούρδους, που σίγουρα θα αποκτήσουν καθεστώς διευρυμένης αυτονομίας στον βορρά, διέξοδο στην θάλασσα, προοπτική που προκαλεί αντίδραση στην Τουρκία. Για την ώρα, πάντως, η ρωσσική αεροπορία κτυπά ανελέητα βορείως της Λαττάκειας και της Χάμα, ώστε να απωθήσει τους αντικαθεστωτικούς από την ζώνη ελέγχου του Άσσαντ, και να ανακαταληφθεί η στρατηγικής σημασίας πόλη της Ιντλίμπ. Εκεί, βεβαίως, βρίσκονται τα παρακλάδια της Αλ Κάϊντα και ο «Ελεύθερος Συριακός Στρατός», καθώς και άλλες ομάδες, που έχουν εκπαιδεύσει και εξοπλίσει οι Αμερικανοί. Και αυτό το γεγονός δημιουργεί ιδιαίτερο εκνευρισμό στην Ουάσιγκτων, από τον φόβο ίσως ότι δεν θα τηρηθούν και τα παρασκηνιακώς συμπεφωνημένα. Ο πόλεμος στην Συρία προβλέπεται μακρύς και η λύση του δράματος δεν θα είναι εύκολη. Το βέβαιο είναι ότι οι Ρώσσοι προσώρας δεν θα προχωρήσουν σε επιχειρήσεις επί του εδάφους. Η ανάμνηση του Αφγανιστάν, παρά τις εμφανείς διαφορές με την Συρία, είναι ακόμη πολύ έντονη στην ρωσσική κοινωνία. Αλλά και οι Αμερικανοί θα προσπαθήσουν να κερδίσουν το μερίδιό τους με την βοήθεια των Αράβων συμμάχων τους και κυρίως των Κούρδων, των μεγάλων κερδισμένων αυτού του πολέμου, που ήδη ετοιμάζονται για επίθεση στη πρωτεύουσα του «Ισλαμικού Κράτους», την Ράκκα. Αν η Μόσχα πετύχει τον στόχο της και εδραιωθεί στην Συρία, το κύρος της θα έχει αναβαθμισθεί σημαντικά, και αυτό θα φανεί και σε άλλα μέτωπα του παγκόσμιου ανταγωνισμού. Παράλληλα, όμως, αυτό δεν σημαίνει ότι θα έχει λύσει και τις δύο «αχίλλειες πτέρνες» της: την οικονομική ύφεση και τον εσωτερικό ισλαμιστικό κίνδυνο. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

κόσμος

Ευρώπη υπό κατάρρευση (;) του Νικολάου Ματθαίου Σαντή

ευρωπαϊκή ενοποίηση, αν και πρόσφατο επίτευγμα, διαθέτει παρακαταθήκη, η οποία εδράζει στα οράματα φιλελεύθερων στοχαστών, όπως των Giuseppe Mazzini, του Victor Hugo, καθώς και του κόμη Richard Coudenhove-Kalergi και του Γάλλου πρωθυπουργού Aristide Briand, του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα αντίστοιχα. Ήταν όμως το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου που έδωσε την απαραίτητη ώθηση για την δυναμική εμφάνιση του οράματος για τις «Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης».

Ευρώπη των Κρατών Οι νωπές αναμνήσεις του ολέθρου του πολέμου, της πείνας και της δυστυχίας θεωρείται ότι αποτέλεσαν την γενεσιουργό δύναμη της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα το 1951. Αυτή όμως δεν ήταν η μόνη αιτία: το γεγονός ότι, με το τέλος του πολέμου, οι άλλοτε κραταιές ευρωπαϊκές δυνάμεις μετατράπηκαν σε αγχωμένους παρατηρητές του ανταγωνισμού των υπερδυνάμεων Η.Π.Α-Ε.Σ.Σ.Δ, αποτέλεσε εξ ίσου ισχυρό κίνητρο να αναζητήσουν τρόπο ενίσχυσης των, σχετικά περιορισμένων πλέον, δυνατοτήτων τους στο διεθνές πλαίσιο, βασιζόμενες στο σκεπτικό «η ισχύς εν τη ενώσει». Το γεγονός ότι κατά την διάρκεια του πολέμου η ενωμένη, υπό την Γερμανική ηγεμονία, ηπειρωτική Ευρώπη (όπως την έβλεπε και ο άλλοτε Γερμανός αυτοκράτορας Willhelm II), δεν διέθετε ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

επαρκή ισχύ προκειμένου να καταβάλει, πρώτα και κύρια, την γειτονική ΕΣΣΔ, αποτέλεσε σαφή ένδειξη της περιορισμένης πλέον ισχύος της Ευρώπης. Στην νέα διεθνή σκηνή, όπως ανέτειλε από το τέλος του πολέμου, με την χειραφέτηση των γιγαντιαίων εθνών-κρατών Ινδίας-Κίνας, αλλά και αναδυόμενων δυνάμεων (Βραζιλία, Ινδονησία κ.α.) πλάϊ στις δύο υπερδυνάμεις, τα ευρωπαϊκά κράτη θα αγωνίζονταν πια να διατηρήσουν τα κεκτημένα τους ως μεσαίες δυνάμεις. Έχοντας περιορισμένη δυνατότητα βελτίωσης της θέσης τους ως αυτόνομων κρατικών οντοτήτων, για τις μεγάλες δυνάμεις της Ευρώπης (Γερμανία, Γαλλία, Μεγάλη Βρεταννία, Ιταλία;) η προσπάθεια για ένα «άλμα προς τα εμπρός» θα μπορούσε να λάβει χώρα μόνον εάν αποτελούσαν τμήμα μιας υπερεθνικής οντότητας όμορων και, συγκρίσιμης ή υποδεέστερης δυναμικότητας, κρατών. Είναι σημαντικό λοιπόν να δούμε το εγχείρημα της ευρωπαϊκής ενοποίησης, εκτός από μια προσπάθεια αποφυγής των διενέξεων και πολέμων μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών, ως ένα πρώτης τάξεως εγχείρημα για την ενίσχυση της διεθνούς ισχύος τους, η οποία θα ήταν αδύνατη σε περίπτωση αυτόνομης δράσης τους. Είναι εύκολο να υποθέσουμε ότι η επιρροή που ασκεί π.χ. η Γερμανία ή και η Ιταλία στις αποφάσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου θα ήταν πολύ περιορισμένη, εάν δεν λάμβανε τον μανδύα των παρεμβάσεων της Ε.Ε. Επίσης, σε καμμία περίπτωση το γερ33

κόσμος

μανικό μάρκο δεν θα μπορούσε να αποτελέσει νόμισμα με βαρύτητα (και να διεκδικεί το στάτους του διεθνούς αποθεματικού) αντίστοιχη του σημερινού ευρώ. Στην πραγματικότητα, η Ε.Ε. αθροίζει τα περιορισμένης εμβέλειας διανύσματα των ευρωπαϊκών δυνάμεων, επιτρέποντας σε εκείνες που έχουν την δύναμη (και την θέληση) να ασκούν αφύσικα μεγάλη επιρροή στο παγκόσμιο γίγνεσθαι. Οι μεγάλες δηλαδή ευρωπαϊκές δυνάμεις (Γερμανία, Γαλλία, Μεγάλη Βρετανία, λιγώτερο η Ιταλία) κατά κύριο λόγο, και οι μεσαίες δυνάμεις δευτερευόντως (Ισπανία, Πολωνία, Ολλανδία;) χρησιμοποιούν τα όργανα και την επιρροή των μηχανισμών της Ένωσης προκειμένου να προωθήσουν τα εθνικά τους συμφέροντα τόσο σε πανευρωπαϊκό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι μικρότερες, και αμελητέες σε διεθνή κλίμακα χώρες (Αυστρία, Ελλάδα κ.α.) προσπαθούν απλά να επωφεληθούν από την παρουσία τους στην Ένωση σε τομείς που δεν έρχονται σε αντίθεση με τα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων, προσπαθώντας να προσεταιριστούν μία από τις τρεις (συνήθως την Γαλλία στην περίπτωση της Ελλάδας- με παράδειγμα την είσοδό της στην ΕΟΚ το 1981). Η Ευρωπαϊκή Ένωση, συνεπώς, είναι πρωτίστως μια ένωση των κρατών και έπειτα (σε μεγάλη ίσως απόσταση) των λαών. Προκειμένου να εξετάσουμε την βιωσιμότητα της ευρωπαϊκής ενοποίησης και την δυνατότητά της Ε.Ε. να προχωρήσει επιτυχημένα στο μέλλον, θα πρέπει να εξετάσουμε κατά πόσον μπορεί να συνεχίσει να παρέχει στις μεγάλες και, δευτερευόντως, στις μεσαίες δυνάμεις της αυτό που μέχρι τώρα τους παρείχε: την δυνατότητα μεγέθυνσης της διεθνούς ισχύος και κύρους και της ευημερίας τους σε μεγέθη που θα ήταν ανέφικτα μέσω της αυτόνομης παρουσίας τους. Ευαίσθητοι εθνικά λαοί, όπως οι Γάλλοι, θα συνεχίσουν να αποδέχονται τον περιορισμό της εθνικής ανεξαρτησίας τους και να αποτελούν θιασώτες της Ε.Ε. μόνον εφ’ όσον η παραμονή τους σε αυτήν τους εξασφαλίζει εθνικά οφέλη ανώτερα της αυτόνομης εθνικής οδού. Εξετάζοντας, λοιπόν, την εξέλιξη της γαλλικής και γερμανικής οικονομίας πριν και μετά την είσοδό τους στην ευρωζώνη σε όρους αύξησης του ΑΕΠ, ισοζυγίου εξωτερικών συναλλαγών (εξαγωγές-εισαγωγές) κτλ., θα παρατηρήσουμε ότι, για την μεν πρώτη, η εμβάθυνση της ευρωπαϊκής ενοποίησης μέσω της εισαγωγής του ευρώ επιβάρυνε σημαντικά την οικονομία της. Για την Γερμανία, από την άλλη, η είσοδος στην ευρωζώνη ενίσχυσε εξαιρετικά την γερμανική οικονομία. 34

Το πλέον χαρακτηριστικό στοιχείο είναι η εξέλιξη του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών: ενώ για την Γαλλία η πενταετία 1995-2000 ήταν άκρως πετυχημένη με πλεονάσματα που έφθασαν έως το 3% του ΑΕΠ, με την είσοδο στο ευρώ τα πλεονάσματα έπεσαν χρόνο με τον χρόνο στο 1% για να μετατραπούν σε μικρά ελλείμματα της τάξης του 1% από το 2008 και μετά. Για τη δε Γερμανία, τα μικρά ελλείμματα (έως 2%) της περιόδου 1992-2001 μηδενίστηκαν με την είσοδο της στην ευρωζώνη το 2002, για να μετατραπούν σε συνεχή, αυξανόμενα πλεονάσματα που έφτασαν έως το τερατώδες 8% του ΑΕΠ στις μέρες μας (δες Πίνακα 1 και 2). Πίνακας 1. Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών Γαλλίας, 1981-2015 (% του ΑΕΠ). Πηγή: Trading Economics

Πίνακας 2. Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών Γερμανίας, 1981-2015 (% του ΑΕΠ). Πηγή: Trading Economics

Στις μέρες μας, από τις μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις μόνον η Γερμανία μοιάζει να ευνοείται από τις εξελίξεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Με τα ωφέλη της συμμετοχής στην Ε.Ε. για την Μεγάλη Βρεταννία να έχουν περιοριστεί σημαντικά (εξ ού και η συζήτηση για έξοδο από την Ε.Ε.), την Γαλλία σε σχετική οικονομική πτώΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

κόσμος

ση, την Ιταλία σε χρόνια ύφεση και την Ισπανία (μεσαία δύναμη) να αντιμετωπίζει σημαντικά οικονομικά προβλήματα, το ευρωπαϊκό ταξίδι μοιάζει να απειλείται με απότομη στάση. Παρ’ όλο, όμως, που και οι υπόλοιπες χώρες αντιπροσωπεύουν σημαντικές προκλήσεις, είναι ο άξονας Γαλλίας-Γερμανίας που ανέκαθεν αποτέλεσε το όχημα δημιουργίας και επέκτασης της ευρωπαϊκής ενοποίησης, και εκείνος που μπορεί να την εκτροχιάσει. Η σημερινή ανατροπή της σχετικής ισοδυναμίας των δύο αυτών κρατών, με την αδυναμία πλέον της Γαλλίας να αποτελέσει το αντίπαλο δέος που αντισταθμίζει την Γερμανία, είναι ένας από τους κύριους κινδύνους που απειλούν την ευρωπαϊκή ενοποίηση. Σε κοινωνικο-οικονομικούς όρους, το γαλλικό μοντέλο οργάνωσης εκφράζει περισσότερο από κάθε άλλη χώρα τον ευρωπαϊκό, σοσιαλδημοκρατικό δρόμο και την ιδέα της Ενωμένης Ευρώπης των αυτόνομων κρατών. Η μείωση της «λάμψης» του γαλλικού μοντέλου, στην πραγματικότητα, οδηγεί όχι μόνον στην εξάλειψη του ευρωπαϊκού σοσιαλδημοκρατικού κράτους μέσω της επιβολής «πρωσικών» πολιτικών λιτότητας σε όλη την Ευρώπη από την Γερμανία και τους Μεσο-ευρωπαίους (Ολλανδούς, Αυστριακούς κτλ.), αλλά και στην χάραξη ενός δρόμου για μια Ευρώπη στα χνάρια του Ομόσπονδου Γερμανικού κράτους, με ισχνό τον ρόλο του εθνικού κράτους και σημαντικές εξουσίες στα χέρια του ομόσπονδου ευρωπαϊκού μηχανισμού.

Σε περίπτωση που η σχετική οικονομική πτώση της Γαλλίας συνεχισθεί και ενισχυθεί, είναι εύκολα προβλέψιμο ότι θα ενισχυθούν οι αντιδράσεις του γαλλικού εθνισμού και τα ευρω-σκεπτικιστικά στρώματα που θα τον εκφράσουν (με το Εθνικό Μέτωπο της Μαρίν Λεπέν να είναι ένα από αυτά). Εάν η συμμετοχή στην Ε.Ε., αντί να μεγεθύνει την ευημεΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

ρία καθώς και τον ρόλο και την αξία της Γαλλίας σε διεθνές επίπεδο, την υποβαθμίζει σε μικρότερο εταίρο της Γερμανίας (όπως τώρα), είναι σίγουρο ότι θα δρομολογηθούν εξελίξεις. Γεγονός είναι ότι οι Ευρωπαίοι έχουν ως τώρα δείξει μια τάση να ξεπερνούν τα προβλήματα και να βρίσκουν λύσεις μέσω της «φυγής προς τα εμπρός» (διορθώσεις σφαλμάτων, περισσότερη ευρωπαϊκή ενοποίηση). Ήδη τον Ιούλιο και επ’ αφορμή της ελληνικής κρίσης, η Γαλλία (και δευτερευόντως η Ιταλία), βοηθούμενη από τις ΗΠΑ, έδειξε να διεκδικεί μια πιο ενεργό πολιτική φωνή. Μπορεί όμως αυτό στις μέρες μας, σε μια Ευρώπη ευρισκόμενη υπό διαδικασία γερμανικής οικονομικοπολιτικής κατάκτησης, να αποτελέσει μια αρχή για μια νέα, πιο ισορροπημένη Ε.Ε.;

Ευρώπη των Θεσμών Επιπλέον, για να εξετάσουμε την πορεία του ευρωπαϊκού εγχειρήματος είναι χρήσιμο να έχουμε υπ’ όψιν ότι οι θεσμοί και οι μηχανισμοί της Ε.Ε. δεν αποτελούν απλά όργανα πολιτικής, αλλά δημιουργούν από μόνα τους περαιτέρω ώθηση ή αντιστρόφως τραβούν προς τα πίσω την πορεία της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Για παράδειγμα, ο στόχος της εισαγωγής του ευρώ κατά την δεκαετία του 1990 δημιουργούσε την ανάγκη της νομισματικής εναρμόνισης των ευρωπαϊκών κρατών, η οποία με την σειρά της στηριζόταν στην επίτευξη σχετικά παρόμοιων δημοσιονομικών στόχων ανάμεσα στις διαφορετικές οικονομικά χώρες: το αποτέλεσμα ήταν το Σύμφωνο Σταθερότητας και Ασφάλειας, που ψηφίστηκε με την Συνθήκη του Μάαστριχτ (1992), το οποίο περιόριζε το ανώτατο ύψος δημοσιονομικού ελλείμματος μιας χώρας σε 3% του ΑΕΠ ετησίως. Επιπροσθέτως, η ύπαρξη του μηχανισμού ένταξης στην Ε.Ε. ή την ΟΝΕ αποτελεί στην πραγματικότητα έναν τρόπο ελέγχου (ή και αποκλεισμού) της εισόδου διαφόρων κρατών σε αυτήν. Με τον ίδιο, όμως, τρόπο που η αποτυχία προσαρμογής στα ενταξιακά κριτήρια μιας χώρας την αποκλείει από την εισδοχή της στην Ε.Ε. ή την ΟΝΕ, η επιτυχής προσαρμογή της σε αυτά μπορεί να αποτελέσει το εισιτήριο εισόδου της σε αυτήν, παρά την ενδεχομένως αρνη35

κόσμος

τική θέση κάποιων μελών της. Στην περίπτωση της Ελλάδας, παραδείγματος χάριν, η (εικονικά τουλάχιστον) επιτυχής εκπλήρωση των κριτηρίων της ΟΝΕ της έδωσε το δικαίωμα να εισέλθει σε αυτήν, παρά την ενδεχομένως αρνητική θέση της Γερμανίας. Αυτό έχει εξαιρετικά σπουδαία σημασία, δεδομένης της πρόσφατης κίνησης της Γερμανίδας καγκελαρίου να υποσχεθεί το άνοιγμα και άλλων κεφαλαίων για την ένταξη της Τουρκίας στην Ε.Ε., με αντάλλαγμα τον έλεγχο της ροής Σύρων προσφύγων προς την Ευρώπη από την τελευταία. Η δέσμευση αυτή, μάλιστα, γίνεται παρά το γεγονός ότι σε αρκετούς τομείς (ανθρώπινα δικαιώματα, δημοκρατική λειτουργία, μειονότητες κ.ά.) η Τουρκία του Ερντογάν περισσότερο απομακρύνεται παρά έρχεται πιο κοντά στα Ευρωπαϊκά δεδομένα. Σε περίπτωση, λοιπόν, επιτυχούς ολοκλήρωσης των κριτηρίων εισόδου στην Ε.Ε. (όπως αυτά θα κρίνονται ως «επιτυχή» σε μια διαδικασία δούναι και λαβείν κοντά στην βάση των απαιτήσεων των Τούρκων), η Τουρκία νομιμοποιείται να γίνει μέλος της Ε.Ε. παρά τις ενδεχόμενες ελληνικές (ή κυπριακές ή γαλλικές κτλ.) ενστάσεις. Είναι, λοιπόν, φανερό ότι οι θεσμοί και μηχανισμοί της Ε.Ε. προωθούν ή απομα-

κρύνουν την διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης, δημιουργώντας από μόνοι τους δυναμική ώθησης ή απώθησης. Στο πλαίσιο αυτό, οι ανάγκες αντιμετώπισης των συνεπειών της Χρηματοοικονομικής Κρίσης του 2008 σε συνθήκες νομισματικής ένωσης, είχαν ως συνέπεια διαφορετικές οικονομικά χώρες να αντιμετωπίζουν διαφορετικές ανάγκες και προκλήσεις, υπό τον περιορισμό όμως του κοινού νομίσματος. Υπό αυτές τις συνθήκες, οι επιλογές ήταν δύο: α) να αντιμετωπίσει την κρίση κάθε χώρα ξεχωριστά ή β) να επιδιωχθεί μια κοινή λύση. Η πρώτη επιλογή θα οδηγούσε δυνητικά την ευρωπαϊκή ενοποίηση προς τα πίσω, αφού για την αντιμετώπιση ενός, εν μέρει ή και σε μεγάλο βαθμό, ευρωπαϊκού προβλήματος (όπως έχουν πλέον αποδεχθεί και οι πλέον σκεπτικιστές ότι είναι η ευρωπαϊκή κρίση χρέους), θα επιδιωκόταν μια χωριστή λύση για κάθε χώρα, αφήνοντας κατά μέρος του ευρωπαϊκούς μηχανισμούς (π.χ. την ΕΚΤ). Η δεύτερη επιλογή, από την άλλη, θα ωθούσε δυνητικά μπροστά το όραμα της Ενωμένης Ευρώπης, δεδομένου ότι για την επίτευξη μιας κοινής λύσης θα απαιτείτο η δημιουργία επιπλέον ευρωπαϊκών μηχανισμών οι οποίοι δεν υπήρχαν ως τότε, όπως μιας κεντρικής τράπεζας που θα λειτουρ-

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

κόσμος

γούσε ως τελικός δανειστής έκτακτης ανάγκης (lender of last resort), ένας Ευρωπαϊκός μηχανισμός εποπτείας (π.χ. των τραπεζών) κ.ά. Στην περίπτωση αυτή, η χρηματοοικονομική κρίση του 2008 αποκάλυψε τις αδυναμίες της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Διότι, ενώ κατά την περίοδο πριν την κρίση η λειτουργία της ΟΝΕ κύλησε χωρίς μεγάλα συνολικά προβλήματα, με την έναρξή της και λόγω των πολιτικών που επιλέχθηκαν για την αντιμετώπισή της, η Ε.Ε. (και ιδίως η ΟΝΕ) μοιάζει να έχουν βυθιστεί σε ένα ωκεανό προβλημάτων που δεν βρίσκουν λύση. Αρχικά, αντί να επιδιωχθεί μια κοινή λύση, η Γερμανία επέλεξε την αντιμετώπιση της κρίσης από κάθε κράτος ξεχωριστά και, εμμέσως μόνον «ευρωπαϊκά», μέσω της παροχής δανείων από τις χώρες-μέλη στις δοκιμαζόμενες χώρες. Με τον τρόπο αυτόν, χρησιμοποιώντας και το ΔΝΤ, κατάφερε να αποδυναμώσει διαπραγματευτικά τις χώρες της Ευρωπαϊκής περιφέρειας και να επιβάλει πολιτικές λιτότητας, οι οποίες κατέστρεψαν (και καταστρέφουν) τις οικονομίες τους αλλά ενίσχυσαν (και ενισχύουν) την ίδια. Μόνον όταν τα προβλήματα άρχισαν να αγγίζουν τον ευρωπαϊκό πυρήνα (κυρίως Ιταλία, αλλά και Ισπανία, Γαλλία), επιδιώχθηκε μια πιο «ευρωπαϊκή» λύση μέσω της έκδοσης ομολόγων από την ΕΚΤ (το γνωστό «πακέτο Ντράγκι»). Η αντίδραση αυτή όμως ήρθε αργά και, εκτός της οικονομικής καταστροφής σχετικά μη-σημαντικών περιφερειακών οικονομιών (Ελλάδα, Πορτογαλία, Κύπρος κ.α.), η λιτότητα στην Ευρώπη έχει πλέον γίνει όχι μόνον ευρωπαϊκό αλλά και παγκόσμιο πρόβλημα. Είναι εξαιρετικά αμφίβολο κατά πόσον η έκδοση ομολόγων από την ΕΚΤ, ακόμα και συνδυαζόμενη με δισεκατομμύρια επενδύσεων (π.χ. τα 35 δις ευρώ του «πακέτου Γιούνκερ»), μπορεί πια να σώσει καθημαγμένες οικονομίες όπως η ελληνική. «Too little, too late» θα λέγαμε, και ενώ σε πολιτικούς όρους η επιβολή της λιτότητας έχει ήδη απομακρύνει και έχει φέρει αντιμέτωπους τους ευρωπαϊκούς λαούς μεταξύ τους (Έλληνες –αλλά και Ισπανοί, Ιταλοί και Πορτογάλοι - εναντίον Γερμανών– αλλά και Ολλανδών, Φινλανδών, Σλοβάκων κτλ.). Ακόμα λοιπόν και αν οι επόμενες κινήσεις για την αντιμετώπιση της κρίσης προχωρήσουν την ευρωπαϊκή ενοποίηση κάποια βήματα μπροστά, στην πραγματικότητα, με τις προηγηθείσες πολιτικές, έχουν τεθεί οι βάσεις για την επικράτηση στην Ευρώπη δυνάμεων οι οποίες μεσοπρόθεσμα περισσότερο θα επιδιώξουν να ανακτήσουν την εθνική τους αυτονομία παρά να ωθήσουν προς μια πιο ενοποιημένη Ευρώπη. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Αντίστοιχα ανεπαρκής με την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης είναι και η διαχείριση της ροής των Σύρων προσφύγων από τους Ευρωπαίους. Το προσφυγικό πρόβλημα στις μέρες μας κατέδειξε τα όρια της ευρωπαϊκής συνεργασίας και στον τομέα αυτόν. Όπως και με την ευρωπαϊκή οικονομική ενοποίηση, η οποία ήταν σχετικά επιτυχημένη στην προ του 2008 περίοδο, έτσι και πριν τον εμφύλιο στην Συρία, η συνθήκη Σένγκεν εξασφάλιζε την σχετικά ανεμπόδιστη μετακίνηση ανθρώπων στην Ευρώπη. Με κύματα Σύρων να καταφθάνουν στην Ευρώπη, το πρόβλημα, το οποίο μάλιστα δεν έχει κάν φθάσει ακόμα στο αποκορύφωμά του, οδήγησε στην απόφαση αναστολής της συνθήκης από την Γερμανία. Η επίτευξη δε μιας συμφωνίας διαχείρισης των προσφυγικών ροών μοιάζει ακόμα πολύ μακρινή. Δεδομένου ότι η οικονομική ενοποίηση και η ελεύθερη μετακίνηση ανθρώπων αποτελούν δύο από τα σημαντικώτερα επιτεύγματα της Ευρωπαϊκής ενοποίησης (τα άλλα είναι η ελεύθερη μετακίνηση αγαθών και υπηρεσιών καθώς και η ελεύθερη κίνηση κεφαλαίου), είναι χαρακτηριστικό ότι η ύπαρξη δύο σημαντικών προβλημάτων έχει σταματήσει ή και ανατρέψει σε κάποιον βαθμό την πρόοδο στους τομείς αυτούς. Προσθέστε σε αυτά και την αναστολή, στην πραγματικότητα, της ελεύθερης κίνησης κεφαλαίων σε ορισμένες χώρες (Ελλάδα, Κύπρος) μέσω των capital controls, η οποία ενδέχεται να εξαπλωθεί και σε άλλες χώρες με οικονομικά προβλήματα. Είναι φανερό, λοιπόν, ότι ενώ η Ενωμένη Ευρώπη λειτουργούσε σχετικά καλά στις καλές εποχές, στις σημερινές δύσκολες συγκυρίες, για πολλές χώρες η Ευρώπη μοιάζει πλέον να είναι περισσότερο το πρόβλημα (ή μέρος αυτού) παρά η λύση (ή μέρος αυτής). Αν θα πάψει να υπάρχει τελικά στην σημερινή της μορφή η Ε.Ε. ή θα συνεχίσει να αποτελεί μέρος της καθημερινής μας πραγματικότητας, θα εξαρτηθεί από τις συνθήκες που περιγράψαμε στο πρώτο μέρος του άρθρου (ισοζύγιο ισχύος Γαλλίας-Γερμανίας) καθώς και τις σχέσεις Γερμανίας-ΗΠΑ. Η Ε.Ε. έχει βρεθεί και στο παρελθόν σε αντίστοιχα δύσκολες συνθήκες, όμως έχει βγει ισχυρότερη ξεπερνώντας τα προβλήματα μέσω πολιτικών λύσεων, που ενίσχυαν την θέληση των Ευρωπαίων να έχουν μια κοινή μοίρα. Παρ’ όλα αυτά, οι συνθήκες έχουν πια αλλάξει, και προβλήματα που άλλοτε μπορούσαν να επιλυθούν μοιάζουν ανυπέρβλητα. Με την κρίση του 2008 και την γερμανική παντοδυναμία (και ιστορική μεγαλομανία), οι εποχές που η Ευρώπη ισορροπούσε μοιάζει να έχουν πλέον παρέλθει. Φαίνεται πως ζούμε την αρχή του τέλους της Ευρωπαϊκής ενοποίησης. 37

Παρίσι 2015, λίγο πριν την Επίθεση του Κώστα Σταματόπουλου

άθε φορά που για λίγο βρίσκομαι στο Παρίσι, νιώθω κάπως σαν υπνοβάτης, ή μάλλον σαν να έχω εκτιναχθεί στο παρελθόν, να ζω το τότε, όπως ήμουν τότε με εκείνους που τότε με περιέβαλαν, νεώτερος εγώ και νεώτεροι αυτοί κατά σαράντα περίπου χρόνια! Στην αίσθηση αυτή συμβάλλει και η μαγική αυτή πόλη, η οποία λίγο μεταβλήθηκε, με αποτέλεσμα να μην κλονίζονται τα σημεία αναφοράς, σε απόλυτη αντίθεση με αυτό που ισχύει για την Αθήνα. Ωστόσο, κοιτώντας το Παρίσι όπως κοιτάς ξανά ένα αγαπημένο σου πρόσωπο μετά από χωρισμό ετών και διαπιστώνεις πάνω του το αδυσώπητο πέρασμα του χρόνου, έτσι και στην περίπτωση της γαλλικής πρωτεύουσας διαπίστωσα πως κάτι σημαντικώτατο είχε αλλάξει. Όχι στα κτίρια, όχι στην μνημειακή αισθητική και την λαμπρή ευταξία της πόλεως του φωτός, που παραμένει η ωραιότερη μεγαλόπολη του κόσμου, αλλά σε μία άλλη διάσταση της ουσίας της: στους ανθρώπους. Εν ολίγοις διαπίστωσα ότι ο απλός λαός του Παρισιού δεν είναι πια ή δεν είναι πια σε μεγάλο βαθμό Γάλλοι, υπό την έννοια ότι προερχόμενοι οι πιο πολλοί από αλλού, η παράδοση που κομίζουν και εκείνη του τόπου όπου σήμερα επέλεξαν ή στον οποίον η ανάγκη τους έφερε να ζήσουν, όχι απλά δεν ταυτίζονται, αλλά είναι

ξένες μεταξύ τους. Με άλλα λόγια, ο παρισινός λαός του 1789, του 1830, του 1848, του 1870, του 1944 και του 1968 δεν υπάρχει πια. Τι νόημα επομένως έχει για τους ανθρώπους αυτούς, παρ’ όλο που στην πλειονότητά τους είναι απόλυτα συμφιλιωμένοι ή και αγαπούν την Γαλλία, ο εορτασμός του 14 juillet, ποία η σχέση τους όχι μόνον με το ανάκτορο του Λούβρου, την Γαλλική Ακαδημία (Institut de France) και την Notre Dame, αλλά και με το παριζιάνικο φολκλόρ του Μεσοπολέμου και των δύο πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών, το τραγούδι του πλανόδιου λαϊκού τραγουδιστή ή του καμπαρέ, όπως εκφράσθηκε από την Mistinguet, την Fréhel, την μέγιστη Edith Piaf, τον Maurice Chevalier, τον JacquesBrel και τόσους άλλους; Βέβαια το Παρίσι δεν είναι ολόκληρη η Γαλλία. Και η Γαλλία, παρά την σχετική της κατάπτωση, παραμένει μια σοβαρή, στιβαρή και μεγάλη χώρα. Ωστόσο η ουσιώδης και μη αναστρέψιμη αυτή μεταβολή, εντεινόμενη και εκτεινόμενη στον χρόνο, αναπότρεπτα θα προκαλέσει -και ήδη προκαλεί- την μετάλλαξη των κοινών πολιτισμικών χαρακτηριστικών σε κάτι που δεν είναι καρπός φυσικής εξελίξεως, αλλά πολύπλευρη ρήξη με το παρελθόν…. Και που ασφαλώς δίνει ζωή σε κάτι το εντελώς καινούργιο. Σε ένα, φαντάζομαι, εκ βάθρων νέο Παρίσι. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

κόσμος

Κάτι παρόμοιο συνέβη στην Δύση τον 4ο και τον 5 αιώνα, όπου ανεπαισθήτως ο ρωμαϊκός πολιτισμός, αργά στην αρχή, όλο και πιο γοργά στην συνέχεια, μεταλλάχθηκε, έως ότου παραχώρησε πλήρως την θέση του σε εκείνον των γερμανών επήλυδων και εισβολέων, που είτε διά των όπλων είτε ειρηνικά εισέδυαν όλο και πιο πολλοί στο ρωμαϊκό έδαφος, το οποίο σταδιακά έπαυσε να είναι ρωμαϊκό. Η κατάλυση της ρωμαϊκής πολιτικής τάξεως με την δημιουργία των βαρβαρικών βασιλείων και η είσοδος στον Μεσαίωνα, ήταν επακόλουθο απολύτως αναμενόμενο, φυσικό και μοιραίο, από την στιγμή που οι πολιτισμικές βάσεις της κοινωνίας ριζικά μεταβλήθηκαν, κάτι που συνέβη επειδή αλλοιώθηκε και τελικώς διαλύθηκε η παραδοσιακή εθνολογική της σύσταση. Ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται πως το Παρίσι είναι ισχυρό ευρωπαϊκό σύμβολο και πως η διαγραφόμενη μοίρα του είναι εκείνη ολόκληρης της γηραιάς ηπείρου, φυσικά με επιτόπιες παραλλαγές. Καίτοι η μεταβολή αυτή δεν με ευχαριστεί, δεν κρούω κανένα κώδωνα κινδύνου και δεν σημαίνω κανέναν συναγερμό, καθ’ ότι γνωρίζω την ματαιότητα της όποιας δυναμικής αντίδρασης. Ότι δηλαδή στην ιστορία κανένα ο

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

τείχος και καμμιά ξενόφοβη νομοθεσία δεν κατόρθωσαν ποτέ να σταματήσουν –απεναντίας προκάλεσαν ολέθριες παρενέργειες και φρικτές τερατογενέσειςένα φαινόμενο που συνιστά όχι θεομηνία, αλλά νόμο της φύσεως. Το θνήσκειν και το αναγεννάσθαι συμβαδίζουν, με ό,τι αυτό κομίζει όχι μόνον το θλιβερό, αλλά και το ελπιδοφόρο. Ο Ιρανός ταξιτζής που με οδήγησε στο αεροδρόμιο, από 30ετίας εγκατεστημένος στην Γαλλία, διόλου εχθρικός έναντι της Γαλλίας αλλά και νοσταλγός της πατρίδας του, μου είπε πως τα παιδιά του αισθάνονται εξ ίσου Γάλλοι και Ιρανοί. Και πως στην γενιά τους διαφορές που έως πρόσφατα φαίνονταν αγεφύρωτες εξανεμίσθηκαν, κάτι που εξ ίσου ισχύει για πλείστες ετερότητες εξ αιτίας των οποίων οι άνθρωποι στιγμάτιζαν, καταδίωκαν και καταδίκαζαν ανθρώπους, κάτι που πρέπει να δεχθούμε ότι αποτελεί θετικώτατη εξέλιξη προς την κατεύθυνση της διαλλαγής και της ανθρωπιάς. Άλλωστε η Ευρώπη είναι δέσμια της ευγενούς μοναδικότητάς της, η ουσία της οποίας, αν το καλοσκεφθούμε, είναι εγγύτερη προς την σήμερα διαμορφούμενη κατάσταση παρά προς ό,τι συμπαγές και μονολιθικό ίσχυε μέχρι χθες. Από την άλλη, ο

κόσμος

αντίλογος είναι τόσο προφανής, ώστε περιττεύει να τον επικαλεστώ, κάνοντας έτσι οικονομία χρόνου και χαρτιού. Υπάρχει τρόπος αποτελεσματικής αντίστασης στο κύμα που απειλεί να κατακλύσει τα πάντα; Υπάρχει χρυσή τομή, υπάρχει κατάσταση ιδανικής ισορροπίας ή μήπως είναι κι αυτές τείχος που αναπόφευκτα θα σαρωθεί, τώρα που μια ολόκληρη Αφρική βαδίζει βόρεια και που μια Ασία μετακινείται μαζικά προς δυσμάς; Ένα πρώτο ιδανικό ανάχωμα, που ευτυχώς δεν έχει εισέτι εξαντλήσει την χρησιμότητά του, αποτελούν οι λεγόμενες vertus républicaines (δημοκρατικές αρετές), όπως είναι η ισονομία, το άθρησκο – αλλ’ όχι πολέμιο της θρησκείας - κράτος, η αμοιβαία ανεκτικότητα, η αποδοχή της ετερότητας, ο αμοιβαίος σεβασμός: με άλλα λόγια η πραγμάτωση των αρχών του Διαφωτισμού, ίσως δε και ενός πιο γνήσιου Χριστιανισμού από αυτόν που έδρασε σε Ανατολή και Δύση… Αλλά οπωσδήποτε περιγράφομε κατάσταση όπου το γηγενές και το αλλογενές αλληλο-ισορροπούν υπό την σκέπη των γενναιόδωρων αρχών που αναφέραμε, η θέσπιση και η τήρηση των οποίων αποτελεί ένα από τα ύπατα πολιτιστικά ευρωπαϊκά επιτεύγματα. Ωστόσο, όλοι το νιώθουμε πως, κάτω από την σχετικώς ακύμαντη επί πολλές δεκαετίες επιφάνεια, υφίσταται ένα όλο και πιο εκρηκτικό ζήτημα ποσολογίας ανάμεσα στο συρρικνούμενο παλιό και το εξαπλούμενο νέο. Τίθεται επομένως ένα ζήτημα ανατροπής και αλλοτρίωσης των πολιτισμικών ευρωπαϊκών θεμελίων, υπό την έννοια της απομάκρυνσης από τις παραπάνω ευρωπαϊκές αρχές και κατακτήσεις, καθώς ο εισβολέας ειρηνικός και μη, είναι κομιστής άλλης ή άλλων πολιτιστικών και πολιτικών παραδόσεων και πρακτικών, όταν δεν είναι στο όνομα της θρησκείας του ορκισμένος εχθρός του δυτικού οικοδομήματος. Από την άλλη, ο φόβος που η κατάσταση αυτή προκαλεί στους εντός των τειχών, γεννά με την σειρά του ξενοφοβικές αντιδράσεις φασιστικής χροιάς, που αποτελούν την εκ των έσω αναίρεση της ευρωπαϊκής ιδέας. Έτσι, και ως προς τούτη την διάσταση, διολισθαίνομε προς ένα είδος Μεσαίωνα. Η μαζικότητα της προς την Ευρώπη μετανάστευσης, σε συνδυασμό με την ένταση της μισαλλοδοξίας και την φθίνουσα δημογραφία της γηραιάς μας ηπείρου, παρά την από τον νότο ή εξ ανατολών ενίσχυση, είναι από τα μεγαλύτερα ζητήματα του δυτικού σύγχρονου κόσμου. Το βάρος σ’ αυτόν την πάλη του πολιτισμού με την 40

βαρβαρότητα και της ελευθερίας με τον ολοκληρωτισμό, πρέπει και πάλι με χαρακτήρα κατεπείγοντα να ριχτεί στην Παιδεία. Η οποία καλείται να διαπλάσει άτομα βαθύρριζα συνάμα δε και ανοικτά, ριζωμένα το καθένα στην δική του παράδοση και ταυτόχρονα πρόθυμα να κατανοήσουν εκείνη του στο εξής συντοπίτη τους. Δεν είναι εύκολο εγχείρημα, η δε χρονίζουσα οικονομική στενότητα το καθιστά ακόμη πιο δυσχερές, ενώ ευνοεί την εθνικιστική ρητορεία. Σ’ αυτόν τον υπέρ πάντων αγώνα οφείλουν να συστρατευθούν και οι Εκκλησίες και οι κατά τόπους αρχηγοί των θρησκειών, κατανοώντας πως η αποχή από αυτόν σημαίνει αναίρεση της διδασκαλίας τους και άρνηση της πίστης τους. «Πόλεμος στο όνομα του Θεού είναι πόλεμος κατά του Θεού», συνόψισε με τον τρόπο του το ζήτημα ο Οικουμενικός πατριάρχης. Ταυτόχρονα πρέπει να πατάσσεται αυστηρά οποιαδήποτε απόπειρα απόκλισης από τις βασικές αρχές της Δημοκρατίας, δηλωτική εκ μέρους εκείνου που την επιχειρεί μιας θέλησης επίβουλης αιρετικού και αποσυνάγωγου. Αλλά μη γελιόμαστε. Ακόμη και σε περίπτωση που αυτό σχετικώς επιτύχει, η επιτυχία δεν θα είναι διαρκής, οφείλει δε η κάθε γενεά να εφεύρει τις δικές της λύσεις και να αναπτύξει τα δικά της αντισώματα, να κάνει τις δικές της επιλογές, επιφέροντας κάθε φορά τις διορθωτικές εκείνες αλλαγές που θα επιτρέπουν στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα να συνεχίσει την πορεία του, πρωτίστως φροντίζοντας να μην κλονισθεί ο ευρωπαϊκός ανθρωπισμός -ό,τι επί τέλους περισώθηκε από τον απάνθρωπο 20ο αιώνα (1914-1989) και το οποίο σήμερα πλήττεται και εκ των έσω σοβαρά- χωρίς τον οποίο η Ευρώπη δεν είναι Ευρώπη και δεν έχει λόγο υπάρξεως. Ορισμένα από τα παραπάνω ισχύουν ασφαλώς για την Ελλάδα. Η ακριτική θέση της χώρας μας στην ευρωπαϊκή ήπειρο, το γεγονός ότι ουδέποτε στους νεώτερους χρόνους υπήρξε αποικιακή δύναμη, ενώ επί αιώνες παρέμεινε δούλη σε κράτος μουσουλμανικό, η σύνθλιψή της ανάμεσα στον σλαυϊκό και τον ασιατικό όγκο σε συνδυασμό με το μικρό της μέγεθος και την αρνητική δημογραφία της, ο διχασμός της ανάμεσα σε Δύση και σε Ανατολή, οι ποικίλες διαλυτικές ροπές, η ανασφαλής εσωστρέφεια, οι φοβίες, τα συμπλέγματα και οι ανωριμότητες, κυρίως όμως η πρόσφατη βαθειά της ποιοτική υστέρηση σε θέματα Παιδείας και Πολιτισμού, την καθιστούν ιδιάζουσα περίπτωση. Με την οποία ίσως ασχοληθούμε μια άλλη φορά. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

κόσμος

Οι Κούρδοι επί ξηρού ακμής

έναρξη του ένοπλου κουρδικού αγώνα στην Τουρκία το 1984 από το εργατικό κόμμα του Κουρδιστάν (PKK), η δολοφονία χιλιάδων Κούρδων στο Ιράκ στα τέλη της δεκαετίας του 1980, η καταπίεση των Κούρδων του Ιράν και της Συρίας (Ροτζάβα-Κόμπανι), δημιούργησε ένα πολύ σημαντικό υπόβαθρο, που ώθησε την διεθνή κοινότητα να (ξανα)ασχοληθεί με τους Κούρδους. Η σύλληψη του Οτσαλάν το 1999 δημιούργησε νέα δεδομένα για το μέλλον του κουρδικού ζητήματος, δεδομένα που αναδείχθηκαν πιο έντονα μετά τις εξελίξεις και την εισβολή των ΗΠΑ στο Ιράκ το 2003 και την οικοδόμηση της ομόσπονδης κουρδικής κρατικής δομής. Ωστόσο, αυτό που επανέφερε το Κουρδικό στο διεθνές προσκήνιο ήταν η εκλογική επιτυχία του Κουρδικού κόμματος HDP στην Τουρκία και βεβαίως η δολοφονία, με βομβιστική επίθεση, εκατοντάδων Κούρδων στην Άγκυρα. Το Κουρδικό ζήτημα αποτελεί αναμφισβήτητα μία πολύ σημαντική παράμετρο της περιοχής και ειδικά στην Τουρκία, και αυτό όχι μόνον για τον λόγο ότι οι Κούρδοι αποτελούν ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, αλλά και γιατί αποτελούν πλέον κεντρική συνιστώσα των μελλοντικών εξελίξεων στην περιοχή.

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

του Θεοφάνης Μαλκίδης το βάρος της ιστορίας Οι Κούρδοι θεωρούνται αυτόχθονες πληθυσμοί της Μεσοποταμίας και θεωρούνται απόγονοι λαών όπως οι Γκούτι, οι Κούρτι, οι Μήδοι, οι Μάρδοι, οι Καρδούχοι, οι Ζίλα και οι Κάλντι, οι Γορδυηνοί-Γορδυαίοι, όπως τους αναφέρει ο Πλούταρχος. Ο Ξενοφών, στο “Κύρου Ανάβασις”, ονομάζει τους Κούρδους «Καρδούχους» ή «Κάρδους», και τους παρουσιάζει ως λαό ανυπότακτο, γενναίο και ικανό. Η λέξη «Γουτού» ή «Κουτού» σημαίνει πολεμιστής, έννοια που στην ασσυριακή γλώσσα έγινε «Γκαρδού» ή «Κορδού», και αναφέρεται και από τον Στράβωνα. Σήμερα, περίπου 15 εκατομμύρια Kούρδοι ζουν στην νοτιοανατολική Τουρκία (το τουρκικό Kουρδιστάν) και 5 εκατομμύρια ως πρόσφυγες και μετανάστες σε τουρκικές πόλεις. Στο Ιράν ζουν 6 εκατ. και 1, 5 εκατ. στην Tεχεράνη· στο Ιράκ ο πληθυσμός είναι 4 εκατ. και 1, 5 εκατομμύριο στην Bαγδάτη, ενώ στην Συρία ζουν περίπου 2, 5 εκατ. Επίσης πάνω από 700.000 ζουν στην πρώην Σοβιετική Ένωση (κυρίως στην Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν), ενώ, μετά την μετανάστευση της δεκαετίας του 1960, περίπου 3 εκατ. Κούρδοι ζουν στην Δυτική Ευρώπη (Γερμανία, Σουηδία, Ολλανδία, κ.ά) και αλλού (ΗΠΑ, Καναδάς, Αυστραλία, ). 41

κόσμος

το κουρδικό ζήτημα στην νεώτερη και την σύγχρονη περίοδο Η διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας και οι διακηρύξεις για αυτοδιάθεση των λαών γέννησαν ελπίδες για την δημιουργία ανεξάρτητου κράτους για τους Κούρδους, γεγονός που ενισχύθηκε και από τις (ψευδείς) διακηρύξεις του Κεμάλ, καθώς και από την συνθήκη των Σεβρών. Η συνθήκη της Λωζάννης αποτελεί την αρχή μίας νέας περιόδου για το ζήτημα, αφού οι προβλέψεις των Σεβρών εξαφανίστηκαν. Στο πολιτικό πεδίο, οι Κεμαλικοί σε συνεργασία με τους αποικιοκρατικές δυνάμεις (Συμφωνία ΚεμαλικώνΒρεταννών το 1926 για το ανατολικό τμήμα του νότιου Κουρδιστάν) δημιούργησαν νέα δεδομένα. Μία έκταση 500.000 τ. χλμ, όπου κατοικούσαν οι Κούρδοι, χωρίστηκε σε τέσσερα μέρη. Η καταπίεση του κεμαλικού καθεστώτος ώθησε τους Κούρδους στην ένοπλη αντίσταση. Tο 1925 ξεσπά το ένοπλο κίνημα υπό τον Σεΐχη Σαΐντ, ένα κίνημα μεγάλης κλίμακας, με κύριο στόχο την ίδρυση ενός ανεξάρτητου Kουρδιστάν. Η καταστολή της εξέγερσης ήταν άγρια και στοίχισε τη ζωή σε 500.000 Κούρδους.

το Κουρδικό ζήτημα στην Τουρκία μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο Από το 1950 και μετά, η πολιτική για τον κουρδικό λαό στην Τουρκία είχε λεπτές ισορροπίες. Ωστόσο η δύσκολη πραγματικότητα ώθησε τους Κούρδους το καλοκαίρι του 1965 στις μαζικές διαδηλώσεις και στην δημιουργία του «Κουρδικού Δημοκρατικού Κόμματος» της Τουρκίας, από τον Φαϊκ Μπουζάκ, που όμως μετά την δολοφονία του ηγέτη του διασπάστηκε. Το 1969 ιδρύεται η «Επαναστατική Πολιτιστική 42

Εστία Ανατολίας», που σηματοδοτεί την ενεργοποίηση πολλών κουρδικών πληθυσμών. Μετά το πραξικόπημα του 1971, δημιουργούνται ομάδες και οργανώσεις όπως η «Εθνική Απελευθέρωση του Κουρδιστάν», οι «Επαναστατικοί Δημοκράτες», το «Σοσιαλιστικό Κόμμα του Κουρδιστάν» και επανεμφανίζεται η «Επαναστατική Πολιτιστική Εστία» με την ονομασία «Επαναστατική Δημοκρατική Πολιτιστική Ένωση». Από το 1975 έως το 1980 αρχίζει μία περίοδος βίας από το

τουρκικό κράτος, βία που έχει ως αποτέλεσμα τον θάνατο 5.713 ανθρώπων και τον τραυματισμό 18.480. Το 1980 γίνονταν καθημερινά 15 με 20 πολιτικές δολοφονίες, κυρίως εναντίον Κούρδων. Η δημιουργία του Ρ.Κ.Κ., του «Εργατικού Κόμματος του Κουρδιστάν», στις 27 Νοεμβρίου τον 1978, αποτέλεσε το σημείο καμπή για το σύγχρονο κουρδικό κίνημα, το οποίο επέλεξε ως τρόπο δράσης τον ένοπλο αγώνα, που ξεκίνησε το 1984 με ηγέτη τον Αμπντουλάχ Οτζαλάν. Η Τουρκία, μπροστά στα νέα δεδομένα, αντέδρασε με συλλήψεις, σφαγές αλλά και βασανιστήρια. Στα τέλη του 1978, στο Μαράς, με αφορμή την δολοφονία δύο μελών ακροδεξιών κομμάτων, προκλήθηκε σύρραξη, που κατέληξε σε σφαγή 1.000 Κούρδων, κυρίως Αλεβιτών. Τότε η τουρκική κυβέρνηση κήρυξε στρατιωτικό νόμο στις κουρδικές επαρχίες. Η κατάσταση αυτή με τον στρατιωτικό νόμο, με παραλλαγές, υφίσταται μέχρι σήμερα. Κούρδοι αλλά και Τούρκοι αγωΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

κόσμος

νιστές συλλαμβάνονται, φυλακίζονται και δολοφονούνται μέχρι σήμερα. Μετά το 1980, οπότε εκδηλώνεται ακόμη ένα πραξικόπημα, χιλιάδες Κούρδοι συλλαμβάνονται, φυλακίζονται και βασανίζονται. Στο μεταξύ, στον Λίβανο, στην κοιλάδα Μπεκάα, όπου το 1979 είχε ιδρυθεί η στρατιωτική και πολιτική ακαδημία του ΡΚΚ, προετοιμαζόταν οργανωμένη στρατιωτική επιχείρηση εναντίον της Τουρκίας, η οποία ξεκίνησε στις 15 Αυγούστου 1984. Η Τουρκία αδυνατεί να αντιμετωπίσει την κατάσταση, έχοντας χιλιάδες νεκρούς και λιποτάκτες στρατιώτες. Ο τουρκικός στρατός διατηρεί 30.000 στρατιώτες στο Κουρδιστάν, 120.000 άνδρες ειδικών δυνάμεων και 80.000 άνδρες πολιτοφυλακής, με κόστος 80 δισ. δολλάρια ετησίως. Η σύλληψη του Οτσαλάν το 1999 επέφερε νέα δεδομένα στο κουρδικό ζήτημα, το οποίο κινήθηκε προς νέες μορφές δράσης (συμμετοχή στην πολιτική ζωή κλπ). Η Τουρκία συνεχίζει την πάγια τακτική της απέναντι στο κουρδικό κίνημα, αρνούμενη συνομιλίες, επισείοντας τον κίνδυνο διαμελισμού της χώρας. Η αλλαγή της σύγκρουσης λαμβάνειι έναν χαρακτήρα κοινωνικής έντασης και, εκτός από το ένοπλο μέτωπο στο Κουρδιστάν, εμφανίζεται και στα μεγάλα αστικά κέντρα της δυτικής Τουρκίας.

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

αντί επιλόγου Η κουρδική ιστορία αποτελεί συνδυασμό δύο δεδομένων. Η άρνηση ύπαρξης των Κούρδων από τα κράτη όπου αυτοί ζουν και η αέναη προσπάθεια, κυρίως ένοπλη, για ελευθερία και δημιουργία κρατικής οντότητας. Ο 20ος αιώνας αλλά και ο επόμενος αποτέλεσε και αποτελεί ένα κομβικό χρονικό σημείο για το κουρδικό ζήτημα. Η άρνηση της ύπαρξης των Κούρδων, η αποικιοκρατία, η βίαιη καταστολή των κουρδικών ένοπλων και πολιτικών κινημάτων, αποτελούν σημαντικό μέρος της κουρδικής νεώτερης και σύγχρονης ιστορίας. Το κουρδικό ζήτημα αναμφίβολα αποτελεί κεντρικής σημασίας ζήτημα (και ) για την Τουρκία, η οποία φροντίζει να το εκδηλώνει με κάθε τρόπο. Η λύση του κουρδικού ζητήματος, το οποίο προέρχεται από την μη αναγνώριση των δικαιωμάτων του κουρδικού λαού σε όλα τα κράτη και την απόρριψή τους με ρατσιστικά και εθνικιστικά μέτρα, θα γίνει με τρόπο που θα αναδείξει την δημοκρατία και την ελευθερία όχι μόνο στους Κούρδους, αλλά σε όλους τους λαούς της περιοχής. Είναι μία διαπίστωση που προέρχεται από την πολιτική, την ιστορία και το δίκαιο των λαών.

κόσμος

ΗΠΑ και Ρωσσία, δύο υπερδυνάμεις με διαφορετικό βαθμό εμπλοκής στην συριακή κρίση του Γεωργίου Κ. Οικονόμου

ήμερα, οι Ην. Πολιτείες αντιμετωπίζουν ένα δίλημμα στο Ιράκ και στην Συρία παρόμοιο με εκείνο που αντιμετώπισαν μετά την 11η Σεπτεμβρίου, όταν ο George Bush εκήρυξε τον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας. Ήταν γνωστό, τότε, ότι οι 15 από τους 19 αεροπειρατές ήταν Σαουδάραβες, ο Osama Bin Laden ήταν Σαουδάραβας και τα χρήματα για την επιχείρηση προήλθαν από Σαουδάραβες. Όμως, οι Ην. Πολιτείες δεν ήθελαν να στραφούν κατά της Αλ Κάϊντα, για να μη διαταράξουν τις σχέσεις τους με τις σουννιτικές αραβικές χώρες, εκράτησαν χαμηλά την κριτική τους κατά της Σαουδικής Αραβίας και αντ’ αυτού εισέβαλαν στο Ιράκ. Με τον ίδιο τρόπο αντιμετώπισαν και το Πακιστάν, παρά την συμπαράστασή του στους Taliban, οι οποίοι, λόγω της συμπεριφοράς αυτής του Πακιστάν, ανέκαμψαν, παρ’όλο που είχαν χάσει την εξουσία το 2001. Στην Συρία, οι Ην. Πολιτείες προσπάθησαν να υποβιβάσουν την αποτυχία των αεροπορικών τους επιχειρήσεων με το να υπερβάλουν και προβάλουν τις (ανύπαρκτες) επιτυχίες τους. Ήταν τέτοια η αποσιώπηση και η παραπλάνηση περί των γεγονότων από τις αμερικανικές υπηρεσίες, που έφτασαν στο σημείο πενήντα αναλυτές της αμερικανικής κεντρικής διοίκησης να υπογράψουν διαμαρτυρία για την διαστρέβλωση των πραγματικών γεγονότων. Η έλλειψη πραγματικού ενδιαφέροντος από τις Ην. Πολιτείες για την επίλυση του συριακού προβλήματος εξηγείται ψυχολογικά από το γεγονός ότι η χώρα ευρίσκεται πολύ μακράν του πεδίου ενδιαφέροντος του ISIS. Εκτός από την δημιουργία μεμονωμένων περιστατικών, το ISIS δεν μπορεί να απειλήσει υπαρξιακά τις Ην. Πολιτείες.

Η αποτυχία αυτή των Ην. Πολιτειών είναι και πολιτική και στρατιωτική. Είναι ανάγκη να υπάρξουν εταίροι πρόθυμοι να πολεμήσουν στο έδαφος το ISIS, αλλά η επιλογή είναι περιορισμένη, διότι αυτοί που είναι διατεθειμένοι να πολεμήσουν τους σουννίτες τζιχαντιστές είναι κατά κύριο λόγο σιϊτες, το Ιράν, ο Συριακός στρατός, η Hezbollah και οι παραστρατιωτικοί σιϊτες του Ιράκ. Οι Ην. Πολιτείες δεν είναι εις θέσιν να τους προσφέρουν πλήρη στρατιωτική υποστήριξη, διότι αυτό θα αποξενώσει τα σουννιτικά κράτη, που αποτελούν την ραχοκοκαλιά της δύναμης των Ην. Πολιτειών στην περιοχή. Επομένως οι Ην. Πολιτείες εκ των πραγμάτων χρησιμοποιούν την αεροπορία τους μόνον για να βοηθήσουν τους Κούρδους. Εξ άλλου, οι αεροπορικές επιδρομές επικεντρώνονται σε στόχους του ISIS και δεν καλύπτουν τις άλλες εξτρεμιστικές οργανώσεις όπως οι συριακή Αλ Κάϊντα, η Jabhat al–Νusra και η Ahrar al–Sham, οι οποίες μεταξύ τους ελέγχουν την εξέγερση στην Βόρεια Συρία. Σε αντίθεση με τις Ην. Πολιτείες, η Ρωσσία πιστεύει ότι κινδυνεύει άμεσα από το ISIS. Η βρεταννική εφημερίδα Daily Mirror εδημοσίευσε τον περασμένο Αύγουστο έναν χάρτη όπως φαντασιώνεται το ISIS ότι θα είναι ο κόσμος διαμορφωμένος το 2020. Μεγάλα τμήματα της Ρωσσίας είναι ενσωματωμένα στο Χαλιφάτο, χρησιμοποιώντας τα μωαμεθανικά τους ονοματολόγια. Χιλιάδες Ρώσσοι μουσουλμάνοι και πολλοί από τους σκληρότερους αρχηγούς του ISIS, οι οποίοι προέρχονται από τις Ρωσσικές επαρχίες και τα κρατίδια της πρώην Σοβιετικής Ενώσεως Chechnya, Dagestan, Uzbekistan και Tajikistan, πολεμούν σήμερα στις τάξεις του ISIS. Πέρυσι το ISIS έστειλε μήνυμα μέσω internet στον Putin ότι θα εισβάλει στον Καύκασο και στην Νότια Ρωσσία. Υπάρχουν μαρτυρίες, από διάΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

κόσμος

φορες πηγές, ότι το ISIS σχεδιάζει να αποσταθεροποιήσει και να εισβάλλει στα Βουνά του Καυκάσου, στην Ρωσσία και στην κεντρική Ασία. Η Ρωσσία βλέπει ότι η επέμβασή της στην Συρία είναι ένας πόλεμος όπως ο πόλεμος στην Τσετσενία, αλλά σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα. Ο λεπτομερής συντονισμός και η ταχύτητα της Ρωσσικής παρεμβολής στην Συρία αποδιοργάνωσε τους Δυτικούς και, μπορεί να πει κανείς, τους έφερε σε αμηχανία. Η Ρωσσία ήρθε να καλύψει το κενό, και εκμεταλλεύτηκε την αμερικανική αποτυχία να καθυποτάξει τους τζιχαντιστές. Το στρατιωτικό ισοζύγιο δυνάμεως στην Συρία και στο Ιράκ αλλάζει. Τα ρωσσικά αεροπορικά κτυπήματα που επιχειρούνται από το τέλος του Σεπτεμβρίου, ανεβάζουν και ενδυναμώνουν το ηθικό του Συριακού στρατού, το οποίο τους πρώτους μήνες του 2015 ήταν στο ναδίρ. Με την βοήθεια της ρωσσικής αεροπορίας, ο Συριακός στρατός επιτίθεται τώρα πέριξ του Aleppo, της δεύτερης πόλεως της Συρίας, και προελαύνει για να ανακαταλάβει την περιοχή του Idlip. Οι πιθανότητες να πέσει η κυβέρνηση Assad είναι μηδαμινές. Αυτό δεν σημαίνει, βέβαια, ότι o Assad θα εξέλθει νικητής. Οι ρωσσικές στρατιωτικές ενέργειες έχουν μεταθέσει την προσοχή μακριά από μία άλλη αξιοσημείωτη πτυχή του πολέμου στην Συρία και το Ιράκ, που είναι η αποτυχία της αποδυνάμωσης του ISIS και των άλλων συγγενών μορφωμάτων. Εκτός από την αντιπαλότητα των Μεγάλων Δυνάμεων, υπάρχει και η διαμάχη για τον έλεγχο της Μέσης Ανατολής μεταξύ των σιϊτών και των σουννιτών. Τα σιϊτικά κράτη της Μέσης Ανατολής, και συγκεκριμένα το Ιράν, το Ιράκ και ο Λίβανος, δεν έχουν καμμία αμφιβολία ότι η διαμάχη τους με τα σουννιτικά κράτη, με αρχηγό την Σαουδική Αραβία και με ντόπιους συμμάχους στο Συρία και το Ιράκ, είναι μάχη μέχρι θανάτου. Απορρίπτουν την ιδέα, την οποία προωθούν οι Ην. Πολιτείες, ότι είναι δυνατόν να υπάρξει μια αξιόλογη, μετριοπαθής, μη αιρετική, αντιπολίτευση, αποτελούμενη από Σουννίτες, η οποία θα ήταν διατεθειμένη να μοιρασθεί την εξουσία στην Δαμασκό και στην ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Βαγδάτη. Αυτό, κατά την αντίληψή τους, είναι καθαρή προπαγάνδα, την οποία διοχευτεύουν τα μέσα ενημέρωσης της Σαουδικής Αραβίας και του Qatar. Η στήριξή τους στην διατήρηση της αρχής από τον Assad και η αυξανόμενη εμπλοκή τους, είναι τόσο σοβαρή όσο και οι αεροπορικές επιδρομές των Ρώσσων. Για πρώτη φορά, διμοιρίες Ιρανών φρουρών της Επαναστάσεως έχουν αναπτυχθεί στην Συρία, κυρίως πέριξ του Aleppo, και υπάρχουν και αναφορές ότι χίλιοι πολεμιστές από το Ιράν και την Hezbollah είναι έτοιμοι να επιτεθούν από τον Βορρά. Η επιστράτευση του άξονα των σιϊτών είναι αξιοσημείωτη, διότι, παρ’όλο που οι σουννίτες είναι πολύ περισσότεροι από τους σιϊτες παγκοσμίως, στην επίμαχη περιοχή, δηλαδή Ιράν, Ιράκ, Συρία και Λίβανο, υπάρχουν περισσότεροι από 100 εκ. σιϊτες, οι οποίοι πιστεύουν ότι κινδυνεύει η ύπαρξή τους εάν ηττηθεί ο Assad, ενώ οι σουννίτες είναι μόλις 30 εκ. και πλειοψηφούν μόνον στη Συρία. Πέραν όμως της αντιπαλότητας μεταξύ Ην. Πολιτειών και Ρωσσίας και της διαμάχης μεταξύ σουννιτών και σιϊτών, υπάρχει και τρίτη παράμετρος που είναι καθοριστική στην έκβαση του πολέμου. Είναι ο αγώνας των 2.2 εκ. Κούρδων, δηλαδή του 10% του Συριακού πληθυσμού, να δημιουργήσουν ένα κουρδικό κρατίδιο στην Βορειοανατολική Συρία, περιοχή την οποία οι Κούρδοι ονομάζουν Rojava. Μετά την αποχώρηση του Συριακού στρατού από τους τρεις κουρδικούς θύλακες το καλοκαίρι του 2012, οι Κούρδοι απεδείχθησαν εξαιρετικά επιτυχείς στρατιωτικώς και τώρα ελέγχουν περιοχή 250 χλμ., που

κόσμος

εκτείνεται μεταξύ του Ευφράτη και του Τίγρεως κατά μήκος των νοτίων συνόρων της Τουρκίας. Το σχέδιό τους είναι να προωθηθούν δυτικά του Ευφράτη, να καταλάβουν από τον ISIS την δίοδο των συνόρων με την Τουρκία και να συνδεθούν με τον κουρδικό θύλακα στο Afrin. Το γεγονός αυτό προκαλεί πυρετό στην Τουρκία, η οποία θα εγκλωβιστεί μέσα στα σύνορά της από κουρδικές δυνάμεις τις οποίες υποστηρίζει η αεροπορία των Ην. Πολιτειών. Οι Κούρδοι της Συρίας ισχυρίζονται ότι έχουν υπό τα όπλα 50.000 μαχητές, και, παρ’όλο που ενδέχεται να υπερβάλλουν, είναι η μοναδική δύναμη η οποία έχει επανειλημμένως απωθήσει τον ISIS, έχει δε ανακαταλάβει το Kobani. Μεταξύ του 2011 και του 2013, επικρατούσε η πεποίθηση στην Δύση και στην Μέση Ανατολή ότι ο Assad θα έφευγε όπως έφυγε ο Gaddafi. Στο τέλος του 2013 και το 2014, έγινε κοινή συνείδηση ότι ο Assad ήλεγχε τις πλέον πολυπληθείς περιοχές, αλλά η προέλαση των Τζιχαντιστών στην Βόρειο και Ανατολική Συρία των Μάϊο αναβίωσε την συζήτηση ότι το καθεστώς θα καταρρεύσει. Στην πραγματικότητα, ούτε το καθεστώς ούτε οι αντίπαλοί του θα καταρρεύσουν. Και τα δύο στρατόπεδα έχουν πολλούς υποστηρικτές, οι οποίοι είναι διατεθειμένοι να αγωνιστούν μέχρι τέλους. Είναι ένας πραγματικός εμφύλιος, και το πρόβλημα εντοπίζεται στο ότι τα δύο στρατόπεδα είναι πολύ ισχυρά για να ηττηθούν, αλλά συγχρόνως πολύ αδύναμα για να νικήσουν με τα σημερινά δεδομένα. Όταν ένας από τους αντιμαχόμενους υποστεί μια ήττα, οι ξένοι υποστηρικτές σπεύδουν να τον στηρίξουν. Π.χ. η συριακή αντιπολίτευση εκτός του ISIS διεσώθη από την Σαουδική Αραβία, το Κατάρ και την Τουρκία το 2014, και τώρα ο Assad στηρίζεται από την Ρωσσία, το Ιράν και την Hezbollah. Όλοι έχουν πάρα πολλά να χάσουν –η Ρωσσία χρειάζεται μια επιτυχία στην Συρία μετά από είκοσι χρόνια υποχωρήσεων, ενώ τα σουννιτικά κράτη δεν τολμούν να επιτρέψουν μία νίκη των σιϊτών. Πέραν όμως των συμφερόντων των εμπλεκομένων, είναι γεγονός ότι το καθεστώς Assad δεν θα επεβίωνε τόσα χρόνια εμφυλίου πολέμου χωρίς την στήριξη μεγάλης μερίδας του πληθυσμού, συμπεριλαμβανομένων συντηρητικών σουννιτών και βεβαίως του χριστιανικού και γενικώς μη μουσουλμανικού πληθυσμού, που ασφαλώς προτιμούν να ζουν σ’ ένα καθεστώς κοσμικό, έστω και ολοκληρωτικό, παρά κάτω από τους τζιχαντιστές, οι οποίοι θα αποκτήσουν την εξουσία σε περίπτωση ήττας του καθεστώτος. 46

Ο Assad, του οποίου η σύζυγος είναι σουννίτισσα, έχει βομβαρδίσει ανελέητα εχθρικές περιοχές στην μάχη του για επιβίωση. Παρά ταύτα, πολλοί Σύροι επέστρεψαν στην ασφάλεια των περιοχών που ελέγχονται από το καθεστώς, αντί να εγκαταλείψουν την χώρα. Πολλοί αρχικώς εχθροί του Assad έχουν γίνει οπαδοί του, κυρίως στο Aleppo και στην Δαμασκό. Ο πληθυσμός της Δαμασκού έχει αυξηθεί πέντε φορές από 2.0 εκ. σε 10 εκ. Εάν ο Assad πέσει, πολλά περισσότερα εκατομμύρια Σύρων θα εγκαταλείψουν την χώρα για την Ευρώπη. Σύμφωνα με τα Ην. Έθνη, η αντιπολίτευση ελέγχει το 65% της χώρας, σύμφωνα δε με την έκθεση του Jane’s (think tank που ασχολείται με την άμυνα), η αντιπολίτευση ελέγχει 83% της χώρας, ενώ τα Ην. Έθνη υπολογίζουν ότι μεταξύ 60% – 80% του πληθυσμού κατοικούν σε περιοχές οι οποίες ελέγχονται από την κυβέρνηση. Το πεδίο των επιχειρήσεων είναι πολύ εκτεταμένο, και αναπτύσσεται από το Ιράν μέχρι την Μεσόγειο. Το ερώτημα είναι κατά πόσον η εμπλοκή της Ρωσσίας θα αλλάξει την εξίσωση. Θα είναι πιο αποτελεσματική από τους Αμερικανούς και τους συμμάχους τους; Για να επιτύχει ο αεροπορικός βομβαρδισμός, χρειάζεται μια καλή οργανωμένη στρατιωτική παρουσία στο έδαφος. Η μέθοδος αυτή δοκιμάσθηκε με επιτυχία στο Αφγανιστάν το 2001, όταν οι αεροπορικές επιδρομές των Ην. Πολιτειών κατά των Taliban υποστηρίχτηκαν από την Βόρεια Συμμαχία στο έδαφος, και στο Βόρειο Ιράκ το 2003, που υποστηρίχτηκαν από την Ιρακινή Peshmerga κατά του Σαντάμ. Η Ρωσσία ελπίζει να έχει την ίδια επιτυχία μέσω της συνεργασίας της με τον Συριακό στρατό, και υπάρχουν ενδείξεις ότι αυτό επιτελείται. Χρειάζεται όμως να υπάρξει μια σοβαρή νίκη, όπως π.χ. η κατάληψη του Aleppo, που σήμερα ελέγχεται από τους αντάρτες, για να αλλάξει το status quo. Πάντως, η ανάμιξη της Ρωσσίας έχει ένα πλεονέκτημα έναντι της ανάμιξης των Αμερικανών, στο ότι υποστηρίζει ένα αποτελεσματικό κρατικό στρατό. Οι Ην. Πολιτείες ποτέ δεν ετόλμησαν να επιτεθούν στον ISIS οποτεδήποτε διεξήγαγαν επιθέσεις κατά του Συριακού στρατού, διότι δεν ήθελαν να κατηγορηθούν ότι διατηρούσαν τον Assad στην εξουσία. Το modus operandi των Ην. Πολιτειών τις άφησε χωρίς πραγματικούς συμμάχους στο έδαφος, εκτός από τους Κούρδους, που όμως η αποτελεσματικότητά τους περιορίζεται στης κουρδικές περιοχές. Η αιτία της παραλυτικής αδυναμίας των Ην. Πολιτειών τόσο στο Ιράκ όσο και στην Συρία, είναι ότι προΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

κόσμος

φασίζονται ότι υπάρχει ή μπορεί να δημιουργηθεί μία προοδευτική αντιπολίτευση σουννιτών. Ας ελπίσουμε ότι η Ρωσσική εμπλοκή μπορεί να φέρει τα αποτελέσματα που όλοι επιθυμούμε και που οι Ην. Πολιτείες δεν μπορούν. Σύμφωνα με τον Martti Ahtisaari, πρώην Πρόεδρο της Φινλανδίας, ο πρεσβευτής της Ρωσσίας στα Ην. Έθνη είχε προτείνει το 2012 ένα σχέδιο στις Ην. Πολιτείες, την Βρεττανία και την Γαλλία, το οποίο περιελάμβανε «έναν κομψό τρόπο αποχώρησης του Assad». Οι τρεις δυνάμεις ήσαν τόσο βέβαιες ότι επέκειτο η πτώση του Assad, ώστε απεχώρησαν από την συνάντηση. Η πρακτική αυτή είναι γνωστή στης Ην. Πολιτείες ως “kicking the can down the road”. «Ήταν μια χαμένη ευκαιρία», όπως λέει ο Ahtisaari. Τότε, οι νεκροί ήταν 7.500 και έκτοτε εξεπέρασαν τις 250.000. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το Παρατηρητήριο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα της Συρίας, από τον Μάρτιο 2011 μέχρι τον Οκτώβριο εφέτος, 250.124 Σύριοι έχουν σκοτωθεί και περίπου 2.0 εκ. τραυματισθεί, σε σύνολο πληθυσμού 22 εκ. Το 2011, οι οπαδοί της εξέγερσης πίστευαν ότι, κατά τα πρότυπα της Τυνησίας, της Αιγύπτου και της Λιβύης, θα επήρχετο μια γρήγορη νίκη. Το ίδιο επίστευαν οι Ην. Πολιτείες και η Γαλλία. Έχουν διαψευσθεί οικτρά. Οι Σύροι σήμερα υφίστανται μια βάναυση δοκιμασία, σκληρή και ατέρμονη, που αναπαριστά το δράμα των προγόνων τους κατά την διάρκεια ενός άλλου πολέμου, ακριβώς πριν από έναν αιώνα. Κατά την διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, η Συρία ήταν υπό την κυριαρχία της Τουρκίας και ο στρατιωτικός δικτάτορας Ahmad Cemal Pasha επέβαλε επιστράτευση, τάγματα εργασίας, απελάσεις, αυθαίρετες ποινές και συλλογικούς απαγχονισμούς (ενδεικτικάν στην πλατεία Burj της Βηρυτού, η οποία τότε ήταν τμήμα της Συρίας, στις 15 Αυγούστου, 1916). Ως αποτέλεσμα, ενέσκηψαν λοιμοί και επιδημίες. Ελλείψει καλύτερου όρου, επειδή δεν υπήρχε τότε το έγκλημα της γενοκτονίας, η συμπεριφορά των Τούρκων έχει επονομασθεί «κρατικός ή θεσμικός σαδισμός». Πηγές της εποχές αναφέρουν ότι το Aleppo εγέμιΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

ζε συνεχώς από εξαθλιωμένους απελαθέντες, οι οποίοι επέθαιναν στους δρόμους κατά εκατοντάδες. Άλλη μαρτυρία αναφέρει ότι η πείνα ήταν τόσο μεγάλη, που «μητέρες συμπεριφέρονταν σαν γάτες και έτρωγαν τα παιδιά τους». Από τα 4 εκ. κατοίκους της ευρύτερης Συρίας, οι 500.000 επέθαναν από πείνα, ασθένειες και βία. Η κατάσταση αυτή διήρκησε τέσσερα χρόνια. Σήμερα, μετά από 100 χρόνια, η ιστορία επαναλαμβάνεται, αλλά πάλιν ως τραγωδία. Τα πέντε χρόνια που επέρασαν από τις αρχές του 2011, ξαναζωντανεύουν τις κακουχίες που υπέστησαν οι Σύροι πριν από ένα αιώνα. Υποσιτισμός, πείνα, επιδημίες, η μετακίνηση του πληθυσμού εντός της χώρας και στο εξωτερικό, η βαναυσότητα των εμπολέμων και η προσπάθεια των Μεγάλων Δυνάμεων περισσότερο για νίκη παρά για την ευημερία των κατοίκων. Τότε, το 1918, το πέμπτο έτος του πολέμου, είδε το τέλος της δοκιμασίας, τώρα, το 2015, εισερχόμαστε στο έκτο έτος χωρίς φως στο τούνελ. Για να κατανοηθεί παραστατικά η διαφορά της εμπλοκής της Ρωσσίας από την εμπλοκή της Αμερικής, θα γίνει χρήση μια αγγλικής παροιμίας και ο νοών νοείτω: η εμπλοκή των δύο δυνάμεων θυμίζει το αγγλικό πρόγευμα «αυγά τηγανητά με bacon», όπου η κότα απλώς συμμετέχει, ενώ το γουρούνι είναι αναπόσπαστο συστατικό του πιάτου, κατά δε το πρωτότυπο αγγλικό κείμενο “in a plate of eggs and bacon the chicken is involved but the pork is committed”.

ΦΑΚΕΛΟΣ

Η Κύπρος στην δίνη της ενέργειας

Η Κύπρος, η Ευρώπη και η Ενέργεια του Δρος Μάριου Βαλιαντή

Διευθυντού Κέντρου Πράσινης Ανάπτυξης και Ενεργειακής Πολιτικής, Πανεπιστημίου Λευκωσίας

αειφόρος ανάπτυξη αποτελεί πλέον την βασική παράμετρο στην χάραξη πολιτικών στην ενέργεια, τις μεταφορές, την έρευνα, την βιομηχανία, την εκπαίδευση κτλ. Οι ανησυχίες και οι αναζητήσεις εκτείνονται σε όλο το φάσμα των ενεργειακών δραστηριοτήτων, από την εξεύρεση νέων, πιο αποδοτικών και λιγώτερο ρυπογόνων τρόπων παραγωγής, μεταφοράς και χρήσης ενέργειας, μέχρι την έξυπνη διαχείριση της ζήτησης και την ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών ενέργειας. Παράλληλα με την πρόοδο των ενεργειακών τεχνολογιών, οι πολιτικές εξοικονόμησης ενέργειας αποτελούν σήμερα τiς πιο άμεσα εφαρμόσιμες και οικονομικά συμφέρουσες παρεμβάσεις. Ο στόχος της εξοικονόμησης ενέργειας είναι η συμβολή στην ορθολογική χρήση της, στην μείωση της κατανάλωσης ή σπατάλης της, χωρίς να επηρεασθούν οι παραγωγικές διαδικασίες και η ποιότητα ζωής και εργασίας. Πρώτιστο ζήτημα μιας χώρας, σήμερα, είναι η ασφάλεια του εφοδιασμού των ενεργειακών της πόρων. Η γεωγραφική κατανομή των ορυκτών καυσί-

μων αναγκάζει τις πλούσιες βιομηχανικές χώρες να αναζητούν αποθέματα είτε σε ευαίσθητες γεωπολιτικά περιοχές είτε στα τελευταία αποθέματα του πλανήτη και στα ευαίσθητα οικοσυστήματα του αρκτικού κύκλου, με κίνδυνο την περιβαλλοντική καταστροφή. Αυτή η περιβαλλοντική και κοινωνική διάσταση της ενεργειακής πολιτικής είναι η νέα και ίσως η πιο καθοριστική συνιστώσα που προβάλλει στο προσκήνιο. Η αλλαγή του κλίματος και η επακόλουθη έξαρση των ακραίων καιρικών φαινομένων αποτελούν πλέον επιστημονικά τεκμηριωμένα γεγονότα. Πλημμύρες, ξηρασίες, τυφώνες, μειωμένη αγροτική παραγωγή, επανεμφάνιση ασθενειών, ελονοσία, σημαντικές οικονομικές ζημιές, καταστροφή οικοσυστημάτων, εξαφάνιση ειδών, είναι μερικές μόνον από τις συνέπειες. Είναι η πρώτη φορά που η ανθρωπότητα βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα τόσο μεγάλο και σύνθετο πρόβλημα, που αγγίζει κάθε πτυχή της ζωής πάνω στον πλανήτη της. Την ίδια στιγμή, νέες θεσμικές ρυθμίσεις και νέα οικονομικά εργαλεία διαμορφώνουν μια τελείως ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

εξωτερική πολιτική & άμυνα διαφορετική προοπτική στο χώρο της ενέργειας. Μέσω της υποχρέωσης μείωσης των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και της υποχρεωτικής συμμετοχής των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας με συγκεκριμένα ποσοστά στο ενεργειακό ισοζύγιο, οι καθαρές πηγές ενέργειας εκτοπίζουν γοργά τα μη φιλικά προς το περιβάλλον ορυκτά καύσιμα. Στην ίδια κατεύθυνση κινούνται και οι μηχανισμοί αγοράς, όπως η εμπορία δικαιωμάτων εκπομπών θερμοκηπιακών αερίων, οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα να στείλουν ηχηρά μηνύματα στις ενεργειακές αγορές. Η τελευταία μεγάλη πρόκληση αφορά την ίδια την τεχνολογία. Πριν από μια δεκαετία, οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας ήταν επιθυμητές αλλά δυστυχώς ήταν μη ανταγωνιστικές, μη αποδοτικές και ακριβές. Η κατάσταση αυτή έχει αλλάξει δραστικά τα τελευταία χρόνια. Η νέα ενεργειακή εποχή θα βασίζεται πλέον σε τεχνολογίες ώριμες και οικονομικά αποδοτικές, οι οποίες θα συμπληρώνονται με συστήματα αποθήκευσης ενέργειας. Θα αναπτύσσεται με επίκεντρο τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και γενικά τις πράσινες τεχνολογίες. Η πράσινη επιχειρηματικότητα έχει πλέον εδραιωθεί σε αρκετές χώρες με μεγάλη επιτυχία, προσφέροντας στους πολίτες καθαρή ενέργεια. Βρίσκεται πλέον στα χέρια όχι μόνο των κρατών, αλλά και των επιχειρήσεων και του κάθε πολίτη κάθε χώρας, για να αντιμετωπίσουν της προκλήσεις της ενεργειακής εποχής για ένα καλύτερο αύριο. Έχοντας τα πιο πάνω υπ’ όψιν, ο κύριος μακροπρόθεσμος στόχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στον τομέα της Ενέργειας είναι η μετατροπή του υφιστάμενου ενεργειακού συστήματος, το οποίο εξαρτάται από τα ορυκτά καύσιμα, σε ένα πιό αειφόρο ενεργειακό σύστημα, το οποίο θα βασίζεται σε διαφοροποιημένες και αυξημένης ενεργειακής απόδοσης πηγές και φορείς ενέργειας, με σκοπό την αντιμετώπιση των πιεστικών προκλήσεων που θέτουν η ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού και η αλλαγή του κλίματος, και παράλληλα στην αύξηση της ανταγωνιστικότητας των ευρωπαϊκών ενεργειακών βιομηχανιών. Με αυτό τον τρόπο η ΕΕ θα μπορέσει να αντιμετωπίσει της προκλήσεις της ενεργειακής εποχής, που έχει ήδη ξεκινήσει να διαμορφώνεται. Το πλαίσιο πολιτικής για το κλίμα και την ενέργεια για το 2030, που προτάθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή τον Ιανουάριο του 2014, έχει ως στόχο να καταστήσει την οικονομία και το ενεργειακό σύστημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης περισσότερο ανταγωΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

νιστικά, ασφαλή και βιώσιμα. Ενώ η ΕΕ έχει σημειώσει ικανοποιητική πρόοδο στην επίτευξη των στόχων για το κλίμα και την ενέργεια για το 2020, ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο πολιτικής για την περίοδο έως το 2030 είναι αναγκαίο για να εξασφαλιστεί βεβαιότητα για τους επενδυτές και μια συντονισμένη προσέγγιση μεταξύ των κρατών μελών. Το πλαίσιο που παρουσιάστηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιδιώκει να οδηγήσει σε συνεχή πρόοδο μια οικονομία χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Στα συμπεράσματα της συνόδου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της 23-24 Οκτωβρίου 2014 περιλαμβάνονται οι ακόλουθοι στόχοι για το 2030: (α) τουλάχιστον 40% μείωση των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου σε σύγκριση με το 1990, (β) αύξηση της χρήσης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας τουλάχιστον στο 27%, (γ) αύξηση της ενεργειακής απόδοσης τουλάχιστον στο 27%, (δ) ολοκλήρωση της εσωτερικής αγοράς ενέργειας με την επίτευξη ηλεκτρικών διασυνδέσεων μέχρι το 15% της ηλεκτρικής δυναμικότητας του κάθε κράτους μέλους, (ε) αύξηση της ενεργειακής ασφάλειας αναφορικά με τον ηλεκτρισμό και το φυσικό αέριο. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν την απειλή της κλιματικής αλλαγή, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημιούργησε τον Χάρτη Πορείας για μετάβαση σε μια ανταγωνιστική οικονομία χαμηλών επιπέδων εκπομπών άνθρακα για το 2050, προκειμένου να καθοριστεί μια οικονομικά αποδοτική πορεία για την επίτευξη πολύ μεγαλύτερων μειώσεων της εκπομπές. Οι μεγάλες οικονομίες πρέπει να μειώσουν σημαντικά τις εκπομπές τους, αν η αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη πρόκειται να διατηρηθεί κάτω από τους 2 ° C σε σύγκριση με την θερμοκρασία στην προ-βιομηχανική εποχή. Ο Χάρτης Πορείας προτείνει ότι, μέχρι το 2050, η ΕΕ θα πρέπει να μειώσει τις εκπομπές της κατά 80% κάτω από τα επίπεδα του 1990, μέσω εγχώριων μειώσεων και μόνον. Ορίζει τα ορόσημα για μια οικονομικά αποδοτική πορεία –μειώσεις της τάξεως του 40% έως το 2030 και 60% έως το 2040. Δείχνει πώς οι κύριοι τομείς, που είναι υπεύθυνοι για τις εκπομπές της Ευρώπης –την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, την βιομηχανία, τις οδικές, αεροπορικές και θαλάσσιες με49

ταφορές, τα κτίρια και τις κατασκευές, καθώς και την γεωργία – μπορούν να μεταβούν σε μια οικονομία χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα με τον πιο οικονομικά αποδοτικό τρόπο. Το όραμα της Ενεργειακής Ένωσης είναι ένα ολοκληρωμένο ενεργειακό σύστημα για το σύνολο της Ευρώπης, όπου η ενέργεια θα διακινείται ελεύθερα μεταξύ των συνόρων των κρατών, με κανόνες ανταγωνισμού, με την καλύτερη δυνατή αξιοποίηση των πηγών και με ένα αξιόπιστο ευρωπαϊκό ρυθμιστικό πλαίσιο. Ορισμένες από τις προτεραιότητες για την αύξηση της ασφάλειας εφοδιασμού της ΕΕ αφορούν την αναβάθμιση του ρόλου του Νότιου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου, στρατηγικές συμμαχίες με τις χώρες της Κεντρικής Ασίας και το Ιράν και αναδιαμόρφωση των σχέσεων ΕΕ και Ρωσσίας στα ενεργειακά θέματα. Τα βασικά σημεία του σχεδιασμού για την ένωση των ενεργειακών συνόρων εντός της ΕΕ είναι: • θέσπιση της νομοθεσίας για τον επανασχεδιασμό και την αναμόρφωση της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας, • ανάπτυξη ολοκληρωμένης περιφερειακής συνεργασίας με σκοπό την ενοποίηση της αγοράς υπό ισχυρότερο κανονιστικό πλαίσιο, • θέσπιση νέου νομοθετικού πλαισίου για την διασφάλιση της προμήθειας με ηλεκτρική ενέργεια και φυσικό αέριο και • αύξηση της χρηματοδότησης από την ΕΕ με στόχο την βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης ή ένα νέο πακέτο για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Η Κύπρος, ως κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, θα έχει ενεργό ρόλο στην ευρωπαϊκή ενεργειακή στρατηγική. Η Ευρωπαϊκή Ένωση αφυπνίσθηκε από την ανακάλυψη πλούσιων κοιτασμάτων φυσι50

κού αερίου στην Κύπρο και Ανατολική Μεσόγειο και αρχίζει πλέον να προσβλέπει σε εγχώριους ενεργειακούς πόρους. Η Κύπρος βρίσκεται σε μια περιοχή όπου υπάρχει μεγάλη αστάθεια με την Μέση Ανατολή και τα όσα διαδραματίζονται σε Ιράκ, Συρία, Τουρκία, Ισραήλ και Παλαιστίνη. Αυτό, βέβαια, παρ’ όλα

τα αρνητικά, αναδεικνύει την Κύπρο ως πυλώνα σταθερότητας στην περιοχή, που είναι πάρα πολύ σημαντικό στην προσπάθειά της να μετατραπεί σε κόμβο παραγωγής και διακίνησης φυσικού αερίου. Δεν είναι τυχαίο που ο επικεφαλής της Γενικής Διεύθυνσης Ενέργειας της Κομισιόν δήλωσε ότι ‘τα εξαιρετικά σημαντικά ενεργειακά κοιτάσματα της Κύπρου αποτελούν έναν από της βασικούς λόγους για τους οποίους η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εισηγείται ως προτεραιότητα της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής Ενεργειακής Ασφάλειας την δημιουργία Μεσογειακού Ενεργειακού Κόμβου στη Νότια Ευρώπη. Η Κύπρος, με το υψηλό δυναμικό ηλιακής ενέργειας που διαθέτει, μπορεί να προσβλέπει στην μεγάλη διείσδυση των φωτοβολταϊκών, με έξυπνη διαχείριση για τις εγχώριες ανάγκες, καθώς και στα ηλιακά συστήματα θερμού νερού, αλλά και για εξαγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Πρέπει να εισέλθει στην νέα εποχή, αφού οι τάσεις που επικρατούν δείχνουν ότι η ηλιακή ενέργεια με αποθήκευση καθίσταται κύρια πηγή ενέργειας στον ηλεκτρικό τομέα. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

εξωτερική πολιτική & άμυνα

Sui generis κοινότητα ανοχής και συνεργασίας στην Ανατολική Μεσόγειο του Γιώργου Κέντα Ο Γιώργος Κέντας είναι επίκουρος καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής και Διακυβέρνησης στο πανεπιστήμιο Λευκωσίας και συγγραφέας του βιβλίου Η ασφάλεια στο πλαίσιο λύσης του Κυπριακού: η διεθνής διάσταση [εκδόσεις Λιβάνης, 2013].

ανακάλυψη κοιτασμάτων με υδρογονάθρακες στην Ανατολική Μεσόγειο έδωσε μια νέα δυναμική στην περιοχή. Η δυναμική αυτή έχει πολιτικές, οικονομικές και περιφερειακές παραμέτρους, καθώς και παραμέτρους που αφορούν την ασφάλεια στην Ανατολική Μεσόγειο και την Μέση Ανατολή. Η ανακάλυψη κοιτασμάτων έχει αναδείξει νέες προοπτικές συνεργασίας ανάμεσα στα κράτη που βρέχονται από την Ανατολική Μεσόγειο, όπως επίσης έχει αναδείξει κάποια σημεία τριβής και διαφωνιών, τα οποία ενδεχομένως να προκαλέσουν διενέξεις. Οι εξελίξεις γύρω από το ζήτημα των κοιτασμάτων φυσικού αερίου (και ενδεχομένως πετρελαίου) επηρεάζουν άμεσα τα κράτη της περιοχής, με το Ισραήλ και την Κυπριακή Δημοκρατία –τα κράτη δηλαδή που πρωτοπόρησαν στην έρευνα και στην ανακάλυψη ενεργειακών κοιτασμάτων στην Ανατολική Μεσόγειο– να διαδραματίζουν τον πρωταγωνιστικό ρόλο. Άλλα κράτη της περιοχής, όπως η Αίγυπτος και η Ιορδανία – κράτη τα οποία έχουν επιδείξει έντονο ενδιαφέρον για την αγορά φυσικού αερίου από το Ισραήλ και την Κύπρο– έχουν επίσης κεντρικό ρόλο στις εξελίξεις. Στα κράτη που ενδεχομένως θα διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στο μέλλον, προστίθεται και ο Λίβανος. Παρ’ όλο που αυτό το κράτος έχει εκδηλώσει ενδιαφέρον να δραστηριοποιηθεί στο πεδίο των υδρογοναν-

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

θράκων, εν τούτοις εσωτερικά πολιτικά προβλήματα οδήγησαν σε ναυάγιο δύο προσπαθειών για αδειοδότηση εταιριών που θα ασχολούνταν με την έρευνα και την εμπορική εκμετάλλευση υδρογονανθράκων. Εκτός από τα κράτη της περιοχής, η ανακάλυψη κοιτασμάτων φυσικού αερίου έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον και την ανάμειξη τρίτων κρατών και οργανισμών, με κυριώτερους δρώντες τις ΗΠΑ, την Ρωσσία και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Παρά τα τεχνικά, εμπορικά και πολιτικά ζητήματα που προκύπτουν κατά διαστήματα, η διαδικασία ανακάλυψης και εμπορικής εκμετάλλευσης έχει εξελιχθεί με γοργούς ρυθμούς τα τελευταία πέντε χρόνια. Η πιο σημαντική πρόκληση προκύπτει από την προσπάθεια της Τουρκίας να παρέμβει στην Ανατολική Μεσόγειο και να επιβάλει τους δικούς της όρους στην εκμετάλλευση των ενεργειακών πόρων. Η άμεση αμφισβήτηση από την Άγκυρα των διμερών συμφωνιών για οριοθέτηση Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ) στην Ανατολική Μεσόγειο και των δραστηριοτήτων των εταιριών που εργάζονται στην περιοχή, προκαλεί ιδιαίτερο προβληματισμό. Από την άλλη, η πρόκληση που αφορά την φιλονικία ανάμεσα στο Ισραήλ και τον Λίβανο για τα όρια της ΑΟΖ τους, φαίνεται να είναι υπό έλεγχο. Κάθε κράτος επιδιώκει την προώθηση των δικών 51

του συμφερόντων στην Ανατολική Μεσόγειο. Η Κυπριακή Δημοκρατία επιδιώκει ένα πλαίσιο σταθερότητας, αμοιβαίου συμφέροντος και ασφάλειας στην Ανατολική Μεσόγειο, στο πλαίσιο του οποίου θα μπορέσει να αναπτύξει μια νέα εξωτερική πολιτική και μια νέα πολιτική ασφάλειας και άμυνας.

Κοιτάσματα και εμπορική εκμετάλλευση Η ύπαρξη κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στην Ανατολική Μεσόγειο –στην λεκάνη της Λεβαντίνης και στην λεκάνη του Δέλτα του Νείλου– ήταν γνωστή εδώ και μερικές δεκαετίες. Οι τεχνολογικοί περιορισμοί στην υποθαλάσσια έρευνα και εξόρυξη υδρογονανθράκων σε μεγάλα θαλάσσια βάθη, καθώς και οι γεωπολιτικές συγκυρίες, οι πολιτικές επιλογές των κρατών της περιοχής και οι επενδυτικές προτεραιότητες των εταιριών υδρογονανθράκων, καθυστέρησαν την αποτύπωση της Ανατολικής Μεσογείου, στον παγκόσμιο χάρτη, των περιοχών που θα μπορούσαν να παραγάγουν και να πουλήσουν φυσικό αέριο (και ενδεχομένως πετρέλαιο) στις περιφερειακές και στις διεθνείς αγορές.

Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Γεωλογικής Επισκόπησης των ΗΠΑ (2010), στην λεκάνη της Λεβαντίνης υπάρχουν δυνητικά κοιτάσματα φυσικού αερίου της τάξεως των 122 τρισεκατομμυρίων κυβικών ποδιών και δυνητικά κοιτάσματα πετρελαίου της τάξεως του 1.68 δισεκατομμυρίων βαρελιών. Αντίστοιχα, στην λεκάνη του Δέλτα του Νείλου υπάρχουν δυνητικά κοιτάσματα φυσικού αερίου της τάξεως των 223 τρισεκατομμυρίων κυβικών ποδιών και δυνητικά κοιτάσματα πετρελαίου της τάξεως του 1.76 δισεκατομμυρίων βαρελιών. Η Noble Energy Israel δραστηριοποιήθηκε στην περιοχή από το 1998 και μέχρι σήμερα έχει ανακαλύψει μερικά κοιτάσματα, με πιο σημαντικά το κοίτασμα του Tamar, με ακαθάριστο μέσο όρο πόρων 10 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια φυσικού αερίου (η μεγαλύτερη ανακάλυψη κοιτάσματος φυσικού αερίου στον κόσμο το 2009) και το κοίτασμα του Leviathan, με ακαθάριστο μέσο όρο πόρων 22 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια φυσικού αερίου (η μεγαλύτερη ανακάλυψη κοιτάσματος φυσικού αερίου στην ιστορία της Noble Energy). Ήδη το κοίτασμα Tamar έχει ενταχθεί στην γραμμή παραγωγής και πωλήσεων, με αποκλειστική κατεύθυνση (για την ώρα) την αγορά του Ισραήλ.

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

εξωτερική πολιτική & άμυνα Παρ’ όλο που η κυβέρνηση του Ισραήλ έχει αποφασίσει ότι το 40% των υποθαλάσσιων αποθεμάτων φυσικού αερίου της χώρας θα διατεθεί προς εξαγωγή, η εμπορική αξιοποίηση των κοιτασμάτων αυτών προσκρούει σε νομικούς, πολιτικούς και ρυθμιστικούς σκοπέλους, οι οποίοι αφορούν την δεσπόζουσα θέση της κοινοπραξίας Noble-Delek στην αγορά φυσικού αερίου. Τον Αύγουστο του 2015 ο Ισραηλινός πρωθυπουργός ανακοίνωσε έναν συμβιβασμό, για να μπορέσει να προχωρήσει η εμπορική αξιοποίηση του κοιτάσματος Leviathan, η αποδοχή του οποίου θα οδηγήσει σε έναρξη των εξαγωγικών δραστηριοτήτων του Ισραήλ προς τις αγορές της Αιγύπτου και της Ιορδανίας (και ενδεχομένως της Παλαιστινιακής Αρχής). Η αμερικάνικη εταιρία Noble Energy (η οποία έχει στο μεσοδιάστημα προχωρήσει στην σύσταση μιας κοινοπραξίας με τις ισραηλινές Delek και Avner) έχει ανακοινώσει το 2011 την ανακάλυψη ακαθάριστου μέσου όρου πόρων, που φτάνει τα 5 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια φυσικού αερίου, το κοίτασμα «Αφροδίτη». Παρ’ όλο που το κοίτασμα αυτό έχει ανακηρυχθεί εμπορικά εκμεταλλεύσιμο το 2015, η πραγματική του ποσότητα δεν έχει επιβεβαιωθεί ακόμη (υπολογίζεται να είναι πολύ μικρότερη, μεταξύ 1.5-3 τρισεκατομμυρίων κυβικών ποδιών). Για την τελική εκτίμηση του κοιτάσματος, θα απαιτηθεί η διεξαγωγή μιας δεύτερης επιβεβαιωτικής γεώτρησης, την οποία δεν έχει ακόμη σχεδιάσει η Noble. Οι αρχικοί σχεδιασμοί της Κυπριακής Δημοκρατίας –και η πρώτη επιλογή εμπορικής εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων φυσικού αερίου– αποσκοπούσαν

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

στην δημιουργία ενός τερματικού υγροποίησης στην περιοχή του Βασιλικού, με τις εξαγωγές να προορίζονται κυρίως για τις αγορές της Ασίας και της Ευρώπης. Ως μια δεύτερη επιλογή είχε παρουσιαστεί η δημιουργία υποθαλάσσιου αγωγού προς την Ελλάδα και από εκεί στις αγορές της Ευρώπης (και των Βαλκανίων). Οι δύο αυτές επιλογές τελούσαν υπό την αίρεση δύο προϋποθέσεων. Η πρώτη προϋπόθεση αφορούσε την ποσότητα φυσικού αερίου που θα ανακάλυπτε η Noble και η δεύτερη προϋπόθεση αφορούσε την προοπτική να μεταφερθεί με αγωγό στην Κύπρο μέρος των κοιτασμάτων του Ισραήλ (και σε μεταγενέστερο στάδιο μέρος των κοιτασμάτων του Λιβάνου), τα οποία είτε θα κατευθύνονταν στο εργοστάσιο υγροποίησης φυσικού αερίου είτε στον αγωγό προς την Ελλάδα. Οι δύο αυτές προϋποθέσεις δεν εκπληρώθηκαν μέχρι στιγμής. Η Noble ανακοίνωσε την ανακάλυψη κοιτάσματος το οποίο δεν θα μπορούσε να προσελκύσει τις αναγκαίες επενδύσεις για την κατασκευή ενός εργοστασίου υγροποίησης ή ενός αγωγού προς την Ελλάδα, και το Ισραήλ δεν έχει στα σχέδια του την μεταφορά οποιασδήποτε ποσότητας των αποθεμάτων του στην Κύπρο για εξαγωγή. Ταυτόχρονα, πρέπει να σημειωθεί ότι η προοπτική ενός αγωγού προς την Ελλάδα αντιμετωπίζει, πέραν των τεχνικών προβλημάτων (λόγω των μεγάλων θαλάσσιων βαθών και πιέσεων), πολιτικές προκλήσεις, λόγω της πιθανής διαδρομής που θα ακολουθούσε μέσα από θαλάσσια ζώνη που διεκδικεί η Τουρκία ως μέρος της υφαλοκρηπίδας της. Στις πιθανές επιλογές για εξαγω-

γή των υποθαλάσσιων αποθεμάτων της Κύπρου και του Ισραήλ είχε προταθεί και η κατασκευή αγωγού προς την Τουρκία και από εκεί στις ευρωπαϊκές αγορές, μια επιλογή που μέχρι στιγμής απορρίπτεται τόσο από την κυβέρνηση της Κύπρου όσο και από την κυβέρνηση του Ισραήλ. Σε μια προσπάθεια να διατηρήσει τις επιλογές της για εμπορική αξιοποίηση των δικών της κοιτασμάτων υδρογονανθράκων, η Κυπριακή Δημοκρατία προέβη σε έναν δεύτερο γύρο αδειοδότησης, στο τέλος του οποίου δόθηκε άδεια για διεξαγωγή έρευνας στην κοινοπραξία ΕΝΙ-KOGAS και στην TOTAL. Η πρώτη έχει διεξαγάγει δύο ερευνητικές γεωτρήσεις χωρίς θετικό αποτέλεσμα (ανακοινώνοντας ταυτόχρονα ότι έχει εντοπίσει κάποιο πρόβλημα στο γεωλογικό μοντέλο που χρησιμοποιεί και ζήτησε παράταση για να το επανεξετάσει), ενώ η δεύτερη έχει ανακοινώσει ότι δεν έχει εντοπίσει κάποιο γεωλογικό στόχο και εξέφρασε την πρόθεση να αποχωρήσει από την κυπριακή ΑΟΖ. Σε αντίδραση, η Κυπριακή Δημοκρατία έδωσε την δυνατότητα στην κοινοπραξία ΕΝΙ-KOGAS

να επανεξετάσει το γεωλογικό της μοντέλο και ήρθε σε συμφωνία με την TOTAL για να συνεχίσει τις προσπάθειες εντοπισμού ενός γεωλογικού στόχου για έναν ακόμη χρόνο. Οι εξελίξεις αυτές διαδραματίστηκαν σε μια χρονική στιγμή κατά την οποία η τιμή του πετρελαίου και του φυσικού αερίου έχουν μειωθεί αισθητά, οι εταιρίες φυσικού αερίου και πετρελαίου έχουν μειώσει δραστικά τις επενδυτικές τους δραστηριότητες σε προγράμματα υποθαλάσσιων ερευνών, καθώς και σε μια συγκυρία κατά την οποία άρχιζαν οι συνομιλίες για το Κυπριακό. Όσον αφορά το τελευταίο, η κυβέρνηση Αναστασιάδη φαίνεται να έχει αποφασίσει μονομερώς (μετά το πέρας του τουρκικού NAVTEX, NP 765/14 και την στρατικοποίηση της κυπριακής ΑΟΖ) να αναστείλει το πρόγραμμα των ερευνητικών δραστηριοτήτων της ΕΝΙ-KOGAS εν όσω συνεχίζονται οι συνομιλίες, με πρόσχημα το προβληματικό γεωλογικό μοντέλο της τελευταίας. Παραμένει άγνωστο πότε και αν θα επαναρχίσει το πρόγραμμα γεωτρήσεων της ΕΝΙ-KOGAS.

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

εξωτερική πολιτική & άμυνα Οι εξελίξεις στην αγορά φυσικού αερίου και πετρελαίου, οι περιορισμένες ποσότητες φυσικού αερίου που ανακαλύφθηκαν στην κυπριακή ΑΟΖ και η διακοπή του προγράμματος της ΕΝΙ-KOGAS και της TOTAL, περιόρισαν δραστικά τις επιλογές της Λευκωσίας και της κοινοπραξίας Noble-Delek-Avner για εμπορική εκμετάλλευση του αποθέματος στο τεμάχιο «Αφροδίτη». Το γεγονός ότι οι εξαγωγικές δυνατότητες της Αιγύπτου έχουν μειωθεί δραστικά, λόγω κακών υπολογισμών στο πρόγραμμα έρευνας και εμπορικής αξιοποίησης φυσικού αερίου στην χώρα –γεγονός που επηρέασε δραματικά και την εσωτερική αγορά της Αιγύπτου– έχουν στρέψει το ενδιαφέρον της Κύπρου και των συμβαλλόμενων εταιριών προς την χώρα αυτή, καθώς και προς την Ιορδανία, η οποία έχει επηρεαστεί από τις εξελίξεις στο πρόγραμμα εξαγωγών της Αιγύπτου. Η προοπτική εξαγωγής φυσικού αερίου προς τις αγορές της Αιγύπτου αφορά δύο κυρίως επιλογές. Η μία επιλογή είναι η διοχέτευση μέρους του αποθέματος «Αφροδίτη» προς τα εργοστάσια υγροποίησης φυσικού αερίου στο Idku ή στο Damietta (το υπόλοιπο μέρος θα κατευθυνθεί προς την κυπριακή αγορά, κυρίως για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας) και η άλλη επιλογή είναι η εξαγωγή φυσικού αερίου προς την εσωτερική αγορά της Αιγύπτου. Η καλύτερη επιλογή είναι η πρώτη, αφού τα εργοστάσια αυτά τα διαχειρίζονται αξιόπιστες διεθνείς εταιρίες (το εργοστάσιο στο Idku το διαχειρίζεται η British Gas και το εργοστάσιο στο Damietta η Union Fenosa), με τις οποίες μπορούν

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

να γίνουν αξιόπιστα μακροχρόνια συμβόλαια. Από την άλλη, η πώληση στην εσωτερική αγορά της Αιγύπτου παρουσιάζει κάποια αβεβαιότητα, καθώς θα επηρεάζεται από μια σειρά αστάθμητων παραγόντων. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι η προοπτική πώλησης κυπριακού φυσικού αερίου στην Αίγυπτο επηρεάζεται και από τις εξελίξεις στο Ισραήλ και τις αποφάσεις που θα ληφθούν εκεί, όπως και από τις στρατηγικές επιλογές των εταιριών που εμπλέκονται. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η προοπτική εμπορικής αξιοποίησης του κυπριακού κοιτάσματος «Αφροδίτη» αντιμετωπίζει μια σειρά από ζητήματα και προκλήσεις, η εξέλιξη των οποίων δεν μπορεί να προβλεφθεί με ακρίβεια.

προοπτική μιας κοινότητας ανοχής και συνεργασίας στην Ανατολική Μεσόγειο Πέρα από την πολυπλοκότητα της εμπορικής εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων φυσικού αερίου, υπάρχει και η πολιτική διάσταση της ανακάλυψης υποθαλάσσιου φυσικού πλούτου, η οποία έχει γεωπολιτικές επιπτώσεις που αφορούν τις σχέσεις των κρατών της περιοχής σε μια σειρά από ζητήματα διπλωματικών σχέσεων, συμφωνιών, ασφαλείας κ.ά. Σε ένα πρώτο στάδιο, θα πρέπει να παρατηρήσουμε την ραγδαία βελτίωση και σύσφιξη των σχέσεων της Κύπρου με το Ισραήλ και της Κύπρου με την Αίγυπτο. Η ανακάλυψη κοιτασμάτων φυσικού αερίου και οι εμπορικές προοπτικές της ανακάλυψης αυτής ήταν αφορμή για μια

τέτοια εξέλιξη, η οποία θεμελιώθηκε στο πλαίσιο διμερών συμφωνιών για οριοθέτηση της ΑΟΖ. Η πρώτη συμφωνία οριοθέτησης έγινε μεταξύ της Αιγύπτου και της Κύπρου το 2003, η δεύτερη μεταξύ του Λιβάνου και της Κύπρου το 2007 και η τρίτη μεταξύ του Ισραήλ και της Κύπρου το 2010. Οι συμφωνίες αυτές έγιναν με βάση την αρχή της μέσης γραμμής, γεγονός που έχει δημιουργήσει εθιμικό δίκαιο στην Ανατολική Μεσόγειο. Οι συμφωνίες αυτές τυγχάνουν αμοιβαίου σεβασμού από όλα τα συμβαλλόμενα μέρη. Ως ένα μικρό νησιωτικό κράτος στην Ανατολική Μεσόγειο, η Κυπριακή Δημοκρατία παρουσιάζει κάποια πλεονεκτήματα, τα οποία γίνονται αποδεκτά από το Ισραήλ, την Αίγυπτο και τον Λίβανο. Η Κύπρος έχει πολύ καλές σχέσεις με όλα τα κράτη της περιοχής (εκτός φυσικά από την Τουρκία), γεγονός που προσδίδει ένα συγκριτικό πλεονέκτημα σε σχέση με τα άλλα κράτη της περιοχής, πολλά από τα οποία δεν έχουν κάν διπλωματικές σχέσεις μεταξύ τους. Τα τελευταία χρόνια, η Κύπρος έχει αποτελέσει κόμβο επικοινωνίας και συνεννόησης ανάμεσα στα κράτη της περιοχής. Για παράδειγμα, η Κύπρος έχει μεσολαβήσει για κάποιο διάστημα ανάμεσα στο Ισραήλ και τον Λίβανο για την αντιμετώπιση της διαφοράς που έχουν στην οριοθέτηση ΑΟΖ, μετά από συναίνεση και παρότρυνση των δύο

κρατών. Στο πλαίσιο των πολιτικών εξελίξεων στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής, τόσο η Αίγυπτος όσο και το Ισραήλ (όπως και ο Λίβανος) αντιμετωπίζουν την Κύπρο ως ένα σταθερό εταίρο, με τον οποίο μπορούν να οικοδομήσουν αξιόπιστες συνεργασίες. Σε ένα δεύτερο στάδιο, πρέπει να σημειωθεί ότι η ρήξη στις σχέσεις Τουρκίας-Ισραήλ και Τουρκίας-Αιγύπτου, όπως και η στάση ανοχής που τήρησε η Τουρκία σε σχέση με την δράση του Ισλαμικού Κράτους στην Συρία, της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στην Αίγυπτο και των ακραίων ισλαμιστών στην Λιβύη, έχει επιδράσει στην ανάπτυξη και εμβάθυνση των σχέσεων του Ισραήλ, της Αιγύπτου και του Λιβάνου με την Κύπρο σε διμερές επίπεδο. Οι ενέργειες της κυβέρνησης Ερντογάν σε βάρος της ασφάλειας του Ισραήλ και της Αιγύπτου, έχουν προκαλέσει ένα χάσμα εμπιστοσύνης και ανέδειξαν την σημασία που έχει η Κύπρος για την ασφάλεια των κρατών αυτών. Το σημείο αυτό έχει ευρύτερες επιδράσεις στην προοπτική μιας νέας αρχιτεκτονικής ασφάλειας στην Ανατολική Μεσόγειο, ένα ζήτημα το οποίο εξετάζεται πιο κάτω. Παρ’ όλο που η Μέση Ανατολή είναι μια περιοχή σύγκρουσης (και ενδεχομένως θα παραμείνει ως τέ-

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

εξωτερική πολιτική & άμυνα τοια για πολλά χρόνια ακόμα), η Ανατολική Μεσόγειος προσφέρεται για την ανάπτυξη σχέσεων ανοχής και συνεργασίας στον τομέα της ενέργειας, της ασφάλειας, καθώς και σε άλλους τομείς χαμηλής πολιτικής που αφορούν ζητήματα θαλάσσιας συνεργασίας (π.χ. προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος και θαλασσίων ειδών, διαχείριση ναυαγίων, υποθαλάσσια αρχαιολογία κ.ά.). Η ανάδυση κοινών συμφερόντων σε ζητήματα χαμηλής και υψηλής πολιτικής, η οικοδόμηση εμπιστοσύνης, η στενώτερη συνεργασία στον τομέα της εθνικής και περιφερειακής ασφάλειας, τα συμφέροντα των εταιριών που δραστηριοποιούνται στην Ανατολική Μεσόγειο και η πολιτική βούληση των κυβερνήσεων της Κύπρου, της Αιγύπτου και του Ισραήλ, έχουν θέσει τα θεμέλια για μια sui generis κοινότητα ανοχής και συνεργασίας στην Ανατολική Μεσόγειο. Η ανάδυση μιας τέτοιας κοινότητας δημιουργεί τις αναγκαίες προϋποθέσεις για την κοινή ευημερία, την ανάπτυξη και την ασφάλεια των κρατών που θα εμβαθύνουν τις διακρατικές τους σχέσεις σε διμερές και πολυμερές επίπεδο, στην βάση της ομαλής και ασφαλούς ανάπτυξης του υποθαλάσσιου φυσικού πλούτου της Ανατολικής Μεσογείου και της προάσπισης των κοινών τους συμφερόντων.

ωνδήποτε κρατικών ή μη κρατικών παραγόντων που αποσκοπούν στην ανατροπή του status quo στην Ανατολική Μεσόγειο .Οι μεγαλύτερες προκλήσεις για μια τέτοια κοινότητα προέρχονται από:

Οι βασικές αρχές πάνω στις οποίες θεμελιώνεται μια τέτοια κοινότητα είναι:

Η σημαντικώτερη προοπτική που αναδύεται στο πλαίσιο των εξελίξεων αυτών, αφορά την χάραξη μιας νέας αρχιτεκτονικής ασφάλειας στην Ανατολική Μεσόγειο, η οποία θα αποσκοπεί:

(1) η προσήλωση στην διατήρηση του status quo στην Ανατολική Μεσόγειο, όπως αυτό έχει προκύψει από τις διμερείς συμφωνίες για οριοθέτηση της ΑΟΖ και την δραστηριοποίηση διεθνών εταιριών οι οποίες αποβλέπουν στην ανάπτυξη και εμπορική εκμετάλλευση των κοιτασμάτων που ανακαλύφθηκαν ή θα ανακαλυφθούν, (2) η αποδοχή της ύπαρξης ιδιαίτερων συμφερόντων και πολιτικών επιλογών από κάθε κράτος ξεχωριστά, (3) η ανοχή της εσωτερικής κατάστασης και των επιλογών στην εξωτερική πολιτική, όπου αυτές δεν επηρεάζουν τα συμφέροντα ή την ασφάλεια των άλλων κρατών και (4) η προσπάθεια για βελτίωση των συνθηκών ασφαλείας στην Ανατολική Μεσόγειο προς κρατικό, αλλά και συλλογικό όφελος. Πέρα από τις αρχές αυτές, μια βασική παράμετρος μιας τέτοιας κοινότητας είναι και η ανάσχεση οποιΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

1. 2. 3. 4.

την ανάδυση του Ισλαμικού Κράτους, την αναθεωρητική πολιτική της Τουρκίας, την κρίση στην Συρία και την Λιβύη και την εσωτερική αστάθεια σε ορισμένα κράτη της περιοχής.

Οι προκλήσεις αυτές πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπ’ όψιν και να αντιμετωπιστούν από κοινού. Στο πλαίσιο των διμερών σχέσεων, αλλά και στο πλαίσιο τριμερών σχέσεων ανάμεσα στην Ελλάδα, την Κύπρο και την Αίγυπτο, καθώς και ανάμεσα στην Ελλάδα, την Κύπρο και το Ισραήλ, δημιουργούνται καλύτερες συνθήκες κατανόησης τόσο των βασικών αρχών μιας αναδυόμενης κοινότητας ανοχής και συνεργασίας, όσο και της ανάγκης για αντιμετώπιση των εξωτερικών και εσωτερικών προκλήσεων που αναδύονται.

μία νέα προσέγγιση για την ασφάλεια της Ανατολικής Μεσογείου

1. στην εγγύηση της εμπορικής εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων φυσικού αερίου, 2. στην βελτίωση των παραμέτρων ενεργειακής ασφάλειας, 3. στην συστηματική συνεργασία σε επίπεδο πληροφοριών για την αντιμετώπιση ασύμμετρων απειλών (π.χ. τρομοκρατία, οργανωμένο έγκλημα, λαθρομετανάστευση κ.ά.), 4. στην εμβάθυνση της στρατιωτικής συνεργασίας σε όλα τα επίπεδα (π.χ. οργάνωση κοινών ασκήσεων, στρατιωτική διπλωματία, πώληση μέσων και δυνατοτήτων κ.ά.) και 5. στην μη αποδοχή οποιασδήποτε αναθεωρητικής ενέργειας στην Ανατολική Μεσόγειο, η οποία να αποσκοπεί στην αμφισβήτηση του status quo που προέκυψε από τις διμερείς συμφωνίες χάραξης ΑΟΖ και την δραστηριοποίηση των εταιριών που έχουν αδειοδοτηθεί. 57

Στο πλαίσιο μιας τέτοιας αρχιτεκτονικής ασφαλείας, θα πρέπει να εξεταστούν και οι παράμετροι ασφαλείας και άμυνας της Κυπριακής Δημοκρατίας, τόσο στο πλαίσιο της σημερινής κατάστασης πραγμάτων όσο και στο πλαίσιο μιας συνολικής συμφωνίας για το Κυπριακό. Η Κυπριακή Δημοκρατία θα πρέπει να ενισχύσει τα μέσα και τις δυνατότητές της: 1. για την θαλάσσια επιτήρηση της ΑΟΖ της, 2. για την διεξαγωγή επιχειρήσεων έρευνας και διάσωσης, 3. για την αντιμετώπιση απειλών και περιστατικών εντός της ΑΟΖ της και 4. για την συμβολή της στην εδραίωση της περιφερειακής σταθερότητας και ασφάλειας στην Ανατολική Μεσόγειο. Στο πλαίσιο μιας συμφωνίας στο Κυπριακό, η Κύπρος θα πρέπει να μπορεί να συνεχίσει να συμβάλλει σε αυτήν την κατεύθυνση ως ανεξάρτητο και κυρίαρχο κράτος, χωρίς οποιουσδήποτε περιορισμούς ή παρεμβάσεις τρίτων κρατών. Στο πλαίσιο αυτό, η κατάργηση της Συνθήκης Εγγυήσεως και Συμμαχίας του 1960 είναι επιβεβλημένη, καθώς επίσης και η ενεργός

συμμετοχή της Κύπρου στην αρχιτεκτονική ασφαλείας της Ευρωατλαντικής κοινότητας, χωρίς εξαιρέσεις και περιορισμούς. Στο πλαίσιο αυτό, η Κύπρος θα πρέπει να διατηρήσει τις καλές της σχέσεις τόσο με τα γειτονικά της κράτη όσο και με την Ρωσσία. Σε έναν τέτοιο σχεδιασμό ασφαλείας, αναδύονται κοινά συμφέροντα και μια κατάσταση αμοιβαίου οφέλους για τα κράτη της Ανατολικής Μεσογείου, την ΕΕ, το ΝΑΤΟ, τις ΗΠΑ και την Ρωσσία. Η ανακάλυψη κοιτασμάτων φυσικού αερίου στην Ανατολική Μεσόγειο δημιούργησε πρωτόγνωρα ιστορικά δεδομένα στην περιοχή και προκάλεσε εξελίξεις και προκλήσεις. Κάθε κράτος επιδιώκει την διασφάλιση των συμφερόντων του. Στο πλαίσιο των εξελίξεων των τελευταίων πέντε ετών, φαίνεται να αναδύεται μια κοινότητα ανοχής και συνεργασίας στην Ανατολική Μεσόγειο, με επίκεντρο την ενεργειακή, καθώς και την περιφερειακή ασφάλεια. Μέσα σε αυτήν την συγκυρία, η Κυπριακή Δημοκρατία, τόσο σε κρατικό όσο και σε διμερές και πολυμερές επίπεδο, μπορεί να αυξήσει τους συντελεστές ισχύος της και να δημιουργήσει νέα δεδομένα προς όφελός της.

Η Nέα Πολιτική ΔΙΜΗΝΙΑΊΟ ΠΟΛΙΤΙΚΌ ΠΕΡΙΟΔΙΚΌ

Γραφτείτε συνδρομητές στη Νέα Πολιτική Τιμή ετήσιας συνδρομής: 30 ευρώ Συνδρομές νομικών προσώπων: 75 ευρώ Συνδρομές εξωτερικού: 50 ευρώ Επικοινωνήστε μαζί μας για την συνδρομή σας: Ηλ. ταχυδρομείο: syggrafeas@yahoo.gr Τηλ.: 6978 774 874, 698 014 9044 58

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

εξωτερική πολιτική & άμυνα

Η Περιβαλλοντική διάσταση της εκμετάλλευσης υπεράκτιων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων του Δρα Κώστα Παπασταύρου Ο ανταποκριτής της ΝΕΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ στην Κύπρο Κώστας Παπασταύρος διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας περιβαλλοντικά θέματα.

ναμφισβήτητα, διανύουμε μια νέα εποχή στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου σε σχέση με την εκμετάλλευση υπεράκτιων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων, και αναμένεται ότι οι εμπλεκόμενες χώρες θα επωφεληθούν πολλαπλά, εξασφαλίζοντας παράλληλα την ασφάλεια και υγεία των εργαζομένων αλλά και των πολιτών, συμπεριλαμβανομένου και του θαλάσσιου/χερσαίου οικοσυστήματος. Ειδικώτερα, όσον αφορά τις περιβαλλοντικές πτυχές του θέματος, λόγω της φύσης των εργασιών αναζήτησης, έρευνας και εξόρυξης, ασφαλώς υπάρχουν δυνητικές δυσμενείς επιπτώσεις στα θαλάσσια θηλαστικά, τις θαλάσσιες χελώνες και την βενθική κοινότητα, καθώς και στην ποιότητα του νερού και του αέρα, στα ναυάγια και τους ενάλιους αρχαιολογικούς χώρους. Παράλληλα και σε γενικές γραμμές, στην συζήτηση όσον αφορά την εκμετάλλευση υδρογονανθράκων, δεν πρέπει να υποβαθμίζεται η απειλή προς την τουριστική βιομηχανία λόγω κινδύνου ρύπανσης των θαλασσών, αλλά και η πιθανή ασυμβατότητα με ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης, συμπεριλαμβανομένης τις πιθανής σύγκρουσης πολιτικών περί ενεργειακών πηγών. Θα μπορούσαν να αναφερθούν λεπτομερώς δεκάδες επί μέρους δυνητικές επιπτώσεις, τόσο στο στάδιο της αναζήτησης (αφορά δραστηριότητες για τον εντοπισμό των υδρογονανθράκων ή/και αξιολόγηση της δυνατότητας εξεύρεσης υδρογονανθράκων με μεθόδους εκτός από αυτές των γεωτρήσεων, π.χ. γεωλογική δειγματοληψία ή σεισμική έρευνα), όσο και στο στάδιο της έρευνας (αφορά ερευνητικές διαδικασίες με οποιαδήποτε πρόσφορη μέθοδο, συμπεριλαμβανομένου γεωτρήσεων), αλλά βεβαίως και στο στάδιο της εκμετάλλευσης (ανάπτυξη και παραγωγή), που αφορά την διαδικασία για την εμπορική εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων. Ειδικά στο τελευταίο αυτό στάδιο, οι δραστηριότητες περιλαμβάνουν την διάνοιξη φρεατίων ανάπτυξης, την δημιουργία των εγκαταστάσεων παραγωγής, το δίκτυο των σωληνώσεων, την λειτουργία των συστημάτων και την τελική αποσυναρμολόγηση των εγκαταστάσεων, εκτός της διύλισης. 59

Όσον αφορά συγκεκριμένα τις πιθανές επιπτώσεις στο θαλάσσιο ή και παράκτιο περιβάλλον που θα μπορούσαν να προκληθούν από τις πιο πάνω εργασίες, είτε κατά την κανονική λειτουργία των εγκαταστάσεων είτε από ατυχήματα, ενδεικτικά αναφέρονται επιπτώσεις: ––στα θαλάσσια θηλαστικά και χελώνες, από τον θόρυβο και εργασίες συναρμολόγησης ή και αποξήλωσης εγκαταστάσεων, ––στις βενθικές βιοκοινωνίες, από τις διαταραχές στον πυθμένα της θάλασσας και τα απόβλητα των γεωτρήσεων, ––στους υποβρύχιους αρχαιολογικούς χώρους, λόγω αναταράξεων του πυθμένα, ––στην αλιεία και την ναυτιλία, από τα σκάφη και τις εγκαταστάσεις, ––στην κίνηση των πτηνών από πτήσεις ελικοπτέρων, ––στο θαλάσσιο περιβάλλον από διαρροές υδρογονανθράκων και άλλων χημικών ουσιών. Ακόμη και αν οι ανησυχίες μας για το περιβάλλον είναι περιορισμένες, οι πιθανές επιπτώσεις στην οικονομία και στην κοινωνία από εργασίες έρευνας/εξόρυξης ή και μεταφοράς (μέσω ατυχίας αγωγού) ή ακόμη και προσάραξης/σύγκρουσης πετρελαιοφόρου, είναι θέμα πολύπλοκο που άπτεται της ανάγκης λήψης μέτρων σε επίπεδα πολιτικής, νομοθεσίας και πρακτικής εκ μέρους κυρίως του κράτους, της βιομηχανίας και άλλων εμπλεκόμενων φορέων. Ενδεικτικά, η έκρηξη της εξέδρας γεώτρησης σε κοιτάσματα πετρελαίου της Deepwater Horizon στον Κόλπο του Μεξικού στις 20 Απριλίου 2010, και η επακόλουθη τεράστια διαρροή πετρελαίου από την πετρελαιοπηγή στον βυθό της θάλασσας, προκάλεσαν σημαντική περιβαλλοντική, οικονομική και κοινωνική ζημία. Συγκεκριμένα, έντεκα ζωές χάθηκαν από την έκρηξη και την πυρκαϊά που ακολούθησε. Υπολογίζεται ότι 5 εκατομμύρια βαρέλια πετρελαίου είχαν διαρρεύσει στον ωκεανό μέχρι να σταματήσει η διαρροή μετά από 85 ημέρες, και ότι ρυπάνθηκαν 350 - 450 χιλιόμετρα ακτών των ΗΠΑ. Η οικονομική ζημιά αποτιμάται σε δεκάδες δισεκατομμύρια δολλάρια. Ο ευρωπαϊκός κλάδος υπεράκτιας εκμετάλλευσης κοιτασμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου δεν έμεινε αλώβητος από σοβαρά ατυχήματα στο παρελθόν, όπως έδειξαν τα ατυχήματα στις εξέδρες άντλησης Piper Alpha και Alexander Kielland στην Βό60

ρειο Θάλασσα. Κατόπιν αυτών, ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες έχουν θεσπίσει, τα τελευταία χρόνια, αυστηρές απαιτήσεις ασφαλείας και καθεστώτα κανονιστικών ρυθμίσεων. Ωστόσο, η εμπειρία από το ατύχημα στην εξέδρα Deepwater Horizon έχει οδηγήσει σε ειλικρινή προβληματισμό και στην Ευρώπη, σχετικά με το κατά πόσον το σημερινό ρυθμιστικό πλαίσιο και οι πρακτικές επαρκούν από την άποψη της ασφάλειας, της ετοιμότητας και αντιμετώπισης καταστάσεων έκτακτης ανάγκης. Στα ύδατα της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην Μεσόγειο, υπάρχουν σήμερα περισσότερες από 100 εγκαταστάσεις που λειτουργούν, και έχουν αναφερθεί σχέδια γιά νέες έρευνες στις ζώνες της Ελλάδας, Μάλτας και της Κύπρου. Εξ άλλου, έρευνα για πετρέλαιο και φυσικό αέριο ή αντίστοιχη παραγωγή διενεργείται σε άμεση γειτονία με την ΕΕ στα ανοικτά των ακτών της Αλγερίας, την Κροατίας, της Αιγύπτου, του Ισραήλ, της Λιβύης, της Τυνησίας, της Τουρκίας και της Ουκρανίας. Λόγω του ημίκλειστου χαρακτήρα και της ιδιαίτερης υδροδυναμικής της Μεσογείου Θαλάσσης, ένα ατύχημα του είδους που συνέβη στον Κόλπο του Μεξικού θα μπορούσε να έχει άμεσες διασυνοριακές αρνητικές συνέπειες στην μεσογειακή οικονομία και στα εύθραυστα θαλάσσια και παράκτια οικοσυστήματα. Η μη αποτελεσματική αντιμετώπιση των κινδύνων που προέρχονται από τέτοιες δραστηριότητες, μπορεί να υποσκάψει σοβαρά τις προσπάθειες της Ιταλίας, της Ελλάδας, της Ισπανίας, της Γαλλίας, της Σλοβενίας, της Μάλτας και της Κύπρου για την επίτευξη και την διατήρηση καλής περιβαλλοντικής κατάστασης των θαλασσίων υδάτων τους, όπως απαιτεί η Οδηγία Πλαίσιο 2008/56/ΕΚ για την θαλάσσια στρατηγική, καθώς και η συμμόρφωση με τις δεσμεύσεις και υποχρεώσεις τις οποίες ανέλαβαν η Ιταλία, η Ελλάδα, η Ισπανία, η Γαλλία, η Σλοβενία, η Μάλτα, η Κύπρος και η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση, ως συμβαλλόμενα μέρη στην Σύμβαση της Βαρκελώνης. Η Ε.Ε έχει συμφέρον να διατηρήσει την εγχώρια παραγωγή πετρελαίου και φυσικού αερίου, για λόγους ασφάλειας του ενεργειακού εφοδιασμού, καθώς και για την διατήρηση των θέσεων εργασίας και των επιχειρηματικών ευκαιριών της ευρωπαϊκής οικονομίας. Μολονότι δεν είναι δυνατόν να εξαλειφθούν πλήρως οι κίνδυνοι από τις περισσότερες ανθρώπινες δραστηριότητες, συμπεριλαμβανομένου του κλάδου της υπεράκτιας εκμετάλλευσης κοιτασμάτων υδρογονανθράκων, η λύση είναι να κατοχυρώνεται η ασφάλεια και η ακεραιότητα των εργασιών και η μέγιστη προστασία ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

εξωτερική πολιτική & άμυνα των πολιτών και του περιβάλλοντος. Με αυτά τα δεδομένα, ασφαλώς, η πρόληψη είναι καλύτερη σε σχέση με την εκ των υστέρων λήψη μέτρων για αντιμετώπιση της ρύπανσης.

οι ιδιαίτερες προκλήσεις στην Ανατολική Μεσόγειο Η έρευνα και η εκμετάλλευση πιθανών κοιτασμάτων υδρογονανθράκων, παρά τους περιβαλλοντικούς κινδύνους, μπορεί να προχωρήσει χωρίς άλλη καθυστέρηση, αλλά υπό την προϋπόθεση ότι θα ληφθούν τόσο οι βέλτιστες πρακτικές στις εγκαταστάσεις έρευνας και εξόρυξης, όσο και τα αναγκαία μέτρα προστασίας του περιβάλλοντος και ανθρώπινων κοινωνιών ειδικώτερα. Η μέχρι τώρα ιστορία απέδειξε ότι πάντα ενυπάρχει το ενδεχόμενο σοβαρής ρύπανσης, με ανυπολόγιστες ζημιές στους θαλάσσιους και παράκτιους πόρους, περιβάλλον, οικονομία, ανθρώπους. Ειδικώτερα, λοιπόν, για τις χώρες (και τα νησιά) της Ανατολικής Μεσογείου, πολλά πρέπει να γίνουν, λόγω ιδιαίτερα του χαρακτήρα της μεγάλης ακτογραμμής με διαφορετικά εδαφολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά, της οικονομικής συνεισφοράς του θαλάσσιου και παράκτιου τουρισμού, αλλά και της αλιείας, της κοινωνικής πτυχής (παράκτια βρίσκονται

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

εκατοντάδες κοινότητες και σχετικές υποδομές, όπως αλιευτικά καταφύγια, λιμανάκια, μαρίνες κ.ά.), της οικολογικής αξίας (λόγω θαλάσσιων πάρκων και περιοχές προστασίας) κλπ. Για αυτό, η εκτίμηση του κινδύνου ως διαδικασία καταγραφής του δυνητικού κινδύνου πρόκλησης ατυχήματος, συνοδευόμενη βέβαια με προτάσεις για λήψη των αναγκαίων μέτρων, δεν περιορίζεται στο σημείο των εργασιών εξόρυξης, αλλά περιλαμβάνει με την ίδια λογική και την κάθε νησιωτική και ηπειρωτική ακτογραμμή. Σε αυτήν, με βάση καθιερωμένους δείκτες, πρέπει να επιχειρείται στο προληπτικό στάδιο η ετοιμασία προδιαγεγραμμένου σχεδίου δράσης, γεγονός που επιτυγχάνει στον μέγιστο δυνατό και αποδοτικό βαθμό την αντιμετώπιση πιθανής μεγάλης πετρελαιοκηλίδας, στην περίπτωση που αυτή εκδηλωθεί. Γενικά, η όλη λογική αντιμετώπισης της δημιουργίας προβλημάτων στο περιβάλλον και τον άνθρωπο αφορά τον σχεδιασμό προληπτικών και κατασταλτικών μέτρων, παράλληλα όμως απαιτείται η ύπαρξη κατάλληλης πολιτικής, θεσμικό και νομικό πλαίσιο το οποίο θα εγγυάται τον άρτιο σχεδιασμό εγκαταστάσεων, την ασφαλή λειτουργία, το συστηματικό έλεγχο και επιθεώρηση από τις Αρχές, την συντήρηση του εξοπλισμού και την εκπαίδευση του προσωπικού, τα σχέδια αντιμετώπισης ατυχημάτων κλπ. Η συγκεκριμένη λογική

ισχύει για τις δύο κύριες δυνητικές μεγάλες πηγές ρύπανσης από πετρέλαιο, δηλαδή (α) τις εγκαταστάσεις έρευνας & εξόρυξης και (β) τα πετρελαιοφόρα πλοία. Πέραν, βέβαια, αυτού, εκ των ων ουκ άνευ θεωρείται και η ανάγκη για κατάλληλη οργάνωση, σε προληπτικό και κατασταλτικό επίπεδο, στην παράκτια ζώνη, για να ανταποκριθεί με τις λιγώτερες δυνατές απώλειες και ζημιές σε περίπτωση εκδήλωσης του ατυχήματος στην ανοικτή θάλασσα αλλά και των σχετικών επιπτώσεων στην ακτογραμμή και στα παράλια. Μπροστά στις προκλήσεις που παρουσιάζονται για την προστασία των θαλάσσιων οικοσυστημάτων, αλλά και των ανθρώπινων κοινωνιών που κατοικούν στην παράκτια περιοχή, τόσο η διεθνής όσο ιδιαίτερα και η ευρωπαϊκή νομοθεσία, καλύπτουν, τουλάχιστον θεωρητικά, εν πολλοίς, τις ανάγκες αντιμετώπισης προβλημάτων ρύπανσης και προστασίας του περιβάλλοντος, τόσο σε περιπτώσεις κανονικής λειτουργίας, όσο και σε περιπτώσεις ατυχημάτων. Ιδιαίτερο φόβο προκαλεί το ενδεχόμενο πρόκλησης μεγάλης πετρελαιοκηλίδας, γεγονός που απαιτεί ιδιαίτερη οργάνωση, τόσο σε κρατικό, όσο και σε περιφερειακό επίπεδο.

Νομοθετική κάλυψη Όσον αφορά τις εργασίες στις εγκαταστάσεις έρευνας & εξόρυξης, πέραν των οποιωνδήποτε μέτρων που υπάρχουν σε εθνικό επίπεδο, σημαντική αξία θα έχουν τα ακόλουθα δύο νομικά εργαλεία: (α) το Πρωτόκολλο Offshore της Σύμβασης της Βαρκελώνης, που ευρίσκεται σε ισχύ, και είναι επικυρωμένο από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και κράτη μέλη της Ε.Ε. Το εν λόγω πρωτόκολλο καλύπτει ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων εξερεύνησης και εκμετάλλευσης της υφαλοκρηπίδας και του βυθού και του υπεδάφους του, απαιτήσεων άδειας, απομάκρυνσης εγκαταλελειμμένων ή παροπλισμένων εγκαταστάσεων, χρήσης και απομάκρυνσης επιβλαβών ουσιών, ευθύνη και απαιτήσεις αποζημίωσης, συντονισμό με άλλα μέρη στην Σύμβαση σε περιφερειακό επίπεδο, πρόνοιες για ασφάλεια, σχέδια έκτακτης ανάγκης και έλεγχο των σχετικών εργασιών. Το εν λόγω πρωτόκολλο εγκρίθηκε κατά την δεκαετία του ΄90, συνεκτιμώντας τις διατάξεις που περιέχονται στην Σύμβαση των ΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας (Δεκ. 1982) και ετέθη σε ισχύ το 2011. Μέχρι σήμερα το έχουν επικυρώσει η Αλβανία, η Τυνησία, το Μαρόκο, η Λιβύη, η Κύπρος και η Συρία. Ορισμένα κράτη μέλη της 62

Ε.Ε, που είναι συμβαλλόμενα μέρη στην Σύμβαση της Βαρκελώνης, έχουν ήδη ανακοινώσει τους τελευταίους μήνες την πρόθεσή τους να το επικυρώσουν, όπως επίσης και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, εκ μέρους της Ε.Ε, ως πλήρες μέλος. Υπενθυμίζεται ότι η σύμβαση για την προστασία του θαλασσίου περιβάλλοντος και των παρακτίων περιοχών της Μεσογείου, γνωστή και ως «Σύμβαση της Βαρκελώνης», συνήφθη αρχικά στην Βαρκελώνη το 1976 και τροποποιήθηκε το 1995. Η Σύμβαση άρχισε να ισχύει το καλοκαίρι του 2004. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι συμβαλλόμενο μέρος στην Σύμβαση, όπως είναι η Ιταλία, η Ελλάδα, η Ισπανία, η Γαλλία, η Σλοβενία, η Μάλτα και η Κύπρος, μαζί με 14 άλλες χώρες της Μεσογείου που δεν είναι κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ειδικώτερα, σύμφωνα με το άρθρο 7 της τροποποιημένης σύμβασης, τα συμβαλλόμενα μέρη λαμβάνουν όλα τα κατάλληλα μέτρα για την πρόληψη, την μείωση, την καταπολέμηση και, στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, την εξάλειψη της ρύπανσης της περιοχής της Μεσογείου Θαλάσσης, που προκαλείται από την εξερεύνηση και εκμετάλλευση της υφαλοκρηπίδας και του βυθού της θάλασσας και του υπεδάφους του. Όπως συμβαίνει σε πλείστες περιπτώσεις στην εφαρμογή του διεθνούς δικαίου, τα κράτη μέλη και οι οικείες αρμόδιες αρχές είναι υπεύθυνες για τον σχεδιασμό και την εφαρμογή ορισμένων λεπτομερών μέτρων που προβλέπονται στο Πρωτόκολλο, όπως είναι η δημιουργία ενός εθνικού συστήματος παρακολούθησης και η υιοθέτηση και εφαρμογή κατάλληλων κανόνων και διαδικασιών για την θεμελίωση της ευθύνης και την αποζημίωση. (β) Οδηγία 2013/30/Ε.Ε. για την ασφάλεια των υπεράκτιων εργασιών πετρελαίου και φυσικού αερίου. Τα κύρια επί μέρους θέματα που καλύπτονται είναι τα ακόλουθα: • Χορήγηση αδειών • Ανεξάρτητοι ελεγκτές • Υποχρεωτικός εκ των προτέρων σχεδιασμός έκτακτης ανάγκης • Επιθεωρήσεις • Διαφάνεια • Αντιμετώπιση καταστάσεων έκτακτης ανάγκης • Αστική ευθύνη • Διεθνής διάσταση • Ενωσιακή ομάδα αρχών αρμόδιων για τις υπεράκτιες εγκαταστάσεις. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

εξωτερική πολιτική & άμυνα Καταληκτικά, αναμένεται ότι με το νομοθέτημα αυτό επιτυγχάνεται σημαντικώτατη βελτίωση της αξιοπιστίας των σχετικών υπεράκτιων εργασιών εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων, προς όφελος της οικονομίας, της κοινωνίας και του περιβάλλοντος. (γ) υπάρχει αριθμός ευρωπαϊκών νομοθετημάτων που σχετίζονται με τους όρους και τις εγκρίσεις για την πρόβλεψη, την αναζήτηση, την έρευνα και την παραγωγή υπεράκτιων υδρογονανθράκων, όπως ενδεικτικά: ––Οδηγία 2011/92/ΕΕ για την εκτίμηση των επιπτώσεων ορισμένων σχεδίων δημοσίων και ιδιωτικών έργων στο περιβάλλον ––Οδηγία 2001/42/ΕΚ (ΕΕ, 2001) σχετικά με την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων ορισμένων σχεδίων και προγραμμάτων ή Οδηγία για τις Στρατηγικές Περιβαλλοντικές Εκτιμήσεις (ΣΠΕ) ––Οδηγία Πλαίσιο 2008/56/ΕΚ για την Θαλάσσια Στρατηγική ––Οδηγία 2004/35/ΕΚ για περιβαλλοντική ευθύνη, όσον αφορά την πρόληψη και την αποκατάσταση περιβαλλοντικής ζημιάς. Όσον αφορά τις εργασίες και την πιθανή πρόκληση μεγάλων ατυχημάτων από πετρελαιοφόρα πλοία, οι περιπτώσεις αυτές καλύπτονται από συμβάσεις και πρωτόκολλα των IMO, UNEP και άλλων διεθνών οργανισμών, π.χ. MARPOL, από περιφερειακές συμφωνίες, νομοθετικές υποχρεώσεις κρατικών αρχών, διεθνή πρότυπα για ασφάλεια (π.χ. ISO), πρότυπα από ναυτιλιακούς οργανισμούς και νηογνώμονες, ασφαλιστικά ταμεία, κλπ. Αξιοσημείωτα, όμως, είναι, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα δύο νομικά εργαλεία: (α) MARPOL 73/78. Ο Διεθνής Ναυτιλιακός Οργανισμός (IMO) θέσπισε, με την διεθνή σύμβαση για την αποφυγή της ρύπανσης από πλοία του 1973 και το σχετικό με αυτήν πρωτόκολλο του 1978 (MARPOL 73/78), διεθνώς συμπεφωνημένους κανόνες για την πρόληψη της ρύπανσης, οι οποίοι αφορούν τον σχεδιασμό και την λειτουργία των πετρελαιοφόρων. Τα κράτη μέλη της ΕΕ είναι μέρη της MARPOL 73/78. Η σύγκριση των στατιστικών στοιχείων της ηλικίας των πετρελαιοφόρων και των ατυχημάτων τους δείχνει αυξημένη συχνότητα ατυχημάτων για τα πλοία μεγαλύτερης ηλικίας. Έχει συμφωνηθεί διεθνώς ότι η υιοθέτηση των τροποποιήσεων του 1992 της MARPOL ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

73/78, που επιβάλλουν την εφαρμογή απαιτήσεων διπλού κύτους ή ισοδύναμου σχεδιασμού στα υφιστάμενα πετρελαιοφόρα μονού κύτους όταν φτάσουν σε μια ορισμένη ηλικία, θα παράσχει στα πετρελαιοφόρα αυτά υψηλότερο βαθμό προστασίας από την πετρελαϊκή ρύπανση λόγω ατυχήματος σε περίπτωση σύγκρουσης ή προσάραξης. (β) υπό αναδιατύπωση Ειδικός Κανονισμός της ΕΕ. Επειδή η ΕΕ ανησυχεί σοβαρά για τα θαλάσσια ατυχήματα στα οποία ενέχονται πετρελαιοφόρα και για την συνεπακόλουθη ρύπανση των ακτών της και την βλάβη που προξενείται στην χλωρίδα και πανίδα της και σε άλλους θαλάσσιους και παράκτιους πόρους, προωθεί την αναδιατύπωση σχετικού κανονισμού, παγιώνοντας τις τροποποιήσεις του βασικού κανονισμού (κανονισμός ΕΚ αριθ. 417/2002), για την εσπευσμένη σταδιακή καθιέρωση απαιτήσεων διπλού κύτους ή ισοδύναμου σχεδιασμού για τα πετρελαιοφόρα πλοία μονού κύτους, και για την κατάργηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 2978/94. Δηλαδή, σκοπός του προτεινόμενου κανονισμού είναι η θέσπιση ενός προγράμματος εσπευσμένης σταδιακής εφαρμογής των απαιτήσεων διπλού κύτους ή ισοδύναμου σχεδιασμού της Σύμβασης MARPOL 73/78, όπως ορίζεται στο άρθρο 3, στα πετρελαιοφόρα μονού κύτους, και η απαγόρευση της μεταφοράς με προορισμό ή αφετηρία λιμένες των κρατών μελών βαρέων κλασμάτων προϊόντων πετρελαίου με πετρελαιοφόρα μονού κύτους. Καταληκτικά, η αξιοποίηση των υπεράκτιων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στην ανατολική Μεσόγειο αποτελεί μέγιστη πρόκληση, τόσο για τις χώρες που στον θαλάσσιο χώρο τους έχουν κοιτάσματα, όσο και για αυτές που στερούνται. Ο βασικός λόγος είναι η σοβαρότητα ενός πιθανού ατυχήματος σε σχέση με τον περιορισμένο γεωγραφικό χώρο, γεγονός που καθιστά όλες τις χώρες της Ανατ. Μεσογείου εν δυνάμει αποδέκτες των αρνητικών επιπτώσεων. Θεωρητικά, οι κίνδυνοι μπορούν να αξιολογηθούν, αλλά και τα μέτρα πρόληψης και καταστολής να διασφαλίσουν την λειτουργία εγκαταστάσεων μέσα σε ασφαλή πλαίσια, δεδομένης όμως της πιστής εφαρμογής και υλοποίησης των μέτρων που υπαγορεύουν η διεθνής και ευρωπαϊκή νομοθεσία και πρακτική. Πέραν αυτού, η ανάγκη ανάπτυξης περιφερειακής συνεργασίας στην Ανατολική Μεσόγειο σε περιβαλλοντικές συνιστώσες των εργασιών εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων υδρογονανθράκων, θεωρείται εκ των ων ουκ άνευ! 63

H λύση του Κυπριακού πρέπει να συνάδει με τις αρχές και αξίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αν η τουρκική στρατιωτική εισβολή γινόταν μετά από την ένταξη της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση (2004), η Ε.Ε. θα έπρεπε κανονικά να συνδράμει με όλα τα μέσα στην εξουδετέρωσή της. του Παναγιώτη Δημητρίου Νομικού, Πρώην Ευρωβουλευτού Πανεπιστήμιο Frederick

ο Ευρωπαϊκό Δίκαιο δεν αποτυπώνεται μόνον στο Δικαστικό κεκτημένο, δηλαδή στις αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ) ή και του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ, άλλοτε ΔΕΚ), αλλά επεκτείνεται και στις βασικές πρόνοιες της Συνθήκης της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΕΕ) και της Συνθήκης για την Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ), όπως διαμορφώθηκαν με την υιοθέτηση της Συνθήκης της Λισσαβώνας. Και, οπωσδήποτε, στο επίκεντρο της αναφοράς στο Ευρωπαϊκό Δίκαιο βρίσκονται ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε, όπως και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών, στην οποία προσεχώρησε η Ευρωπαϊκή Ένωση, ως ένωση κρατών, το 2007, πέραν της προσχώρησης του κάθε κράτους μέλους της ξεχωριστά.

Μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια του Ευρωπαϊκού Δικαίου το Κυπριακό αναμφίβολα κατατάσσεται ως πρόβλημα παράνομης στρατιωτικής εισβολής και κατοχής και παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων από την Τουρκία στην Κύπρο. Τόσο τα ψηφίσματα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, στα οποία παραπέμπουν οι διακηρύξεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αναφορικά με το Κυπριακό, όσο και οι σχετικές αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ), τεκμαίρουν αδιάσειστα αυτή την διττή παραβίαση του Ευρωπαϊκού και Διεθνούς Δικαίου από την Τουρκία. Δηλαδή, πρώτον, την παραβίαση της κυριαρχίας και εδαφικής ακεραιότητας της Κυπριακής Δημοκρατίας και, δεύτερον, την παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Κύπρο από την Τουρκία. Το θεμελιακό για την Κύπρο ψήφισμα της Γ.Σ. του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών 3212 της 01/11/74, που ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

εξωτερική πολιτική & άμυνα εγκρίθηκε ομόφωνα με 117 ψήφους υπέρ, περιλαμβανομένης και της ψήφου της Τουρκίας, και υιοθετήθηκε από το Συμβούλιο Ασφαλείας με τα ψηφίσματα 365 της 13/12/1974 και 367 της 12/03/1975, εκφράζει πολιτικά, αλλά και δικαιϊκά, την ουσία του Κυπριακού προβλήματος. Σ’ αυτήν ακριβώς την βάση, όπως διαμορφώνεται με τα πιο πάνω ψηφίσματα, στηρίζεται πολιτικά και δικαστικά η αντιμετώπιση του Κυπριακού από το Συμβούλιο της Ευρώπης, την Ευρωπαϊκή Ένωση, το ΕΔΑΔ και το ΔΕΕ. Στην πρωτοποριακή απόφαση του ΕΔΑΔ στην υπόθεση Λοϊζίδου – Vs - Τουρκία, που εκδόθηκε στις 28 Ιουλίου 1998, όπως και στις αποφάσεις στις άλλες ατομικές προσφυγές εναντίον της Τουρκίας, με αποκλίνουσες εξαιρέσεις τις υποθέσεις Δημόπουλος–Vs– Τουρκία και Μελεάγρου–Vs-Τουρκία, στις οποίες θα γίνει περαιτέρω αναφορά στην συνέχεια, καταδικάζεται απερίφραστα η Τουρκία για τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη Κύπρο. Στην καθοδηγητική απόφασή του στην υπόθεση Λοϊζίδου–Vs–Τουρκία, το ΕΔΑΔ καταδίκασε την Τουρκία σε καταβολή αποζημιώσεων στην Τιτίνα Λοϊζίδου για αποστέρηση της περιουσίας της και επιβεβαίωσε τον πλήρη σεβασμό στο δικαίωμα της ιδιοκτησίας, καλώντας την Τουρκία, και όχι το υποτελές όπως το αποκάλεσε «τουρκοκυπριακό κρατίδιο», να επιτρέψει στην ιδιοκτήτρια την κατοχή και χρήση της περιουσίας της. Ευρύτερης σημασίας -πολιτικής και δικαιϊκής- είναι η απόφαση του ΕΔΑΔ στην υπόθεση Κύπρος–Vs– Τουρκία, ημερ. 10 Μαΐου 2001 (Τέταρτη Διακρατική Προσφυγή αρ. 25781/94), στην οποία το Δικαστήριο επισφράγισε την πολιτική και νομική οντότητα της Κυπριακής Δημοκρατίας αφ’ ενός και την υποτέλεια του παράνομου «Τουρκοκυπριακού κρατιδίου» στην Τουρκία αφ’ ετέρου, και καταδίκασε την Τουρκία για σειρά παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Κύπρο και για την στάση της στο πρόβλημα της διερεύνησης της τύχης των αγνοουμένων προσώπων κατά την τουρκική εισβολή του 1974. Γι’ αυτήν ακριβώς την στάση της Τουρκίας στο πρόβλημα των αγνοουμένων, επεδίκασε το ΕΔΑΔ σε βάρος της Τουρκίας τον Μάϊο του 2014 καταβολή αποζημιώσεων στους συγγενείς των αγνοουμένων ύψους €30 εκ., όπως και ποσό €60 εκ. για τους εγκλωβισμένους της Καρπασίας. Το πνεύμα των αποφάσεων στις υποθέσεις Λοϊζίδου–Vs–Τουρκία και Κύπρος–Vs– Τουρκία, δυστυχώς, όχι μόνον δεν αντανακλάται, αλλά αντίθετα διαφοροΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

ποιείται στην απόφαση του ΕΔΑΔ στην υπόθεση Δημόπουλος–Vs–Τουρκία του Μαρτίου 2010, που συνεκδικάστηκε με άλλες επτά προσφυγές κατά της Τουρκίας για καταπάτηση ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων στην Κύπρο. Στην υπόθεση Δημόπουλος, το ΕΔΑΔ αναγνώρισε την Επιτροπή Ακίνητης Περιουσίας (ΕΑΠ) του παράνομου «Τ/Κ κρατιδίου» ως νόμιμο εσωτερικό ένδικο μέσον της κατοχικής Τουρκίας, μετά την συμμόρφωσή της προς τις καθοδηγητικές υποδείξεις του ΕΔΑΔ στην υπόθεση Ξενίδη–Αρέστη–Vs–Τουρκία (7 Δεκεμβρίου 2006), που προηγήθηκε. Η φαλκίδευση του δικαιώματος ιδιοκτησίας, με την προδιαγραμμένη πρόταξη από την αναγνωρισμένη πλέον από το ΕΔΑΔ Επιτροπή Ακίνητης Ιδιοκτησίας του παράνομου «Τ/Κ κρατιδίου» του δικαιώματος του χρήστη, έχει ανατρέψει τα ισχύοντα μέχρι το 2010 δικαστικά δεδομένα, όσον αφορά την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από την Τουρκία στην Κύπρο. Η απόφαση του ΕΔΑΔ στην υπόθεση Δημόπουλου έχει έκδηλα πολιτικό υπόστρωμα, απότοκο, προφανώς, του γεγονότος ότι η παρέλευση του χρόνου δημιούργησε νέες πολιτικοοικονομικές πραγματικότητες. Αυτές οι νέες πραγματικότητες, όσον αφορά την κατοχή και χρήση των περιουσιών, διασάλευσαν την θεμελιώδη δικαιϊκή αρχή του ΕΔΑΔ για πλήρη σεβασμό της ιδιοκτησίας. Δυστυχώς, στο διεθνές και ευρωπαϊκό δίκαιο και στον χώρο του ΕΔΑΔ, τα πολιτικά κριτήρια και οι πραγματικότητες αποτελούν αποφασιστικό στοιχείο διαμόρφωσης κρίσης ως προς το δίκαιο ή άδικο στην κάθε συγκεκριμένη περίπτωση και στο κάθε συγκεκριμένο ζήτημα. Το ΕΔΑΔ, στην ουσία, τονίζει απερίφραστα, μέσα από τις γραμμές της απόφασής του για την υπόθεση Δημόπουλου, ότι το περιουσιακό, ως μέρος του Κυπριακού προβλήματος, θα λυθεί στην βάση των πραγματικοτήτων με την εξεύρεση λύσης. Χωρίς να παραγράφει το δικαίωμα της ιδιοκτησίας, το φαλκιδεύει ουσιαστικά, συσχετίζοντάς το με το στοιχείο της χρήσης περιουσίας από άλλους και την μακροχρόνια απουσία των ιδιοκτητών, και ιδιαίτερα των κληρονόμων τους, από την «κατοικία» τους. Εξυπακούεται ότι το ΕΔΑΔ αποδέχεται την δημιουργία δικαιωμάτων προς όφελος του χρήστη σε βάρος του ιδιοκτήτη, ανεξάρτητα αν ο χρήστης είναι παράνομος. Δηλαδή το ΕΔΑΔ υιοθετεί τις πρακτικές λύσεις σε βάρος των δικαιϊκών λύσεων και ακολουθεί το δόγμα του Ρωμαϊκού Δικαίου Lex Barbarious Philippus, και την αρχή που νομολογήθηκε στην γνωστή υπόθεση Ναμίμπια, ότι «το διεθνές 65

δίκαιο αναγνωρίζει την νομιμότητα κάποιων νομικών διευθετήσεων και ενεργειών, που γίνονται υπό τις περιστάσεις». Το πνεύμα στην απόφαση του ΕΔΑΔ στην υπόθεση Δημόπουλου αντανακλάται κατ’ ακολουθίαν στην απόφαση του ΕΔΑΔ στην υπόθεση Μελεάγρου–Vs– Τουρκία της 2ας Απριλίου 2013, με την οποία το Δικαστήριο θεμελίωσε τελεσίδικα τόσο την νομιμότητα της Επιτροπής Ακίνητης Ιδιοκτησίας της παράνομης «Τουρκικής Δημοκρατίας της Βόρειας Κύπρου» όσο και τις νομοθετικές ρυθμίσεις του παράνομου αυτού κρατιδίου, τις οποίες εφαρμόζει η Επιτροπή σε σχέση με την διαχείριση περιουσιακών ζητημάτων. Στην υπόθεση αυτή, το δικαίωμα της ιδιοκτησίας και ιδιαίτερα της κατοχής και χρήσης της ιδιοκτησίας ή και το αίτημα αποκατάστασης του ιδιοκτησιακού δικαιώματος, έχει υπαχθεί στην διακριτική ευχέρεια της παράνομης Επιτροπής Ακίνητης Ιδιοκτησίας της παράνομης «Τουρκικής Δημοκρατίας της Βόρειας Κύπρου». Οι αποφάσεις Δημόπουλου και Μελεάγρου του ΕΔΑΔ δεν συνάδουν, όμως, με το πνεύμα της απόφασης του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Δ.Ε.Ε) στην υπόθεση Αποστολίδη-Vs–Όραμς, στην οποία το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης την 28η Απριλίου 2009 αποφάσισε ότι η αναστολή του Κοινοτικού Κεκτημένου στο κατεχόμενο από την Τουρκία τμήμα του εδάφους της Κυπριακής Δημοκρατίας και η αδυναμία άσκησης πραγματικού ελέγχου από την Κυπριακή Δημοκρατία στο εν λόγω τμήμα δεν εμποδίζει την αναγνώριση και εκτέλεση δικαστικών αποφάσεων της Κυπριακής Δημοκρατίας σε σχέση με ακίνητη ιδιοκτησία, που βρίσκεται στο κατεχόμενο από την Τουρκία βόρειο τμήμα της Κύπρου. Στην υπόθεση αυτή του Δ.Ε.Ε., ο κ. Αποστολίδης εξασφάλισε διάταγμα του Κυπριακού Δικαστηρίου εναντίον του ζεύγους Όραμς, που ανήγειρε παράνομα κατοικία στο κτήμα του, για καταβολή αποζημιώσεων και για απόδοση σ’ αυτόν του κτήματος. Η απόφαση δεν αναγνωρίστηκε από το πρωτόδικο Βρεταννικό Δικαστήριο, καταχωρήθηκε έφεση στο Βρεταννικό Εφετείο και ακολούθησε παραπομπή στο Δ.Ε.Ε., το οποίο και εξέδωσε απόφαση για αναγνώριση και εκτέλεση της απόφασης του Κυπριακού Δικαστηρίου. Την σύντομη αναφορά στις βασικές αποφάσεις του ΕΔΑΔ και του ΔΕΕ ακολουθεί συμπληρωματικά πιο κάτω η παράθεση σχετικών με το Κυπριακό προ66

νοιών των Ευρωπαϊκών Συμβάσεων, ήτοι της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ), της Συνθήκης για την Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) και του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η ανάγκη αναφοράς στις σχετικές πρόνοιες των εν λόγω Συνθηκών και του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, προκύπτει, μεταξύ άλλων, από την βασική θέση ότι η λύση του Κυπριακού πρέπει να συνάδει με τις αρχές και αξίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της οποίας η Κυπριακή Δημοκρατία είναι μέλος. Δεν αναφέρεται εδώ το Ευρωπαϊκό κεκτημένο, του οποίου γίνεται συχνά επίκληση, καθ’ ότι τούτο περιλαμβάνει σωρεία μόνιμων παρεκκλίσεων από τις αρχές και αξίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και εξυπακούει εκ προοιμίου αποδοχή από την Ευρωπαϊκή Ένωση παρεκκλίσεων και σε ενδεχόμενη λύση του Κυπριακού. (Aland Islands (Finland), Klaus Konle Vs Republic of Austria (C-302/97) (01/06/1999)). Παρατίθενται, λοιπόν, οι εξής σχετιζόμενες με το Κυπριακό διατάξεις: (α) Οι αξίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης καταγράφονται στο Άρθρο 2 της ενοποιημένης Συνθήκης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που διαλαμβάνει τα εξής: Η Ένωση βασίζεται στις αξίες του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της ισότητας, του κράτους δικαίου, καθώς και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων των προσώπων που ανήκουν σε μειονότητες. Οι αξίες αυτές είναι κοινές στα κράτη μέλη εντός κοινωνίας που χαρακτηρίζεται από τον πλουραλισμό, την απαγόρευση των διακρίσεων, την ανοχή, την δικαιοσύνη, την αλληλεγγύη και την ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών. (β) Με το άρθρο 6 της Συνθήκης της Ε.Ε. (Σ.Ε.Ε.), ενσωματώνεται ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε. στην Συνθήκη και συνομολογείται η προσχώρηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ως ένωσης, στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Προάσπισης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών. (γ) Όσον αφορά την αλληλεγγύη που πρέπει να υπάρχει μεταξύ των κρατών μελών της Ε.Ε., το Άρθρο 42 παρ. 7 προνοεί ότι: Σε περίπτωση κατά την οποία κράτος μέλος δεχθεί ένοπλη επίθεση στο έδαφός του, τα άλλα κράτη μέλη οφείλουν να του παράσχουν βοήθεια και συνδρομή με όλα τα μέσα που έχουν στη διάθεσή τους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του Καταστατικού Χάρτη των Ηνωμένων ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

εξωτερική πολιτική & άμυνα Εθνών. Αυτό δεν επηρεάζει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της πολιτικής ασφάλειας και άμυνας ορισμένων κρατών μελών. Το άρθρο αυτό είναι σημαντικό, διότι σημαίνει ότι, αν η τουρκική στρατιωτική εισβολή γινόταν μετά από την ένταξη της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση (2004), η Ε.Ε. θα έπρεπε κανονικά να συνδράμει με όλα τα μέσα στην εξουδετέρωσή της, σύμφωνα μάλιστα και με το ψήφισμα 3212 του ΟΗΕ και τα ψηφίσματα 365 και 367 του Συμβουλίου Ασφαλείας. Στο πνεύμα του άρθρου τούτου, όμως, η Ε.Ε. δεν απαλλάσσεται από την υποχρέωση να ενεργήσει για τον τερματισμό και εξάλειψη των αποτελεσμάτων της τουρκικής στρατιωτικής εισβολής και κατοχής. Επιπροσθέτως, η επίκληση του Άρθρου 42.7. αντικρούει και το επιχείρημα της Τουρκίας για ανάγκη διατήρησης της Συνθήκης Εγγυήσεων του 1960, δεδομένου ότι αυτόματα καθίσταται η Ε.Ε εγγυητής της ανεξαρτησίας, της εδαφικής ακεραιότητας και της κυριαρχίας της Κυπριακής Δημοκρατίας, όπως θα μετεξελιχθεί σε Ομόσπονδη Κυπριακή Δημοκρατία. Δεδομένου ότι η Κύπρος, ως μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, λειτουργεί και θα λειτουργεί και μετά την εξεύρεση λύσης εντός της Ένωσης, η αναφορά στις βασικές πρόνοιες της Συνθήκης για την Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που σχετίζονται με το Κυπριακό, είναι και χρήσιμη και αναγκαία. Επισημαίνονται σχετικά τα πιο κάτω άρθρα αυτής της Συνθήκης:

Τόσο το Άρθρο 20 όσο και το Άρθρο 49 της Συνθήκης Λειτουργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι σημαντικά άρθρα, καθ’ ότι αποκρούουν την θέση για μόνιμη παρέκκλιση όσον αφορά το δικαίωμα ελεύθερης διακίνησης, διαμονής και εγκατάστασης, προκειμένου να διασφαλιστεί η εθνοτική καθαρότητα της πολιτείας του Ομόσπονδου κράτους, που θα υπάγεται στην Τουρκοκυπριακή Διοίκηση. Όσον αφορά τον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης της 7ης Δεκ. 2000, όπως προσαρμόστηκε στις 12 Δεκ. 2007 και κατέστη δυνάμει του Άρθρου 6 της Σ.Ε.Ε. μέρος των ευρωπαϊκών συνθηκών, επισημαίνονται, σε σχέση με το Κυπριακό, τα εξής άρθρα: (α) Το Άρθρο 17 διασφαλίζει το δικαίωμα της ιδιοκτησίας, προνοώντας ότι: Κάθε πρόσωπο δικαιούται να είναι κύριος των νομίμως κτηθέντων αγαθών του, να τα χρησιμοποιεί, να τα διαθέτει και να τα κληροδοτεί. Κανείς δεν μπορεί να στερείται την ιδιοκτησία του, παρά μόνον για λόγους δημόσιας ωφέλειας, στις περιπτώσεις και υπό τις προϋποθέσεις που προβλέπονται στον νόμο και έναντι δίκαιης και έγκαιρης αποζημίωσης για την απώλειά της. Η χρήση των αγαθών μπορεί να υπόκειται σε περιορισμούς από τον νόμο, εφ’όσον αυτό είναι αναγκαίο προς το γενικό συμφέρον.

(α) Το Άρθρο 20 παρ. 2 υποπαρ. (α) διασφαλίζει «το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας και διαμονής στο έδαφος των κρατών μελών» των Ευρωπαίων πολιτών. Το Άρθρο 22 διασφαλίζει το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι του κάθε Ευρωπαίου πολίτη στις τοπικές εκλογές και στις εκλογές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου με βάση τον τόπο κατοικίας του. Σημαντικό είναι το Κεφάλαιο IV, το οποίο διασφαλίζει την ελεύθερη κυκλοφορία προσώπων, υπηρεσιών και κεφαλαίων, συμπληρωματικά προς τον τίτλο II του Τρίτου Μέρους, που διασφαλίζει την ελεύθερη κυκλοφορία αγαθών. (β) Το Άρθρο 49 διασφαλίζει το δικαίωμα εγκατάστασης του Ευρωπαίου πολίτη σ’ οποιοδήποτε κράτος – μέλος. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Υπογραμμίζονται εδώ οι επιφυλάξεις για στέρηση ιδιοκτησίας για λόγους «δημόσιας ωφέλειας» και για περιορισμό στην χρήση «εφ’όσον τούτο είναι αναγκαίο προς το γενικό συμφέρον», διότι αυτές ανατρέπουν την αρχή της απολυτότητας του ιδιοκτησιακού δικαιώματος. Σ’ αυτές τις επιφυλάξεις και στις αποφάσεις του ΕΔΑΔ στις υποθέσεις Δημόπουλος και Μελεάγρου, είναι που αντανακλάται η αποδυνάμωση του ιδιοκτησιακού δικαιώματος, το οποίο η Ε/Κ πλευρά θεωρεί απόλυτο. (β) Η απαγόρευση διακρίσεων σε ευρωπαϊκό επίπεδο και σε κάθε κράτος–μέλος για λόγους, μεταξύ άλλων, «εθνοτικής καταγωγής», και η ισότητα «μέλους εθνικής μειονότητας», καταγράφονται εμφαντικά στο Άρθρο 21 του Χάρτη. (γ) Με τα άρθρα 39 και 40 του Χάρτη ρυθμίζεται, ωσαύτως, το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι του κάθε Ευρωπαίου πολίτη στις εκλογές Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (Άρθρο 39) και στις δημοτικές και κοινοτικές εκλογές «στο κράτος - μέλος κατοικίας του». Τούτων λεχθέντων, τίθενται τα εξής βασικά ερωτήματα: με τόσα υποστηρικτικά κατά βάσιν ψηφίσματα διεθνών και ευρωπαϊκών οργανισμών, με τις ευνοϊκές δικαστικές αποφάσεις στις υποθέσεις Λοϊζίδου–Vs–Τουρκία και Κυπριακής Δημοκρατίας–Vs– Τουρκία και τόσες προστατευτικές πρόνοιες των Ευρωπαϊκών Συνθηκών, πώς μπορεί να συνεχίζεται η κατάφωρη παραβίαση των αρχών του Διεθνούς και του Ευρωπαϊκού Δικαίου από την Τουρκία στην Κύπρο; Γιατί ο διεθνής και ευρωπαϊκός παράγων ανέχονται επί μισό σχεδόν αιώνα την παραβίαση των αρχών Δικαίου και την περιφρόνηση αποφάσεων του ΕΔΑΔ και του Δ.Ε.Ε. από την Τουρκία σε σχέ-

ση με την Κύπρο; Γιατί δεν επιτεύχθηκε η εξεύρεση δίκαιης λύσης στην βάση των ψηφισμάτων του ΟΗΕ και των αποφάσεων των Ευρωπαϊκών Δικαστηρίων στις υποθέσεις Λοϊζίδου, Τέταρτης Διακρατικής και Αποστολίδη μέχρι τώρα; Πολλά μπορούν να λεχθούν σε απάντηση των ερωτημάτων αυτών. Για εξοικονόμηση χρόνου και αποφυγή αχρείαστης φιλολογίας, όμως, περιορίζονται λακωνικά οι απαντήσεις στα ακόλουθα: Το Κυπριακό θεωρείται διεθνώς ως ζήτημα εξόχως πολιτικό, το οποίο από το 1963 έχει τον χαρακτήρα δικοινοτικής διαφοράς και εθνοτικής σύγκρουσης. Κατά τον διεθνή παράγοντα, το Κυπριακό δεν μπορεί να λυθεί δικαστικά, αλλά πολιτικά, και στην βάση ενός πραγματιστικού συμβιβασμού. Σ’ αυτά τα πλαίσια, η πολιτική ή και στρατιωτική ή και οικονομική ισχύς και τα συμφέροντα διαδραματίζουν, δυστυχώς, ρυθμιστικό ρόλο στο διεθνές πεδίο, και στην βάση του κάθε κράτους επί εκάστου διεθνούς ζητήματος. Συνεπακόλουθα, η Κύπρος, ως μικρή και ανίσχυρη χώρα, δεν μπορεί, δυστυχέστατα, να επιβάλει το δίκαιο δια της ισχύος, ούτε και να ενεργοποιήσει, στην βάση των εμπλεκόμενων συμφερόντων στην διεθνή σκακιέρα, τον ευρωπαϊκό παράγοντα ή και τις μεγάλες δυνάμεις προς την κατεύθυνση εξαναγκασμού της Τουρκίας και όχι απλώς επηρεασμού της, να τερματίσει την στρατιωτική κατοχή και την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Κύπρο. Παρά ταύτα, έχοντας στην φαρέτρα μας, ως Ελληνοκυπριακή πλευρά, βασικά ψηφίσματα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών και άλλων διεθνών και Ευρωπαϊκών Οργανισμών, τις Ευρωπαϊκές Συμβάσεις και τον Ευρωπαϊκό Χάρτη Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, δικαιούμαστε να αγωνιζόμαστε για ένα καλύτερο μέλλον για την Κύπρο μας και το λαό της και να ευελπιστούμε ότι είναι εφικτό να επιτύχουμε την εξεύρεση λειτουργικής και βιώσιμης λύσης, που να συνάδει με τις βασικές αρχές και αξίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Ευρωπαϊκού Δικαίου. Μια τέτοια λύση, που θα τερματίζει την στρατιωτική τουρκική κατοχή, θα επανενώνει την Κύπρο και τον λαό της και θα αποκαταστήσει την ειρηνική συμβίωση όλων των νομίμων κατοίκων της Κύπρου, η οποία επιδιώκεται να εξευρεθεί μέσω της ειρηνικής διαδικασίας των ενδοκυπριακών συνομιλιών, θα αποβεί όχι μόνον προς το όφελος των Ελληνοκυπρίων, αλλά προς όφελος και όλων των νόμιμων κατοίκων της Κύπρου, Ελληνοκυπρίων, Τουρκοκυπρίων, Μαρωνιτών, Αρμενίων και Λατίνων. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

εξωτερική πολιτική & άμυνα

Η Κύπρος να υποβάλει αίτηση ένταξης στο ΝΑΤΟ του Γιάννου Χαραλαμπίδη Ο δρ Γιάννος Χαραλαμπίδης είναι επικεφαλής του μεταπτυχιακού τμήματος Διεθνών Σχέσεων, Παγκόσμιας Οικονομίας και Στρατηγικής Ανάλυσης του Κολλεγίου Λήδρα.

ι Τούρκοι, ενώ διεξάγονται συνομιλίες, επιχειρούν νέα τετελεσμένα. Αφού υπέγραψαν με το ψευδοκράτος την συμφωνία εκμετάλλευσης του φυσικού αερίου στο βόρειο κατεχόμενο τμήμα της Κύπρου από την Τουρκική Εταιρεία Πετρελαίων και αφού προχώρησαν στις 21 Σεπτεμβρίου του 2011 σε συμφωνία καθορισμού υφαλοκρηπίδας μεταξύ Τουρκίας και ψευδοκράτους, τώρα προχωρούν στην τριχοτόμηση της κυπριακής ΑΟΖ, είτε λυθεί είτε όχι το Κυπριακό. Στην ουσία, η Άγκυρα προωθεί την Αιγαιοποίηση του ζητήματος του φυσικού αερίου. Αυτήν την τουρκική προσπάθεια ουδόλως θα πρέπει να υποτιμήσουμε, διότι, ακόμη και αν έχουμε το δίκαιο με το μέρος μας, η Τουρκία διαθέτει την πρόθεση να χρησιμοποιήσει στρατιωτική βία. Και εκεί όπου υπάρχουν οικόπεδα της Κυπριακής Δημοκρατίας τα οποία τελούν υπό αμφισβήτηση, η Τουρκία θα τα θέσει σε ένα οιονεί καθεστώς casus belli, όπως συνέβη και στην περίπτωση του Καστελλορίζου. Από την άλλη, μπορεί να ισχυριστεί κάποιος ότι η εμπλοκή μεγάλων εταιρειών όπως είναι η γαλλική Total και η ιταλική ENI ή και άλλες, θα είναι δυνατόν να αποτελέσουν αποτρεπτική ασπίδα στις τουρκικές

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

απειλές. Η θέση αυτή είναι ορθή, αλλά θα πρέπει να αναλυθεί μέσα από έναν ευρύτερο φακό συμφερόντων, στα οποία εμπλέκεται και η Τουρκία, που εμφανίζεται ως ενεργειακός κόμβος παρ΄ότι δεν έχει δικά της κοιτάσματα. Ήδη προτού επανεκκινήσουν οι συνομιλίες, μετά την «εκλογή» Ακιντζί στα κατεχόμενα, οι έρευνες εντός της Κυπριακής ΑΟΖ πάγωσαν. Στο σημείο αυτό, καταθέτουμε τις εξής παρατηρήσεις: πρώτον, η Τουρκία, με την υπόθεση της υφαλοκρηπίδας, αμφισβητεί θεμελιώδη κυριαρχικά δικαιώματα της Κυπριακής Δημοκρατίας και κατ΄ επέκτασιν εκείνα της ΑΟΖ. Δεύτερον, είναι πρόδηλο ότι η τουρκική πλευρά θα θέσει ενώπιον των συνομιλιών, είτε στην παρούσα φάση είτε στην επόμενη είτε σε μια Διεθνή Διάσκεψη, το ζήτημα της κυπριακής ΑΟΖ, την οποία θα θελήσει να τριχοτομήσει. Μία ζώνη θα ανήκει στην ίδια, μία ζώνη στο ψευδοκράτος, που θα νομιμοποιηθεί στο πλαίσιο μιας ομοσπονδίας ως τουρκοκυπριακό συνιστών κράτος, και μία ζώνη στο ελληνοκυπριακό συνιστών κράτος. Εάν εξετάσει κάποιος τους χάρτες, επί τη βάσει της οποίων η Άγκυρα επιδιώκει να θεμελιώσει την υφαλοκρηπίδα και την ΑΟΖ της, διαπιστώνει τα εξής: 69

α) στόχος της Τουρκίας είναι η διχοτόμηση του Αιγαίου αφ’ενός και αφ’ετέρου η μετατροπή της περιοχής από την Μαρμαρίδα ώς την Αλεξανδρέττα σε τουρκική λίμνη, την οποία συνδέει με τον ευρύτερο στρατηγικό της σχεδιασμό, ως ενεργειακό σταυροδρόμι και ως περιφερειακή δύναμη, με σαφή έλεγχο του περιφερειακού συστήματος εντός και εκτός ΝΑΤΟ.

στο πλαίσιο της ενταξιακής διαδικασίας, καθ’ ότι συνιστά τμήμα του κοινοτικού κεκτημένου.

β) η Τουρκία σχεδιάζει να ανατρέψει την μετατροπή του Αιγαίου και της ευρύτερης περιοχής από τα Βαλκάνια ώς την Μέση Ανατολή, μέσω δηλαδή Κύπρου, σε ελληνική ενεργειακή λίμνη, όπως θα συμβεί εάν εφαρμοστούν στην πράξη οι διατάξεις του διεθνούς δικαίου της θάλασσας. Εξ ού και η αμφισβήτηση της αρχής ότι το Καστελλόριζο δικαιούται να έχει ΑΟΖ, καθώς και η προσπάθεια της Άγκυρας να καθορίσει δική της ΑΟΖ μεταξύ Κύπρου και Αιγύπτου, για να αποκόψει την σύζευξη των ΑΟΖ της Κύπρου και της Ελλάδας. Υπάρχει, λοιπόν, όπως οι Τούρκοι το αντιλαμβάνονται, μια αντιπαλότητα στην έννοια της τουρκικής αφ’ενός και της ελληνικής αφ’ετέρου ενεργειακής λίμνης. Και, ταυτοχρόνως, έχουμε την εξής κατάσταση: το μεν διεθνές δίκαιο και δη της θάλασσας είναι με το μέρος της Ελλάδας, ενώ η Τουρκία αντιτάσσει πρόθεση άσκησης βίας.

Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση της αντιδήλωσης της 21ης Σεπτεμβρίου του 2005, που αποτελεί τμήμα του κοινοτικού κεκτημένου και προνοεί ότι η ΕΕ αναγνωρίζει ως μόνο κράτος στο νησί την Κυπριακή Δημοκρατία, η οποία επί τη βάσει του Πρωτοκόλλου 10 εντάχθηκε ολόκληρη στην ΕΕ με αναστολή του κοινοτικού κεκτημένου στο βόρειο τμήμα της Κύπρου, όπου το επίσημο κράτος δεν μπορεί να ασκεί αποτελεσματικό έλεγχο λόγω της υφιστάμενης κατάστασης, δηλαδή της κατοχής. Εφ’ όσον -όπως το ψήφισμα 186 του 64 τού Συμβουλίου Ασφαλείας προνοεί- η Κυπριακή Δημοκρατία συνεχίζει να υπάρχει, υφίσταται επί τη βάσει του γεγονότος αυτού παραβίαση κυριαρχικών δικαιωμάτων, του διεθνούς δικαίου και του κοινοτικού κεκτημένου, το οποίο ρητώς καθορίζει στην αντιδήλωση της 21ης Σεπτεμβρίου του 2005 ότι, στο πλαίσιο της ενταξιακής διαδικασίας, η Τουρκία θα πρέπει να αναγνωρίσει την Κυπριακή Δημοκρατία. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, είναι πρόδηλο ότι η μορφή της πολιτειακής λύσης, δηλαδή η διζωνική δικοινοτική ομοσπονδία, που σημαίνει την διχοτόμηση του υφιστάμενου ενιαίου κράτους, με άλλα λόγια της μιας πολιτείας σε δύο -σε ελληνοκυπριακό και σε τουρκοκυπριακό συνιστών κράτος-, υποβοηθά εκ των πραγμάτων την τριχοτόμηση τη κυπριακής ΟΑΖ κατά τον τρόπο που η τουρκική πλευρά επιδιώκει. Η πολιτική φιλοσοφία και πρακτική της Άγκυρας δεν είναι καθόλου τυχαία και είναι πρόδηλη η χρήση της πολιτειακής μορφής της λύσης ως εργαλείου για την διχοτόμηση (μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων) ή κατά το ορθότερο για την τριχοτόμηση της κυπριακής ΑΟΖ. Ερώτημα: όταν η Τουρκία θέσει στο τραπέζι των συνομιλιών τα ζητήματα της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ προ της λύσης, δεν θα τα συζητήσουμε; Θα τα αφήσουμε μετά την λύση; Εάν τα αφήσουμε να συζητηθούν μετά την λύση, τότε θα αποτελέσουν τον κεντρικό πυλώνα του νέου κυπριακού ζητήματος και προφανώς συνταγματικών προβλημάτων, που θα οδηγήσουν σε παρατράγουδα. Και το φυσικό αέριο, από καταλύτης βιώσιμης λύσης, θα εξελιχθεί σε πηγή σύγκρουσης και διάλυσης.

γ) η Άγκυρα δεν θέλει να είναι απλώς ένας ενεργειακός κόμβος, αλλά να αποκτήσει και δικό της φυσικό αέριο και πετρέλαιο. Οι περιπτώσεις της κυπριακής και της ελληνικής ΑΟΖ βρίσκονται ως εκ τούτου στο δικό της στόχαστρο. Όπως συνήθως συμβαίνει, η Τουρκία, όταν διεξάγονται συνομιλίες, επιδιώκει να δημιουργεί νέα τετελεσμένα. Στο παρελθόν, παρ’ ότι οι δεύτερες Συμφωνίες Κορυφής Κυπριανού-Ντενκτάς του ‘79 τόνιζαν ότι καμμιά από τις δύο πλευρές δεν θα προβεί σε ενέργειες που θα έθεταν σε κίνδυνο τις προσπάθειες λύσης, η Άγκυρα παρακίνησε, οργάνωσε και εξετέλεσε, μαζί με την ηγεσία των Τουρκοκυπρίων, την ανακήρυξη του ψευδοκράτους (15/11/1983), με σαφή στόχο την αλλαγή της βάσης των συνομιλιών, υπό την έννοια ότι ήθελε να περάσει από την συζήτηση για λύση ομοσπονδίας σε αυτήν της συνομοσπονδίας. Η νέα τουρκική κίνηση, δηλαδή η συμφωνία για την υφαλοκρηπίδα και το σχετικό έγγραφο που απεστάλη στον ΟΗΕ, παραβιάζει: 1. το διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας, το οποίο η Τουρκία δεν υπέγραψε και συνεπώς δεν δεσμεύεται και το οποίο όμως είναι υποχρεωμένη να υπογράψει 70

2. τα ψηφίσματα 541 και 550 του Σ. Ασφαλείας του ΟΗΕ, που καθιστούν σαφές ότι το ψευδοκράτους είναι μη ισχύον και άρα οποιαδήποτε συμφωνία δεν μπορεί να παραγάγει δίκαιο.

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

εξωτερική πολιτική & άμυνα κινήσεις ουσίας Επιβάλλονται λοιπόν κινήσεις ουσίας και αντιπερισπασμού, που θα προκαλούν κόστος στην Τουρκία και θα δίδουν στην πράξη και όχι στα λόγια το μήνυμα ότι δεν θα γίνουν δεκτά νέα τετελεσμένα. Τέτοιες κινήσεις είναι η επίκληση των αποφάσεων της ΕΕ και του κοινοτικού κεκτημένου, όπως η αντιδήλωση της 21ης Σεπτεμβρίου του 2005, για να γίνει σαφές ότι η τουρκική ενταξιακή πορεία θα παραμείνει παγωμένη εάν δεν ανακληθούν οι ενέργειες εκείνες στις οποίες έχει προβεί η Άγκυρα, επί τη βάσει των οποίων παραβιάζονται οι κανόνες της πορείας της προς την Ευρώπη και τα κυριαρχικά δικαιώματα κράτους-μέλους, με σαφή υπενθύμιση την κατοχή. Υπάρχει επ’ αυτού προηγούμενο με την Κροατία, της οποίας οι ενταξιακές διαδικασίες είχαν ανασταλεί επειδή αρνήθηκε να παραδώσει στρατηγό, ύποπτο για εγκλήματα στον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας. Πρόσφατα η ΕΕ προέβη σε ήπια μέτρα κατά της Ρωσσίας, που είναι παγκόσμια δύναμη, για την κρίση στην Ουκρανία. Έλαβε μέτρα εις βάρος μιας χώρας πολύ πιο ισχυρής από την Τουρκία! Γιατί να μην το πράξει και για την Άγκυρα, της οποίας οι αμαρτίες στην Κύπρο είναι πολύ μεγαλύτερες από τις όποιες αμαρτίες της Μόσχας στην Κριμαία; Εάν δεν το πράττει, αυτό οφείλεται στην εξευμενιστική πολιτική των Αθηνών και της Λευκωσίας, που τροφοδοτεί αντί να χαλιναγωγεί την τουρκική επεκτατική πολιτική. Η Τουρκία μένει στο απυρόβλητο διότι η Κυπριακή Δημοκρατίας το επιτρέπει, ενώ θα έπρεπε να της προκαλεί κόστος, όπως η Τουρκία πράττει σε βάρος της Λευκωσίας, με την πρακτική της άμεσης διπλωματικής αντίδρασης. Και, εκτός των ανωτέρω, κόστος θα μπορούσε να προκληθεί στην Άγκυρα εάν υποβαλλόταν αίτηση ένταξης της Κύπρου στο ΝΑΤΟ, ακόμη και αν η Τουρκία ασκήσει βέτο. Τότε θα αποκαλυπτόταν ότι έχει την ευθύνη για τα προβλήματα που δημιουργούνται στις σχέσεις ΕΕ και ΝΑΤΟ, αλλά και κάτι άλλο: Ότι με την λύση του Κυπριακού, στόχος της Άγκυρας δεν είναι οι σχέσεις καΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

λής γειτονίας και ασφάλειας με την Κύπρο, αλλά ο πλήρης γεωστρατηγικός της έλεγχος μέσω του ΝΑΤΟ, αφού, όπως και τώρα, έτσι και στο μέλλον, θα καρπούται ομού μετά των ΒρεταΝνών όλα τα οφέλη που μπορούν να προκύψουν μέσω Κύπρου, πάνω στην πλάτη μας. Το τουρκικό βέτο σε επίπεδο ΝΑΤΟ θα αποτελεί αιτία και δικαιολόγηση του «παγώματος» της τουρκικής ενταξιακής διαδικασίας, με θετική ταυτόχρονα πρόταση στην εξής βάση: δημοκρατική λύση στο Κυπριακό επί τη βάσει των αρχών και αξιών της ΕΕ χωρίς αποκλίσεις, με ένταξη της Κύπρου στο ΝΑΤΟ αφ’ ενός και ένταξη της Τουρκίας στην ΕΕ ή ειδική σχέση, αναλόγως των εξελίξεων, αφ’ ετέρου, έτσι ώστε να δημιουργηθεί κοινωνία συμφερόντων και win-win situation. Εάν η Τουρκία δεν αποδεχθεί μια τέτοια φόρμουλα, θα αναλάβει αυτή το κόστος. Και αν αποχωρήσει από τις συνομιλίες, ας αναλάβει η ίδια και τις ευθύνες και το κόστος. Υπάρχουν, λοιπόν, απαντήσεις στους τουρκικούς εκβιασμούς και στις προσπάθειες πρόκλησης τετελεσμένων, φτάνει να βγούμε από την μονόδρομη λογική της απόλυτης σκέψης ότι δεν μπορούμε να έχουμε εναλλακτικό σχέδιο. Το έλλειμμα αυτό δίδει τελικά, όπως εκ των πραγμάτων αποδεικνύεται, την δυνατότητα στην Τουρκία να παγιδεύει τις συνομιλίες μέσω τετελεσμένων, υπονομεύοντας ταυτοχρόνως την κυριαρχία της Κυπριακής Δημοκρατίας, η οποία διαθέτει μεν όπλα εντός και εκτός της ΕΕ, αλλά τα διατηρεί παροπλισμένα και οξειδωμένα. Και προκύπτει ως εκ τούτου το ακόλουθο αποτέλεσμα: αφ’ ενός η Άγκυρα τρίβει τα χέρια της και αφ’ ετέρου η προίκα της πλούσιας κυπριακής νύφης τελεί υπό διαρκή κίνδυνο αρπαγής από τον Τούρκο εν δυνάμει μνηστήρα μας…

Η επιστροφή της Γεωπολιτικής στην Ανατολική Μεσόγειο του Χρήστου Ιακώβου, διευθυντού του Κυπριακού Κέντρου Μελετών

ία άποψη που κέρδισε έδαφος στην δυτική διανόηση, μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ήταν ότι στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης θα υπάρξει υπέρβαση των εθνικών κρατών και σταδιακή αντικατάστασή τους από πολυεθνικές και πολυπολιτισμικές κρατικές οντότητες. Από την αρχή, το πρότυπο έθνους που προβλήθηκε διεθνώς μέσα από την διαδικασία παγκοσμιοποίησης, ήταν το Αμερικανικό. Οι Αμερικανοί πίστεψαν ότι θα μπορούσαν να επιβάλουν διεθνώς το δικό τους πρότυπο, παρακάμπτοντας το γεγονός ότι η δημιουργία των ΗΠΑ στηρίχθηκε εκ γενετής στον πολυεθνικό και πολυπολιτισμικό τους χαρακτήρα, αφού δημιουργήθηκαν από μετανάστες. Αυτή η προσέγγιση προκάλεσε υποβάθμιση του ρόλου που έπαιζε η γεωγραφία ως σταθερός παράγων επηρεασμού της εξωτερικής πολιτικής (δηλαδή η γεωπολιτική), η οποία όμως είχε επηρεάσει βαθύτατα την διαμόρφωση της αμερικανικής πολιτικής ανάσχεσης της Σοβιετικής Ένωσης κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 1990, κυριάρχησε στην δυτική πολιτική διανόηση η άποψη ότι η παγκοσμιοποίηση κατέστησε τους γεωγραφικούς χάρτες του παρελθόντος αναχρονιστικούς, άρα και καταργήσιμους. Οι παγκόσμιες φιλοδοξίες που δημιούργησε τότε ο συνδυασμός του αμερικανικού «ένοπλου φιλελευθερισμού» και της φιλοσοφίας του νεοσυντηρητισμού, περί εξάπλωσης ή και επιβολής της δημοκρατίας, έτειναν να καταστήσουν τις αναφορές στην κλασσική σχολή του ρεαλισμού και της γεωπολιτικής ξεπερασμένες. Κυριάρχησε η ψευδαίσθηση ότι η ιδεολογία των παγκόσμιων ιδανικών θα επισκίαζε την εθνική καταγωγή και τα θρησκευτικά πολιτισμικά στοιχεία. Με αυτό τον τρόπο η ελευθε-

ρία των εθνών–κρατών έπρεπε να είναι προσαρμοσμένη στη Νέα Τάξη. Ήρθε, όμως, ο πόλεμος στο Αφγανιστάν, ο πόλεμος στο Ιράκ, η πυρηνική πρόκληση του Ιράν, η διεθνής επέμβαση στην Λιβύη, η κρίση στην Συρία και η δημογραφική έκρηξη, για να αποκαταστήσουν τον ρεαλισμό και τη γεωπολιτική. Σήμερα, η όποια αναφορά στον νεοσυντηρητισμό προκαλεί αρνητικούς συνειρμούς. Παραμένει δε επίκαιρη η γνωστή διατύπωση του Βρεταννού γεωπολιτικού αναλυτή Χάλφορντ Μάκιντερ, ότι «τα γεωγραφικά ποσοτικά μεγέθη υπολογίζονται καλύτερα και είναι περισσότερο σταθερά από ό,τι οι ανθρώπινες ιδεολογίες». Η σοφία της γεωπολιτικής έγκειται στο ότι αναγνωρίζει ότι οι μεγάλες διαμάχες της ανθρωπότητας δεν διεξάγονται χάριν ιδεολογικών σχημάτων, αλλά για τον έλεγχο μίας γεωγραφικής επικράτειας. Η αποδοχή των δυνατοτήτων αλλά και των περιορισμών που επιβάλλει σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής η γεωγραφία, κρίνει και σε μεγάλο βαθμό το πόσο ορθές ή λανθασμένες είναι οι επιλογές που κάνει ένα κράτος σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής. Στην περίπτωση της Κυπριακής Δημοκρατίας, η επιστροφή της γεωπολιτικής σηματοδοτείται με την στρατηγική προσέγγιση μεταξύ Κύπρου και Ισραήλ. Πριν από είκοσι χρόνια, ήταν απαγορευτική για πολλούς μόνο και μόνο η ιδέα αναγνώρισης του κράτους του Ισραήλ. Σήμερα, η γεωπολιτική στροφή της Τουρκίας και η ανάγκη νέων πολιτικών επιλογών στην βάση της γεωγραφίας, όπως ο καθορισμός ΑΟΖ για την κατοχύρωση κυριαρχικών δικαιωμάτων στον θαλάσσιο χώρο και η συνεπακόλουθη εκμετάλλευση του υποθαλασσίου φυσικού πλούτου, δημιούργησαν ένα τοπίο που εξανέμισε αιφνιδίως τους όποιους ιδεολογικούς περιορισμούς που θα έκαναν την σημερινή πραγμαΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

εξωτερική πολιτική & άμυνα τικότητα απαγορευτική μόνον και ως σκέψη πριν από δέκα χρόνια. Η επιστροφή της γεωπολιτικής ανοίγει το πεδίο πιο ρεαλιστικών αποφάσεων στο εθνικό μας θέμα, η ουσία των οποίων έγκειται στην σοφή διαμόρφωση στρατηγικής. Όσοι στο παρελθόν αρνήθηκαν τα στοιχεία της γεωγραφίας και έλαβαν πολιτικές αποφάσεις ερήμην της, μόνον κόστος πλήρωσαν, το οποίο με την σειρά του κατέστησε τους πολιτικούς και τις πολιτικές θύματα της γεωγραφίας.

πολιτική δύναμη και οικονομική ευρωστία στα κράτη. Ο Μάχαν, αφού αφιέρωσε χρόνια μελέτης στην ιστορία της ανόδου της Μεγάλης Βρεταννίας ως μεγάλης ευρωπαϊκής δυνάμεως, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η θαλασσία ισχύς μπορεί να παίξει καθοριστικό ρόλο στην μετατροπή ενός κράτους σε ισχυρό, αν συντρέχουν οι εξής προϋποθέσεις: Αν διαθέτει κατάλληλη γεωγραφική θέση, όπως για παράδειγμα να γειτνιάζει με σημαντικές θαλάσσιες διόδους.

η στρατηγική της Τουρκίας

Αν η φυσική διαμόρφωση των ακτογραμμών του τού παρέχει πρόσθετα πλεονεκτήματα, όπως νησιά και φυσικά λιμάνια.

Η τακτική της Τουρκίας, με την οποία αμφισβητεί την ελληνική κυριαρχία επί ενός αριθμού νήσων του Αιγαίου, καθώς επίσης και η αμφισβήτηση που θέτει επί του Καστελλορίζου, ότι δηλαδή δεν αποτελεί τμήμα της Δωδεκανήσου, όσο και του δικαιώματος να έχει αποκλειστική οικονομική ζώνη, δεν θα πρέπει να εκλαμβάνεται ούτε ως αποσπασματική πολιτική ούτε ως προϊόν πρόσκαιρης έξαρσης. Πρόκειται για τακτική που εγγράφεται και ερμηνεύεται στην βάση της συγκροτημένης στρατηγικής του «στρατηγικού βάθους», όπως άλλωστε πολύ ευκρινώς ανέλυσε ο ίδιος ο Τούρκος πρωθυπουργός, Αχμέτ Νταβούτογλου, στο ομώνυμο βιβλίο του. Το ερώτημα στρατηγικής που εγείρεται για την κλιμακούμενη πρόκληση της Άγκυρας στο δεδομένο θέμα, είναι: γιατί η Τουρκία επιδεικνύει τόση ευαισθησία για τον θαλάσσιο χώρο της Ελλάδος και της Κύπρου, την οποία συνοδεύει μάλιστα και με ανοικτές απειλές; Παρατηρούμε ότι η Τουρκία, τα τελευταία χρόνια, έχει αυξήσει την ένταση σε ό,τι αφορά τις διεκδικήσεις της στους θαλασσίους χώρους του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου. Αυτή η συμπεριφορά υπαγορεύεται από την στρατηγική προτεραιότητα της Τουρκίας να αυξήσει την θαλασσία ισχύ της, κάτι που θα της επιτρέψει να διευρύνει ακόμη περισσότερο την θεμελιακή έννοια για την εξωτερική της πολιτική, αυτήν δηλαδή του στρατηγικού βάθους. Η πολυσύνθετη έννοια της ναυτικής ισχύος αναλύθηκε για πρώτη φορά από τον κορυφαίο θεωρητικό της γεωπολιτικής του θαλασσίου χώρου, τον Αμερικανό Άλφρεντ Μάχαν (1840-1914), από τον οποίο επηρεάστηκε και ο Νταβούτογλου. Αυτός προσδιορίζει την ναυτική ισχύ ως την δυνατότητα ελέγχου των θαλασσίων οδών, καθώς επίσης και της νομής και κατοχής των θαλασσίων πόρων, οι οποίοι προσδίδουν ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Αν διαθέτει μεγάλη έκταση ακτογραμμής σε σχέση με τον πληθυσμό του. Αν έχει υψηλό ποσοστό πληθυσμού το οποίο στρέφεται προς την θάλασσα (αλιεία, εμπορικό ναυτικό, ισχυρό πολεμικό ναυτικό) Αν η πολιτική της κυβέρνησης παρέχει συστηματική και ευφυή καθοδήγηση, με στόχο την ανάπτυξη της θαλασσίας ισχύος. Αυτό που σήμερα περιορίζει την ανάπτυξη της τουρκικής ναυτικής ισχύος, σε σχέση με τις πέντε προαναφερθείσες προϋποθέσεις, είναι η ανισορροπία που προκαλείται από την ύπαρξη σε μεγάλη έκταση ακτογραμμής της χώρας, που όμως δεν έχει ελεύθερη πρόσβαση σε ανοικτή θάλασσα, τόσο στο Αιγαίο, λόγω του ελλαδικού πλεονεκτήματος, όσο στην Ανατολική Μεσόγειο, λόγω της ύπαρξης της Κύπρου. Αυτή η πραγματικότητα επιβάλλει στην Τουρκία το «σύνδρομο της Συνθήκης των Σεβρών», δηλαδή την μειονεκτική γεωπολιτική αίσθηση ότι είναι εγκλωβισμένη στα δικά της χωρικά ύδατα, λόγω του γεγονότος ότι τρία βασικά της λιμάνια (Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη και Μερσίνα) είναι από θαλάσσης αποκλεισμένα, καθώς επίσης ότι δεν διαθέτει πρόσβαση στις ναυτικές οδούς που εξασφαλίζουν διασύνδεση της Τουρκίας με τον δυτικό κόσμο και την Μέση Ανατολή. Ως εκ τούτου, η Τουρκία παραμένει χερσαίο κράτος, όπως επέβαλαν οι δυτικές δυνάμεις με την Συνθήκη των Σεβρών το 1920. Αυτά αντιφάσκουν με τον στρατηγικό σχεδιασμό των ισλαμιστών του Ερντογάν, σύμφωνα με τον οποίο η Τουρκία φλοδοξεί να αναδειχθεί σε δύναμη διεθνούς εμβέλειας. Πλην όμως το «σύνδρομο της Συνθήκης των Σεβρών» αποκόπτει την Τουρκία από τον ζωτικό 73

χώρο της εγγύς θαλασσίας λεκάνης (Μαύρη Θάλασσα, Ανατολική Μεσόγειος, Ερυθρά Θάλασσα και Περσικός Κόλπος), ο οποίος είναι κομβικής σημασίας, κατά τον Νταβούτογλου, για τα μακροχρόνια σχέδια της χώρας του. Επιπλέον παράγοντες οι οποίοι αναγκάζουν την Τουρκία να κινηθεί προς την κατεύθυνση απόκτησης ναυτικής ισχύος είναι: α) η επιτάχυνση της παγκοσμιοποίησης, η οποία αυξάνει τις προϋποθέσεις του διεθνούς εμπορίου, και μάλιστα διά θαλάσσης, β) η ραγδαία αύξηση των παγκοσμίων ενεργειακών αναγκών, γεγονός που καθιστά τόσο τις υποθαλάσσιες ενεργειακές πηγές όσο και τις θαλάσσιες ενεργειακές

οδούς του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου μείζονος σημασίας γεωστρατηγικά εργαλεία, ιδιαίτερα αν δει κάποιος αυτόν τον παράγοντα σε σχέση με τις ευρωπαϊκές προσπάθειες απεξάρτησης της Ευρώπης από τα ρωσσικά ορυκτά καύσιμα. Ο Νταβούτογλου τεκμηριώνει γεωπολιτικά την άποψή του ως εξής: Η Τουρκία δεν είναι περιφέρεια, αλλά γεωπολιτικό κέντρο. Κατέχει κεντρική θέση μεταξύ Ευρώπης–Ασίας–Αφρικής, με αστείρευτο γεωγραφικό βάθος, το οποίο εκτείνεται σε τρεις επάλληλες γεωγραφικές ζώνες: την εγγύς χερσαία λεκάνη (Βαλκάνια, Καύκασος, Μέση Ανατολή), την εγγύς θαλασσία λεκάνη (Μαύρη Θάλασσα, Αν. Μεσόγειος, Κα-

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

εξωτερική πολιτική & άμυνα σπία, Ερυθρά Θάλασσα και Περσικός Κόλπος) και την εγγύς ηπειρωτική λεκάνη (Ευρώπη, Β. Αφρική, Κεντρική και Ανατολική Ασία). Ο Νταβούτογλου, με το δόγμα του στρατηγικού βάθους, εισάγει στην σύγχρονη τουρκική εξωτερική πολιτική κεντρικές γεωπολιτικές έννοιες, όπως της εγγύτητας, της ενδοχώρας και του κεντρικού βάρους. Κατά τον Νταβούτογλου, η Τουρκία δεν θα μπορέσει ποτέ να αυξήσει την επιρροή της στην ενδοχώρα, δηλαδή στην Κεντρική Ασία και Μέση Ανατολή, εκεί που βρίσκονται οι πλούσιες ενεργειακές πηγές, αν πρώτα στην εγγύς θαλασσία λεκάνη (γεωπολιτική εγγύτητα) δεν υλοποιήσει μία στρατηγική υπεροχής θαλασσίας ισχύος. Γι’ αυτό, εισηγείται η Τουρκία να γίνει η κύρια ναυτική δύναμη στην Ανατολική Μεσόγειο, Μαύρη Θάλασσα, Αδριατική, Ερυθρά Θάλασσα μέχρι τα μέσα του 21ου αιώνα. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, κομβική σημασία για την ανάπτυξη της τουρκικής ναυτικής ισχύος αποτελούν οι θαλάσσιοι χώροι του Αιγαίου και αυτοί γύρω από την Κύπρο. Αυτοί, δηλαδή, που η Ελλάδα και η Κυπριακή Δημοκρατία προσπαθούν μέσω διακρατικών συμφωνιών να οριοθετήσουν ως περιοχές Αποκλειστικών Οικονομικών Ζωνών, σύμφωνα με την Σύμβαση για το Δίκαιο της Θαλάσσης (1982). Για την περίπτωση της Κύπρου, ο Νταβούτογλου το αναλύει ευκρινώς στο βιβλίο του «Στρατηγικό βάθος» (σελ. 175 της τουρκικής έκδοσης) ως εξής: «Η Κύπρος διαθέτει κεντρική θέση μέσα στην παγκόσμια ήπειρο, αφού βρίσκεται σε ίση απόσταση από την Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική. Μαζί με την Κρήτη ευρίσκεται σε μία γραμμή, πάνω στην οποία διασταυρώνονται οι θαλάσσιες οδοί. Η Κύπρος κατέχει θέση μεταξύ των Στενών, που χωρίζουν Ευρώπη και Ασία, και της Διώρυγας του Σουέζ, που χωρίζει Ασία και Αφρική, ενώ ταυτοχρόνως έχει την θέση μίας σταθερής βάσης και ενός αεροπλανοφόρου, που θα πιάνει το σφυγμό των θαλασσίων οδών του Άντεν και του Χορμούζ, μαζί με τις λεκάνες του Κόλπου και της Κασπίας, που είναι οι πιο σημαντικοί οδοί σύνδεσης Ευρασίας-Αφρικής». Καταλήγοντας, ο Νταβούτογλου, υποστηρίζει: «Μία χώρα που αγνοεί την Κύπρο δεν μπορεί να είναι ενεργή στις παγκόσμιες και περιφερειακές πολιτικές». Κομβική σημασία για την κατανόηση της γεωπολιτικής σκέψης του Νταβούτογλου, και κατ’ επέκτασιν της σημερινής Τουρκικής διπλωματίας, έχει η σημασία την οποία αποδίδει ο Τούρκος υπουργός ΕξωτεΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

ρικών στην θεωρία της ναυτικής ισχύος, σύμφωνα με την οποία αυτή εξασφαλίζει τον μέγιστο βαθμό ελέγχου με τον ελάχιστο βαθμό επιβολής. Η ουσία αυτής της γεωπολιτικής προσέγγισης βρίσκεται στην αντίληψη ότι ο έλεγχος επί των ηπειρωτικών περιοχών απαιτεί πλήρη επιβολή στους τοπικούς πληθυσμούς. Ενώ, αντιθέτως, η κυριαρχία στους θαλασσίους χώρους απαιτεί, όχι πλήρη έλεγχο και συνεχή στρατιωτική παρουσία, όπως στις ηπειρωτικές περιοχές, αλλά αποτελεσματικό έλεγχο επί των θαλασσίων χώρων και οδών. Πάνω σε αυτήν την γεωπολιτική λογική συγκροτήθηκε και αναπτύχθηκε η Βρεταννική αυτοκρατορία σε παλαιότερες εποχές. Συνεπώς, ένα κράτος, το οποίο περιβάλλεται από θαλάσσιο χώρο, έχει φυσικό αμυντικό πλεονέκτημα έναντι των όποιων ηπειρωτικών του εχθρών. Ταυτοχρόνως, έχει και το πρόσθετο πλεονέκτημα να μπορεί να αιφνιδιάζει τους αντιπάλους του. Επιπλέον, ένα ναυτικό κράτος μπορεί με μικρότερο κόστος να ελέγχει μεγαλύτερο χώρο, σε σύγκριση με ένα ηπειρωτικό κράτος που θα πρέπει να έχει αποτελεσματική αμυντική προετοιμασία έναντι των άλλων γειτόνων του, ιδιαίτερα αν είναι περικυκλωμένο από παντού. Επομένως, θα ήταν παιδαριώδες σφάλμα στρατηγικής να μη θεωρείται ως πηγή των τουρκικών διεκδικήσεων και ηγεμονικών αξιώσεων επί του Αιγαίου και των θαλασσίων χώρων της Κύπρου ο γεωπολιτικός αναθεωρητισμός της Τουρκίας, καθώς επίσης και η συνεχής διεύρυνση του χάσματος στο γεωπολιτικό δυναμικό των ελληνοτουρκικών σχέσεων, αλλά να εκλαμβάνεται λανθασμένα ως πηγή του τουρκικού επεκτατισμού ο τριτοκοσμικός και αυταρχικός χαρακτήρας του κεμαλικού κράτους. Σε περίπτωση που κάποιος υιοθετήσει το δεύτερο, οδηγείται στο παραπλανητικό και αφελές συμπέρασμα ότι η ενσωμάτωση της Τουρκίας στους ευρωπαϊκούς θεσμούς θα την εκδημοκρατικοποιήσει και θα την αναγκάσει να εγκαταλείψει τις στρατιωτικές απειλές και την καταναγκαστική διπλωματία, υποκαθιστώντας τις με οικονομικές δραστηριότητες, οπότε εκ των πραγμάτων θα εξαλειφθούν και οι απειλές εκ μέρους της! Συνεπώς, οι διεκδικήσεις της Τουρκίας επί των θαλασσίων χώρων του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου είναι συγκροτημένες και δομημένες και μπορούν να υλοποιηθούν μέσω της απόκτησης ναυτικής ισχύος και υπηρετούν το φιλόδοξο στρατηγικό στόχο της διεύρυνσης του στρατηγικού βάθους της χώρας και της μετατροπής της σε περιφερειακό ηγεμόνα. 75

ο λόγος στους αναγνώντες

Μία εναλλακτική ανάγνωση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης

ο 2012, όταν φοιτούσα στο 4ο έτος της σχολής μου, στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου, ήρθα αντιμέτωπη με το κρίσιμο ζήτημα της επιλογής θέματος για την πτυχιακή μου εργασία. Μετά από αρκετή έρευνα, κατέληξα στο να ασχοληθώ με το φαινόμενο της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης. Κατά την διάρκεια εκπόνησης της εργασίας μου, απασχολήθηκα πολύ με ερωτήματα όπως: Tι είναι στην πραγματικότητα η ΕΕ και ποιός είναι ο καλύτερος τρόπος να την μελετήσουμε; Μπορούμε να προσεγγίσουμε εναλλακτικά το ευρωπαϊκό φαινόμενο και το ταξίδι αυτό της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς την ολοκλήρωση; Μπορεί η ΕΕ να οριστεί ως «Συμπολιτεία» και ποιό είναι το περιεχόμενο του όρου αυτού; Σε αυτό το σημείο, θα μπορούσα να προτείνω μια εναλλακτική προσέγγιση στην μελέτη της ΕΕ, η οποία εισήχθη με την έννοια της «Συμπολιτείας» (Γ. Κοντογιώργης: 1998, 2000, 2004, 2010). Σκοπός της έννοιας αυτής είναι να ορίσει την πολιτική Ευρώπη. Παρουσιάζει την σύνδεση της ευρωπαϊκής πραγματικότητας με την δομή και την εξέλιξη της Συμπολιτείας στην αρχαία Ελλάδα, στο πλαίσιο των πόλεων-κρατών. Ο συσχετισμός αυτός επιτρέπει την βαθύτερη κατανόηση του ευρωπαϊκού φαινομένου και το θέτει στον αντίποδα των

ομοσπονδιακών μορφών πολιτεύματος, των οποίων η προέλευση εντοπίζεται στην νεωτερική εποχή. Βασικό στοιχείο αυτής της θεώρησης αποτελεί η υπόθεση ότι η σημερινή ΕΕ αντιπροσωπεύει ένα «πολιτικό σύστημα χωρίς κράτος», είναι μια «άπατρις Συμπολιτεία». Εξετάζοντας, λοιπόν, το ευρωπαϊκό φαινόμενο μέσα από το πρίσμα αυτής της θεωρίας, μπορεί εύκολα κάποιος να εξαγάγει τα παρακάτω συμπεράσματα: δεν είναι η ουσιαστική δομή της ΕΕ ως «Συμπολιτείας», η οποία αναστέλλει την εμβάθυνση του πολιτικού της συστήματος, και μαζί με αυτό της εσωτερικής συστημικής συνοχής της. Για αυτό ευθύνεται το πρώϊμο ανθρωποκεντρικό στάδιο, το οποίο διανύει η εποχή μας. Σε αυτό το στάδιο, το πολιτικό σύστημα περιορίζεται στην έννοια του κράτους, το οποίο αποστασιοποιείται από την κοινωνία των πολιτών και υποβαθμίζει τον ρόλο της σε αποκλειστικά ιδιωτικό. Μάλιστα, το ζήτημα εδώ δεν είναι η έλλειψη ενός ενιαίου ευρωπαϊκού «δήμου», αλλά ότι η ίδια η έννοια του «δήμου» δεν υφίσταται κάν στην εποχή μας! Η άποψη αυτή, θα έλεγα, αποτελεί μια σκληρή κριτική στην σύγχρονη πολιτική επιστήμη και αποδομεί τον ίδιο τον πυρήνα της νεωτερικής πολιτικής σκέψης. Μια πολιτική σκέψη, η οποία αποκαλεί τα πολιτικά συστήματα στο σύνολό τους «δημοκρατίες». Βασιζόμενη στο σκεπτικό ότι το πολιτικό προσωπικό τους υπόκειται σε ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

ο λόγος στους αναγνώντες

μια λαϊκή νομιμοποίηση, αγνοεί ή παρακάμπτει πλήρως το γεγονός ότι στην ουσία του το πολιτικό σύστημα δεν είναι ούτε κάν αντιπροσωπευτικό! Το πολιτικό σύστημα σήμερα είναι κάτοχος τόσο της ιδιότητας του εντολοδόχου όσο και του εντολέα! Κατά αυτόν τον τρόπο, λοιπόν, η ευρωπαϊκή «Συμπολιτεία» σήμερα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την φύση των πολιτικών συστημάτων των κρατών-μελών της, δηλαδή από τους ηγέτες των κυβερνήσεων. Επιπλέον, η επιμονή της πολιτικής Ευρώπης να δοθεί προτεραιότητα σχεδόν αποκλειστικά στην οικονομική «αγορά», έχει ως αποτέλεσμα την δημιουργία ανισορροπιών στις σχέσεις μεταξύ κοινωνίας των πολιτών, κράτους και «αγοράς», υπέρ της τελευταίας. Αυτή η ανισορροπία πρέπει να αποδοθεί στον ουσιαστικό αποκλεισμό της κοινωνίας από το πολιτικό σύστημα, όπως προανέφερα. Αυτήν την προώθηση των συμφερόντων της «αγοράς» ως τελικό στόχο της πολιτικής Ευρώπης, θα μπορούσαμε να την δούμε και από μια άλλη οπτική γωνία. Τα κράτη-μέλη της ΕΕ προσεγγίζουν την πολιτική μέσα από το πρίσμα της εξουσίας και δεν την αντιλαμβάνονται ως πεδίο εφαρμογής της ελευθερίας. Αυτό συμβαίνει διότι η ίδια η δομή του πολιτικού συστήματος των κρατών-μελών βασίζεται στην αυστηρή διχοτόμηση κοινωνίας και πολιτικής. Αποτέλεσμα αυτού είναι ο συμπολιτειακός χαρακτήρας της ΕΕ να καθίσταται, τελικά, ένα εργαλείο στα χέρια των ηγετών της, που θέτουν τα ατομικά/κρατικά συμφέροντα υπεράνω του κοινού ευρωπαϊκού συμφέροντος. Αν σκεφτούμε, λοιπόν, το γεγονός ότι ο σύγχρονος πολίτης, σε κάθε περίπτωση, θεωρείται ιδιώτης, που

απλώς καλείται να νομιμοποιήσει την εξουσία του πολιτικού προσωπικού, μπορούμε εύκολα να συμπεράνουμε το εξής: ο Ευρωπαίος πολίτης είναι ένα ελλιπές πολιτικό υποκείμενο! Με βάση τα ανωτέρω σκιαγραφείται η νεωτερική σύλληψη της Ένωσης. Μια Ένωση με χαρακτηριστικά της τις αυστηρές διακρατικές σχέσεις, την κατοχή των οργάνων λήψης των αποφάσεων από τις κυβερνήσεις και την αναφορά σε ένα κοινωνικό συμφέρον, αφήνοντας παρ’ όλα ταύτα το ίδιο το κοινωνικό σύνολο αμέτοχο! Η κοινωνία των πολιτών αποτελεί απλά μια υπήκοο κοινωνία, που δρα ως ένας ουσιαστικά εξωθεσμικός παράγων απλής νομιμοποίησης. Όλα τα παραπάνω οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο αναπροσανατολισμός του πολιτικού σκοπού της ΕΕ, από τα συμφέροντα της «αγοράς» στο κοινό συμφέρον των λαών, μπορεί να επιτευχθεί μέσα από μια νέα ισορροπία των σχέσεων κοινωνίας, πολιτικής και «αγοράς». Αυτό απαιτεί την ανασυγκρότηση της κοινωνίας των πολιτών σε δήμο, σε ένα θεσμικό και ιδιαίτερα συστατικό στοιχείο του πολιτεύματος. Για μια Ευρώπη που εξακολουθεί να στηρίζεται σε μια διεθνή συνθήκη και στερείται μια συνειδητοποιημένη κοινωνία συγκροτημένη σε δήμο, η μετάβαση από τις “δημοκρατίες των επιθετικών προσδιορισμών” στην πραγματική δημοκρατία, δεν θα είναι ούτε εύκολη, ούτε γραμμική. Όμως, ακόμη κι αν αυτό συμβεί, σε πρώτο στάδιο, μόνον στο πλαίσιο του έθνους-κράτους, θεωρώ πως τα ζητήματα και ο σκοπός της πολιτικής της ΕΕ, θα αλλάξουν ριζικά.

Ειρήνη-Ελένη Παπαδοπούλου

Η Nέα Πολιτική ΔΙΜΗΝΙΑΊΟ ΠΟΛΙΤΙΚΌ ΠΕΡΙΟΔΙΚΌ

Επισκεφθείτε την ιστοσελίδα μας > Όλη η αρθρογραφία της Νέας Πολιτικής > Ξεφυλλίστε τα παλαιότερα τεύχη του περιοδικού ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

www.neapolitiki.gr 77

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Το Πολυτεχνείο και το «Πολυτεχνείο» Πολυτεχνείο: επαναστατικό γεγονός ή άλλοθι εξουσίας; Αφιερώνεται στον Πέτρο Μ., πρωταγωνιστή της φοβερής νύχτας, που επί σαράντα χρόνια επέλεξε σεμνά την σιωπή.

α πραγματικά γεγονότα του Πολυτεχνείου, όπως τα βίωσαν οι πρωταγωνιστές του, οι αυτόπτες μάρτυρες και η ελληνική κοινωνία, είναι ένα ζήτημα. Η λειτουργία του «Πολυτεχνείου» ως ιδεολογήματος είναι ένα άλλο. Τα γεγονότα του Νοεμβρίου 1973 είχαν μία δραματική διάσταση, που συγκλόνισε τις συνειδήσεις σε ολόκληρο τον κόσμο. Υπήρξαν νεκροί και τραυματίες, η δικτατορία έδειξε το απεχθές της πρόσωπο, η όποια δημοφιλία ή ανοχή προς το καθεστώς εξατμίσθηκε, το πείραμα Μαρκεζίνη κατέρρευσε και μαζί του και η όποια προοπτική ομαλής μετάβασης σε κάποιο είδος ελεγχόμενου ημι-κοινοβουλευτισμού, που πάντως θα είχε αποτρέψει τα ακόμα πιο δραματικά γεγονότα του 1974. Ο δικτάτωρ Παπαδόπουλος ανατράπηκε από τον διοικητή της στρατιωτικής αστυνομίας ταξίαρχο Ιωαννίδη, που εγκαθίδρυσε το δικό του στρατοκρατικό καθεστώς. Θύματα όπως ο Διομήδης Κομνηνός και ο Αλέξανδρος Σπαρτίδης υπήρξαν το μέγα άγος, που απονομιμοποίησε την δικτατορία σε εκτεταμένα στρώματα του πληθυσμού. Αν και ας μην υποτιμά κανείς την φο-

βία των συντηρητικών αγροτικών, μικροαστικών και αστικών στρωμάτων και των πιο ηλικιωμένων, έναντι πιθανής αποσταθεροποίησης και παρεκτροπής της χώρας σε εμφυλιοπολεμικές αναβιώσεις. Επομένως οι έγκλειστοι φοιτητές δεν αντιμετωπίστηκαν από όλους σαν ήρωες, όπως νομίζουμε σήμερα. Παραδόξως, όμως, μέχρι τώρα δεν έχει υπάρξει μια σοβαρή και εις βάθος έρευνα των πηγών και των διπλωματικών αρχείων για τα γεγονότα του Πολυτεχνείου. Η σιωπή του επιστημονικού κόσμου, των ιστορικών και των αναλυτών εντυπωσιάζει, και παραπέμπει σε ένα είδος «ιεροποίησης» του Πολυτεχνείου, δηλαδή την μετατροπή του σε ταμπού, απροσπέλαστο, παγωμένο στον χρόνο, που όλοι επικαλούνται με μηχανικό τρόπο χωρίς να τολμούν να το πλησιάσουν αναλυτικά και κριτικά. Διότι τo Πολυτεχνείο εξελίχθηκε, μετά τα ίδια τα γεγονότα, σε ιδρυτικό μύθο, άλλοθι πολιτικής κυριαρχίας και βάση νομιμοποίησης του καθεστώτος της Μεταπολίτευσης. Η αυτονόμηση του μύθου από την πραγματικότητα και η μετάλλαξή του σε ιδεολόγημα ασφαλώς προϋπέθεσε την αφαιρετική και επιλεκτιΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

κή παρουσίαση των γεγονότων, την ανάδειξη συγκεκριμένων προσώπων ως πρωταγωνιστών και την παραγνώριση άλλων, την αποσιώπηση ή διαστρέβλωση ορισμένων όψεων που δεν υπηρετούν την συγκεκριμένη ιδεολογική-πολιτική νομιμοποιητική λειτουργία του συμβάντος, την σύνδεσή τους με πρόσωπα και πολιτικές δυνάμεις που δεν είχαν καμμία σχέση με αυτό. Επίσης προϋπέθεσε την χειραγώγηση της αφήγησης, της μνήμης, της ιστοριογραφίας, ακόμα και της επιστημονικής προσέγγισης των γεγονότων. Αυτά με την σειρά τους προϋπέθεσαν ότι στο σύστημα ενημέρωσης, ιστοριογραφίας και ανάλυσης δεν θα παρεισέφρυαν μη ελεγχόμενα πρόσωπα, που θα υπενθύμιζαν ενοχλητικές αλήθειες. Να λοιπόν πώς, με αφετηρία έναν ιδρυτικό μύθο, κατασκευάζεται ένα σύστημα εξουσίας. Στην περίπτωση της Μεταπολίτευσης, την εργολαβία μεταποίησης του Πολυτεχνείου σε νομιμοποιητικό της νέας εξουσίας αφήγημα, ανέλαβαν οι αντιφρονούντες, αντιεξουσιαστές της εποχής, «επαναστάτες» νεολαίοι της δεκαετίας του ΄60. Δεν επρόκειτο για τους Ήρωες του Εικοσιένα, ορισμένοι εκ των οποίων εγκαθίδρυσαν πελατειακά δίκτυα και πολιτικές δυναστείες στα απελευθερωμένα με αίμα εδάφη του Μοριά και της Ρούμελης. Αυτοί τουλάχιστον είχαν πολεμήσει μία αυτοκρατορία που εκτεινόταν από τον Δούναβι μέχρι τον Νείλο και από την Βαγδάτη μέχρι το Μαρόκο. Ούτε επρόκειτο για τους μπαρουτοκαπνισμένους Μακεδονομάχους, που έκαναν το κίνημα στο Γουδί και έφεραν στην εξουσία τον Βενιζέλο. Ούτε κάν ήταν σαν τους Αντάρτες της Κατοχής, που έκαναν αντίσταση στους Γερμανούς με χιλιάδες θύματα. Αυτοί όλοι δεν ήταν αντιεξουσιαστές, ούτε έκρυψαν ότι ήθελαν να ανατρέψουν μία εξουσία για να φέρουν μία άλλη, στις δικιές τους προδιαγραφές και με βάση το δικό τους σύστημα αξιών. Όπως και έκαναν. Αντιθέτως, η Γενιά του Πολυτεχνείου, δηλαδή όχι αυτοί που ήταν μέσα στο Πολυτεχνείο αλλά κάποιοι μετρημένοι στα δάχτυλα από αυτούς που ήταν μέσα στο Πολυτεχνείο, και μαζί τους πάρα-πάρα πολλοί που δεν ήταν κάν στο Πολυτεχνείο αλλά μπήκαν σε αυτό εκ των υστέρων, δηλαδή μπήκαν στην αφήγηση του Πολυτεχνείου, η γενιά αυτή, λοιπόν, αφού κατήγγειλε, λοιδώρησε, στοχοποίησε και απαξίωσε την γενιά των πατέρων της ως αυταρχική, υπερσυντηρητική, ολιγαρχική, πελατειακή, αντιδημοκρατική, αντικομμουνιστική, καθαρευουσιάνικη κλπ., φρόντισε να εξασφαλίσει περίοπτη θέση στο πολιτικό σύστημα της ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Μεταπολίτευσης, προώθησε την παρουσία της και τελικώς διαμόρφωσε ένα πολιτικό σύστημα και έναν μηχανισμό εξουσίας απείρως πιο κλειστό, οργουελλιανό και τεχνικά-επικοινωνιακά εξελιγμένο από τον αφελή και τελικά ορατό άρα έντιμο αυταρχισμό των πατέρων της. Στο σύστημα αυτό όχι μόνον αναπαράχθηκαν οι πελατειακές, ολιγαρχικές, κληρονομικές, τριτοκοσμικές δομές του μετεμφυλιακού κράτους, αλλά προσετέθησαν νέα στοιχεία, όπως η γενικευμένη διαφθορά, η κακοδιοίκηση και η ανικανότητα, η διάλυση της παιδείας και της δημόσιας διοίκησης, που τελικώς οδήγησαν στην Χρεωκοπία του 2010. Σε αυτό το πλαίσιο, το «Πολυτεχνείο» αποσυνδέθηκε από το Πολυτεχνείο, ποινικοποιήθηκε δε κάθε νύξη περί διαστρέβλωσης ή έστω διαφοροποιημένης ανάγνωσης των γεγονότων, ως κινούμενη από φιλοχουντικά ή άλλα ύποπτα αισθήματα. Με αυτόν τον τρόπο θωρακίστηκε η «μόνη αλήθεια», και μαζί της θωρακίστηκε και η εξουσία των φορέων της. Κορυφαία παραδείγματα της αποσύνδεσης των γεγονότων από το πραγματικό τους πλαίσιο και καπηλείας τους για κομματικούς και άλλους εξουσιαστικούς σκοπούς αποτελούν: α. η γενικευμένη πεποίθηση ότι «το Πολυτεχνείο έριξε την χούντα», θεαματικό δείγμα της οποίας είναι το σύνθημα των Αγανακτισμένων του 2011, σύμφωνα με το οποίο «η χούντα δεν τελείωσε το Εβδομήντα Τρία», που σημαίνει ότι το πλήθος των νέων που διαδήλωναν εναντίον του πολιτικού συστήματος στην Πλατεία Συντάγματος πίστευαν ότι το δικτατορικό καθεστώς ανατράπηκε το 1973, και όχι το 1974 όπως πράγματι έγινε. β. η παρασιώπηση της αποστασιοποίησης ή και εναντίωσης της κομμουνιστικής αριστεράς από την εξέγερση των φοιτητών, και η προβολή της εικόνας ότι το Πολυτεχνείο δημιουργήθηκε η περίπου δημιουργήθηκε από την Αριστερά. γ. η στάση της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στα δραματικά συμβάντα. Όπως αναφέρθηκε πάρα πάνω, τα συντηρητικώτερα τμήματα της ελληνικής κοινωνίας είδαν στα γεγονότα μία επικίνδυνη τροπή των εξελίξεων στην κατεύθυνση αναβίωσης εμφυλιοπολεμικών καταστάσεων, που τότε απείχαν μόνον εικοσιπέντε χρόνια, όσα η σημερινή εποχή από τις εκλογές του 1989. Οι δε αστικές οικογένειες των Αθηνών απαγόρευσαν στους γόνους τους να έχουν οποιαδήποτε συμμετοχή στα γεγονότα, για λόγους ασφαλείας. Η γενική 79

αντίδραση της κοινωνίας δεν ήταν ενθουσιώδης προσχώρηση ή επιδοκιμασία, αλλά φοβία και επιφύλαξη. δ. η αφαίρεση, από την αφήγηση των γεγονότων, του γεωπολιτικού πλαισίου, και συγκεκριμένα του Πολέμου του Γιόμ Κιπούρ, που συνέπεσε χρονικά με τα γεγονότα. Η όποια προσπάθεια συσχετισμού των γεγονότων του Πολυτεχνείου με τις διεθνείς εξελίξεις παρέμεινε στην ασάφεια ή και στο πεδίο της συνωμοσιολογίας. Αντιθέτως, η όποια δημόσια «συζήτηση» περί Πολυτεχνείου εκφυλίσθηκε σε μία άγονη αντιπαράθεση μεταξύ φιλοχουντικών και δημοκρατικών για το αν υπήρξαν νεκροί ή όχι στο Πολυτεχνείο. Κάτι που δείχνει τις ενοχές των μεν και την αναγκαιότητα ύπαρξης νεκρών στην αφήγηση των δε. Αντί όλες οι πλευρές να σιωπήσουν και οι νεκροί να αφεθούν στην φροντίδα των οικείων τους και στην κρίση της Ιστορίας. Μεταξύ της άρνησης αποδοχής των ευθυνών από την ακροδεξιά και την καπηλεία της πατρότητας της εξέγερσης από την άκρα αριστερά, κινήθηκε η πολιτι-

κή αξιοποίηση των γεγονότων μέσω της επιχείρησης μετατροπής του Πολυτεχνείου σε μύθο από την Κεντροαριστερά, και η σιωπηρή αποδοχή της από την Κεντροδεξιά. Έκφραση της οποίας αποτελεί η ενίοτε γελοία προσπάθεια πολιτευτών της κεντροδεξιάς να εμφανισθούν ως παρόντες με τον έναν ή τον άλλον τρόπο στο Πολυτεχνείο, το οποίο δείχνει με τον πλέον περίτρανο τρόπο ότι μεταπολιτευτικά η κεντροδεξιά εσύρθη ιδεολογικά ηττημένη πίσω από το ιδεολογικό άρμα των αντιπάλων της. Ως εργαλείο πολιτικής κυριαρχίας και πεδίο άντλησης νομιμοποίησης ενός συγκεκριμένου καθεστώτος, η μυθοπλασία θα εκλείψει μαζί με τους φορείς της, τα πρόσωπα και τις δυνάμεις που την κατασκεύασαν και την χρησιμοποίησαν. Ως πραγματικό γεγονός, το Πολυτεχνείο θα αποτελεί πάντοτε την υπέρτατη αξία του συμβόλου του αγώνα ενός λαού για την ελευθερία του.

Μ.Η.Μ.

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Αφιέρωμα

Η μυθοποίηση ενός γεγονότος δεν γίνεται από τους πρωταγωνιστές, αλλά από τους κατασκευαστές των μύθων.

ολυτεχνείο. Μια λέξη σύμβολο. Σύμβολο και αναφορά. Τα χρόνια της Μεταπολίτευσης, το σύμβολο στρατεύτηκε από την πολιτική εξουσία και με την πάροδο του κοπιαστικού χρόνου μαράθηκε η αναφορά. Το Πολυτεχνείο είναι ένα συμβάν. Ένα στιγμιαίο γεγονός. Μια έκρηξη που επισπεύδει το τέλος της δικτατορίας. Και, ως ένα από τα τελευταία γεγονότα της σειράς αυτής της σκοτεινής περιόδου, επειδή πυροδοτεί το τέλος της και συνδέεται με αυτό, μυθοποιείται. Το Πολυτεχνείο δεν είναι απλό συμβάν. Είναι ένα σημαντικό συμβάν. Είναι μια ηφαιστιακή έκρηξη, με κέντρο το αίτημα της ελευθερίας σε ένα καθεστώς δικτατορίας. Η μυθοποίηση του γεγονότος δεν γίνεται από τους πρωταγωνιστές. Γίνεται από τους κατασκευαστές των μύθων, τις κομματικές ελίτ της, υπό την ευρύτερη έννοια αριστεράς, που κατά κάποιο τρόπο τους «προσλαμβάνουν» -εννοώ τους πρωταγωνιστές. Οι κομματικές ελίτ άντλησαν από την ακτινοβολία των πρωταγωνιστών επιρροή, κύρος και εξουσία. Δεν στρατεύτηκαν όλοι οι πρωταγωνιστές σε αυτό το άρρητο σχέδιο. Κάποιοι το δέχτηκαν, κάποιοι το αρνήθηκαν. Η Μεταπολίτευση στο σύνολό της, ιδιαίτερα την

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

του Λευτέρη Κουσούλη πρώτη δεκαετία, κινήθηκε σε μια ατμόσφαιρα επαναστατικής μυθοπλασίας. Το Πολυτεχνείο υπήρξε η πηγή αυτής της μυθοπλασίας. Η εκμετάλλευση του γεγονότος ξεπέρασε κάθε θεμιτό όριο και έφτασε στον παροξυσμό της. Αυτή η εκμετάλλευση εκκένωσε το αρχικό νόημα του γεγονότος, όπως συνήθως συμβαίνει στην ιστορία. Και, όπως συμβαίνει σε ο,τιδήποτε εκφυλίζεται σε ιδεολογία, όταν αυτό γίνεται «πομπώδες συμπλήρωμα δικαίωσης». Το μυθοποιημένο Πολυτεχνείο λειτούργησε και -πολύ λιγώερο σήμερα πια- λειτουργεί όπως κάθε μύθος. Καλύπτει ανομίες και αμαρτήματα. Νομιμοποιεί και δικαιώνει. Σήμερα δεν έχει τίποτα πια μείνει από την εκρηκτικότητα του Πολυτεχνείου. Αλλά μόνο καλό κάνουν στην ελευθερία οι θάνατοι των μύθων. Έχω μια συμπάθεια για τους πρωταγωνιστές του Πολυτεχνείου. Είναι συνομήλικοί μου. Γεννηθήκαμε το 1952. Κάνοντας την θητεία μου, στον Έβρο, εκείνη την εποχή, θα έλεγα ότι τίποτα σχεδόν δεν άκουσα για το γεγονός. Συναντήθηκα αργότερα μαζί του. Και στο αμφιθέατρο της Παντείου, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, αποζητούσα, όπως τώρα έτσι και τότε, την αλήθεια των γεγονότων απέναντι στους κατασκευαστές των μύθων. 81

Διαβάζοντας το Πολυτεχνείο μέσα από τα συνθήματα

α επιχειρήσουμε μιαν ανάγνωση του Πολυτεχνείου -και του «Πολυτεχνείου»: τα δύο συνυπάρχουν ούτως ή άλλως, αλλά αναιρούνται (σε δίκη με οικονομικό υπόβαθρο, ερωτάται ο μάρτυς για την προσωπικότητα του κατηγορουμένου: «είναι ήρωας του Πολυτεχνείου», έρχεται η απάντηση, πάει να πάθει αποπληξία ο υπέρ ού η μαρτυρία, ως απολύτως φυσιολογική ακούει την κατάθεση η έδρα...) και αλληλοσυμπληρώνονται (χωρίς αυτήν την αποκρυστάλλωση της εξεγερτικότητας, η ίδια η πατερναλιστική ανάγνωση του «λαού» από το κατ’ εξοχήν φεουδαρχικό μας σύστημα θα είχε επανέλθει ήδη από την δεκαετία του ΄70 στα προ Χούντας πλαίσια αντί να περιμείνει την δεκαετία του ΄90, ας πούμε) μιαν ανάγνωση βασισμένη σε κάτι που μπορεί να φανεί εκ πρώτης όψεως περιθωριακό. Το θεωρούμε, αντιθέτως, απόλυτα κεντρικό. Πρόκειται για τα συνθήματα:

Εργάτες, Αγρότες και Φοιτητές Το πρώτο το θυμόμαστε ήδη από τις ώρες που ανέβαινε ο πυρετός της συντελούμενης πράξης εξέγερσης - εκεί που το πράγμα είχε προσπεράσει την αίσθηση που είχε αφήσει πίσω η Νομική κάποιους μήνες νωρίτερα.

του Α.Δ.Παπαγιαννίδη «Εργάτες/Αγρότες/και Φοι/τη/τές!». Υπήρχε όντως μια προσέλευση κόσμου, σιγά-σιγά και στα περίγυρα. Δεν πολυαντιστοιχούσε, όμως, στο σύνθημα. Το θέτει, αυτό, ως παρατήρηση, ένας δύσπιστος Θωμάς, σε μιαν από τις ατελείωτες και γνήσια ηλεκτρισμένες διαδικασίες των αμφιθεάτρων. Φυσικά τον ταπώνουν -το σύνθημα ηχεί τόσο ωραία, τόσο σωστά... Μετά από λίγο, κεντρικός συντελεστής της κατάληψης (ο οποίος την είχε καταγράψει όμως την παρατήρηση) έρχεται να ανακοινώσει την προσέλευση μιάς, πάντως, ομάδας, από τις δυο που έλειπαν από το σύνθημα: «οι αγρότες είναι εδώ». Με αναγωγή στην αγροτική εξεγερτικότητα του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα, με Κιλελέρ και με Ρεμπελιό των Ποπολάρων στην συλλογική συνείδηση, δεν είναι και λίγο! Βέβαια, η αλήθεια ήταν λίγο πιο προσγειωτική: είχαν φθάσει στο κέντρο της εξεγερτικότητας των ημερών άνθρωποι διαμαρτυρόμενοι από τα Μέγαρα. Διαμαρτυρόμενοι γιατί τους ξήλωναν, τότε, τα λιόδεντρά τους (με απαλλοτρίωση, αλλά αυτά δεν μετρούσαν: η Χούντα ήταν που απαλλοτρίωνε έστω και με καλές τιμές -άρα «κακόν») για να προχωρήσει η χωροθέτηση ενός ακόμη διϋλιστηρίου, στην Πάχη ήταν, η επένδυση της ΣΤΡΑΝ/του Στρατή Ανδρεάδη... Το άλλο, πολύ πιο ουσιώδες σκέλος, εκείνο των εργατών, πήγε πίσω: η αρνητική στάση της ΑΝΤΙ-ΕΦΕΕ, του ΚΚΕ δεν λειτούργησε θετικά. Ούτε και ο ΡΗΓΑΣ είναι θετικός. Βέβαια, στην Αίθουσα Γκίνη έχει συνέλευση εργατικών ενώσεων(;), πάντως η σχετική διακήρυξη που γράφεται... δεν γίνεται δεκτή από το Συντονιστικό. Κάποια στιγμή κυκλοφορεί, άγνωστο πού τυπωμένη, αλλά δεν εντάσσεται στο κεντρικό κορμό.

Ψωμί - Παιδεία – Ελευθερία Το δεύτερο σύνθημα, επίσης των πρώτων ωρών, είχε ακόμη μεγαλύτερη διάδοση, αλλά και επιβιωσιμότητα στα χρόνια που ακολούθησαν. Πρόκειται για το «Ψωμί/ Παιδεία/Ελευ/θε/ρία!». Δέσποζε στις πορείες του Πολυτεχνείου, ακόμη και όταν οι βασικοί συντελεστές της κατάληψης είχαν προ πολλού πάψει να προσέρχονται.... 82

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Αφιέρωμα Μ’ αγώνες καταχτιούνται... Πάμε, όμως, σ’ ένα τελείως διαφορετικό σύνθημα. Ετούτο πήγασε από την εμπειρία του Πολυτεχνείου, όμως απογειώθηκε και βρέθηκε στο κέντρο της πολιτικής πραγματικότητας της Μεταπολίτευσης αργότερα. Με έναυσμα -και συμβολική δικαίωση- τις πορείες του Πολυτεχνείου. Μετά από κάποια χρόνια, τότε δηλαδή που είχαν απομακρυνθεί οι βασικοί συντελεστές της κατάληψης, όσο κι αν συνέρρεαν πολλοί (πλήθος μέγα...) άλλοι. «Μ΄αγώνες/καταχτι/ούνται/τα δι/καιώ/ματά/μας!».

Με δεδομένες τις πραγματικές, απόλυτα πραγματικές συνθήκες ανελευθερίας του τέλους της Επταετίας -η έκρηξη της Νομικής και η καταστολή που ακολούθησε (από εκεί και η πρώτη πορεία φοιτητών προς το Μετσόβιο), η απαγόρευση της Πρυτανείας στην ΑΣΟΕΕ ακόμη και για σύγκληση συνέλευσης στο κτίριο (όθεν η άλλη πορεία, δια Πατησίων, πάλι προς το Μετσόβιο), η συνολική απαγόρευση των φοιτητικών εκλογών λειτουργεί τότε όχι μόνον συμβολικά -, με διάχυτη στο κοινωνικό σώμα την αίσθηση της επιβολής, το «Ελευθερία» κυριολεκτείται απόλυτα. Εκείνο συμπαρασύρει, αυτονόητα τότε, το «Παιδεία»: το πόσο η απόλυτη, η άκριτη αντιστροφή της ατμόσφαιρας υπερπειθάρχησης όλων των μεταπολεμικών χρόνων στον χώρο της Ανώτατης Εκπαίδευσης (ας την αφήσουμε καλύτερα στην ησυχία της, την Παιδεία...) οδήγησε, με την επίκληση του Πολυτεχνείου, στα διαλυτικά φαινόμενα επόμενων δεκαετιών, είναι μια άλλη ιστορία... Μένει, βέβαια, το «Ψωμί». Ασφαλώς η Ελλάδα του τέλους 1973 ήταν μια χώρα, μια κοινωνία, μια βιωμένη πραγματικότητα πολύ πιο φτωχική όχι μόνον από σήμερα (στο μέσον της κρίσης), ή και τις εικόνες της δεκαετίας του 2000 (δηλαδή στο απόγειο), αλλά και από την δεκαετία του ΄80 -όταν ξεκινούσε (όπως δρομολογήθηκε) η απογείωση. Όμως, με τίποτε δεν υπήρχε διεκδίκηση ευρύτερη του «ψωμιού» -αν κάτι, υπήρχαν ανισότητες, υπήρχε και επιβολή των «πάνω» προς τους «κάτω». Υπήρχε, όμως, και αυτό υπέρρεε όχι στων εξεγερμένων του Πολυτεχνείου αλλά μάλλον στων γονιών τους τον νου, η αίσθηση οικονομικής υποχώρησης -κάτι με την πετρελαϊκή κρίση, κάτι με την πληθωριστική έκρηξη της δεκαετίας του ΄70. Αυτό, στρεβλωμένο/διορθωμένο κατά την εξεγερτικότητα, ήταν φρονούμε το «Ψωμί!»... ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Περισσότερο φρονούμε, παρ’ ό,τι άλλο, η ιαχή αυτή -που δεν ήταν σύνθημα πιά, ήταν νικητήριος παιάνας! -συμβόλισε την όλη Μεταπολίτευση. Και αποκρυστάλλωσε την συνολική παρεξήγηση της Μεταπολίτευσης. Που θέλησε να πει τι; Ότι η εξέγερση, ότι η λαϊκή διεκδίκηση, ότι η διαδήλωση, ότι η απαίτηση «του δίκιου», αυτή και φέρνει την δικαίωση. Τα άλλα, οι θεσμοί, οι διαδικασίες, οι συσχετισμοί, η άβολη πραγματικότητα -αυτά ακολουθούσαν. Οφείλουν να συμμορφώνονται. Χρειάστηκαν 4 δεκαετίες για να προσγειωθεί, αυτό, κάπου….. Και εκεί κοντά, προέκυψε το άλλο, το ουσιαστικό δίδυμο με το «Μ’ αγώνες..», προέκυψε και το σύνθημα «Νόμος/είναι/το δίκιο του/ ερ/γά/τη!» Πιο δομημένο αυτό, άργησε λιγάκι. Όμως, κι αυτό «ανέβηκε» όταν πλέον η λατρεία της δυναμικής κινητοποίησης (με το Πολυτεχνείο πλέον, ως ιδεοτυπική αναφορά, σιγά-σιγά ως κινητοποιός μνήμη) είχε ολοκληρωτικά επικρατήσει. Το σύνθημα αυτό εκπλήρωσε την πιο ουσιαστική αποδομητική λειτουργία - επειδή... τηρήθηκε, όχι βέβαια υπέρ «του εργάτη», αλλά υπέρ όσων σωστά οργανωμένοι διεκδίκησαν «το δίκιο» -ως προς την λογική του (ούτως ή άλλως πάντα χλωμού στην προ-νεωτερική Ελληνική πραγματικότητα) κράτους δικαίου. Το οποίο -μας λένε τουλάχιστον τα βιβλία- αποτελεί βασικό συστατικό της «Δυτικού τύπου» ανάπτυξης κλπ. Αντί για Υστερόγραφο: από την επιβίωση των συνθημάτων που γέννησε το Πολυτεχνείο και η μνήμη του (και το άλεσμα της μνήμης αυτής σε πολιτική πρώτη ύλη, εν πολλοίς από ανθρώπους που λίγη σχέση είχαν με το ίδιο το Πολυτεχνείο, με την αντιστασιακή δράση -εσωτερικού, τουλάχιστον- με την εξεγερτικότητα έστω), προέκυψε, ιδίως από την εκφώνηση σκοπιμότητας των επιγενομένων, το άλλο σύνθημα: «Το Πολυτεχνείο ζεί». 83

Μαρτυρία ενδεκάχρονου

Νοεμβρίου 1973. Έχουμε πάει οικογενειακώς στο Πρώτο Νεκροταφείο, να κάνουμε τρισάγιο σε οικείο πρόσωπο. Μπαίνοντας στον χώρο του νεκροταφείου, βλέπουμε ένα μουντό και βουβό πλήθος μαζεμένο. Είναι το μνημόσυνο του Γεωργίου Παπανδρέου. Μετά το τρισάγιο, επιστρέφουμε προς την έξοδο του νεκροταφείου. Το κλίμα έχει αλλάξει. Το πλήθος είναι τώρα αγριεμένο. Στεκόμαστε και παρακολουθούμε. Στην αρχή το πλήθος φωνάζει: «Παπανδρέου-Παπανδρέου». Μετά από λίγη ώρα, το σύνθημα αλλάζει: «Δημοκρατία-Δημοκρατία». Μετά από κάποια ώρα, νέα αλλαγή συνθήματος: «Κάτω ο Παπαδόπουλος, κάτω ο Παπαδόπουλος». Γύρω από το πλήθος, κυκλοφορούν αστυνομικοί με πολιτικά και μιλάνε με πομπούς. Ο καιρός μουντός, συννεφιασμένος, στεγνός. Φύγαμε και δεν είδαμε την διαδήλωση που ακολούθησε στην οδό Αναπαύσεως, τις συλλήψεις και τις προσαγωγές. Ήταν το πρώτο επεισόδιο της αλυσσίδας γεγονότων που οδήγησαν στο Πολυτεχνείο. Ήμουν παρών, από καθαρή σύμπτωση.

16 Νοεμβρίου. Ο κύριος Σιγάλας, ο καθηγητής μας των Μαθηματικών, φτάνει για το προγραμματισμένο μάθημα. Φορώντας την καμπαρτίνα του και κρατώντας την τεράστια μαύρη καθηγητική τσάντα του στο χέρι, πηγαινοέρχεται νευρικά στο σαλόνι. Τελικά το μάθημα ακυρώνεται και φεύγει να πάρει το λεωφορείο για το σπίτι του στην Πεντέλη. Από πάνω μας, στον συννεφιασμένο αττικό ουρανό, πετάει συνέχεια ένα ελικόπτερο. Δεκαετίες μετά, πληροφορήθηκα πρωτογενώς ότι ο Παπαδόπουλος είχε δώσει εντολή να υπερίπταται της Αθήνας ελικόπτερο προς εκφοβισμό. 17 Νοεμβρίου. Νωρίς το πρωί. Από το παράθυρο του πρώτου ορόφου του σπιτιού μου στην Φιλοθέη, στην πρώτη παράλληλο της λεωφόρου Κηφισσίας, παρακολουθώ τα τεθωρακισμένα να κατεβαίνουν την Κηφισσίας. Ο ήχος από τις ερπύστριες με συνόδευσε για πολλά χρόνια, μέχρι που τελείωσα το σχολείο πολλές νύχτες μπέρδευα τον ήχο των αυτοκινήτων νομίζοντας ότι ακούω ερπύστριες. Στην μαυρόασπρη τότε τηλεόραση βλέπω αργότερα τους συλληφθέντες φοιτητές, σωριασμένους σ’ έναν διάδρομο. Τους παίρνει συνέντευξη ο Μαστοράκης. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Αφιέρωμα Σάββατο 17 Νοεμβρίου. Μεσημεριανό γεύμα, με το ραδιόφωνο ανοικτό. Ο Παπαδόπουλος κηρύσσει με διάγγελμα τον στρατιωτικό νόμο. Ουρλιάζει υστερικά. Η φωνή του σήμερα θα προκαλούσε θυμηδία. Τότε όχι. Η δασκάλα των γαλλικών ρωτάει: «C’est qui?». Ο πατέρας μου της απαντά: «C’ est un fou». («Ποιός είναι;»«Ένας τρελλός.») Παρασκευή 23 Νοεμβρίου. Της Αγίας Αικατερίνης. Τα τηλέφωνα κομμένα Το σπίτι του παππού μου στο Παλαιό Ψυχικό (Κοκκώνη 23) είναι ακριβώς απέναντι από το σπίτι του Θάνου Καψάλη, υπουργού της κυβέρνησης Μαρκεζίνη. Το πρωί ο αστυνομικός που φρουρούσε το σπίτι έχει εξαφανιστεί. Στην στάση Αρσάκειο έχει σταθμεύσει ένα τεθωρακισμένο. Ο Παπαδόπουλος είναι παρελθόν. Χειμώνας 1973-4. Στο σχολείο μου εμφανίζεται ένα περιπολικό. Όλα τα παιδιά μαζευόμαστε στο παράθυρο και φωνάζουμε «κάτω η χούντα». Το καθεστώς έχει χάσει την όποια αποδοχή είχε. Τώρα η χούντα θα κινηθεί στο κενό, μέχρι τον δραματικό Ιούλιο του 1974.

Εορτασμός Πολυτεχνείου 1980. Μετέχω στην επίσημη αντιπροσωπεία του σχολείου μου στον εορτασμό. Δεν είναι και τόσα χρόνια από τα γεγονότα, οι μνήμες είναι νωπές, οι νεολαίοι του Πολυτεχνείου δεν έχουν κάν τριανταρήσει ακόμα. Φτάνοντας στο Πολυτεχνείο, παθαίνω σοκ: στην πλατεία του Μουσείου και στον χώρο μπροστά στο Πολυτεχνείο κυριαρχούν εκπρόσωποι κομμάτων που ήταν απόντα ή ανύπαρκτα στα γεγονότα, ντουντούκες με συνθήματα κομμάτων, πάγκοι όπου επωλούντο περιοδικά πορνογραφικού περιεχομένου. Σκουπίδια παντού. Θυμήθηκα το διήγημα του Βλαχογιάννη για τον εορτασμό της Εξόδου του Μεσολογγίου, όπου ο ηλικιωμένος βετεράνος αποστρέφει το βλέμμα του από την μεγαλοπρεπή πομπή και τις φανφάρες, λέγοντας στον μικρό εγγονό του ότι όλα αυτά δεν έχουν τίποτα το κοινό με την Έξοδο. Και όταν, αργότερα, βλέπει έναν γέρο ζητιάνο να παίζει, καθισμένος κατάχαμα, στο σουραύλι του, μία λυπητερή μουσική, γυρίζει και λέει στο παιδί: «Παιδί μου, έτσι ήταν η Έξοδος.»

ΜΗΜ

Στην οδό Κότσικα, 17 Νοεμβρίου 1973

ο καλοκαίρι του 1973 παραθερίζαμε οικογενειακώς στο Ναύπλιο. Μαζί μας έμεινε για λίγες μέρες η γνωστή μας οικογένεια Σπαρτίδη. Ο Άθως Σπαρτίδης, πανίσχυρος Γενικός Διευθυντής του υπουργείου Συντονισμού, αδύνατος, με γκρίζο κοντοκουρεμένο μουστάκι, γυαλιά φυμέ, τα τυπικά της δεκαετίας του ’60 με τις οξείες γωνίες, άτεγκτος, αυστηρός, αντικομμουνιστής, παλαιομοδίτης, καθαρευουσιάνος, ακέραιος, αδέκαστος, οξύθυμος και δεξιός. Όχι τυχαίο πρόσωπο. Ήταν γυιός αξιωματικού που σκοτώθηκε ηρωϊκά μαχόμενος στην Αλβανία στις αρχές του ’41. Σπούδασε οικονομικά στην (τότε) Ανωτάτη Εμπορική και μετά ως υπότροφος στην LSE, μεταπολεμικά διετέλεσε ιδιαίτερος του Ζολώτα. Εξελίχθηκε την δεκαετία του ’60 (προ της Δικτατορίας) σε Γενικό Διευθυντή στο κορυφαίο υπουργείο. Μαζί με τον Σπαρτίδη, στο Ναύπλιο του καλοκαιριού του ’73, η γυναίκα του, η δεκαοκτάχρονη κόρη του και ο δεκαεξάχρονος γιός του, ο Αλέξανδρος. Τον Αλέξανδρο τον θυμάμαι σαν να τον βλέπω μπροστά μου. Ήταν ένας χαρούμενος, φλύαρος έφηβος,

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

με κατσαρά μαλλιά και γυαλάκια, με χιούμορ, άκρως πολιτικοποιημένος σε αντιδικτατορική κατεύθυνση, σε πλήρη, ριζική, ασυμφιλίωτη αντίθεση με τον υπερδεξιό αντικομμουνιστή πατέρα του, με τα κατοχικά και εμφυλιοπολεμικά βιώματα. Αντιθέτως ο Αλέξανδρος ήταν παιδί των sixties, μιάς εποχής απελευθερωτικής, ρηξικέλευθης, επαναστατικής. Ήταν επόμενο το χάσμα των γενεών μεταξύ πατέρα και υιού Σπαρτίδη. Στο Πολυτεχνείο, ο Αλέξανδρος, αγνοώντας, όπως όλοι μας τότε, τα σκοτεινά γεωπολιτικά παιχνίδια που παίχτηκαν στην πλάτη του ελληνικού λαού και της ελληνικής νεολαίας, γεμάτος επαναστατικό ενθουσιασμό και ηρωϊκή διάθεση, αποφάσισε να συμμετάσχει στο ιστορικό γεγονός της νεανικής εξέγερσης. Μαζί με άλλους τρεις συμμαθητές του, και αφού (πέρα από κάθε λογική) τους επετράπη από την Λεόντειο Σχολή όπου φοιτούσαν να αποχωρήσουν, πήγαν τον ηλεκτρικό και κατέβηκαν στην πλατεία Βικτωρίας. Ανεβαίνοντας την οδό Κότσικα, ένα στενό που συνδέει την Πατησίων με την Μαυροματαίων, δέχθηκαν πυροβολι85

σμούς από την ταράτσα του ΟΤΕ, όπου ήταν εγκατεστημένοι ελεύθεροι σκοπευτές. Από μία πολυκατοικία βγήκε ένας αρχιτέκτων και τους φώναξε να μπουν μέσα. Οι τρεις μπήκαν στην είσοδο γης πολυκατοικίας, ο Αλέξανδρος κατά ανεξήγητο τρόπο συνέχισε να τρέχει μπροστά. Ίσως ήθελε να φτάσει οπωςδήποτε στο Πολυτεχνείο. Η συνέχεια από το ρεπορτάζ: «Αλέξανδρος Σπαρτίδης, 16 ετών, μαθητής. Στις 10.30 με 11.00 περίπου το πρωί της 17.11.1973, ενώ βάδιζε στη διασταύρωση των οδών Πατησίων και Κότσικα, τραυματίστηκε θανάσιμα στην κοιλιά από πυρά της στρατιωτικής φρουράς που ενέδρευε στην ταράτσα του Ο.Τ.Ε. Με διαμπερές τραύμα μεταφέρθηκε στο Κ.Α.Τ., όπου τον βρήκε νεκρό ο πατέρας του.» Πιο αναλυτικά: η σφαίρα χτύπησε τον Αλέξανδρο από πίσω. Ο αρχιτέκτων βγήκε έξω και τον έβαλε στο αυτοκίνητό του για να τον πάει στο ΚΑΤ. Ο Αλέξανδρος πρόλαβε και του είπε το τηλέφωνο της μητέρας του, που εργαζόταν στην Τράπεζα της Ελλάδος. Όταν έφτασαν στο ΚΑΤ, ο Αλέξανδρος ήταν νεκρός. Ο αρχιτέκτων ειδοποίησε την μητέρα, αυτή τον πατέρα, πήγαν στο ΚΑΤ, αλλά δεν πρόλαβαν τον Αλέξανδρο ζωντανό. Στην κηδεία του Αλέξανδρου, το Πρώτο Νεκροταφείο ήταν ζωσμένο από παντού από την αστυνομία. Από το κέντρο ακούγονταν πυροβολισμοί. Ήταν μία σιωπηλή κηδεία. 86

Στην Δίκη του Πολυτεχνείου, το καλοκαίρι του 1975, ο Άθως Σπαρτίδης πήγε και κατέθεσε ότι για τον θάνατο του γυιού του Αλέξανδρου ευθύνονταν αυτοί που τον παρέσυραν ιδεολογικά, ευθύνονταν οι κακές συναναστροφές του και επιρροές «από τους μαρξιστάς». Αμετανόητος μέχρι τέλους. Η στάση μιάς γενιάς, της γενιάς της Κατοχής, έχει τεράστιες ευθύνες γιά το χάσμα των γενεών και την αποδόμηση των κοινωνικών αξιών που ακολούθησε την δικτατορία και οδήγησε την ελληνική κοινωνία στην παρακμή και την (πρωτίστως ηθική) χρεωκοπία. Στην Δίκη προσήχθη και ο δολοφόνος, ένα αστυνομικός. Μάρτυς κατηγορίας ένας συνάδελφός του, που βρισκόταν μαζί του στην ταράτσα. Ο μάρτυς κατέθεσε ότι, όταν τον είδε να ετοιμάζεται να πυροβολήσει τον Αλέξανδρο, του φώναξε «μη ρίχνεις», αλλά ο άλλος δεν τον άκουσε και πυροβόλησε. Ο δολοφόνος φυλακίστηκε και έμεινε στην φυλακή για τουλάχιστον είκοσι χρόνια. Εγώ θυμάμαι συγκλονισμένος αλλά δεν γιορτάζω το Πολυτεχνείο, γιατί αισθάνομαι ότι οι χειρότεροι της γενιάς του Αλέξανδρου έστησαν χορό και οργάνωσαν την μεταπολιτευτική φαυλοκρατία τους πάνω στο πτώμα του.

Μ.Η.Μ ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Αφιέρωμα

Μέρες του ΄73 του Μελέτη Μελετόπουλου

ο 1973 ήταν μία χρονιά γεμάτη γεγονότα, και το Πολυτεχνείο ήταν η δραματική τους κατάληξη. Η δικτατορία είχε κλείσει έξι χρόνια ζωής. Η δυναμική της είχε ουσιαστικά εξαντληθεί και, παρά την φαινομενική παντοδυναμία του δικτάτορα Γ. Παπαδόπουλου, είχαν εκδηλωθεί σοβαρές διαφωνίες μεταξύ των ηγετικών της στελεχών. Αλλά και οι νεώτεροι αξιωματικοί, οι λεγόμενοι «κανταφικοί», υπό την ιδεολογική επιρροή του διοικητή της Στρατιωτικής Αστυνομίας ταξίαρχου Ιωαννίδη, έκαναν εσωτερική αντιπολίτευση στο καθεστώς του Παπαδόπουλου, το οποίο χαρακτήριζαν διεφθαρμένο και συμβιβασμένο. Το χειρότερο για την δικτατορία ήταν ότι η μεταπολεμική οικονομική ανάπτυξη είχε φθάσει στα όριά της, και ήδη από το 1972 είχαν εμφανισθεί σοβαρές πληθωριστικές πιέσεις στην ελληνική αγορά. Τον Φεβρουάριο κατελήφθη για δύο ημέρες η Νομική Σχολή Αθηνών, από φοιτητές που διαμαρτύρονταν για την διακοπή της αναβολής στράτευσής τους λόγω σπουδών. Η Δικτατορία είχε εντοπίσει πολιτικοποιημένους φοιτητές με αντιδικτατορικά αισθήματα και ανακάλυψε την «ευρεσιτεχνία» να τους στείλει φαντάρους, ώστε να απαλλαγεί από την παρουσία τους στα φοιτητικά αμφιθέατρα. Τον Μάρτιο πραγματοποιείται νέα κατάληψη της Νομικής, αλλά αυτήν την φορά κατόπιν αιτήματος της Συγκλήτου παρεμβαίνει η Αστυνομία και πραγματοποιούνται δεκάδες συλλήψεις. Τον Απρίλιο οι εφημερίδες Βραδυνή και Θεσσαλονίκη δημοσιεύουν δηλώσεις του διαβιούντος με δική του απόφαση στο Παρίσι Κωνσταντίνου Καρα-

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

μανλή και το καθεστώς διατάσσει την κατάσχεση των φύλλων τους. Οι πραγματικοί όμως αντιστασιακοί, επί του εδάφους και όχι από τα πολυτελή ενδιαιτήματά τους στο εξωτερικό, είναι αυτοί που υφίστανται τις συνέπειες των πράξεών τους: όπως ο αξιωματικός Σπύρος Μουστακλής, που συλλαμβάνεται τον Μάϊο και βασανίζεται άγρια στο ΕΑΤ-ΕΣΑ. Στις 23 Μαϊου εκδηλώνεται το κίνημα του Πολεμικού Ναυτικού, το οποίο καταστέλλεται άγρια από την δικτατορία. Το Ναυτικό ποτέ δεν δέχθηκε ψυχικά το απριλιανό καθεστώς και διατήρησε την σχετική αυτονομία του. Ο κυβερνήτης του «Βέλος» Νίκος Παππάς, συμμετέχοντας σε νατοϊκή άσκηση, διέφυγε στην Ιταλία και ζήτησε πολιτικό άσυλο. Το κίνημα και η υπόθεση του «Βέλος» προκάλεσε διεθνή σάλο. Ο Παπαδόπουλος, επιδιώκοντας την μακροημέρευση της εξουσίας του, αποφασίζει να ημι-πολιτικοποιήσει το καθεστώς. Έχει δεχθεί προς αυτήν την κατεύθυνση και ισχυρές αμερικανικές πιέσεις, διότι οι ΗΠΑ αισθάνονται ότι εκτίθενται συνεργαζόμενες με ένα αυταρχικό τριτοκοσμικό καθεστώς [σχετικές αναφορές στο βιβλίο μου Η ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑΡΧΩΝ, εκδ. ΠΑΠΑΖΗΣΗ, γ’ έκδοση]. Ο δικτάτωρ αποσκοπεί να παραχωρήσει ένα μέρος της εξουσίας του, ώστε να διατηρήσει επ’ αόριστον τον έλεγχο των τομέων που τον ενδιαφέρουν (ένοπλες δυνάμεις, εξωτερική πολιτική, εσωτερική ασφάλεια). Την 1η Ιουνίου ο Παπαδόπουλος εξαγγέλλει την εγκαθίδρυση «αβασιλεύτου δημοκρατικού καθεστώτος» και στις 29 Ιουλίου διενεργείται παρωδία δημοψηφίσματος για την κατάργηση της Μοναρχίας, 87

που επικυρώνεται με 78,4% υπέρ και 21,6% κατά. Στις 19 Αυγούστου ο Παπαδόπουλος ορκίζεται πρόεδρος, στις 20 Αυγούστου χορηγεί γενική αμνηστία και αίρει τον στρατιωτικό νόμο και στις 8 Οκτωβρίου διορίζει πρωθυπουργό τον παλαιό πολιτικό Σπύρο Μαρκεζίνη. Ταυτόχρονα, αποστρατεύονται και παραιτούνται όλοι οι στρατιωτικοί που κατέχουν κυβερνητικά αξιώματα. Ο Παπαδόπουλος υφίστατο ισχυρές εσωτερικές και εξωτερικές πιέσεις να πολιτικοποιήσει το δικτατορικό καθεστώς. Την προηγούμενη χρονιά, ο Ελληνοαμερικανός αντιπρόεδρος των ΗΠΑ Σπάϊρο Άγκνιου είχε επισκεφθεί επισήμως την Ελλάδα. Όταν έκλεισαν οι πόρτες, μετέφερε το αμερικανικό μήνυμα στον Παπαδόπουλο, που συνοψιζόταν στην φράση «Ταχύτατη πολιτικοποίηση». Συν ο πληθωρισμός, που εμφανίστηκε απειλητικός για την μακρά ευημερία που είχε απολαύσει η Ελλάδα από την δεκαετία του ’50, όταν η επιτυχημένη οικονομική πολιτική του τότε υπουργού Συντονισμού της κυβέρνησης του Εθνικού Συναγερμού, του Σπύρου Μαρκεζίνη, είχε οδηγήσει την χώρα σε πρωτοφανείς ρυθμούς ανάπτυξης.

Τον αρχιτέκτονα της επιτυχούς εκείνης πολιτικής επέλεξε ο Παπαδόπουλος, που αυτοανακηρύχθηκε εν τω μεταξύ «Πρόεδρος της Δημοκρατίας» το καλοκαίρι του 1973, ως πρωθυπουργό του. Είχε προηγηθεί μακρό παρασκήνιο μυστικών διαβουλεύσεων μεταξύ του Παπαδόπουλου και του Μαρκεζίνη. Ο δικτάτωρ επεδίωκε μία ομαλή έξοδο προς ένα ελεγχόμενο από τον ίδιον κοινοβουλευτικό καθεστώς. Ο δε Μαρκεζίνης αποσκοπούσε να διεξαγάγει τις πρώτες εκλογές μετά το 1964 και να επαναφέρει τον κοινοβουλευτισμό, κάτι που-όπως πίστευε-θα βραχυκύκλωνε και θα εξουδετέρωνε νομοτελειακά τους μηχανισμούς της δικτατορίας. Ήδη την ημέρα της ορκωμοσίας του παραιτήθηκαν όλοι οι στρατιωτικοί, συνεργάτες του Παπαδόπουλου, που κατείχαν κυβερνητικά αξιώματα. Ο μόνος όρος που έθεσε ο Μαρκεζίνης στον Παπαδόπουλο ήταν να διενεργηθούν άμεσα εκλογές, και πράγματι συμφωνήθηκε οι εκλογές να πραγματοποιηθούν στις αρχές του 1974. Παρά την σφοδρή αντίθεση του αρχηγού της προδικτατορικής Δεξιάς Παναγιώτη Κανελλόπουλου, του πρωθυπουργού που ανετράπη από τους συνταγματάρχες το 1967 και συμ-

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Αφιέρωμα βολικής ηγετικής μορφής του αντιδικτατορικού αγώνα, η εξαγγελία εκλογών, έστω και υπό την εποπτεία της στρατιωτικής χούντας, συνάντησε σημαντική αποδοχή από την δεξιά μέχρι την μετριοπαθή αριστερά, ως έστω συμβιβαστική και μεταβατική διέξοδος από το πλήρες αδιέξοδο. Ας σταματήσουμε εδώ την αφήγηση και ας φανταστούμε ότι δεν γνωρίζουμε την συνέχεια. Η συνέχεια θα μπορούσε να είναι μία σύντομη αλλά επιτυχής διακυβέρνηση του ιδιοφυούς Μαρκεζίνη, διεξαγωγή εκλογών τον Φεβρουάριο, ανάδειξη ενός κοινοβουλίου με αρκετά κόμματα όλων των αποχρώσεων (πλην των κομμουνιστικών), σταδιακή πολιτικοποίηση και μετεξέλιξη του Παπαδόπουλου σε ένα είδος ημι-διακοσμητικού προέδρου για δύο προεδρικές θητείες. Κάποια στιγμή, αναπόφευκτα, η δυναμική των εξελίξεων θα οδηγούσε σχετικά ομαλά σε παροπλισμό του Παπαδόπουλου και σε επιστροφή των δημοκρατικών θεσμών. Το κυριώτερο, φυσικά, θα ήταν ότι δεν θα είχε ανέλθει στην εξουσία ο Ιωαννίδης και δεν θα είχε συμβεί η κυπριακή τραγωδία. Αλλά στην ιστορία δεν υπάρχουν «αν». Αυτό που πράγματι συνέβη και άλλαξε τον ρου των πραγμάτων, ήταν ότι στις 6 Οκτωβρίου εξερράγη ο αραβοϊσραηλινός πόλεμος του Γιόμ Κιπούρ (6-26 Οκτωβρίου). Ο Μαρκεζίνης ορκίστηκε πρωθυπουργός στις 8 Οκτωβρίου 1973, δύο ημέρες μετά την έναρξη του πολέμου. Ο Μαρκεζίνης εξ αρχής υπονόμευσε την δοτή, όπως την ονόμασε ο ίδιος, εξουσία του. Φάνηκε εξ αρχής ενδοτικός στις απαιτήσεις του Παπαδόπουλου να ελέγχει πλήρως τις εξελίξεις, και συμπεριέλαβε στην κυβέρνησή του, εκτός από τους πολιτικούς του φίλους και συνεργάτες του μικρού του Κόμματος των Προοδευτικών (Καψάλης, Ευταξίας, Αλεξιάδης, Ζουρνατζής κ.ά.), και στελέχη του παπαδοπουλικού καθεστώτος (Γιάκας, Τσούμπας, Ξανθόπουλος-Παλαμάς, Εφέσιος) που υπέδειξε ο Παπαδόπουλος. Άρα δεν ήλεγχε την κυβέρνηση που σχημάτισε. Ο δε Παπαδόπουλος ευφυώς δεν επέτρεψε την αποστασιοποίηση που ο Μαρκεζίνης επεδίωκε να έχει από τον δικτάτορα, ώστε να λειτουργήσει ως μεταβατική προσωπικότητα. Το δεύτερο, ακόμη πιο σοβαρό έλλειμμα του Μαρκεζίνη, ήταν ότι εξ αρχής ετάχθη εναντίον της αμερικανικής πολιτικής. Είχε ήδη αρθρογραφήσει κατά του ελλιμενισμού του Έκτου Στόλου σε ελληνικούς λιμένες, ενώ η Ελλάδα ήταν βασικός κρίκος στην αμερικανική και νατοϊκή γεωπολιτική αρχιτεκτονική στην Ανατολική Μεσόγειο. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Δύο ημέρες μετά την πρωθυπουργοποίηση του Μαρκεζίνη, στις 10 Οκτωβρίου 1973, σε κοινή σύσκεψη Παπαδόπουλου-Μαρκεζίνη-υπουργού Εξωτερικών, αποφασίστηκε το ελληνικό κράτος να μην επιτρέψει την ελεύθερη διέλευση αμερικανικών πολεμικών αεροσκαφών για την ενίσχυση του εμπόλεμου Ισραήλ. Το επιχείρημα του Μαρκεζίνη ήταν τα πιθανά αντίποινα από τις αραβικές χώρες σε επίπεδο προμήθειας πετρελαίου. Ο Μαρκεζίνης ορθώς διέβλεψε την αντίδραση των αραβικών κρατών. Στις 17 Οκτωβρίου ο ΟΠΕΚ αποφάσισε να διπλασιάσει την τιμή πώλησης του πετρελαίου, με αποτέλεσμα ο πλανήτης να βυθιστεί σε πολυετή πληθωριστική ύφεση. Αλλά η Ελλάδα ήταν μέλος του δυτικού κόσμου και σύμμαχος των ΗΠΑ, στις οποίες χρωστούσε την νίκη επί των κομμουνιστών στον Εμφύλιο Πόλεμο και το Σχέδιο Μάρσαλ. Παραμένει ιστορικά ανεξήγητο γιατί το δίδυμο Παπαδόπουλου-Μαρκεζίνη αποφάσισε την απόρριψη της στρατιωτικής συνδρομής του Ισραήλ, ποιός το εισηγήθηκε, ποιός έπεισε ποιόν, και αν υπήρχαν βαθύτερες γεωπολιτικές σκοπιμότητες πίσω από αυτό. Επίσης παραμένει ιστορικά αδιευκρίνιστη η σχέση των γεγονότων του Πολυτεχνείου με αυτήν την απόφαση. Ο ίδιος ο Μαρκεζίνης ισχυρίστηκε πολλές φορές (και σε συνέντευξή του στον γράφοντα το 1983) ότι ανατράπηκε γιατί εμπόδισε τον ανεφοδιασμό των αμερικανικών αεροπλάνων από την αμερικανική βάση της Σούδας. Αλλά αποδείξεις δεν υπάρχουν, μόνον συσχετισμοί εκ των υστέρων. Σε κάθε περίπτωση: είτε διότι ο άξονας ΗΠΑ-Ισραήλ αισθάνθηκε ότι με το δίδυμο Παπαδόπουλου-Μαρκεζίνη δεν ελέγχει γεωστρατηγικά τον χώρο της Ανατολικής Μεσογείου και ενεργοποίησε κάποιους αθέατους μηχανισμούς, είτε διότι οι αδιάλλακτοι «κανταφικοί» απλά ήθελαν να ανατρέψουν τον Παπαδόπουλο για λογαριασμό τους, είτε διότι ο Παπαδόπουλος απέτυχε να εμπεδώσει την πολιτικοποίηση που επεδίωκε στην κοινή γνώμη αλλά και στους αξιωματικούς που τον στήριζαν, είτε λόγω ενός συνδυασμού κάποιων εκ των παραπάνω λόγων, η συνέχεια υπήρξε δραματική. Στις 4 Νοεμβρίου, στο μνημόσυνο του Γεωργίου Παπανδρέου στο Πρώτο Νεκροταφείο, ξέσπασαν οι πρώτες αντιδικτατορικές εκδηλώσεις (όπου το αρχικό σύνθημα «Παπανδρέου» εξετράπη από τους συγκεντρωμένους πολίτες και φοιτητές σε «Δημοκρατία» και στην συνέχεια σε «Κάτω ο Παπαδόπουλος»). Παρενέβη η αστυνομία και έγιναν συγκρούσεις. 89

Στις 6 Νοεμβρίου, στην σύνοδο του ΝΑΤΟ στην Χάγη, οι Έλληνες υπουργοί Αμύνης και Εξωτερικών Εφέσιος και Ξανθόπουλος-Παλαμάς δέχτηκαν οξύτατη κριτική από τον Κίσσιγκερ για την στάση της Ελλάδας στον αραβοϊσραηλινό πόλεμο. Στις 14 Νοεμβρίου το βράδυ, καταλαμβάνεται από σπουδαστές και φοιτητές άλλων σχολών το Πολυτεχνείο, χωρίς αρχικά αντίδραση της αστυνομίας. Το Πολυτεχνείο σύντομα καθίσταται πόλος προσέλκυσης φοιτητών και πολιτών, εκπέμπονται από τους εγκλωβισμένους φοιτητές δραματικές εκκλήσεις, η παγκόσμια κοινή γνώμη συγκινείται. Τα χαράματα της 17ης Νοεμβρίου, αφού μεταφέρθηκαν τεθωρακισμένα στο κέντρο της Αθήνας, ένας ίλαρχος έδωσε σε αντιπροσωπεία των φοιτητών προθεσμία εκκένωσης του κτιρίου. Στην συνέχεια, τεθωρακισμένο άρμα μάχης εισέβαλε μέσα στο Πολυτεχνείο ισοπεδώνοντας την καγκελόπορτα της κυρίας εισόδου. Εισήλθαν στρατιώτες των ειδικών δυνάμεων, που εκκένωσαν το κτίριο και παρέδωσαν τους εναπομείναντες φοιτητές στην αστυνομία. Εκτός Πολυτεχνείου, ελεύθεροι σκοπευτές αγνώστου ταυτότητας πυροβολούσαν όλη μέρα και σκότωσαν άσχετους πολίτες.

Ακολούθησε η κήρυξη στρατιωτικού νόμου από τον Παπαδόπουλο. To επόμενο τραγικό λάθος του Μαρκεζίνη είναι ότι, μετά την καταστολή του Πολυτεχνείου και μέσα στην γενική κατακραυγή, επισκέφθηκε την ανώτατη στρατιωτική ηγεσία στο Πεντάγωνο, ταυτιζόμενος έτσι πλήρως με το καθεστώς και τον στρατιωτικό νόμο που αυτό είχε επιβάλει. Ίσως ήλπιζε έτσι να επιβιώσει πολιτικά και να οδηγήσει την χώρα σε εκλογές. Αλλά ο Μαρκεζίνης δεν εθεωρείτο πλέον από κανέναν ως υπολογίσιμος παράγων σταθεροποίησης. Ούτε από την κοινή γνώμη ούτε από τις Ένοπλες Δυνάμεις ούτε από το απριλιανό καθεστώς. Όταν ο Παπαδόπουλος ανετράπη, μαζί με την κυβέρνηση Μαρκεζίνη, από τον Ιωαννίδη στις 25 Νοεμβρίου, κανείς δεν ασχολήθηκε και κανείς δεν έκλαψε για τον Μαρκεζίνη. Απλά όλοι θεώρησαν ότι «κάηκε», φιλοδοξώντας να παίξει έναν ρόλο που η συγκυρία καθιστούσε αδύνατο. Γνώρισα τον Σπύρο Μαρκεζίνη δέκα χρόνια μετά τα γεγονότα, συγκεκριμένα το καλοκαίρι του 1983. Ήμουν φοιτητής εξωτερικού, με δέχθηκε στο γραφείο του και μου μιλούσε ακατάπαυστα επί επτά ώρες (!). Ήταν ιδιοφυής, τέρας γνώσεων, μέγας ιστορικός και ένας από τους ελάχιστους επιτυχημένους «τσάρους της οικονομίας» στην Ελλάδα. Αλλά η αυτοπεποίθησή του με τρόμαξε. Ποτέ, σκέφτηκα, ένας πολιτικός δεν πρέπει να έχει τόσο θηριώδη, αλαζονική και απερίσκεπτη αυτοπεποίθηση. Ο Μαρκεζίνης ήταν έμπλεος εαυτού, πίστευε ότι έχει το αλάθητο, και το 1973 νόμισε ότι θα μπορούσε να τα βάλει ταυτόχρονα με την χούντα, τους Αμερικανούς και τον πληθωρισμό. Απέτυχε, και η αποτυχία του τον κατέστρεψε, και μαζί του και την χώρα. Από τον Σπύρο Μαρκεζίνη μένει ένα μεγάλο ανεκπλήρωτο «αν»: αν είχε επιτύχει το πείραμα δεν θα είχε υπάρξει η δικτατορία Ιωαννίδη, και ασφαλώς δεν θα είχε συμβεί η τραγωδία της Κύπρου. Η Μεταπολίτευση θα είχε γίνει ομαλά και όχι με αποδομήσεις, το ελληνικό κράτος και την ελληνική οικονομία θα είχε διαχειρισθεί ένας Ευρωπαίος πολιτικός με οικονομική διάνοια. Στην Ιστορία, όμως, δεν υπάρχουν «αν», μένει αυτό που τελικώς πραγματοποιείται και υφιστάμεθα όλοι μας. Και αυτό που υπέστη η χώρα είναι ότι το καθεστώς Παπαδόπουλου το διαδέχθηκε κάτι πολύ χειρότερο, σκοτεινότερο και παρανοϊκώτερο, που προκάλεσε μία από τις μεγαλύτερες καταστροφές του Ελληνισμού διαχρονικά, δηλαδή την απώλεια της βόρειας Κύπρου. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Αφιέρωμα

Τι συζητούσε ο Ιωαννίδης με τον αδελφό του Παπαδόπουλου την παραμονή της ανατροπής του δικτάτορα; Μαρτυρία του αειμνήστου Δημητρίου Τσάκωνα, καθηγητού Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βόννης, στην Σχολή Ευελπίδων και στην Πάντειο, υπουργού στα καθεστώτα του Παπαδόπουλου και του Ιωαννίδη, στον Μελέτη Μελετόπουλο.

“Τ

ην παραμονή της ανατροπής του Παπαδόπουλου, ήμουν καλεσμένος σε ιδιωτικό δείπνο. Ανάμεσα στους συνδαιτημόνες ήταν ο ταξίαρχος Ιωαννίδης και ο αδελφός του Παπαδόπουλου. Μετά το δείπνο, οι δυό τους απομονώθηκαν σε μία γωνιά του σαλονιού και μιλούσαν χαμηλόφωνα μεταξύ τους όλη την βραδιά. Δεδομένου ότι την άλλη μέρα ανετράπη ο Παπαδόπουλος από τον Ιωαννίδη, εικάζω ότι κατά την μακρά συζήτηση συμφωνήθηκε να ανατραπεί ο Παπαδόπουλος χωρίς αντίσταση ώστε να διασωθεί από τους έξαλλους κανταφικούς του Ιωαννίδη, που ζητούσαν την κεφαλή του επί πίνακι, ως προδώσαντα τους στόχους της 21ης Απριλίου.»

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Ο Ιωαννίδης άφησε να εξελιχθεί το Πολυτεχνείο για να αποσταθεροποιήσει τον Παπαδόπουλο

Μαρτυρία του αειμνήστου Αλέξανδρου Τσούμπα, αξιωματικού, πολιτικού μηχανικού, καθηγητού, στον Μελέτη Μελετόπουλο.

Αλέξανδρος Τσούμπας (1942-2015) γεννήθηκε στις Λίμνες Αργολίδος, σπούδασε στην Σχολή Ευελπίδων, στην Σχολή Τεχνικής Εκπαιδεύσεως Αξιωματικών Μηχανικού, στο Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο και στο Πανεπιστήμιο της Μελβούρνης. Αν και ανιψιός του στρατηγού και πανίσχυρου Α/ΓΕΣ (196872) Β. Τσούμπα, παραιτήθηκε από τον Στρατό πριν την δικτατορία και εργάστηκε ως πολιτικός μηχανικός σε ελληνικές και ξένες εταιρείες. Τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, ο Αλέξανδρος Τσούμπας τα έζησε από πρώτο χέρι. Ο θείος του, ο Βασίλειος Τσούμπας, διορίστηκε υπουργός Δημοσίας Τάξεως στις 24 Νοεμβρίου 1973, και την επομένη ανατράπηκε μαζί με όλο το καθεστώς Παπαδόπουλου. Στις 3 Δεκεμβρίου 1973, επανήλθε ως υπουργός Εσωτερικών στην κυβέρνηση Ανδρουτσόπουλου. Ο Αλέξανδρος Τσούμπας διηγήθηκε στον γράφοντα ότι, όταν το Πολυτεχνείο είχε καταληφθεί από φοιτητές, πήγε και βρήκε, αν και πολίτης πλέον ο ίδιος, κάποιους παλαιούς του συμφοιτητές από την Σχολή Ευελπίδων, που υπηρετούσαν στο υπασπιστήριο του Ιωαννίδη. Τους υπέδειξε έναν ειρηνικό τρόπο να λήξει η κατάληψη, αντί της εισβολής των τανκς που ακολούθησε: να διακόψουν την παροχή νερού και ηλεκτρικού ρεύματος, κάτι που θα ανάγκαζε τους φοιτητές να εκκενώσουν το κτίριο και να επιστρέψουν στα σπίτια τους. Οι αξιωματικοί απέρριψαν ασυζητητί τις σκέψεις του, και ο Τσούμπας συνεπέρανε από την συζήτηση ότι οι κύκλοι του Ιωαννίδη επεδίωκαν να αφήσουν την κατάληψη να εξελιχθεί σε μείζονα κρίση και τελικά σε σύγκρουση, ώστε να παρέμβουν τελικά οι ένοπλες δυνάμεις.

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Αφιέρωμα

Ο εορτασμός της 17ης Νοεμβρίου στα σχολεία Πώς η προπαγάνδα αμαύρωσε μία σημαντική εθνική εορτή του Μάριου Νοβακόπουλου φοιτητού Παντείου Πανεπιστημίου

ς το κατ’ εξοχήν ηρωϊκό σημείο αναφοράς της Μεταπολίτευσης και της συνημμένης σε αυτήν ιδεολογίας, η εξέγερση του Πολυτεχνείου εισήχθη στο εθνικό εκπαιδευτικό σύστημα ως σχολική εορτή, μαζί με την επέτειο της Εθνεγερσίας (25 Μαρτίου 1821) και του ΟΧΙ (28 Οκτωβρίου 1940). Και, όπως με όλα τα γεγονότα της νεώτερης και σύγχρονης ιστορίας του τόπου, έτσι και η εορτή του Πολυτεχνείου πήρε έντονη πολιτική φόρτιση, η οποία αποτυπώθηκε ανάγλυφα, μεταξύ άλλων, και στις σχολικές τελετές αφιερωμένες σε αυτήν. Το ακόλουθο κείμενο βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στις προσωπικές εμπειρίες του γράφοντος, οι οποίες όμως ανταποκρίνονται στο ευρύτερο κλίμα. Σε όλες τις εορτές, οι διδάσκοντες, ανάλογα με την ιδεολογία τους, προσπαθούν να περνούν λεπτομέρειες ή να αποκρύπτουν άλλες σε σχέση με τα ιστορικά γεγονότα. Για παράδειγμα, στην 25η Μαρτίου οι συντηρητικοί δίνουν ειδική έμφαση στην θρησκευτική χροιά του απελευθερωτικού αγώνα και στην 28η Οκτωβρίου οι αριστεροί αποσιωπούν την συμβολή του Ιωάννη Μεταξά ή των ενόπλων δυνάμεων, την ίδια ώρα που

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

υπερπροβάλλουν και καθαγιάζουν το Ε.Α.Μ. Η 17η Νοεμβρίου, όμως, ήταν πάντα μια γιορτή βαθειά πολιτικοποιημένη, συνδεόταν με την επικαιρότητα και έδινε ένα πολύ δυνατό αριστερό στίγμα. Και στις άλλες εορτές έβρισκε κανείς “πινελιές” φορτισμένες ένθεν κακείθεν, αλλά υπήρχε πάντοτε ένα πλαίσιο εθνικής ομοψυχίας, γινόταν σαφές ότι όλοι ήμασταν κομμάτι της τιμής και της δόξας των προγονικών προσπαθειών. Στην εορτή του Πολυτεχνείου όμως, τέτοια ατμόσφαιρα έλειπε. Τόσο η σχετική διδασκαλία τις προηγούμενες του εορτασμού ημέρες, όσο και η ίδια η εορταστική εκδήλωση (τουλάχιστον στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση), ήταν μία υπερήφανη και μεγαλοπρεπής διατράνωση της πολιτιστικής ηγεμονίας της αριστερής αντίληψης στην ελληνική κοινωνία. Η αφήγηση ξεκινούσε συνήθως πριν από την επιβολή της Δικτατορίας, όπου δαιμονοποιείτο το μεταπολεμικό καθεστώς, εξιστορούντο γλαφυρά οι διώξεις των κομμουνιστών και ο συγκεντρωτικός αυταρχισμός του Στέμματος. Δεν υπήρχε απόπειρα ψύχραιμης παρουσίασης ή αντικειμενικής εξιστόρησης, το πλαίσιο ήταν μανιχαϊστικό: υπήρχαν καλοί (αριστεροί), και υπήρχαν κακοί (δεξιοί). Φυσικά 93

στους κακούς περίοπτη θέση είχαν οι Αμερικανοί, για να συμπληρώσουν την όλη εικόνα απόρριψης του Δυτικού μπλοκ και των δυτικόφιλων πολιτικών δυνάμεων. Ύστερα το πρόγραμμα έφθανε στην έναρξη της δικτατορίας. Μαζί με την λεπτομερή καταγραφή της δικτατορικής βίας, ακούγονταν ευθείες ειρωνείες κατά του Στέμματος και του αντικινήματος του Δεκεμβρίου 1967 (το κίνημα του ναυτικού συνήθως δεν αναφερόταν κάν). Μετά ερχόταν η ώρα της εξέγερσης. Η παρουσίαση ήταν η αναμενόμενη, όμως αναπαράγονταν οι γνωστές τερατολογίες, που έδιναν την εντύπωση ότι περιγράφεται η καταστροφή της Σμύρνης ή η γενοκτονία των Αρμενίων και όχι η καταστολή της πολυτεχνειακής εξέγερσης. Όλα αυτά, βέβαια, εντός μίας καθαρά αριστερής αισθητικής. Ποιήματα Ρίτσου και Θεοδωράκη, “Είμαστε δυο, είμαστε τρεις”, και τα συναφή. Η μουσική, τα συνθήματα, ακόμη και το συγκεκριμένο λεξιλόγιο και συντακτικό της γλώσσας έδιναν εντύπωση εκδήλωσης της ΚΝΕ ή ανάγνωσης του “Ριζοσπάστη”. Τα τελευταία χρόνια, όσο ένα σημαντικό τμήμα του εκλογικού σώματος εκινείτο δεξιόστροφα και αμφισβητούσε ολοένα και περισσότερο την κατεστημένη ιστορική μυθολογία και την πολιτικά ορθή ανάγνωση των γεγονότων της δικτατορίας, ο εορτασμός γινόταν ολοένα και πιο δυναμικός και ζωηρός. Οι αναφορές στην πολιτική επικαιρότητα γίνονταν όλο και περισσότερες. Από πλευράς διδασκόντων, γινόταν όλο και

πιο καθαρό ότι κάθε κριτική στον τρόπο που παρουσιάζονταν τα πράγματα δεν ήταν ανεκτή και προσέβαλε το δημοκρατικό πνεύμα του σχολείου. Φυσικά, τέτοιες επισημάνσεις των καθηγητών ήταν αφορμή να επιτεθούν λεκτικά και να απομονώσουν οι μισοί μαθητές τους άλλους μισούς. Το κλίμα ήταν πάντοτε διχαστικό εκείνες τις ημέρες. Οι υπερβολές αυτές για 30-40 χρόνια συντηρούσαν την αριστερή κυριαρχία σε επίπεδο ιδεών, ιστορικής μνήμης και παιδείας. Σήμερα, όμως, που η κυριαρχία αυτή παρουσιάζει ρωγμές και η αμφισβήτηση είναι πιο τολμηρή από ποτέ, η συντήρηση της ανάμνησης της εξέγερσης του Πολυτεχνείου απαιτεί ριζική αλλαγή τρόπου σκέψης. Όσο οι εορτασμοί και τα αφιερώματα έχουν ύφος φεστιβάλ του ΣΥΡΙΖΑ, τόσο θα χάνεται η ιστορική αλήθεια, θα αποξενώνονται πολλοί μαθητές και θα υποβιβάζεται ο αγώνας των πολιτών την 17η Νοεμβρίου 1973, από εθνική πάλη για ελευθερία σε κομματική προσπάθεια για την επιβολή της αριστερής αντίληψης. Αντί να έχουμε στην κοινωνία δύο ρεύματα αντικρουόμενων προπαγανδών και ψευδολογιών, ας ανοίξει διάλογος ώστε η διδασκαλία να εξορθολογιστεί. Οι νέοι χρειάζεται, πρέπει να μάθουν για το Πολυτεχνείο. Αλλά πρέπει να τους παρουσιαστεί ο αγώνας των ημερών με τρόπο νηφάλιο, με πρόσημο ενωτικό και συμφιλιωτικό. Όχι ως αιώνια στίγμα για τους δεξιούς και καμάρι για τους αριστερούς.

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

κινηματογράφος

Ο ηλίθιος

«Κ

αι ποιός είναι τρελλός; Αυτός που δεν συμφωνεί με τους πολλούς.». Θυμάστε τον αείμνηστο Χρήστο Τσαγανέα να αποφαίνεται, στον ρόλο του «τρελλίατρου», στο έργο του Σακελλάριου Ο φίλος μου ο Λευτεράκης (1963); Ο Ντίμα είναι ένας τέτοιος τρελλός, ένας ηλίθιος, που είναι σαν να οδηγεί, ας πούμε, αντίθετα στην εθνική οδό, στην ομώνυμη ταινία του Γιούρι Μπίκοφ. Μόνο που εδώ δεν πρόκειται για ερωτική ίντριγκα, αλλά για την ίντριγκα της πολιτικής. Ο Ντίμα δεν είναι παρά ένας υδραυλικός στην υπηρεσία του Δήμου. Μελετά για να δώσει εξετάσεις να γίνει μηχανικός. Όταν τον καλούν — εκτός βάρδιας, αφού ο υπεύθυνος της βάρδιας είναι μεθυσμένος— σε μια από τις εργατικές πολυκατοικίες για μια έκρηξη στις σωληνώσεις, θα διαπιστώσει αυτό που και ένας σπουδαστής μηχανικός θα μπορούσε να δει με την πρώτη ματιά: το κτίριο είναι έτοιμο να καταρρεύσει. Μεγάλες εγκάρσιες τομές από την ταράτσα ώς τα θεμέλια, χαίνουσες οπές στα θεμέλια και επικίνδυνη κλίση, μαρτυρούν ότι η πολυκατοικία, που στεγάζει περισσότερες από οκτακόσιες ψυχές, είναι έτοιμη να καταρρεύσει από στιγμή σε στιγμή. Το υπόγειο τραίνο με τους κραδασμούς του κάνει την κατάσταση κρισιμώτερη.

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Τι κάνει ο Ντιμά όταν διαπιστώνει το επείγον του πράγματος; Ψάχνει μέσα στην νύχτα να βρει αυτοπροσώπως την Δήμαρχο για να εκδώσει εντολή άμεσης εκκένωσης του κτιρίου. Είναι η δουλειά του; Όχι. Είναι ο Ντιμά υπεύθυνος για την στατικότητα του κτιρίου; Ούτε. Θα έχει κάποια ευθύνη για την επικείμενη κατάρρευση; Όχι, σε καμμία περίπτωση. Ένας υδραυλικός είναι, που διαπίστωσε την διαρροή στις σωληνώσεις του ζεστού νερού και έδωσε εντολή να γίνει διακοπή της παροχής μέχρι την επισκευή. Ώς εδώ, οι αρμοδιότητές του τελειώνουν. Γιατί, όμως, τρέχει, με κίνδυνο ακόμα και για την ίδια του την ζωή, μέσα στην νύχτα, να ειδοποιήσει αρχές και εξουσίες, που καλά γνωρίζει ότι είναι οι κυρίως υπεύθυνες για το ετοιμόρροπο κτίριο; Μα γιατί, σύμφωνα με την κοινώς αποδεκτή κρίση, είναι ένας ηλίθιος. Αντί να κοιτάζει την οικογένειά του και εν τέλει την προαγωγή του σε μηχανικό, που θα πρέπει να εγκριθεί φυσικά από αυτές τις ίδιες τις δημοτικές Αρχές τις οποίες «ενοχλεί», μένει μόνος του στο τέλος, υπερασπιζόμενος μια ηθική που έχει ήδη καταρρεύσει. Είναι προφανής η αναφορά του τίτλου σε ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, στον «Ηλίθιο» του Ντοστογιέφσκι, που στηρίζεται κι αυτός στον πιο διάσημο «ηλί95

κινηματογράφος

θιο» των ευρωπαϊκών γραμμάτων, τον Δον Κιχώτη. Όπως ο Ντοστογιέφσκι αναλύει, ο εμβληματικός ήρωας του Θερβάντες είναι ό,τι πιο κοντινό έχει παράξει η ευρωπαϊκή γραφή στην μορφή του Χριστού. Οι αναφορές του ντοστογιεβσκικού «Ηλίθιου» στο πρόσωπο του Θεανθρώπου είναι γι’ αυτό περισσότερο άμεσες. Έχει σχέση ο Ηλίθιος του Μπίκοφ με αυτή την παράδοση; Φοβάμαι πως η σχέση του είναι μόνον επιφανειακή. Μακρυά από το να βυθίζεται στα απόκρημνα της ανθρώπινης ψυχής, όπως κάνει ο Ντοστογιέφσκι, ο Μπίκοφ κινείται στο επίπεδο της κοινωνικής καταγγελίας. Εκεί που ο πρίγκηπας Μίσκιν είναι ερωτευμένος με την Ναστάζια Φιλίποβνα, όπως ο Κιχώτης με την Δουλτσινέα, σε έναν έρωτα που κινεί τα μύχια της ίδιας της ύπαρξής τους, ο Ντιμά του Μπίκοφ κινείται επιφανειακά, στην εκτέλεση ενός καθήκοντος σχεδόν απρόσωπου. Εκεί που ο Μίσκιν, ίδια πάλι σαν τον Κιχώτη, (αυτο)εξευτελίζεται, ο Ντιμά στέκεται τιμητής ενός εξώφθαλμα διεφθαρμένου συστήματος. Προσπαθεί να το πολεμήσει για να μη χαθούν οι οκτακόσιες ψυχές, σε μια εξωτερικά πολιτική πράξη, ενώ στην ουσία του το παιχνίδι παίζεται βαθύτερα: είναι η ίδια η διαστροφή της ανθρώπινης ύπαρξης που ευθύνεται, την οποία Θερβάντες και Ντοστογιέφσκι βυθομετρούν, κι όχι απλώς η (ρωσσική, απαράλλαχτα και η ευρωπαϊκή) διαφθορά των κρατικών αξιωματούχων. 96

Ο Μίσκιν σηκώνει στο τέλος την ευθύνη για ένα φόνο που δεν έκανε, ο Ντιμά επείγεται να αποσείσει από πάνω του την ευθύνη. Ο Μίσκιν πετά στους αιθέρες του έρωτα, της συναρπαγής από αγαπημένο(α) πρόσωπο(α), ο Ντιμά περπατά στις σιγουριές της ηθικής: «Μπορεί η ηθική ενός τίμιου άνδρα να αλλάξει μια διεφθαρμένη κοινωνία ή θα τον πουν ηλίθιο;», αναρωτιέται η ταινία. Και η απάντηση είναι προφανής και στα δύο σκέλη: όχι, δεν μπορεί, και σίγουρα θα τον πουν ηλίθιο, αλλά δεν είναι αυτό το πρόβλημα. Το αληθινό πρόβλημα είναι πώς οι άνθρωποι ή σώζονται ή καταρρέουν. Αυτή η οντολογία εδώ απουσιάζει, γιατί η ταινία προτιμά τα αβαθή της κοινωνιολογίας: όλοι είναι διεφθαρμένοι. Όχι μόνον η Δήμαρχος και οι ασπάλακες του Δημοτικού Συμβουλίου, αλλά και οι κάτοικοι της πολυκατοικίας. Όλοι σαπίζουν στην παρακμή. Σαν ο μόνος αναμάρτητος εμφανίζεται ο Ντιμά, με βάση μια πουριτανική εκδοχή που την περιγράφει η πιο πάνω φράση από την διαφήμιση της ταινίας. Ο καθαρός, σύμφωνα με αυτήν την εκδοχή, που πάνω της έχει στηριχθεί ολόκληρο το όραμα-οικοδόμημα της Αριστεράς, έχει υποχρέωση να (κατα)κρίνει τους βουτηγμένους στο έγκλημα και την διαφθορά, ώστε «να αλλάξει» την κοινωνία. Δεν μπορεί να κάνει τίποτα εν τέλει, μεταξύ των άλλων και διότι ούτε υποψιάζεται την τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

κινηματογράφος

ξης, την μετοχή όλων στην ανθρώπινη (εκ)πτώση, όπου «ουδείς αναμάρτητος». Αν κάποιος (δια)σώζεται και δικαιώνεται τελικά στο δίωρο αυτό δράμα, νομίζω, δεν είναι ο Ντιμά αλλά ο απόλυτα διεφθαρμένος μηχανικός, ο κυρίως υπεύθυνος για τα ερείπια της πολυκατοικίας. Αυτός που όταν θα τον οδηγήσουν στην εκτέλεση, χωρίς βαρυγκόμια, ξέρει άλλωστε ότι πληρώνει δικές του αμαρτίες, θα νοιαστεί τον «μικρό» και ανεύθυνο για την υπόθεση Ντιμά, βοηθώντας τον να σωθεί. Σε αντίθεση με τον ίδιο τον Ντιμά, που αντί να σώσει τελικά οδηγεί τους άλλους στην απόγνωση (την γυναίκα του και την οικογένειά του), χωρίς να σώζει στο τέλος από το θάνατο αυτούς που τάχθηκε να υπερασπίσει. Και αυτό όχι, βέβαια, γιατί ο ακτιβισμός του είναι χωρίς νόημα. Παραμένει όμως ανάπηρος και αφ’ υψηλού. Πολλοί συσχέτισαν τον Ηλίθιο του Μπίκοφ με τον περσινό Λεβιάθαν του Σβιάγκιντσεφ. Η σχέση των δύο ταινιών είναι μάλλον πραγματολογική παρά ουσιαστική. Οι προφανείς βιβλικές αναφορές του Σβιάγκιντσεφ τον φέρνουν πιο κοντά στον Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς, όπως και η επιμονή του στα καθημαγμένα πρόσωπα των πρωταγωνιστών, η οποία δίνει ένα άλλο βάθος στο έργο του. Το ότι και οι δύο ταινίες μιλούν για την διαφθορά των αξιωματούχων στην σύγχρονη Ρωσία, δεν τις κάνει όμοιες. Οι προθέσεις του Μπίκοφ είναι περισσότερο κοινές: «Είχα αυτή την ξεκάθαρη ιδέα να κάνω μια ταινία για έναν απλό υδραυλικό, έναν συνηθισμένο άνθρωπο ενάντια σε όλο το σύστημα της γραφειοκρατίας.[...] Όταν η «μάχη» ξεκινάει, οι περισσότεροι ήρωες αντιδρούν σύμφωνα με τα φυσικά τους ένστικτα: να μείνουν ζωντανοί, να διατηρήσουν την ησυχία τους και τον τρόπο ζωής τους. Ξαφνικά σε αυτή τη μάχη εμφανίζεται ένας στρατιώτης με ένα συγκεκριμένο κώδικα, τη συνείδησή του. Τέτοιοι άνθρωποι είναι σπάνιοι σήμερα. Τους αποκαλούμε ρομαντικούς, αλτρουιστές, ιδεαλιστές ή απλά ανόητους και «ηλίθιους» για να δείξουμε ότι δεν συμπεριφέρονται νορμάλ, σε μια εποχή που ο κυνισμός, ο φόβος και η αδιαφορία κυριαρχούν»... Δυστυχώς όμως ούτε ο ηλίθιός του μένει αδιαπέραστος από τον κυνισμό, καθώς η κίνησή ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

του είναι περισσότερο μηδενιστική από όσο ο νυκτερινός του αγώνας αφήνει να φανεί. Στον ίδιο κυνισμό καταλήγει στο φινάλε της και μια άλλη ταινία των ημερών, ο Γιος του Σαούλ, με εξ ίσου σαφές το «πολιτικό» της μήνυμα. Στο τέλος, όπως είναι φυσικό, τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει. Αντιθέτως, γυρίζουμε στο μηδέν. Ο Γιούρι Μπίκοφ υπογράφει μαζί με την σκηνοθεσία και το σενάριο της ταινίας. Οι πολύπλευρες συγκρούσεις του ήρωα δίνονται με έναν δραματικά ενδιαφέροντα τρόπο, αν και ο Μπίκοφ καταφεύγει κάποτε στις ευκολίες της κινηματογραφικής καλλιγραφίας, όπως η σκηνή με το μουσικό τράβελιγκ που συνοδεύει τον ήρωα από το σπίτι του, με τα πόδια, στο ξενοδοχείο του πάρτυ της νομεκλατούρας. Όλα αυτά δεν αναιρούν την σκηνοθετική δεινότητα του Μπίκοφ. Ο Αρτέμ Μπιστρόφ, ο πρωταγωνιστής, δικαίως βραβεύτηκε στο Φεστιβάλ του Λοκάρνο, καθώς δίνει βάρος στην ταινία με μια στιβαρή ερμηνεία. Στο Λοκάρνο η ταινία κέρδισε το Βραβείο «Ανθρωπισμού» (!) -γι’ αυτό σας λέω- από την Οικουμενική Επιτροπή και το Βραβείο Καλύτερης Ταινίας από την Επιτροπή Νεότητας. Οι Ναταλία Σούρκοβα, Μπόρις Νεβζόροφ, Νίνα Αντιούκοβα, Σεργκέι Αρτσιμπάσεβ και Πιοτρ Μπαράνσεβ συμπληρώνουν το καστ της ταινίας, με πολύ καλές ερμηνευτικές παρουσίες. Η ταινία του Μπίκοφ έχει την αξία της, γιατί θέτει με καθαρότητα το δίλημμα με το οποίο έρχεται αντιμέτωπος ο «ηλίθιός» του. Άσχετα από την απάντηση που προσπαθεί να δώσει, το προτέρημά της είναι πως δείχνει καθαρά όλο το πρίσμα του διλήμματος. Μήπως τελικά ο Ντιμά κάνει τον έξυπνο; Δεν είναι αυτή η πρόθεσή του και κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει τις αγνές του προθέσεις. Οι προθέσεις όμως δεν αρκούν. Ούτε του Μπίκοφ ούτε του Ντιμά. Η καταγγελία της διαφθοράς είναι προφανής, ποιός θα διαφωνήσει; Αλλά η σχηματοποίηση παραμονεύει και η πολιτική ορθότητα ομοίως, για να δηλητηριάσουν και τις αγνότερες καλλιτεχνικές προθέσεις.

Kωνσταντίνος Mπλάθρας 97

Θέατρο

Στέγη γραμμάτων και τεχνών 6 a.m. των Blitz Σκηνοθεσία Blitz

ξαιρετικά ενδιαφέρουσα η νέα παράσταση τωBlitz που παρουσιάστηκε για περιορισμένο αριθμό στη στέγη σε μια συμπαραγωγή της στέγης με θεατρικούς οργανισμούς της Γαλλίας και της Πορτογαλίας. Μετά την Αθήνα, η παράσταση θα παρουσιαστεί σε συμπαραγωγή με την Στέγη, σε δύο σκηνές: στο La Filature της Μυλούζ, στο πλαίσιο του Festival Vagamondes (14 και 15 Ιανουαρίου 2016) και στη La Comédie de Reims, στο πλαίσιο του φεστιβάλ Scènes d’Europe (3 Φεβρουαρίου 2016). Η θεατρική ομάδα Blitz σχηματίστηκε στην Αθήνα, τον Οκτώβριο του 2004, από τους Γιώργο Βαλαή, Αγγελική Παπούλια και Χρήστο Πασσαλή. Λειτουργεί ως καλλιτεχνική κολεκτίβα και βασίζεται στην ισότιμη σχέση των μελών της, όσον αφορά στη σύλληψη, στη συγγραφή, στη σκηνοθεσία και στη δραματουργία, έχοντας παρουσιάσει εκτενώς τη δουλειά τους στο εξωτερικό, σε σημαντικά θέατρα και ευρωπαϊκά φεστιβάλ, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν το Théâtre de la

Ville (Παρίσι), η Schaübuhne (Βερολίνο), η Comédie de Reims (Ρενς), το Théâtre Dijon-Bourgogne (Ντιζόν), το Théâtre des Abbesses (Παρίσι).Με σύνθημά τους το «Όχι άλλη πραγματικότητα» και οδηγό τους τον Ρομαντισμό αναζητούν τη δικιά τους θεατρική γραφή η οποία παίρνει πολλά στοιχεία από το σινεμά την ποίηση και το θέατρο. Οι Blitz πραγματοποίησαν πέρυσι εκτενή σεμινάρια στις Βρυξέλλες και στη Ρεμς, από όπου προέκυψε ο κορμός της παράστασης 6 a.m. How to disappear completely. Σύμφωνα με τους ίδιους είναι μια παράσταση που αναζητά, μέσα από ένα άλλο επίπεδο ανάγνωσης του κόσμου που μας περιβάλλει, την κρυμμένη εκείνη πνευματικότητα, χωρίς την οποία η ζωή μοιάζει σαν επιβίωση. Οι Blitz μας μεταφέρουν, μέσω ενός ποιητικού μοντάζ, σε ένα χώρο ονείρου, όπου ανθρώπινα πλάσματα μοχθούν, παλεύουν, νικούν, ηττούνται, παίζουν πονούν, χαίρονται, χωρίς όμως να ξέρουν γιατί , είναι πράματα που απλά τους συμβαίΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Θέατρο

νουν. Μέσα από ένα σκηνικό εργοταξίου η παράσταση καταφέρνει να μας αναπαραστήσει όλη τη ματαιότητα και την κενότητα του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού μας, που απομαγευμένος και χειραφετημένος πια από το θείο, δεν ξέρει τι να βάλει στη θέση του και αφήνεται βορά στα πιο πρωτόγονα ένστικτα του ανθρώπου όπως αυτά εκφράζονται μέσα από την κοινωνία του χρήματος ,της εξουσίας, της επέκτασης επί της φύσης, δηλαδή του καπιταλισμού εν γένει. Όλα αυτά συμβαίνουν στη παράσταση εν τη απουσία του λόγου, καθώς οι μόνοι φθόγγοι που ακούμε από τους ερμηνευτές είναι κάποιοι στοίχοι του Φρήντριχ Χαίλντερλιν , οι οποίοι αποτέλεσαν και το σημείο εκκίνησης για τους δραματουργούς της παράστασης. Αυτή η απουσία δεν θα μας φανεί παράξενη αν αναλογιστούμε πως οι δραματουργοί έχουν μεγαλύτερη

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

θητεία στον κινηματογράφο απ’ ότι στο θέατρο και σίγουρα δύσκολα θα τους αποκαλούσε κάποιος μπαρουτοκαπνισμένους θεατρίνους, κάθε άλλο. Κι όμως κατάφεραν να δώσουν μια τόσο ποιητική και λυρική θεατρική παράσταση, που δεν μπορείς παρά να τους βγάλεις το καπέλο. Σημεία των καιρών ή των πραγμάτων που έρχονται στο θέατρο και με τα οποία εντός των συνόρων μας δεν έχουμε συχνά την ευκαιρία να διασταυρωνόμαστε, αλλά εκτός συνόρων αποτελούν εδώ και καιρό μια πραγματικότητα. Στο θέατρο που έρχεται ο λόγος θα έχει άλλο τρόπο λειτουργίας, θα χρησιμοποιείται αλλιώς και ποσοτικά θα είναι μάλλον λιγώτερος έχοντας δώσει χώρο και σε άλλα εκφραστικά μέσα.

Γιάννης Δρακόπουλος

Βιβλιοκριτική

Γιώργος Καραμπελιάς 1204-1922 Η Διαμόρφωση του Νεώτερου Ελληνισμού, τόμος Β΄, 1821: η Παλιγγενεσία. Στο πλαίσιο της έρευνάς του γύρω από το ζήτημα της συλλογικής μας μνήμης και ταυτότητας, ο Γ. Καραμπελιάς, συγγραφέας, ερευνητής, εκδότης (και συνεργάτης της ΝΕΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ) εξέδωσε πρόσφατα το νέο του ιστορικό πόνημα για το 1821 και την Παλιγγενεσία. Μετά το κλασσικό «1204», ο δεύτερος τόμος έρχεται σε συνέχεια της συνολικής εργασίας του συγγραφέα, ο οποίος καταπιάνεται αυτήν την φορά με την αναγέννηση του Ελληνισμού, που θα διαρκέσει πάνω από δύο αιώνες (1700-1922). Στα μέσα της περιόδου, κυριαρχεί μια μεγάλη τομή, η Ελληνική Επανάσταση! O συγγραφέας κατατάσσεται στους υπερασπιστές της συνέχειας του Ελληνισμού, καταδεικνύοντας ότι ο νεώτερος Ελληνισμός αποτελεί τον κληρονόμο του αρχαίου, του ελληνιστικού αλλά και του βυζαντινού κόσμου, που τόσο έχει αποσιωπηθεί και καταπολεμηθεί από τους σύγχρονους ψευδοπροοδευτικούς διανοουμένους. Ο νεώτερος Ελληνισμός θα ζήσει επτά αιώνες –από το 1204 έως το 1922– υπόδουλος, εξ ολοκλήρου ή εν μέρει, στην τουρκική Ανατολή ή την φραγκο-λατινική Δύση. Κατά τον Καραμπελιά, η διαμόρφωση του έθνους μας θα μεταβληθεί έτσι σε συγκρότηση εν δουλεία: υποταγή και αντίσταση, λήθη και μνήμη, συνέργεια και ρήξη ανάμεσα στις ελίτ και το λαϊκό σώμα! Η ελληνική αναγέννηση θα στηριχτεί προνομιακά στις μορφές οργάνωσης της οικονομίας, της παραγωγής και της πολιτειακής συσσωμάτωσης των Ελλήνων· οι συνεταιρισμοί, οι συντεχνίες, τα τσελιγκάτα, τα συστήματα των συντροφοναυτών, ακόμα και οι στρατιωτικές συσσωματώσεις θα αιμοδοτούν και θα στηρίζουν το κοινοτικό σύστημα οργάνωσης, τα κοινά των Ελλή100

νων. Ο Καραμπελιάς, μ’ αυτές τις αναφορές, προσπαθεί να τονίσει ότι ο ελληνικός κοινοτισμός υπήρξε θεμέλιο της αυτονομίας και του δυναμισμού του γένους και βάση όλων των συλλογικών του εγχειρημάτων! Ο συγγραφέας, στο πόνημά του, τολμά και παίρνει θέση. Δεν γράφει με την ψυχρή επιστημονική ματιά του επαγγελματία ιστορικού. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι το βιβλίο δεν είναι επιστημονικό. Αντιθέτως, ο Καραμπελιάς έχει κάνει σημαντική πρωτογενή και επίπονη έρευνα και «χαρίζει» στο αναγνωστικό κοινό πληροφορίες που για πρώτη φορά βλέπουν το φως της δημοσιότητας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η αναφορά στην επιστολή του διαφωτιστή Στέφανου Κανέλλου προς τον Γερμανό λόγιο και φιλέλληνα Κάρλ Ίκεν, στην οποία γίνεται η πρώτη καταγεγραμμένη αναφορά στην ύπαρξη του Κρυφού Σχολειού. Με την αποκάλυψη ολόκληρης της επιστολής, ο Καραμπελιάς διαψεύδει τον συγγραφέα Άλκη Αγγέλου, που υπήρξε από τους βασικούς πολέμιους της ύπαρξης του Κρυφού Σχολειού. Ο Αγγέλου είχε αποδώσει τελείως διαφορετικά κίνητρα στον Κανέλλο όταν έγραφε αυΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Βιβλιοκριτική τήν την επιστολή, αφού τον παρουσίαζε ως κάποιον που προσπαθεί να πείσει έναν φιλέλληνα για την βάναυση οθωμανική εξουσία και το μαχόμενο ελληνικό έθνος. Σύμφωνα με τον Καραμπελιά, στην επτασέλιδη επιστολή, ο Κανέλλος τελικά διακρινόταν από ορθολογική και διαφωτιστική ψυχρότητα, που μόνο υπερασπιστή του Κρυφού Σχολειού δεν έδειχνε. Δεν είναι λίγες οι φορές, που οι θέσεις του Καραμπελιά αποτελούν, παράλληλα, αντιθέσεις προς τους αναθεωρητικούς ιστορικούς, οι οποίοι, δρώντας αντιεπιστημονικά, με παραποιημένα ή και ψεύτικα στοιχεία, προσπαθούν να αμφισβητήσουν την ιστορική συνέχεια του ελληνικού έθνους και να καταργήσουν την εθνική συνείδηση. Σ’ αυτό τα πλαίσιο, ο συγγραφέας υπερασπίζεται παλαιότερους ιστορικούς που οι αναθεωρητές θεωρούν ξεπερασμένους ή χαρακτηρίζουν ως εθνικιστές, όπως τον Κ. Παπαρρηγόπουλο, τον Κ.Θ. Δημαρά και τον Α .Βακαλόπουλο. Το βιβλίο διαρθρώνεται σε τέσσερα κύρια μέρη: Το Α΄ μέρος, επικεντρώνεται στην οικονομική και κοινωνική ζωή του υπόδουλου Ελληνισμού. Η αναγέννηση του Ελληνισμού παρέμενε υπονομευμένη από μια διπλή κατοχή, εκείνη των Οθωμανών, η οποία δεν επέτρεπε την ανάπτυξη μιας σταθερής οικονομικής δραστηριότητας και, ταυτόχρονα, από τις ημιαποικιακές δομές που είχε επιβάλει στην οθωμανική Αυτοκρατορία η δυτική διείσδυση. Το Β΄ μέρος περιγράφει συνοπτικά τα στρατιωτικά και πολιτικά γεγονότα της εξεταζόμενης περιόδου. Αμέσως μετά την Άλωση, αρχίζει και η αντίσταση εναντίον των Οθωμανών. Παράλληλα με την Εκκλησία και τον ενιαίο οργανισμό της, που αγκαλιάζει ολόκληρο το γένος, οι Φαναριώτες, με την μεγάλη διοικητική και διπλωματική τους εμπειρία, οι προεστοί και οι κοτζαμπάσηδες, οι Επτανήσιοι πολιτικοί, με τους ευρύτερους ορίζοντές τους, θα συγκροτήσουν την «πολιτική τάξη» του Ελληνισμού. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στον Ρήγα Βελεστινλή, που ο Καραμπελιάς του έχει αφιερώσει ολόκληρο βιβλίο (Η ανολοκλήρωτη Επανάσταση του Ρήγα), αλλά και στον ρόλο του Καποδίστρια. Στο Γ΄ και μεγαλύτερο μέρος, ο συγγραφέας επιλέγει να σκιαγραφήσει αδρομερώς την δράση της Εκκλησίας και να τονίσει τον καθοριστικό ρόλο της Ορθοδοξίας στην επιβίωση του Ελληνισμού, ως ουσιώδες χαρακτηριστικό της ταυτότητάς του. Η Εκκλησία, κάτω από τους Τούρκους, αλλά και τους Φράγκους, βιώνει μια αντιφατική πραγματικότητα: ως εκφραστής της Ορθοδοξίας, διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην επιβίωση του εθνισμού του γένους και αποτελεί ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

το κύριο χαρακτηριστικό της αντίστασης σε Τούρκους και Λατίνους. Ταυτόχρονα, όμως, αποτελεί θεσμό του οθωμανικού κράτους, και μάλιστα τον μοναδικό που αναγνωρίζει ο κατακτητής ως εκπρόσωπο των Ελλήνων. Κατά συνέπεια, εκτός από μηχανισμό αντίστασης, αποτελεί συνάμα και θεσμό ενσωμάτωσης, με όλες τις εγγενείς αντιφάσεις του διττού αυτού ρόλου. Το Δ΄ μέρος –«Η επαναστατική σύνθεση»–, περιλαμβάνει τρία εκτενή κεφάλαια, που επιχειρούν να συλλάβουν την ελληνική ιδιοπροσωπία: το πρώτο πραγματεύεται τα φραγκοκρατούμενα Επτάνησα, το δεύτερο τις κοινωνικές και εθνικές συγκρούσεις στην Σάμο, ως το εξεγερσιακό υπόδειγμα του τουρκοκρατούμενου Ελληνισμού, και το τρίτο την «Φιλική Εταιρεία», την συγκέντρωση των δυνάμεων του γένους γύρω από το πρόταγμα της παλιγγενεσίας. Ο Γιώργος Καραμπελιάς, πολυγραφότατος, τολμά να αναλάβει έργο δύσκολο, επίπονο και απαιτητικό. Σ’ αυτό το πόνημα διακρίνεται από μια εξαιρετική ικανότητα σύνθεσης και σύνδεσης των ιστορικών γεγονότων και μια συνολική οπτική στην ερμηνεία της νεώτερης ελληνικής ιστορίας, απόρροια της μακράς ενασχόλησής του με αυτήν αλλά και με άλλα αναγνώσματα, καθώς και της εμπειρίας του. Ο συγγραφέας αναγνωρίζει, όπως γράφει στο βιβλίο του, ότι κοντά στο 1990 σπρώχτηκε από τα αδιέξοδα της μεταπολίτευσης να συγκροτήσει θεωρητικά την έννοια του ιστορικού χαρακτήρα της ελληνικής ταυτότητας, περίοδο που διακρίνουμε μια στροφή στα γραπτά του. Στα γραπτά του, μετά απ’ αυτό το διάστημα, ασκείται με επιμονή σε έννοιες πλήρεις νοημάτων όπως «ο εκσυγχρονισμός της παράδοσης» ή ο «καημός της ρωμιοσύνης», αλλά και σε ιστορικά γεγονότα όπως, για παράδειγμα, ο χορός του Ζαλόγγου (Συνωστισμένες στο Ζάλογγο). Το κύριο, όμως, χαρακτηριστικό του έργου του είναι, όπως αναφέρει, η προσπάθεια της διάκρισης, πώς, δηλαδή, από ένα σύνολο ιστορικών γεγονότων θα διακρίνουμε τα σημαντικώτερα απ’ αυτά και με ποιόν τρόπο αυτά θα αποτελέσουν τους «οδοδείκτες» του σήμερα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, απέναντι στις αυθαίρετες, επιστημονικά αστήρικτες και ιδεοληπτικές παραποιήσεις της Ελληνικής Ιστορίας, το έργο του Καραμπελιά αποτελεί αναχωμα ορθού λόγου, επιστημονικής ακρίβειας και ευσυνειδησίας ενός κορυφαίου διανοουμένου της σύγχρονης Ελλάδας.

Παναγιώτης Δ. Κωστόπουλος 101

Κυκλοφορούν στη σειρά:

Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΕΒΕ, ΝΙΚΗΤΑΡΑ 2 & ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ, 106 78 Αθήνα Τηλ.: 210-3822496, Fax: 210-3809150, e-mail: papazisi@otenet.gr www.papazisi.gr, www.e-papazisi.gr

www.facebook.com/Papazisis. Publishers

twitter.com/papazisis_books

συνέντευξη

Η αρχετυπική φύση του πολέμου και της ειρήνης Συνέντευξη του διάσημου ψυχίατρου και συγγραφέα Anthony Stevens στον Θάνο Καυκαλίδη

δρ Anthony Stevens είναι Βρεταννός ψυχίατρος, της σχολής του Γιούνκ, απόφοιτος του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, και ταυτόχρονα κάτοχος δύο πτυχίων Ψυχολογίας. Έχει συγγράψει 15 βιβλία. Το έργο του «Οι Ρίζες του Πολέμου και της Τρομοκρατίας», που εκδόθηκε το 2004, έχει μεταφραστεί στα ελληνικά. Σήμερα ζει στην Κέρκυρα, σ’ ένα αναπαλαιωμένο μεσαιωνικό μοναστήρι. Την συνέντευξη έλαβε για την ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ από τον δρα Stevens στην Κέρκυρα ο συνεργάτης μας Αθανάσιος Καυκαλίδης, πτυχιούχος Πολιτικών Επιστημών του Ελευθέρου Πανεπιστημίου Βρυξελλών και του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου, διπλωματούχος Ευρωπαϊκών και Διεθνών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Α.Καυκαλίδης: Δρ. Στήβενς, συγγράψατε ένα βιβλίο σχετικά με τον πόλεμο και την τρομοκρατία [Anthony Stevens, The Roots of War & Terror. ConΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

tinuum, London-NewYork, 2004]. Ως ψυχίατρος, πώς αντιλαμβάνεστε αυτό το ζήτημα; Anthony Stevens: Συνειδητοποίησα ότι ο πόλεμος, ως αντικείμενο μελέτης, θεωρείται προνόμιο των στρατιωτικών, πολιτικών και ιστορικών αναλυτών. Αλλά αυτό που με εντυπωσιάζει ως ψυχίατρο είναι ότι όσα δημοσιεύτηκαν από αυτούς τους ειδικούς έχουν δύο μειονεκτήματα: αγνοούν την ισχύ του ανθρώπινου ασυνείδητου και δίνουν ελάχιστη προσοχή στην ανθρώπινη βιολογία. Α.Καυκαλίδης: Τί σχέση μπορεί να έχει η βιολογία με το θέμα που εξετάζουμε; Anthony Stevens: Μεγάλη. Από τις απαρχές της Ιστορίας και πολύ πριν ακόμα, οι άνθρωποι συγκρότησαν ομάδες με σκοπό να εξολοθρεύουν άλλους ανθρώπους για να ικανοποιούν τους οικονομικούς, πολιτικούς και θρησκευτικούς τους σκοπούς. Στο παρελθόν, αυτή η εγκληματική δραστηριότητα 103

ήταν επιτυχής για το είδος μας, διότι αφ’ ενός επέλεγε τα ισχυρότερα αρσενικά και αφ’ ετέρου υποβοηθούσε την εξέλιξη του εγκεφάλου μας. Σήμερα, όμως, που κατέχουμε βιοχημικά και θερμοπυρηνικά όπλα, η τακτική αυτή συνιστά το μεγαλύτερο μειονέκτημά μας. Απειλεί την ύπαρξη του πολιτισμού και της επιβίωσής μας πάνω σ’ αυτόν τον πλανήτη. Α.Καυκαλίδης: Τότε γιατί συνεχίζουμε την ίδια τακτική; Anthony Stevens: Αυτή είναι ουσιαστικώτατη και κρίσιμη ερώτηση. Φαίνεται πως δεν μπορούμε να κάνουμε αλλιώς. Φαίνεται πως είμαστε πιασμένοι στις δαγκάνες δυνάμεων που μας ξεπερνούν και τις οποίες δεν ελέγχουμε. Η Ιστορία δείχνει την ουσιαστική κυκλικότητα των γεγονότων. Περίοδοι ελευθερίας και ειρήνης, οι οποίες ακολουθούνται από περιόδους τυραννίας και πολέμου. Περίοδοι αύξησης πλούτου, που τις αντικαθιστούν περίοδοι οικονομικής κατάρρευσης. Λες και οι μεγάλοι πολιτισμοί μεγαλώνουν και εξελίσσονται για να πέσουν και πάλι στην βαρβαρότητα. Αυτοί οι κύκλοι πραγματώνονται ανεξάρτητα από τις συνειδητές μας προσωπικές προθέσεις. Α.Καυκαλίδης: Σε σχέση με αυτούς τους κύκλους, πού βλέπετε να βρίσκεται ο δικός μας πολιτισμός; Anthony Stevens: Σε μεγάλο κίνδυνο. Η Ιστορία δείχνει πως, όσο απομακρυνόμαστε χρονικά από τον τελευταίο πόλεμο, τόσο πλησιάζουμε προς τον επόμενο. Εφησυχάζουμε και δεν έχουμε συνείδηση των κινδύνων που μας απειλούν. Σήμερα, η εχθρότητα μεταξύ των εθνών, που πολλά από αυτά είναι οπλισμένα με όπλα μαζικής καταστροφής, αυξάνεται παντού. Εάν συνεχίσουμε με αυτόν τον ρυθμό, η πιθανότητα μιας πυρηνικής ή βιολογικής καταστροφής ισοδυναμεί με την βεβαιότητα οικολογικής καταστροφής. Η ταχύτατη αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού, η βιομηχανική ρύπανση, η δηλητηρίαση της ατμόσφαιρας, των ωκεανών, των λιμνών, η καταστροφή των τροπικών δασών, η καταστροφή του όζοντος, η συνεχής διεύρυνση του χάσματος μεταξύ πλουσίων και πτωχών, η οικονο104

μική ανευθυνότητα, τα ατυχήματα σε πυρηνικές εγκαταστάσεις, η απρόσεκτη αποθήκευση πυρηνικών αποβλήτων, οι εχθρότητες μεταξύ φονταμενταλιστών, αλλά και μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων, η εξάντληση των πλουτοπαραγωγικών πηγών, ο ανταγωνισμός για τα όλο και μειούμενα αποθέματα νερού - όλα αυτά είναι ζητήματα ικανά να προκαλέσουν πολεμικές συγκρούσεις μεταξύ αντιτιθέμενων ομάδων στο μέλλον και να καταστήσουν την ζωή πάνω σ’ αυτόν τον πλανήτη αβίωτη πριν ακόμα τελειώσει ο αιώνας μας. Α.Καυκαλίδης: Παρ’ όλα αυτά, παρ’ όλη την φρικτή αυτή προοπτική, οι περισσότεροι από μας συνεχίζουν ανυποψίαστα την ζωή τους. Πώς το εξηγείτε αυτό; Anthony Stevens: Θα έλεγα πως αυτό οφείλεται στους μηχανισμούς άμυνας του εγώ (ego-defence mechanisms), όπως τους διατύπωσε ο Φρόϋντ. Αυτοί λειτουργούν με επιτυχία και μας κρατούν ασυνείδητα μακριά από πράγματα που μας στεναχωρούν. Σκοπός τους είναι να διαφυλάξουν την γαλήνη του πνεύματός μας. Οι αμυντικοί αυτοί μηχανισμοί μας επιτρέπουν να συνεχίζουμε την καθημερινή μας ρουτίνα χωρίς να νοιαζόμαστε και να ανησυχούμε για το τι πρόκειται να συμβεί αύριο, αλλά τελικά αυτό γίνεται με μεγάλο συλλογικό κόστος. Α.Καυκαλίδης: Αποτελούν αυτοί οι μηχανισμοί αυτοπροστασίας τμήμα του βιολογικού μας οπλοστασίου; Anthony Stevens: Δεν είναι δύσκολο να δούμε πώς και γιατί εξελίχθηκαν. Μόνον εμείς απ’ όλο το ζωϊκό βασίλειο έχουμε συνείδηση του θανάτου μας. Η παρουσία μας σε αυτόν τον πλανήτη είναι τραγικά σύντομη και δεν έχουμε ιδέα πότε θα πάψουμε να υπάρχουμε. Οι πρόγονοί μας ζούσαν σε μια κατάσταση μεγάλης αβεβαιότητας: θα ήταν αβάσταχτο γι’ αυτούς κάθε στιγμή να συνειδητοποιούν την επικινδυνότητα της κατάστασής τους. Κάποιες αλήθειες έπρεπε να φιλτραριστούν. Η φύση μας έδωσε ευτυχώς τα δώρα της προσαρμογής και της αυτοάμυνας. Αναπτύχθηκαν αυτά ώστε να συντηρήσουν την πνευματική και ψυχική μας υγεία. Χωρίς αυτούς ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

συνέντευξη τους μηχανισμούς, ο καταιγισμός αυτού που ονομάζουμε πραγματικότητα θα μας είχε οδηγήσει στην τρέλλα.

κίνδυνο αρπακτικό, η ενσάρκωση του διαβόλου: το αρχέτυπο που ο Γιούνγκ απεκάλεσε «η Σκιά» ( the Shadow).

Α.Καυκαλίδης: Βλέπω πως χρησιμοποιείτε φροϋδική ορολογία, αν και αφιερώσατε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής σας δουλεύοντας ως Γιουγκικός ψυχαναλυτής. Τι σας είλκυσε στον Κάρλ Γιούνγκ;

Α.Καυκαλίδης: Ας επικεντρωθούμε στο αρχέτυπο του πολέμου. Πώς το αναγνωρίζουμε;

Anthony Stevens: Η βαθειά κατανόησή του σε σχέση με τις ασυνείδητες διαδικασίες σε ατομικό επίπεδο, αλλά και σε επίπεδο πολιτισμού. Οι ενοράσεις και οι ιδέες του Γιούνγκ έχουν ιδιαίτερη σχέση με την σημερινή μας κατάσταση. Εάν πρόκειται να πετύχουμε στο να βρούμε γιατρειά για το χάλι μας, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε τις αυτόνομες τάσεις που κυβερνούν την συλλογική μας συμπεριφορά. Αυτές οι αυτόνομες τάσεις γοήτευσαν τον Γιούνγκ και τον ώθησαν στο να αφιερώσει την ζωή του στη μελέτη τους. Τις αποκάλεσε Αρχέτυπα. Α.Καυκαλίδης: Με ποιόν τρόπο τα Αρχέτυπα αυτά σχετίζονται με το περιεχόμενο της συζήτησή μας; Anthony Stevens: Από αρχετυπική σκοπιά, οι πόλεμοι μπορεί να θεωρηθούν ως φυσικά φαινόμενα, που ακολουθούν μια περιοδικότητα προσομοιάζουσα με εκείνη των δασικών πυρκαγιών. Τα Αρχέτυπα που καθορίζουν την ανθρώπινη φύση και συμπεριφορά εξελίχθηκαν με φυσική επιλογή και λειτουργούν σε ένα επίπεδο πέραν της συνειδητής ηθικής. Ο πόλεμος και η ειρήνη εκφράζουν τις εναλλακτικές φάσεις μιας δυναμικής διαδικασίας, της οποίας η βιολογική σημασία ήταν να κρατήσει τις ανθρώπινες ομάδες σε κατάσταση οικολογικής ισορροπίας (ισορροπία μεταξύ τους αλλά και με το περιβάλλον) και να επιλέξει τα «ικανότερα» γονίδια από τα αρσενικά μέλη της ομάδας. Α.Καυκαλίδης: Υπάρχουν, άραγε, συγκεκριμένα αρχέτυπα, τα οποία να εμπλέκονται στην πρόκληση των πολέμων; Anthony Stevens: Όντως υπάρχουν. Το αρχέτυπο του πολέμου είναι το ένα. Το άλλο είναι το αρχέτυπο του εχθρού, δηλαδή ο κακός ξένος, το επιΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

Anthony Stevens: Από την παγκοσμιότητά του και από τα φαινόμενα τα οποία προκαλεί. Αρχέτυπο είναι μια εγγενής βιολογική οντότητα, η οποία, όταν ενεργοποιείται από τις περιστάσεις, μπορεί να προκαλέσει βαθύτατες αλλαγές στην συνείδησή μας και την συμπεριφορά μας. Οι πολεμικές συρράξεις ήταν ανέκαθεν ένα χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ύπαρξης. Στην πραγματικότητα, η ύπαρξη συνόρων μεταξύ εθνών, φυλών και θρησκειών είναι το αποτέλεσμα πολέμων, και όλοι οι προηγούμενοι πολιτισμοί χάθηκαν λόγω ακριβώς αυτών των πολεμικών συρράξεων. Το αρχέτυπο του πολέμου υπάρχει εν δυνάμει ζωντανό στην συλλογική ψυχή όλων των εθνών, και είναι τρομακτικά εύκολο για τους πολιτικούς ηγέτες να το επαναφέρουν εν δράσει ανά πάσα στιγμή. Α.Καυκαλίδης: Και όταν ενεργοποιηθεί το αρχέτυπο αυτό, οδηγεί στο φαινόμενο που, αν δεν κάνω λάθος, ο Γιούνγκ απεκάλεσε κατάσταση αρχετυπικής κατοχής (archetypal possession); Anthony Stevens: Ακριβώς! Η αρχετυπική κατοχή εμφανίζεται όταν ένα αρχέτυπο ενεργοποιείται στο ασυνείδητο με τέτοια ένταση, ώστε η συνείδηση να υποκύπτει και να καθυποτάσσεται στην δυναμική του, με αποτέλεσμα η συμπεριφορά μας, τα αισθήματά μας και η όλη μας στάση να διαφοροποιούνται ριζικώς. Στην μεταβατική περίοδο από μια κατάσταση ειρήνης σε εκείνη του πολέμου, οι αξίες οι σχετικές με την ιερότητα της ανθρώπινης ζωής αντιστρέφονται. Σε περιόδους ειρήνης, αρνούμεθα να επιβάλουμε την θανατική ποινή ακόμα και σε εγκληματίες του χειρότερου είδους. Παρ’ όλ’ αυτά, σε περιόδους πολέμου στέλνουμε ανθρώπους κατά χιλιάδες στον θάνατο χωρίς κανέναν ενδοιασμό. Νομιμόφρονες και καθ’ όλα ευχάριστοι οικογενειάρχες, χωρίς καμμία αναστολή και με ήσυχη την συνείδησή τους, επιβαίνουν των αεροπλάνων τους και 105

βομβαρδίζουν πόλεις και πληθυσμούς, σπέρνοντας τον θάνατο σε χιλιάδες άμαχους. Α.Καυκαλίδης: Αυτό όσον αφορά το αρχέτυπο του πολέμου! Τι ρόλο παίζει όμως το αρχέτυπο της Σκιάς στην έναρξη αλλά και την συνέχιση του πολέμου; Anthony Stevens: Η ενεργοποίηση της Σκιάς είναι απαραίτητη για να ξεκινήσει ένας πόλεμος και να φτάσει στην μοιραία κατάληξή του. Η δυναμική επίδραση της Σκιάς γίνεται αντιληπτή κατά τον πρώτο χρόνο της ζωής μας. Όπως ακριβώς το βρέφος θα δείξει ευχαρίστηση μόλις το πλησιάσει η μητέρα του, έτσι θα εκφράσει και τον φόβο του και θα απομακρυνθεί όταν το πλησιάσει ένας άγνωστος. Κατά τον δεύτερο χρόνο της ζωής του, αυτή η ξενοφοβική τάση έχει εξελιχθεί σε εκφράσεις καθολικού φόβου και εχθρότητας. Η βιολογική σημασία τόσο του δεσμού με τους συγγενείς όσο και του φόβου των ξένων είναι εμφανής από την εκδήλωσή της σε όλα τα είδη που είναι κοινωνικά: είναι προφανώς ζήτημα επιβίωσης το να μπορείς να ξεχωρίζεις ποιός είναι φίλος σου και ποιός εχθρός σου από την μικρότερη δυνατή ηλικία. Στην ενήλικη ζωή, καταλήγει στην διαφοροποίηση στην οποία όλοι είμαστε επιρρεπείς στο να κάνουμε, μεταξύ αυτών που αντιλαμβανόμαστε ότι είναι «με εμάς» και αυτών που είναι «εναντίον μας», μεταξύ του «in-group» και του «out-group», μεταξύ «ημών» και «εκείνων». Για να ξεκινήσει ένας ηγέτης έναν πόλεμο εναντίον ενός άλλου έθνους, θα πρέπει να πείσει τον λαό του ότι οι άλλοι είναι οι ζωντανοί ενσαρκωτές της Σκιάς. Τότε, ο λαός μπορεί να αντιληφθεί τον ‘εχθρό’ ως τον «δαίμονα» ή ως «παράσιτο» και δικαίως μπορεί να του επιτεθεί και να το αφανίσει. Α.Καυκαλίδης: Και πώς αντιδρά ο εχθρός; Anthony Stevens: Με το να προβάλει την Σκιά του στον άλλον. Μια αλληλοπροβολή της Σκιάς πραγματώνει μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία : η κάθε πλευρά αισθάνεται βαθειά δυσπιστία για τις προθέσεις της άλλης. Η κάθε πλευρά αντιλαμβάνεται τις πολιτικές και στρατιωτικές κινήσεις της άλλης ως επιβεβαίωση της προφανούς εχθρότητάς της. 106

Α.Καυκαλίδης: Δεν μπορούμε, άραγε, να αντισταθούμε στην έλξη που εξασκούν πάνω μας αυτά τα αρχέτυπα του πολέμου και της Σκιάς; Anthony Stevens: Βεβαίως και μπορούμε! Αλλά για να το καταφέρουμε, θα πρέπει να επιτύχουμε ένα επίπεδο συναισθηματικής αποδέσμευσης από τις δικές μας ιδεολογίες και εθνικές ταυτότητες, εάν θέλουμε να δούμε τα πράγματα με ανοικτό πνεύμα, όπως πραγματικά είναι. Θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί στο γεγονός ότι οι ηγέτες, υποβοηθούμενοι και συνεπικουρούμενοι από τους υποστηρικτές τους στα μέσα ενημέρωσης, θα διακινήσουν «πληροφορίες» για τον εχθρό, δεδομένα που φέρεται να παρασχέθηκαν από τις μυστικές υπηρεσίες, και τα οποία «για λόγους εθνικής ασφάλειας» δεν μπορούν να δημοσιοποιηθούν. Για να κινητοποιήσουν την κοινή γνώμη για οποιονδήποτε πόλεμο, είναι απαραίτητο για τους ηγέτες να παρουσιάσουν τον εχθρό ως μια σοβαρή απειλήόπως ακριβώς έκανε ο Χίτλερ όταν θέλησε να επιτεθεί στην Πολωνία το 1939, και ο George W. Bush όταν προετοίμαζε την επίθεση στο Ιράκ το 2003. Στην πραγματικότητα, δεν ενδιαφέρει εάν ο εχθρός που έχει επιλεγεί αποτελεί πραγματική απειλή. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι η κοινή γνώμη παρακινείται να εκλάβει τον εχθρό ως απειλή, ως την ενσάρκωση του καταστροφικού κακού. Αυτό είναι και το βασικό προαπαιτούμενο, για να ενεργοποιηθεί ο κύκλος πολέμου-ειρήνης προς την κατεύθυνση του πολέμου. Απαιτείται υψηλό διανοητικό σθένος για να δει κανείς τι πραγματικά γίνεται και να αντισταθεί. Στην τελευταία περίπτωση, κινδυνεύει κανείς να κατηγορηθεί ως προδότης. Α.Καυκαλίδης: Είχατε εσείς προσωπικά εμπειρία κάποιου πολέμου; Anthony Stevens: Μεγάλωσα στην Αγγλία κατά την διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Ήμουν 6 χρονών όταν ξεκίνησε και 12 όταν τελείωσε. Ήμουν πολύ νέος για να πολεμήσω, αλλά έζησα την άσχημη εμπειρία του βομβαρδισμού από την Luftwaffe. Επίσης, είχα συνειδητοποιήσει απολύτως την κατάσταση γύρω μου. Στον τοίχο του υπνοδωματίου μου, είχα έναν τεράστιο χάρτη ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

συνέντευξη της Ευρώπης. Μαζί με τον πατέρα μου διαβάζαμε τα τελευταία νέα του μετώπου, και μετακινούσαμε μικρές σημαίες κολλημένες σε καρφίτσες πάνω στον χάρτη, για να απεικονίσουμε τα αποτελέσματα των μαχών. Τα δύο πρώτα χρόνια του πολέμου χάναμε τις μάχες την μία μετά την άλλη, και ο χάρτης μου είχε γεμίσει σβάστικες. Ένα βράδυ, απεγνωσμένος, είπα στον πατέρα μου: «Μπαμπά, δεν θα ήταν καλύτερο εάν ήμασταν Γερμανοί;» Γέλασε, αλλά κατόπιν σοβάρεψε και μου ανέφερε τα λόγια του Winston Churchill, ο οποίος είχε πει ότι βρισκόμασταν σε έναν πόλεμο «εναντίον μιας τερατώδους τυραννίας, που δεν έχει προηγούμενο στον σκοτεινό κατάλογο των ανθρώπινων εγκλημάτων», και ότι θα πολεμούσαμε μέχρι να νικήσουμε, διότι έπρεπε να κερδίσουμε, αλλιώς, όλα θα χάνονταν. Αυτή ήταν η πρώτη μου εμπειρία μιας έντονης προβολής της Σκιάς, και η ιστορία απέδειξε ότι πράγματι, στην περίπτωση αυτή, η προβολή της Σκιάς ήταν σκόπιμη. Α.Καυκαλίδης: Η εμπειρία σας αυτή επέδρασε στην εξέλιξη της πολιτικής σας τοποθέτησης, του πολιτικού σας οράματος; Anthony Stevens: Βεβαίως, πώς θα μπορούσε να είναι διαφορετικά; Σύντομα, μετά την λήξη του πολέμου –πρέπει να ήταν κάποια στιγμή το 1946- ένας ιστορικός ήρθε να δώσει μια διάλεξη στο σχολείο μου. Τα λόγια του δεν τα ξέχασα ποτέ. Ανέφερε ότι η μεγάλη κατάρα της Ευρώπης ήταν ο εθνικισμός και ότι οι δύο φοβεροί πόλεμοι της πρόσφατης ιστορίας υπήρξαν απόρροιά του. Συγκεκριμένα ανέφερε τα εξής: «Αυτό που θα πρέπει να κάνετε εσείς αγόρια, είναι να εργαστείτε για την δημιουργία μιας ενωμένης Ευρώπης, η οποία θα διαπερνά όλους τους μικρόψυχους εθνικισμούς και η οποία θα εγκαινιάσει μια περίοδο ειρήνης και προόδου όπως δεν την έχει ξαναδεί η Ευρώπη. Πρέπει όλοι μας να συστρατευθούμε και να προασπίσουμε τον μεγάλο ευρωπαϊκό πολιτισμό μας, ο οποίος έχει γίνει στο παρελθόν, από τις προηγούμενες γενιές, αντικείμενο καταστροφής, μέσα από σκληρούς και άχρηστους πολέμους. Εάν δεν τα καταφέρουμε, το αποτέλεσμα θα είναι αναπόφευκτα η διενέργεια ακόμη περισσότερων πολέμων, οι οποίοι ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

θα είναι χειρότεροι από τους προηγούμενους. Εσείς λοιπόν, αγόρια, καθώς και οι νέες γενιές όλων των εθνών, έχετε στα χέρια σας το πεπρωμένο της Ευρώπης.» Α.Καυκαλίδης: Πώς βλέπετε αυτό το όραμα σήμερα; Anthony Stevens: Χάρηκα αφάνταστα με την παρ’ ολίγον ολοκλήρωσή του και φοβάμαι την μελλοντική του αποσύνθεση. Το πρόβλημα είναι ότι οι μεγάλοι διεθνείς οργανισμοί, όπως η Κοινωνία των Εθνών, ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών και η Ευρωπαϊκή Ένωση, δεν δημιουργούνται από μόνοι τους, μέσα από συνειδητή διανοητική επιλογή, αλλά είναι το αποτέλεσμα κάποιας μαζικής καταστροφής, η οποία ωθεί τους ανθρώπους να θυσιάσουν τις στενά εγωιστικές κοντόφθαλμες φιλοδοξίες τους και να εμποδίσουν τις προβολές των Σκιών τους στο όνομα μιας μεγαλύτερης διαπροσωπικής ασφάλειας. Το 1945 αποτέλεσε κρίσιμο σταθμό στην παγκόσμια συνείδηση, αλλά όσο απομακρυνόμαστε από εκείνη την περίοδο, τόσο πιο πιθανό είναι το όραμα αυτό να ξεθωριάζει. Τέτοια είναι η δυναμική φύση του κύκλου πολέμου-ειρήνης: όσο απομακρυνόμαστε από τον τελευταίο πόλεμο, τόσο πλησιάζουμε στον επόμενο. Παλιές προβολές των Σκιών, οι οποίες υπνώττουν, αρχίζουν να επανενεργοποιούνται. Το πιο πρόσφατο παράδειγμα είναι αυτό της Ελλάδας και της Γερμανίας, όπου οι εγωϊστικές εθνικές ανησυχίες αρχίζουν εκ νέου να ανθούν. Α.Καυκαλίδης: Υπάρχει πιθανότητα η Σκιά να ενεργοποιηθεί αυθόρμητα στους ανθρώπους ή προϋποθέτει κάποιον ηγέτη που θα την προκαλέσει; Anthony Stevens: Βεβαίως μπορεί να προκληθεί αυθόρμητα. Σύμφωνα με το αρχέτυπο της Σκιάς, όλοι μας αναπτύσσουμε το δικό μας προσωπικό σύμπλεγμα της Σκιάς. Αυτό συμβαίνει καθώς μεγαλώνουμε. Αποτελείται από όλες αυτές τις πτυχές του εαυτού μας που απεχθανόμαστε, που βρίσκουμε ντροπιαστικές και τις οποίες θα προτιμούσαμε να κρατήσουμε μακριά από την κοινή θέα. Κουβαλάμε αυτό το σύμπλεγμα μαζί μας όπου και αν πάμε: μας ακολουθεί κατά πόδας σαν σκιά – εξ ού και το όνομά 107

της. Ασυνείδητα την προβάλλουμε πάνω σε ανθρώπους και ομάδες που αντιπαθούμε και επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο τις αντιμετωπίζουμε. Και όταν την προβάλουμε (την Σκιά) πάνω στους άλλους, νιώθουμε καλύτερα με τον εαυτό μας: «αυτοί» είναι όλοι κακοί κα «εμείς» είμαστε όλοι καλοί. Κατά την διάρκεια μιας γιουγκικής ανάλυσης, οι ασθενείς βοηθούνται στο να συνειδητοποιήσουν το σύμπλεγμα της Σκιάς και να αναλάβουν την ευθύνη για αυτό, να το αποδεχτούν. Τότε, οι άνθρωποι αυτοί έχουν λιγώτερες πιθανότητες να προβάλουν την Σκιά τους πάνω σε άλλους. Θα ήταν μια ανεκτίμητη συνεισφορά στην παγκόσμια ειρήνη εάν τα έθνη μπορούσαν να κάνουν το ίδιο. Α.Καυκαλίδης: Τι θα τους επέτρεπε να το κάνουν αυτό; Είναι απαραίτητη άραγε μια μεγάλη καταστροφή; Δεν θα μπορούσαν, για παράδειγμα, προσπάθειες όπως αυτή της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η περαιτέρω προσπάθεια ενοποίησής της, να καταφέρουν το ίδιο αποτέλεσμα; Anthony Stevens: Αναμφίβολα, πολλοί καλοπροαίρετοι άνθρωποι επιθυμούν αυτή η προσπάθεια να πετύχει, αλλά οι φυγόκεντρες δυνάμεις, οι οποίες βρίσκονται ήδη επί τω έργω στην Ευρωπαϊκή Ένωση, υποδηλώνουν ότι ο ρους της ιστορίας κινείται εναντίον τους. Α.Καυκαλίδης: Επομένως, Δρ. Στήβενς, πώς βλέπετε το μέλλον; Υπάρχει ελπίδα για εμάς; Anthony Stevens: Όχι όσο παραμένουμε προσκολλημένοι σε αυτήν την μονόπλευρη προοπτική, την οποία έχω ονομάσει «επαρχιώτικη συνείδηση». Εάν θέλουμε να αποφύγουμε τον αφανισμό του είδους μας, θα πρέπει να αναπτύξουμε μια συνείδηση η οποία θα εκτείνεται πολύ πιο πέρα από τους περιορισμούς της Επιμήθειας φύσης μας [το όνομά του Επιμηθέα ταυτίστηκε από την αρχαιότητα με τον άνθρωπο που δεν προνοεί, τον απερίσκεπτο: επί + μήδομαι = σκέπτομαι μετά, αυτόν που βγάζει τα συμπεράσματα μετά το γεγονός] και της ενασχόλησής της με βραχυπρόθεσμα κέρδη εδώ και τώρα. Η σωτηρία μας μπορεί να επέλθει μόνον μέσα από την ανάπτυξη μιας παγκόσμι108

ας συνείδησης, ενός συλλογικού οράματος για τον πανέμορφο πλανήτη μας, στον οποίο θα ζουν σαν μια οικογένεια, όλοι οι άνδρες και οι γυναίκες, πάντοτε σε ομοιόσταση με την βιόσφαιρα. Μόνον τότε ο πόλεμος και η τυφλή βία θα καταστούν παράλογες. Όσο πιο πολύ ενδυναμώνουμε την αίσθηση της κοινής μας ταυτότητας, και όσο πιο πολύ καταφέρνουμε να διευρύνουμε την έννοια και την αίσθηση της πατρίδας πέρα από την χώρα καταγωγής μας, τόσο λιγώτερο πιθανό είναι να μας κυριεύσει η Σκιά και το αρχέτυπο του πολέμου. Όσο λιγώτερο αντιλαμβανόμαστε τους εαυτούς μας ως χαρακτηριζόμενους μόνον από το έθνος μας, την κοινωνική μας τάξη, τις πολιτικές και θρησκευτικές μας πεποιθήσεις, τόσο ελαττώνονται οι πιθανότητες να γινόμαστε επιθετικοί έναντι των άλλων εθνών, κοινωνικών, τάξεων, πολιτικών κομμάτων ή θρησκειών. Όσο περισσότερο αντιλαμβανόμαστε τους συνανθρώπους μας ως βασικά παρόμοιους με εμάς, τόσο πιο δύσκολο θα είναι να βγούμε έξω και να τους σφαγιάσουμε. Α.Καυκαλίδης: Πιστεύετε ότι μια παγκόσμια συνείδηση μπορεί να διαμορφωθεί μόνον μέσα από κάποια μεγάλη μαζική καταστροφή; Anthony Stevens: Η μόνη εναλλακτική την οποία μπορώ να σκεφτώ είναι ότι άνθρωποι χαρισματικοί, με αρκετή επιρροή στην λήψη πολιτικών αποφάσεων, θα μπορούσαν να ξεπεράσουν τους μηχανισμούς αυτοάμυνάς τους και να μας κάνουν να συνειδητοποιήσουμε συλλογικά τον τρομερό κίνδυνο της κατάστασής μας. Έχουμε γίνει «μπλαζέ» στην σκέψη ότι υπάρχει η πιθανότητα διενέργειας ενός θερμοπυρηνικού ολοκαυτώματος, ενώ θα έπρεπε να παραμένουμε συγκλονισμένοι από την προοπτική ότι οποιοςδήποτε από τους πολέμους που περιμένουν να ξεσπάσουν θα μπορούσαν ξαφνικά να μετατραπούν σε πυρηνικούς. Ενδεχομένως η φρίκη, η εμπειρία της φρίκης, η συνείδηση της φρίκης, είναι η μόνη μας ελπίδα. Ίσως η φρίκη από μόνη της θα μας επιτρέψει να υπερβούμε την κατά τα άλλα ανίκητη έλξη του πολέμου. Αυτός θα ήταν ο καλύτερος τρόπος να αποτίσουμε φόρο τιμής στα θύματα της Χιροσίμα. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

συνέντευξη Α.Καυκαλίδης: Πολλοί, ωστόσο, θα υποστηρίξουν ότι δεν υπάρχει πραγματικός κίνδυνος ενός πυρηνικού πολέμου. Ότι, όπως και κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, καμμία κυβέρνηση δεν είναι διατεθειμένη να ξεκινήσει πυρηνική επίθεση ενάντια σε μία άλλη που είναι οπλισμένη με τις ίδιες πυρηνικές κεφαλές και ικανή για να αντεπιτεθεί. Ότι κανένα έθνος δεν θα αυτοκτονήσει οικειοθελώς. Anthony Stevens: Αυτό είναι ένα καλό και λογικό επιχείρημα, αλλά προδίδει την έλλειψη κατανόησης των ψυχολογικών παραγόντων. Η αυτοκτονία υφίσταται πάντοτε ως επιλογή για τα ανθρώπινα όντα. Ολόκληρες κοινότητες μπορούν αναμφισβήτητα να αυτοκτονήσουν, όπως άλλωστε γνωρίζουμε από την σφαγή στο Jonestown τον Νοέμβριο του 1978 ή τους κατοίκους του Demmin στην Γερμανία, που προτίμησαν να αυτοκτονήσουν μαζικά από το να υπομείνουν τους βιασμούς και τους φόνους στα χέρια του προωθούμενου Κόκκινου Στρατού το 1945, ή τις Σουλιώτισσες γυναίκες και τα παιδιά που πήδηξαν στο κενό όταν εγκλωβίστηκαν από τους στρατιώτες του Αλή Πασά το 1803. Όταν οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται την κατάστασή τους ως αφόρητη και απελπιστική συγχρόνως, μπορούν να βρουν βαθειά ικανοποίηση με το να ρίξουν τον ναό πάνω τους και πάνω στους εχθρούς τους, όπως έκανε ο Σαμψών. Αυτή είναι και η νοοτροπία των βομβιστών αυτοκτονίας και των πιλότων καμικάζι, που κραυγάζουν με περηφάνεια: «Εάν πρέπει να πεθάνουμε, ας πάρουμε μαζί μας όσους περισσότερους μπορούμε.» Προς το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και κατά την διάρκεια των τελευταίων ημερών στο κρησφύγετό του, ο Αδόλφος Χίτλερ διέταξε την ολική καταστροφή της Γερμανίας, εν μέρει επειδή ήλπιζε οι συμμαχικές δυνάμεις να μην βρουν τίποτα χρήσιμο για αυτές, αλλά κυρίως επειδή πίστευε και επιπλέον το ανακοίνωσε ότι ο γερμανικός λαός τον είχε απογοητεύσει και ότι η μάχη του τέλους του κόσμου (Ragnarok) ήταν το πεπρωμένο του. Εάν ο Χίτλερ διέθετε πυρηνικά όπλα κατά τους τελικούς μήνες του πολέμου, είναι πιθανόν η ύπαρξη της αμερικανικής ατομικής βόμβας, στην περίπτωση που γνώριζε την ύπαρξή της, να τον σταματούσε από το να τα χρησιμοποιΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

ήσει; Ας μην ξεχνάμε –όπως κάνουν οι ορθολογιστές αδιακρίτως– το πόσο οδηγούμαστε ασυνείδητα σε ομαδικές συγκρούσεις, και πόσο επικίνδυνα ανορθολογικά, υπό συνθήκες αγωνίας και άγχους, λαμβάνονται οι αποφάσεις μας. Για να γίνει ο κόσμος μας ασφαλής, κανένας δεν θα πρέπει να είναι σε θέση να ‘πατήσει το κουμπί’. Ο αλάθητος άνθρωπος δεν έχει γεννηθεί ακόμα. Υπάρχουν πολλά αποθέματα τακτικών πυρηνικών όπλων ανά τον κόσμο, και θα υπάρχει πάντοτε ο κίνδυνος ένας στρατηγός, σε κατάσταση οριακή ώστε να δικαιολογήσει την απόφασή του, να τα χρησιμοποιήσει, προκαλώντας τον εχθρό του να ανταποδώσει, με ανυπολόγιστα αποτελέσματα. Α.Καυκαλίδης: Με άλλα λόγια, αυτό που λέτε είναι ότι η ζωή πάνω στον πλανήτη μας εξελίχθηκε σε έναν αγώνα μεταξύ συνείδησης και καταστροφής. Εάν δεν αποκτήσουμε ένα είδος παγκόσμιας συνείδησης, τα αρχέτυπα θα επιτείνουν το εναγκαλισμό τους, οδηγώντας μας στο χείλος του αρμαγεδώνα. Anthony Stevens: Και η τραγωδία είναι ότι θα αφυπνιστούμε μόνον σε αυτά τα τελευταία και μοιραία λεπτά! Η καταστροφή του είδους μας συλλαμβάνεται από εμάς ως η ύστατη καταστροφή. Αυτό όμως δεν συμβαίνει για το κοσμικό σύμπαν, για το οποίο η δική μας καταστροφή αντιπροσωπεύει ένα ασήμαντο γεγονός. Στο συνεχώς διαστελλόμενο σύμπαν, υπάρχουν έντεκα δισεκατομμύρια γαλαξίες, που έκαστος περιλαμβάνει έντεκα δισεκατομμύρια άστρα και πλανήτες. Αυτό το τεράστιο κοσμικό πείραμα θα συνεχίζει, αδιάφορο για την στιγμιαία δική μας Αποκάλυψη. Α.Καυκαλίδης: Οπότε μόνον για την δική μας ανθρώπινη συνείδηση έχει σημασία ένα σύμπαν χωρίς ανθρώπους. Anthony Stevens: Ναι. Και μόνον η ανθρώπινη συνείδηση μπορεί να εμποδίσει το σύμπαν από το να συνεχίσει την πορεία του χωρίς εμάς. Οι επόμενες λίγες δεκαετίες θα δείξουν εάν πράγματι είμαστε ικανοί να αποκτήσουμε την απαραίτητη σοφία. 109

ΝΙΚΗΤΑΡΑ 2 & ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ, 106 78 Αθήνα

Τηλ.: 210-3822496, Fax: 210-3809150, e-mail: papazisi@otenet.gr www.papazisi.gr, www.e-papazisi.gr www.facebook.com/Papazisis. Publishers

twitter.com/papazisis_books

η ζωή είναι ένα σταυρόλεξο...

k ... και, μάλιστα, για δυνατούς λύτες!

ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ

1 Επώνυμο αυτοκρατόρων του Βυζαντίου – Ονομαστός ο λόφος της 2 Αλλιώς το μπιζέλι – Ποικιλία ροδάκινων 3 Θεός των αρχαίων Αιγυπτίων – Υπάρχουν και τέτοια συμβούλια – Λεπτή κλωστή 4 Αδύναμος (μτφ) – Νότα που απαγορεύει – Ποδοσφαιρική ομάδα της Ιταλίας 5 Γυναικείο χαϊδευτικό – Γάλλοι αντάρτες – Το αναφέρει ο Καββαδίας σε ποίημά του 6 Παλαιός Οργανισμός σταφίδας – Γνωστά και του πετρελαίου – Μισή… Σάσα 7 Δικά μου, μάγκικα – Δικά σου – Άρθρο για πολλά – Θηλυκό πρόβατο πριν γεννήσει (καθ.) 8 Αρχικά τραίνων – Τα χωρίζει το δέλτα – Τάμα… στη μέση – Άρθρο (πληθ.) 9 Μάτια γαλανά – Μάρκα ιαπωνικών αυτοκινήτων 10 Και αυτή διδάσκεται στο σχολείο – Εμπρόθετο άρθρο (πληθ.) 11 Ατελείωτη αλιάδα – Απαγορευτικό μόριο – Ανήκε σε θρησκευτική μερίδα του Ισραήλ ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016

12 Γνωστά διαστήματα – Φίρμα ζυμαρικών – Γαλλικό όνομα 13 Χαρακτηρίζουν εταιρείες (αρχικά) – Τα έχουν πολλά ζώα – Αυτά πεθαίνουν 14 Αγενής νότα – Βασική πρώτη ύλη του ψωμιού – Αρχικά εκπαιδευτικών ιδρυμάτων – Μέσα… Άγγλων 15 Δίκαιη μεταχείριση – Το αντίθετο της σπατάλης – Αρχικά μεγάλου συλλόγου της Αθήνας

ΚΑΘΕΤΑ

1 Ακολουθεί έναν ισόπαλο αγώνα – Αποθηκευτικός χώρος 2 Αρχηγός της Αχαϊκής Συμπολιτείας – Σταγόνα – Ναζιστικό επώνυμο 3 Η νότα του διαπασών – Με το όνομά τους αυτά 4 Όργανο που τροχίζει – Καταραμένες 5 Σταυρολεξολούλουδα – Αρχικά μεγάλου αθλητικού κέντρου – Συνδέει προτάσεις – Άρθρο 6 Θηλυκό αναφορικό (πληθ.) – Αλλιώς η κατσίκα – Συμπλεκτικό 111

η ζωή είναι ένα σταυρόλεξο... 7 Όχι ολόκληρο (μία γραφή) – Γνωστός Ντάγκλας της οθόνης 8 Έχουν και οι δρόμοι – Προκαλεί ιγμορίτιδα 9 Ηλικιωμένοι – Τεμπέλικα 10 Μάρκα καθαριστικού – Αριθμός Λουδοβίκου – Αρχή και τέλος – Όνομα Γερμανού 11 Είναι και η Μαντόνα – Ειδική μονάδα της αστυνομίας – Ονομαστός Βραζιλιάνος οδηγός της Φόρμουλα 1

12 Χρονικό επίρρημα – Όχι ίσια – Ρωτάει 13 Αντικείμενα – Ινστιτούτο Ανατολικών Σπουδών (αρχ.) – Ήταν η Ήρα 14 Σύμφωνο νέων οδηγών – Το διαμάντι (καθ.) – Μυθολογική θεότητα 15 Οργώνει τη γη – Συστατικό βρεφικών τροφών 16 Η πρωτεύουσα του Ζαΐρ – Άσχημη ζαριά 17 Χαρακτηρίζουν άριστη ποιότητα – Γυναικείο χαϊδευτικό – Από την Ασία αυτό (μία γραφή)

Λύση σταυρολέξου προηγούμενου τεύχους

Επισκεφθείτε την ιστοσελίδα της ΝΕΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ, www.neapolitiki.gr, εμπλουτισμένη με τη νέα στήλη «Επί του πιεστηρίου», όπου νέοι αρθρογράφοι και φοιτητές αναλύουν καθημερινά σε πραγματικό χρόνο την τρέχουσα γεωπολιτική επικαιρότητα. 112

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 17 . ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015-2016