Nea politiki 18 by Nea Politiki

Η Nέα Πολιτική ΔΙΜΗΝΙΑΊΟ ΠΟΛΙΤΙΚΌ ΠΕΡΙΟΔΙΚΌ

Β΄ ΠΕΡΙΟΔΟΣ - ΤΕΥΧΟΣ 18 ΑΝΟΙΞΗ 2016 - ΤΙΜΗ 4 ΕΥΡΩ

Βαρυσήμαντο άρθρο του Αλέκου Παπαδόπουλου

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Η Ελληνική Δημοκρατία σε βαθειά θεσμική κρίση Φάκελος Γεωπολιτική της Αρκτικής ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ

Η Nέα Πολιτική

ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΌ ΠΕΡΙΟΔΙΚΌ - Β΄ ΠΕΡΙΟΔΟΣ - ΤΕΥΧΟΣ 18 - ΑΝΟΙΞΗ 2016

περιεχόμενα Κωνσταντίνου Κόλμερ Πάνου Παναγόπουλου Γιάννη Μαρίνου Θεοφάνη Μαλκίδη Νίκου Μαντζαρέα Γιώργου Κουσούλη Νίκου Σ. Λιναρδάτου Νέστορα Κουράκη Γεώργιου Κ. Οικονόμου Βασίλη Τρίγκου

Από την διεύθυνση............................................................................................... 3 Ο αμελέτητος Κλάους Ρέγκλινγκ........................................................................ 4 Σχεδιασμένη και σταδιακή «Decroissance» για ένα ελπιδοφόρο σήμερα και ένα σαφώς καλύτερο αύριο............................................................................. 5 Όταν η Αριστερά συγκυβέρνησε για πρώτη φορά στην Ελλάδα....................... 12 SOS για το δημογραφικό!...................................................................................... 16 Συνεχίζει να υφίσταται το δόγμα «Η Κύπρος κείται μακράν»; ........................ 17 Το Επιχείρημα.......................................................................................................... 19 Δεν είναι πατρίδα αυτό που βλέπουμε στα κανάλια ......................................... 20 Πώς λειτουργεί μία πολιτική ιδιοφυΐα................................................................. 21 Ο ιστορικός ρεβιζιονισμός είναι η συνέχιση της γενοκτονίας. Η περίπτωση των Αρμενίων.................................................................................. 24 Τα Μακρά Τείχη των Αθηνών και οι Σχέσεις ΗΠΑ-Κίνας................................ 32

Ιπποκράτους Δασκαλάκη Γιάννη Χατζόπουλου Μάριου Νοβακόπουλου Χρήστου Ζιώγα

ΦΑΚΕΛΟΣ: ΑΡΚΤΙΚΗ Η τήξη των πάγων ανατρέπει τις διεθνείς ισορροπίες...................................... 36 Η στρατηγική της Δανίας στην Αρκτική............................................................. 42 Κλιματική αλλαγή και αρκτική ναυσιπλοΐα........................................................ 44 Η συσσωμάτωση της Αρκτικής στο γεωπολιτικό γίγνεσθαι............................ 46

Παύλου Καρούσου

Επιστημονικά νέα................................................................................................... 51

Αλέκου Παπαδόπουλου Κώστα Μ. Σταματόπουλου Αντώνη Δ. Παπαγιαννίδη Γιώργου Κ. Στράτου Κώστα Καραΐσκου Θεοφάνη Μαλκίδη Γρηγόρη Βασδέκη Αλέξανδρου Κόντου

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΤΙΤΛΟΙ ΤΕΛΟΥΣ Η Ελληνική Δημοκρατία σε βαθειά θεσμική κρίση ........................................... 54 Η ποδηγέτηση των θεσμών................................................................................... 57 Προς τι η έκπληξη;.................................................................................................. 59 Τι (φοβούμαι ότι δεν) είναι δημοκρατία.............................................................. 62 Ανασφάλεια, Αγένεια, Αμορφωσιά. Τα τρία Άλφα του εκφυλισμού της Δημοκρατίας μας.............................................................................................. 64 Η «δημοκρατία» στην σύγχρονη Ελλάδα........................................................... 66 «Θα σε στείλω στον Έβρο».................................................................................... 68 Αρχέγονα σκοτεινά ένστικτα καθοδηγούν την αυτοκαταστροφική πορεία μας................................................................................................................ 71 Η Αρχή της Απροσδιοριστίας είναι η βάση της πραγματικής δημοκρατίας.. 73

Γιάννη Δρακόπουλου Χρήστου Μπαλόγλου Σπύρου Κουτρούλη Βασίλη Χ. Κωνσταντίνου

Καθαρή Πόλη.......................................................................................................... 77 Ποτέ πια πτώχευση, Μία παρακαταθήκη βασισμένη στην φιλοσοφία της ελευθερίας......................................................................................................... 78 Δημιουργική Θέα προς το Αιώνιο Εν, προσεγγίσεις στον στοχασμό του....... 79 Η ιστορική συνέχεια του Ελληνικού έθνους στο έργο των Κ.Θ. Δημαρά, Νίκου Σβορώνου, Γιώργου Σεφέρη και Κωνσταντίνου Τσάτσου..................... 80 Αυγουστιάτικη επίσκεψη στο Μουσείο των Θαυμάτων.................................... 94

Επισκεφθείτε την ιστοσελίδα της ΝΕΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ, www.neapolitiki.gr, εμπλουτισμένη με τη νέα στήλη «Επί του πιεστηρίου», όπου νέοι αρθρογράφοι και φοιτητές αναλύουν καθημερινά σε πραγματικό χρόνο την τρέχουσα γεωπολιτική επικαιρότητα.

Η Nέα Πολιτική ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΌ ΠΕΡΙΟΔΙΚΌ ISSN: 2241-6226

εκδότης ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΕΒΕ διευθυντής ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ σύμβουλος έκδοσης ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΣΑΦΑΡΑΣ

www.neapolitiki.gr

αρχισυντάκτης ΓΙΩΡΓΗΣ ΠΟΥΛΑΚΟΣ βοηθοί αρχισυντάκτες ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΚΙΝΟΠΟΥΛΟΣ ΜΑΡΙΟΣ ΝΟΒΑΚΟΠΟΥΛΟΣ κύριοι αρθρογράφοι-αναλυτές ΝΙΚΟΣ ΑΛΙΚΑΚΟΣ ΟΘΩΝ ΙΑΚΩΒΙΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ ΧΑΡΗΣ ΚΑΤΣΙΒΑΡΔΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΛΜΕΡ ΝΕΣΤΩΡ ΚΟΥΡΑΚΗΣ ΣΠΥΡΟΣ ΚΟΥΤΡΟΥΛΗΣ ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΚΟΥΣΟΥΛΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΑΣΣΑΒΕΤΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΕΣΘΑΝΕΩΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΠΗΤΡΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΠΑΝΟΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝΤΩΝΗΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΗΣ ΚΩΣΤΑΣ M. ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΡΙΑΝΤΗΣ γεωπολιτική ανάλυση ΣΩΤΗΡΗΣ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΖΙΩΓΑΣ ΡΑΦΑΗΛ ΚΑΛΥΒΙΩΤΗΣ ΣΤΑΘΗΣ ΚΑΡΑΠΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΟΦΑΝΗΣ ΜΑΛΚΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΤΡΙΓΚΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΤΣΕΚΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΦOΙΝΙΚΑΣ ανταποκριτής στην Λευκωσία ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΣ ανταποκριτής στις Βρυξέλλες ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΑΡΑΓΚΑΣ

οικονομική ανάλυση ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΟΥΧΛΙΔΗΣ ΜΑΝΟΣ ΚΡΑΝΙΔΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΑΠΙΔΗΣ ΝΙΚΟΣ-ΜΑΤΘΑΙΟΣ ΣΑΝΤΗΣ ελληνικό χρηματιστήριο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΥΤΣΟΝΙΚΑΣ επιστημονικές ειδήσεις ΠΑΥΛΟΣ ΚΑΡΟΥΣΟΣ αρχισυντάκτης για πολιτιστικά θέματα ΝΙΚΟΣ ΛΙΝΑΡΔΑΤΟΣ κινηματογράφος ΚΩΣΤΑΣ ΜΠΛΑΘΡΑΣ θέατρο ΓΙΑΝΝΗΣ ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ σταυρόλεξο ΝΙΚΟΣ ΛΙΝΑΡΔΑΤΟΣ διαχείριση ιστοσελίδας ΓΙΩΡΓΗΣ ΠΟΥΛΑΚΟΣ εικονογράφηση ΣΠΥΡΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ

• Ηλ. ταχυδρομείο: syggrafeas@yahoo.gr • Συνδρομές: τηλ. 6978 774 874, 698 014 9044 Κεντρική διάθεση: Εκδόσεις Παπαζήση, Νικηταρά 2 και Εμμ. Μπενάκη, Αθήνα Η Νέα Πολιτική κυκλοφορεί κάθε δύο μήνες στα βιβλιοπωλεία και σε επιλεγμένα σημεία πώλησης: Εκδόσεις Πατάκη /Ακαδημίας 65, Αθήνα Ιανός / Σταδίου 24, Αθήνα Αριστοτέλους 7, Θεσσαλονίκη Ναυτίλος / Χαριλάου Τρικούπη 28, Αθήνα Πρωτοπορία / Γραβιάς 3-5, Πλ. Κάνιγγος, Αθήνα Πολιτεία / Ασκληπιού 1-3 & Ακαδημίας, Αθήνα Εναλλακτικό Βιβλιοπωλείο / Θεμιστοκλέους 37 Εκδόσεις Θεμέλιο ΕΠΕ / Σόλωνος 84, Αθήνα Αθ. Χριστάκης / Ιπποκράτους 10-12, Αθήνα Free Thinking Zone / Σκουφά 64, Αθήνα Βιβλιοπωλείο Επιλογή / Κρήτης 5, Ζωγράφου

Η Νέα Πολιτική δέχεται και δημοσιεύει κείμενα συνεργατών και αναγνωστών. Για τις απόψεις των δημοσιευομένων άρθρων υπεύθυνοι είναι μόνον οι συντάκτες τους. 2

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

από την διεύθυνση

Τα κόμματα που χρεωκόπησαν την χώρα, να παράσχουν ψήφο εμπιστοσύνης εν λευκώ σε κυβέρνηση προσωπικοτήτων

ο τελευταίο χαρτί του πολιτικού συστήματος της Μεταπολίτευσης ήταν ο ΣΥΡΙΖΑ, ένα μικρό περιθωριακό κόμμα διαμαρτυρίας, που ανασύρθηκε από την αφάνεια λόγω της κατάρρευσης των κομμάτων εξουσίας. Αφού τα δύο εναλλασσόμενα στην εξουσία κόμματα ΝΔ και ΠΑΣΟΚ κατέστησαν την Ελλάδα παρωδία κράτους και την οδήγησαν στην χρεωκοπία, ανέλαβε η κυβέρνηση Τσίπρα-Καμμένου το έργο της παρεμπόδισης των μεταρρυθμίσεων που απαιτούσαν όχι οι δανειστές αλλά η επιβίωση της χώρας. Οι μεταρρυθμίσεις δεν έπρεπε ποτέ να γίνουν, διότι θα εξάλειφαν το πελατειακό σύστημα, την διαφθορά και την υπανάπτυξη, δηλαδή το μόνο πλαίσιο στο οποίο μπορούσαν να αναπαράγουν την εξουσία τους τα «τζάκια» και οι παρατρεχάμενοί τους. Ακόμη κι αν έπρεπε να προωθούνται τα λεγόμενα «ισοδύναμα» φορολογικά μέτρα, δηλαδή να κατακρεουργείται οικονομικά ο ελληνικός λαός, ώστε να μην γίνουν οι μεταρρυθμίσεις. Φυσικά επρόκειτο απλώς για αναβολή, γιατί οι κατακλυσμιαίες διεθνείς και εγχώριες εξελίξεις θέτουν σήμερα επιτακτικά το δίλημμα: ή ριζικές μεταρρυθμίσεις ώστε να καταστεί η Ελλάδα βιώσιμο κράτος ή εξάλειψη του ελληνικού failed state και μετατροπή του σε άναρχο χώρο μαζικών μεταναστευτικών εισροών, γενικευμένης ανθρωπιστικής κρίσης, πείνας και ανομίας. Με αναπόφευκτο επακόλουθο τον γεωγραφικό ακρωτηριασμό ή και την ολοκληρωτική απώλεια της εθνικής κυριαρχίας. Πολλοί προεξοφλούν την πτώση της σημερινής κυβέρνησης εν μέσω της αδυναμίας της να διαχειριΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

στεί την πρωτοφανή κρίση, και τον σχηματισμό οικουμενικής κυβέρνησης. Πιθανότατο, αλλά μία κυβερνητική συνεργασία του Αλέξη, της Φώφης, του Κυριάκου κλπ., δεν πρόκειται να δώσει κάτι παραπάνω από το άθροισμα των χρεωκοπημένων πολιτικών δυνάμεων που εκπροσωπούν. Διότι οι υπεύθυνοι της χρεωκοπίας ασφαλώς δεν μπορούν να άρουν την κατάσταση που οι ίδιοι δημιούργησαν. Επί δεκαετίες οι κομματικοί μηχανισμοί προωθούσαν τους ανίκανους και φαύλους και απέβαλλαν συστηματικά τις προσωπικότητες. Διότι μόνον έτσι θα κατοχυρωνόταν η πολιτική κυριαρχία διαφόρων κληρονόμων και φαύλων ή απλώς μετρίων στελεχών των κομμάτων. Έτσι σήμερα το πολιτικό σύστημα δεν διαθέτει εφεδρείες. Η ελληνική κοινωνία, όμως, διαθέτει πρόσωπα και δυνάμεις ικανές να δώσουν την λύση. Αναπόφευκτα πλησιάζει η ώρα που η Βουλή, έχοντας εξαντλήσει όλους τους συνδυασμούς φθαρμένων και απαξιωμένων υλικών του παρελθόντος, κυκλωμένη από συνδυασμό υπαρξιακών απειλών, θα παραδώσει την διακυβέρνηση σε σχήμα ικανό να αντιμετωπίσει την βαθειά και επικίνδυνη εθνική κρίση. Υπάρχουν ασφαλώς προσωπικότητες με πολιτική εμπειρία, τεχνοκρατική επάρκεια και διεθνές κύρος να αναλάβουν την πρωθυπουργία, και πλήθος στελεχών καταξιωμένων στην κοινωνία, στην επιστήμη και στην ελεύθερη αγορά, έτοιμοι να αναλάβουν τις ευθύνες τους.

Η ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 3

Ελλάδα

Ο αμελέτητος Κλάους Ρέγκλινγκ του Κωνσταντίνου Κόλμερ

στραψε και βρόντηξε πάλιν ο Γερμανός επικεφαλής του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθεροποίησης (ΕΜS) Κλάους Ρέγκλινγκ, ότι «οδυνηρά αλλ’ αποτελεσματική η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ενώσεως στην κρίσι του χρέους» των χωρών του νότου της Ευρωζώνης. Οδυνηρά μεν αλλ’ αναποτελεσματική πλήρως, εάν κρίνωμε από το γεγονός ότι στην χώρα μας υφιστάμεθα αφ’ ενός μεν την μεγαλυτέρα μεταπολεμικώς οικονομική ύφεσι, με άνεργο το ένα τέταρτο του ενεργού πληθυ σμού, αφ’ ετέρου δε την συνεχή αύξησι του δημοσίου χρέ ους που ανήλθε στο 192,4% του ΑΕΠ το παρελθόν έτος, παρά τα τρία εισέτι «οδυνηρά» μνημόνια (βλ. σχ. στοι- χεία του Οργανισμού Διαχείρισης Δημοσίου Χρέους). Δεν περιορίσθη όμως ο χέρ Ρέγκλινγκ στις αίολες διαγνώσεις του, ισχυρίσθη επιπροσθέτως, σε πρόσφατη ομιλία στην Βουδαπέστη, ότι ο ΕΜΣ δεν επιβαρύνει τον Ευρωπαίο φορολογούμενο, διότι αντλεί τα διαθέσιμα κεφάλαιά του απ’ τις κεφαλαιαγορές και όχι απ’ τις κατ’ ιδίαν κυβερνήσεις. Ο ισχυρισμός αυτός είναι πολλαπλώς εσφαλμένος και παραπλανητικός. Εν πρώτοις, το εξ ογδόντα δις. ευρώ κεφάλαιον του ΕΜΣ έχει καταβληθεί από τις κυβερνήσεις των 18 χωρών-μελών της Ευρωζώνης. Καθώς οι κυβερνήσεις των ευρω-πολιτικών συνεχίζουν να συσσωρεύουν ελλείμματα, τα χρήματα αυτά δεν προήλθαν από περισσεύματα ή από δημοσία αποταμίευσι άλλη απ’ το υστέρημα του Ευρωπαίου φορολογουμένου.

Εξ άλλου, τα 254 δις. ευρώ που έχει χορηγήσει ο ΕΜΣ ως δάνεια δια την σωτηρία των Τραπεζών του… βορρά της Ευρωζώνης από την στάσι πληρωμών, θυμίζουν ολίγον την φούσκα του «Μεγάλου Σορταρίσματος», με την μόχλευσι και την τιτλοποίησι που επακολουθεί, ανεξαρτήτως εάν διασωθούν οι Γερμανικές, Γαλλικές και Ολλανδικές τράπεζες ή ο ίδιος ο ΕΜΣ. Ο Ευρωπαίος φορολογούμενος δεν αισθάνεται το φορολογικόν βάρος που του κοστίζει ο χερ Ρέγκλινγκ και οι συν αυτώ καρεκλοκένταυροι, διότι επί του παρόντος οι υποχρεώσεις του ΕΜΣ έχουν την μορφήν χρεωστικής εγγραφής στα άδυτα βιβλία της Ευρωζώνης. Όταν, όμως, οι ζημίες πραγματοποιηθούν στο μέλλον, τότε ο Ευρωπαίος φορολογούμενος θα διαπιστώσει ότι έπεσε θύμα εξαπατήσεως από μία μικρή ομάδα καρεκλοκενταύρων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, μεταξύ των οποίων και ο λαλίσταστος Κλάους Ρέγκλινγκ. Ως υποστηρίζει ο Μ. Όλσον1, στην κατανομή της αβαρίας επωφελείται πάντοτε η μικροτέρα ομάς, που χάνει αθροιστικώς τα ολιγώτερα –αν υποθέσωμε ότι οι ευρω-καρεκλοκένταυροι πληρώνουν φόρους. Πάντως ο χέρ Ρέγκλινγκ καταλαμβάνεται διά μίαν εισέτι φοράν αδιάβαστος. Βλ. Μ. Όλσον, Η λογική της συλλογικής ενέργειας: Δημόσια Αγαθά και η θεωρία των Ομάδων, Εκδόσεις Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, Καίημπριτζ 1965. 1

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Σχεδιασμένη και σταδιακή «Decroissance» για ένα ελπιδοφόρο σήμερα και ένα σαφώς καλύτερο αύριο του Πάνου Κ. Παναγόπουλου

Διδάκτορος του Πανεπιστημίου Σορβόννης

α έπρεπε τουλάχιστον όλοι όσοι περατώσαμε εγκύκλιες σπουδές μέχρι και το 1970, να είχαμε προϊδεασθεί πως η τόσο εκρηκτική και ιλιγγιώδης τεχνολογική πρόοδος, στην διάρκεια της ζωής μίας και μόνης γενιάς, δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αποτελέσει τρέχουσα εξέλιξη, με σχετικά ομαλή περιβαλλοντική, κοινωνική και πολιτική συνέχεια, όπως κι αν την βίωσε η ανθρωπότητα από τα πρώτα της βήματα έως τα χθες. Έτσι ο «Homo sapiens» στέκει τώρα αμήχανος/ενεός, μπροστά σε μια κυριολεκτικά πρωτόγνωρη καμπή της 40.000 ετών συνέχειάς του, και είναι καιρός πια να πάψουμε να εθελοτυφλούμε. Είναι η στιγμή που ο άνθρωπος, αφού κυριάρχησε στους αιθέρες και σε εκείνο το πολύ μικρό βάθος του λεπτού στέρεου φλοιού της γης, τώρα για πρώτη φορά ξεφεύγει από την χαλιναγώγηση του μέτρου που του επέβαλε μέχρι πρότινος η φύση (η έμβια και η μη). Δηλαδή, από την στιγμή αυτή, η ιστορία του ανθρώπινου είδους παύει να επαναλαμβάνεται, και ο άνθρωπος, αυτονομημένος, θα ακολουθήσει τον κατάδικό του δρόμο, που θα τον οδηγήσει είτε στις λεωφόρους των ονείρων του είτε σε σκοτεινές και αδιέξοδες ατραπούς, χωρίς πλέον ούτε την υποχρέωση ούτε την δυνατότητα να επαναπροσεγγίζει το μέτρο, εκτός εάν βρει την δύναμη να στραφεί εκ νέου προς την Κοινή Λογική2. Σε μια τέτοια τυχόν ευτυχή εξέλιξη, με βάση τα ανεξάντλητα περιθώρια της αύξησης της παραγωγικότητας (θετικά επιτεύγματα ανθρώπινης επινόησης), και εφ’όσον σε παγκόσμιο επίπεδο αποστούμε από την αλόγιστη, και σε έναν βαθμό άστοχη, αν όχι διεστραμμένη αύξηση της συνολικής παραγωγής, είναι ηλίου φαεινότερο πως μπορούμε να απελευθερωθούμε από κάθε μορφή και ίχνος δουλείας, και παράλληλα να μετατρέψουμε τον πλανήτη σε παράδεισο, αντί για την κόλαση που απεργάζονται, σχεδόν χωρίς εξαίρεση, οι σημερινοί διαχειριστές του, και που όπως όλα * Απομείωση της Ανάπτυξης.

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

δείχνουν, έχουν λάβει οριστικό διαζύγιο με την Κοινή Λογική, με το «common sense», αυτό που διέπει ολόκληρη την (αρχαία) «Ελληνική Γραμματεία». Α. Στόχος: Η μεγιστοποίηση της απόλαυσης των διά αμέσου των αιώνων συσσωρευμένων πνευματικών θησαυρών, του φυσικού κάλους και των υλικών αγαθών (αυτών που η παραγωγή τους δεν επηρεάζει αρνητικά το περιβάλλον ούτε επιβαρύνει την φυσιολογική διαβίωση των πολιτών). Προπαντός δε, την μεγιστοποίηση της απόλαυσης των ανθρώπινων σχέσεων3, συμπεριλαμβανόμενης της συμμετοχής όλων των Πολιτών στα κοινά, προκειμένου να εξασφαλισθεί/ισχυροποιηθεί/προαχθεί παράλληλα και η «εκ των ων ουκ άνευ» ουσιαστική Δημοκρατία. Β. Μέσον: Η μεγιστοποίηση του ελεύθερου χρόνου, δηλαδή η περαιτέρω αύξηση της παραγωγικότητας, με ταυτόχρονη μείωση της παραγωγής, ιδίως των μη τόσο απαραίτητων υλικών αγαθών. Γ. Βασική προϋπόθεση: Η χωρίς δεσμεύσεις υπερίσχυση/επιστροφή στην Κοινή Λογική και στο Μέτρο, ιδίως κατά την περίοδο των ριζικών μεταρρυθμίσεων/ μεταστροφής της οικονομίας, δηλαδή της υιοθέτησης ενός τελείως διαφορετικού καταναλωτικού τρόπου ζωής, που θα αποτελέσει το δυσχερέστερο στάδιο, του μοναδικού (πιστεύουμε ακράδαντα) σωτήριου αυτού εγχειρήματος. Δ. Eπί μέρους απαραίτητες προϋποθέσεις/δεσμεύσεις: α) Η μη ανατροπή του κύριου τμήματος της ουσιαστικής ελεύθερης οικονομίας (με ελάχιστα και μέγιστα μεγέθη επιχειρήσεων, υπαγορευόμενα από τεχνοκρατικούς, κοινωνικούς και πολιτισμικούς περιορισμούς4), καθώς και η διευκόλυνση της έρευνας/ εφευρετικότητας, αφού ο συνδυασμός όλων αυτών αποτελεί την αποκλειστική οδό υγιούς αύξησης της παραγωγικότητας, εξυπακούεται με παράλληλη μείωση της συνολικής παραγωγής και συνεπώς και της κατανάλωσης υλικών αγαθών. Τουτέστιν πλήρης ανα5

Ελλάδα

τροπή του παρόντος Οικονομισμού, Καπιταλιστικού και Σοσιαλιστικού. β) Δίκαιη κατανομή των υλικών αγαθών, που είναι μόνον εκείνη που ερείδεται στην προσπάθεια5 η οποία καταβάλλεται από τον καθένα μας, και που χρειάζεται να συνηθίσουμε τον προσδιορισμό της, δηλαδή την αποτίμησή της. γ) Κατάργηση του νεωστί αναπτυχθέντος χρηματοπιστωτικού συστήματος (με τα άυλα! κέρδη), που αποτελεί την υπέρτατη εξαπάτηση όλων των εποχών6, καθώς και της πραγματικής οικονομίας, όπου και όταν δημιουργείται περιβαλλοντικό κόστος, ανεξάρτητα από το εν πάση περιπτώσει αυθαίρετα υποτιμημένο λογιστικό ύψος του, τα δε επιτόκια να τείνουν στο ΜΗΔΕΝ, χωρίς ανατίμηση των νομισμάτων. δ) Κατά την διακίνηση και διάθεση υλικών αγαθών να αξιοποιούνται οι αρχές και οι μέθοδοι της κοινωνικής οικονομίας, το διαδίκτυο, και να λαμβάνονται πολύ σοβαρά υπ’ όψιν οι περιορισμοί που απορρέουν από τους ομόκεντρους κύκλους του «von Tünen» (σε όλους τους κλάδους της οικονομίας), προκειμένης της ελαχιστοποίησης της ανθρώπινης εργασίας και του περιβαλλοντικού κόστους, κατά κύριο λόγο σε ό,τι αφορά την ενέργεια. ε) Να διευθετηθούν οι προαιώνιες διενέξεις μεταξύ κρατικών οντοτήτων, ως απόρροια (επιτέλους!!!) της Κοινής Λογικής, οι δε λοιπές διενέξεις να παραπέμπονται σε αρμόδια δικαστήρια (χωρίς συνυποσχετικά), ενώ οι θερμές τοπικές συρράξεις (ως επί το πλείστον, αποκυήματα/εφευρήματα των εκασταχού φυλάρχων ή και άνωθεν μεθοδεύσεων) να απαγορεύονται δια νόμων και να τιθασσεύονται με κρατικές, ομοσπονδιακές και διεθνείς αστυνομεύσεις, αλλά και με ιδιαίτερη σκληρότητα, εάν και εφ’όσον τούτο κριθεί απαραίτητο! Επίσης, η σταδιακή, (επιλεκτική) μείωση της γεννητικότητας και στην συνέχεια η μείωση του πληθυσμού της γης σε απόλυτους αριθμούς, αποτελούν σαφή αναγκαιότητα. στ) Το καπιταλιστικό και το σοσιαλιστικό παρελθόν να θεωρηθούν θετικές αναζητήσεις και να αντλούνται/αξιοποιούνται από αυτά όλες οι αντίστοιχες εμπειρίες, αλλά παράλληλα να τιμηθούν τα αθώα θύματά τους, για την ιδιαίτερη συμβολή τους στην απόκτηση των χειροπιαστών αρνητικών (κυρίως) δεδομένων, ως αποτέλεσμα και ως θυσία. Αυτά προς όφελος όλης της ανθρωπότητας, αλλά και ως σαφείς ενδείξεις βούλησης αποζημιώσεως των νεώτερων γενεών, και βεβαίως και των καινούργιων που έρχονται, για την εις βάρος τους τόσο μεγάλη αδικία. Δηλαδή την ήδη συ6

ντελεσθείσα, αν μη τι άλλο, ασύγγνωστη περιβαλλοντική υποβάθμιση, αλλά και το βασανιστήριο της κυριολεκτικά αναίτιας ανεργίας. Σε ενάντια περίπτωση, τους νεωτερικούς πανανθρώπινους παραλογισμούς η ιστορία (εφ’όσον υπάρξει) θα τους προσδιορίσει μόνον σαν φάρσα ή σαν κωμωδία, μιας ασυνήθως ουτιδανής πολιτικής ηγεσίας του πλανήτη, που εμείς εκλέγουμε κατά τις 3 έως 4 τελευταίες δεκαετίες, παρ’όλο που η απομάκρυνση από τον υφιστάμενο οικονομισμό, λόγω του επελθόντος κορεσμού, κατέστη πλέον αυτονόητη. Ας σημειωθεί ότι, ενώ η ανεπίσημη ονομασία και η ουσία του «Homo economicus», μέχρι προ ολίγων δεκαετιών, είχε μάλλον θετική συμβολή στην αύξηση της παραγωγικότητας, από εδώ και πέρα θα αποτελέσει σαφή βλασφημία λόγω της υπερανάπτυξης, που οδήγησε τελικά στον κορεσμό και από εκεί στο ξεκάθαρο αδιέξοδο. Υπ’ όψιν, ότι και τα «ανεγκέφαλα» μικρόβια στα μικρά γυάλινα πιατελάκια τους (ειδικά ερευνητικά τριβλεία του petri), όταν πολλαπλασιαζόμενα καταλάβουν όλο τον περιορισμένο χώρο τους, αυτοκαταστρέφονται από τις ίδιες τους τις τοξίνες. Tέλος, εάν ο μη ανεγκέφαλος «Homo sapiens» δεν μπορέσει να στραφεί εκ νέου προς την κοινή λογική και δώσει συνέχεια στο Σοσιαλιστικό ερασιτεχνικό τόλμημα και ακόμα περισσότερο στο αλόγιστο Νεοκαπιταλιστικό παραλήρημα, δηλαδή στον υφιστάμενο οικονομισμό, που αφορά και τις δύο αυτές εκδοχές και παραμείνουν το επικυρίαρχο στοιχείο της ζωής του, με μοναδική μάλιστα (σχεδόν κοινή) παραδοχή, πως «με τον τρόπο αυτόν οδηγείται, αντί στον παράδεισό του, κατ’ ευθείαν στην αυτοεξόντωσή του», χωρίς απολύτως καμμία εύλογη δικαιολόγηση, τότε θα πρέπει να αλλάξει εσπευσμένα το δεύτερο συνθετικό της επίσημης ονομασίας του, που με τόση αλαζονεία και αυταρέσκεια απένειμε στον εαυτό του! ΣΤ. Αναλυτική διευκρίνιση των σημείων 1 έως 6 : (1) Ο όρος «Decroissance» είναι ουσιαστικά η «Απομείωση της Ανάπτυξης», και πολύ δύσκολα αποδίδεται σε άλλες γλώσσες μονολεκτικά, πλην της Ισπανικής και της Ιταλικής. Ο όρος π.χ. «degrowth» ή «αποανάπτυξη» είναι δυνατόν να παρεξηγηθεί ως Οικονομική Ύφεση. (2) Για τον προσδιορισμό του όρου «Κοινή Λογική», αρκούμαι στην από 100ετίας ρήση του Έλληνα θυμόσοφου Αθ. Στεργιόπουλου1. Όταν, με κάποια συ1 Ο θυμόσοφος Ιατρός Αθανάσιος Στεργιόπουλος του Γεωργίου έζησε στην παραθαλάσσια μαγευτική Συκιά Κορινθίας και υπηρέτησε ως τοπικός Γιατρός όλα τα γύρω χωριά, περιοδεύοντας από το 1881 μέχρι το 1925 με το μουλάρι φορτωμέ-

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Ελλάδα

γκεκριμένη αφορμή, ο νεαρός τελειόφοιτος της Νομικής εγγονός του, τον ρώτησε: «Τι είναι, παππού, η Κοινή Λογική;», εισέπραξε την εξής πεπληρωμένη (πλήρη) απάντηση: «Πρώτε τη τάξει νεαρέ βλαστέ της οικογένειας, που φιλοδοξείς να γίνεις πολύ σύντομα και πτυχιούχος, το ερώτημά σου είναι εύστοχο και ιδίως ως προς εσέ επίκαιρο. Η Κοινή Λογική, Κωστάκη μου, είναι η γλώσσα που γνωρίζει ο οιοσδήποτε εχέφρων και νουνεχής, με απολυτήριο Δημοτικού Σχολείου, δηλαδή η γλώσσα που πολλοί πτυχιούχοι δεν είναι ουδέ καν σε θέση να την συλλαβίσουν». Τότε στην Ελλάδα οι μεταπτυχιακές σπουδές δεν ήσαν ακόμα γνωστές. - Οι Γάλλοι περιέργως πως, αυτά τα εκφέρουν με λιγώτερο κουλτουριάρικό ύφος: «Si quelqu’un est bête, il est pour toujours», και σε κατά λέξη μετάφραση: «Εάν κάποιος είναι ζώον (με την έννοια του βλακός), είναι για πάντα». - Όλα τούτα, βέβαια, έχουν σαφή την οσμή του ρατσισμού, αλλά όμως συνιστούν και μια ηχηρή πραγματικότητα, την οποία, τουλάχιστον ο Πλάτων, στηριζόμενος προφανώς στην ίδια την Κοινή Λογική, δεν τόλμησε να την αγνοήσει. - Πολύ αργότερα, ο Έρασμος έπλεξε το «Εγκώμιο!» του Ακατανίκητου(!!!) της Βλακείας. (3) Η ανθρώπινη επικοινωνία, δηλαδή οι ανθρώπινες σχέσεις, είτε αυτές είναι ολιγοπρόσωπες είτε πρόκειται για πολυπρόσωπα μέχρι μεγάλα εθνικά ή υπερεθνικά κοινωνικά σύνολα, όλα μαζί αποτελούν, ή θα έπρεπε να αποτελούν τον βασικό πυρήνα, τον στόχο, και την τελική ευθεία προς την τελείωσή μας. Αρχίζοντας από την πλέον ολιγοπρόσωπη, που είναι η σχέση με τον γονέα, ή με το άλλο φύλο, δηλαδή ο έρωτας, είτε με την στενή έννοια είτε με την πολύ ευρύτερη, που μπορεί να επεκτείνεται ακόμα και στο μεταφυσικό (στο «Θείον»), ώς την πολυπρόσωπη επικοινωνία με πολυπληθή κοινωνικά σύνολα και με αντίστοιχης εμβέλειας διεργασίες (ανταλλαγές ιδεών και απόψεων) και βέβαια την μέθεξη που όλα αυτά προσφέρουν στον άνθρωπο και σε τελευταία ανάλυση αποτελούν το πραγματικό νόημα της ζωής μας, της τελείωσής μας. Τα τοπικά, τα εθνικά, τα ευρωπαϊκά, αλλά και τα παγκόσμια πολιτισμικά και πολιτικά ζητήματα χρειάζονται συνεννόηση και συζήτηση και έτσι να διαμορνο το φορητό χειρουργείο της εποχής. Ενυμφεύθη την Ελένη Τουρνάκη από την οποία απέκτησε 5 παιδιά, την Ευφροσύνη η οποία έλαβε το όνομα της Νοταροπούλας γιαγιάς της (βλέπε σχετικά «ΟΙ ΝΟΤΑΡΑΔΕΣ» του ιστοριογράφου Σ. Κουτίβα – έκδοση 1968 σελ. 462 και 210, 214, 215 -), τον Γιώργο, τον Χαρίλαο, την Ζαχαρούλα και τον Περικλή. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

φώνεται η κοινή γνώμη. «Σοφίαν εξ ετέρου σοφίας». Τα δε Μ.Μ.Ε. καλό θα ήταν να μας δίνουν μόνον τις πληροφορίες και όχι να διαμορφώνουν εκείνα την κοινή γνώμη, πολλές φορές (τις πιο πολλές φορές) από αργυρώνητη βάση εκκινούντα ή διαπλεκόμενα σε βαθμό κακουργήματος (στην κυριολεξία). Κάποτε γίνονταν διεξοδικές συζητήσεις στις παρέες, στα καφενεία και στα κόμματα (στους καθαυτό δηλαδή χώρους της πολιτικής). Σήμερα μονόλογοι απ’ έξω μας και αύριο, ποιός ξέρει, μονόλογοι από …. μέσα μας; Τα όσα αναφέρονται στην πρώτη παραπάνω παράγραφο, εξυπακούεται ότι βρίσκονται μέσα στα πλαίσια της ανθρώπινης ικανότητας να κατανοεί πως το διαπροσωπικό κοινωνικό γίγνεσθαι κρίνεται σε κοινή βάση και δεν χρειάζονται διευκρινίσεις/επεξηγήσεις για τις ήδη διαμορφωμένες συναντιλήψεις στις επιμέρους κοινωνίες, και πως η ποιότητα της προϋπάρχουσας πνευματικής παράδοσης του «εμείς» και όχι του «εγώ», έχει ασφαλώς ουσιαστική επίδραση στην συλλογική συνείδηση των επί μέρους κοινωνιών. Κατά συνέπεια καλούνται οι οσονδήποτε (ποσοστιαία) περιορισμένες πνευματικές ελίτ του υγιούς τμήματος της κάθε κοινωνίας, αλλά και οι υγιείς επιχειρήσεις (ως οι προφανέστερα διωκόμενες από το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα), να φέρουν το κύριο βάρος της άρσης του πλέον ή σαφούς σύγχρονου εκτροχιασμού, με ενδοσυνεννοήσεις και προπαρασκευαστικές διαδικασίες που να αμβλύνουν τις αντιδράσεις, με πληρέστερη ιδεολογία απ’ ότι το 1789. Ας μην εξαπατώμαστε: η Γαλλική επανάσταση σε πρώτη φάση ητήθηκε. Δεν ήταν, φαίνεται, επαρκώς ιδεολογικά θωρακισμένη και έτσι, κατά και μετά την «ως μη έδει» διεστραμμένη Σοβιετική παρένθεση, υπερίσχυσε η αντεπανάσταση του Νεοκαπιταλισμού, που, αν εξελιχθεί προς την ήδη χαραχθείσα κατεύθυνση, θα αποδειχθεί τρισχειρότερη του Φεουδαλισμού, δηλαδή με ακόμα λιγώτερο ανθρώπινο πρόσωπο. Αποτελεί δε κολοσσιαίο σφάλμα όταν, λόγω νεωτερικών ιδεοληψιών, δεν λαμβάνεται υπ’ όψιν το τεράστιο τμήμα της συλλογικής κοινής βάσης που προέρχεται από θετικές θρησκευτικές συναντιλήψεις. Το να βγάζει κανείς έξω από την διαδικασία της τόσο δυσχερούς επανένταξης στην ορθολογισμένη συλλογικότητα και να δρα ερήμην της λ.χ. ενεργής ή της εν υπνώσει Χριστιανικού τύπου αγάπης και χαράς που προσφέρουν οι πράξεις αλληλεγγύης στον δότη κατά κύριο λόγο, για τον κοινό νου θα έπρεπε να αποτελεί πράξη ισοδύναμη με δολιοφθορά εν καιρώ πολέμου, διότι περί αυτού πρόκειται. 7

Ελλάδα

(4) Το άριστο (optimum) του μεγέθους των παραγωγικών μονάδων (των επιχειρήσεων), όλων των τομέων της οικονομίας, τόσο υπό το τεχνοκρατικό όσο υπό το κοινωνικό και το πολιτισμικό πρίσμα, διαφοροποιείται διαχρονικά αλλά και κατά κλάδους παραγωγής και δεν είναι μόνον λογικό αλλά και επιβεβλημένο να καθορίζεται κάθε φορά με συγκεκριμένη νομοθεσία. Αυτή η νομοθεσία θα εξαρτάται και από την προοπτική των καθέκαστα κλάδων και από πολλές άλλες μεταβλητές, δηλαδή επιταγές άμεσα συνδεδεμένες με τις ανάγκες του κοινωνικού γίγνεσθαι. Αφού πέραν του ότι ένας π.χ. γιγαντισμός μπορεί να συνεπάγεται όχι μόνον ολιγοπώλεια/μονοπώλεια, μονοψώνια κλπ. στρεβλώσεις των αγορών με άμεσους κινδύνους ποδηγέτησης της ίδιας της πολιτικής, αλλά και με υπέρμετρο κόστος εις βάρος του καταναλωτή, καθώς περιβαλλοντικές κ.ά. πολύ σοβαρές επιπτώσεις. - Όταν λ.χ. μια Γεωργική Εκμετάλλευση (Γ.Ε.) με πορτοκαλιές, 4 μόνον στρεμμάτων, έχει κόστος παραγωγής €0,22/χιλιόγραμμο και, μεγεθύνοντας αυτήν την Γ.Ε. σε 40 στρέμματα, αυξάνουμε την παραγωγικότητα και το κόστος παραγωγής μειώνεται στα €0,15, η κοινωνική ωφέλεια είναι προφανής. Όταν, όμως, για να πέσει το κόστος κατά ένα ακόμα λεπτό, τα στρέμματα της Γ.Ε. πρέπει να γίνουν 400 (αυτή είναι η υπολογισμένη γεωτεχνική πραγματικότητα), το κοινωνικό όφελος είναι σαφώς αρνητικό, αφού προκύπτουν, αφ’ενός οι σχεδόν απρόσωπες ηγεσίες των Γ.Ε. (σε κάθε περίπτωση με στέρηση δημιουργικών πρωτοβουλιών από δεκάδες ανθρώπους) και αφ’ετέρου αποστελέχωση και απίσχνανση των τοπικών κοινωνιών και πολλά άλλα, για ένα μόνον λεπτό!! Κι αυτό είναι ένα σύνηθες και ήπιο παράδειγμα. - Υπάρχουν, όμως, ιδίως στον δευτερογενή τομέα παραγωγής, και άλλα πραγματικά εξοργιστικά, που συμβαίνουν προς χάριν του γιγαντισμού και εκεί με αποκλειστική ευθύνη του Νεοκαπιταλισμού, όπου, για μισό λεπτό (€0,005/χιλιόγραμμο), μπορεί να υποβαθμίζεται καθημερινά η ποιότητα της ζωής μας ή και να μας εξοντώνουν έμμεσα, π.χ. με ζωοτροφές «καρυκευμένες» με διοξίνες. Όταν όχι σπάνια η βιωσιμότητα ορισμένων γιγαντιαίων μονάδων εξαρτάται από αυτά τα €0,005, κάποιοι νέοι θεσμοί, δεν θα πρέπει να ρυθμίζουν τα απορρυθμιζόμενα; - Εδώ είναι λοιπόν που θριαμβεύει ανενόχλητη η δικτατορία της αχαλίνωτης ελεύθερης αγοράς του Νεοκαπιταλισμού, όπου πολλές φορές φθάνει στο σημείο τα πιο ακριβά προϊόντα της ίδιας ποιότητας να προτιμώνται, διότι αφήνουν μεγαλύτερα περιθώρια κέρδους στους «μεσάζοντες»! Σ’ αυτό το σημείο πρέπει να μην 8

παραλείψω να αναφέρω με πικρία, αν όχι και με περισσή απογοήτευση, ότι αυτά που μαθαίναμε στα Πανεπιστήμια περί οργανωσιακής και ρυθμιστικής αποτελεσματικότητας της αγοράς, όλα αυτά με την ετσιθελιστική παρέμβαση του Νέο-καπιταλισμού πήγανε κι αυτά περίπατο, αντάμα με τις αποσβέσεις και τα τεκμαρτά ημερομίσθια του Έλληνα Αγρότη και μάλιστα με τις ευλογίες ημετέρων «experts !» γνωστών και μη εξαιρετέων. - Αλλά και στον τριτογενή τομέα παραγωγής, οι φιλοξενούσες π.χ. ξενοδοχειακές μονάδες κλπ. καταλύματα, δεν θα πρέπει να έχουν ένα πρόσωπο πιο ανθρώπινο και συνεπώς και ένα αντίστοιχο μέγεθος; Τα τεράστια απρόσωπα συγκροτήματα, είναι σαφές ότι δεν συνάδουν με την έννοια της φιλοξενίας, εκείνης που αποδίδεται στον «Ξένιο Δία». Όταν δεν έχουμε ουσιαστική και πρακτικά εφικτή πρόσβαση σε εκείνον που παίρνει τις καθημερινές αποφάσεις περί την φιλοξενία μας, ακόμα και τώρα που κατά κανόνα είναι επ’ αμοιβή, ή έννοια της φιλοξενίας δεν έχει εξ υπαρχής καμμία υπόσταση και γίνεται είτε υποκριτική είτε αυστηρά τυπική. Τα ίδια ισχύουν και για τους λοιπούς κλάδους ιδιωτικής παροχής υπηρεσιών, όπου η παραγωγικότητα και εδώ μπορεί να γίνει ασυγκρίτως μεγαλύτερη και ποιοτικώτερη, με την βασική προϋπόθεση της διαρκούς ρύθμισης των απορρυθμιζόμενων, όχι πάντοτε υπέρ του «κερδώου Ερμή». (5) Είναι σαφές πως, επειδή δεν έχουμε όλοι το ίδιο μεγάλες ικανότητες, οι πιο πολλοί, για να επιτύχουμε ισοδύναμο αποτέλεσμα, είμαστε υποχρεωμένοι να καταβάλουμε μεγαλύτερη προσπάθεια2 και τούμπαλιν. Δηλαδή σε μεγαλύτερη ικανότητα (για το ίδιο αποτέλεσμα) αντιστοιχεί μικρότερη προσπάθεια. Συνεπώς σε εκείνους τους πολίτες που είναι προικισμένοι με μεγαλύτερες ικανότητες, η συντεταγμένη πολιτεία οφείλει να παρέχει, στην ουσία να τους φορτώνει, με μεγαλύτερες ευκαιρίες/υποχρεώσεις, προκειμένου να βοηθηθούν στην εκπλήρωση των ηθικών τους ευθυνών, δηλαδή στο να προσφέρουν στην κοινωνία το κάτι παραπάνω. Τουτέστιν να πιεσθούν/εθισθούν έμμεσα σε ίση και όχι σε ήσσονα προσπάθεια, αρχίζοντας μάλιστα από τα θρανία! Στέλνοντας, δηλαδή, η πολιτεία υποχρεωτικά τους πλέον ικανούς μαθητές στα πιο δύσκολα (πρότυπα) σχολεία. Ειδεμή, εκτός Η προσπάθεια στην οποία θα πρέπει να στηρίζεται η δίκαιη κατανομή υλικών αγαθών, απεικονιζόμενη μαθηματικά με το γράμμα «Π», οι ικανότητές μας (τα ταλέντα/τάλαντα) με το «Iτ», και το αποτέλεσμα με το «Α», ως γινόμενο των δύο πρώτων (εξυπακούεται με τους κάποιους εκθέτες μ και ν), Α=ΠμxΙντ και συνεπώς (απλοποιημένο – χωρίς εκθέΑ τες -), Π= Ιτ 2

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Ελλάδα

από την μη εκπλήρωση του παραπάνω κοινωνικού χρέους/στόχου, για τους πιο ικανούς ελλοχεύουν πολλοί και μεγάλοι κίνδυνοι, από απλό εθισμό στην οκνηρία μέχρι και αντικοινωνικές συμπεριφορές. Είναι και φυσικό και αναμενόμενο να υπάρχουν πολλές παγίδες ιδίως για ομάδες ατόμων όπως είναι οι μαθητές, που δεν είναι δυνατόν να έχουν συμπληρώσει την εκπαίδευσή τους στην ορθολογισμένη χρήση του περισσεύματος ελεύθερου χρόνου. Προκύπτει δε υπερβολικό περίσσευμα χρόνου από τον συνδυασμό περισσής ικανότητας και εύκολου προγράμματος μάθησης. Οι λόγοι για τους οποίους οι πλέον νοήμονες και οι εξ αυτών πλέον ικανοί πρέπει να έχουν αυξημένες υποχρεώσεις απέναντι στο κοινωνικό σύνολο, έγιναν σαφείς ήδη από τα μέσα του 20ού αιώνα, δηλαδή πολύ προτού το ανθρώπινο DNA χαρτογραφηθεί. Τα γονίδια που προσδιορίζουν την ευρωστία και την υγεία των διαφόρων οργάνων και στοιχείων του οργανισμού, μεταξύ των οποίων τα καλύτερα π.χ. μιτοχόνδρια, δυνατόν να μας προσδίδουν την ικανότητα να τρέχουμε πιο γρήγορα από τους άλλους, ή τα γονίδια που συντελούν στο να μαθαίνουμε πιο εύκολα και ιδίως να μπορούμε να λύνουμε τα προβλήματα με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα. Όλα αυτά εξαρτώνται από την «at random» επιλογή και την δομή των γονιδίων, που ναι μεν επιλέγονται και δομούνται ερήμην μας και όλως τυχαία, αλλά θα έλεγα πως με τον τρόπο αυτό ορισμένοι καθίστανται «τύχη αγαθή», και μάλιστα απολύτως δωρεάν, αποδέκτες κάΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

ποιου ουσιαστικά πολύτιμου κληροδοτήματος. Δηλαδή, αν και πολλές φορές αυτού του είδους «οι κληρονομιές» αξίζουν πολύ περισσότερα από τις θεωρούμενες μεγάλες περιουσίες, εν τούτοις δεν υπόκεινται σε κανενός είδους φορολογία, εισφορά, ή έστω κρατήσεις όπως στα λαχεία, γιατί περί λαχείου πρόκειται, που έπεσε στον έναν και όχι στους άλλους. Για την ορθολογισμένη λοιπόν κοινωνική δικαιοσύνη, όπου δεν θα αμείβεται μηδέ το κεφάλαιο (αν και ενδέχεται και αυτό να περιλαμβάνει σημαντικό ποσοστό προσπάθειας), αποτελεί έναν λόγο παραπάνω να μην αμείβεται ιδιαίτερα η αυξημένη νοημοσύνη, δηλαδή η ιδιότητα που κληρονομείται απολύτως δωρεάν (ελέω θεού, ή τύχη αγαθή), παρά μόνον η προσπάθεια3 που είναι θεμιτό, μόνη αυτή να απολαμβάνει, κατ’ εξαίρεση, μη συνήθη υλικά αγαθά και κοινωνικές διακρίσεις. Ή μήπως δεν είμαστε Homo sapiens (Άνθρωποι σκεπτόμενοι) και αδυνατούμε να διαχωρίσουμε σχετικά απλά πράγματα; Στην περίπτωση αυτή, το πιο πιθανόν είναι να εμποδιζόμαστε από σαφή ιδιοτελή εθελοτυφλία. 3 Μεγάλο ερωτηματικό θα παραμείνει μόνον το πώς προέκυψε «η Παραβολή των Ταλάντων», που ιδίως η πυρπόληση της βιβλιοθήκης της Αλεξανδρείας, ίσως να αφήνει μια πόρτα ορθάνοιχτη στην μεταφυσική εκδοχή, μιάς και δεν μπορούμε πλέον ουδέ καν να πιθανολογήσουμε ποιά ήταν η ενασχόληση με την γενετική και τι εξέλιξη θα μπορούσε να είχε κατά την Ελληνιστική περίοδο και εντεύθεν, μέχρι τους χρόνους του Ιησού (Γεσουχούρα) Χριστού και μάλιστα στον γεωγραφικό χώρο της εγγύτερης Μέσης Ανατολής.

Ελλάδα

(6)-Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό ένα διάγραμμα του «US Bureau of Economic Analysis» που παρέθεσε η Καθημερινή της 21-12-2014, όπου η καθοδική πορεία της κερδοφορίας και ανάπτυξης του βιομηχανικού κλάδου βρίσκεται σε κάθε χρονική στιγμή ακριβώς στον αντίποδα της συνολικά ανιούσας κερδοφορίας του Χρηματοπιστωτικού Συστήματος. Μία τέλεια αναντιστοιχία! Ασφαλώς δε τα ίδια, αν όχι σε πιο οξυμένη μορφή, πρέπει να συμβαίνουν και στον τομέα της πρωτογενούς παραγωγής, αλλά και στις μικρότερες μονάδες παροχής υπηρεσιών. Δηλαδή τον πιάσαμε τον κλέφτη! Αλλά και που… τον πιάσαμε; Kαι που έχουμε την μακροθυμία να τον αφήσουμε; Εκείνος είναι που… δεν μας αφήνει! Αν και με αντίστροφο πρόσημο, τις ίδιες ενδείξεις έχουμε και στην Ελλάδα της κρίσης. Ώ (!) του θαύματος, λοιπόν, πάρα πολλές επιχειρήσεις του δευτερογενούς κυρίως τομέα αλλά και στον πρωτογενή (παρά την κρίση) αντέχουν ακόμα, διότι βασιζόμενες, όχι λίγο, στην ανορθόδοξη άτοκη πίστωση που προσφέρουν οι εργαζόμενοι, αλλά και με την μεταξύ των επιχειρήσεων, λόγω της εκ των πραγμάτων πλέον υποχρεωτικής πιστωτικής αλληλεγγύης, επήλθε και η προσωρινή μερική κατάργηση του υφιστάμενου Χρηματοπιστωτικού Συστήματος, με τα αντίστοιχα επίσης μερικά ωφελήματα. Δηλαδή η αρνητική συμβολή του Χρηματοπιστωτικού Συστήματος, αποδεικνύεται ακόμα και με αυτόν τον ακραίο και ανορθόδοξο τρόπο. Μαζί με τ’ άλλα, το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα αποτελεί και την πηγή μιας εξ αποτελέσματος παράλληλης φαύλης διεργασίας, όπου δικαίως ο Χρήστος Γιανναράς καταλογίζει στα ελληνικά κόμματα των πολιτικών πυγμαίων, το ότι όλα και όλοι σπεύδουν προς μία και την αυτή επαγγελία: «να αυξήσουν την κατά κεφαλήν καταναλωτική ευχέρεια, χωρίς κανένα άλλο όραμα ζωής, ποιότητα ζωής, χαρά της ζωής. Ακόμα και η παιδεία δεν παρέχεται ως καλλιέργεια, αλλά ως εφόδιο (προσόν για καριέρα)». Σήμερα, όλα αυτά, κατά την ταπεινή μου γνώμη, τείνουν να ισχύουν για το σύνολο σχεδόν των κομμάτων και των πυγμαίων πολιτικών της υφηλίου. Έτσι, συν τοις άλλοις, γίνεται ηλίου φαεινότερο, ότι εν κατακλείδι ο μοναδικός ωφελημένος από την παραπάνω εξέλιξη, άρα και ο πιθανότερος υποκινητής της, είναι το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα, που πρωτοστάτησε και στην προσπάθεια εκρίζωσης της (αρχαίας) Ελληνικής Γραμματείας, από την οποία είναι πολύ φυσικό να ενοχλείται ιδιαίτερα, (βλέπε Who killed Homer των Victor Davis Hanson και John Heath). Αυτή είναι η υφή των επιδιώξεων και των μέσων του Χρηματοπιστωτικού Συστήματος, που οι συντηρη10

τικές πολιτικές παρατάξεις, αφελώς (λόγω της εσφαλμένα νοούμενης πολιτικής συγγένειάς τους με το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα), όπως ήταν αναμενόμενο, όχι βέβαια και δικαιολογημένο, κόπτονται να εξυπηρετούν. Η εξόφθαλμα άδικη, αδιέξοδη και προπαντός ΜΗ συντηρητική αυτή επιδίωξη, έρχεται σε σαφέστατη αντίθεση με την ιδεολογία της ίδιας της συντηρητικής παράταξής τους. Το να εξυπηρετείται όμως το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα και από την Αριστερά (άλλες σέκτες από ευήθεια και άλλες από ανόητη σκοπιμότητα, προφανώς για να εξουδετερωθεί και η ουσιαστικά μη μονοπωλιακή/ολιγοπωλιακή ελεύθερη οικονομία), αποτελεί για την ανθρωπιστική Αριστερά, ενέργεια αυτοκτονική. Απεμπολεί η Αριστερά το κερδισμένο στάδιο της ανταγωνιστικής ελεύθερης οικονομίας, που είναι ένα πρώτο πολύ θετικό βήμα προς την ολοκληρωμένη κοινωνιστική ανάπτυξη. Εδώ έπρεπε να είχε γίνει πια σαφές πως «τα Στάδια της Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης περνιούνται, δεν προσπερνιούνται, και μάλιστα ατιμωρητί». Εξ άλλου αυτό επιβεβαιώνεται δυστυχώς με τις συνέπειες τις οποίες βιώνουμε σήμερα στην Ελλάδα της κρίσης. Αυτά τα «προσπεράσματα» των σταδίων της ανάπτυξης, δηλαδή οι δημοκρατικά και πολιτισμικά μη αφομοιώσιμοι ρυθμοί οικονομικής ιδίως ανάπτυξης, που τους παρακολουθήσαμε και σε άλλες ανεπτυγμένες χώρες κατά το πρόσφατο παρελθόν, είναι δυνατόν να στοιχίσουν ακόμα και την ίδια την συνέχιση της ανθρώπινης ύπαρξης, με κύριο υποκινητή το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα, και δεν αναφέρομαι στο απώτατο μέλλον. Ο εντός 15ετίας υπερδιπλασιασμός του κατά κεφαλήν μέσου εισοδήματος στην Ελλάδα, δεν προβλημάτισε ποτέ κανέναν; Το δυσδιάθετο του πακτωλού κονδυλίων από την Ε.Ε., δεν απετέλεσε επαρκή ένδειξη; Ήταν τόσο πολύ δύσκολο να διαπιστωθεί πως αυτά τα κονδύλια έπρεπε να είχαν διατεθεί στο διπλάσιο και τριπλάσιο χρονικό διάστημα; Όμως, για λόγους άσχετους με την ορθολογική οικονομική και πολιτισμική ανάπτυξη της χώρας και με ευθύνη της όχι ανυστερόβουλης πολιτικής και των ελληνικών (αριστερών συνδικαλιστικών κυρίως) δυνάμεων, που ήθελαν κι’ από πάνω δάνεια, με πολύ αμβλυμμένους (μη ισοσκελισμένους) προϋπολογισμούς (σκληρού μάλιστα νομίσματος), αλλά και των πολιτικών της Ε.Ε., που υπακούει πλέον και εκείνη στο Χρηματοπιστωτικό Σύστημα. Όλα αυτά κατέληξαν στον εκμαυλισμό τουλάχιστον ενός ολόκληρου λαού. Πότε επιτέλους θα σταματήσουν οι αριστερές και οι συντηρητικές παρατάξεις να αντιφάσκουν προς εαυτές, αφήνοντας τον χώρο πασιΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Ελλάδα

φανώς ελεύθερο στο Χρηματοπιστωτικό Σύστημα να προκαλεί τα «θεάρεστα» μεγαλουργήματά του; Η Αριστερά ιδίως, δεν είναι σε θέση σήμερα, αλλά και δεν φαίνεται να θέλει να απελευθερώσει δυνάμεις, προκειμένου να ηγηθούν ενός γενικώτερου ιδεολογικού αγώνα κατά του Χρηματοπιστωτικού Συστήματος. Όμως και η ίδια η ζωή απέδειξε ότι, μέσα στους πολυώνυμους αριστερούς σχηματισμούς, οι πραγματικοί ιδεολόγοι, δηλαδή εκείνοι που πιστεύουν στις θέσεις τους χωρίς να υποκρίνονται, θα πρέπει να αναζητηθούν μάλλον στις παρυφές αυτών των σχηματισμών, παρά ανάμεσα στα στελέχη (στην νομενκλατούρα). Τα ίδια περίπου συμβαίνουν και με τα συντηρητικά καπιταλιστικά κόμματα, τόσο βλάσφημα που συμπεριφέρονται προς τις αρχές των πατέρων της ελεύθερης οικονομίας, δηλαδή στον Adam Smith, στον John Maynard Keynes κ.ά., ανεχόμενα αδιαμαρτύρητα να απαλείφονται από αυτήν και τα τελευταία ίχνη ελευθερίας!!! Δηλαδή τα κόμματα και του συντηρητικού καπιταλισμού διαστρέφουν τις ίδιες τους τις αρχές. Προφανώς πράγματα που ούτε η αριστερά σεβάστηκε ποτέ. Αναφερόμαστε στους πάνω απ’ όλα επίσης ανθρωπιστές Karl Marx και Friedrich Engels, όπου οι μεταγενέστεροι «ομοϊδεάτες», άλλοτε αποκρύπτοντας και άλλοτε διαστρέφοντας ακόμα και τις γραπτές παρακαταθήκες τους, με ό,τι βόλευε τις εκάστοτε φιλοδοξίες των «συντρόφων της νομενκλατούρας», κατάντησαν τον σοσιαλισμό να μην μοιάζει με σοσιαλισμό (βλέπε www.neapolitiki.gr, τεύχος 11, «Οι Παρούσες Συνθήκες Υπαγορεύουν στους Πολίτες Εγρήγορση», και τεύχος 13, «Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα και η Αριστερά»).

Ζ. Για την πληρέστερη κατανόηση του σύντομου αυτού κειμένου, εκτός από την παράθεση της ανάλυσης των ως άνω σημείων από 1 έως 6, συνιστούμε την μελέτη συγκεκριμένων βιβλίων, πονημάτων και κειμένων, ως επαρκέστατη, στο σύνολό της, επιχειρηματολογία εντοπισμού και εφικτής θεραπείας της παραπάνω πραγματικότητας. Όχι δηλαδή ότι δεν υπάρχει σωρεία άλλων συγγραμμάτων και μελετημάτων που με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο οδηγούν άμεσα ή έμμεσα προς την ίδια κατεύθυνση, είτε αποσπασματικά, είτε προς κάποια πιο ολοκληρωμένη μορφή, όπως τα πιο πολλά από τα συγκεκριμένα προτεινόμενα: I. Αγροτική Πολιτική, Χρυσσού Δ. Ευελπίδη, εκδ. Παπαζήση 1956. II. Τι Είπε Πραγματικά ο Μαρξ, Ερνστ Φίσερ, εκδ. Γλάρος 1968. IIΙ. Ένας Πλανήτης Λεηλατείται, Χέρμπερτ Γκρουλ, εκδ. Νότος 1975. IV. Ο Πολίτης και ο Παραγωγός, Χρήστου Ζ. Καρανίκα, εκδ. Φιλόμυθος 1993. V. Oι Υπερβολικοί Ρυθμοί Ανάπτυξης, Πάνου Κ. Παναγόπουλου, Τ.Θ. 34, Τ.Κ.25100, 2006. VI. Το Δόγμα του Σοκ, Naomi Klein, εκδ. ΑΑ Λιβάνη 2007. VII. Κοινωνική Οικονομία, Ολυμπίας Κλήμη-Καμινάρη και Κωνσταντίνου Λ. Παπαγεωργίου, Ελληνοεκδοτική 2010. VIII. Για μια Διαφορετική Πολιτική Γεωγραφία, Πάνου Κ. Παναγόπουλου, 2011. IX. Το Πρόβλημά μας Είναι Πολιτικό όχι Οικονομικό, Χρήστου Γιανναρά, Εκδ. Ιανού 2012. X. Κοινοτισμός, Μελέτη Η. Μελετόπουλου, Eναλλακτικές Εκδόσεις 2013. XI. Νοσηρός ατομισμός και συλλογικότητα στη νέα Ελλάδα, Ευάγγελου Βενέτη, evenetis77@yahoo.gr, 2014. XII. 11 Κείμενα για την Αποανάπτυξη, Γιώργος Καλλής κ.α., εκδ. Πράσινο Ινστιτούτο, info@greeninstitute.gr 2014.

Η Nέα Πολιτική ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΌ ΠΕΡΙΟΔΙΚΌ

Επισκεφθείτε την ιστοσελίδα μας > Όλη η αρθρογραφία της Νέας Πολιτικής > Ξεφυλλίστε τα παλαιότερα τεύχη του περιοδικού

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

www.neapolitiki.gr 11

Ελλάδα

Όταν η Αριστερά συγκυβέρνησε για πρώτη φορά στην Ελλάδα του Γιάννη Μαρίνου

ο έτος ορόσημο 1989, όταν ξαφνικά άρχισε να καταρρέει σαν πύργος από τραπουλόχαρτα το σύστημα του υπαρκτού σοσιαλισμού στην τέως πια Σοβιετική Ένωση και εν συνεχεία σε όλους τους δορυφόρους της στην Ευρώπη, ο υπογράφων που επί χρόνια πολέμησα αυτό το απάνθρωπο και ανελεύθερο σύστημα, συνέγραψα ένα εκτενές σχετικό σχόλιο όχι μόνον ως δικαίωση της πολύχρονης πολεμικής μου, αλλά και για να ενθαρρύνω την συνειδητοποίηση και τις διδακτικές συνέπειές του και για την ενθουσιωδώς αριστεροφρονούσα Ελλάδα. Για λόγους που δεν ανακαλεί η εξασθενημένη μνήμη μου, το κείμενο αυτό, που προωρίζετο για τον Οικονομικό Ταχυδρόμο, δεν είδε το φως της δημοσιότητας. Έμεινε ένα σκονισμένο χειρόγραφο τρυπωμένο στο άτακτο ογκώδες αρχείο μου από το οποίο το ανέσυρα. Διαβάζοντάς το 26 χρόνια μετά, διαπίστωσα ότι δυστυχώς παραμένει επίκαιρο, καθώς η Αριστερά της χώρας μας, και μάλιστα όχι μόνον το ΚΚΕ, παραμένει αμετακίνητη νοσταλγός του αντιδημοκρατικού και απάνθρωπου αυτού συστήματος. Η γοητεία της βιαιότητας στην επιβολή του ως οράματος με ανεπίδεκτης αμφισβήτησης βεβαιότητες, που επιβλήθηκαν κατά την πρακτική εφαρμογή του, εξακολουθεί να εμπνέει όχι μόνο την Αριστερά της Ελλάδας του σήμερα, αλλά και την επί δεκαετίες γενικώτερα ντοπαριζόμε-

νη ελληνική κοινωνία με το «αριστερό ήθος» και τους «ανιδιοτελείς» αγώνες της. Η Νέα Πολιτική αποδέχθηκε να το φιλοξενήσει έτσι όπως εγράφη τότε, καθώς είναι τραγικά επίκαιρο, ιδιαίτερα υπό την εξουσία μιας Αριστεράς που παραμένει αθεράπευτος νοσταλγός του σοβιετικού συστήματος, στην επιβολή του οποίου προσβλέπει, αναζητώντας πολιτική και οικονομική στήριξη από τον σημερινό πρόεδρο της Ρωσσίας Βλαντιμίρ Πούτιν. Ίσως στο πρόσωπό του προσδοκά να επαληθευτεί το διπλό εθνικό μας όνειρο: η σωτηρία της χώρας μας από το ξανθό γένος και η υλοποίηση της διακυβέρνησής της ως πηγή αναγέννησης του μαρξισμού-λενισμού. Ελπίζουν πιθανότατα ότι ο Πούτιν, ως πρώην στέλεχος της κτηνωδών επιδόσεων Κα-Γκε-Μπε, αν δεν το επιβάλει εκ νέου στην χώρα του, θα δοκιμάσει να το ξεκινήσει από την Ελλάδα, μια χώρα της οποίας ο λαός αρέσκεται σε ολέθριους πειραματισμούς, στους οποίους παρασύρεται από δημαγωγούς κάθε χρώματος και τον ακαταμάχητο λαϊκισμό της άκρας αριστεράς, όπως κατά καιρούς και της άκρας δεξιάς. Πολύ περισσότερο όταν το κυβερνών σχήμα είναι μια σύνθεση των φαντασιώσεων των δύο άκρων, με κυρίαρχο τον γενάρχη του σημερινού ΣΥΡΙΖΑ, δηλαδή τον άλλοτε Συνασπισμό της Αριστεράς και της Προόδου, όπως το 1989 ανήλθε για πρώτη φορά στην εξουσία μαζί με την Νέα ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Ελλάδα

Δημοκρατία. Μολονότι η ιστορία διδάσκει ότι τίποτα δεν διδασκόμαστε από την ιστορία, ίσως αυτή η ιστορική αναδρομή να αποδείξει ότι μπορεί να υπάρξουν εξαιρέσεις. Ας διαβασθεί, λοιπόν, έτσι το κείμενο αυτό που ακολουθεί, αφού υπενθυμίσω ξανά ότι έχει γραφεί αν θυμάμαι καλά τον Ιούλιο του 1989:

* Και ενώ ο Συνασπισμός της Αριστεράς και της Προόδου με μπροστάρη τον υπουργό Εργασίας (παραλείπω το όνομά του καθώς δεν θεωρώ χρήσιμη και συνεπώς επιτρεπτή την στοχοποίηση του συγκεκριμένου προσώπου) προωθεί τα ιδεώδη και τις ουτοπίες του υπαρκτού σοσιαλισμού και διεκδικεί την εξουσία για να τα εφαρμόσει, ο Σοβιετικός ακαδημαϊκός Λεονίντ Ρατζικόφσκι, αρθρογραφώντας στα Νέα της Μόσχας (4/6/1989), διαπίστωνε ότι επιτέλους και στην Σοβιετική Ένωση ακόμα και «οι τυφλοί βλέπουν» (όπως συνήθιζε να λέει και ο Στάλιν, εννοώντας προφανώς το αντίθετο). Και διαπίστωνε: «Χωρίς την ριζική αντικατάσταση των οικονομικών δομών δεν πρόκειται να επιβιώσουμε». Και κατά την γνώμη του «μια από τις σημαντικώτερες επιταγές είναι εδώ η συνειδητοποίηση της αλήθειας, ότι δεν υπάρχει ιδεολογικά ορθή ή λανθασμένη οικονομία. Η οικονομία μπορεί να είναι αποδοτική ή μη αποδοτική». Αν είναι αυτό σωστό και είναι, αφού εκτός από παραδοχή του για την ελεύθερη οικονομία γίνεται δεκτό και για την κεντρικά διευθυνόμενη μετά από την δραματική εμπειρία 70 χρόνων υπαρκτού σοσιαλισμού, τότε καταντά ψευδοπρόβλημα η προβαλλόμενη αδυναμία συνεργασίας στον οικονομικό τομέα μεταξύ ενός φιλελεύθερου και ενός μαρξιστικού κόμματος, όπως υποστηρίζουν η Νέα Δημοκρατία και ο Συνασπισμός της Αριστεράς και της Προόδου. Το πότε μπορεί μια οικονομία να είναι αποδοτική ή όχι αποδεικνύεται από δύο στοιχεία: από το αν είναι κερδοφόρα και όχι ζημιογόνα και αν είναι διεΟ Πρωθυπουργός θνώς ανταγωνιτης Συγκυβερνήσεως στική. Και μια τέτου 1989 Τζαννής τοια διαπίστωση Τζαννετάκης και ο είναι αποτέλεσμα Αθανάσιος Κανελλόπουλος. απλής παρατήρηΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

σης και όχι ιδεολογικής διεργασίας. Αν αυτό καταστεί σαφές σε όλους τους συντελεστές της παραγωγής και πάψει η επίκληση κοινωνικών επιχειρημάτων, τότε οι λύσεις είναι μονόδρομος καθαρός και ανεπίδεκτος αμφισβητήσεως. Άλλωστε, πώς είναι δυνατόν να συνεχίζει να προβάλλεται ως καλύτερη λύση των οικονομικών προβλημάτων της χώρας η πρόταση της Αριστεράς, που φυσικά βασίζεται στο πρότυπο του υπαρκτού σοσιαλισμού, αφού αυτό και μόνον εκτιμά στο σύνολό του ο Συνασπισμός, ενώ απορρίπτει πάντα μετά βδελυγμίας το σοσιαλδημοκρατικό πρότυπο; Μα δεν έχει πληροφορηθεί ότι το πρότυπο αυτό έχει αποτύχει παταγωδώς στις (Μαρξιστικές) Σοσιαλιστικές χώρες; Και ότι το οικονομικό σύστημα αυτό έφθασε σε αδιέξοδο, τους δε λαούς στους οποίους επεβλήθη άνωθεν οδήγησε στην οικονομική εξαθλίωση και ότι το λένε πια πρώτοι οι ίδιοι οι Σοβιετικοί; Μόλις στις 30 Ιουνίου 1989, στα Νέα της Μόσχας, ο Σοβιετικός πολιτειολόγος και δημοσιογράφος Όττο Λάτους μας λέει ότι «η Σοβιετική κοινωνία δεν θα μπορούσε ούτε το έτος 2000 να εξαλείψει εξ ολοκλήρου τις συνέπειες της τελευταίας πεντηκονταετίας, κυρίως στην οικονομία»! (πρόβλεψη που επιβεβαιώθηκε απολύτως).

Ελλάδα

Ενώ ο διάσημος Σοβιετικός οικονομολόγος ακαδημαϊκός και βουλευτής Όλεγκ Μπογκομόλοφ δεν διστάζει να διαπιστώσει ότι «εξ αιτίας του σταλινικού και νεοσταλινικού μοντέλου (το Γκορμπατσωφικό μόλις τότε είχε αρχίσει να εφαρμόζεται, χωρίς πάντως ιδιαίτερη επιτυχία) η αυξανόμενη καθυστέρηση σε σχέση με την Δύση στην τεχνολογική πρόοδο, η παραγωγικότητα της εργασίας και το βιοτικό επίπεδο του λαού, ο πληθωρισμός, η χρόνια έλλειψη πολλών ειδών πρώτης ανάγκης, η μη ανταγωνιστικότητα των περισσότερων προϊόντων, η μείωση των ρυθμών της οικονομικής ανάπτυξης, η επέκταση της δυσκαμψίας και του γραφειοκρατικού χαρακτήρα της κομματικής και κρατικής μηχανής, η ταπεινωτική, εξαρτημένη θέση του πολίτη στην κοινωνία, είναι τα κυριώτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της κρίσης στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού».

* Αλλά για να επανέλθουμε στον ημέτερο υπουργό Εργασίας, που ως έμπειρος συνδικαλιστής ενδιαφέρεται μόνον για δικαιώματα και για παροχές προς τους εργαζόμενους (με απώτατο, ίσως, προσδοκώμενο στόχο να πληρώνονται χωρίς να εργάζονται) διοχετεύει καθημερινά σχεδόν στον τύπο διάφορα σχέδιά του για μέτρα υπέρ των εργατοϋπαλλήλων και των συνδικαλιστών, που αν ποτέ εφαρμοσθούν θα εκλείψει κάθε ιδιωτική επιχείρηση και θα κρατικοποιηθούν όλα, οδηγώντας την Ελλάδα στην αθλιότητα των χωρών του υπαρκτού σοσιαλισμού. Υπενθυμίζω ότι πρόσφατα οι απεργοί ανθρακωρύχοι της Σιβηρίας πέτυχαν να τους δίνεται με το δελτίο μια πλάκα πράσινο σαπούνι τον χρόνο (ναι, τον χρόνο, καλά το διαβάσατε) και όταν ακόμα και το βαμβάκι και το ιώδιο είναι ανύπαρκτα από καιρό σε όλα τα φαρμακεία. Αυτός είναι ο κοινωνικός μισθός που εξασφάλισε το καθεστώς του υπαρκτού σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ, και σ’ αυτόν θα καταντήσουμε αν συνεχίσει να επικρατεί η νοοτροπία που υπαγόρευσε την οικονομικοκοινωνική πολιτική των κυβερνήσεων του ΠΑΣΟΚ, κυρίως στην ολέθρια περίοδο 1981-85, αυτήν που ενθουσιωδώς επικροτεί και η Αριστερά και θέλει να εμπεδώσει και ολοκληρώσει δια των προεκλογικών και σαφώς ψηφοθηρικών επαγγελιών της μέσω του υπουργού Εργασίας, ο οποίος άλλωστε ανήγγειλε ότι θα κατέβει στις εκλογές και συνεπώς χρειάζεται σταυρούς. Μα δεν τα καταλαβαίνει όλα αυτά ο κ. υπουργός Εργασίας, μολονότι οικονομολόγος; Βεβαίως και τα καταλαβαίνει. Γνωρίζει, όμως, επίσης ότι, αν θέλει να 14

ευδοκιμήσει στο χώρο της μαρξιστικής αριστεράς, θα πρέπει να ξεχάσει τους οικονομικούς νόμους και τις οικονομικές αλήθειες και να προσχωρήσει στα δόγματα του υπαρκτού σοσιαλισμού, ο οποίος βρίσκεται σε μόνιμο διαζύγιο με την πραγματικότητα. Απόδειξη ότι το ΚΚΕ δημιούργησε το γνωστό ιλαροτραγικό σήριαλ της τιμής του ψωμιού, διότι η ηγεσία του (παρ’ όλο που διαθέτει Κέντρο Μαρξιστικών Σπουδών και του Επιστημονικού Σοσιαλισμού) αγνοούσε ότι ο εργαζόμενος λαός είχε πάψει να τρώει ψωμί της διατιμήσεως κατά της κατάργησης του οποίου προέβαλε βέτο, για να ανακαλύψει όμως μετά ότι οι προλετάριοι προ πολλού προτιμούσαν να αγοράζουν το πολύ ακριβότερο ψωμί πολυτελείας και το ακόμα πολυτελέστερο «χωριάτικο», και έτσι αναγκάσθηκε να δώσει στην συνέχεια μάχη για την μη λογική ανατίμηση και της παντεσπάνιας. Φυσικά ολόκληρος ο τύπος απέφυγε να επισημάνει την γκάφα του κ. Φλωράκη και στράφηκε λάβρος κατά του κ. Ανδριανόπουλου, ο οποίος μάταια προσπάθησε να υπερασπισθεί τον εαυτό του επικαλούμενος την αλήθεια. Τελικά χρειάσθηκε να συμβιβασθεί και αυτός με το ψεύδος, για να βρει την ησυχία του. Όπως παραδέχεται η Τατιάνα Κοριαγκίνα, διδάκτωρ των Οικονομικών Επιστημών, προϊσταμένη του Τμήματος του Ερευνητικού Οικονομικού Ινστιτούτου της Επιτροπής του Κρατικού Σχεδιασμού της ΕΣΣΔ: «Η άγνοια στα οικονομικά ζητήματα είναι δυσβάσταχτη και επιδεινώνεται από τα οικονομικά δόγματα της πρακτικής μας» (Νέα της Μόσχας, 16/7/1989). Και όμως η κυρία αυτή και όλο το επιτελείο της Επιτροπής Κρατικού Σχεδιασμού, παρά την πλήρη άγνοιά τους στα οικονομικά ζητήματα, αποφάσισαν (και αποφασίζουν πάντα) τι θα παραχθεί και τι όχι, σε τι τιμή θα πωληθεί και όλα αυτά που μόνον ένα σύστημα ελεύθερης αγοράς τα επιτυγχάνει με τις καθημερινές αποφάσεις όλων των οικονομούντων ατόμων (παραγωγών και καταναλωτών) σ’ ένα πολυσύνθετο και ανέλεγκτο σύστημα, που καμμία άνωθεν θέληση δεν μπορεί να ελέγξει απόλυτα χωρίς να προκαλέσει ανήκεστη βλάβη στην λειτουργία ή την δημιουργία παραοικονομίας, αφού το κυρίαρχο κίνητρο για την συμπεριφορά του κάθε ατόμου είναι το οικονομικό συμφέρον. Οι μπολσεβίκοι, μόλις κατέλαβαν την εξουσία, για το πρώτο που φρόντισαν ήταν να εξασφαλίσουν πλούσια εισοδήματα για τα κομματικά στελέχη και να δημιουργήσουν ιδιαίτερα καταστήματα από τα οποία προμηθεύονταν τα αγαθά που επιθυμούσαν τα μέλη του Κόμματος και της κρατικής νομενκλατούρας, ενώ ο λαός εν ονόματι του οποίου κατέλαβαν την εξουσία πέθαινε της πείνας ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Ελλάδα

ή σχημάτιζε ουρές έξω από καταστήματα με άδεια ράφια προσδοκώντας ίσως κάποιο θαύμα για να εφοδιασθεί με βασικά αγαθά.

* Αξίζει να κλείσουμε το άρθρο αυτό –που υπενθυμίζεται ότι εγράφη το 1989– με μερικές από τις απόψεις της κ. Κοριαγκίνα, που είναι καταστάλαγμα μακροχρόνιας πείρας από την λειτουργία του συστήματος στο οποίο προσβλέπει ο Συνασπισμός της Αριστεράς και όλοι σχεδόν οι ανάλογης νοοτροπίας συνδικαλιστές (συμπεριλαμβανομένων και εκείνων της Δεξιάς), σε συνδυασμό με τις καταστροφικές συνέπειες που έχει η παροχή δωρεάν διαφόρων κοινωνικών αγαθών (παιδεία, υγεία, στέγη, κ.ο.κ.). Παρατηρεί λοιπόν η Σοβιετική οικονομολόγος ότι «τα περισσότερα των κοινωνικών προγραμμάτων είναι και αυτά έξω από τη σφαίρα των εμπορευματικών σχέσεων» ενώ «το σημαντικώτερο είναι να δοθεί τελικά στον άνθρωπο η πραγματική δυνατότητα να εξοικονομήσει πραγματικά εισοδήματα από την εργασία του, οπότε κάποια κοινωνικά προγράμματα θα είναι περιττά». Και συνεχίζει: «Όσο εξακολουθούμε με έπαρση να εξαιρούμε την κοινωνική σφαίρα από την κίνηση της αγοράς δεν θα μπορέσουμε να λύσουμε και τα κοινωνικά προβλήματα με κοινωνικό τρόπο». Και για του λόγου το αληθές, η κ. Κοριαγκίνα επικαλείται το παράδειγμα των χωρών (Δυτικών φυσικά) που κατέκτησαν υψηλά επίπεδα στους τομείς αυτούς αξιοποιώντας τους νόμους της ανάπτυξης της αγοράς και όχι αναστέλλοντας με κρατικές παρεμβάσεις τη δράση τους, όπως έκανε όχι μόνον το ΠΑΣΟΚ αλλά όπως κάνει ακόμα και σήμερα στην Ελλάδα η κυβέρνηση Τζαννετάκη, με αποκορύφωμα το πάγωμα των διδάκτρων στα ιδιωτικά σχολεία, ενώ φυσικά δεν παγώνει και τους μισθούς των δασκάλων τους, οδηγώντας τα έτσι στην οικονομική καταστροφή ή στην υποβάθμιση της παιδείας που παρέχουν, ώστε να τα εξομοιώσει προς την άθλια δημόσια εκπαίδευση. (Άλλωστε αυτός δεν είναι ο στόχος της ΟΙΕΛΕ, δηλαδή των εκπροσώπων των ιδιωτικών εκπαιδευτικών που θέλουν να κλείσουν τα ιδιωτικά σχολεία και να γίνουν και αυτοί δημόσιοι υπάλληλοι, ώστε να παίρνουν τον μισθό τους χωρίς να κοπιάζουν και χωρίς να κινδυνεύουν με απόλυση, ειδικά οι τεμπέληδες ή όσοι αποδεικνύονται αγράμματοι). Φυσικά, η υιοθέτηση των απόψεων της κ. Κοριαγκίνα (που συμπλέουν με τις απόψεις οποιουδήποτε οικονομολόγου που δεν υπηρετεί κόμματα και σκοΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

πιμότητες για αποφυγή του πολιτικού κόστους) έχει κάποιο κόστος. «Θεωρώ όμως σοβαρό λάθος -τονίζειτους ισχυρισμούς ότι δήθεν μπορούμε να πραγματοποιήσουμε τις μεταρρυθμίσεις κατά τέτοιον τρόπο ώστε να μην θιγεί το βιοτικό επίπεδο των πολιτών. Αν οι μετασχηματισμοί είναι σε βάθος τότε είναι αναπόφευκτες οι απώλειες». Τα περί του αντιθέτου υποστηριζόμενα και από την κυβέρνηση Τζαννετάκη υπό την αφόρητη πίεση του Συνασπισμού, αλλά και από στελέχη της Νέας Δημοκρατίας που επιμένουν σοβαρά να τονίζουν ότι η εξυγίανση της οικονομίας μπορεί να επιτελεσθεί χωρίς καμμία απόλυση περιττών κηφήνων στον Δημόσιο ιδίως τομέα ή έστω ως αποτέλεσμα τεχνολογικού εκσυγχρονισμού των προβληματικών επιχειρήσεων, είτε προδίδουν πλήρη άγνοια στα οικονομικά ζητήματα ή απαράδεκτη πολιτική δειλία, η οποία θα οδηγήσει σε συνέχιση της επενδυτικής και παραγωγικής απραξίας, στην διόγκωση του δημοσίου και ιδίως του εξωτερικού χρέους και σε επέκταση του πληθωρισμού, που φυσικά τον πληρώνουν κυρίως οι λαϊκές τάξεις, υπέρ των οποίων δήθεν κόπτονται οι εφαρμόζοντες αυτήν την ολέθρια πολιτική. Και να σημειωθεί ότι οι πιο πάνω σωστές οικονομικές απόψεις διατυπώνονται πια ακόμα και στην Σοβιετική Ένωση, όπου οι απολυόμενοι δεν έχουν ούτε πολλοστημόριο από την κοινωνική προστασία που παρέχεται στους άνεργους της Δύσης, αφού τους δίνονται μόνο δύο-τρείς μηνιαίοι μισθοί και μετά αφήνονται στην τύχη τους, αφού τίποτα άλλο δεν προβλέπεται από τον Νόμο (Νέα της Μόσχας 16/7/1989)».

* Αυτά έγραφα τον Ιούλιο του 1989, ασκώντας κριτική στην πολιτική που είχε επιβάλει στην κυβέρνηση Τζαννετάκη ο για πρώτη φορά συγκυβερνών Συνασπισμός της Αριστεράς, δηλαδή ο γεννήτορας του σημερινού ΣΥΡΙΖΑ. Η σήμερα κυβερνώσα Αριστερά, πάλι σε συνεργασία με το νέο μόρφωμα της άκρας δεξιάς, τους Ανεξάρτητους Έλληνες, δείχνει να προσπαθεί να εφαρμόσει τα αποτυχημένα οράματα του υπαρκτού σοσιαλισμού ψιμυθιωμένα από τα δημοκρατικά ιδεώδη του Δυτικού πολιτισμού. Η ένταξή μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και την Ευρωζώνη καθιστά εξαιρετικά δύσκολο αν όχι ανέφικτο το εγχείρημα. Ακριβώς γι’ αυτό και οι γνησιώτεροι εκφραστές του οράματος ωθούν την χώρα στην έξοδο από τους ευρωπαϊκούς θεσμούς. Η παραμονή της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση θα αποτρέψει την ανάδειξή της σε μια δεύτερη Βόρεια Κορέα. 15

Ελλάδα

SOS για το δημογραφικό!

πως αναφέρεται και σχετικό πόρισμα της Βουλής για το δημογραφικό, στην χώρα μας η γεννητικότητα είναι από τις χαμηλότερες στην Ευρώπη και το πρόβλημα προσλαμβάνει τεράστιες διαστάσεις, που μπορεί να απειλήσουν την εθνική μας ανεξαρτησία και ακεραιότητα. Η δημογραφική κατάσταση στην Ελλάδα είναι εφιαλτική εδώ και πολλά χρόνια. Οι σχετικές παρατηρήσεις και αναφορές που μπορούν να γίνουν είναι οι εξής: o Το 1940 υπήρξαν 179.510 γεννήσεις και 93.830 θάνατοι, o Το 1950 γεννήσεις 151.134 και 53.755 θάνατοι. o Το 1960 η σχέση ήταν 157.239 προς 60.563, o Το 1970 ήταν 144.928 προς 74.009, o Το 1980 ήταν 148.134 προς 87.282, o Το 1990 ήταν 102.229 προς 94.152 o Το 1996 ήταν 100.718 προς 100.740, δηλαδή οι θάνατοι ξεπέρασαν τις γεννήσεις, όπως συνέβη και το 1998 και 1999. Το 2000 η Ελλάδα ήταν μία από τις 4 χώρες της Ε.Ε., οι άλλες ήταν η Γερμανία, η 1998 και 1999 Ιταλία και η Σουηδία, στις οποίες σημειώθηκε φυσική μείωση, ενώ στις υπόλοιπες σημειώθηκε φυσική αύξηση (οι γεννήσεις ξεπέρασαν τους θανάτους). Από το 1998 έως το 2003, οι θάνατοι στην Ελλάδα ξεπέρασαν τις γεννήσεις. Η δραματική μείωση των γεννήσεων είχε ως συνέπεια, οι νέοι και οι νέες ηλικίας μέχρι 19 ετών, το 1967 από 2.910.000 (33,4% του πληθυσμού), να μειωθούν το 1997 σε 2.420.000 (23,1% του πληθυσμού). Στο διάστημα από 2004-2025 ο πληθυσμός της Ελλάδας, αν συνεχιστεί η σημερινή τάση, θα γηράσκει συνεχώς. Έτσι, ενώ το 2004 οι νέοι ηλικίας 0-14 ετών ήταν 1.601.000, οι ηλικιωμένοι άνω των 65 ετών ήταν 1.965.000. Το 2025 οι νέοι θα είναι, σε αυτήν την ζοφερή προοπτική, 1.515.000 και οι ηλικιωμένοι 2.598.000. Ενώ δηλαδή το 2001 οι ηλικιωμένοι ξεπερνούσαν τους νέους κατά 364.000, το 2025 θα τους ξεπερνούν κατά 1.082.000, δηλαδή τριπλάσιο εκείνου του 2004. Το 2013 καταγράφηκαν στην Ελλάδα 94.134 γεννήσεις και 111.794 θάνατοι (φυσική μείωση πληθυσμού κατά 17.660). Η αντίστοιχη αρνητική μεταβολή το 2012 ήταν 16.297, ενώ το 2011 4.671. Οι γεννήσεις το 2013 μειώθηκαν κατά 6,21% σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά (δεν συμπεριλαμβάνονται οι γεννή16

του Θεοφάνη Μαλκίδη

σεις νεκρών βρεφών, οι οποίες το 2012 μειώθηκαν κατά 15,7%), ενώ αντίστοιχα μείωση παρουσίασαν και οι θάνατοι κατά 4,15%. Η Ελλάδα γνωρίζει και θα συνεχίσει να γνωρίζει, αν δεν αλλάξει κάτι, μέχρι το 2050 τον τρίτο υψηλότερο βαθμό ηλικιακής εξάρτησης μετά την Ισπανία και την Ιταλία: θα αντιστοιχούν 58,7 υπερήλικες σε κάθε 100 κατοίκους κάτω των 64 ετών. Την ίδια στιγμή, οι προβλέψεις του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης αναφέρουν ότι το 2025 ο πληθυσμός της Ελλάδας θα ανέλθει στα 14,5 εκατ., με τους μετανάστες να ξεπερνούν τα 3,5 εκατ. Οι σημερινές δημογραφικές τάσεις στην Ελλάδα, συνεπώς, θα οδηγήσουν, αν δεν ανατραπούν, στην ριζική γήρανση του πληθυσμού, ο αριθμός των παιδιών θα μειώνεται, με παράλληλη την εκπληκτική αύξηση των ηλικιωμένων. Οι τελευταίες εξελίξεις στο δημογραφικό πρόβλημα οφείλονται στις επιπτώσεις των μέτρων των Μνημονίων, εξ αιτίας των οποίων τα ζευγάρια που εργάζονται με μειωμένους μισθούς και, πολύ περισσότερο, τα ζευγάρια με ένα ή και δύο ανέργους, αδυνατούν και κάνουν παιδιά (όσα δεν έχουν) ή περισσότερα παιδιά (για όσα έχουν και θέλουν να αποκτήσουν και άλλα). Οι νέοι σε ηλικία άνεργοι αδυνατούν να συνάψουν γάμο, ενώ άνεργοι νέοι μεταναστεύουν (μαζί με τα παιδιά τους) σε διάφορες χώρες και δύσκολα θα επιστρέψουν στην Ελλάδα. Παράλληλα αυξήθηκαν οι γεννήσεις νεκρών βρεφών, αυξήθηκαν οι θάνατοι από διάφορες αιτίες (άγχος, καρδιακά επεισόδια, κ.ά.), αλλά αυξήθηκαν και οι αυτοκτονίες για οικονομικούς λόγους. Επιπλέον, τα μνημόνια και οι πρόθυμες κυβερνητικές συνεργασίες ξεπέρασαν τις προηγούμενες στην αδιαφορία τους για το δημογραφικό, υλοποιώντας μέτρα εναντίον των οικογενειών με παιδιά, και ιδιαίτερα των τρίτεκνων και πολύτεκνων, φτάνοντας στο σημείο να θεωρούν τα παιδιά τεκμήριο! Η δημογραφική παράμετρος στην Ελλάδα αποτελεί ζήτημα εθνικής ασφάλειας και κυριαρχίας, το οποίο πρέπει να εξετασθεί με σοβαρότητα και ειλικρίνεια. Μάλιστα, λόγω του επείγοντος του ζητήματος, κάθε καθυστέρηση θα δυσχεραίνει και άλλο την κατάσταση, συνεπώς, αν πρόκειται να γίνει κάτι, οι αποφάσεις για την αντιστροφή της κατάστασης πρέπει να ληφθούν άμεσα. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Ελλάδα

Συνεχίζει να υφίσταται το δόγμα «Η Κύπρος κείται μακράν»; του Νίκου Μαντζαρέα

ην ώρα που η πατρίδα μας χειμάζεται από τεράστια προβλήματα όπως το προσφυγικό–μεταναστευτικό, το τρίτο μνημόνιο, οι απεργιακές κινητοποιήσεις, το ασφαλιστικό κλπ., έκπληκτοι παρατηρούμε μία ευφορία που επικρατεί στα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης, εκπορευόμενη από γνωστούς κύκλους που προδικάζουν εύκολη και ταχεία λύση του Κυπριακού. Είναι οι ίδιοι κύκλοι εσωτερικού και εξωτερικού, που προωθούσαν ως πανάκεια το τρισάθλιο σχέδιο Ανάν. Αυτήν την στιγμή, την σκυτάλη έχει αναλάβει ο πρώην υπουργός Εξωτερικών της Νορβηγίας Έσπεν Άϊντα (φωτογραφία), ο οποίος προωθεί πενταμερή συνάντηση στο Νταβός, προσβλέποντας σε μία συμ φωνία λύσης διζωνικής με πολιτική ισότητα, δηλαδή σε απλά ελληνικά πλήρης διχοτόμηση και εξαφάνιση κάθε πλεονεκτήματος του κυπριακού ελληνισμού. Κάθε φορά που εκλέγεται νέος Τουρκοκύπριος ηγέτης, βαυκαλιζόμαστε ότι θα είναι μετριοπαθέστερος των προηγουμένων, παραγνωρίζοντας το γεγονός ότι την πολιτική και την ακολουθούμενη τακτική στα εθνικά θέματα της Τουρκίας δεν την καθορίζουν ούτε οι εκάστοτε πρωθυπουργοί, πο-

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

λύ δε περισσότερο ο εκάστοτε εκλεγμένος Τουρκοκύπριος ηγέτης όσον αφορά το Κυπριακό, αλλά το όλο σύστημα, το οποίο χαρακτηρίζεται από το αρραγές σε εθνικό και πολιτικό μέτωπο, το οποίο επιβάλλει τη στρατηγική για την αντιμετώπιση των θεμάτων αυτών. Όσον αφορά τον «μετριοπαθή» Τουρκοκύπριο ηγέτη Ακιντζί, δεν πρόκειται να κάνει ούτε βήμα πίσω αν δεν έχει την απόλυτα σύμφωνη γνώμη της Άγκυρας. Και, για να μην αυταπατώμεθα, να θυμίσουμε τη κοινή συνέντευξη των Αναστασιάδη– Ακιντζί στο CNN Turk, όπου ο Τουρκοκύπριος ηγέτης απείλησε ξεκάθαρα ότι, εφ’ όσον η Κυπριακή Δημοκρατία προβεί σε έρευνες υδρογονανθράκων, δεν θα διστάσει να καλέσει το Μπαρμπαρός στην Κύπρο. Το πρόβλημα, όμως, όσον αφορά την χώρα μας, συνίσταται στον Ελλαδικό ενδοτισμό, που δέχεται αδιαμαρτύρητα τις προτάσεις του Άϊντα, οι οποίες στρέφονται κατά δύο μελών-κρατών της Ευρωπαϊ κής Ένωσης και της Ευρωζώνης, καθοδηγούμενες από την Μ. Βρεταννία, που ουσιαστικά βρίσκεται εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αποδεχόμεθα την βά17

Ελλάδα

ση συνομιλιών σε επίπεδο κοινοτήτων, την ώρα που όχι μόνον δεν έχουμε διεθνοποιήσει το Κυπριακό, το οποίο είναι Ευρωπαϊκό πρόβλημα, αλλά ούτε κάν προβάλλουμε πλέον τα ψηφίσματα 365/74, 367/75, 541/83, 544/83, 550/84 του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ. Την ίδια ώρα, η Τουρκία διατηρεί το casus belli, απειλώντας Ελλάδα και Κύπρο, αρνούμενη να επικυρώσει το Δίκαιο της Θάλασσας, καθώς και να άρει τον αποκλεισμό λιμένων και αεροδρομίων, συνεχίζοντας να μπλοκάρει τις οικονομικές συναλλαγές με την Κυπριακή Δημοκρατία, χωρίς να κάνει ούτε βήμα πίσω όσον αφορά τα θέματα των εγγυήσεων. Η Ελλάδα, όμως, αυτοπεριορίζεται στα θέματα των εγγυήσεων (S300), διότι συνεχίζει να υφίσταται το δόγμα «Η Κύπρος κείται μακράν». Ο πρόεδρος Αναστασιάδης μιλάει για προσωρινές και τεχνητές λύσεις, χωρίς ακόμα να έχει παραδώσει τα Πρακτικά των συζητήσεών του στους αρχηγούς των κομμάτων. Η λύση στο Ευρωπαϊκό αυτό πρόβλημα, είναι μία

και μοναδική. Η αποχώρηση όλων των στρατευμάτων κατοχής και η εξάλειψη όλων των εγγυήσεων. Όλα τα άλλα αποτελούν στρουθοκαμηλισμό και, με δεδομένο ότι η Τουρκία δεν έχει μεταβάλλει ούτε κατά κεραία την πολιτική της, η οποία συνίσταται στο «Η μη λύση, είναι λύση», κάθε προσπάθεια προώθησης αυτού του σχεδίου λύσης θα είναι καταστροφική για τον Κυπριακό Ελληνισμό. Εξ άλλου, στην κατάσταση στην οποία βρίσκεται η πατρίδα μας, δεν είναι δυνατόν να προβάλλουμε επαρκώς πειστική επιχειρηματολογία, αλλά θα δεχθούμε και εμείς και η Κυπριακή κυβέρνηση μία άνευ προηγουμένου πίεση, δεδομένου ότι μέχρι σήμερα είμαστε απόλυτα ενδοτικοί. Θα πρέπει, λοιπόν, να παγώσουν οι συνομιλίες, και με κανέναν τρόπο δεν πρέπει να συρθεί η Κύπρος και η Ελλάδα στην προγραμματισμένη πενταμερή, ώστε να κερδηθεί χρόνος, να αποκατασταθεί η ισχύς της χώρας, αποβάλλοντας συγχρόνως τον ενδοτισμό και τους εκφραστές αυτής της πολιτικής, απ’ όπου και αν προέρχονται.

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

προς πολιτικούς και μη

Το Επιχείρημα

ολλοί νομίζουν ότι έχουν δίκαιο επειδή έχουν επιχείρημα. Συνδέουν την ύπαρξη επιχειρήματος με την αλήθεια. Αυτή η αντίληψη αγνοεί πως, για όλες τις προτάσεις, ακόμη και για τις αποδεδειγμένα λανθασμένες, υπάρχει επιχείρημα. Σε κάθε επιχείρημα ενυπάρχει μια ολική αντίληψη και κρίση για τα πράγματα. Η κοσμοαντίληψη διαμορφώνει το επιχείρημα, γιατί σε αυτήν απηχείται η ιεραρχία των προτεραιοτήτων. Και το επιχείρημα είναι η υιοθέτηση μιας προτεραιότητας, κατά τα άλλα αυθαίρετη, στην οποία όμως απηχείται η λεπταισθησία της κρίσης του εκφραστή της. Όταν κάποιος εκφράζει ένα επιχείρημα, στην πραγματικότητα εκφράζει τις προτεραιότητες του. Λέγεται ότι τα πειστικά ή ισχυρά επιχειρήματα υποχρεώνουν τον άλλον να δεχθεί τις προτάσεις που στηρίζουν. Οι υποστηρικτές αυτές της θέσης ξεχνούν ότι, για να δεχθείς την πρόταση που στηρίζει ένα επιχείρημα, πρέπει να αποδεχθείς και την ιεραρχία των παραμέτρων που προτείνει και έχει μέσα του το επιχείρημα. Ακόμη

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

και αν ένα επιχείρημα είναι σωστό στην αυτονομία του, δεν αρκεί να σε υποχρεώσει να δεχθείς την πρόταση που υποστηρίζει. Πρέπει να δεχθείς και την επιλογή του να αναδείξει σε κεντρικό αυτό το σωστό, γιατί στην δική σου σκέψη, παρ’ ότι σωστό, μπορεί να είναι και αδιάφορο. «Σωστά» επιχειρήματα υπάρχουν για όλες τις προτάσεις. Αυτή η ιδιότητα των επιχειρημάτων να είναι σωστά αλλά ταυτόχρονα να μπορούν να υποστηρίξουν κάτι λανθασμένο, χρησιμοποιείται κατ’ εξοχήν από τους προπαγανδιστές και τους πολιτικούς, οι οποίοι μπορούν έτσι να χτίζουν ψέματα με κρίκους αλήθειας. Όταν ένα επιχείρημα αντικρούεται ως λάθος, στην ουσία αντικρούεται η ιεραρχία που κομίζει. Το επιχείρημα είναι πρόσκληση για αποδοχή ιεραρχίας. Και όσο πιο «φυσιολογική» και αυτονόητη η ιεραρχία, τόσο πιο ισχυρό το επιχείρημα. Επιχείρημα υπάρχει πάντα, και για όλες τις προτάσεις. Η πρόταση, φυσικά, μπορεί να παραμένει λάθος, ανεξάρτητα της ύπαρξης, του αριθμού ή της ισχύος των επιχειρημάτων. Οπότε δεν μπορεί κανείς, ακόμη και αν έχει σωστά επιχειρήματα, να απαιτεί ορθότητα. Γιώργος Κουσούλης

Casus Belli

Δεν είναι πατρίδα αυτό που βλέπουμε στα κανάλια Του Νίκου Σ. Λιναρδάτου Φίλει την πατρίδα κάν άδικος ή Αντισθένης (να αγαπάς την πατρίδα σου, ακόμη κι αν είναι άδικη)

σοι αγαπούν την πατρίδα μας, «αυτό το πέτρινο ακρωτήρι στη Μεσόγειο, που δεν έχει άλλο αγαθό παρά τον αγώνα του λαού του, τη θάλασσα και το φως του ήλιου» (Σεφέρης), θλίβονται και πικραίνονται για το τωρινό κατάντημά της… Τα συμπτώματα της σήψης και της διάλυσης είναι εμφανέστατα. Κράτος–ζητιάνος της οικουμένης, κατατρομαγμένο και δανειοσυντήρητο, πολίτες, ένας ολόκληρος λαός, πανικοβλημένοι, απογοητευμένοι και, το χειρότερο, που δεν σέβονται, δεν συμπονούν, δεν αγαπούν την πατρίδα τους… Και αυτό, γιατί ταυτίσαμε την Πατρίδα με το κράτος. Το κράτος της μίζας, της αρπαχτής, της αναξιοκρατίας, της τεμπελιάς, της αργομισθίας. Φρόντισαν γι’ αυτό οι ανθυπομετριότητες που το κυβερνούν, που αντί να αναδείξουν και να καλλιεργήσουν τα προτερήματα του λαού, ξέβρασαν τα ελαττώματά του… Όμως δεν παύει να είναι η Πατρίδα μας, ο τόπος των πατέρων μας, της ανήκουμε, δεν μας ανήκει… Είμαστε παιδιά της -και κανένα παιδί δεν απαρνιέται την μάνα του, γιατί έτυχε να ξεπέσει, να χάσει τα πλούτη της, τα φτερά της τα πρωτινά, τα μεγάλα. Μόνον ο ποιητικός λόγος μπορεί να αποδώσει αυτούς τους από καρδιάς λόγους… Πάνε να κάνουν τους Έλληνες να πιστέψουν πως «η αλήθεια είναι το κράτος και το κράτος η αλήθεια», γράφει ο Ίων Δραγούμης, για να σημειώσει στο Μαρ20

τύρων και ηρώων αίμα: «Για την κυβέρνηση (το κράτος) μου έρχεται σιχασμός και καταφρόνια. Άμα συλλογίζομαι την κυβέρνηση ξεπέφτω, μαργώνω και μαραίνομαι. Σηκώνομαι, ξανοίγω και ανθοβολώ, άμα νιώθω τον Ελληνισμό (την Πατρίδα)»! Δεν είναι πατρίδα αυτό που βλέπουμε στα «συντονισμένα ορχηστρικά κανάλια», ούτε όπως μας την παρουσιάζουν οι εθνομηδενιστές ή τα κοντόφθαλμα ξενόφερτα λογιστάκια και οι λοιποί παρατρεχάμενοι… «Το ουσιαστικώτερο και υψηλότερο περιεχόμενο της αληθινής ανθρώπινης φύσης είναι η πατρίδα και η πίστη» (Δ. Σολωμός, Στοχασμοί στους Ελεύθερους Πολιορκημένους). «Πατρίδα είναι τα λευκασμένα κόκκαλα του παππού μου στις αετοράχες και τα διάσελα της Πίνδου. Είναι τα εικονίσματα στην εκκλησιά του χωριού μου. Αυτή είναι η Πατρίδα μου, η Πατρίδα μας, η ώδε μένουσα πόλις, και αυτήν την Πατρίδα την αγαπούμε. Το κράτος είναι αγνώριστο και άδικο… Όμως η Πατρίδα μας, τούτο το ένδοξο αλωνάκι, το έχουμε κλεισμένο μες στην ψυχή μας και δεν μπορεί κανείς να μας το πάρει»! Δημήτρης Νατσιός, Δάσκαλος από το Κιλκίς. Άριστα, Αθάνατε ΔΑΣΚΑΛΕ! Προσωπικά, δεν σε γνωρίζω, όμως προσυπογράφω δίχως δεύτερη σκέψη. Μόνον ένας με ψυχή ελληνική, όπως εσύ, θα μπορούσε με λόγια απλά, να απαγγείλει πράγματα τόσο σπουδαία! ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

κόσμος

Πώς λειτουργεί μία πολιτική ιδιοφυία Στοιχεία από την προσωπικότητα του Ελ. Βενιζέλου του Νέστορα Ε. Κουράκη

τις 18 Μαρτίου 2016, συμπληρώθηκαν 80 χρόνια από τον θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου. Μέσα στην περίοδο αυτού του Αρμαγεδδώνα που βιώνει η χώρα μας από το 2009, η μελέτη προσωπικοτήτων που την βοήθησαν να ανοίξει πάλι, κατά την παλαμική ρήση, «τα φτερά τα πρωτινά της τα μεγάλα», αποτελεί όχι μόνον απότιση φόρου τιμής σε αυτούς τους κορυφαίους ανθρώπους, αλλά και άντληση διδαγμάτων για τον τύπο του ηγέτη που χρειάζεται σήμερα η χώρα μας ώστε να ορθοποδήσει. Κάτι ανάλογο είχα επιχειρήσει και πριν από 2,5 χρόνια, σκιαγραφώντας τον Κωνσταντίνο Καραμανλή ως ηγετική προσωπικότητα (Νέα Πολιτική, Σεπτέμβριος 2013, σελ. 49-54). Βέβαια, η περίπτωση του Βενιζέλου επιβάλλεται να μελετηθεί με βάση τα δεδομένα της εποχής του, στις πρώτες τέσσερεις δεκαετίες του περασμένου αιώνα. Σήμερα, η συγκρουσιακή προσωπικότητα του Βενιζέλου, στο σύνολό της, ίσως να δημιουργούσε στην πολιτική σκηνή περισσότερα προβλήματα από αυτά που θα επέλυε, καθώς αυτό που χρειάζεται τώρα πάνω από όλα η Ελλάδα

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

είναι η εθνική σύμπνοια και το πνεύμα της συναίνεσης, ώστε να «βάλουν πλάτη» όλες –ει δυνατόν– οι πολιτικές δυνάμεις του τόπου για την υπέρβαση της κρίσιμης κατάστασης. Από την άλλη πλευρά, όμως, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, έχοντας το χάρισμα του αληθινού πολιτικού ηγέτη (statesman), συγκέντρωνε στο πρόσωπό του ορισμένες ιδιότητες που θεωρώ ότι σε μεγάλο βαθμό λείπουν από τους εκπροσώπους της σημερινής πολιτικής μας ζωής και που επομένως χρειάζεται επειγόντως να τις ξαναθέσουμε επί τάπητος. Μεταξύ των ιδιοτήτων αυτών, θα μπορούσαν εδώ να αναφερθούν: το να έχει κανείς ως πρώτη προτεραιότητα το (μακροπρόθεσμο) δημόσιο συμφέρον της πατρίδας του, μακριά από μικροπολιτικά παιχνίδια και λαϊκισμούς, το να διακατέχεται από το πείσμα και την ικανότητα να «κυνηγάει» και να πραγματοποιεί τα οράματά του, και, επιπλέον, το να δημιουργεί ο ίδιος τις συνθήκες για εκπλήρωση των στόχων του, χωρίς να περιμένει άβουλα τη βοήθεια των άλλων, αλλά ενεργώντας πάντοτε μέσα σε ένα κλίμα κραταιάς 21

κόσμος

αυτοπεποίθησης και αισιοδοξίας, απέραντης φυσικής αντοχής και «μαγνητικής γοητείας» και ειλικρίνειας στις σχέσεις του με τους άλλους, όπως ακριβώς συνέβαινε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Βέβαια, για τον Βενιζέλο έχουν γραφεί άπειρες βιογραφίες και εντυπώσεις από τον χαρακτήρα του, έτσι ώστε η άντληση πληροφοριών για τη σκιαγράφηση της ηγετικής του προσωπικότητας να παρουσιάζει σοβαρές δυσκολίες, κυρίως λόγω του μεροληπτικού τρόπου (υπέρ ή κατά), με τον οποίο επιχειρείται συνήθως αυτή η σκιαγράφηση, απότοκο βέβαια του πάθους που ξεσήκωνε αυτή η συναρπαστική ηγετική προσωπικότητα. Εδώ θα περιορισθώ κατ’ ανάγκην σε δύο μόνο μαρτυρίες, όχι διότι αυτές έχουν οπωσδήποτε τα εχέγγυα της αντικειμενικότητας, αλλά κυρίως διότι προέρχονται από δύο ανθρώπους που «έζησαν» τον Βενιζέλο από πολύ κοντά και που, παρά την εμφανή αγάπη τους προς το πρόσωπό του, προσπαθούν να καταγράψουν αυτό που αισθάνονται με ειλικρίνεια και εντιμότητα. Πρόκειται, συγκεκριμένα, για την δεύτερη σύζυγο του Βενιζέλου, την εύπορη και αριστοκρατικής οικογένειας Ελληνίδα της αλλοδαπής Έλενα Σκυλίτση, και για τον τελευταίο ιδιαίτερο γραμματέα του Στέφανο Στεφάνου, που μας έδωσαν τις σημαντικές αναμνήσεις τους για τον Βενιζέλο σε δύο αντίστοιχα έργα: η Έλενα Βενιζέλου στο βιβλίο της Στη σκιά του Βενιζέλου (Αθήνα, εκδ. Ωκεανίδα, 2002, αρχικά σε γαλλικό κείμενο δημοσιευμένο στο Παρίσι το 1955, μτφρ. Εύης Μελά), και ο Στέφανος Στεφάνου στο δίτομο έργο του Ο Βενιζέλος όπως τον έζησα από κοντά, Αθήνα, 1974 & 1975. Υπενθυμίζεται ότι ο Στέφανος Στεφάνου επιμελήθηκε μαζί με τον Κωνσταντίνο Στεργιόπουλο και την έκδοση της μνημειώδους μετάφρασης του Θουκυδίδη από τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Από το βιβλίο της Έλενας Βενιζέλου αξίζει να παρατεθούν εδώ οι ακόλουθες περικοπές: «Ήταν αφιονισμένος από την πολιτική και μαγεμένος από την πατρίδα του. Ο μόνος του λόγος ύπαρξης ήταν να υπηρετεί την πατρίδα, δεν ενεργούσε παρά για τη δόξα της. Όποτε παραιτήθηκε ή αυτοεξορίστηκε, ορκι22

ζόταν ότι θα εγκαταλείψει τα πάντα. Όρκος αλκοολικού (…). Είχε μεγαλεπήβολα σχέδια γιατί αγαπούσε την Ελλάδα, γιατί πίστευε σ’ αυτήν και είχε εμπιστοσύνη στον εαυτό του. Η αισιοδοξία είναι γνώρισμα των δυνατών, έλεγε. Αλλά δημιουργεί τους δυνατούς, ιδιαίτερα όταν συνδυάζεται με την αδυσώπητη διαύγεια της σκέψης και την άμεση διορατικότητα που αναγνώριζαν ως χαρακτηριστικά του όσοι πολιτικοί ηγέτες τον συναναστράφηκαν. Από τα νιάτα του ήδη είχε μια πολύ ισχυρή προσωπικότητα. Δεν την απέκτησε με τα χρόνια, όπως συχνά συμβαίνει. Οι φίλοι του έλεγαν ότι απέπνεε μια δύναμη που δεν μπορούσε να εξηγηθεί παρά μόνον διαπιστώνοντας τα αποτελέσματά της, τον φανατισμό που ενέπνεε. (…). Δεν άφηνε τους ανθρώπους αδιάφορους. Τον μισούσαν, όπως και τον αγαπούσαν, μετά μανίας» (σσ. 63-65). «…Ήταν επιδέξιος και σίγουρα το πνεύμα του ήταν πολύστροφο, αλλά δεν είχε τίποτα το πονηρό στον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπιζε τα εμπόδια. Ποτέ δεν τα παρέκαμπτε, αντιστεκόταν και επετίθετο κατά μέτωπο. Γι’ αυτό και η ζωή του υπήρξε μια βίαιη σειρά από επιτυχίες και αποτυχίες. Τη γοητεία του δεν την ασκούσε συνειδητά. Ήταν μια γοητεία που δεν ήταν αποτέλεσμα επιθυμίας να αρέσει, δεν ήταν απλώς ένα ευχάριστο μέσον για να επιτύχει τον σκοπό του. Ήταν η ακτινοβολία μιας μεγάλης εντιμότητας και μιας καλοσύνης βασισμένης στην προσπάθεια να καταλάβει τον άλλον. Ο λόγος του ήταν διεισδυτικός, γρήγορος και σαφής, όμοιος με ορεινό χείμαρρο» (σσ. 92-93). «Ο Βενιζέλος ήταν μια ύπαρξη που ανταποκρινόταν στην ανάγκη της αφοσίωσης, στην κρυφή επιθυμία κάθε ψυχής να δοθεί ολοκληρωτικά σε κάποιους στόχους. Αυτή η συναισθηματική πλευρά, που αποκάλυπτε τη δυνατή και γενναιόδωρη φύση του ανδρός, μαζί με το κύρος του, είναι, νομίζω, τα δύο στοιχεία που έκαναν τη σκέψη μου να προσηλωθεί στον άνθρωπο που επρόκειτο να παντρευτώ…» (σ. 32). Από την πλευρά του, ο Στέφανος Στεφάνου επισημαίνει με σφαιρικό τρόπο για τον Βενιζέλο ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

κόσμος

και τα ακόλουθα (διατηρείται η ορθογραφία του πρωτοτύπου): «Η δραστηριότης […] του Βενιζέλου είχε το πλεονέκτημα να είναι συζευγμένη με μια εξαίρετη νοητική ευθυκρισία. Καθοδηγούσε την δράση του μια ρεαλιστική γνώση των ανθρώπινων πραγμάτων και ιδιαίτερα της ψυχολογίας των ανθρώπων στις συναλλαγές τους. Αυτή είναι που έκανε τον Βενιζέλο να μην υποτιμά κανενός συνομιλητού του την αγχίνοια. Έτσι, στις συναλλαγές του τις πολιτικές και τις διπλωματικές, ακολουθούσε τον απλό και όσιο δρόμο της ειλικρίνειας και της τιμιότητας. Ένας άλλος καρπός του συνδυασμού ενεργητικότητας και ρεαλιστικής ευθυκρισίας που κατώρθωνε ο μεγάλος πολιτικός, είναι και το ότι, όχι μόνον δεν άφηνε ανεκμετάλλευτη καμμιά ευκαιρία για τους σκοπούς του, αλλά και εφρόντιζε μεθοδικά να κατασκευάζη ο ίδιος τις ευνοϊκές ευκαιρίες. Με την βοήθεια της αυτοπεποιθήσεως που είχε, προπαρασκεύαζε, όσο περνούσε από το χέρι του, τις ευνοϊκές συνθήκες, που θα βοηθούσαν στο σκοπό του. ‘Βοήθα τον εαυτό σου και ο Θεός θα σε βοηθήση’. Αυτή την απλή λαϊκή σοφία εφάρμοζε ο Βενιζέλος. Και αυτής της απλής συνταγής καρπός, είναι τα περισσότερα μεγαλουργήματα ης πολιτικής του […]. Ο Βενιζέλος πάντοτε εμφανίζεται σκηνοθέτης του ευνοϊκού κλίματος που του χρειάζεται. Δεν περιμένει μοιρολατρικά να έρθουν βολικά τα πράγματα. Μήπως δεν το διακηρύσσει ο ίδιος; -‘…Ποτέ δεν υπήρξε μοιρολάτρης’,-λέει στον αυτοχαρακτηρισμό του.-‘Διότι δεν περίμενε ποτέ από την μοίραν του να ίδη την χώραν του προηγμένην, αλλ’ έθεσεν εις την υπηρεσίαν αυτής όλον το πυρ, το οποίον είχε μέσα του, κάθε δύναμιν ψυχικήν και σωματικήν” (Αγόρευσις Βουλής 28ης Απριλίου 1932)» (τ. Β’, σελ. 168-170). Αναφέρθηκε ανωτέρω ότι ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε τα χαρακτηριστικά ενός αληθινού πολιτικού ηγέτη (statesman), αυτού του ανθρώπινου είδους που τείνει πλέον να θεωρείται στην εποχή μας ως είδος «υπό εξαφάνιση», ή έστω ως

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

είδος «ουσιώδες εν ανεπαρκεία». Αξίζει λοιπόν, στην κατακλείδα αυτής της σύντομης μελέτης, να θυμηθούμε τα τρία χαρακτηριστικά που πρέπει, κατά τον Αριστοτέλη (Πολιτ. Ε΄ 7, 1309 a 32 –πρβλ. Γ΄ 5, 1281 a 5), να διακρίνουν όσους σκοπεύουν να ασκήσουν ανώτερες εξουσίες: αγάπη προς το υφιστάμενο πολίτευμα, μεγάλη ικανότητα προς εκτέλεση των κυβερνητικών καθηκόντων τους και, επιπλέον, αρετή και δικαιοσύνη ανάλογη προς το εκάστοτε πολίτευμα. Διερωτάται, βέβαια, κανείς, πόσο πολύ ο Βενιζέλος συγκέντρωνε στο πρόσωπό του και τα τρία αυτά χαρακτηριστικά. Ως προς το δεύτερο και τρίτο, πιστεύω ότι δεν υπάρχουν πολλές αμφιβολίες, εν όψει και των μαρτυριών που παρατέθηκαν ανωτέρω. Αντίθετα, επιφυλάξεις έχω για το πρώτο προαπαιτούμενο, την αγάπη δηλαδή στο υφιστάμενο πολίτευμα («φιλίαν πρός την καθεστῶσαν πολιτείαν», κατ’ Αριστοτέλη). Ο Βενιζέλος, ήδη από την εποχή του Θέρισου στην Κρήτη, ήταν επαναστάτης, ήθελε προ πάντων να αλλάξει τα πράγματα προς το καλύτερο. Επομένως, δεν ήταν ο άνθρωπος που θα σεβόταν με τυπολατρική αφοσίωση την καθεστηκυία τάξη και που, αντίθετα, δεν θα επεδίωκε με ρεαλισμό την προσαρμογή της στα σύγχρονα δεδομένα. Αλλά μήπως αυτή είναι δεν και η διαφορά ανάμεσα σε κάποιους που θέλουν απλώς να ασκήσουν ανώτερες εξουσίες («τούς μέλλοντας ᾰρξειν τάς κυρίας ἀρχάς», κατ’ Αριστοτέλη), δηλαδή να ασκήσουν με νομιμότητα τα υψηλά τους καθήκοντα ως ανώτεροι αξιωματούχοι του κράτους, και σε κάποιους άλλους που θέλουν να διαδραματίσουν τον ρόλο του μεταρρυθμιστή, όπως ο Ελευθέριος Βενιζέλος; Και οι δύο αυτές κατηγορίες ασφαλώς χρειάζονται σε μια κοινωνία. Περισσότερο, όμως, πιστεύω, χρειάζονται οι μεταρρυθμιστές, όταν η κοινωνία βρίσκεται σε κρίσιμο κίνδυνο, όπως αντίστοιχα είχε βρεθεί η Ελλάδα το 1910, οπότε ανέλαβε ο Βενιζέλος τις τύχες της, αλλά και όπως βρίσκεται η χώρα μας σήμερα, περιμένοντας ακόμη, να ανοίξει ξανά «τα φτερά τα πρωτινά της τα μεγάλα»….

κόσμος

Ο ιστορικός ρεβιζιονισμός είναι η συνέχιση της γενοκτονίας Η εξόντωση των Αρμενίων του Γεωργίου Κ. Οικονόμου

ποτελεί θράσος της Τουρκικής κυβερνήσεως να διατείνεται ότι οι συλλογικές σφαγές και ο «εκτοπισμός» των Αρμενίων ήταν μια αναγκαιότητα του πολέμου, λόγω της συναυτουργίας των Αρμενίων στην εισβολή της Ρωσσίας στην Βορειοανατολική Ανατολία. Και ότι, ούτως ή άλλως, ήταν ένα δυσάρεστο γεγονός που συνέβη προ πολλού και μάλιστα ότι είναι μια “εξαίρεση στην εξαιρετική παράδοση της Τουρκίας στην ανεκτικότητα”. Ο πρωθυπουργός Davutoğlu έφτασε στο σημείο να απευθύνεται στον πάπα Φραγκίσκο μέσω της Washington Post και να προκαλεί λέγοντας ότι «εκείνοι που εδραπέτευσαν από την Ιερά Εξέταση στην Ισπανία (υπονοώντας τους Σεφαραδίτες Εβραίους) εξασφάλισαν άσυλο στην Κωνσταντινούπολη και στην Σμύρνη. Δεν θα επιτρέψουμε να προσβάλλουν το έθνος μας μέσω της ιστορίας».

Το να επιστρατεύεται η φιλανθρωπία του 15ου αιώνα έναντι των Εβραίων, όταν το κόμμα και ο πρόεδρος Recep Tayyip Erdoğan συνεχώς και συστηματικά δυσφημίζουν, υποβαθμίζουν και υποβιβάζουν τους σημερινούς Εβραίους, είναι η άρνηση της πραγματικότητος. Ο διωγμός των Αρμενίων δεν εξεκίνησε το 1915 και δεν ήταν απόρροια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όπως θέλει να τον παρουσιάζει η επίσημη Τουρκική γραμμή – υπήρχαν σφαγές των Αρμενίων πολύ πριν, μεταξύ 1894 – 96, που άφησαν 50.000 ορφανά. Το 1897, το «Αρμενικό Ζήτημα», όπως ήταν γνωστό, είχε γίνει θέμα στην Γαλλική Εθνοσυνέλευση, όπου ο σοσιαλιστής, βουλευτής τότε, Jean Jaurès, δήλωσε ότι «η ανθρωπότητα δεν μπορεί να ζει με το πτώμα ενός δολοφονημένου λαού στο κελάρι της». Με αυτήν την δήλωση καταπέλτη, ο Jean Jaurès στό-

Κατανομή της Αρμενικής Γενοκτονίας

Κατανομή των Αρμενικών διωγμών

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

κόσμος

χευε στο να αποσπάσει την προσοχή των συναδέλφων του στις σφαγές των Αρμενίων από τον σουλτάνο Abdul Hamid II, γνωστό στην Δύση ως «Κόκκινο (ή Αιμοσταγή) Σουλτάνο». Οι σφαγές αυτές ήσαν οι προάγγελοι της γενοκτονίας του 1915. Το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνος, η Οθωμανική αυτοκρατορία ήλθε αντιμέτωπη με μια πρωτόγνωρη κατάσταση. Μεγάλος αριθμός μουσουλμάνων, προερχόμενων από περιοχές που απέκτησαν την ανεξαρτησία τους, άρχισε να κατακλύζει την συρρικνούμενη αυτοκρατορία. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι του 1912-1913 αντιπροσωπεύουν το ζενίθ αυτής της μετοικήσεως και είναι ορόσημο στην αντιμετώπιση του προβλήματος. Το 1908 οι Νεότουρκοι, όταν ανήλθαν στην εξουσία, ακολούθησαν την φιλοσοφία των Ιακωβίνων και υιοθέτησαν την άποψη ότι πρέπει να δημιουργηθεί ένα ομοιογενές έθνος – κράτος. Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, το πρόβλημα αντιμετωπίσθηκε και «λύθηκε» κατά τρόπο συστηματικό, ως μέρος ενός στρατηγικού σχεδίου για την «ομογενοποίηση» της Ανατολίας. Αρχικώς, προ του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέ-

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

μου, σχεδιάσθηκε και εφαρμόσθηκε σχέδιο για την «...εκκαθάριση από μη τουρκικά στοιχεία» της περιοχής του Αιγαίου, αλλά υπό την κάλυψη του πολέμου η Επιτροπή Ενώσεως και Προόδου (ΕΕΠ) επεξέτεινε το σχέδιο, ούτως ώστε να καλύψει όλη την Ανατολία. Το βασικό μέλημα του σχεδιασμού αυτού, το οποίο μπορεί να περιγραφεί ως «εθνο-θρησκευτική ομοιογενοποίηση» της Ανατολίας, ήταν μια συνειδητή αναδιάρθρωση του δημογραφικού χαρακτήρα της περιοχής, δια της μετατροπής του σε αμιγώς μουσουλμανική περιοχή. Οι δύο πυλώνες της πολιτικής αυτής ήσαν ο εξοβελισμός του μη Μουσουλμανικού πληθυσμού της Ανατολίας (πράγμα που σήμαινε βασικά τους Χριστιανούς), που εθεωρούντο ως θανάσιμος κίνδυνος για το κράτος και είχαν περιγραφεί ως «καρκίνωμα» στο σώμα της αυτοκρατορίας, και η αφομοίωση, δηλαδή η τουρκοποίηση, όλων των μη τουρκικών μουσουλμανικών κοινοτήτων της Ανατολίας, πράγμα που επιχειρείται και στην Θράκη επί των ημερών μας. Η πολιτική αυτή άρχισε να εφαρμόζεται μετά τις ήττες που είχε υποστεί η Τουρκία στους Βαλκανι-

κόσμος

κούς Πολέμους και είχε δύο όψεις, την επίσημη και την ανεπίσημη. Η επίσημη πολιτική προνοούσε την απέλαση και την υποχρεωτική μετοίκηση είτε μέσω διακρατικών συμφωνιών για ανταλλαγή πληθυσμών, όπως με την Ελλάδα, την Σερβία και την Βουλγαρία, είτε μονομερώς, χρησιμοποιώντας εσωτερική εκτόπιση, όπως επέβαλαν στην αρμενική κοινότητα. Η ανεπίσημη όψη συνίστατο στην χρήση βίας πέραν πάσης νομιμότητος, και σε πράξεις εγκληματικές, οι οποίες διαπράχθηκαν υπό την ομπρέλα προστασίας που παρείχε το κράτος. Οι πολιτικές αυτές, όπως έχουν εφαρμοσθεί μέσω των μηχανισμών αυτών μεταξύ 1913 και 1918, άλλαξαν άρδην τον εθνικογραφικό χαρακτήρα της Ανατολίας. Μέσα στα έξι αυτά χρόνια, ο πληθυσμός της Ανατολίας, ο οποίος αριθμούσε περίπου 17.5 εκατομμύρια το 1914, είχε τόσο πολύ αλλοιωθεί, ώστε σχεδόν το ένα τρίτο των κατοίκων είχαν εκτοπισθεί στο εσωτερικό, είχαν απελαθεί ή είχαν εξοντωθεί. Και ακόμη σπουδαιότερο, ο κατατρεγμός δεν σταμάτησε με το τέλος του πολέμου, αλλά συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Αυτό φαίνεται από την πονηρή 26

νομοθεσία που έχει επιβληθεί στα μη κερδοσκοπικά ιδρύματα. Ο νόμος 743/1967 και το άρθρο 4721 του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας που τροποποίησε το Άρθρο 101, διέπουν μεν τα φιλανθρωπικά ιδρύματα όπως καθορίζονται σε όλες τις χώρες, αλλά το Άρθρο συνεχίζει ότι η ίδρυσή τους «με σκοπό την υποστήριξη διακριτής κοινότητος ή φυλής απαγορεύεται», χωρίς να υπάρχουν εξαιρέσεις, όπερ σημαίνει ότι απαγορεύονται. Οι πρόνοιες αυτές επέτρεψαν να συνεχίσουν να υφίστανται ιδρύματα που είχαν ιδρυθεί προ της τροποποιήσεως του νόμου, πράγμα που πρακτικώς σημαίνει ότι ο αριθμός των ελληνικών και αρμενικών εκκλησιών, συναγωγών και σχολείων συνεχώς μειώνεται, καθώς μειώνονται και τα ιδρύματα. Στην συνέχεια, το 1974, νέα νομοθεσία ετέθη σε εφαρμογή, η οποία προνοούσε ότι τα μη μουσουλμανικά ιδρύματα δεν είχαν το δικαίωμα να κατέχουν περιουσία η οποία δεν ήταν εγγεγραμμένη στο όνομά τους το 1936. Με την νομοθεσία αυτή, κάπου 1400 εκκλησίες, σχολεία, κτίρια, νοσοκομεία, καταυλισμοί, νεκροταφεία και ορφανοτροφεία εθεωρήθησαν παράνομα και υπόκειντο σε δήμευση από ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

κόσμος

το κράτος, εκτός εάν «ήταν εις θέση να τα διεκδικήσει ο πρώην ιδιοκτήτης». Το 1986, κατόπιν ευρωπαϊκής πιέσεως, οι νόμοι περί «εγκαταλελειμμένων περιουσιών» καταργήθηκαν. Όμως οποιαδήποτε πιθανότητα ανακτήσεως καταστρατηγήθηκε με διάταγμα του κτηματολογίου του 2001, δυνάμει του οποίου όλες οι εναπομείνασες «εγκαταλελειμμένες» περιουσίες μεταβιβάσθηκαν στο κράτος. Πέραν αυτού, καμμία πληροφορία σχετικά με τίτλους ακινήτων δεν επιτρέπεται να αποκαλυφθεί, οπότε οι δικαιούχοι δεν έχουν την δυνατότητα να τα διεκδικήσουν δυνάμει της διατάξεως του 1986. Οι τεχνικές αυτές διοικητικές μεθοδεύσεις δεν επέτρεψαν το άνοιγμα ούτε μιας εκκλησίας ή συναγωγής, ούτε και μη μουσουλμανικού σχολείου από της ιδρύσεως της Τουρκικής Δημοκρατίας το 1923. Οι σημερινοί ισλαμιστές κυβερνήτες προχωρούν ακάθεκτοι στο να «σβήσουν» την κοσμική Τουρκία του Kemal Atatürk –κτίζουν τζαμιά στα πανεπιστήμια όπου πριν απαγορευόταν ακόμη και η μαντήλα. Παρ’ όλα αυτά, ένα θέμα της Κεμαλικής Τουρκίας βρίσκει τους σημερινούς ηγέτες απολύτως σύμφωνους: ο άνευ υποχωρήσεων εθνικισμός, όπου ο ορισμός του «Τούρκου» είναι ο «μουσουλμάνος Τούρκος» και η συμπεριφορά τους προς τους μη μουσουλμάνους Τούρκους είναι συμπεριφορά προς δευτέρας τάξεως πολίτες, οι οποίοι όμως έχουν όλες τις υποχρεώσεις αλλά περιορισμένα δικαιώματα. Ο Κεμάλ, ενώ ο ίδιος δεν ήταν θρήσκος και πίστευε στο κοσμικό κράτος, προσπάθησε να απελευθερώσει τους Τούρκους από τον λήθαργο του Ισλάμ, αλλά όχι μόνον δεν προχώρησε στο να αποδεκθεί τους μη μουσουλμάνους ως ισότιμους πολίτες, αλλά τουναντίον εφρόντισε για την «τουρκοποίηση» της Μικράς Ασίας. Η σημερινή Τουρκική ηγεσία, ενώ προχωρά με γοργά βήματα στην αναίρεση των μέτρων του Κεμαλισμού με σκοπό τον πλήρη εξισλαμισμό της χώρας, πολύ προσεκτικά διατηρεί άλλα μέτρα που έχουν ως στόχο τον ίδιο σκοπό. Παρά τις επανειλημμένες υποσχέσεις προς τον Obama και όχι μόνον, αρνούνται να επιτρέψουν το άνοιγμα της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης, του μόνου Ελληνορθόδοξου σεμιναρίου το οποίο έκλεισαν το 1971, όταν το Σύνταγμα του 1961 ερμηνεύτηκε αυθεντικά: το Άρθρο ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

132 προσδιορίζει επακριβώς ότι μόνον ο τουρκικός στρατός και η αστυνομία επιτρέπεται να συντηρούν ιδιωτικά κολλέγια. Δια της μεθόδου αυτής, η Ορθόδοξος Εκκλησία, η οποία υπάρχει στην Κωνσταντινούπολη από το 330 μ.χ., της οποίας ο Πατριάρχης εξακολουθεί να είναι «ο πρώτος μεταξύ ίσων» όλων των Ορθοδόξων Πατριαρχών, συνεχίζει να επιβιώνει με δυσκολία, επειδή μια πρόνοια που εισήγαγε ο Κεμάλ και η οποία εξακολουθεί και υφίσταται σήμερα, απαγορεύει σε μη Τούρκους υπηκόους να εκλεγούν στον Πατριαρχικό θρόνο. Η Τουρκία ήταν πλήρως κεμαλική όταν οι Αρμένιοι έγιναν θύματα, 27 χρόνια μετά τα γεγονότα των αρχών του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και δύο δεκαετίες μετά τις εκτεταμένες σφαγές των Αρμενίων κατά την διάρκεια του πολέμου κατά των Ελλήνων μεταξύ 1919 – 1922. Στις 11/11/1942 η τουρκική βουλή ψήφισε φόρο επί του πλούτου (Νόμος 4305 του Κωδ. Πολιτικής Δικονομίας), ο οποίος εκάλυπτε όλα τα περιουσιακά στοιχεία, κινητά και ακίνητα. Ο τρόπος εφαρμογής ήταν απίστευτα καταστροφικός και κατά παράβαση κάθε έννοιας ισότητος των πολιτών. Οι πλούσιοι μουσουλμάνοι είχαν υποχρέωση να πληρώσουν 4.94% επί της εκτιμημένης αξίας της περιουσίας τους –οι πιο φτωχοί δεν επλήρωναν τίποτα, οι Έλληνες ήσαν υποχρεωμένοι να πληρώσουν 156%, οι Εβραίοι 179% και οι Αρμένιοι 232%. Σε περίπτωση δε μη πληρωμής ή πληρωμής μειωμένου ποσού, ο νόμος προνοούσε την δήμευση όλων των περιουσιακών στοιχείων που ανήκαν στα μέλη της οικογένειας, καθώς και κράτηση για καταναγκαστική εργασία. Από της εκδόσεως της ειδοποιήσεως, μεσολαβούσε μια περίοδος 15 ημερών για την πληρωμή. Όσοι είχαν τιμαλφή που μπορούσαν να πωληθούν, τα προσέφεραν προς πώληση ή τα πωλούσαν σε Τούρκους. Τα εκποιούσαν στις ανοικτές αγορές ή ακόμη τα εξέθεταν έξω από τα σπίτια τους προς πώληση. Τα ακίνητά τους τα επωλούσαν σε όποιον ήταν διατεθειμένος να τα αγοράσει σε οποιαδήποτε τιμή, πριν από την καταληκτική ημερομηνία των 15 ημερών. Ολόκληρες επιχειρήσεις επωλήθησαν σε μουσουλμάνους ανταγωνιστές στην τιμή που προσέφεραν οι αγοραστές και με την μέθοδο αυτή η μη μουσουλμανική εμπορική τάξη καταστράφηκε. 27

κόσμος

Πτωχοί μη μουσουλμάνοι, υπηρέτες, τεχνίτες, ακόμη και ζητιάνοι, εφορολογήθησαν πάνω σε υποτιθέμενο πλούτο, και με την μέθοδο αυτή εστάλησαν κατ’ ευθείαν σε στρατόπεδα εργασίας. Μέσα σε 15 ημέρες εισπράχθηκε το τεράστιο ποσό των 324 εκατομμυρίων λιρών (ισόποσο ποσού πέραν των 4,0 δις. Ευρώ με σημερινές τιμές). Ακολούθησε ο εκτοπισμός όλων όσων δεν είχαν την δυνατότητα να πληρώσουν ολόκληρο το ποσό, συμπεριλαμβανομένων των γερόντων και των ασθενών, σε καταναγκαστικές εργασίες στους αγρούς, όπου επέθαναν από τις κακουχίες αναρίθμητοι Έλληνες, Αρμένιοι και Εβραίοι – καμμία μαρτυρία δεν υπάρχει ότι εκτοπίστηκε έστω και ένας Μουσουλμάνος. Οι γυναίκες και τα κορίτσια έγιναν υπηρέτριες σε μουσουλμανικά σπίτια ή ένοικοι οίκων ανοχής. Υπήρξαν πολλές αυτοκτονίες. Όταν η μετανάστευση κατέστη δυνατή με το πέρας του πολέμου, πολλοί νεόπτωχοι Έλληνες έφυγαν για την Ελλάδα, πολλοί Εβραίοι μετά το 1948 για το Ισραήλ και οι Αρμένιοι εκλιπαρούσαν βίζες για μετανάστευση. Ο φόρος πλούτου άλλαξε αμετακλήτωςτην δημογραφία και την κοινωνία της Κωνσταντινουπόλεως. Παρ’όλα αυτά στις 06-07 Σεπτεμβρίου 1955 η Ελληνική κοινότητα υπέστη επίθεση για ακόμη μια φορά όπου ο όχλος κατέστρεψε 73 εκκλησίες, δύο μοναστήρια και 26 σχολεία μαζί με 5.000 περίπου σπίτια και μαγαζιά, 17% από τα οποία ήσαν ιδιοκτησίες Αρμενίων καθώς και μία συναγωγή. Οι τρεις πρωταγωνιστές των γενοκτονιών οι οποίες άρχισαν με τους Αρμένιους, ήταν ο Enver Pasha, ο Οθωμανός υπουργός Πολέμου, ο οποίος εζήτησε την εξόντωση των μειονοτήτων και ο οποίος έχασε την ζωή του το 1922 πολεμώντας τους Ρώσσους υπέρ του παν-τουρκισμού, ο Talaat Pasha, υπουργός Εξωτερικών, ο οποίος ακόμη εξυμνείται ως ήρωας, έχει δώσει το όνομά του σε πολλούς δρόμους στην Τουρκία και εξέδιδε τις οδηγίες για το πού να εκτοπισθούν οι μειονότητες (δολοφονήθηκε στο Βερολίνο το 1921 από Αρμένιο), και ο Djemal Pasha, στρατιωτικός διοικητής και δήμαρχος Κωνσταντινουπόλεως, όπου όλα άρχισαν με τις μαζικές συλλήψεις και εκτελέσεις των Αρμενίων αρχηγών στις 23-24 Απριλίου 1915. O Djemal Pasha έγινε αργότερα υπουργός Δημοσίων Έργων και μετέπειτα κυβερνήτης της Συρίας. 28

Το 1908 οι Νεότουρκοι προχώρησαν σε εκτεταμένες μεταρρυθμίσεις στο πολίτευμα. Η επανάσταση επέφερε την δημιουργία πολιτικών κομμάτων, εθέσπισε εκλογές και εξήγγειλε μια νέα πλουραλιστική τάξη, όπου μη μουσουλμάνοι υπήκοοι απέκτησαν όλα τα πολιτικά δικαιώματα. Είχαν το δικαίωμα να υπηρετήσουν στις ένοπλες δυνάμεις ως αξιωματικοί όλων των βαθμίδων, καθώς επίσης και να διεκδικήσουν υψηλές πολιτικές θέσεις. Πολλοί από τις μειονότητες επίστεψαν τις εξαγγελίες των Νεοτούρκων. Ο Ίων Δραγούμης πίστευε ότι θα μπορούσε να δημιουργηθεί μια πολυπολιτισμική αυτοκρατορία, που θα περιελάμβανε τους Έλληνες και τους άλλους μη Μουσουλμάνους υπηκόους της Τουρκίας επί ίσοις όροις και ότι θα μπορούσαν (οι μειονότητες) να κατευθύνουν την Τουρκία προς τον εκσυγχρονισμό και τον εκδημοκρατισμό της συνταγματικής πλέον αυτοκρατορίας. Για τους ηγέτες όμως της Επιτροπής Ενώσεως και Προόδου, η οποία άρχισε ως μυστική οργάνωση, εξελίχθηκε σε πολιτικό κόμμα και κατέληξε να είναι η κυρίαρχη χούντα της αυτοκρατορίας, οι μειονοτικοί, και κυρίως οι Έλληνες και Αρμένιοι, οι οποίοι αριθμούσαν ένα μεγάλο ποσοστό, αντιπροσώπευαν τον εχθρό. Οι τρεις πασάδες επέσειαν τον κίνδυνο ότι οι Αρμένιοι θα βοηθούσαν την Ρωσσική εισβολή στην Ανατολία. Στην πραγματικότητα, όμως, εφοβούντο τους χριστιανούς, οι οποίοι ανελίσσοντο στην κοινωνία και θα έθεταν σε κίνδυνο την επικυριαρχία των μουσουλμάνων. Εφοβούντο κυρίως την αρμενική κοινότητα, επειδή οι μεν Έλληνες είχαν ήδη το δικό τους κράτος, οι Ασσύριοι ήταν πολύ μικρή μειονότητα για να παίξουν κάποιο ρόλο, οι Εβραίοι ήσαν ακόμη πιο μικρή μειονότητα και έτσι έβλεπαν τους Αρμένιους ως την κύρια απειλή. Όταν οι Νεότουρκοι εκάλεσαν τόσο τους Μουσουλμάνους όσο και τους μη Μουσουλμάνους να υπηρετήσουν και να ενδυναμώσουν την αυτοκρατορία ως το κοινό τους σπίτι, τίποτα δεν ελέχθη για τουρκοποίηση. Αλλά στο όνομά της Έλληνες, Ασσύριοι, Εβραίοι και οι υπόλοιποι μη Τούρκοι σύντομα επανήλθαν σε θέση υποτέλειας, η οποία δεν εξαιρούσε ούτε τους Άραβες ούτε και τους Κούρδους. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

κόσμος

Οι Αρμένιοι, οι οποίοι ήσαν δυνητικά σύμμαχοι των Ρώσσων που είχαν εισβάλει στην βορειο–ανατολική Ανατολία, έγιναν αντικείμενο εκτοπισμού, μαζί με Σιωνιστές εποίκους. Η συμπεριφορά, όμως, του κράτους έναντι των δύο ήταν πολύ διαφορετική: στους Σιωνιστές εποίκους επετράπη να ετοιμαστούν πριν να επιβιβαστούν στα τραίνα για την Συρία, χωρίς να κινδυνεύσουν άμεσα. Όμως οι Αρμένιοι, που εκδιώχθησαν από τις περιοχές τους, οδηγήθησαν χωρίς προμήθειες και καταλύματα, υποφέροντας ακραίες κακουχίες και θανατηφόρα βία εξ υπαρχής. Ο Talaat διέταξε να αποκεφαλίσουν της Αρμενική κοσμική ηγεσία της Κωνσταντινουπόλεως, με την σύλληψη 250 γιατρών, δικηγόρων, δημοσιογράφων, συγγραφέων και πολλών άλλων, συμπεριλαμβανομένων μελών Αρμενικών εθνικιστικών οργανώσεων καθώς και ολοκλήρου της νόμιμης Αρμενικής Εθνικής Συνελεύσεως υπό την αρχηγία του Boghos Nubar, του οποίου ο πατέρας διετέλεσε τρις πρωθυπουργός της Αιγύπτου. Σχεδόν όλοι οι συλληφθέντες εκτελέσθησαν. Οι πρώτες συλλήψεις άρχισαν στις 23 Απριλίου 1915 και συμπληρώθηκαν την επομένη, όταν ο Talaat έστειλε τα θανατη φόρα τηλεγραφήματά του: πρώτα προς τις στρατιωτικές αρχές να αφοπλίσουν τους Αρμένιους στρατιώτες σε όλη την επικράτεια, να τους στείλουν σε στρατόπεδα εργασίας, να συλλάβουν τα μέλη όλων των Αρμενικών Οργανώσεων και να καταλάβουν τα ιδρύματά τους. Ένα δεύτερο μήνυμα προμήνυε μια πολύ μεγα λύτερη καταστροφή: ο Ta laat άλλαξε τον προορισμό των μαζικών εκτοπισμών από την κεντρική Ανατο λία όπου ήταν δυνατή η επι βίωση, στις απόμακρες ερήμους της Συρίας, ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

όπου κυβερνήτης και ουσιαστικός δικτάτορας ήταν ο Djemal Pasha, κυρίως στην Der Zor (Deir ez-Zor στα Αραβικά), κάπου 1500 χλμ. από την Κωνσταντινούπολη, όπου η περίφημη εκκλησία της ανατινάχθηκε πέρυσι το Σεπτέμβριο από την ISIS. Μετά από απίστευτες κακουχίες και αφού οι πλείστοι άνδρες εστάλησαν στα τάγματα εργασίας ή απλώς εκτελέσθηκαν, πολλοί με συλλογικούς απαγχονισμούς (ενδεικτικά στην Πλατεία Burj της Βυρητού, η οποία τότε ήταν τμήμα της Συρίας, στις 15 Αυγούστου 1916), δεκάδες χιλιάδες γυναίκες, παιδιά και γέροντες έφτασαν στο Deir ez-Zor. Εκεί φονεύθηκαν μαζικά στις ακτές του Ευφράτη. Κατά την διάρκεια της «μετεγκαταστάσεως», πολλοί είχαν δολοφονηθεί ή πέθαναν από δίψα, πείνα, το κρύο και από λοιμούς και επιδημίες στα χέρια των δεσμοφυλάκων τους στρατιωτικών και αστυνομικών, οι οποίοι δεν τους προστάτευαν από Τούρκους, Κούρδους και Άραβες που ελεηλατούσαν, εσκότωναν, εβίαζαν και απήγαγαν κορίτσια και αγόρια. Ελλείψει καλύτερου όρου, διότι δεν υπήρχε τότε το έγκλημα της γενοκτονίας, η συμπεριφορά των Τούρκων έχει επονομασθεί «κρα-

κόσμος

τικός ή θεσμικός σαδισμός». Πηγές της εποχής αναφέρουν ότι το Aleppo γέμιζε συνεχώς από εξαθλιωμένους απελαθέντες, οι οποίοι πέθαιναν στους δρόμους κατά εκατοντάδες. Από τα 4 εκ. κατοίκους της μεγάλης Συρίας, οι 500.000 πέθαναν από πείνα, ασθένειες και βία. Η κατάσταση αυτή διήρκησε τέσσερα χρόνια. Στις 6 Οκτωβρίου 1915, ο λόρδος Bryce, σε ομιλία του στην Βουλή των Λόρδων, αφού κάνει εκτεταμένη αναφορά στις σφαγές, αναφέρει ότι η πολιτική συμπεριφορά των Τούρκων απλώς εφαρμόζει το ρητό του σουλτάνου Abdul Hamid «Η μέθοδος για να γλυτώσουμε από το αρμενικό ζήτημα είναι να απαλλαγούμε από τους Αρμένιους». Η πολιτική εξοντώσεως που ακολουθήθηκε ήταν πολύ πιο επαγγελματική και άψογη στην εκτέλεσή της και πολύ πιο αιμοσταγής, και διεξήχθη με μεγαλύτερη συνέπεια από την Τουρκική διοίκηση –την Επιτροπή της Ενώσεως και τους Προόδου– παρά αν επιχειρείτο την εποχή του Abdul Hamid. Ακόμη και σήμερα, έναν αιώνα από τότε, υπάρχουν απόγονοι των Αρμενίων στο Diyarbakir, στην αρχαία Amida στις παρυφές του ποταμού Τίγρη και στο Dersim, όπου ο πληθυσμός, παρ’ όλο που είναι Κούρδοι ή Zazaki, είναι κατά βάση αρμενικής καταγωγής. Οι κάτοικοι είναι Αλεβίτες, οι οποίοι θεωρούνται πιο ανεκτικοί από το υπόλοιπο Ισλάμ και έτσι εξηγείται η διάσωση πολλών από τους απελαθέντες. Η καταγγελία του πάπα Φραγκίσκου για τα γεγονότα του Απριλίου 1915, ήταν η πρώτη αυτήν την εκατοστή επέτειο. Ο πρόεδρος Putin, σε επίσκεψή του στο Yerevan, κατήγγειλε την γενοκτονία των Αρμενίων. Το τουρκικό υπουργείο των Εξωτερικών αντέδρασε σπασμωδικά τόσο για τις δηλώσεις του Πάπα όσο και του Putin. Οι ανιστόρητες αυτές αντιδράσεις καταδεικνύουν την εμμονή της Άγκυρας στην άρνηση της γενοκτονίας που επετελέσθη στην Μικρά Ασία, με την εθνοκάθαρση των Αρμενίων και των Ποντίων. Πέραν των ανωτέρω, η Τουρκία εστράφη και κατά της Αυστρίας, αποσύροντας τον πρεσβευτή της, κατά της Γερμανίας όταν ο πρόεδρος Gauck χρησιμοποίησε την λέξη γενοκτονία, καθώς και κατά του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, παρά την επιθυμία της Τουρκίας να γίνει μέλος της Ενώσεως. 30

Η πιο σοβαρή, όμως, αντίδραση της Τουρκίας στις διεθνείς εγκλήσεις είναι η επαπειλούμενη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί, για να «τιμωρήσει» τους απανταχού Ορθόδοξους. Όπως είπε ο μουφτής της Άγκυρας, «πιστεύω ότι τα σχόλια του Πάπα θα επιταχύνουν την μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε μουσουλμανικό τέμενος». Παρ’ όλη την ευαισθησία που επιδεικνύει ο Erdo ğan για τον όρο «γενοκτονία», ο ίδιος δεν διστάζει να τον χρησιμοποιεί για τους άλλους: κατηγορεί την Κίνα ότι είναι ένοχη γενοκτονίας έναντι των μουσουλμάνων Uighurs, καθώς και το Ισραήλ για συστηματική γενοκτονία κατά των Παλαιστινίων. Το 1944, ο Rafael Lemkin, ένας Λιθουανός Εβραίος δικηγόρος στην Πολωνία, εισήγαγε την λέξη γενοκτονία. Εμφανίζεται για πρώτη φορά στην πρωτοποριακή εργασία του “Axis Rule in Occupied Europe: Laws of Occupation, Analyses of Government, Proposals for Redress”, η οποία δημοσιεύθηκε το 1944, και η εξόντωση των Αρμενίων ήταν η κεντρική ιδέα του θέματος, αφού μέχρι τότε δεν ήταν γνωστό το μέγεθος της γενοκτονίας των Εβραίων (Shoah). H Σύμβαση για την Πρόληψη και Καταστολή του Εγκλήματος της Γενοκτονίας, η οποία υιοθετήθηκε επισήμως από την Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών το 1948 και ετέθη σε ισχύ το 1951, βασίσθηκε στο βιβλίο αυτό. Η διαφοροποίηση που επιχειρούν οι Τούρκοι στην ερμηνεία της έννοιας «γενοκτονία» από την έννοια της «εθνοκάθαρσης» την οποία δυστυχώς αποδέχονται και μερικοί δυτικοί, είναι μια δικολαβική ερμηνεία που επιεικώς δεν είναι σοβαρή, απλώς προσφέρει στην Τουρκία ένα «φύλλο συκής». Κατά την «ερμηνεία» αυτή, «η γενοκτονία», όπως αναφέρει και το Άρθρο ΙΙ της Συμβάσεως κατά της Γενοκτονίας, «είναι οποιαδήποτε από τις ακόλουθες πράξεις που έχουν διαπραχθεί με πρόθεση να καταστρέψουν, εν όλω ή εν μέρει, μια κρατική, εθνική, φυλετική ή θρησκευτική ομάδα». Το γεγονός ότι οι Νεότουρκοι δεν είχαν πρόθεση (επειδή δεν είχαν την δυνατότητα) να καταστρέψουν και το τελευταίο άτομο αρμενικής καταγωγής επί της γης, δεν τους αθωώνει από την κατηγορία (και την καταδίκη) της γενοκτονίας. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

κόσμος

Όποιο κριτήριο και αν ακολουθήσει κανείς, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η διαγωγή των Τούρκων καλύπτει τα κριτήρια «εν μέρει». Είναι μύθος, όμως, και διαδεδομένος μύθος, ότι τα νομικά κριτήρια για την γενοκτονία πρέπει να εμπεριέχουν την «φιλοδοξία» των δολοφόνων για «καθολική» εξολόθρευση. Το «μερικό» είναι μέρος του όλου – ιδίως όταν η γενοκτονία επιτελείται εντός της επικράτειας όπου υπάρχει δικαιοδοσία και όταν ο επισπεύδων δεν έχει την δυνατότητα να εφαρμόσει την πολιτική της καθολικής εξοντώσεως παγκοσμίως. Η μόνη νομική υπεράσπιση την οποία μπορεί να χρησιμοποιήσει η Τουρκία κατά της κατηγορίας για το έγκλημα της γενοκτονίας, είναι ότι οι πρόνοιες της Συμβάσεως δεν μπορούν να εφαρμοστούν για προγενέστερα της Συμβάσεως εγκλήματα. Με την νομικίστικη αυτή ερμηνεία, αποκλείεται η εφαρμογή της Συμβάσεως για όλες τις παράνομες πράξεις μεταξύ 1915 κα 1951. Βεβαίως η Τουρκία έχει την ευφυΐα να αποφεύγει να χρησιμοποιεί την δικαιολογία αυτή. Το ερώτημα γιατί η γενοκτονία των Αρμενίων παραμένει στην επικαιρότητα, απαντάται από το γεγονός ότι η Τουρκία το αρνείται λυσσωδώς. Ούτε η Γερμανία ούτε η Rwanda ούτε οι Khmer Rouges δαπάνησαν τόση ενέργεια για να ξαναγράψουν την ιστορία. Όλες οι ένοχες του εγκλήματος της γενοκτονίας χώρες πλην της Τουρκίας, έχουν δεχθεί την ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

ευθύνη τους και εξεδήλωσαν μεταμέλεια. Όλες οι εθνοκαθάρσεις που έλαβαν χώρα στις χώρες αυτές, έχουν αναγνωρισθεί και μνημονευθεί. Τίποτα από αυτά δεν συμβαίνει στην Τουρκία, όπου η άρνηση της γενοκτονίας είναι, όπως είδαμε, ζωντανή και καλά κρατεί, ως η επίσημη κρατική ιδεολογία, ή, όπως την ονομάζει ο Τούρκος ιστορικός, Taner Akçam, «η επίσημη βιομηχανία». Όσο η άρνηση της πραγματικότητος συνεχίζεται από την Άγκυρα, η μνήμη της γενοκτονίας του 1915 δεν επιτρέπει την δημιουργία προϋποθέσεων για πραγματική ειρήνη μεταξύ Τουρκίας και Αρμενίας. Ο ιστορικός ρεβιζιονισμός είναι η συνέχιση της γενοκτονίας, είναι η τελική και η πλέον εκλεπτυσμένη της φάση. Είναι η προσπάθεια να εξαφανίσει η Τουρκία από την ιστορία ό,τι απέμεινε από την φυσική εξόντωση των Αρμενίων. Το τουρκικό κράτος, η «δημοκρατία» που ίδρυσε ο Kemal Atatürk και η συνέχεια της κυβερνήσεως που ενορχήστρωσε την γενοκτονία του 1915, παραμένει πιστό στην άρνηση του εγκλήματος. Με το να δηλώνει ότι δεν είναι υπεύθυνο αλλά ούτε και ένοχο, εμποδίζει την πληγή να κλείσει. Τα θύματα και οι απόγονοί τους φωνάζουν για δικαιοσύνη και επανόρθωση. Το 1999 η Τουρκία έκανε τα εγκαίνια μνημείου στο Iğdır, για να τιμήσει την μνήμη των θυμάτων της γενοκτονίας. Όχι, βέβαια, της γενοκτονίας του 1915, ούτε της γενοκτονίας των Αρμενίων, αλλά «της γενοκτονίας των Τούρκων από τους Αρμένιους»! Σύμφωνα με την «επίσημη» ιστορία, οι Αρμένιοι ήσαν ένοχοι γενοκτονίας κατά των Τούρκων και των Αζέρων μεταξύ 1918 και 1921! Το μνημείο ευρίσκεται μερικά χιλιόμετρα από τα σύνορα με την Αρμενία και ομοιάζει με πύραυλο που στοχεύει την Αρμενία. Το μνημείο αυτό στο Iğdır είναι η έσχατη καρικατούρα της τουρκικής κυβερνητικής πολιτικής, η οποία αρνείται την γενοκτονία του 1915, ξαναγράφει την ιστορία και μετατρέπει τα θύματα σε θύτες. 31

κόσμος

Τα Μακρά Τείχη των Αθηνών και οι Σχέσεις ΗΠΑ - Κίνας Μια πολεμική σύρραξη ΗΠΑ–Κίνας φαίνεται αδιανόητη στον πεπερασμένο διανοητικό ορίζοντά μας, αλλά η πραγματικότητα, που κινείται ανεξάρτητα, έξω από την νόησή μας, δεν μπορεί να αποκλείσει νομοτελειακά τον πόλεμο. Ένας «μηχανισμός ανεξέλεγκτων κρίσεων», όπως αυτός που ώθησε τον πλανήτη στην καταστροφή του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, μπορεί να συμβεί ανά πάσα στιγμή στις σχέσεις ΗΠΑ-Κίνας και να οδηγήσει τον κόσμο σε μία αποκάλυψη. Η Πολιτική αποτελεί το ευγενέστερο αντίδοτο. Graham Allison, Διάλεξη στο Πανεπιστήμιο Τσίνγκχουα, Μάρτιος 2015.

ην άνοιξη του 2015, στο πανεπιστήμιο Tsinghua του Πεκίνου, ο Graham Allison παρέθεσε διάλεξη με θέμα: «Μπορούν οι ΗΠΑ και η Κίνα ν’ αποφύγουν την παγίδα του Θουκυδίδη;» Η διάλεξη προσέλκυσε κορυφαίους καθηγητές, αξιωματικούς του Κινεζικού στρατού, μεταδιδακτορικούς ερευνητές και δημοσιογράφους από τα μεγαλύτερα κινεζικά μέσα ενημέρωσης. Ο Allison δεν είναι απλά ένας καθηγητής του πανεπιστημίου του Χάρβαρντ. Είναι ένας επιφανής Αμερικανός λόγιος, θεωρητικός της στρατηγικής και πρώην υφυπουργός Άμυνας. Το δε βιβλίο του για την στρατηγική σκέψη των ελίτ και την κρίση της Κούβας, αποτελεί βασικό εγχειρίδιο στα περισσότερα τμήματα διπλωματίας ανά τον κόσμο. Στην διάλεξή του ο Allison προειδοποίησε ότι η πίστη στο δόγμα της αμοιβαίας εξασφαλισμένης καταστροφής (MAD) αποτελεί μια λανθασμένη διανοητική αντίληψη και δεν αποκλείει μια σύρραξη ΗΠΑ-Κίνας. Ο εγκέφαλός μας αρνείται ν’ αποδεχθεί την ιδέα μιας ολοκληρωτικής καταστροφής, υπό τον περιορισμό των γνωστικών μας αντιλήψεων σχετικά με το τι είναι πιθανό. Η πραγματικότητα, όμως, είναι έξω από τον νου και τα γεγονότα μπορούν

του Βασίλη Τρίγκα να εκτυλιχθούν έξω από την πεπερασμένη ανθρώπινη γνώση. Η ιστορία έχει επανειλημμένα επιβεβαιώσει την τραγική αδυναμία του ανθρώπου να προβλέψει το μέλλον και να αποφύγει την καταστροφή. Καταστροφή η οποία εκ των υστέρων εμφανίζεται ευκόλως διαβλέψιμη και αποτρέψιμη από τις μελλοντικές γενιές. Στην δεκαετία η οποία προηγήθηκε του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου, ο Norman Angel στο βιβλίο του The Great Illusion υποστήριξε ότι νομοτελειακά η οικονομική αλληλεξάρτηση εξασφαλίζει αιώνια ειρήνη. Το βιβλίο του έγινε μάλιστα ένα από τα πλέον δημοφιλή αναγνώσματα στην γηραιά ήπειρο. Εννέα μήνες πριν από «τα κανόνια του Αυγούστου», ο Andrew Carnegie έστειλε μία ουτοπική κάρτα στους ηγέτες ανά τον κόσμο, εκφράζοντας τις ευχές του για το νέο έτος ακολούθως: «Χαιρετίζω το 1914, το έτος που η ειρήνη θα ξεσπάσει αενάως». Ο Carnegie πίστευε ακράδαντα ότι τα κράτη, στο εξής, θα επέλυαν τις διαφορές τους στο Διεθνές Δικαστήριο Διαιτησίας στη Χάγη, το οποίο ο ίδιος είχε αποφασιστικά χρηματοδοτήσει. Ομοίως, οι συντάκτες της συνθήκης ειρήνης μεταξύ της Αθήνας και της Σπάρτης, τον 5ο αιώνα, πίστεψαν ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

κόσμος

ότι η δεσμευτική ρήτρα διαιτησίας της συμφωνίας που υπέγραψαν, θα προωθούσε επαρκώς την ειρήνη. Και οι δύο επιδιώξεις αποδείχθηκαν εξ ίσου ουτοπικές και κοντόφθαλμες. Και στις δύο περιπτώσεις ο πόλεμος ξέσπασε και η καταστροφή έφερε πρωτόγνωρα μεγέθη δυστυχίας. «Σήμερα ο ανταγωνισμός μεταξύ Κίνας και Ηνωμένων Πολιτειών είναι περίπλοκος και πολύπλευρος, όπως συμβαίνει συνήθως στις περισσότερες περιπτώσεις, όταν μια ανερχόμενη δύναμη αντιμετωπίζει μια ήδη κυρίαρχη δύναμη», υποστήριξε ο Allison. Ο ίδιος προειδοποίησε ότι τόσο η Κίνα όσο και οι Ηνωμένες Πολιτείες θα ανταγωνίζονται για την καθολική υπεροχή στο διεθνές σύστημα. Η Αμερική αισθάνεται ότι είναι η αναντικατάστατη αυτοκρατορία που έχει χριστεί από την φύση, το σύνταγμα και τον ίδιο το Θεό να οδηγήσει τον κόσμο στο υπέρτατο αγαθό: το Αμερικανικό Όνειρο της Φιλελεύθερης Δημοκρατίας. Η Κίνα είναι εξ ίσου φιλόδοξη. Για 2.000 χρόνια, το Μέσο Βασίλειο είχε εξασφαλίσει μια Pax Sinica και είχε διαμορφώσει τον πολιτισμό, την οικονομία και την πολιτική φιλοσοφία της Ασίας. Επικαλούμενος το βιβλίο του Lee Kuan Yew, ο Άλισον διέβλεψε ότι η Κίνα δεσμεύεται να αγωνιστεί όχι για κοινή ηγεσία με τις ΗΠΑ, αλλά για αποκλειστική κυριαρχία, και να δημιουργήσει έναν Κινεζικό αιώνα. Οι δύο κολοσσοί βαδίζουν έτσι στην παγίδα του Θουκυδίδη, και οι δύο πλευρές πρέπει να επιδείξουν εξαιρετικές πολιτικές ικανότητες για να εξουδετερώνουν την πορεία των γεγονότων που μπορούν να οδηγήσουν στο τέλος του ανθρώπινου πολιτισμού. Το ζήτημα της «παγίδας του Θουκυδίδη» έχει γίνει πλέον κλασσικό σημείο αναφοράς στην συζήτηση για τις σχέσεις Κίνας-ΗΠΑ, και πολλοί διακεκριμένοι συγγραφείς έχουν ήδη παρουσιάσει δοκίμια, ορίζοντάς το και μελετώντας την διαχρονικότητα του Θουκυδίδη. Τα περισσότερα από αυτά τα δοκίμια επικεντρώνουν στην ανάλυση της σχέσης μεταξύ μιας ανερχόμενης δύναμη –της Κίνας, και μια δύναμης στάτους κβο-των Ηνωμένων Πολιτειών. Άλλοι (συμπεριλαμβανομένου του συγγραφέα) επικεντρώνουν σε μελέτες περιπτώσεων και ιστορικές αναλογίες οι οποίες πηγάζουν μέσα από το έργο του Θουκυδίδη, καθώς και στους τρόπους που οι σύγχρονοι διπλωμάτες μπορούν με την γνώση αυτών των περιπτώσεων να βελτιώσουν τις σχέσεις Κίνας-ΗΠΑ. Μια ενδιαφέρουσα διάσταση που δεν έχει τύχει της δέουσας προσοχής, είναι η σημασία της τεχνολογίας, ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

και ειδικώτερα της αμυντική τεχνολογίας, που μπορεί να διευκολύνει την άνοδο μίας ανερχόμενης δύναμης εναντίον της ηγεμονικής δύναμης του status quo. Όταν η Αθήνα και η Σπάρτη αντιμετώπισαν την εισβολή της Περσικής Αυτοκρατορίας, η ειρήνη αποκαταστάθηκε στο Ελληνικό σύστημα των πόλεων-κρατών. Η Σπάρτη αποτελούσε τον de facto ηγεμόνα της Ελλάδας και η Αθήνα ήταν η ανερχόμενη δύναμη με αυξανόμενες ναυτικές και εμπορικές δυνατότητες. Ο Θουκυδίδης αναφέρει μια ενδιαφέρουσα ιστορία σχετικά με την έναρξη του ανταγωνισμού Αθήνας-Σπάρτης για την στρατηγική υπεροχή, που είναι ιδιαίτερα σχετική με τα τρέχοντα γεγονότα στην Ανατολική Θάλασσα της Κίνας. Οι Αθηναίοι, υπό τη στρατηγική ευφυΐα του Θεμιστοκλή –του οποίου η στρατηγική οξύνοια συνέβαλε καθοριστικά στην ήττα των Περσών– αποφάσισαν να χτίσουν τα μακρά τείχη και να συνδέσουν το άστυ των Αθηνών με το πιο σημαντικό λιμάνι της πόλης – τον Πειραιά. Ένα τέτοιο σχέδιο μετέτρεπε ουσιαστικά την Αθήνα –μια ηπειρωτική πόλη– σε ένα αδιαπέραστο νησί. Θα ήταν αδύνατον πλέον οι χερσαίες δυνάμεις της Σπάρτης να επιτεθούν και να συντρίψουν τον υποδεέστερο Αθηναϊκό στρατό. Αφού το τείχος θα είχε ολοκληρωθεί, οι Αθηναίοι τότε θα αναζητούσαν ασφάλεια στην απόρθητη πόλη τους και, χρησιμοποιώντας τις αήττητες τριήρεις τους, θα εξασφάλιζαν το εμπόριο και την εισαγωγή αγαθών. Προστατευμένοι από την απειλή του Σπαρτιατικού στρατού, οι Αθηναίοι θα μπορούσαν έτσι με τον στόλο τους να διευρύνουν την αυτοκρατορία τους στο διηνεκές. Αμέσως μόλις οι Σπαρτιάτες αντελήφθησαν την οικοδόμηση του μακρού αθηναϊκού τείχους, απέστειλαν εκπροσώπους και ζήτησαν την παύση του έργου. Φυσικά, όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης, οι Σπαρτιάτες κάλυψαν τις πραγματικές τους προθέσεις, επικαλούμενοι τις ανησυχίες τους για μια νέα εισβολή των Περσών στην Ελλάδα. Οι Πέρσες, υποστήριξαν οι Σπαρτιάτες, θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τις Αθηναϊκές οχυρώσεις ως μόνιμο Περσικό προπύργιο εναντίον των υπόλοιπων Ελλήνων. Οι Αθηναίοι φυσικά δεν πείστηκαν από τις Σπαρτιάτικές δικαιολογίες. Αποφασιστικά συνέχισαν το έργο για την αμυντική θωράκιση των Αθηνών. Αμέσως ο Θεμιστοκλής επισκέφθηκε την Σπάρτη για να κερδίσει χρόνο, και να υποστηρίξει την αθηναϊκή υπόθεση με τον σεβασμό που ο ίδιος απολάμβανε μεταξύ των συμμάχων, λόγω της σημαντικής συμβολής του στην ήττα των Περσών. Ο Θουκυδίδης 33

κόσμος

περιγράφει την σειρά των γεγονότων με ευγλωττία και ως εκ τούτου παραθέτω το κείμενο στο ακέραιο (μετάφραση Βενιζέλου): Αλλ’ οι Λακεδαιμόνιοι, προβλέποντες το μέλλον, απέστειλαν εσπευσμένως πρεσβείαν, εν μέρει μεν διότι και οι ίδιοι θα επροτιμούσαν ούτε οι Αθηναίοι, ούτε καμμία άλλη πόλις να έχη τείχη, προ πάντων, όμως, διότι οι σύμμαχοι τους παρώτρυναν προς τούτο, διότι εφοβούντο και το μέγεθος του στόλου των Αθηναίων, ο οποίος πριν ήτο μικρός, και την τόλμην, την οποίαν επέδειξαν κατά τον Περσικόν πόλεμον. Ηξίωσαν, ως εκ τούτου, οι πρέσβεις των να μη ανεγείρουν το τείχος, αλλά τουναντίον να συνεργασθούν μαζί των διά να κατεδαφίσουν τα τείχη και των άλλων εκτός της Πελοποννήσου πόλεων, όσαι είχαν ήδη τοιαύτα, χωρίς να φανερώσουν καθόλου προς τους Αθηναίους τους αληθείς σκοπούς των αλλ› υποστηρίζοντες ότι κατ› αυτόν τον τρόπον, εάν ο βάρβαρος ήθελε προβή εις νέαν επιδρομήν, δεν θα είχεν ωχυρωμένον μέρος, το οποίον να χρησιμοποιήση ως ορμητήριον, όπως κατά τον τελευταίον πόλεμον τας Θήβας.(...) Οι Αθηναίοι, κατά πρότασιν του Θεμιστοκλέους, αφού ήκουσαν τους Λακεδαιμονίους, απήντησαν ότι θα στείλουν εις αυτούς πρέσβεις, όπως συζητήσουν το ζήτημα, και έτσι απηλλάγησαν από την παρουσίαν των. Ο Θεμιστοκλής μετά τούτο συνέστησε να τον αποστείλουν άνευ αναβολής εις την Λακεδαίμονα και να εκλέξουν εκτός απ› αυτόν και άλλους πρέσβεις, τους οποίους όμως να μη στείλουν αμέσως, αλλά να επιβραδύνουν την αποστολήν των, έως ότου ανεγείρουν το τείχος μέχρι του ύψους που είναι απολύτως αναγκαίον διά να μάχεται κανείς απ› αυτό εκ του ασφαλούς. Ο Θεμιστοκλής στην Σπάρτη κέρδισε χρόνο. Όταν ενημερώθηκε ότι η κατασκευή του μακρού τείχους είχε ολοκληρωθεί, το ανακοίνωσε ως τετελεσμένο γεγονός (fait accompli) στους Σπαρτιάτες που δεν αντέδρασαν, αλλά ήταν κρυφά πικραμένοι με την Αθήνα. Τα Μακρά Τείχη ανέτρεψαν αμέσως την ισορροπία δυνάμεων και έδωσαν στην Αθήνα την βασική αμυντική ασφάλεια που απαιτείται για να επεκτείνει την αυτοκρατορία της, χωρίς την υπαρξιακή απειλή μιας Σπαρτιατικής εκστρατείας. Κάνοντας χρήση της επιστημονικής ορολογίας των διεθνών σχέσεων, τα μακρά τείχη των Αθηνών έδωσαν το πλεονέκτημα στην άμυνα (Defense Advantage) και έτσι ώθησαν τον ανταγωνισμό μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης σε έναν μακροσκελή αγώνα φθοράς (Attrition) και όχι σε μία καθοριστική μάχη αφανισμού (Αnnihilation). Σήμερα οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Κίνα φαίνε34

ται να αντιμετωπίζουν μια ανάλογη συστημική αναλογία. Τα τελευταία 10 χρόνια, οι Κινέζοι αναπτύσσουν υψηλές δυνατότητες αναχαίτισης (Anti Access Area DenialA2AD), που προστατεύουν ουσιαστικά τα οικονομικώς ανεπτυγμένα παράλια της Κίνας από μια στρατιωτική επίθεση ή αντεπίθεση του παντοδύναμου Αμερικανικού ναυτικού. Η ικανότητα αυτή -κατά μία έννοια ένα κινεζικό μακρύ τείχος, καθιστά την Κίνα αδιαπέραστη από την συμβατική στρατιωτική ισχύ των ΗΠΑ, εξασφαλίζει μια de facto Κινεζική περιφερειακή ηγεμονία και, επομένως, το Πεκίνο μπορεί να επιδιώξει παγκόσμιες φιλοδοξίες χωρίς ανησυχία για την θεμελιώδη ασφάλεια των πληθυσμιακών και εμπορικών του κέντρων. Οι Κινεζικές αμυντικές ικανότητες έχουν προβληματίσει το Αμερικανικό Πεντάγωνο, το οποίο έχει αναθεωρήσει την στρατηγική του στον Ειρηνικό και έχει καταλήξει σε ένα νέο στρατιωτικό δόγμα: Air-Sea Battle Doctrine, το οποίο στοχεύει με την εναρμονισμένη χρήση κάθε συμβατικής δυνατότητας (εναέριας, ενάλιας, υποβρύχιας, πυραυλικής, διαδικτυακής) να διασπάσει την αμυντική θωράκιση της Κίνας και να πλήξει τα κέντρα πληροφοριών του Κινεζικού στρατού βαθιά στην ηπειρωτική κινεζική επικράτεια. Μάλιστα τον Μάρτιο του 2015, ένας ανώτατος αξιωματούχος των ΗΠΑ, ο Άντριου Krepinevich, ο πρόεδρος του Αμερικανικού Κέντρου Στρατηγικών και Δημοσιονομικών Εκτιμήσεων, έκανε έκκληση για μια θαλάσσια/αρχιπελαγική μορφή του ΝΑΤΟ, που θα εξουδετερώσει πλήρως την κινεζική στρατηγική A2AD και θα εξασφαλίζει συνεχές Αμερικανικό συμβατικό πλεονέκτημα ενάντια στην Κίνα. Όπως είναι εμφανές από την ανάγνωση κάθε Προεδρικής Εθνικής Έκθεση για την ασφάλεια των ΗΠΑ από το 1990, η αποτροπή της ανάδειξης μιας περιφερειακής ηγεμονίας αποτελεί βασικό εθνικό συμΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

κόσμος

φέρον των ΗΠΑ το οποίο το Πεντάγωνο οφείλει να προστατεύσει. Η γιγαντιαία προσπάθεια της Κίνας να οικοδομήσει ένα σύγχρονο μακρύ τείχος και η διαρκής προσπάθεια των ΗΠΑ να το κατεδαφίσουν, επιβεβαιώνει για ακόμα μια φορά την διαχρονική σημασία του έργου του Θουκυδίδη. Ο ίδιος ο Θουκυδίδης τολμηρά διατύπωσε την άποψη ότι το έργο του δεν γράφτηκε για να συλλάβει το χειροκρότημα της στιγμής, αλλά ως έργο επίκαιρο στην αιωνιότητα. Η διάλεξη για τον Θουκυδίδη στο Τσίνγχουα –το προεδρικό πανεπιστήμιο της Κίνας, από τον πρύτανι του Harvard Kennedy School, πιστοποιεί θριαμβευτικά την πρόβλεψη του Αθηναίου ιστορικού. Ακόμη δε και ο ίδιος ο Κινέζος πρόεδρος Xi Jinping αλλά και ο πρόεδρος Ομπάμα, επικαλέστηκαν τον Θουκυδίδη κατά την επίσημη επίσκεψη του πρώτου στην Γουώσινγκτων. Οι θεωρητικοί της διεθνούς πολιτικής έχουν μια κανονιστική και κατηγορηματική προσταγή: να εξασφαλίσουν ότι η ειρήνη θα είναι διηνεκής και ότι η σύγκρουση θα είναι μια σπάνια ανωμαλία. Αυτή η προσταγή είναι ακόμα πιο ισχυρή στην σημερινή κρίσιμη

πραγματικότητα στις σχέσεις Κίνας-ΗΠΑ, με αμερικανικά αντιτορπιλικά να πλέουν σε χωρικά ύδατα αμφισβητούμενα από το Πεκίνο. Η τεχνολογία και το πλεονέκτημα της επίθεσης ή της άμυνας θα είναι στο κέντρο του ανταγωνισμού ασφαλείας στην Ασία και τον Ειρηνικό, ενώ η εκρηκτική καινοτομία θα διαμορφώσει μακροπρόθεσμα την ισορροπία ισχύος Κίνας-ΗΠΑ. Για να εξουδετερώσουμε την «παγίδα του Θουκυδίδη», πρέπει να αναζητήσουμε την καινοτόμο πολιτική ικανότητα που καθιστά τον πόλεμο διαδικασία άνευ αντικειμένου. Πρέπει να μοιραστούμε τους καρπούς της τεχνολογίας και να μετατρέψουμε την τεχνολογία από «όπλα σε ζωή» (From weaponry to leavingry, Buck Fuller, 1983). Πρέπει να αξιοποιήσουμε τις δημιουργικές δυνάμεις των ανθρώπων προς την κατεύθυνση της ευημερίας και όχι προς την κατεύθυνση της υπεροχής. Αυτό θα μπορούσε να είναι το αδιαμφισβήτητο νέο μοντέλο των σχέσεων μεταξύ μεγάλων δυνάμεων. Σε κάθε περίπτωση, όμως, δεν πρέπει να επαναπαυθούμε στην νομοτελειακή επικράτηση της ειρήνης, αλλά έχοντας επίγνωση της «παγίδας του Θουκυδίδη» να καινοτομήσουμε διπλωματικά.

Η Nέα Πολιτική ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΌ ΠΕΡΙΟΔΙΚΌ

Γραφτείτε συνδρομητές στη Νέα Πολιτική Τιμή διετούς συνδρομής: 30 ευρώ Συνδρομές νομικών προσώπων: 75 ευρώ Συνδρομές εξωτερικού: 50 ευρώ Επικοινωνήστε μαζί μας για την συνδρομή σας: Ηλ. ταχυδρομείο: syggrafeas@yahoo.gr Τηλ.: 6978 774 874, 698 014 9044 ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

ΦΑΚΕΛΟΣ

Αρκτική

Η τήξη των πάγων ανατρέπει τις διεθνείς ισορροπίες του Ιπποκράτους Δασκαλάκη

Αρκτική: γέφυρα συνεργασίας ή αντιπαλότητας;

ο όνομα της Αρκτικής προέρχεται από την ελληνική λέξη «άρκτος» και δόθηκε λόγω της οπτικής εγγύτητας των αστερισμών της Μεγάλης και Μικρής Άρκτου με τον πολικό αστέρα, που, σταθερά ευρισκόμενος άνωθεν του βορείου πόλου, καταδεικνύει την διεύθυνση του γεωγραφικού βορρά στο βόρειο ημισφαίριο. Η Αρκτική είναι η περιοχή γύρω από τον Βόρειο Πόλο, στον αντίποδα της Ανταρκτικής. Περιλαμβάνει τα βόρεια τμήματα της Αλάσκας (ΗΠΑ), του Καναδά, της Ρωσσίας, της Νορβηγίας, της Σουηδίας, της Φινλανδίας, της Ισλανδίας, της Γροιλανδίας (που ανήκει στην Δανία) και ολόκληρο τον θαλάσσιο χώρο τον αποκαλούμενο Αρκτικό Ωκεανό ή Βόρειο Παγωμένο Ωκεανό. Η περιοχή της Αρκτικής ορίζεται γεωγραφικά από τον Αρκτικό Κύκλο, προσδιορίζεται δηλαδή βορειότερα του Αρκτικού Κύκλου (γεωγραφικό πλάτος 66 μοιρών και 33 λεπτών βόρειο), όριο που αποτελεί και την διαχωριστική γραμμή του ήλιου του μεσονυκτίου και της πολικής νύκτας. Εναλλακτικά, η αρκτική περιοχή ορίζεται με βάση το κλίμα και την αρκτική ισόθερμη γραμμή των 10 °C (θερμοκρασία περιοχών σταθερά κάτω από τους 10 °C ακόμη και τον θερμότερο

μήνα του έτους, τον Ιούλιο). Η ισόθερμη γραμμή αποτελεί και την τελευταία δενδρογραμμή πέραν από την οποία δεν φυτρώνουν δένδρα. Επίσης υφίστανται και τα διοικητικά όρια της αρκτικής περιοχής, όπως αυτά καθορίζονται από τις ιδρυτικές συμφωνίες του Συμβουλίου της Αρκτικής (Arctic Council), με την συμμετοχή των 8 προαναφερομένων κρατών και των 6 κοινοτήτων ιθαγενών λαών (Permanent Participants) (1). Το μεγαλύτερο μέρος της Αρκτικής είναι θάλασσα καλυμμένη από πάγους, που περιβάλλεται από παγωμένο έδαφος (permafrost or cryotic soil) χωρίς δένδρα. Περιορισμένη είναι η ανθρώπινη παρουσία και οι ελάχιστοι ιθαγενείς (περίπου 4 εκατομμύρια άτομα) έχουν προσαρμοστεί στις ακραίες κλιματολογικές συνθήκες. Η Αρκτική είναι πολύ ευαίσθητη στις αλλαγές κλίματος, γι’ αυτό και θεωρείται από τους επιστήμονες ως σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης των συνεπειών των κλιματολογικών και περιβαλλοντολογικών μεταβολών του πλανήτη μας. Τα τελευταία χρόνια, το συνεχιζόμενο λιώσιμο των πάγων, που καθιστά τον Βόρειο Παγωμένο Ωκεανό σταδιακά προσπελάσιμο στις θαλάσσιες μεταφορές, αλλά και η ανακάλυψη σημαντικών κοιτασμάτων υδρογονανθράκων, έχουν αναβαθμίσει την στρατηγική αξία της περιοχής. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

φάκελος ιστορική αναδρομή Η έκκεντρη θέση και οι ακραίες κλιματολογικές συνθήκες καθιστούσαν ανέκαθεν την Αρκτική απροσπέλαστη από τις ανθρώπινες δραστηριότητες και εκτός της ιστορικής εξέλιξης των γεγονότων και διεθνών υποθέσεων. Οι ελάχιστοι αυτόχθονες, που ζούσαν στις νότιες παρυφές του αρκτικού κύκλου, παρέμειναν επί αιώνες απομονωμένοι, και επεβίωναν βασισμένοι στις λιγοστές προσόδους που παρείχε το αφιλόξενο περιβάλλον. Διάφορες φυλές δραστηριοποιούνται στην αρκτική περιοχή (περίπου 30, με κυριώτερες τους Inuit, Buryat, Chukchi, Evenks, Inupiat, Khanty, Koryaks, Nenets, Sami, Yukaghir, Yupik) και απαρτίζουν σήμερα τις 6 οργανώσεις που αντιπροσωπεύουν τους ιθαγενείς λαούς στο Arctic Council (2). Μια άμεση θαλάσσια διασύνδεση του Βόρειου Ατλαντικού με τον Βόρειο Ειρηνικό Ωκεανό από τις νότιες αρκτικές περιοχές, αποτελούσε πηγή έμπνευσης και αναζήτησης των θαλασσοπόρων (Βορειοδυτικό Πέρασμα-Northwest Passage), αλλά οι παγωμένοι όγκοι καθιστούσαν αδύνατη την προσπέλαση. Μερική χρήση των θαλασσίων οδών (Βόρεια Θάλασσα, Νορβηγική Θάλασσα και Θάλασσα του Μπάρεντς), που ανάδειξε και την στρατηγική σημασία τους, έλαβε χώρα στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι συμμαχικές νηοπομπές εφοδίαζαν την απομονωμένη ΕΣΣΔ μέσω του λιμένος του Μούρμανσκ. Κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, ο εναέριος χώρος της Αρκτικής αποτελούσε την συντομώτερη οδό διέλευσης των διηπειρωτικών βλημάτων και των στρατηγικών βομβαρδιστικών που στόχευαν τις δύο αντίπαλες υπερδυνάμεις (ΗΠΑ, ΕΣΣΔ). Σταθμοί εγκαίρου προειδοποιήσεως και εγκαταστάσεις αεράμυνας είχαν εγκατασταθεί από αμφότερες τις δυνάμεις στις παρυφές του Αρκτικού Κύκλου και παρακολουθούσαν τον εναέριο χώρο και τις αντίπαλες δραστηριότητες. Μεμονωμένες ενέργειες ναυτικής προβολής (ειδικά με χρήση υποβρυχίων) σημειώθηκαν, καθώς οι όγκοι των πάγων καθιστούσαν δύσκολη την πρόσβαση. Ειδικές μονάδες είχαν συγκροτηθεί για ενδεχόμενη ανάπτυξη στις αρκτικές περιοχές, χωρίς όμως ποτέ να χρειαστεί να δράσουν, ενώ η περιοχή στα βόρεια σύνορα της Νορβηγίας (αρκτική περιοχή) αποτελούσαν ένα από τα δύο σημεία άμεσης χερσαίας γειτνίασης της ΕΣΣΔ με το ΝΑΤΟ. Συχνή επίσης και η αεροπορική δραστηριότητα στις παρυφές των αρκτικών περιοχών, με αεροσκάφη να εκτελούν αναγνωρίσεις και ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

ορισμένες φορές και αναχαιτίσεις των αντιπάλων εναερίων μέσων. Ο σοβιετικός στόλος που έδρευε στα λιμάνια της Θάλασσας του Μπάρεντς (Μούρμανσκ και Αρχάγγελος), αποτελούσε το ισχυρότερο τμήμα του Σοβιετικού Ναυτικού και εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να αποτελεί την ραχοκοκκαλιά του πολεμικού ναυτικού της Ρωσσικής Ομοσπονδίας. Η κατάρρευση της ΕΣΣΔ οδήγησε προσωρινά σε μείωση της έντασης και στην αρκτική περιοχή, ενώ η ίδρυση του Arctic Council, το 1996, ενίσχυσε τις ελπίδες για μια ειρηνική συνεργασία και αποφυγή προστριβών και στρατιωτικών ανταγωνισμών. Συγχρόνως, η σταδιακή επικύρωση και εφαρμογή της Συνθήκης των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (United Nations Convention on the Law of the Sea-UNCLOS) δημιούργησε το υπόβαθρο για μείωση των τριβών για τις θαλάσσιες ζώνες και την δρομολόγηση διαδικασιών επίλυσης των διαφορών (3). Η ίδρυση του Arctic Council με την Συμφωνία της Οττάβα δημιούργησε ένα forum, με σκοπό την ενίσχυση της συνεργασίας, τον συντονισμό και την κοινή δράση των αρκτικών χωρών και των αρκτικών πληθυσμών, κυρίως σε θέματα αειφόρου ανάπτυξης και περιβαλλοντολογικής προστασίας. Στο Arctic Council, πλέον των προαναφερθέντων μονίμων κρατών μελών και αντιπροσωπειών κοινοτήτων, συμμετέχουν και άλλες χώρες και οργανισμοί ως παρατηρητές, συμπεριλαμβανομένης της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της μακρινής Τουρκίας. Το φαινόμενο του θερμοκηπίου, με την άνοδο της θερμοκρασίας, οδήγησε στην δραματική υποχώρηση των πάγων στην Αρκτική, με αποτέλεσμα την ευχερέστερη διεξαγωγή των θαλασσίων επικοινωνιών όλες τις εποχές του έτους (ή τουλάχιστον για μεγάλα χρονικά διαστήματα) σε απροσπέλαστες μέχρι σήμερα περιοχές. Το 2007, η European Space Agency, βασιζόμενη σε δορυφορικές φωτογραφίες, ανέφερε την πλήρη πλευστότητα (fully navigable) του Βορειοδυτικού Περάσματος. Έκτοτε έχει παρατηρηθεί μια μικρή διστακτική αύξηση των εμπορικών σκαφών που χρησιμοποιούν αυτήν την διαδρομή. Ενδεικτική της σημασίας που αποδίδεται από τις παράκτιες χώρες στον έλεγχο των γραμμών θαλασσίων συγκοινωνιών της αρκτικής περιοχής, είναι η δημιουργία τριβών, από την δεκαετία του 1980, μεταξύ πατροπαράδοτων συμμάχων, όπως οι ΗΠΑ και ο Καναδάς, για τον έλεγχο της ναυσιπλοΐας στο Βορειοδυτικό Πέρασμα. Συγκεκριμένα, ο Καναδάς χαρακτηρίζει μέρη του 37

αποκαλούμενου Βορειοδυτικού Περάσματος ως χωρικά του ύδατα, ενώ οι ΗΠΑ και ευρωπαϊκές χώρες δυσανασχετούν και επικαλούνται τα δικαιώματα που απορρέουν από τα «international straights» και το «transit passage» της UNCLOS και προχωρούν σε «επιδεικτικές ενέργειες» για προβολή και κατοχύρωση των δικών τους απόψεων. Αντίστοιχες τριβές αναμένεται να παρατηρηθούν και στο θαλάσσιο τμήμα μεταξύ του Βερίγγειου Πορθμού και της Θάλασσας του Μπάρεντς (βόρεια της Ρωσσίας), που σταδιακά καθίσταται προσβάσιμο (Βόρεια Θαλάσσια Διαδρομή-North Sea Route). Η Βόρεια Θαλάσσια Διαδρομή δύναται να μειώσει την απόσταση ναυσιπλοΐας κατά 40% μεταξύ των λιμανιών του Rotterdam και του Yokohama της Ιαπωνίας, από την σημερινή θαλάσσια οδό της διώρυγας του Σουέζ. Βέβαια, η πλήρης απελευθέρωση της ναυσιπλοΐας στον Αρκτικό Ωκεανό θα εξαρτηθεί από την άνοδο της θερμοκρασίας του πλανήτη μας και την τήξη των πάγων, με τους ειδικούς να την τοποθετούν μεταξύ του 2030 και 2060. Πέραν της ναυσιπλοΐας και του στρατιωτικού στρατηγικού ενδιαφέροντος, από την δεκαετία του 1970 είχαν αρχίσει οι ερευνητικές προσπάθειες διαφόρων πολυεθνικών εταιρειών για ανακάλυψη υδρογονανθράκων. Σήμερα εκτιμάται ότι στο υποθαλάσσιο υπέδαφος της Αρκτικής ευρίσκονται περίπου το 15% και 30% αντίστοιχα των διαπιστωμένων παγκοσμίων αποθεμάτων σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο (4). Η εκμετάλλευσή τους επί του παρόντος προσκρούει στο υψηλό κόστος εξόρυξης (συγκρινόμενο ειδικά με τις χαμηλές σήμερα επικρατούσες τιμές των υδρογονανθράκων), τις περιβαλλοντικές ανησυχίες και τις –σε εκκρεμότητα– διεκδικήσεις των παρακτίων χωρών.

το Δίκαιο της Θάλασσας. Βάση της Συνθήκης, ουδεμία από τις 6 συνορεύουσες με τον Αρκτικό Ωκεανό χώρες (ΗΠΑ, Καναδάς, Δανία, Ισλανδία, Νορβηγία, Ρωσσία) δεν έχει δικαιώματα πλέον αυτών που απορρέουν από τον θεσμό της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ) που εκτείνεται, κατά περίπτωση, μέχρι την μέγιστη απόσταση των 200 ναυτικών μιλίων. Η Συνθήκη, όμως, επιτρέπει την διεκδίκηση δικαιωμάτων επί της ηπειρωτικής υφαλοκρηπίδος (continental shelf) από τα παράκτια γειτνιάζοντα κράτη και πέραν των 200 ναυτικών μιλίων, υπό προϋποθέσεις. Χρονικό όριο είναι η εντός 10 ετών από την επικύρωση της Συνθήκης υποβολή του σχετικού αιτήματος, το οποίο

διεθνείς συνθήκες και διεκδικήσεις Η Αρκτική, ως κατά εξοχήν θαλάσσια περιοχή, επηρεάζεται από την Συνθήκη των Ηνωμένων Εθνών για 38

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

φάκελος και θα εξεταστεί εν συνεχεία από τα διεθνή όργανα, όπως οι διαδικασίες προβλέπουν. Η πέραν της ΑΟΖ των παρακτίων χωρών περιοχή του βυθού βρίσκεται, επί του παρόντος, υπό την δικαιοδοσία της Διεθνούς Αρχής για το Θαλάσσιο Βυθό (International Seabed Authority). Αυτονόητη, βέβαια, και η μη ύπαρξη κρατικών κυριαρχικών δικαιωμάτων επί της αρκτικής περιοχής, πέραν των χωρικών υδάτων. Ήδη, η Νορβηγία, η Ρωσσία, ο Καναδάς και η Δανία, με αντίστοιχες ημερομηνίες επικύρωσης της Συνθήκης το 1996, 1997, 2003 και 2004, προχώρησαν με υποβολή δηλώσεων, αλλά και με παράλληλες συμβολικές ενέργειες, στην διεκδίκηση αυξημένων δικαιωμάτων επί της υφαλοκρηπίδος (5). Οι ΗΠΑ, μέχρι σήμερα, καίτοι έχουν υπογράψει, δεν έχουν ακόμη επικυρώσει την Συνθήκη. Επί του παρόντος, τα διεθνή όργανα της Συνθήκης δεν έχουν λάβει θέση επί της ουσίας των διεκδικήσεων των κρατών (6). Βασικής σημασίας για τον καθορισμό των επιπρόσθετων απαιτήσεων επί της ηπειρωτικής υφαλοκρηπίδος είναι η λήψη αποφάσεως επί της ρωσσικής διεκδίκησης της Lomonosov Ridge (μιας τεραστίων διαστάσεων υποθαλάσσιας κορυφογραμμής, μήκους 1.240 και πλάτους 100 ναυτικών μιλίων, που διασχίζει τον Αρκτικό Ωκεανό λειτουργώντας ως υποβρύχιος διάδρομος μεταξύ Ρωσσίας, Γροιλανδίας και Καναδά και προβαλλόμενης από την Μόσχα ως συνέχειας της δικής της ηπειρωτικής υφαλοκρηπίδος). Στις παραπάνω ρωσσικές διεκδικήσεις (7) αντιδρούν έντονα οι υπόλοιπες χώρες, με αντίστοιχες υποβολές γεωλογικών μελετών, στοιχείων και θέσεων. Ενδεικτική ενέργεια της προάσπισης των συμφερόντων τους είναι η Διακήρυξη (The Ilulissat Declaration), που υπέγραψαν το 2008 τα συνορεύοντα με την Αρκτική πέντε κράτη, αφήνοντας εκτός τις υπόλοιπες 3 χώρες του Arctic Council, δηλαδή την Ισλανδία, Σουηδία, Φινλανδία, όπως και τις κοινότητες των αυτοχθόνων λαών (8). Η διακήρυξη υπογράφηκε στα πλαίσια εξέτασης των θεμάτων που σχετίζονταν με τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής στις αρκτικές περιοχές, την ναυτική προστασία και την κατανομή των υποχρεώσεων ευθυνών και αρμοδιοτήτων ελέγχου των νέων θαλασσίων οδών. Βασική επιδίωξη της Διακήρυξης είναι η παρεμπόδιση νέων μελλοντικών διεθνών οργάνων να εμπλακούν στην εκμετάλλευση της Αρκτικής, με απώτερο στόχο την μονοπώληση και προστασία των συμφερόντων των πέντε συνομολογησάντων την συμφωνία του Ilulissat χωρών. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

γεωπολιτική σημασία της Αρκτικής Η γεωστρατηγική σημασία της περιοχής απορρέει, όπως και ιστορικά αποδεικνύεται, από την σημασία της για τον έλεγχο εναλλακτικών θαλασσίων προσβάσεων, την σχετική γειτνίαση των χερσαίων εδαφών ΗΠΑ και Ρωσσίας και του αναμενόμενου ανταγωνισμού για την οικονομική εκμετάλλευση των πόρων της υφαλοκρηπίδος. Ο τρισδιάστατος αυτός ανταγωνισμός πρέπει να εξεταστεί και υπό τις ευρύτερες συνέπειες της κλιματολογικής μεταβολής και των αναγκαίων μέτρων που πρέπει να αναληφθούν, ενώ τα κράτη-μέλη του Arctic Council κατέχουν σημαντικό μέρος της ευθύνης. Δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής μας ότι, σύμφωνα με την γεωπολιτική επιστήμη, η Αρκτική αποτελεί το βόρειο σύνορο της Ευρασιατικής ενδοχώρας (Heartland), η κατοχή της οποίας αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την κυριαρχία επί της Ευρασίας και τελικά αυτού του ίδιου του πλανήτη. Αντίστοιχα σημαντική είναι η αξία της Αρκτικής και ως αναπόσπαστου μέρους της βορείου περιμέτρου (Rimland) του Spykman, που περιορίζει και ελέγχει την Ευρασία. Δηλαδή, σε αμφότερες τις κλασσικές και αλληλοσυμπληρούμενες προσεγγίσεις, η αξία της Αρκτικής είναι προφανής, και η σχετική παραμέληση της υπήρξε αποτέλεσμα μόνον των περιορισμών των διαθέσιμων τότε μέσων. Σήμερα, οι στρατιωτικές δυνάμεις των ΗΠΑ (9), της Ρωσσίας (10) και δευτερευόντως του Καναδά, Νορβηγίας και Δανίας, προσπαθούν –τηρουμένων των αναλογιών- να προβάλλουν την παρουσία και ισχύ τους στην περιοχή. Ειδικά η Ρωσσία έχει προχωρήσει σε επανενεργοποίηση αριθμού βάσεων που εγκαταλείφθηκαν την δεκαετία του 1990 και έχει συγκροτήσει διακλαδικές δυνάμεις με αυξημένες επιχειρησιακές δυνατότητες στην αρκτική περιοχή (11). Η συχνή παρουσία πυρηνικών υποβρυχίων εξοπλισμένων με διηπειρωτικούς πυραύλους, υποδουλώνει την σημασία του Αρκτικού Ωκεανού ως περιοχής εκτόξευσης ενός πρώτου πυρηνικού πλήγματος, παρέχοντας αισθητά μικρότερο χρόνο αντίδρασης του αντιπάλου, συγκριτικά με τις μακρότερες πορείες των Inter Continental Ballistic Missiles των ΗΠΑ, Ρωσσίας και Κίνας. Ομοίως, η υπέρπτηση άνωθεν του Βορείου Παγωμένου Ωκεανού μειώνει τους χρόνους αντίδρασης της αεράμυνας και οδηγεί συντομώτερα στα ζωτικά σημεία των αντιπάλων, αυξάνοντας δραματικά την έκταση της προς επιτήρηση περιοχής. Σε τελευταία ανάλυση, 39

η γειτνίαση ΗΠΑ και Ρωσσίας εκατέρωθεν του Βορείου Πόλου επιτρέπει την εμπλοκή τους –σε ένα αφιλόξενο και ακατοίκητο περιβάλλον– χωρίς την παραβίαση εδαφών και θαλασσίων ή εναερίων χώρων άλλων δυνάμεων (12). Παράλληλα, αναγνωρίζεται ότι το κόστος εξοπλισμού και διατήρησης ειδικών διακλαδικών μονάδων για αρκτικές επιχειρήσεις είναι δυσβάστακτο. Αναπόφευκτα, οι λοιπές «αρκτικές» χώρες περιορίζονται στην συμβολική παρουσία κυρίως δυνάμεων ακτοφυλακής, αεροπορικής επιτήρησης και έρευνας και διάσωσης, με έμφαση στις άμεσα γειτνιάζουσες θαλάσσιες περιοχές. Αναμφισβήτητα, η αναμενόμενη πύκνωση των θαλασσίων δρομολογίων και κυρίως των εργασιών εκμετάλλευσης υποθαλασσίων κοιτασμάτων, θα αυξήσει και την παρουσία στρατιωτικών δυνάμεων και λιμενικών περιπολιών. Ζωτική σημασία θα έχει η ύπαρξη λιμενικών διευκολύνσεων, που θα επιτρέπουν την υποστήριξη όλων αυτών των διακινουμένων σκαφών, εφοδίων και εγκαταστάσεων. Η Ρωσσία, εδώ και χρόνια, έχει επενδύσει στην κατασκευή στόλου παγοθραυστικών σκαφών, υποδηλώνοντας το ενδιαφέρον

της για την περιοχή και προβάλλοντας τις ικανότητές της. Η μείωση της απόστασης μεταξύ Κίνας και Ευρώπης περίπου κατά το 1/3 της διαδρομής, θα επιφέρει παγκόσμια ενίσχυση του εμπορίου. Επίσης, τεράστια κέρδη θα αποκομίσουν και οι ναυτιλιακές εταιρείες που έγκαιρα θα δρομολογήσουν πλοία νέας τεχνολογίας, εκμεταλλευόμενες τις νέες διαδρομές και συμμορφούμενες με τους περιβαλλοντικούς περιορισμούς και δεσμεύσεις ασφαλείας που σταδιακά επιβάλλονται για την χρήση των πολικών δρομολογίων (13). Η αναμενόμενη εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων θα απαιτήσει την δημιουργία τεράστιων υποδομών σε θάλασσα αλλά και την εγγύς ξηρά. Αντίστοιχα θα αναπτυχθούν και νέοι αγωγοί διέλευσης ενέργειας σε ξηρά και θάλασσα, περιορίζοντας σε τελική ανάλυση την ενεργειακή εξάρτηση με αμοιβαίο όφελος παραγωγού και καταναλωτή. Μια παρόμοια ενεργειακή εξέλιξη θα επιτρέψει την τροφοδοσία των ενεργειακά διψασμένων χωρών της Ασίας, είτε μέσω αγωγών που θα διασχίζουν την Σιβηρία είτε με την χρήση πλωτών μέσων που θα χρησιμοποιούν την Βόρεια Θαλάσσια Διαδρομή. Ιδιαίτερα κερδισμένες χώρες από μια παρό-

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

φάκελος μοια εξέλιξη προβάλλουν η Ρωσσία και ο Καναδάς, και δευτερευόντως οι ασιατικοί αποδέκτες της ενέργειας. Ευελπιστούμε ότι η οικολογική ευαισθησία της περιοχής και η καθυστέρηση της εκμετάλλευσης θα επιτρέψουν την εφαρμογή αυστηρών περιβαλλοντολογικών περιορισμών και αποτελεσματικώτερων μέτρων προστασίας από μια περισσότερο ευαισθητοποιημένη διε θνή κοινωνία. Αναμφισβήτητα η γεωστρατηγική και οικονομική σημασία της Αρκτικής και αναπόφευκτα τα συνορεύοντα κράτη (ΗΠΑ, Καναδάς, Ρωσσία, Δανία και Νορβηγία) εποφθαλμιούν τον έλεγχο των θαλασσίων ζωνών συγκοινωνιών και της πλούσιας σε ενεργειακούς πόρους περιοχής. Στην κατεύθυνση αυτή προβαίνουν σε ενίσχυση των θέσεών τους μέσω διεκδικήσεων, διακηρύξεων, απόκτησης ικανοτήτων, δημιουργίας επενδύσεων και προβολής ισχύος, ευελπιστώντας μελλοντικά να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη τους. Οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής ενισχύουν την αξία της Αρκτικής και παράλληλα δημιουργούν εστίες τριβών και αντικρουόμενων συμφερόντων. Εκτιμάται, όμως, ότι ο ενδεχόμενος κίνδυνος μιας σύγκρουσης με επίκεντρο την Αρκτική έχει υπερπροβληθεί. Το μεγαλύτερο μέρος των θαλασσίων περιοχών είναι ήδη οριοθετημένο μεταξύ των παρακτίων κρατών και τα ζητήματα της διεκδικούμενης υφαλοκρηπίδος δρομολογούνται για επίλυση μέσω των διεθνών οργάνων. Σημαντικές διαφορές, άλλωστε, επιλύθηκαν μέσω διμερών διαπραγματεύσεων στο πρόσφατο παρελθόν. Σε τελευταία ανάλυση, τα κέρδη αλλά και οι απαιτούμενες επενδύσεις για την εκμετάλλευση των ήδη κατοχυρωμένων εδαφών είναι αμφότερα τεράστια και μια σύγκρουση απλά θα μείωνε αμοιβαία τα μελλοντικά οφέλη (14). Εκτιμάται ότι οι πέντε άμεσα εμπλεκόμενες χώρες θα επιλέξουν την μεταξύ τους συνεννόηση παρά τον κίνδυνο εμπλοκής εξωτερικών χωρών ή και άλλων οργάνων (η πρόθεση αυτή φάνηκε καθαρά στην Διακήρυξη της Ilulissat του 2008). Μια μελλοντική απόφαση για την τύχη της διαφιλονικούμενης Lomonosov Ridge μάλλον θα οδηγήσει σε άλλον έναν δικαστικό συμβιβασμό αντικρουόμενων κρατικών θέσεων και προσπάθεια μερικής ικανοποίησης όλων των μερών. Άλλωστε η μεγιστοποίηση των κερδών των ανταγωνιζομένων κρατών στην περιοχή της Αρκτικής δεν εστιάζεται στην κατοχή μεγαλυτέρων εκτάσεων, αλλά στην πρόκληση δημιουργίας τεραστίων υποδομών και αντίστοιχων επενδύσεων υψηλής τεχνολογίας και αναγκαίων κεφαλαίων για την υπέρβαση των δυσμενών μορφολοΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

γικών και περιβαλλοντολογικών συνθηκών. Η συνεργασία Δύσεως και Ρωσσίας στην αρκτική περιοχή είναι επιβεβλημένη και αναπόφευκτη, αρκεί να παραμεριστούν επικίνδυνες πολιτικές, εθνικιστικές λαϊκίστικες ακροβασίες και μεταφορά διμερών προβλημάτων από άλλες περιοχές.

παραπομπές (1) Χάρτες με τα όρια της Αρκτικής παρουσιάζονται αναλυτικά κατά περίπτωση στην ιστοσελίδα του Arctic Council: http://arctic-council.org/index.php/en/learn-more/map (2) Επίσημη ιστοσελίδα του Arctic Council: http://arcticcouncil.org/index.php/en/ (3) Συνθήκη των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας: http://www.un.org/depts/los/convention_agreements/texts/ unclos/unclos_e.pdf (4) Στοιχεία για τα κοιτάσματα υδρογονανθράκων στην Αρ κτική σύμφωνα με το επίσημο όργανο του Arctic Council (Arctic Monitoring Assessment Programme-AMAP): http:// www.amap.no/documents/13/arctic-oil-and-gas-2007/80 (5) Βασικές στρατηγικές των ΗΠΑ, Ρωσσίας, Καναδά, Νορβηγίας, Δανίας, Σουηδίας, Φινλανδίας και Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά με την Αρκτική: http://www.geopoliticsnorth.org/ index.php?option=com_content&view=article&id=159&Item id=69 (6) US National Strategy for the Arctic Region (White House 2013): https://www.whitehouse.gov/sites/default/files/docs/nat_ arctic_strategy.pdf (7) Ρωσσική διεκδίκηση Lomonosov Ridge: http://www. energia.gr/article.asp?art_id=96816 (8) Σχετικά με την «Ilulissat Declaration»: https://en.wi kipedia.org/wiki/Ilulissat_Declaration (9) Changes in the Arctic: Background and Iissues for Congress (21 December 2015): https://www.fas.org/sgp/crs/ misc/R41153.pdf (10) Russian Approach Towards the Arctic Region: http:// cenaa.org/analysis/russian-approach-towards-the-arcticregion/ (11) Arctic: Attracting New Military Scrutiny: http://www.de fensenews.com/story/defense/2015/11/01/arctic-attractingnew-military-scrutiny/75001476/ (12) Russia and the Arctic: an End to the Cooperation? http:// www.sipri.org/media/newsletter/essay/mar-15-russia-andthe-arctic (13) International Requirements for Ships Operating in Polar Seas: http://www.imo.org/en/KnowledgeCentre/papersandarti clesbyimostaff/documents/international%20requirements%20 for%20ships%20operating%20in%20polar%20waters%20 -%20h.%20deggim.pdf (14) Μεταπτυχιακή Εργασία της Κεζεμπόγλου Ρωξάνης (Πα νεπιστήμιο Πειραιά) με τίτλο «Η Αρκτική στην ΑπόψυξηΤο Μεγάλο Παιχνίδι» (Δεκέμβριος 2013): dione.lib.unipi.gr/ xmlui/bitstream/handle/unipi/.../Kezempoglou.pdf?

Η στρατηγική της Δανίας στην Αρκτική του Γιάννη Χατζόπουλου «Η διακυβέρνηση και η ανάπτυξη της περιοχής της Αρκτικής είναι κάτι που πρέπει να γίνει μέσα σε ένα σταθερό διεθνές πλαίσιο. Η διεθνής συνεργασία στην Αρκτική δεν είναι επιλογή. Είναι αναγκαιότητα» (Μάρτιν Λίντεγκααρντ, πρώην υπουργός Εξωτερικών της Δανίας).

Αρκτική αποτελεί δικαίως περιοχή διαρκώς αυξανόμενου γεωπολιτικού και γεωοικονομικού ενδιαφέροντος και έντονου ανταγωνισμού μεταξύ μικρών και μεγάλων κρατών, λόγω του πλούσιου σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο υπεδάφους. Αποτελεί «μήλον της Έριδος» για τις ΗΠΑ, τον Καναδά, την Ρωσσία, την Νορβηγία και την Δανία. Το Βασίλειο της Δανίας, κατέχοντας την Γροιλανδία, αποτελεί παράκτιο κράτος στην περιοχή της Αρκτικής. Σήμερα, τόσο οι Νήσοι Φερόε όσο και η Γροιλανδία, που υπάγονται στο Βασίλειο της Δανίας, έχουν προωθημένη αυτοδιοίκηση. Οι Νήσοι Φερόε και η Γροιλανδία είχαν αυτοδιοικητική νομοθεσία από το 1948 και το 1979 αντίστοιχα. Πιο πρόσφατα, η νομοθεσία έχει ενισχυθεί από την Πράξη Αυτοδιοίκησης του 2009. Ωστόσο, οι τελικές αποφάσεις για την εξερεύνηση και εκμετάλλευση των πόρων στην Γροιλανδία, λαμβάνονται από τις τοπικές αρχές. Σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, τα διεθνή ύδατα στον Βόρειο Πόλο, συμπεριλαμβανομένης και της περιοχής του Αρκτικού Ωκεανού, δεν ανήκουν σε καμμία χώρα. Οι πέντε χώρες που περιβάλλουν την Αρκτική περιορίζονται στην Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) των 200 ναυτικών μιλίων παρακείμενων στις ακτές τους. Τα ύδατα πέραν των χωρικών υδάτων των παράκτιων κρατών θεωρούνται διεθνή ύδατα και

υπόκεινται στην Διεθνή Αρχή του ΟΗΕ για τον Θαλάσσιο Βυθό (ISA). Η Δανία επικύρωσε την Συνθήκη του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS) στις 16 Νοεμβρίου 2004. H κυβέρνηση της Δανίας υποστηρίζει ότι, με την επικύρωση της UNCLOS (ή Σύμβασης του Montego Bay), δεν διαφοροποιείται η επίσημη στάση του κράτους, σύμφωνα με την οποία τα στενά της Δανίας, συμπεριλαμβανομένου του της Μεγάλης Ζώνης, της Μικρής Ζώνης, και το Δανικό τμήμα του Øresund, που βασίζεται στην Συνθήκη της Κοπεγχάγης του 1857, είναι νομικά δανικό έδαφος, και –όπως ορίζεται στην Συνθήκη του Γραφείου των Νομικών Υποθέσεων των Ηνωμένων Εθνών– αυτό εξακολουθεί να ισχύει. Η Γροιλανδία, αυτόνομη χώρα εντός του Βασιλείου της Δανίας, έχει την πλησιέστερη ακτή στον Βόρειο Πόλο, και η Δανία υποστηρίζει ότι η κορυφογραμμή Lomonosov είναι στην πραγματικότητα μια επέκταση της Γροιλανδίας. Μάλιστα, η Δανία είναι η χώρα που διεκδικεί πρώτη επισήμως την περιοχή του Βορείου Πόλου, έχοντας καταθέσει μάλιστα αίτημα στον ΟΗΕ με το οποίο διεκδικεί μία έκταση 895.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων ως φυσική προέκταση της Γροιλανδίας, με βασικό επιχείρημα πως η περιοχή συνδέεται με την υφαλοκρηπίδα της Γροιλανδίας. Μετά την επικύρωση της UNCLOS, η Δανία είΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

φάκελος χε προθεσμία δέκα ετών για να συλλέξει τις κατάλληλες πληροφορίες και να υποβάλει αίτημα για παράταση της υφαλοκρηπίδας στην Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τα όρια της υφαλοκρηπίδας (CLCS). Η Γροιλανδία πρόσκειται στο Ellesmere Island, που ανήκει στον Καναδά, και γι’ αυτόν τον λόγο η Δανία και ο Καναδάς έχουν την δυνατότητα να διεκδικούν την κορυφογραμμή Lomonosov ως φυσική προέκταση της επικράτειάς τους. Η διμερής συνεργασία μεταξύ της Δανίας και του Καναδά αποσκοπούσε στην συλλογή των απαραίτητων δικαιολογητικών εγγράφων. Στις 27 Ιουνίου 2005, εκπρόσωποι τoυ Τμήματος Φυσικών Πόρων του Καναδά (NR Can) και της Γεωλογικής Υπηρεσίας της Δανίας και Γροιλανδίας (GEUS) υπέγραψαν το σχετικό μνημόνιο συμφωνίας στην Οττάβα και τον Μάρτιο του 2006 ξεκίνησε το project «Lomonosov Ridge Test of Appurtenance” (LORITA 1). Σε κάθε περίπτωση, βάσει της Διακήρυξης του Ilulissat (2008), τα παράκτια κράτη της Αρκτικής δεσμεύονται για την από κοινού διαχείριση των διαφορών των συνόρων, την θαλάσσια ασφάλεια και την αντιμετώπιση των προκλήσεων στην Αρκτική.

το στρατηγικό σχέδιο της Δανίας Η έκθεση της Γροιλανδίας και της Δανίας με τίτλο «Η Αρκτική σε μια εποχή μετάβασης: Σχέδιο στρατηγικής για τις δραστηριότητες στην περιοχή της Αρκτικής» (Μάϊος του 2008), αναδεικνύει την πολιτική της Δανίας στην Αρκτική και πιο συγκεκριμένα τις στρατηγικές προτεραιότητες της χώρας για την μελλοντική ανάπτυξη της Αρκτικής έως το 2020, αποβλέποντας στην ανάδειξή της ως σημαντικού γεωπολιτικού και γεωοικονομικού παίκτη. Χαρακτηριστικό είναι ότι η στρατηγική της Δανίας για την Αρκτική για την χρονική περίοδο 2011-2020 εγκρίθηκε από τις κυβερνήσεις της Δανίας, των Νήσων Φερόε και της Γροιλανδίας. Το έγγραφο σχέδιο στρατηγικής είναι σαφές σχετικά με την σχέση Δανίας και Γροιλανδίας, αναφορικά με τα κοινά συμφέροντα στην Αρκτική. Η Δανία αποτελεί «γέφυρα» για την Γροιλανδία στην ΕΕ, αφού το 1985 η τοπική κυβέρνηση προχώρησε σε ένα δημοψήφισμα με το οποίο η Γροιλανδία αποχώρησε από την Ευρωπαϊκή Ένωση (στην οποία είχε προσχωρήσει το 1973, μαζί με την Δανία). Μετά την αποχώρηση της Γροιλανδίας από την ΕΕ, της χορηγήθηκε το καθεστώς των υπερπόντιων χωρών και εδαφών (ΥΧΕ). Από τότε, οι σχέσεις μεταξύ της Γροιλανδίας και της ΕΕ παραμένουν τεταμένες, αναφορικά με την εμπορία των προϊΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

όντων της πανίδας της Αρκτικής, την διεθνή πολιτική για το κλίμα και την εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων. Ωστόσο, η ΕΕ έχει αναγνωρίσει την Γροιλανδία ως σημαντικό παίκτη για την Αρκτική, μέσω της πρωτοβουλίας της Γροιλανδίας για Αρκτική συνεργασία το Νοέμβριο του 2008. Το μεγαλύτερο περιουσιακό στοιχείο της Δανίας στην Αρκτική, ωστόσο, είναι τα τεράστια αποθέματα πετρελαίου και φυσικού αερίου στα ανοικτά των ακτών της Γροιλανδίας. Η Γροιλανδία έχει εκδώσει 17 άδειες εξερεύνησης της δυτικής ακτής της σε εταιρείες όπως η Cairn Energy, η Royal Dutch Shell, η Conoco Phillips, η Exxon Mobil, Chevron, Statoil, Petronas και η GDF Suez, καθώς και τις Maersk Oil και DONG Energy. Συνολικά, το USGS εκτιμά ότι η Αρκτική περιέχει περίπου το 30% των μη ανακαλυφθέντων αποθεμάτων φυσικού αερίου στον κόσμο και το 10% του συνόλου των αποθεμάτων πετρελαίου. Παράλληλα, η Δανία επιχειρεί να διατηρήσει τον ηγετικό της ρόλο σε μια σειρά ερευνητικών πεδίων σχετικών με την Αρκτική, ιδίως σε τομείς που ασχολούνται με παγκόσμιες και περιφερειακές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Μάλιστα, το Υπουργείο Επιστήμης, Καινοτομίας και Ανώτατης Εκπαίδευσης της Δανίας προχώρησε στην ίδρυση «Πολικής Γραμματείας» για την Επιστήμη, την Τεχνολογία και την Καινοτομία. Η «Πολική Γραμματεία» θα επωμισθεί τον ρόλο του συνδετικού κρίκου με τις αρμόδιες αρχές και τα ερευνητικά κέντρα. Παράλληλα, το «Φόρουμ για την Αρκτική Έρευνα», υπό την αιγίδα δανικών πανεπιστημίου, θα λειτουργεί ως συντονιστικό όργανο για τους βασικούς παίκτες και τους ενδιαφερόμενους φορείς εντός του πολικού ερευνητικού περιβάλλοντος, σχετικά με την έρευνα για την υγεία, την γεωλογία, την βιολογία, την φυσική και την αρχαιολογία. Το αυξανόμενο ενδιαφέρον γιά την περιοχή της Αρκτικής, έχει οδηγήσει τα κράτη που εμπλέκονται σε έναν νέο «Ψυχρό Πόλεμο», με πολυπολικό χαρακτήρα. Οι ΗΠΑ, ο Καναδάς, η Ρωσσία, η Νορβηγία και η Δανία αποτελούν τους κύριους ανταγωνιστές ενώ στην αρκτική σκακιέρα έχουν προστεθεί η Κίνα, η Ιαπωνία και η Ινδία, χώρες που έχουν θέση παρατηρητή στο Αρκτικό Συμβούλιο. Η στρατηγική της Δανίας στον « Αρκτικό Κύκλο» ως παγκόσμιου παίκτη στην Αρκτική αποσκοπεί στην συμμετοχή της στης αρκτική σκακιέρα, όπου τα «παιγνίδια» ισχύος μεταξύ των εμπλεκόμενων κρατών αναμένεται να προκαλέσουν ραγδαίες και απρόβλεπτες εξελίξεις στην διεθνή σκηνή. 43

Κλιματική αλλαγή και αρκτική ναυσιπλοΐα του Μάριου Νοβακόπουλου

αναζήτηση συντόμων και ασφαλών ναυτικών οδών υπήρξε πρωταρχικός στόχος των απανταχού θαλασσοπόρων, καθ› όλη την διάρκεια της ιστορίας. Σύντομο ταξίδι σημαίνει λιγώτερος χρόνος, λιγώτερα έξοδα, περισσότερα δρομολόγια. Χάριν της εύκολης ναυσιπλοΐας έχουν γίνει πολλοί και αιματηροί πόλεμοι και άπειρα ριψοκίνδυνα θαλασσινά ταξίδια, και έχουν αναληφθεί κυκλώπεια έργα, όπως η διάνοιξη της διώρυγας του Παναμά ή του Σουέζ. Με την παγκοσμιοποίηση και την ραγδαία αύξηση του υπερποντίου εμπορίου, η φορτηγός ναυτιλία διατηρεί και αυξάνει την δεσπόζουσα θέση της στην παγκόσμια οικονομία, συνδέοντας τα πιο απομακρυσμένα μέρη του πλανήτη μας αναμεταξύ τους, μεταφέροντας από πετρέλαιο, διαμάντια και μηχανήματα μέχρι βιβλία, μολύβια και φάρμακα. Ιδιαίτερα δραστήριες είναι οι θαλάσσιες οδοί μεταξύ Ευρώπης και Βορείου Αμερικής (Ατλαντικός ωκεανός) και Ευρώπης και Ανατολικής Ασίας (Μεσόγειος Θάλασσα, Σουέζ, Ερυθρά Θάλασσα, Ινδικός Ωκεανός). Από πολύ παλιά, ιδίως προτού ανοίξουν οι δίοδοι του Σουέζ και του Παναμά, πολλοί εξερευνητές έψαχναν να βρουν το Βόρειο Πέρασμα, την ανοικτή υδάτινη οδό που θα οδηγούσε τα πλοία βορείως της Ρωσσίας και του Καναδά, συντομεύοντας σημαντικά την απόσταση. Με τα μέσα της εποχής κάτι τέτοιο ήταν πολύ δύσκολο, και πολυάριθμες είναι οι ιστορίες γενναίων αλλά ατυχών ναυτικών πληρωμάτων που χάθηκαν στους πάγους της Αρκτικής. Η πρόοδος της τεχνολογίας υπήρξε σημαντική έκτοτε (παγοθραυστικά κ.τλ.) αλλά και πάλι ένα ταξίδι στον

Βόρειο Παγωμένο ωκεανό πάντοτε έμοιαζε επικίνδυνο και ασύμφορο. Τα τελευταία χρόνια, όμως, η κλιματική αλλαγή έχει αρχίσει να αλλάζει τα δεδομένα. Κατ’ αρχήν, μερικές στοιχειώδεις διευκρινήσεις: Αρκτική ουσιαστικά ονομάζεται η περιοχή εντός του Βορείου Πολικού Κύκλου. Πρόκειται κυρίως για θάλασσα (Βόρειος Παγωμένος ωκεανός), αλλά περιλαμβάνει εκτεταμένες περιοχές της Γροιλανδίας, της Σκανδιναβίας, της Ρωσσίας (Σιβηρία), του Καναδά αλλά και των ΗΠΑ (Αλάσκα). Ο Βόρειος Παγωμένος Ωκεανός, λόγω των εξαιρετικά χαμηλών θερμοκρασιών, είναι παγωμένος για ένα μεγάλο μέρος του χρόνου, σε ορισμένα δε σημεία μονίμως. Οι αχανείς εκτάσεις υπό την κάλυψη συμπαγών παγετώνων, τα διάσπαρτα και εξαιρετικά επικίνδυνα παγόβουνα αλλά και τα ακραία καιρικά φαινόμενα κάνουν την ναυσιπλοΐα, ακόμη και περιφερειακά της Αρκτικής, μία αληθινή πρόκληση. Κατά την διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το μέτωπο που είχε ανοίξει στην περιοχή, με βρεταννικές νηοπομπές να πλέουν εντός αρκτικών υδάτων για να παραδώσουν προμήθειες και πολεμοφόδια στην ΕΣΣΔ από βορρά, ήταν από τα πιο δύσκολα και απαιτητικά. Εκτός της μονίμου εχθρικής απειλής (ήταν η μεγάλη «χαρούμενη εποχή» των γερμανικών υποβρυχίων), πλοία και πληρώματα δοκιμάζονταν από το αδυσώπητα παγωμένο κλίμα και τις αντίξοες συνθήκες ναυσιπλοΐας. Τις τελευταίες δεκαετίες, η σταδιακή αύξηση της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη Γη διαμορφώνει ένα περιβάλλον ολοένα και λιγώτερο ευνοϊκό στην συντήΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

φάκελος ρηση των πολιτικών πάγων. Αργά αλλά σταθερά, συρρικνώνεται η μέγιστη επέκταση του παγοκαλύμματος (που κορυφώνεται στα μέσα του χειμώνα, για να ακολουθήσει η φυσική συρρίκνωση το καλοκαίρι, η οποία θα σταματήσει το φθινόπωρο για να ολοκληρωθεί ο κύκλος). Τον χειμώνα του 2015, η παγοκάλυψη του Βορείου Παγωμένου Ωκεανού έφθασε το μέγιστο των 14,54 εκατομμυρίων τετραγωνικών χιλιομέτρων, 1,1 εκατομμύρια τ.χλμ. λιγώτερα από τον μέσο όρο (από το 1979 που ξεκίνησε η δορυφορική παρατήρηση της Αρκτικής). Η μείωση αυτή έχει προκαλέσει οικολογικό συναγερμό, με πλήθος περιβαλλοντικών οργανώσεων και φορέων, όπως η WWF, να προειδοποιούν για απρόβλεπτες δυσμενείς συνέπειες προς τη φύση και τους ανθρώπους. Η μείωση, όμως, του παγοκαλύμματος και οι ηπιώτεροι αρκτικοί χειμώνες σημαίνουν περισσότερο χώρο και χρόνο για ασφαλή ναυσιπλοΐα. Όπως και παλαιά, έτσι και τώρα, εφοπλιστές και ναυτικοί γνωρίζουν πως η αξιοποίηση της Αρκτικής για ταξίδια μπορεί να αποφέρει μείωση των εξόδων. Σε σχέση με την παραδοσιακή διαδρομή από την Ασία προς την Ευρώπη, η αρκτική πορεία διαρκεί δύο εβδομάδες λιγώτερο. Θεωρητικά, αυτό μπορεί να φέρει μία πρωτοφανή επανάσταση στην παγκόσμιο ναυτιλία με σημαντικές γεωπολιτικές προεκτάσεις. Για την ώρα, όμως, οι υπολογισμοί είναι συντηρητικοί. Όντως η αύξηση των πλοίων και των μεταφερομένων εμπορευμάτων αυξάνεται σταθερά τα τελευταία χρόνια και θα αυξηθεί περαιτέρω (46 πλοία και 1,26 εκατ. τόνοι το 2013, 71 πλοία και 1,35 εκατ. τόνοι το 2014), αλλά μέχρι στιγμής η κίνηση δια του Βορειοδυτικού (Καναδάς) και του Βορειοανατολικού περάσματος (Ρωσσία) είναι πολύ μικρή σε σχέση με την παραδοσιακή. Ο καιρός είναι άστατος, η κίνηση και έκταση του πάγου επίσης, συνεπώς υπάρχει μία κάποια αποθάρρυνση από μεγάλες επενδύσεις και ραγδαία αύξηση της ναυσιπλοΐας. Από τα 71 πλοία του 2014, τα 41 μόνο διέσχισαν ολόκληρο τον Αρκτικό κύκλο, και μόλις τα 30 έφεραν φορτίο. Πολλά από αυτά εκτέλεσαν δρομολόγια εντός Ρωσσίας, από το ένα σιβηρικό λιμάνι στο άλλο. Συνηθέστερο φορτίο ήταν τα προϊόντα πετρελαίου (67%). Ανάμεσα στις εταιρίες που έστειλαν πλοία στην διαδρομή αυτή είναι και η Tsakos Columbia Ship Management SA, με έδρα την Αθήνα. Εξαιρετικό ενδιαφέρον για τις προοπτικές ναυσιπλοΐας στην περιοχή έχει δείξει η Ιαπωνία, που ναι μεν δεν είναι χώρα της πολικής περιοχής, αποτεΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

λεί όμως έθνος ναυτικό και νησιωτικό, με γεωγραφική εγγύτητα και πλήθος στρατηγικών συμφερόντων που εξαρτώνται από τις εν βορρά εξελίξεις. Οι αλλαγές αυτές δίνουν μεγάλες προοπτικές ανάπτυξης για τις περιοχές του Αρκτικού κύκλου. Απέραντες εκτάσεις στην περιφέρεια αυτή, απομονωμένες, φτωχές και αραιοκατοικημένες, μπορούν να αλλάξουν ριζικά. Ακόμη και αν η αύξηση της ναυτικής κίνησης και άρα της οικονομικής ανάπτυξης γίνει μεσοπρόθεσμα και όχι στο άμεσο χρονικό διάστημα, μπορούμε να αναμένουμε έναν ολικό μετασχηματισμό. Μικρά λιμάνια θα μετατραπούν σε πολύβουους κόμβους διαμετακομιστικού εμπορίου ή εξαγωγής τοπικών πρώτων υλών, πόλεις θα πολλαπλασιάσουν τον πληθυσμό τους, θα αναπτυχθεί η βιομηχανία και η εξόρυξη. Αυτή η ανάπτυξη όμως μπορεί να έχει και αρνητικές συνέπειες. Η αύξηση της οικονομικής και στρατηγικής σημασίας των αρκτικών περιοχών θα φέρει αυστηρότερο κρατικό έλεγχο, μεγάλης κλίμακας μετανάστευση και ανατροπή των παραδοσιακών κοινωνικών καθεστώτων, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ευημερία και καλή κατάσταση των ήδη περιθωριοποιημένων ιθαγενών πληθυσμών. Ακόμη, λόγω ακριβώς των αντίξοων συνθηκών και της συνεπαγόμενης μειωμένης ανθρώπινης παρουσίας και δραστηριότητας, οι περιοχές είναι ως τώρα σχετικά παρθένες περιβαλλοντικά. Μία απότομη αύξηση του πληθυσμού θα αυξήσει την πίεση στην τοπική χλωρίδα και πανίδα, ιδίως σε σπάνια ζώα που ήδη, ευαίσθητα όντας, υφίστανται προβλήματα από την κλιματική αλλαγή (φώκιες, άρκτοι, κήτη). Όπως και να έχει, η κλιματική αλλαγή φέρνει, για πρώτη φορά στην ιστορία, την Αρκτική στο επίκεντρο της παγκοσμίου πολιτικής. Όσο περνάει ο καιρός, το παγοκάλυμμα μειώνεται, νέες εμπορικές οδοί ανοίγουν, νέα κοιτάσματα φυσικού αερίου και πετρελαίου ανακαλύπτονται στο βυθό και οι μεγάλες δυνάμεις της περιοχής κλιμακώνουν τις διεκδικήσεις τους. Μία Αρκτική ανοικτή στην ανθρώπινη δραστηριότητα έχει εξαιρετικές αναπτυξιακές προοπτικές. Από την άλλη, όμως, μπορεί να εξελιχθεί (αν δεν υπάρξει συνετή διαχείριση) σε μνημείο οικολογικής υποβάθμισης αλλά και νέα εστία γεωπολιτικού ανταγωνισμού, όξυνσης και θερμών επεισοδίων. Επαφίεται στους «Μεγάλους» του κόσμου να δείξουν την πρέπουσα και επωφελή προς πάντες ωριμότητα και νηφαλιότητα, για να τεθούν οι μέλλουσες ενέργειες σε ένα πλαίσιο φιλικό στην ειρήνη, τον άνθρωπο και το περιβάλλον. 45

Η συσσωμάτωση της Αρκτικής στο γεωπολιτικό γίγνεσθαι του Χρήστου Ζιώγα

η Αρκτική

Αρκτική καταλαμβάνει περίπου το ένα έκτο της επιφάνειας του πλανήτη, ήτοι κάτι περισσότερο από 30 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα. Στο κέντρο της εκτείνεται ο Βόρειος Παγωμένος Ωκεανός, με επιφάνεια 14 εκατομμυρίων τετραγωνικών χιλιομέτρων, αντιστοιχώντας περίπου στο ήμισυ της συγκεκριμένης γεωγραφικής περιοχής. Τα όρια της Αρκτικής σύμφωνα με τους επιστήμονες υπολογίζονται με δύο τρόπους, είτε ως η γεωγραφική έκταση που βρίσκεται βορείως του Αρκτικού Κύκλου (βόρειο πλάτος 66°32”), είτε με βάση τις κλιματικές συνθήκες και την αρκτική ισόθερμη γραμμή, δηλαδή τους 10°C κατά τον μήνα Ιούλιο. Στην Αρκτική περιλαμβάνονται περιοχές των Ηνωμένων Πολιτειών στην Αλάσκα, βόρεια τμήματα της καναδικής επικράτειας, της Ρωσσικής Ομοσπονδίας, της Νορβηγίας, της Σουηδίας, της Φινλανδίας, της Ισλανδίας και της Γροιλανδίας, η οποία διοικητικά ανήκει στην Δανία.

το αρκτικό περιβάλλον Η κλιματική αλλαγή των τελευταίων δεκαετιών αποτέλεσε καταλυτικό παράγοντα ως προς την επαύξηση του πολιτικού ενδιαφέροντος για την Αρκτική. Η υπερθέρμανση του πλανήτη (φαινόμενο του θερμοκηπίου) και η συνεπαγόμενη τήξη των πάγων, κυρίως, στο Βόρειο Πόλο, που προκλήθηκε από την αλόγιστη χρήση υδρογονανθράκων, ανέδειξε διακρατικές διαφω46

νίες σχετικά με το μέλλον της Αρκτικής. Αναμφίβολα, όλες οι ενδιαφερόμενες χώρες συναινούν ως προς την ανάγκη προστασίας του αρκτικού περιβάλλοντος, καθώς και των πληθυσμών που διαβιούν στην περιοχή. Οι αναφυόμενες φιλονικίες τους αφορούν, κατά βάσει, την οριοθέτηση των ζωνών κρατικής δικαιοδοσίας και την συνεπαγόμενη εκμετάλλευση του φυσικού πλούτου. Η μείωση του πάγου στην Αρκτική αναμένεται θα επιφέρει ηπιώτερες καιρικές συνθήκες, με συνέπεια η αξιοποίηση των ορυκτών της πόρων να καταστεί οικονομικά συμφέρουσα. Η συγκεκριμένη περιοχή θα καταστεί πλήρως εκμεταλλεύσιμη, ενώ παράλληλα θα εντείνεται η βιομηχανική δραστηριότητα. Παράλληλα, εκτός από τη δυνατότητα εξόρυξης υδρογονανθράκων, αρκετοί διαβλέπουν και την ανάπτυξη της αλιευτικής οικονομίας λόγω των σημαντικών αποθεμάτων θαλάσσιων ειδών. Ταυτόχρονα, οι νέες οδοί ναυσιπλοΐας θα αυξήσουν την εμπορική κίνηση και σπουδαιότητά της, με αποτέλεσμα την άνοδο της πολιτικής σημασίας της περιοχής. Δυστυχώς, απότοκο της ένταξης της Αρκτικής στο διεθνές οικονομικό γίγνεσθαι, θα αποτελέσει η αυξανόμενη μόλυνση της περιοχής, απειλώντας μεγάλο μέρος της πανίδας της.

η γεωπολιτική προσέγγιση Η γεωπολιτική είναι ο κλάδος που εξετάζει την σχέση των διεθνοπολιτικών φαινομένων με τη γεωγραφία. Η συσχέτιση μεταξύ γεωγραφίας και διεθνούς πολιτικής δεν είναι ντετερμινιστική (αιτιοκρατική). Η αιτιώΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

φάκελος δης ή μη σχέση γεωγραφικών και πολιτικών παραγόντων συνιστά άλλωστε και καίριο ζήτημα για την ίδια τη γεωπολιτική θεωρία, καθώς η γεωγραφία δε μπορεί να καθορίσει αποκλειστικά από μόνη της την πολιτική. Μια γεωγραφική περιοχή απόκτα σημασία αν αξιολογηθεί ως σημαντική, λόγω των φυσικών χαρακτηριστικών και των διαθέσιμων πόρων, τουτέστιν με κριτήρια αμιγώς πολιτικά. Πριν λοιπόν υπεισέλθουμε στους γεωπολιτικούς, γεωστρατηγικούς και γεωοικονομικούς παράγοντες που διαμορφώνουν την νεοπαγή κατάσταση στον αρκτικό χώρο, θα ήταν χρήσιμο να αποσαφηνίσουμε τις εν λόγω έννοιες. Γενικά η γεωπολιτική, ως αναλυτικό εργαλείο των διεθνών σχέσεων, μας υποδηλώνει τον τρόπο που συνδέονται, σχετίζονται και αλληλοσυγκρούονται τα χαρακτηριστικά του γήινου, θαλασσίου και εναέριου χώρου, με σκοπό την κατανόηση των κατανομών ισχύος στο διεθνές σύστημα. Η γεωστρατηγική συνδυάζει τη διάδραση των γεωπολιτικών παραγόντων με την έκαστη εθνική στρατηγική. Επίσης, η γεωοικονομία εξετάζει την αλληλεπίδραση του γεωγραφικού περιβάλλοντος με την οικονομική δραστηριότητα, θεωρώντας πως η οικονομία ωθεί σε μονοσήμαντα συνεργασιακά αποτελέσματα. Ο Παναγιώτης Κονδύλης, συνδυάζοντας τις προαναφερθείσες προσεγγίσεις, υποστηρίζει πως: «η γεωγραφία προσφέρει πλεονεκτήματα μόνο σε σχέση με κάποιον άλλον» εισάγοντας την έννοια του γεωπολιτικού δυναμικού, δηλαδή «την ιστορικοοικονομικη παρουσία ενός συλλογικού υποκειμένου, που με την πολιτική και λοιπή δυναμική του “γεμίζει” ορισμένο γεωγραφικό χώρο». Ο όρος «γεωπολιτική» προήλθε από τον Σουηδό γεωγράφο Rudolf Kjellén (Ρούντολφ Κγιέλεν) και συγκρατήθηκε επιστημονικά από τους γερμανούς Friedrich Ratzel (Φρίντριχ Ράτσελ) και Karl Haushofer (Καρλ Χάουσχοφερ). Αμφότεροι απέδιδαν κεφαλαιώδη σημασία στον χώρο που κατέχει ένα κράτος, ως εδαφικό έλεγχο και επέκταση, και τη θέση που καταλαμβάνει στο διεθνές σύστημα, σχετίζοντας άμεσα τα πολιτικά φαινόμενα με τον γεωγραφικό παράγοντα. Η Γερμανία χρησιμοποίησε το συγκεκριμένο επιστημονικό κλάδο για να προσδιορίσει τους εθνικούς της στόχους, που επιδίωξε να πραγματοποιήσει κατά τον Πρώτο και Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αν και οι Γερμανοί θεωρητικοί έθεσαν τις βάσεις της γεωπολιτικής, την επικρατέστερη θεώρηση συνιστά η αγγλοσαξονική ανάλυση της συγκρουσιακής σχέσης μεταξύ ηπειρωτικών και ναυτικών δυνάμεων. Θεμελιωτές της εν λόγω θεώρησης ήταν ο ΑμεριΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

κανός Alfred Mahan (Αλφρεντ Μάχαν), o Βρετανός Harold Mackinder (Χάλφορντ Μακίντερ) και o επίσης Αμερικανός Nicholas Spykman (Νίκολας Σπάικμαν). Η βασική προσέγγιση και των τριών θεωρητικών συμπυκνώνεται στη θέση πως οι ναυτικές δυνάμεις οφείλουν να αποτρέψουν τον έλεγχο της Ευρασίας ή της περιμέτρου της από μία μεγάλη χερσαία δύναμη. Οι αναλύσεις τους επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό την εξωτερική πολιτική των χωρών τους, δηλαδή του Ηνωμένου Βασιλείου και των Ηνωμένων Πολιτειών, και ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες με τη θέση και το ρόλο που διαδραμάτιζαν και διαδραματίζουν, τα εν λόγω κράτη, στο διεθνές σύστημα. Συγκεκριμένα, η Μεγάλη Βρεταννία, παλαιότερα, και οι Ηνωμένες Πολιτείες, μετά το τέλος του τον Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, αντιπροσωπεύουν τις ναυτικές δυνάμεις, οι οποίες στην προσπάθειά τους για παγκόσμια κυριαρχία θα συγκρουστούν με τις ηπειρωτικές δυνάμεις, όπως διαχρονικά τις μετουσίωσαν η Γερμανία, η Ρωσία – Σοβιετική Ένωση και η Κίνα στην σύγχρονη εποχή. Διαπιστώνουμε, επομένως, πως η γεωγραφική θέση ενός κράτους ή μίας περιοχής, αυτή καθ’ εαυτή, έχει μια σχετική σημασία που επηρεάζεται όμως καθοριστικά από τα πολιτικά κριτήρια της εκάστοτε συγκυρίας και φυσικά από την κατανομή ισχύος. Διαπιστώνουμε, επομένως, ότι ο γεωγραφικός παράγων επηρεάζει μερικώς τη δράση ενός κράτους στο περιφερειακό και διεθνές σύστημα. Από την προαναφερθείσα σύντομη παράθεση του ζητήματος συνάγουμε πως αναβαθμίζεται καίρια ο γεωπολιτικός ρόλος της Αρκτικής, η οποία εφάπτεται με την, γεωπολιτικά σημαντική, Ευρασία. Η ευρασιατική περιφέρεια εμπεριέχει το σύνολο των εδαφών της Ευρώπης και της Ασίας και αποτελεί, όπως αναφέρει μεταξύ άλλων και ο Zbigniew Brzezinski (Ζμπίγκνιου Μπρεζίνσκι), το κέντρο της παγκόσμιας ισχύος τα τελευταία τουλάχιστον 500 χρόνια. Όσες δε, αυτοκρατορίες επιδίωξαν να κυριαρχήσουν στο διεθνές γίγνεσθαι έθεταν ως βασικό σκοπό των πολιτικών τους, τον έλεγχο της Ευρασίας. Στον ευρασιατικό χώρο διαβιεί το 75% του παγκόσμιου πληθυσμού, παράγεται το 60% του παγκόσμιου ΑΕΠ και βρίσκεται το 75% των ενεργειακών πόρων του πλανήτη. Η συγκεκριμένη περιοχή χωρίζεται σε τέσσερα τμήματα: α) τον ενδιάμεσο χώρο, που καλύπτεται από την Ρωσσική Ομοσπονδία, β) το δυτικό μέρος που εφάπτεται με την ευρωπαϊκή ήπειρο, γ) το νότιο τμήμα που καλύπτει την κεντρική και νότια Ασία και δ) το ανατολικό που αφορά τον, ολοένα και περισσότερο, ενδιαφέροντα χώρο της νοτιοανατολικής Ασίας. Υπ’ αυτή τη συλλογιστική και όντας στην εποχή 47

της, συνεχώς διευρυνόμενης και διεθνοποιημένης οικονομίας, όπου η ζήτηση πρώτων υλών διαρκώς αυξάνεται, η Αρκτική αποκτά όλο και μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τους όμορους αλλά και ισχυρότερους δρώντες. Το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο και οι λοιποί υδρογονάνθρακες αποτελούν τους απαραίτητους συντελεστές για τη βιομηχανική και οικονομική ανάπτυξη των κρατών. Μεγάλο μέρος των αναγκαίων πόρων, με εξαίρεση τα κοιτάσματα της Βορείου Ευρώπης και Αμερικής βρίσκονται σε περιοχές, που είτε είναι ασταθείς και μαστίζονται από συγκρούσεις όπως η Μέση Ανατολή, είτε ανήκουν σε ευρασιατικές δυνάμεις (Ρωσσία) ή, τέλος, βρίσκονται στον περίγυρο αυτών των κρατών. Βάσει της συγκεκριμένης διεθνοπολιτικής πραγματικότητας, των περιβαλλοντικών αλλαγών και της ραγδαίας τεχνολογικής εξέλιξης προκύπτει ένα αυξημένο ενδιαφέρον για την Αρκτική. Το ερώτημα που αναφύεται συνίσταται στο πως θα λειτουργήσουν τα αρκτικά κράτη τόσο ως προς τα εγγενή ζητήματα που έχουν προκύψει, όσο και με ποιον τρόπο θα ενσωματωθεί η εν λόγω περιοχή στο διεθνές σύστημα.

οι πολιτικές των όμορων κρατών Το τέλος του ψυχρού πολέμου και η κατάρρευση

της Σοβιετικής ‘Ένωσης μείωσε το στρατηγικό ενδιαφέρον για την Αρκτική. Η σταδιακή επανάκαμψη της Ρωσσικής Ομοσπονδίας σε συνδυασμό με τις κλιματικές αλλαγές και τεχνολογικές εξελίξεις αναβάθμισε, εκ νέου, το γεωπολιτικό ενδιαφέρον για την περιοχή. Η Ρωσσία, λόγω γεωγραφικής θέσης, δραστηριοποιούντο, ανέκαθεν, οικονομικά και στρατιωτικά στην περιοχή. Το 2008 η Μόσχα υιοθετεί το κείμενο «θεμελιωδών αρχών πολιτικής της Ρωσικής Ομοσπονδίας στην Αρκτική μέχρι το 2020 αλλά και μεταγενέστερα» αποσκοπώντας σε μεγάλες επενδύσεις στον Αρκτικό Ωκεανό, υπογραμμίζοντας τη στρατηγική σημασία της περιοχής για τα συμφέροντά της. Η παρουσία της στην Αρκτική δεν σχετίζεται μόνο με την ύπαρξη υδρογονανθράκων αλλά και με τις θαλάσσιες οδούς και τα δικαιώματα διέλευσης. Για το Κρεμλίνο το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας αποτελεί τη βάση οριοθέτησης των ζωνών δικαιοδοσίας, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις, θεωρείται, πως δεν καλύπτει επαρκώς τις ιδιαιτερότητες της περιοχής. Η Ρωσσία επιδιώκει να καταστεί κύριος δρων στον Αρκτικό χώρο και να αποτρέψει ενέργειες των όμορων κρατών, που θα περιόριζαν τη θέση και το ρόλο της στην περιοχή. Οι Ηνωμένες Πολιτείες παρατηρώντας το ενεργητικότερη εξωτερική πολιτική της Μόσχας στην Αρκτι-

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

φάκελος κή, υιοθέτησαν, το 2009, κείμενο τιτλοφορούμενο ως: «Πολιτική για την Αρκτική» (Arctic Region Policy,) επιδιώκοντας να ελέγξουν τη δυναμική επανάκαμψη της Ρωσσίας. Βασικό πρόβλημα της αμερικανικής πολιτικής, στη συγκεκριμένη κι όχι μόνο περίπτωση, αποτελεί πως δεν είναι συμβαλλόμενο μέρος του Διεθνούς Δικαίου της Θάλασσας, αποστερούμενες, εξ’ αυτού του γεγονότος, ενός θεσμικού εργαλείου ώστε να περιορίσουν τις ρωσσικές επιδιώξεις. Αναμφίβολα η πολιτική, στρατιωτική και οικονομική τους ισχύς, τους προσφέρει σημαντικότερες δυνατότητες, εξυπηρέτησης των εθνικών τους συμφερόντων. Τα υπόλοιπα αρκτικά κράτη, ήτοι η Δανία (λόγω Γροιλανδίας), η Ισλανδία, ο Καναδάς, η Νορβηγία, η Σουηδία και η Φινλανδία, υιοθέτησαν κατά το μάλλον ή το ήττον, πιο κανονιστικές προσεγγίσεις σχετικά με την Αρκτική. Επιθυμούν, επομένως, την ενδυνάμωση του Αρκτικού Συμβουλίου και του Barents-Euro Arctic Council, ώστε η επίλυση των αρκτικών ζητημάτων να πραγματοποιηθεί, επί τη βάσει του δικαίου της Θάλασσας, στα εν λόγω θεσμικά όργανα. Τα προαναφερθέντα οκτώ κράτη αποτελούν τα μέλη του «Αρκτικού Συμβουλίου» εναλλασσόμενα εκ περιτροπής στην προεδρία, που διαρκεί δύο χρόνια. Παράλληλα, προβλέπεται καθεστώτος παρατηρητών, τρίτων κρατών και διεθνών οργανισμών, για την απόκτηση του οποίου προϋποθέτεται η συναίνεση των υπουργών των κρατών-μελών. Επίσης αναφέρεται ρητά, στο θεσμικό κείμενο, η δυνατότητα αναστολής του καθεστώτος του παρατηρητή και πως ο συγκεκριμένος οργανισμός είναι αναρμόδιος για ζητήματα που άπτονται της στρατιωτικής ασφάλειας. Οι διαφορετικές και αντικρουόμενες αιτιάσεις Ρώσσων, Δανών, Καναδών και Νορβηγών σχετικά με την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας, λόγω φυσικής συνέχειας του ηπειρωτικού τους εδάφους και του υφαλοπλαισίου μεγάλων περιοχών του Αρκτικού Ωκεανού, αποτελεί ένα από τα ακανθώδη ζητήματα της αρκτικής γεωπολιτικής. Η επαναχαρτογράφηση του ωκεανού και οι αξιώσεις των παράκτιων κρατών για επέκταση των εξωτερικών ορίων της υφαλοκρηπίδας τους συνιστά μια πρόκληση για το «Αρκτικό Συμβούλιο» και παράγοντα προστριβών μεταξύ των πλησιόχωρων κρατών. Η σχετική αδιαφορία που χαρακτήριζε την παρελθούσα πολιτική των όμορων κρατών για την περιοχή της Αρκτικής, έδωσε τη θέση της σ’ ένα αυξανόμενο γεωπολιτικό ενδιαφέρον. Η υπερθέρμανση του πλανήτη και η ραγδαία τεχνολογική πρόοδος εντάσσουν την Αρκτική στο διεθνές γίγνεσθαι κυρίως με όρους ανταγωΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

νισμού, παρά συνεννόησης, όπως αρκετοί διατείνονται θεωρώντας παρωχημένες τις γεωστρατηγικές έριδες.

η κριτική γεωπολιτική ανάλυση στην περίπτωση της Αρκτικής Η περίπτωση της Αρκτικής συνιστά μια ενδιαφέρουσα περιπτωσιολογική μελέτη και για την κριτική γεωπολιτική ανάλυση. Η εν λόγω θεώρηση αξιώνει έναν αναστοχασμό όσον αφορά τον τρόπο που σχετίζονται η γεωγραφία και η πολιτική. Η συγκεκριμένη προσέγγιση τοποθετείται κριτικά έναντι των κυριάρχων γεωπολιτικών θεωρήσεων, εντάσσοντάς τες στo πλαίσιο της κοινωνικής αναπαραγωγής των σχέσεων ισχύος στην πολιτική και την οικονομία. Πιο συγκεκριμένα, δεν εστιάζει στους διάφορους κρατικούς δρώντες, στα σύνορα και τους εδαφικούς διακανονισμούς, θεωρώντας τους ως δεδομένους, αλλά στον τρόπο και τις διαδικασίες που αυτοί σχηματοποιούνται. Ακολούθως και συναφώς, επιδιώκει να αποδημήσει την αντικειμενικότητα της παραδοσιακής γεωπολιτικής, αμφισβητώντας τις σχέσεις ισχύος στις γεωπολιτικές πρακτικές των κρατών. Για τους θεωρητικούς της κριτικής προσέγγισης των διεθνών σχέσεων, η κλασική γεωπολιτική συμπλέει με τον πολιτικό ρεαλισμό, διαφέροντας στο ότι χρησιμοποιεί τη γεωγραφία ως το διακριτό στοιχείο, που συμβάλλει στην εννοιολόγηση της εξωτερικής πολιτικής και πρακτικής. Για την κλασσική γεωπολιτική ανάλυση οι υπάρχουσες δομές, γνώσης και εξουσίας, θεωρούνται δεδομένες και λειτουργώντας εντός αυτών επιδιώκει να διαδραματίσει συμβουλευτικό ρόλο στην πολιτική δράση. Σε αντίθεση με την κλασική γεωπολιτική, η κριτική γεωπολιτική επιχειρεί να θέσει τις υπάρχουσες δομές υπό αμφισβήτηση και να εξαλείψει τα στοιχεία, που αναπαράγουν την υπάρχουσα πολιτική πραγματικότητα, φανερώνοντας τις σχέσεις ισχύος, οι οποίες έχουν εισχωρήσει και στο γνωστικό πεδίο της γεωπολιτικής. Η βασική μεθοδολογική προσέγγιση της κριτικής θεωρίας και στον κλάδο της γεωπολιτικής είναι η ερμηνεία της πρακτικής, ώστε να γίνει αντιληπτός ο τρόπος που ο μηχανισμός της εκάστοτε εξουσίας χρησιμοποιεί την επιστημονική γνώση ως αλήθεια, ώστε να αναπαραχθεί. Μέσω της συγκεκριμένης διαδικασίας επέρχεται η επιστημονική χειραφέτηση των γνωστικών πεδίων, προξενώντας δυσλειτουργίες στην άσκηση της εξουσίας και αναδεικνύοντας νέες προοπτικές στη πολιτική, που διαφορετικά θα έμεναν στην αφάνεια. 49

Μια συνολική εικόνα της κριτικής γεωπολιτικής, περιγράφεται ως ένα τρόπο αντίστασης στην αντιμετώπιση της γεωγραφίας ως της αλήθειας του ισχυρού κράτους, που την χρησιμοποιεί ως εργαλείο άσκησης της στρατιωτικής του δράσης. Η κριτική γεωπολιτική συνιστά μια αξίωση αλλαγής της εικόνας και χρήσης της γεωγραφίας, πέραν από τις κυρίαρχες πρακτικές των ισχυρών κρατών. Έναν διαφορετικό τρόπο αντίληψης της γραφής του χώρου ώστε να γίνει εφικτή η δυνατότητα αλλαγής του. Εν αντιθέσει με τις ανελαστικές προσεγγίσεις της κλασσικής γεωπολιτικής, που αναδεικνύει πρωτίστως στους γεωγραφικούς παράγοντες για την κατανόηση της διεθνοπολιτικής πραγματικότητας, ευνοώντας κατά βάσει τις νεορεαλιστικές θεωρήσεις, η κριτική γεωπολιτική διεισδύει στην αναζήτηση των βαθύτερων αιτιών των τεκταινόμενων και των επιδιώξεων σε μια περιοχή, όπως είναι η Αρκτική. Η μέχρι τώρα πρακτική στην Αρκτική δεν επαληθεύει τις προβλέψεις των κριτικών προσεγγίσεων της γεωπολιτικής. Η ένταξη της εν λόγω περιοχής στο διεθνές σύστημα πραγματοποιείται με όρους realpolitik κι όχι ως ένα πεδίο αμοιβαίας συνεργασίας, σε μία επιβαρυμένη περιβαλλοντικά περιφέρεια, που σύμφωνα με ορισμένες αντιλήψεις θα συνέτεινε μονοσήμαντα προς τη συνεργασία. Μια διαφοροποιημένη κατάσταση που θα τροφοδοτούσε κι έναν γενικότερο αναστοχασμό του διεθνούς γίγνεσθαι.

συμπέρασμα Εν κατακλείδι, η περίπτωση της Αρκτικής συνιστά μια ενδιαφέρουσα περιπτωσιολογική μελέτη τόσο έναντι του γεωπολιτικού ντετερμινισμού, όσο και της κριτικής γεωπολιτικής. Η Αρκτική απέκτησε ενδιαφέρον επειδή τα κράτη το αποφάσισαν, όχι αυθύπαρκτα, όταν οι εξελίξεις δημιούργησαν τις δυνατότητες και τα κίνητρα. Άπαξ και στην Αρκτική υπάρχουν φυσικοί πόροι, η εκμετάλλευση των οποίων δύναται να διαφοροποιήσει την κατανομή ισχύος, στο περιφερειακό και κατ’ επέκταση και στο διεθνές σύστημα, τα κράτη δραστηριοποιούνται, έτσι ώστε να μεγιστοποιήσουν το συμφέροντος ή κατ΄ ελάχιστον να αποτρέψουν έναν μη επωφελή διακανονισμό. Αναμφισβήτητα το περιβαλλοντικό ζήτημα έχει οικουμενική διάσταση, αλλά και στην περίπτωση της Αρκτικής εναρμονίζεται με τις πολιτικές αναγκαιότητες και στοχεύσεις των κρατών. Η ανακάλυψη κοιτα-

σμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου στην Αρκτική, όπως και στη Μέση Ανατολή, δεν σηματοδοτεί, ipso facto, την ειρηνική της ενσωμάτωση στο διεθνές σύστημα. Και σ΄αυτή την περίπτωση η γεωοικονομία είναι άμεσα συνυφασμένη με την γεωπολιτική, αποτελώντας παρακολούθημά της. Η τεχνολογική πρόοδος, προσφέροντας διευρυμένες δυνατότητες εξόρυξης των φυσικών πόρων, συντείνει στον ανταγωνισμό των αρκτικών κρατών για την νομή τους, δίχως όμως να είναι υπεύθυνη για τυχόν ανεπιθύμητες συνέπειες. Εν γένει η τεχνολογία είναι ουδέτερη, ο τρόπος χρήσης της έγκειται στις αποφάσεις των πολιτικών υποκειμένων. Τέλος διάφορες κριτικές προσεγγίσεις, μάλλον, βιάστηκαν να θεωρήσουν πως η περίπτωση της Αρκτικής θα διαφοροποιήσει τον τρόπο που λειτουργούν τα κράτη στο διεθνές σύστημα. Χρήσιμο θα ήταν να εγκύψουν ξανά και με μεγαλύτερη προσοχή στα ζητήματα που αποτελούν το κεντρικό πεδίο της διεθνοπολιτικής πραγματικότητας και να αναστοχάστουν πρώτα οι ίδιοι για τις προσδιοριστικές τους θέσεις, αξιώνοντας αυτάρεσκα για το πώς πρέπει οι άνθρωποι και τα κράτη να δρουν. Το εντονότερο ενδιαφέρον για την Αρκτική σηματοδοτεί τη διεύρυνση προς Βορρά του γεωπολιτικού ανταγωνισμού μεταξύ των κρατών και δη των μεγάλων δυνάμεων. Υπό αυτό το πρίσμα οδηγούμαστε στην προέκταση της ευρασιατικής μάζας προς το Βορρά και την σταδιακή ενσωμάτωση της Αρκτικής στο γεωπολιτικό γίγνεσθαι. Βεβαίως, το ενδιαφέρον από μόνο του δεν αρκεί για να οδηγήσει σε αντιπαράθεση των εμπλεκομένων μερών˙ ιδιαίτερα δε τα λιγότερα ισχυρά αρκτικά κράτη επιδιώκουν περισσότερο τη συνεργασία, παρά την αντιπαράθεση. Στόχευση των δυτικών κρατών είναι να περιοριστεί η δικαιοδοσία και κατά συνέπεια και ο ρόλος της Ρωσσίας και δευτερευόντως να καθορίσουν τις μεταξύ τους αρμοδιότητες. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, προφανώς, θα πρωταγωνιστήσουν στη συγκεκριμένη πολιτική. Η ρωσσική εμπλοκή και η αμερικανική παρουσία δημιουργούν μεταξύ των δυτικών κρατών μια κοινότητα συμφερόντων, γεγονός που θα οδηγήσει σε μία, κατά το μάλλον ή το ήττον, κοινή στάση έναντι της Μόσχας. Ο τελικός διακανονισμός, όταν πραγματοποιηθεί, θα αφορά και το ζήτημα της κατανομής των φυσικών πόρων. Εκ των πραγμάτων λοιπόν, θα επηρεάσει τον περιφερειακό και διεθνή καταμερισμό ισχύος, ως μια πτυχή του ευρύτερου αμερικανορωσικού ανταγωνισμού.

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

επιστημονικά νέα ειδώλιο με σύμβολα k Χάλκινο στην Γραμμική Β΄ αποδεικνύει την

ανάπτυξη της μικροτεχνολογίας κατά την Μυκηναϊκή περίοδο

ην ανάπτυξη της μικροτεχνολογίας κατά την Μυκηναϊκή περίοδο σε τέτοιον βαθμό, ώστε να αποτυπώνονται σύμβολα σε επιφάνειες μεγέθους φακής, κατέδειξε η μελέτη ενός μικρού ειδωλίου, του μοναδικού που έχει βρεθεί έως σήμερα με χαραγμένα πάνω του σύμβολα της Γραμμικής Β΄. Πρόκειται για ένα χάλκινο μικρό ταυροειδές ειδώλιο, που φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου και τοποθετείται χρονικά στην Μυκηναϊκή περίοδο. Το ειδώλιο ανακαλύφθηκε το 1903 στην Αγία Τριάδα, κοντά στην Πλατεία των Ιερών (Piazzale dei Sacelli). Το 2010, η τότε διευθύντρια του Μουσείου Αθανασία Κάντα προχώρησε σε ευρεία εξέταση και ψηφιακή αποτύπωση παλαιών ευρημάτων και προχώρησε σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Ηλεκτρονικής Δομής και Λέιζερ του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας, με στόχο την φωτογράφηση με πολυφασματική ανάλυση του μικρού ειδωλίου. Το ειδώλιο έχει ύψος 4,6 εκατοστά και συνολικό μήκος σώματος 6,5 εκατοστά. Στην μέση του μετώπου του ταυροειδούς και σε μια κοιλότητα με διάμετρο μόλις 3,4 χιλιοστά, παρατηρείται χρυσός δίσκος, που κάνει το ειδώλιο να ξεχωρίζει από άλλα παρόμοια που έχουν βρεθεί στην Κρήτη. Στην χρυσή αυτή επιφάνεια του ειδωλίου, μεγέθους όσο μία φακή, παρατηρήθηκαν χαραγμένα δύο σύμβολα γραφής Γραμμικής Β΄ από πιθανόν τέσσερα που υπήρχαν συνολικά. Ο λόγος που διακρίνονται μόλις τα δύο σύμβολα είναι ότι, σε κάποια φάση, υπήρξε μια προσπάθεια καθαρισμού της χρυσής επιφάνειας, για να γυαλιστεί ο χρυσός δίσκος, προσπάθεια που είχε ως αποτέλεσμα την εξάλειψη των δυο σημείων. Αυτό πιθανόν να οφείλεται σε διαδικασίες συντήρησης στις πρώτες ημέρες της Κρητικής αρχαιολογίας. Η λέξη που πιθανόν έχει γραφτεί είναι «τιμαήεις» (τι-μα-Fη-Fεις) και είναι πιθανόν σχετική με το αφιερωματικό ειδώλιο. Στον Όμηρο υπάρχει ο τύπος τιμήεις και τιμήεσσα, δηλώνοντας τον αξιότιμο, τον σεβαστό ή το πολύτιμο «χρυσό δώρο». Το ερώτημα που προέκυψε για τους ερευνητές είναι με ποιά τεχνολογία μπορούσαν, τον 14ο αιώνα π.Χ., να αποτυπώσουν σε επιφάνεια μεγέθους όσο μία φακή τέσσερα συλλαβικά σύμβολα της Γραμμικής Β. Ο τρόπος γραφής, στην μικρή χρυσή επιφάνεια, τεσσάρων συλλαβικών συμβόλων δείχνει μεγάλη επιδεξιότητα. Αυτή η πραγματικά μικροσκοπική καταγραφή ακολουθεί την μικρογραφική παράδοση που είναι εμφανής στη σφραγιδογλυφία. Σημειώνεται ότι παρόμοια ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

τεχνολογία γραφής έχει παρατηρηθεί σε μια ασημένια περόνη από τον θολωτό τάφο 2 στο Φουρνί των Αρχανών, Μινωϊκής περιόδου, όπου τα ύψη των μικρότερων συλλαβογραμμάτων είναι 2,0 χιλιοστά. Στην περίπτωση, όμως, του ειδωλίου, τα συλλαβογράμματα είναι ακόμη μικρότερα, μόλις 1,4 χιλιοστά. Το πλάτος τους είναι μόλις 0,2 χιλιοστά, ενώ το πάχος χάραξης των γραμμών των συλλαβογραμμάτων είναι περίπου 0,01-0,025 χιλιοστά. Όπως επισημαίνει ο ερευνητής Αιγαιακών Γραφών δρ. Μηνάς Τσικριτσής, «με την πολυφασματική ανάλυση φωτογράφησης μπορέσαμε να δούμε και το τρίτο συλλαβόγραμμα με αξία Fe. Tα προαναφερθέντα στοιχεία επιβεβαιώνουν ότι ο χαράκτης των συμβόλων σίγουρα χρησιμοποίησε ισχυρό μεγεθυντικό φακό. Το δεύτερο ενδιαφέρον ερώτημα που δημιουργείται είναι τι είδους βελόνα χάραξης, ή σμίλης, χρησιμοποιήθηκε που θα μπορούσε να χαράξει σε πάχος γραμμής 0.01 του χιλιοστού. Τα ίχνη ανάπτυξης αυτής της μικροτεχνολογίας, που είναι μοναδική στον τότε κόσμο, όπως και η ύπαρξη του Μινωϊκού υπολογιστή πρόβλεψης εκλείψεων του Παλαιοκάστρου, είναι σημαντικά ευρήματα, που μας προβληματίζουν και πιθανόν επιβεβαιώνουν την κατάκτηση γνώσεων και πολλαπλών δεξιοτήτων στο Κρητομυκηναϊκό Πολιτισμό». Ενδιαφέρον αποτελεί και το γεγονός ότι η επιγραφή αυτή πρέπει να θεωρηθεί η πρώτη της Γραμμικής Β που βρέθηκε σε χρυσό αφιέρωμα. Οι επιγραφές σε χαλκό, ασήμι και χρυσό είναι συνηθισμένες μόνον σε Γραμμική Α. Παρά τα χιλιάδες κείμενα που έχουν λογιστικό, εμπορικό και διοικητικό χαρακτήρα, στην Γραμμική Β΄ δεν είχαν βρεθεί έως τώρα κείμενα σε αφιερώματα μεταλλικά.

χάπια που έφτιαχναν k Ανέλυσαν οι γιατροί στην αρχαία Ελλάδα Α

μερικανοί αρχαιοβοτανολόγοι μπόρεσαν για πρώτη φορά να μελετήσουν και να αναλύσουν το περιεχόμενο χαπιών που έφτιαχναν οι γιατροί στην αρχαία Ελλάδα και τα οποία ανακαλύφθηκαν προ 20ετίας, σε ένα ναυάγιο ελληνικού πλοίου στα ανοιχτά της Τοσκάνης. Το πλοίο, από ξύλο καρυδιάς, το οποίο ναυάγησε το 130 π.Χ., μετέφερε υαλικά από την Συρία και φάρμακα, που τα περισσότερα δεν είχαν καθόλου υγρανθεί από το νερό. Οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν το ναυάγιο το 1989, αλλά μόλις τώρα κατέστη δυνατόν να ανακοινωθεί η μελέτη των φαρμακευτικών σκευασμάτων που αυτό περιείχε. Οι αναλύσεις DNA έδειξαν ότι κάθε χάπι ήταν ένα μείγμα από τουλάχιστον δέκα διαφορετικά εκχυλίσματα φυτών, όπως ο ιβίσκος και το σέλινο. 51

επιστημονικά νέα «Για πρώτη φορά έχουμε, πια, φυσικά στοιχεία όσων περιέχονται στα γραπτά των αρχαίων Ελλήνων γιατρών Διοσκουρίδη και Γαληνού», δήλωσε ο Αλέν Τουγουέϊντ του Εθνικού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Ινστιτούτου Σμιθσόνιαν στην Ουάσιγκτων, σύμφωνα με το New Scientist. Η ανάλυση του DNA έγινε από τον Ρόμπερτ Φλάϊσερ του Εθνικού Ζωολογικού πάρκου του Σμιθσόνιαν, ο οποίος συνέκρινε τις γενετικές αλληλουχίες που βρήκε σε δύο χάπια, με την γενετική βάση φυτών Gen Bank που διαθέτουν τα Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας των ΗΠΑ. Με τον τρόπο αυτόν, μπόρεσε να εντοπίσει μέσα στα χάπια ίχνη από καρότο, ραπανάκι, σέλινο, άγριο κρεμμύδι, βαλανίδια, λάχανο, ήμερο τριφύλλι, αχίλλεια κ.ά. Ακόμα εντόπισε ιβίσκο, που πιθανώς είχε εισαχθεί από την Ανατολική Ασία, την Ινδία ή την Αιθιοπία. Σύμφωνα με τον Φλάϊσερ, τα περισσότερα από τα παραπάνω φυτά χρησιμοποιούνταν από τους αρχαίους για να θεραπεύουν τους αρρώστους. Η αχίλλεια π.χ. σταματούσε την αιμορραγία κάποιου τραύματος. Ο Πεδάνιος Διοσκουρίδης, ιατρός και βοτανολόγος (πρόδρομος των φαρμακοποιών), κατά τον 1ο αιώνα μ.Χ., περιέγραφε στα κείμενά του το καρότο ως πανάκεια για πολλά προβλήματα υγείας, θεωρώντας, για παράδειγμα, ότι αν κανείς το έχει φάει προκαταβολικά, δεν τον βλάπτουν τα ερπετά, ενώ παράλληλα βοηθά στην σύλληψη παιδιού. Η ανάλυση των αρχαίων παρασκευασμάτων-χαπιών, εκτός από τις νέες πληροφορίες, έχει δημιουργήσει και νέα μυστήρια για τους αρχαιοβοτανολόγους. Η μελέτη του DNA δείχνει ότι τα χάπια πιθανότατα περιείχαν και ηλίανθους, ένα φυτό που οι επιστήμονες ως τώρα πίστευαν ότι δεν υπήρχε στον «παλαιό κόσμο», πριν οι Ευρωπαίοι το ανακαλύψουν στην Αμερική. Αν το εύρημα επιβεβαιωθεί, οι βοτανολόγοι θα πρέπει να αναθεωρήσουν την παραδοσιακή ιστορία του φυτού και την παγκόσμια διασπορά του, όπως δήλωσε ο Τουγουέϊντ. Τα βότανα και τα φάρμακα που περιγράφουν στα κείμενά τους ο Γαληνός και ο Διοσκουρίδης, έχουν συχνά θεωρηθεί ως «κομπογιαννίτικα» και αναποτελεσματικά. Τώρα, οι αρχαιοβοτανολόγοι σκοπεύουν να λύσουν την επιστημονική διαμάχη γύρω από την θεραπευτική αξία των αρχαίων παρασκευασμάτων, μελετώντας κατά πόσον τα φυτικά εκχυλίσματα που βρέθηκαν στα χάπια μπορούν να θεραπεύσουν ασθένειες. Ο Τουγουέϊντ θέλει να βρει τις ακριβείς μετρήσεις που έκαναν οι αρχαίοι Έλληνες γιατροί για να παρασκευάσουν τα χάπια τους. Οι αναλύσεις της αμερικανικής ερευνητικής ομάδας παρουσιάστηκαν στο 4ο Διεθνές Συμπόσιο Βιομοριακής Αρχαιολογίας, που έγινε στην Κοπεγχάγη της Δανίας. 52

Νέες πινακίδες Γραμμικής Β΄ βρέθηκαν στο Μυκηναϊκό ανάκτορο της Λακωνίας

ς το «πολυτιμώτερο εύρημά τους» χαρακτηρίζουν τις πήλινες πινακίδες με Γραμμική Β΄ οι αρχαιολόγοι της ανασκαφής στον Άγιο Βασίλειο Λακωνίας. Οι πινακίδες διασώθηκαν από προϊστορική πυρκαϊά, ενώ οι περισσότερες, έστω και αποσπασματικές, διαβάζονται. Η έρευνα πραγματοποιείται υπό την αιγίδα της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, υπό την διεύθυνση της επίτιμης εφόρου αρχαιοτήτων Αδαμαντίας Βασιλογάμβρου και με την συμμετοχή πολυάριθμης διεπιστημονικής ομάδας. «Οι πινακίδες διαβάζονται αλλά είναι αποσπασματικές. Κάνουμε μια πρώτη μεταγραφή και μελέτη σε όσες σώζουν πληρέστερα κείμενα. Δεδομένου ότι η έρευνα στον χώρο του αρχείου βρίσκεται σε αρχικό στάδιο (προχωρεί πολύ αργά λόγω της φύσης του αρχαιολογικού στρώματος), είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα βρεθούν περισσότερες και πολύ πιθανόν να συμπληρωθούν κάποιες που ήδη έχουμε. Το ιδιαίτερα ενδιαφέρον και σημαντικό στοιχείο είναι ότι, στον χώρο που έχουμε μέχρι τώρα ανασκάψει στον Άγιο Βασίλειο, η κύρια αρχιτεκτονική φάση ανήκει στον πρώτο ανακτορικό αιώνα, τον 14 αι. π.Χ., στον οποίο χρονολογείται και το αρχείο, είναι δηλαδή παλαιότερο από της Πύλου, κατά τουλάχιστον έναν αιώνα», ανέφερε η κ. Βασιλογάμβρου. Τείχη μέχρι στιγμής δεν έχουν βρεθεί. «Είναι πιθανόν να μην υπήρχαν», αναφέρει η ίδια, ενώ για τις ομοιότητες και διαφορές του Αγίου Βασιλείου με άλλα ανακτορικά κέντρα σημείωσε πως πρόκειται για «ένα κρίσιμο ερώτημα, το οποίο δεν μπορεί να απαντηθεί οριστικά και με λίγες λέξεις. Οπωσδήποτε υπάρχουν διαφορές και ομοιότητες, στον βαθμό που τις έχουμε διαγνώσει στην παρούσα φάση της ανασκαφής, αλλά κάθε απάντηση που έχουμε, ή νομίζουμε ότι έχουμε, θέτει και νέα ερωτήματα». Και τα θραύσματα τοιχογραφιών; «Μέχρι στιγμής, δεν έχουν βρεθεί τοιχογραφίες σε σχέση με τοίχους, αλλά σε χώρους απόρριψης υλικών και στην επίχωση ενός κτιρίου. Έχει βρεθεί μεγάλη ποσότητα θραυσμάτων που φέρουν χαρακτηριστικά μοτίβα, όπως σπείρες, ρόδακες, οδοντωτό, το βραχώδες, αλλά και μερικά με αποσπασματικές μορφές ανθρώπων και ζώων και φανταστικών πλασμάτων, όπως ο φτερωτός γρύπας. Έχει γίνει μια προκαταρκτική μελέτη, ενώ η συστηματική θα αποτελέσει αντικείμενο ειδικού ερευνητικού προγράμματος», εξηγεί. Ο λόφος του Αγίου Βασιλείου, κοντά στο Ξηροκάμπι Λακωνίας, αποκαλύπτει σταδιακά ένα μυκηναϊκό ανάκτορο, που έρχεται στο φως με εντυπωσιακά κατάλοιπα χτισμένα περιμετρικά μιας μεγάλης κεντρικής αυλής και διακοσμημένα με τοιχογραφίες. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

επιστημονικά νέα

Αρχαιολόγοι στην Πύλο: «Ξύπνησαν» τον Έλληνα πολεμιστή μετά από 3.500 χρόνια...

νας πολεμιστής, θαμμένος κάτω από το χώμα για 3.500 χρόνια, ήρθε στο φως από την σκαπάνη των σπουδαίων Αμερικανών αρχαιολόγων Jack L. Davis και της συζύγου του Sharon R. Stocker. Η ομάδα του Πανεπιστημίου του Cincinnati αναζητούσε στην Πύλο σπίτια ή ίσως ναούς της Μυκηναϊκής εποχής, πριν «ξυπνήσει» τον πολεμιστή, ο οποίος έγινε το «κλειδί», όπως λένε, για την σύνδεση του Μυκηναϊκού με τον Μινωικό πολιτισμό. Ο Jack L. Davis, ο οποίος μάλιστα μιλάει άπταιστα Ελληνικά μιας και βρίσκεται στη χώρα μας τα τελευταία 25 χρόνια, χάρις στην επιμονή του και την αγάπη του για την ελληνική αρχαιότητα κατάφερε να φτάσει στην «άκρη του νήματος», ώστε να συνδέσουμε το «παζλ» της Υστεροελλαδικής Περιόδου του 1.500 π.Χ. Όπως λέει ο ίδιος, σίγουρα αυτή ήταν μέχρι στιγμής η μεγαλύτερη ανακάλυψη της ζωής του. Στο δάπεδο του τάφου, που είχε διαστάσεις 2,44 μ. μήκος, 1,52 μ. βάθος και 1,22 μ. πλάτος, βρέθηκε σε στάση εκτάδην ο σκελετός ενός ενήλικα άνδρα ηλικίας 30-35 ετών, τοποθετημένου σε ξύλινο φέρετρο. «Ήταν κάποιος πολύ σημαντικός άνθρωπος, σίγουρα ένας αρχηγός πολεμιστής ή ένας ιερέας ή και τα δύο. Στην εποχή πριν από την Γραμμική Β΄ δεν έχουμε γραπτά κείμενα. Έχουμε μόνον τα στοιχεία που μας δίνουν οι ανασκαφές. Δεν έχουμε ιδέα όμως ποιος ήταν! Δεν γνωρίζουμε την ταυτότητά του», εξηγεί ο κ. Davis. «Αυτός ο τάφος μπορεί να είναι μία “πύλη” δύο πολιτισμών γιατί περιέχει πάρα πολλά κτερίσματα μινωϊκής καταγωγής», επισημαίνει ο κ. Davis, καθώς οι επιρροές του Μυκηναϊκού πολιτισμού από τον Μινωϊκό είναι κάτι που γίνεται εμφανές στον τάφο. «Όχι μόνον η ποσότητα και η ποιότητα της επεξεργασίας των κτερισμάτων είναι εντυπωσιακή. Φαίνεται ξεκάθαρα, κατά την γνώμη μου, από τα αντικείμενα. Αυτοί που έμειναν τα πρώϊμα χρόνια της Μυκηναϊκής εποχής στην περιοχή, μιμούνται τους Μίνωες. Είναι τα πρώϊμα μυκηναϊκά χρόνια, είναι η εποχή που δημιουργείται ο Μυκηναϊκός πολιτισμός και δημιουργείται με επιρροές από την Μινωϊκή τεχνοτροπία». «Η εικονογραφία των κτερισμάτων επίσης είναι ένα θαύμα. Προσανατολίζεται και αυτή προς την Κρήτη, προς τον Μινωϊκό πολιτισμό, εκεί βρίσκουμε σύμβολα όπως ο γρύπας, ο ήλιος και ο μινωϊκός δαίμονας, συμβολισμοί που με το πέρασμα του χρόνου υιοθετούν και ενσωματώνουν οι Μυκηναίοι στο δικό τους σύστημα πίστης», προσθέτει ο Αμερικανός αρχαιολόγος. Όπλα βρέθηκαν στην αριστερή πλευρά του και στο ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

ύψος των ποδιών, κοσμήματα στην δεξιά πλευρά, ενώ, κοντά στον λαιμό, μια μοναδική και θαυμάσια διατηρημένη χρυσή αλυσσίδα και χρυσά κύπελλα είχαν αποτεθεί επάνω στο στήθος και στο στομάχι του νεκρού. Στην δεξιά πλευρά του σκελετού και γύρω από το κεφάλι, βρέθηκαν πάνω από 1000 ψήφοι από ημιπολύτιμους λίθους - κορναλίνη, αμέθυστος, αχάτης και χρυσός, περισσότεροι από 50 σφραγιδόλιθοι στην επιφάνεια των οποίων απεικονίζονται θεές, ταύροι με ακροβάτες πιασμένους από τα κέρατά τους καθώς και άλλες δυσερμήνευτες σκηνές. Επίσης, 4 χρυσά σφραγιστικά δακτυλίδια, προσωπικά αντικείμενα κύρους, με εγχάρακτες μινωϊκές παραστάσεις. Στα πόδια του νεκρού, βρέθηκε ελεφαντοστέϊνο πλακίδιο με απεικόνιση φτερωτού γρύπα και δίπλα του χάλκινος καθρέπτης με ελεφαντοστέϊνη λαβή.

μία από τις k Ναύκρατις: μεγαλύτερες ελληνικές πόλεις

της Αιγύπτου ήρθε στο φως μετά από πολυετή έρευνα

πό τις αρχές του 19ου αιώνα, οι ερευνητές του Βρεταννικού Μουσείου είχαν βρει μια βυθισμένη πόλη στο Δέλτα του Νείλου, ωστόσο μόλις τώρα συνειδητοποίησαν ότι ήταν το γνωστό μεγάλο εμπορικό κέντρο της εποχής του. Όπως αναφέρει η εφημερίδα The Guardian, πρόκειται για την ελληνική πόλη Ναύκρατις, ένα εμπορικό κέντρο στην Μεσόγειο τόσο σημαντικό, που εθεωρείτο ως το Χονγκ Κονγκ της εποχής του. Η πρώτη αναφορά στην πόλη έγινε από τον Ηρόδοτο τον 5ο αιώνα π.Χ., ενώ ο πρώτος που την ανακάλυψε ήταν ο Βρεταννός αρχαιολόγος Σερ Φλάντερς Πέτρι, το 1884. Αν και οι εκσκαφές ξεκίνησαν αμέσως μετά την ανακάλυψη, μόλις τώρα οι αρχαιολόγοι διαπίστωσαν την εμπορική σημασία της πόλης. Συγκεκριμένα, οι ερευνητές ανακάλυψαν πάνω από 10.000 εκθέματα, μεταξύ των οποίων ξύλο από ελληνικά πλοία και άλλα αντικείμενα σχετικά με την ναυτιλία, καθώς, όπως υποδεικνύει και το όνομα της πόλης, επρόκειτο για ένα πολυσύχναστο λιμάνι. Εκτός από εμπορικό κέντρο, υπάρχουν στοιχεία ότι η πόλη είχε διώροφα κτίρια, και μάλιστα οι δομές που έχουν διασωθεί δείχνουν ότι στην πόλη υπήρχαν διαμερίσματα, ύψους έως και έξι ορόφων. «Φανταστείτε ένα πετρόχτιστο Μανχάταν με ψηλά κτίρια, όπως μια κοσμοπολίτικη πόλη», υποστηρίζει ο αρχαιολόγος του Βρεταννικού Μουσείου Ρος Τόμας. Τα εκθέματα από την αρχαία πόλη εκτίθενται από τον Μάϊο του 2016 στο Βρεταννικό Μουσείο. 53

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Τίτλοι τέλους

H Ελληνική Δημοκρατία σε βαθειά θεσμική κρίση Οἱ γὰρ κατ’ ἐκεῖνον τὸν χρόνον τὴν πόλιν διοικοῦντες κατεστράφησαν πολιτείαν οὐκ ὀνόματι μὲν τῷ κοινοτάτῳ καὶ πραοτάτῳ προσαγορευομένην, ἐπὶ δὲ τῶν πράξεων οὐ τοιαύτην τοῖς ἐντυγχάνουσι φαινομένην, οὐδ’ ἣ τοῦτον τὸν τρόπον ἐπαίδευε τοὺς πολίτας ὥσθ’ ἡγεῖσθαι τὴν μὲν ἀκολασίαν δημοκρατίαν, τὴν δὲ παρανομίαν ἐλευθερίαν, τὴν δὲ παρρησίαν ἰσονομίαν, τὴν δ’ ἐξουσίαν τοῦ ταῦτα ποιεῖν εὐδαιμονίαν, ἀλλὰ μισοῦσα καὶ κολάζουσα τοὺς τοιούτους βελτίους καὶ σωφρονεστέρους ἅπαντας τοὺς πολίτας ἐποίησεν. Μετάφραση: Διότι εκείνοι που κυβερνούσαν τότε την πόλη, δεν δημιούργησαν ένα πολίτευμα το οποίο μόνον κατ’ όνομα να θεωρείται το πιο ελεύθερο και το πιο μετριοπαθές από όλα, ενώ στην πράξη να εμφανίζεται διαφορετικό σε όσους το ζουν· ούτε ένα πολίτευμα που να εκπαιδεύει τους πολίτες έτσι ώστε να θεωρούν δημοκρατία την ασυδοσία, ελευθερία την παρανομία, ισονομία την αναίδεια και ευδαιμονία την εξουσία του καθενός να κάνει ό,τι θέλει, αλλά ένα πολίτευμα το οποίο, δείχνοντας την απέχθειά του για όσους τα έκαναν αυτά και τιμωρώντας τους, έκανε όλους τους πολίτες καλύτερους και πιο σοφούς. Ισοκράτης, Λόγος στον Άρειο Πάγο

δημοκρατία, ιστορικά, ποτέ δεν καταρρέει από δικά της εγγενή ελαττώματα, αλλά από τις καταχρήσεις και τις διαστρεβλώσεις των φορέων της, ενίοτε και από την απάθεια του λαού. Σήμερα, η δημοκρατία στην Ελλάδα βρίσκεται σε βαθειά κρίση, για να χρησιμοποιήσουμε μία εξαιρετικά ήπια και επιεική διατύπωση. Κάτω από την επιφάνεια των δημοκρατικών θεσμών, η πολιτική πραγματικότητα μόνον δημοκρατία, με την ακριβή, επιστημονική έννοια του όρου, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί. Η δημοκρατία του 1974 εμπεριείχε εξ αρχής βαθειά αντιδημοκρατικά και τριτοκοσμικά χαρακτηριστικά. Πίσω από την κοινοβουλευτική λειτουργία υπήρχε η

πελατειακή σχέση του λαού με την εξουσία και η κληρονομική, ολιγαρχική φαυλοκρατία που την ενορχήστρωνε. Αλλά την εποχή της ευημερίας αυτά δεν ενοχλούσαν την κοινή γνώμη, όσο το πολιτικό σύστημα εξασφάλιζε με δανεικά από το εξωτερικό την επίπλαστη ευημερία. Όταν η αναπόφευκτη κατάρρευση ενέσκηψε, το πολιτικό σύστημα και μαζί του οι θεσμοί απαξιώθηκαν, και σήμερα η βία και ο ολοκληρωτισμός εισβάλλουν εν μέσω της κρίσης. Η πρωτοφανής εκλογική αποχή εξασθενίζει την νομιμοποίηση της λαϊκής αντιπροσωπείας και της κυβέρνησης, στην Βουλή εισέρχονται αδιανόητα πρόσωπα, οι πολιτικοί λοιδωρούνται ή και δέρονται εν μέση οδώ, η κοινοβουλευτική διαδιΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

κασία προσβάλλει το δημόσιο αίσθημα και την δημόσια αισθητική, εκλογές επί εκλογών δεν παράγουν λύση, βραχύβιες κυβερνήσεις ασχέτων προσώπων εναλλάσσονται στην εξουσία και αποτυγχάνουν παταγωδώς, ακραία κόμματα εξωθούν απροκάλυπτα στην βία, φαυλοκρατικές συμμορίες λουφάζουν στα λάφυρά τους, δημοψηφίσματα διεξάγονται για να ακυρωθούν αμέσως μετά. Αλλά, αμετανόητη, η φαυλοκρατία προ-ωθεί τους γόνους της, μόνη εγγύηση της ατιμωρησίας της, ενώ στα μαγειρεία της παρασκευάζονται δήθεν «νέα» κόμματα με εγκαθέτους και παρακεντέδες της, για να διοχετεύεται εκεί η διαμαρτυρία και να εξουδετερώνεται και να νοθεύεται η ανάδειξη πραγματικά εναλλακτικής πρότασης διακυβέρνησης από την κοινωνία. Ας αρχίσουμε από την αφετηρία. Το 1974, εν μέσω της Τουρκικής εισβολής στην Κύπρο, το δικτατορικό καθεστώς των Συνταγματαρχών κατέρρευσε και το διαδέχθηκε η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητος υπό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Σε αυτό το περιοδικό έχουμε πολλές φορές επισημάνει ότι οι σημερινές παθογένειες, και η ίδια η δομή του σημερινού χρεωκοπημένου failed state, οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στις συνθήκες εγκαθίδρυσης του κοινοβουλευτικού καθεστώτος της Μεταπολίτευσης, στις επιλογές και στα ατομικά χαρακτηριστικά του Καραμανλή. Η νεκρανάσταση του χρεωκοπημένου και ξεπερασμένου από τις εξελίξεις προ-δικτατορικού πολιτικού προσωπικού, η έλλειψη ανανέωσης του στελεχιακού δυναμικού της ΕΡΕ-ΝΔ, η πλήρης αποκατάσταση του πελατειακού συστήματος, ο αυταρχισμός, ο υπερσυγκεντρωτισμός, η έλλειψη ευρωπαϊκής νοοτροπίας και παιδείας, η ισοπέδωση και απαξίωση των υπουργών από τον πρωθυπουργό, η μη ανάδειξη άξιων διαδόχων, η οικογενειοκρατία, η ευνοιοκρατία, υπήρξαν ένα πλαίσιο που υπονόμευσε και ουσιαστικά ακύρωσε την μείζονα επιλογή του Καραμανλή να οδηγήσει την Ελλάδα στον σκληρό πυρήνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μία «ελίτ» βαλκανικού τύπου, με πολιτικά ήθη που παραπέμπουν στον κατά Max Weber «πολιτικό σουλτανισμό», ανέλαβε να εισαγάγει μία ελλιπώς και στρεβλώς αστικοποιημένη Ελλάδα στην Ευρώπη. Αντίφαση αυτόχρημα αδιέξοδη και νομοτελειακά αποτυχημένη. Επεκτείνουμε τον προβληματισμό στο μέχρι τώρα «άβατο», δηλαδή στις ευθύνες του ανθρώπου που οι έμμισθοι κόλακες της μνήμης του αναγόρευσαν σε «εθνάρχη», διότι εάν δεν συλλάβουμε το σημερινό πρόβλημα στην βαθύτερη ρίζα του δεν θα το αντιμετωπίσουμε σε ορθές βάσεις. Ακολούθησε η υπερεικοσαετής «εποποία» του ΠΑΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

ΣΟΚ, για την οποία έχουν χυθεί ποταμοί μελάνης και δεν χρειάζεται εμείς εδώ να επαναλάβουμε, εκτός μόνον του γεγονότος ότι το ΠΑΣΟΚ υπήρξε η μεγάλη ευκαιρία της ελληνικής κοινωνίας, την οποία για τους δικούς τους ψυχαναλυτικούς λόγους διέστρεψαν και ακύρωσαν και μετέστρεψαν σε κατεδάφιση, παρακμή και τέλμα ο Ανδρέας Παπανδρέου και ο Κώστας Σημίτης. Θεσμικά, το ΠΑΣΟΚ, παρά τις επαναστατικές διακηρύξεις του και τις κανταφικές του συμπάθειες, απέφυγε να διαρρήξει ή να ακυρώσει την κοινοβουλευτική λειτουργία. Αλλά αντί να την εκσυγχρονίσει, ανανεώσει και εμβαθύνει, πολύ γρήγορα αντελήφθη τα πλεονεκτήματα του βαλκάνιου ολιγαρχικού πελατειακού κοινοβουλευτισμού, τον οποίον αναπαρήγαγε προς όφελός του, με κάποιες «προσθήκες» λαϊκισμού και προσωπολατρείας τύπου Περόν. Το σκηνικό συμπλήρωσε η Αριστερά, ανανεωτική και μη, όπου ως κυριώτερο στοιχείο πολιτικής συμπεριφοράς αναδείχθηκε η απέχθεια προς την αντίθετη άποψη (και η αυτομάτως συνεπαγόμενη άσκηση βίας), και επ’ αυτής οικοδομήθηκε όλος ο μηχανισμός επιρροής και ιδεολογικής κυριαρχίας της στα σχολεία, στα πανεπιστήμια και στην διανόηση. Κεντρικό σημείο του εξ αρχής πολιτειακού ελλείμματος της μεταπολίτευσης είναι οι πολιτειακές ευρεσιτεχνίες και παλινωδίες του Καραμανλή, ο οποίος κατασκεύασε το 1975 Σύνταγμα παγκοσμίως πρωτότυπο, αναμειγνύοντας την Προεδρική με την Προεδρευομένη Δημοκρατία, ώστε να έχει συνταγματική κάλυψη να κυβερνά όσο διέθετε την λαϊκή εντολή ως πρωθυπουργός και μετά να συνεχίσει να ελέγχει την πολιτική ζωή ως εκλεγμένος από την Βουλή πρόεδρος. Το αποτέλεσμα ήταν η πολιτειακή κρίση του 1985 και τελικώς η μετατροπή του πολιτεύματος από τον Ανδρέα Παπανδρέου σε ακραία πρωθυπουργοκεντρική δημοκρατία, χωρίς ο διακοσμητικός πλέον πρόεδρος να διαθέτει ούτε κάν στοιχειώδεις εξισορροπιστικές εξουσίες. Αυτή η ρύθμιση προφανώς «βόλεψε» όλους, όπως και οι διάφορες άλλες κατάπτυστες ρυθμίσεις περί ευθύνης υπουργών, ασυλίας βουλευτών, τα προνόμια των πολιτικών, η χρηματοδότηση κομμάτων κλπ. Με την όχι απλώς ανοχή αλλά ενεργό σύμπραξη των διαφόρων συνταγματολόγων, οι περισσότεροι εκ των οποίων υπήρξαν μέλη κομμάτων και διετέλεσαν και υπουργοί των μεταπολιτευτικών κυβερνήσεων, προσφέροντας «επιστημονικό» άλλοθι στην ουσιαστικά αντιδημοκρατική λειτουργία του πολιτεύματος. 55

Το σήριαλ της Μεταπολίτευσης, περιόδου αποδόμησης ενός έθνους και μίας κοινωνίας μοναδικής στα διεθνή χρονικά, ολοκλήρωσε η πορεία προς τον όλεθρο, με τις διαδοχικές κυβερνήσεις διαφόρων κληρονόμων, επιγόνων, κομματικών νάνων και αρριβιστών, που οδήγησαν την χώρα στην συνολική, ηθική, πνευματική κοινωνική, πολιτική και τελικώς οικονομική χρεωκοπία που βιώνουμε σήμερα. Για να επικεντρωθούμε στο πεδίο του πολιτεύματος, που αποτελεί και το γνωστικό αντικείμενο του παρόντος αφιερώματος: και οι ήδη δυσλειτουργούντες θεσμοί, αναπόφευκτα, εκφυλίστηκαν. Η δημοκρατία, που εγκαθιδρύθηκε το 1974 στα ερείπια της Κυπριακής τραγωδίας, σύντομα εκφυλίστηκε σε καθεστώς, και μάλιστα καθεστώς μίας διεφθαρμένης φαυλοκρατικής, πελατειακής και κληρονομικής ολιγαρχίας, με χαρακτηριστικά χώρας-παρωδίας της μεταποικιακής κεντρώας Αφρικής ή της μεσοπολεμικής Λατινικής Αμερικής. Το μαύρο χρήμα και τα ελεγχόμενα ή εκβιαζόμενα ΜΜΕ μετέβαλαν τις εκλογικές διαδικασίες σε παρωδία. Οι εκλογικοί νόμοι απέκλεισαν κάθε κίνηση πολιτών από τις αρχαιρεσίες, οι «στημένες» δημοσκοπήσεις διαμόρφωναν με γκαιμπελικό τρόπο την δυναμική της κοινής γνώμης. Και τα πανεπιστήμια λειτούργησαν ως μηχανισμός ιδεολογικής νομιμοποίησης και δεξαμενές αναπαραγωγής κομματικών στελεχών του καθεστώτος. Ο τρόπος λειτουργίας των κομματικών μηχανισμών υπήρξε αυταρχικός, συγκεντρωτικός, αγελαίος και ολοκληρωτικός, γι’ αυτό ας μην θρηνούν σήμερα οι διάφοροι «φιλελεύθεροι» αρθρογράφοι και διανοούμενοι του «ευπρεπούς» τύπου (οι περισσότεροι πρώην μέλη αγελαίων πολιτικών νεολαιών) για την άνοδο ακραίων κομμάτων σταλινικών ή ναζιστικών, γιατί προηγήθηκαν ο οθωμανικού τύπου πολιτικός σουλτανισμός του Καραμανλή, η τριτοκοσμική προσωπολατρία του Ανδρέα Παπανδρέου, οι ιδεολογικοί αποκλεισμοί του Σημίτη, που οι ίδιοι αυτοί αρθρογράφοι προσκυνούσαν, και εν γένει η μετατροπή της ελληνικής πολιτικής κοινωνίας σε αγέλη και της πολιτικής διαδικασίας σε αρένα, όπου μάχονταν επί δεκαετίες κομματικές στρατιές, νεολαίες και συντεχνίες, δηλαδή εκτροφεία δουλικών συνειδήσεων, με επικεφαλής τους διαφόρους δημαγωγούς, ψεύτες, ελεγκτές της σκέψης και της έκφρασης, τυραννίσκους και στρατοπεδάρχες. Προηγήθηκε, προ πάντων, η απέχθεια προς την αντίθετη άποψη, το ξύλο στους διαφωνούντες στα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα και η διαμόρφωση οπαδών και δούλων αντί για πολίτες. 56

Άρα προς τι η έκπληξη, που αναδύθηκαν εν μέσω της κρίσεως κόμματα με απόχρωση ολοκληρωτική και κυβερνήσεις με σταλινικούς πειρασμούς, που επιζητούν να πραγματοποιήσουν ανοιχτά αυτό που οι προκάτοχοί τους έκαναν κρυφά, δηλαδή τον έλεγχο της κοινής γνώμης, του τύπου και της τηλεόρασης, της εκπαίδευσης και της διανόησης; Τα κροκοδείλια δάκρυα των διαφόρων πανεπιστημιακών μας και προοδευτικών διανοουμένων μας και αριστερών τάχα μου ή φιλελεύθερων δήθεν πολιτευτών και εκσυγχρονιστών κλπ. κλπ. αντιφάσκουν προς την πολιτεία τους, που υπήρξε διακομματικά βαθύτατα και τριτοκοσμικώτατα εξουσιαστική, άπληστη και φαυλεπίφαυλη. Το 2015 ήρθε στην εξουσία η κυβέρνηση Τσίπρα –Καμένου, ως απότοκο της δικομματικής αποτυχίας. Ας μην το ξεχνάμε αυτό: ποτέ η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ δεν επρόκειτο να εγκαταλείψει το βολικό καταγγελτικό της περιθώριο και να εγκατασταθεί εκούσα-άκουσα στο Μέγαρο Μαξίμου, αν δεν είχε προηγηθεί η συνολική, θηριώδης αποτυχία της μεταπολιτευτικής φαυλοκρατίας. Και οι δύο «ηγέτες» της συγκυβέρνησης και τα μέλη της, προϊόντα των κομματικών μηχανισμών της Μεταπολίτευσης, αφισοκολλητές και καταληψίες, γεωπολιτικά ανεκπαίδευτοι και επαγγελματικά άπειροι, εκλήθησαν να διαχειριστούν την κρισιμώτερη κρίση της χώρας μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα δύο χρεωκοπημένα πάλαι ποτέ κόμματα εξουσίας αποσύρθηκαν ανακουφισμένα στο περιθώριο, φυσικά μέχρι να συρθούν στην επόμενη Οικουμενική. Και ακολουθεί το χάος σε ζωντανή σύνδεση. Και τι γίνεται εν τω μεταξύ η Ελληνική Δημοκρατία; Στο ερώτημα, ουσιώδες για την αξιοπρέπειά μας ως ελεύθερων ανθρώπων και όχι υπηκόων ενός ακόμα τριτοκοσμικού καθεστώτος, επιχειρεί να απαντήσει το παρόν αφιέρωμα. Ασφαλώς η Ελληνική Κοινωνία, ή όποιοι εν ονόματί της κληθούν να την διασώσουν από την οικτρή μοίρα που της επεφύλαξε η μεταπολιτευτική φαυλοκρατία, θα πρέπει να εγκαθιδρύσουν ένα πολίτευμα γνήσια δημοκρατικό, με διαχωρισμό των εξουσιών, χωρίς προνόμια και ασυλίες, με προβλέψεις που θα αποκλείουν την οικογενειοκρατία και την διαφθορά, με εγγυήσεις που θα αποκλείουν τον εκ νέου εκφυλισμό του. Η χώρα που γέννησε (πράγματι, όσο κι αν η υπενθύμιση φαντάζει σήμερα παράδοξη) την Δημοκρατία, δικαιούται μία καλύτερη τύχη. Η ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Αφιέρωμα

Η ποδηγέτηση των θεσμών του Αλέκου Παπαδόπουλου πρώην υπουργού

«Γίνεται κάποιος άξιος να υψωθεί στην δημοκρατική ιδέα όταν έχει πριν διανύσει κάποια στάδια εσωτερικού εκπολιτισμού.»

δημοκρατία περνάει στον καιρό μας και δοκιμασία και κρίση. Πολλοί, και δεν θα πούμε οι περισσότεροι, νομίζουν πως η δημοκρατία είναι ένα πολίτευμα. Δεν γνωρίζουν πως πρόκειται για απόληξη πολλών και διαδοχικών ωριμάνσεων και όχι αφετηρία. Δημοκρατία σημαίνει αναβαθμός πολιτισμού, όπως έλεγε ο Άγγελος Τερζάκης. Προϋποθέτει πολλά πράγματα· όχι απλώς έναν ιδεολογικό προσανατολισμό η μια κατεύθυνση γούστου. Γίνεται κάποιος άξιος να υψωθεί στην δημοκρατική ιδέα όταν έχει πριν διανύσει κάποια στάδια εσωτερικού εκπολιτισμού. Οι φύλαρχοι είναι μια αριστοκρατία. Η δημοκρατία όμως δεν ξέρει από φυλάρχους, σφετεριστές και κάθε είδους παραβάτες και καταπιεστές που δρουν εν ονόματί της· και όλα αυτά συμβαίνουν όταν η πειθαρχία δεν είναι εσωτερική, όταν δηλαδή οι πολίτες δεν έχουν ακόμα αξιωθεί να φτάσουν στο επίπεδο πολιτισμού, όταν κάμπτεται η δημοκρατική αρετή, όταν κυριαρχεί μια οργανική ανεπάρκεια μέσα στα άτομα – φορείς της δημοκρατικής ιδέας. Ένας λαός άξιος της δημοκρατίας δίνει εξετάσεις καθημερινά, και όχι μονάχα μπροστά στην κάλπη. Δημοκρατία είναι μια διαρκής πάλη των πολιτών που συμμετέχουν σε αυτήν, με τον εαυτό τους. Και εννοώ τη μάχη ενάντια στην προσήλωση προς το ατομικό συμφέρον, που αποθεώνεται, ενώ αντίθετα η ιδέα του συλλογικού συμφέροντος, και ιδιαίτερα στην οπτική μιας μακροπρόθεσμης διάστασης που θα περιελάμβανε και τις επερχόμενες γενεές, γίνεται αδιανόητη ή στέλνεται στους άμβωνες των δημαγωγών, όπου στο όνομα ψευδεπίγραφων υποσχέσεων κυριαρχούν επισφαλείς βεβαιότητες. Τότε η πολιτική γίνεται αιχμάΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

λωτη ενός αβέβαιου και σύντομου παρόντος. Όπου η αντιπροσώπευση αρχίζει να αμφισβητείται ως δυνατότητα. Τα προβλήματα όμως εξακολουθούν να ροκανίζουν «εξ αποστάσεως» την διαχείριση της εξουσίας. Το δημόσιο συμφέρον δεν αποτελεί το πρωταρχικό καθήκον. Οι προεκλογικές δεσμεύσεις εξακολουθούν να δεσμεύουν συνήθως μόνον τους ακροατές. Οι πολιτικές που επωάζουν τις κρίσεις λανσάρονται από άμβωνος ως λύσεις. Τα «κλισέ» των ιδεολογιών αξιοποιούνται προκειμένου να καταληφθεί η εξουσία και όχι για να εφαρμοστούν. Η πολιτική υποτάσσεται στην επικοινωνία. Η πίστη κατισχύει των αποδείξεων. Η προπαγάνδα αυξάνεται αντιστρόφως ανάλογα προς το όραμα. Και, καθώς η ιδέα των μεγάλων οικονομικών μπλοκ κερδίζει διαρκώς έδαφος, πολλαπλασιάζοντας τα ελλειμματικά δεδομένα της δημοκρατίας, ο δημόσιος χώρος εξαχνώνεται. Σήμερα στην χώρα μας επικρατεί ένας ιδιότυπος πολιτικός, κοινωνικός, οικονομικός και πολιτισμικός δυϊσμός. Τα μεγάλα προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας, της οικονομίας και του πολιτικού μας συστήματος, εντοπίζονται ευκρινέστερα, με την πάροδο των χρόνων, όταν τα προσεγγίζουμε με κριτήριο την υποκατάσταση των θεσμών από κακοήθη μορφώματα που λειτουργούν ως παραθεσμοί. Πλάϊ και μέσα στους θεσμούς της οικονομίας αναπτύσσεται και λειτουργεί η παραοικονομία, πλάϊ και μέσα στους θεσμούς της πολιτικής αναπτύσσεται και λειτουργεί η παραπολιτική και πάλι μέσα στους θεσμούς της διοίκησης και της Δικαιοσύνης αναπτύσσονται και λειτουργούν οι «θεσμοί» της παραδιοίκησης και της δικαστικής χειραγώ57

γησης. Όσο αυτοί οι παραθεσμοί διογκώνονται, τόσο απαξιώνονται οι επίσημοι θεσμοί. Οι πολίτες, αλλά και το ίδιο το πολιτικό σύστημα, βρίσκονται παγιδευμένοι σε αυτές τις παραθεσμικές λειτουργίες. Οι θεσμοί στις κοινωνίες έχουν ως υπόβαθρο τον πολιτισμό τους. Παράγονται, διαμορφώνονται και διαφοροποιούνται μέσα στους κόλπους της κοινωνικής – ταξικής διαστρωμάτωσης. Η εκάστοτε κυρίαρχη τάξη παράγει την κρατούσα πολιτιστική αντίληψη και επιβάλλει το δικό της αξιακό σύστημα. Από αυτό απορρέουν και σε αυτό αναφέρονται κάθε λογής θεσμοί. Το ερώτημα είναι η Ελλάδα τι είδους θεσμούς έχει και ποιός πολιτισμός τους παράγει. Η νεώτερη Ελλάδα δεν έχει κανονική πολιτισμική εξέλιξη και γι’ αυτό οι θεσμοί της είναι αδύναμοι. Οι διάφορες «νησίδες πολιτισμού» δεν συγκροτούν μια συνεκτική σε αξιακά συστήματα κοινωνία. Όσοι θεσμοί λειτουργούν είτε ως «σύνθετο άθροισμα θεσμοποιημένων ρόλων» είτε κυρίως ως σταθερές και μόνιμες διαδικασίες, οι οποίες συμβάλλουν στην συνοχή της κοινωνίας, είτε τέλος ως διαδικασίες, οι οποίες αποτελούν συστατικά στοιχεία του πολιτικού, διοικητικού και οικονομικού μας συστήματος, όλο και περισσότερο αποδυναμώνονται ή, το χειρότερο, ενοποιούνται λειτουργικά γύρω από νοσηρούς άξονες. Η Ελλάδα δεν ολοκληρώθηκε θεσμικά ως χώρα, γιατί δεν ολοκληρώθηκε ποτέ κοινωνικά. Όσοι θεσμοί λειτούργησαν αρχικά, στην πορεία ποδοπατήθηκαν και συνεχίζουν στο βωμό της πολιτικής και οικονομικής σκοπιμότητας, έτσι ώστε η οικονομική ανέλιξη της χώρας να μην συνοδευτεί από την αντίστοιχη πολιτισμική. Πάνω σε αυτό το ήδη σαθρό έδαφος, η σημερινή πολιτική συγκυρία σαρώνει κυριολεκτικά το ανήμπορο να αντισταθεί υφιστάμενο θεσμικό μας σύστημα. Στο πλαίσιο αυτής της θεσμικής ακαταστασίας λειτούργησε και το πολιτικό σύστημα, το οποίο πορεύτηκε σε θεσμικό κενό που το ίδιο ανατροφοδοτούσε. Δεν πορεύτηκε με πίστη στους νομούς που θεσπίζει, αλλά διολισθαίνει και τώρα σε έναν κόσμο κυνικών συμπεριφορών, και γι’ αυτό νομοθετεί υποκριτικά αυτοπεριορισμούς και κανόνες διαφάνειας που δεν τηρούνται. Κυριαρχήθηκε από τις αντιφάσεις μιας ολόκληρης κοινωνίας και δεν υποτάσσεται σε κάποιο θεσμικό περιβάλλον. Έτσι, τα ελλείμματα του δημοσίου βίου, οι διομολογήσεις, η διαχρονική έλλειψη δημοσίων πολιτικών για την κοινωνική εξέλιξη της χωράς, την αφήνουν θεσμικά ανάπηρη και ένα σημαντικό κομμάτι του λαού μας απροσάρμοστο πολιτισμικά. Οι θεσμοί στις προηγμένες κοινωνίες στηρίζονται 58

σε παγιωμένα αξιακά συστήματα, που εκπαιδεύουν τους πολίτες σε αυτοπειθαρχημενες συμπεριφορές. Οι θεσμικά ολοκληρωμένες χώρες αναγνωρίζουν μεν τις πάσης φύσεως ιεραρχίες στις κοινωνίες τους, δεν αποδέχονται όμως την ύπαρξη ιδιαίτερων νομικών και αθέμιτων προνομίων σε οποιοδήποτε πρόσωπο, όσο ισχυρό και αν είναι. Από τα γνωστά, κλασσικά πλέον, παραδείγματα του μυλωνά από την Γερμανία, ο οποίος απείλησε τον Μεγάλο Φρειδερίκο με παραπομπή στα δικαστήρια όταν αυτός ήθελε να δεσμεύσει τη γη του για κυνήγι, και του δημοσιονομικού ελεγκτή από την Αγγλία, ο οποίος διαφώνησε με τις δαπάνες της βασιλικής οικογένειας για μετάβαση σε αγώνες γκολφ με ελικόπτερο, προκύπτει ότι, στις κοινωνίες που λειτουργούν οι θεσμοί, δεν αναγνωρίζεται σε κανέναν «βασιλιά» το δικαίωμα να αυθαιρετεί σε βάρος του κράτους ή του πολίτη, αλλά και ούτε αυτοί αισθάνονται φόβο μπροστά στις συνέπειες της οργής του, εφ’ όσον υπάρχει εμπιστοσύνη στους προστατευτικούς θεσμούς της χώρας. Η θεσμική δημοκρατία είναι μια ήρεμη δημοκρατία, όπου οι συνειδήσεις των πολιτών παραμένουν άγρυπνες αλλά όχι ταραγμένες. Οι κρατικές λειτουργίες δεν θεωρούνται ιδιοκτησία και λάφυρο του κυβερνώντος κόμματος. Η θεσμική δημοκρατία δεν αναγνωρίζει στον δημόσιο βίο πεδία εξουσίας αλλά μόνον πεδία ευθύνης. Όσοι δηλαδή εκλέγονται (υπουργοί, βουλευτές, δήμαρχοι, περιφερειάρχες, συνδικαλιστές, ιεράρχες κτλ.) δεν θεωρούν οι ίδιοι, μα ούτε και τους αναγνωρίζεται ότι ασκούν εξουσία, αλλά ότι με τις αποφάσεις και τις πράξεις τους εγγυώνται μόνον την αποτελεσματική λειτουργία των θεσμών για το κοινό όφελος. Σήμερα, ο Έλληνας πολίτης έχει χάσει πια την εμπιστοσύνη του στους θεσμούς της χώρας. Η αμφισβήτηση και η δυσπιστία του εξελίσσονται σε πεποίθηση. Είναι μελαγχολική η διαπίστωση ότι η πλειονότητα των Ελλήνων δεν εμπιστεύεται σε μεγάλο βαθμό ούτε την κορωνίδα όλων των θεσμών, την Δικαιοσύνη. Η ευθύνη της πολιτικής εδώ είναι βαρύτατη. Η ανάκτηση της εμπιστοσύνης στους θεσμούς δεν επιτυγχάνεται με πολιτικές ρητορείες, κηρύγματα και ευχολόγια. Για την ανατροπή αυτού του γενικευμένου κλίματος αποθεσμοποίησης της ελληνικής κοινωνίας απαιτούνται γενναίες αποφάσεις από σοβαρούς ανθρώπους, που θα δημιουργήσουν θετικά προηγούμενα. Ακόμη υπάρχουν πολλοί σοβαροί και κανονικοί πολίτες, κυρίως στις νεώτερες γενιές Ελλήνων, που ένιωσαν άλλους θεσμούς και πολιτισμούς. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Αφιέρωμα

Προς τι η έκπληξη; του Κώστα Μ. Σταματόπουλου

ρος τι η έκπληξη, εφ’ όσον εδώ και τόσα χρόνια δεν υπήρξε κάτι που να παραμελήθηκε, είτε στα πρόσωπα που παρήλασαν στην αρχή είτε στα πράγματα που αυτά έπραξαν, προκειμένου να μην επέλθει ο εκφυλισμός του πολιτεύματος; Εφ’ όσον όλοι, ή σχεδόν όλοι, απεδείχθησαν μικροί απέναντι στο ελληνικό πρόβλημα; Εφ’ όσον εξ αρχής αγνοήθηκε οποιοδήποτε στοιχείο ήθους και ηθικής και επικράτησε ο κυνισμός και η ιδιοτέλεια, θεμέλιο πάνω στο οποίο κάθισαν η ανικανότητα, η προχειρότητα και η ανεπάρκεια; Εφ’ όσον ο λαός υποδέχθηκε κατ’ επανάληψιν όλα αυτά με χειροκροτήματα και αλλεπάλληλες εκλογικές επιδοκιμασίες; Πέραν αυτού, έχομε εμείς οι Έλληνες την επιπόλαιη ανυπομονησία να υπονομεύομε από το επόμενο κι όλας πρωί την χθεσινή επιλογή μας, ιδιαίτερα όταν εκ παραδρομής συμβαίνει να είναι καλή. Κι απεναντίας, δείχνομε ασύγγνωστη υπομονή με τους βλαβερούς και τους επιζήμιους, αν τύχει και αυτοί γαργαλούν τα αυτιά μας με κολακείες ή ερεθίζουν τον πατροπαράδοτο φθόνο μας απέναντι στην πάσης φύσεως υπεροχή. Έτσι το καλό ξηλώνεται γρήγορα και το κακό παραμένει και πιάνει ρίζες και γεννοβολά. Εδώ και χρόνια, όμως, καλό δεν είδαμε, το δε κακό παραμένει αδιάσειστο, παρ’ όλο που χάρη στην πολύπλευρη κι επιδεινούμενη κρίση ο τάπητας της εξουσίας γίνεται όλο και πιο ολισθηρός κι ο χθεσινός θρίαμβος άμεσα μετατρέπεται σε καθολική αποδοκιμασία και πάνδημη καταφορά. Η Επανάσταση ταχύτατα διολίσθησε σε κατά σειράν πέντε εμφυλίους πολέμους, ο μέγας Καποδίστριας δολοφονήθηκε έχοντας εξεγερμένους εναντίον του τους πιο πολλούς, η Αντιβασιλεία, άξια μα άγαρμπη, μισήθηκε όσο κανείς, και ο ρομαντικός Όθων, γενόμενος δεκτός ως Μεσσίας –ο δεύτερος σε μια μακρά και μη

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

τερματισθείσα σειρά Σωτήρων της Ελλάδος που δεν εννοεί να σωθεί–, στο δημοψήφισμα του Νοεμβρίου του 1862, που ακολούθησε την έξωσή του, δεν έλαβε παρά μία μοναδική ψήφο. Αυτό δεν εμπόδισε αργότερα τους Έλληνες να τον νοσταλγούν, κι ακόμη να τον επαινούν και να τον προβάλλουν ως πρότυπο οι αθηναϊκές εφημερίδες κάθε φορά που ήθελαν να εκφράσουν την δυσαρέσκειά τους προς τον Γεώργιο Α΄, που ομολογουμένως ως τύπος ανθρώπου ήταν, ευτυχώς για την Ελλάδα, ο αντίπους του Όθωνος... Θα μπορούσαμε να συνεχίσομε κόμπο- κόμπο έως τα σήμερα το κομπολόϊ των Εθνοσωτήρων, πραγματικών και μη, λιγώτερο ή περισσότερο εφήμερων και όλων σχεδόν ματαίων, με τελευταίο κι ελπίζομε έσχατο μεταπολιτευτικό Μεσσία, μετά τον Κωνσταντίνο Καραμανλή και τον Ανδρέα Παπανδρέου, τον Αλέξη Τσίπρα της πρωτο-δεύτερης φοράς Αριστερά. Είναι κι ο ασυγκράτητος κατήφορος μορφή εκφυλισμού. Το κομπολόϊ των Εθνοσωτήρων, αλλά και την σχεδόν αδιάκοπη συνέχεια και συνέπεια της αθεράπευτης εθνικής μας επιπολαιότητας. Η κατακρήμνιση είναι αργά ή γρήγορα η μοίρα των ειδώλων, όπερ σημαίνει πως όσο πιο μοιρασμένη είναι η εξουσία, όσο λιγώτερο συγκεντρώνεται στα χέρια ενός, τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες να κρατηθεί ένα καθεστώς στα πράγματα. Κι αυτό είναι κάτι που, μεταξύ άλλων πολλών, παραγνώρισε η πρωθυπουργικοκεντρική δημοκρατία μας, που κτίσθηκε επιμελώς ώστε να υπηρετεί τον ένα και τους περί αυτόν. Το σχήμα λειτουργεί επ’ αγαθώ μόνον σε περίπτωση αριστείας, καίτοι όχι πάντα υπέρ της γνησιότητας του δημοκρατικού πολιτεύματος. Κι έπειτα, η αριστεία είναι κάτι με το οποίο ουδέποτε τα πήγαμε καλά, καθώς ξυπνά τον ακόρεστο πατρώο φθόνο μας. Κι από την άλλη, απογυμνωμένη από ο,τιδήποτε την εξωράϊζε, την ημέ59

ρευε και την έκανε, καίτοι υπερέχουσα, προσιτή και οικεία, η εξουσία σήμερα, κυνική και ανίκανη, δείχνει επί χρόνια, με εξαιρέσεις ελάχιστες, πρόσωπο αντιπαθές και φαιδρό ταυτόχρονα ή εναλλάξ, με αποτέλεσμα την εκμηδένιση του όποιου θεωρητικά αρχικού της κύρους. Και όλες οι διαμαρτυρίες περί σεβασμού των θεσμών, από εκείνους που κύρια τους προσέβαλλαν και εξακολουθούν να τους προσβάλλουν, δεν είναι παρά ένα ακόμη πλήγμα εναντίον τους, σε μία χώρα που μέχρις αποδείξεως του εναντίου οι θεσμοί έχουν όνομα και επίθετο, επινοούν δε, ψηφίζουν και ανέχονται τον νόμο περί ευθύνης υπουργών και άλλες παρόμοιες αθλιότητες και ανομίες. Η συνεχής ανακύκλωση, σε όλες τις θέσεις εξουσίας, προσώπων προερχόμενων αποκλειστικά από την εσωστρεφή –για να το πούμε ευγενικά– συντεχνία των κομματανθρώπων που λειτουργούν με ορίζοντα μηνός, η απουσία αρχής που να εκφράζει το έθνος στην μακρά του διάρκεια, η άσκηση της εξουσίας από κυνικούς και ανεύθυνους μαθητευόμενους μάγους που πειραματίζονται και αυτοσχεδιάζουν, κόβοντας και ράβοντας την σάρκα του λαού, αποκομμένοι από την πραγματικότητα των πολλών που δείχνει να μην τους αφορά, προκαλεί την αποπνικτική αίσθηση της αφόρητης στασιμότητας, της επαναλαμβανόμενης πλήξης∙ καίτοι τα πρόσωπα εναλλάσσονται, το κοινό χαμηλό τους ποιόν που τα χαρακτηρίζει, η ίδια ξύλινη γλώσσα που χρησιμοποιούν, οι διαρκείς διαψεύσεις εξαγγελιών και τα ψέματα, δίνουν την εντύπωση ως εάν να πρόκειται για το ίδιο πάντοτε άτομο που, προσποιούμενο ότι κυβερνά, αλλάζει απλώς προσωπεία. Και η εκ των προτέρων βεβαία αποτυχία τους εισπράττεται από την βάση ως ο ύπατος προς αυτήν εμπαιγμός, που ρηγματώνει και αποσαθρώνει έτι περαιτέρω το πολίτευμα. Όταν δε επί πλέον καθίσταται σαφής η περιορισμένη έως ανύπαρκτη ανεξαρτησία της χώρας, ως αποτέλεσμα σειράς ολέθριων χειρισμών και φαύλης επί δεκαετίες διακυβέρνησης –και όχι εξ αιτίας των υποχρεώσεων που απορρέουν από την Ευρωπαϊκή Ένωση–, τότε στα παραπάνω δικαιολογημένα συναισθήματα προστίθεται και εκείνο της εθνικής ταπείνωσης λόγω αχρηστίας της ηγεσίας, αλλά και λόγω της αδιόρθωτης συμπεριφοράς των πολλών. Έτσι εξηγείται η γενικευμένη αποστασιοποίηση και απελπισία, καθώς ο καθένας εξαιρεί τον εαυτό του από τον εθνικό κανόνα. Έτσι εξηγείται η μαζική φυγή και έξοδος των πιο ταλαντούχων, που θεωρούν την χώρα τελειωμένη υπόθεση. Δεν ξέρω αν το πράγμα παίρνει από συμμάζεμα, καθώς το ξεχείλωμα είναι καθολικό, η κρίση βαθαίνει και 60

τα προβλήματα ζωής και θανάτου για την χώρα γίνονται εκρηκτικά. Παρά την μακαρία ακινησία μιας χώρας – στρουθοκαμήλου, στην οποία, εις πείσμα των όσων υφιστάμεθα, ουδείς επιθυμεί να αλλάξει το παραμικρό, οι ρυθμοί της αλλαγής έξω στον μεγάλο κόσμο είναι φρενήρεις, οι ορθούμενες απειλές ασύλληπτες, τόσο, ώστε πολλά από αυτά που τώρα γράφονται μέσα στις εορτές των Χριστουγέννων και του Νέου Έτους, να ηχήσουν ξεπερασμένα, θαμπά και άτονα εν σχέσει προς τους κλυδωνισμούς και τους κινδύνους που ενδέχεται να έχουν επέλθει την ώρα που ο αναγνώστης θα παίρνει στα χέρια του το παρόν τεύχος της Νέας Πολιτικής. Διότι ουδείς μπορεί πλέον να προβλέψει, με σχετική σιγουριά, την τροπή που μπορεί τους επόμενους λίγους μήνες να λάβει το μεταναστευτικό ή αν θα επικρατήσει η ειρήνη στην ευρύτερη περιοχή μας ή στο τετριμμένο πλην πάντοτε ζέον ζήτημα της αμετακίνητα βαλτωμένης οικονομίας μας και σε συνάρτηση με την Ευρώπη, αν θα έχει ή όχι εξαντληθεί η υπομονή των δανειστών (ή η δική μας), αν θα εξακολουθούμε να βρισκόμαστε στο ευρώ, ή ποια θα είναι η εξέλιξη του χωλαίνοντος και ασθμαίνοντος ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Μία εύκολη μορφή άμυνας ενός καταρρέοντος κόσμου που θέλει να περισωθεί έστω για λίγο, για λίγο ακόμη, είναι ο περιορισμός των ελευθεριών. Ίσως πολλοί δεν το αντιλαμβάνονται, αλλά κάθε τόσο και μια ελευθερία μας περικόπτεται, υπό την μία ή την άλλη πρόφαση ή σιωπηρώς, κι όταν τελικώς βρεθούμε στον γύψο ας μην αναρωτιόμαστε τι έγινε και πώς μας βρήκε το κακό. Η έξαψη φθόνου είναι εργαλείο δοκιμασμένο και αποτελεσματικό στα χέρια μιας εξουσίας, που θέλει να διχάσει ώστε να συνεχίσει να επιβάλλεται. Κι από την άλλη, ο Έλληνας απέναντι στα κρείττονα έχει παρελθόν υποταγής και όχι αντίστασης. Η τελευταία είναι πάντα, ή σχεδόν πάντα, έργο των ολίγων, που σπεύδουν να επιστρέψουν στην αφάνεια, μόλις επανακάμψει η ομαλότητα και στήσουν τον χορό μαζί με τους ισχυρούς της «νέας ημέρας», νεόκοποι «αντιστασιακοί», άφαντοι την στιγμή της ανάγκης. Αγγίζομε διαστάσεις της μεταπολιτευτικής πραγματικότητας που πονούν: του εκφυλισμού των θεσμών προηγείται ο ηθικός εκφυλισμός προσώπων και συνειδήσεων, η πλήρης από δεκαετίες απουσία ηθικού ερείσματος στην δημόσια ζωή. Και η γενίκευση του φαινομένου οδηγεί στο θλιβερό συμπέρασμα ότι το καθεστώς που προέρχεται από αυτό και ακούει στο όνομα Μεταπολίτευση, είναι ατράνταχτο μέσα στην σήψη του και εξ αιτίας αυτής, αν δεν συντρέξουν έξωθεν κατακλυσμιαία γεγονότα που ίσως να μην απέχουν πολύ. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Η Nέα Πολιτική - Β΄ περίοδος

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Τι (φοβούμαι ότι δεν) είναι δημοκρατία του Αντώνη Δ. Παπαγιαννίδη

μέχρις εκρηκτικότητας διερώτηση «Μα, έχουμε δημοκρατία;» ασφαλώς κι αποτελεί δικαίωμα για κάθε πολίτη. Για να έχει, όμως, λειτουργικό περιεχόμενο, χρειάζεται/απαιτείται τουλάχιστον ένα μίνιμουμ συμφωνίας και αποδοχής του τι περιεχόμενο του δίνεται –όχι βέβαια επιστημονικά, πολιτειολογικά ή και φιλοσοφικά, αλλά με την κατανόηση της καθημερινής συνύπαρξης– από τα ίδια τα υποκείμενα της δημοκρατικής (λέμε τώρα!) διαδικασίας. Με άκρα ταπεινότητα, θα μας επιτραπεί να σταθούμε σε μερικά πράγματα/σε μερικές καταστάσεις που, καίτοι εύκολα συμπεριλαμβάνονται στην ιδεοτυπική πρόσληψη της δημοκρατίας, δηλαδή της εξουσίας που πηγάζει από τον λαό, ασκείται απ› αυτόν (ή από αντιπροσώπους του) και υπηρετεί τα συμφέροντα του ίδιου πάλι λαού, δεν αποτελούν δημοκρατική λειτουργία. Στην ουσία, εννοείται. Πρώτον, και πολύ δυσάρεστο, το ότι η εκδήλωση της λαϊκής βούλησης –όσο κρυστάλλινης καθαρότητας κι ας είναι, όσο πλειοψηφική κοκ– δεν μπορεί να μεταβάλει σταθερές όχι μόνον του πραγματικού κόσμου (ακούγεται στα όρια του σαρκαστικού, αυ-

τό, αλλά ακόμη και εκεί συχνά υπάρχει παρανόηση: καμμιά ψηφοφορία δεν πρόκειται για παράδειγμα να αλλάξει την δομή του Αιγαιοπελαγίτικου χώρου ή την θέση του Καστελλόριζου....) αλλά και τους μείζονες συσχετισμούς: γεωπολιτικούς, οικονομικούς, περιφερειακούς, ακόμη-ακόμη και κοινωνικούς της εποχής. Από την εποχή της εξήγησης των Αθηναίων προς τους καημένους τους Μηλίους –οι τελευταίοι δημοκρατία είχαν και σε ιδεώδεις δημοκράτες, τους Αθηναίους, απευθύνονταν– ότι η ανισότητα ισχύος σήμαινε κάτι (τελικά σήμανε ότι τους Μηλίους τους πέρασαν λεπίδι...) ένα είναι σαφές: ότι οι δημοκρατικά λαμβανόμενες αποφάσεις μπορεί να ισχύουν, όμως έχουν και τις συνέπειες που έχουν. Όχι άλλες. Όχι τις νομιζόμενες. Όχι τις ελπιζόμενες. Αλλά... τις προκύπτουσες στην πράξη. Τις πραγματικές. Δεύτερον, και όχι πολύ πιο ευχάριστο, η δημοκρατικά λαμβανόμενη απόφαση είναι μεν δημοκρατική, πλην όμως κινδυνεύει να είναι αχρεία αν δεν προσδιορίζει ποιός πρόκειται να σηκώσει το κόστος της. Και πώς. Το βλέπουμε αυτό –με κρυστάλλινη, πάλι, καθαρότητα, πλην όμως θολά προσλαμβανόμενη– στην ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Αφιέρωμα τωρινή συζήτηση για το Ασφαλιστικό, όπου η (ορθότατη, ψηφολογικά) πρόβλεψη ότι μια «λύση» που θα συμπιέσει τις επερχόμενες γενιές ή τους ανασφαλώς εργαζόμενους (= του ιδιωτικού τομέα) υπέρ των ήδη συνταξιούχων και των δημοσίων υπαλλήλων (και των οικογενειών τους), υπόσχεται να συγκεντρώσει την αυριανή/μεθαυριανή πλειοψηφία. Σημαίνει αυτό ότι μια τέτοια πρόβλεψη/προετοιμασία δημοκρατικής επιψήφισης θα οδηγήσει και σε κατάσταση διατηρήσιμη; Αν ναι, τότε «απλώς» η δημοκρατική διαδικασία καταπιέζει μιαν (ακόμη) μειοψηφία. Αν όχι –αν δηλαδή η δημοκρατική απόφαση οδηγεί σε αδιέξοδο, αν «κρασσάρει»– τότε μπορεί μεν να είναι δημοκρατική, όμως δεν είναι λειτουργική απόφαση. Τα επιμέρους παραδείγματα, εδώ, αφθονούν. Δείτε, ας πούμε, την δημοκρατικώτατα αποφασιζόμενη περιβαλλοντική νομοθεσία – και τα τραγικά, αξιοδάκρυτα αποτελέσματα του μαξιμαλισμού που ήδη «ζητείται» δημοκρατικά («αλλά το δικό μου το αυθαίρετο, αφήστε το ήσυχο και τον ημιυπαίθριό μου επίσης»). Υποπερίπτωση, σ’ αυτήν την σειρά περιπτώσεων, είναι οι δημοκρατικά λαμβανόμενες αποφάσεις, που παραγνωρίζουν την διάσταση του χρόνου – που αγνοούν, δηλαδή, ότι ο χρόνος δεν επηρεάζεται από τις βουλήσεις των ανθρώπων: ούτε παρατείνεται, ούτε συντέμνεται. Όταν, λοιπόν, δημοκρατικά λέμε πως κάτι θα προκύψει νωρίτερα απ’ όσο γίνεται, ή ότι κάποιες συνέπειες θα πάνε γι’ αργότερα... Τρίτον, υπάρχουν αποφάσεις δημοκρατικά λαμβανόμενες –δηλαδή με την άμεση ή έμμεση λειτουργία πλειοψηφιών– που όμως έρχονται να καταπατήσουν θεμελιώδη δικαιώματα. Μην αρχίσουμε την συζήτηση του ποιά είναι και ποιά είναι τα όριά τους: πάντως ΚΑΙ υπάρχουν ΚΑΙ είναι αναγνωρισμένα σε διεθνή δικαιϊκά συστήματα (τα οποία, με δημοκρατικά ψηφισμένες διαδικασίες, οι περισσότερες χώρες τα έχουν/έχουμε ενσωματώσει στην δική τους/στην δική μας έννομη τάξη). ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Πέρα όμως απ’ αυτά τα θεμελιώδη δικαιώματα – για παράδειγμα, όσοι και να ψηφίσουν επαναφορά της ποινής του θανάτου ή προφυλάκιση πέραν του 18μηνου για ιδιαίτερα εγκλήματα ή προληπτική λογοκρισία σε πολύ δυσάρεστα δημοσιεύματα, οι αποφάσεις τους αυτές είναι τζίφος, δεν ισχύουν, δεν πρέπει να μπορούν να ισχύσουν– υπάρχουν και οι περιπτώσεις όπου αποφάσεις είναι άδικες, ή είναι παράλογες. Εδώ, το πράγμα σηκώνει πολλή συζήτηση. Έτσι, με δημοκρατική διαδικασία έχει π.χ. «αποφασιστεί» ότι οι δικαστικοί ορίζουν μόνοι τους τον μισθό τους («Μισθοδικείο»), ή ότι δικαιούνται να δίνουν αναβολή σε δίκες, ακόμη και ποινικές, κατά το δοκούν («ανεξαρτησία της δικαιοσύνης»). Να το πούμε αλλιώς; Και στις δημοκρατικά λαμβανόμενες αποφάσεις, όρια πάντα υπάρχουν. Α, ναι, και το δημοψήφισμα των Ούγγρων/του Ορμπάν για το αν θα δέχονταν ή όχι μιαρούς πρόσφυγες/μετανάστες στο έδαφός τους το τιμημένο, «δημοκρατική νομιμοποίηση» θεωρούν ότι έχουν – οι ίδιοι. Έτσι, κάπως, θαρρούμε ότι σύρονται οι γραμμές/ κάποιες γραμμές γύρω από το τι είναι και τι δεν είναι δημοκρατία.

Ανασφάλεια, Αγένεια, Αμορφωσιά Τα τρία Άλφα του εκφυλισμού της Δημοκρατίας μας του Γιώργου Κ. Στράτου

εωρώ εξαιρετική την απόφαση της ΝΕΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ να προχωρήσει στην έκδοση αφιερώματος για τον Εκφυλισμό της Δημοκρατίας μας. Ένα τόσο «μνημειώδες» έργο που έχει συντελεστεί αλλά και εξακολουθεί να συντελείται με αμείωτο ρυθμό, από της συστάσεως του νεοελληνικού κράτους μέχρι τις ημέρες μας, θα πρέπει να έχει και τα «τιμητικά» δημοσιεύματά του. Είναι άλλωστε τόσοι πολλοί και τόσο σημαντικοί, εντός και εκτός εισαγωγικών, όσοι έχουν συμβάλλει σ’ αυτό που αποτελεί κατά πως φαίνεται αστείρευτη πηγή έμπνευσης και μιμήσεως! Απείρως περισσότεροι και σαφώς πολύ σημαντικώτεροι, είναι όσοι στην πορεία του νεώτερου Ελληνισμού, ανέδειξαν και εξήγησαν με το έργο τους τα αίτια και τα αποτελέσματα αυτής της κατρακύλας. Λίγοι από αυτούς γλύτωσαν από το αδηφάγο ζηλόφθονο πνεύμα που ευδοκιμεί αενάως στην πατρίδα μας, ανθεκτικό και διάσπαρτο καθ’ όλη την επικράτεια όπως τα βράχια της, και κατάφεραν να μετατραπούν σε ογκόλιθους πραγματικούς του πνεύματος που φωτίζει την οικουμένη, φεύγοντας σχεδόν πάντα διωγμένοι από ’δω. Όσοι από τους άξιους συνοδοιπόρους τους σ’ αυτήν την δονκιχωτική πορεία καταγγελίας, που σκοπό είχε να αφυπνίσει και να απελευθερώσει τους συμπολίτες τους, έμειναν πίσω, τους έφαγε το μαύρο σκοτάδι, αργά ή γρήγορα. Οδηγήθηκαν μέχρι και την

φυσική εξόντωση οι ίδιοι, αφού προηγουμένως είχε εξανδραποδιστεί το έργο, οι απόψεις, η παρουσία τους, ό, τι τέλος πάντων τους κρατούσε σε ζώσα επαφή με την κοινωνία. Έχω την αίσθηση ότι όλα αυτά είναι γνωστά και χιλιοειπωμένα. Ο καθένας έχει να προσφέρει ικανό αριθμό παραδειγμάτων, ακόμη και από την προσωπική του εμπειρία. Άλλωστε ολόκληρη η χώρα στενάζει κάτω από το βάρος αυτών των «άταφων νεκρών», που προσπάθησαν με τον αγώνα της ζωής τους να την κρατήσουν ζωντανή με την ανάσα τους και όχι διασωληνωμένη στην εντατική διαρκώς. Θα επιχειρήσω στις γραμμές που ακολουθούν να αναφερθώ σε τρεις λόγους, οι οποίοι κατά την άποψή μου έπαιξαν και παίζουν καθοριστικό ρόλο στον εκφυλισμό της δημοκρατίας μας. Σε αντίθεση με τον γνωστό χαρακτηρισμό των καρπουζιών ποιότητας ως …τρία άλφα, τα τρία άλφα εν προκειμένω αφορούν ένα προϊόν πολύ κακής ποιότητας, όπως αυτό της Δημοκρατίας μας. Κατά πρώτον η Ανασφάλεια και η αναζήτηση του τέλους της. Σε μία χώρα όπου οι θεσμοί υπολειτουργούν, η ασφάλεια δεν εξασφαλίζεται από κανέναν και για τίποτα, η αστάθεια και το απρόβλεπτο αποτελούν κοινό και επαναλαμβανόμενο τόπο παντού, η αναξιοκρατία είναι παντού κυρίαρχη, οι τρόποι ανέλιξης βορβορώδεις, το παράδειγμα όλων των ελίτ προς αποφυγή, τι απομένει; Ποιό μήνυμα δίνεται ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Αφιέρωμα στον κάθε δυστυχή για να αντιμετωπίσει μιαν απρόβλεπτη και ανερμάτιστη ζωή; Από πού να κρατηθεί και γιατί να μην αναφωνήσει και αυτός «αποθανέτω η ψυχή μου μετά των αλλοφύλων», όταν το έχουν ήδη κάνει άλλοι σε πλεονεκτικώτερη θέση από αυτόν; Ποιός μπορεί, με το χέρι στην καρδιά, να ζητήσει ευθύνες από τον πάτο του βαρελιού, όταν το καπάκι του βρωμάει περισσότερο; Καθώς η αναζήτηση αυτή της Ασφάλειας γίνεται δίχως φραγμούς δίχως όρια, ξεπροβάλλει και η Αγένεια για να την συντροφέψει. Μία αγένεια που προφανώς δεν αφορά μόνο τρόπους συμπεριφοράς αλλά κυρίως τρόπους να αντιλαμβάνεσαι τον κόσμο γύρω σου και να ενεργείς αναλόγως. Ικανότητα ενσυναίσθησης και συναισθηματική νοημοσύνη. Πόσο μας λείπουν αυτά; Πόσα δεινά συσσωρεύει η απουσία τους από τις πιο καθημερινές μέχρι τις πιο σημαντικές εκδηλώσεις του δημόσιου αλλά και του ιδιωτικού βίου; Πόσο πιο ανθρώπινη είναι η ζωή όταν αυτά εμφανίζονται; Πόσο πιο ουσιαστική και αποτελεσματική γίνεται η επικοινωνία με την παρουσία τους; Πόσο πιο εύκολη η συνεννόηση; Για πόσες δεκαετίες τα έχουμε σχεδόν αυτονόητα αποκλείσει τόσο ως στοιχειώδη προαπαιτούμενα της συμπεριφοράς μας, όσο και από την κλίμακα αξιών με την οποία μετράμε και χαρακτηρίζουμε ανθρώπους και καταστάσεις; Ανασφαλείς και Αγενείς έχουμε καταντήσει εξαιτίας κυρίως της Αμορφωσιάς μας. Στην αγωνία μας να περιχαρακώσουμε τα όρια του «ευημερούντος» μικρόκοσμού μας, στερημένοι από πρότυπα αλλά και από τη διάθεση να δούμε τι πραγματικά συμβαίνει στον κόσμο, φοβικοί μπροστά σε κάθε αλλαγή, σπεύδουμε να αποθεώσουμε ό,τι και όποιον γαργαλάει τα πιο ταπεινά μας ένστικτα και κανακεύει τις χειρότερες πλευρές της ψυχής μας. ΠαραζαλισμέΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

νοι από αυθαίρετες εξωραϊστικές προσλαμβάνουσες, με τις οποίες επιχειρούμε να δικαιολογήσουμε τα αδικαιολόγητα, ανακατεύουμε ξεδιάντροπα και την Πίστη και την παράδοσή μας σ’ αυτά. Σαν να μην είναι αυτή η Πίστη που μας ξεστράβωνε για αιώνες, με τα πιο φωτισμένα από τα μυαλά της να φλέγονται από την επιθυμία να συνδεθούν με τον κόσμο του πνεύματος και της επιστήμης παγκοσμίως. Και σαν να μην είναι αυτή η παράδοση που θέλει «άνθρωπο αγράμματο ξύλο απελέκητο» ! Το χειρότερο είναι πως, σ’ αυτήν την ελεύθερη πτώση, δεν χάσαμε απλώς την γνώση, αλλά όπως ήταν αναμενόμενο και την Λογική μας. Οι πολλές πτυχές του θέματος αναλύονται επαρκώς από έγκριτους αρθρογράφους σε άλλες στήλες. Επιτρέψτε μου να θεωρώ ότι στην καρδιά της αντιμετώπισης των φαινομένων εκφυλισμού της Δημοκρατίας μας θα βρίσκεται πάντα η εξάλειψη της «αύρας» των παθογενειών στις οποίες αναφέρθηκα. Γιατί η Δημοκρατία είναι αποδεδειγμένα πολίτευμα ασφαλών, ευγενών και μορφωμένων ανθρώπων. Αλλιώς δεν υπάρχει.

Η «δημοκρατία» στην σύγχρονη Ελλάδα του Κώστα Καραΐσκου διευθυντή του «ΑΝΤΙΦΩΝΗΤΗ» (Κομοτηνή)

ου είναι λίγο δύσκολο να μιλήσω για την δημοκρατία στην σύγχρονη Ελλάδα, όσο παραμένουν ασαφείς οι όροι με τους οποίους συνεννοούμαστε. Έτσι, πολύ λακωνικά, διευκρινίζω ότι παρακάτω αναφέρομαι στην μεταπολιτευτική Ελλάδα και στο κοινοβουλευτικό της σύστημα, το οποίο κατά την γνώμη μου δεν είναι παρά η δημοκρατική επίφαση με την οποία κυβερνάει τον τόπο μας μια συγκεκριμένη ολιγαρχία. Δεν πρόκειται για κάποια μοναδική περίπτωση, παγκοσμίως ο κοινοβουλευτισμός είναι μία σύμβαση γενικώς αποδεκτή ως «το μη χείρον». Ωστόσο, στην ελληνική περίπτωση, έχουμε το πρόσθετο πρόβλημα της αποικιοκρατίας, της σχέσης υποτέλειας δηλαδή που εγκαταστάθηκε ήδη από καταβολής του νεοελληνικού κράτους μεταξύ αυτού και των δυτικών Δυνάμεων. Στο πλαίσιο, λοιπόν, αυτό, το οποίο σε έναν βαθμό διέρρηξε η πρώτη περίοδος του Ελευθερίου Βενιζέλου αλλά το αποκατέστησε οριστικά η Μικρασιατική Καταστροφή, η πολιτειακή υπόσταση του Ελληνισμού πήρε την πιο «δημοκρατική» μορφή της μετά το 1974. Σημειωτέον ότι δεν επρόκειτο για κάποιαν ευτυχή κατάληξη κοινωνικών αγώνων, αλλά για το αποτέλεσμα της κατάρρευσης της δικτατορίας μετά την Κυπριακή τραγωδία, ενώ συντονίστηκε εντυπωσιακά με την «αποκατάσταση της δημοκρατίας» σε Ισπανία και Πορτογαλία, όπου αποκαθηλώθηκαν ταυτόχρονα δικτατορίες 40 και 50 ετών. Αυτό που ζήσαμε, λοιπόν, τις τέσσερεις τελευταίες δεκαετίες, ήταν η σύγχρονη μορφή της εν Ελλάδι δημοκρατίας. Η άποψή μου είναι πως επρόκειτο για μία εκσυγχρονισμένη μορφή του κοτζαμπασισμού, ο οποίος λύνει και δένει στην χώρα, λεηλατώντας την ασύστολα και προσφέροντάς την για κάθε είδους εξυπηρετήσεις στους ξένους πάτρωνες. Αυτό μπορεί να ήταν περισσότερο ορατό πριν το 1981, αλλά και μετά την πασοκική «Αλλαγή» φάνηκαν τα όρια αυτής της τελευταίας (σε σχέση με ΝΑΤΟ, ΕΟΚ, ΗΠΑ κτλ. αλλά και στο εσωτερικό μέτωπο). Αυτό που παρουσιάστηκε ως ανάταξη της χώρας και μεταβολή των κρατικών προτεραιοτήτων, προκειμένου να εξυπηρετηθούν τα εθνικά συμφέροντα κι όχι οι ελίτ, έμεινε ευχολόγιο και προεκλογικό σύνθημα, με αντάλλαγμα την πρό66

σβαση των οπαδών στη νομή του εγχώριου (και δάνειου) πλούτου. Εγκαταστάθηκε ένας δίχρωμος μονοκομματισμός, που παρέδιδε το κράτος στον εκάστοτε νικητή των εκλογών κομματικό στρατό ως λάφυρο. Η αποδόμηση του παντός στην Δημόσια Διοίκηση, στα Πανεπιστήμια, στην Εκπαίδευση, στους αγροτικούς συνεταιρισμούς, στις «κοινωνικοποιημένες» επιχειρήσεις κτλ. κατά την δεκαετία του 1980, άνοιξε τους ολέθριους ορίζοντες του κομματισμού και της διαφθοράς, στο όνομα της «δημοκρατίας». Στα παραδοσιακά τζάκια του συντηρητικού χώρου (πολλά από τα οποία χάρισαν στο Έθνος και σεσημασμένους δοσίλογους), προστέθηκαν επιχειρηματίες – και εκδότες – με «προοδευτικό» πρόσημο αλλά όχι και με διαφορετικό ήθος. Η συνάφειά τους με το πολιτικό προσωπικό, ιδίως μετά την επιδρομή της ιδιωτικής τηλεόρασης, δημιούργησε την ονομαζόμενη Διαπλοκή, η οποία έκτοτε ουσιαστικά διαφεντεύει τον τόπο μας, μέσα σε μία «ομερτά» που έσπασε (μερικώς) μόνο με την υπαρξιακή κρίση που βιώνουμε σήμερα. Στο ολοκληρωτικό αδιέξοδο που ζει σήμερα ο ελληνικός λαός, πολλοί θέτουν τα ερωτήματα για την φύση του πολιτεύματος αλλά και αυτού του κράτους μας. Μια προσεκτική αναδίφηση στην ιστορία του νεοελληνικού κράτους δείχνει πως το τελευταίο ποτέ δεν ήταν εκείνο που προσδοκούσε ο Ελληνισμός. Το εξέφραζε ο Δημήτριος Καταρτζής ήδη το 1780, γράφοντας: «…Εμείς οι Ρωμιοί δεν έχουμε αυτόνομη πολιτεία που να δείχνει την αγάπη της και την περίθαλψη στον πολίτη». Όταν το ίδιο το ελληνικό κράτος στήθηκε από τους δυτικούς και κηδεμονεύτηκε από τους Αγγλογάλλους – κι αργότερα από τους Αμερικανούς - για χάρη των δικών τους συμφερόντων, δεν θα μπορούσε το οποιοδήποτε πολίτευμα και η όποια εν Αθήναις κυβέρνηση να τα αντιστρατευθεί. Το βλέπαμε παλαιότερα με τις δυτικές κανονιοφόρους ή τους πρέσβεις, τώρα με τα μνημόνια και το «κουαρτέτο». Τίθεται, λοιπόν, το ερώτημα αν μπορεί να γίνει κάτι ουσιαστικό και δραστικό, προκειμένου να ωφεληθεί η πατρίδα μας και να αποκατασταθεί, όσο είναι δυνατόν, το κράτος του δήμου. Ειδικά η πλήρης απαξίωση των πολιτικών κομμάτων στις μέρες μας θεωρώ πως επιτρέπει την ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Αφιέρωμα θεσμική αποδυνάμωση της κομματοκρατίας και την ενδυνάμωση των δημοκρατικών στοιχείων του πολιτεύματος. Για το δυτικό καθεστώς, δημοκρατία σημαίνει κυρίως τρία πράγματα: κάλπες, πολυκομματικό σύστημα και Τύπο ανεξάρτητο από την κυβέρνηση. Αυτή είναι όχι μόνο μια πολύ …μινιμαλιστική αποτύπωση της δημοκρατίας, αλλά και μία πολύ βολική (για τους ισχυρούς) παραμόρφωσή της. Παρ’ ότι στην Ελλάδα δεν περιοριζόμαστε μόνον στα ανωτέρω προσχήματα, πόρρω απέχουμε από ένα ουσιαστικά δημοκρατικό πολίτευμα. Μπορεί η κρίση να έφερε περιορισμό των βουλευτικών προνομίων, μείωση της κρατικής χρηματοδότησης των κομμάτων και κατάργηση – συρρίκνωση των βουλευτικών συντάξεων, όμως αυτά τα μέτρα είχαν κίνητρο επικοινωνιακό και δημοσιονομικό και δεν άγγιξαν ούτε την ελίτ του πολιτικού προσωπικού ούτε τους κανόνες του παιχνιδιού. Έτσι, καμμία ελάχιστη συμμετοχή δεν απαιτείται για την εγκυρότητα του εκλογικού αποτελέσματος: κι αν ακόμη η απογοήτευση του ελληνικού λαού φτάσει το 90%, το 10% των ψηφισάντων – για την ακρίβεια και το 4%! – θα μπορεί να αποφασίζει για την τύχη όλων μας. Πουθενά δεν προβλέπεται ανεξάρτητη υποψηφιότητα, κάτι που συναντά κανείς ακόμα και σε χώρες αυταρχικές (σαν την Τουρκία, λ.χ.): και η δημοφιλέστερη προσωπικότητα σε κάποιον τόπο αδυνατεί να τον εκπροσωπήσει αν δεν ενταχθεί σε κάποιο κομματικό μαντρί. Ο χάρτης των εκλογικών περιφερειών παραμένει η χαρά της διαπλοκής, με το κλασσικό παράδειγμα της εκτρωματικά γιγαντιαίας Β΄ Αθήνας. Ο εκλογικός νόμος, με το εξωφρενικό μπόνους των 50 εδρών για το πρώτο κόμμα και με τις περιφερόμενες ανά την χώρα έδρες, νοθεύει την λαϊκή βούληση ανεπανόρθωτα. Η βουλευτική ασυλία και ο νόμος περί ευθύνης υπουργών σε καιρούς κατάρρευσης των πάντων προκαλούν το δημόσιο αίσθημα. Η ουσιαστική ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

απαγόρευση των δημοψηφισμάτων (αλλά και η περσινή τους γελοιοποίηση από τον κυβερνητικό τακτικισμό) αφήνει τον κόσμο αμέτοχο των κοινών και τον στέλνει στην ιδιώτευση, που με κάθε τρόπο καλλιεργεί η περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Δεν μπορεί να τρέφει κανείς ψευδαισθήσεις για τις δυνατότητες εγκατάστασης αληθινής δημοκρατίας στην χώρα μας, την στιγμή που η κρατική καταστολή και η καταναλωτική αποχαύνωση θερίζουν την υφήλιο. Όμως, το κομβικό σημείο, στο οποίο βρισκόμαστε ως Ελληνισμός, δίνει δυνατότητες όχι μόνο για το χειρότερο αλλά και για το καλύτερο. Τώρα που οι Σόϊμπλε και Τόμσεν μας υπενθυμίζουν ότι δεν είναι και πολύ μακρυά οι εποχές του Ζοννάρ ή του Πιουριφόϋ, έχουμε μια, τελευταία ίσως, ευκαιρία να ξαναδούμε την πολιτειακή και πολιτική μας υπόσταση, χωρίς φτιασίδια και αυταπάτες. Έτσι μπορεί να κάνουμε ένα άλμα μεγαλύτερο από το κενό που βρίσκεται εμπρός μας, νοηματοδοτώντας την «Ελληνική Δημοκρατία» με τρόπο ορθό: έναν τόπο στον οποίο ο Δήμος των Ελλήνων θα κρατάει τη μοίρα του στα χέρια του.

«Θα σε στείλω στον Έβρο» του Θεοφάνη Μαλκίδη

Πώς το πολιτικό σύστημα απέτυχε παταγωδώς να υλοποιήσει το διακομματικό πόρισμα της Βουλής του 1992 και πώς μετέβαλε την Θράκη σε περιοχή δυσμενών μεταθέσεων.

Συνθήκη της Λωζάννης είναι ένα από τα μοναδικά στην ιστορία της ανθρωπότητας και την ιστορία των διεθνών συνθηκών παραδείγματα, που αποδεικνύει τι είναι ικανά να διαπράξουν τα μεγάλα κράτη και τα μεγάλα συμφέροντα που αυτά εκπροσωπούν εις βάρος των λαών. Οι τίτλοι των ευρωπαϊκών και αμερικανικών εφημερίδων εκείνης της εποχής και οι αντίστοιχες δηλώσεις των ηγετών, αποκαλύπτουν την πολιτική ηθική και πρακτική που ενέπνευσε όλους εκείνους που συγκεντρώθηκαν στην ελβετική πόλη, εκεί αποφασίστηκαν τελικά οι τύχες της Θράκης. Παρ’ όλο, όμως, που η σημασία και οι επιπτώσεις αυτής της συνθήκης καθόρισαν την μετέπειτα ελληνική πολιτική για την Θράκη, δεν μελετήθηκαν ποτέ σε βάθος. Στην πραγματικότητα της Θράκης, από την Συνθήκη της Λωζάννης μέχρι τις ημέρες μας, αποδεικνύεται επίσης τι μπορεί να κάνει ένα κράτος, το ελληνικό, όταν δεν είναι εθνικό και όταν δεν είναι δημοκρατι-

κό. Όταν, δηλαδή, είναι ένα εξαρτημένο δορυφορικό κράτος, ένα κράτος-πελάτης. Η νεοελληνική γενικά εξέλιξη, η πολιτική, η διπλωματία, η οικονομία, η κοινωνία, κρίθηκε από την φύση, τον χαρακτήρα, τον ρόλο του δορυφορικού και μη δημοκρατικού ελλαδικού κράτους, αυτού του εξαρτημένου μηχανισμού, που δεν είχε αυτοτέλεια χειρισμών και πολιτικής πράξης. Στην Θράκη, η απουσία και αδυναμία του εθνικού κράτους είναι αποκαλυπτική. “Θα σε στείλω στον Έβρο” ήταν το σύνθημα της εποχής της Μεταπολίτευσης, προφανώς ασύμβατο με την πομπώδη ρητορική περί ακριτικής περιοχής, την οποία όμως στέλνεις να την φυλάξουν οι ανεπιθύμητοι.... Όταν βασικοί ρόλοι ενός εθνικού δημοκρατικού κράτους είναι η προστασία και ο έλεγχος της αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης, η ανάπτυξη και ο έλεγχος της αγοράς, η συγκεντροποίηση του πλεονάσματος της τεχνολογίας και η αξιοποίηση των φυσικών πόρων, το ελλαδικό κράτος ειδικά στη Θράκη, δεν εκπλήρωσε αυτούς τους όρους και λειτουργίες του. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Αφιέρωμα Παράλληλα, αντιμετώπισε τον τουρκικό εθνικισμό με όρους δειλίας, φοβίας, υποχωρητικότητας, με απτά τα αποτελέσματα της πολιτικής αυτής σε καθημερινό επίπεδο. Όλα τα κράτη, σε όλον τον κόσμο, δια μέσου σχεδιασμένων αναπτυξιακών πολιτικών, κατοχύρωσαν, σταθεροποίησαν την εθνική τους κυριαρχία. Αυτό ειδικά σε περιοχές όπου υπήρχαν μειονότητες, οι οποίες θα μπορούσαν να γίνουν όργανα, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, αποσταθεροποίησης και αμφισβήτησης της εθνικής τους κυριαρχίας από επεκτατικές και εθνικιστικές δυνάμεις και κράτη. Το ελλαδικό κράτος δεν είχε την αυτονομία, την ικανότητα, την θέληση να το κάνει. Μια ειδικά μελετημένη και αποφασισμένη πολιτική ανάπτυξης της Θράκης, η οποία θα σεβόταν την εθνική, πολιτισμική ταυτότητα των μειονοτήτων, θα προκαλούσε ταυτόχρονα μια δημογραφική αύξηση του πληθυσμού και θα άλλαζε τις ευαίσθητες ισορροπίες στην σύνθεση της περιοχής. Για την υλοποίηση μίας παρόμοιας πολιτικής, εκδόθηκε το 1992, το πόρισμα της “Διακομματικής επιτροπής του Εθνικού Κοινοβουλίου που συγκροτήθηκε για να μελετήσει τα προβλήματα και να υποβάλει προτάσεις για την ανάπτυξη της Θράκης και των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου”. «Η Διακομματική επιτροπή, αφού άκουσε τις απόψεις των αρμόδιων κυβερνητικών οργάνων. Αφού επισκέφθηκε όλους τους νομούς και της επαρχίες της περιοχής. Αφού συζήτησε με όλους τους τοπικούς αντιπροσωπευτικούς φορείς, την αυτοδιοίκηση, τα συνδικάτα, τους συνεταιρισμούς, τα επιμελητήρια και πολιτιστικά σωματεία, παραδίδει στην Εθνική Αντιπροσωπεία το τελικό της πόρισμα», έγραφε, στο προοίμιό του, το κείμενο. Τα βασικά σημεία του πορίσματος εξέφραζαν την ομοφωνία και την πρόθεση όλων για ανάπτυξη της Θράκης (και του ανατολικού Αιγαίου): «Συμφωνούμε όλοι ότι είναι απολύτως αναγκαίο να διαμορφωθεί μια μόνιμη αναπτυξιακή στρατηγική για την Θράκη και το Ανατολικό Αιγαίο, που αποτελούν σήμερα τον πιο νευραλγικό και κρίσιμο χώρο της επικράτειας. Χρειάζεται γι’ αυτό η πανεθνική συσπείρωση και κινητοποίηση όλων των φυσικών και ανθρώπινων πόρων της περιοχής. Απαιτείται όλοι οι Έλληνες, οι πολιτικοί φορείς, το Εθνικό Κοινοβούλιο, να ενστερνιστούμε τη θέση ότι η ανάπτυξη των κρίσιμων παραμεθορίων περιοχών της χώρας και ιδιαίτερα αυτών που βρίσκονται στο ανατολικό μας σύνορο, αποτελεί όρο εθνικής επιβίωσης». Αφού στο πόρισμα εκφραζόταν η θέληση των κομμάτων που αποτελούσαν την Βουλή, την περίοδο αυΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

τή, για «την εφαρμογή της αναπτυξιακής στρατηγικής», προτεινόταν ότι θα πρέπει να γίνουν άμεσα οι εξής ενέργειες: «να προχωρήσουμε σε αναδιανομή του εθνικού εισοδήματος και του πλούτου υπέρ των δύο περιοχών... θεσμοθέτηση ειδικών πόρων μέσω του προϋπολογισμού για ταχύρυθμα προγράμματα που αφορούν τις υποβαθμισμένες ζώνες της Θράκης και τα μικρά νησιά του Ανατολικού Αιγαίου». Επίσης τονιζόταν και ο ρόλος που μπορούν να διαδραματίσουν η ΕΟΚ μέσω των κοινοτικών πόρων, οι Έλληνες της Διασποράς και η αυτοδιοίκηση. Στο δεύτερο τμήμα, το οποίο αφορούσε τις εθνικές προτεραιότητες που σχετίζονται με τις ακριτικές περιοχές, αναφερόταν μεταξύ των άλλων τα εξής: «Για μας υπάρχει ένα νήμα που συνδέει και θα συνδέει πάντοτε τη Θράκη με το Ανατολικό Αιγαίο και την Κύπρο. Μία νοητή γραμμή που αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο μιας εθνικής στρατηγικής για τον Ελληνισμό..... Η Ευρώπη πρέπει να αποκτήσει συνείδηση μιας ιστορικής αλήθειας. Ότι η Θράκη και το Ανατολικό Αιγαίο είναι το φυσικό της ανατολικό της σύνορο». Τονιζόταν, επίσης, η σύνδεση της ανάπτυξης με την εθνική ασφάλεια και κυριαρχία και ότι «η μικρή παραγωγική δυνατότητα του νησιώτικου συμπλέγματος συνυπάρχει με την ασχεδίαστη και ανισομερή ανάπτυξη της Θράκης....» . Από την επιτροπή γινόταν η προτροπή «να πρυτανεύει η εθνική ευαισθησία που όλους πρέπει να μας διακατέχει για την αμυντική θωράκιση της περιοχής απέναντι στην εξωτερική απειλή. Μακροχρόνια η άμυνα απέναντι στην εξωτερική απειλή είναι η πολιτιστική μας ταυτότητα και η ανάδειξή της αποτελεί έναν παράγοντα ύψιστης εθνικής σημασίας». Στο κεφάλαιο για την εθνική άμυνα τονιζόταν η «οργάνωση της παλλαϊκής άμυνας...για την ολοκλήρωση της αμυντικής θωράκισης», στο μέρος για την πολιτιστική ταυτότητα δηλωνόταν ότι «στόχος μας είναι η αναβάθμιση, η επιστημονική και διοικητική στελέχωση και η ερευνητική πρωτοβουλία των περιφερειακών Πανεπιστημίων (Αιγαίου και Θράκης), ώστε να γίνουν το επίκεντρο της πνευματικής και πολιτιστικής ζωής». Στην προτεινόμενη αναπτυξιακή πολιτική, κεντρικό σημείο καταλάμβανε «η ισομερής και ιεραρχημένη περιφερειακή ανάπτυξη και η διαμόρφωση όρων που θα καθιστούν την τοπική οικονομία ανταγωνιστική», στα έργα υποδομής εκφραζόταν η ευχή «το τέλος της δεκαετίας του ΄90 πρέπει να βρει τη Θράκη και το Ανατολικό Αιγαίο ικανά να σηκώσουν το βάρος της ανάπτυξης, χωρίς να παραμείνουν άλυτες στοιχειώδες ανάγκες που σήμερα κρατούν την περιοχή στη στασιμότητα...για 69

την περιοχή της Θράκης οι γενικές κατευθύνσεις είναι οι ακόλουθες: Ολοκλήρωση του οδικών συγκοινωνιών... εκσυγχρονισμός και επέκταση του σιδηροδρομικού δικτύου Θεσσαλονίκης-Ορμενίου... Διεθνοποίηση του λιμένα Αλεξανδρούπολης, αξιοποίηση του λιμένα Πόρτο Λάγος και άνοιγμα του τελωνείου Νυμφαίας. Επέκταση και ενίσχυση του αερολιμένα Αλεξανδρούπολης και δημιουργία μικρού δικτύου ελικοδρομίων στις πρωτεύουσες των επαρχιών και τη Σαμοθράκη». Στο 7ο κεφάλαιο καταγράφονταν και τα ενδεικνυόμενα μέτρα της οικονομικής πολιτικής. Σκοπός θα έπρεπε να είναι «η μείωση κατά 50% των συντελεστών του ΦΠΑ, η επιδότηση θέσεων εργασίας στο δευτερογενή τομέα και παροχή κινήτρων που πρέπει να θεσπιστούν από τα αρμόδια υπουργεία για την ενίσχυση της γεωργίας, της κτηνοτροφίας, της αλιείας, της βιοτεχνίας, της μεταποίησης, των πολιτιστικών και τουριστικών δραστηριοτήτων». Στο προτελευταίο μέρος της θεσμικής πολιτικής δηλωνόταν η σημασία του εκσυγχρονισμού και της αποκέντρωσης του κράτους. Στο κεφάλαιο για τις μουσουλμανικές μειονότητες της Θράκης, αναφερόταν ότι «ιδιαίτερης εθνικής σημασίας είναι η πολιτική μας απέναντι στις θρησκευτικές μειονότητες που ζουν στην περιοχή, όπως είναι η μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης και οι ελάχιστοι μουσουλμάνοι της Ρόδου και της Κω. Οι μουσουλμάνοι της περιοχής αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα του έμψυχου δυναμικού της χώρας. Είναι Έλληνες πολίτες σε πλήρη ισονομία και ισοπολιτεία έναντι των χριστιανών Ελλήνων πολιτών. Είναι για μας απαραβίαστες αρχές ο σεβασμός στην προσωπικότητα και την ελευθερία του ατόμου, η θρησκευτική, γλωσσική, κοινωνική και πολιτιστική του ελευθερία, η απρόσκοπτη έκφραση των ηθών και των εθίμων του. Κατά συνέπεια, η Συνθήκη της Λωζάννης και οι επιταγές της Διάσκεψης για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΔΑΣΕ) αποτελούν κείμενα όχι απλώς αποδεκτά αλλά κατευθυντήρια στη χάραξη της πολιτικής μας». Συνεχίζοντας, το πόρισμα της διακομματικής επιτροπής, στο κεφάλαιο για το ζήτημα των μουσουλμανικών μειονοτήτων, επισήμαινε τα εξής: «Δεν θα διστάσουμε να πάρουμε κάθε αναγκαίο μέτρο που θα προστατεύει τα εθνικά μας συμφέροντα απέναντι σε πρόσωπα ή μηχανισμούς που λειτουργούν αποσταθεροποιητικά στην περιοχή. Είναι αναγκαίο να αναληφθεί εκστρατεία διαφώτισης της διεθνούς κοινής γνώμης, που τροφοδοτείται συστηματικά με ψευδείς παραπλανητικές ‘πληροφορίες’. Σε καμμία περίπτωση δε μπορούμε να δεχτούμε την εξομοίωση του Οικουμενικού 70

Πατριαρχείου με Μουφτείες, ούτε βέβαια την εξισορρόπηση ιστορικών εγκλημάτων κατά του Ελληνισμού, όπως αυτό έγινε στην Κωνσταντινούπολη, με μυθεύματα και ψεύδη που καλλιεργούνται προπαγανδιστικά και αφορούν Έλληνες πολίτες». Και το πόρισμα κατέληγε «καλώντας την κυβέρνηση, την αξιωματική αντιπολίτευση, όλα τα κόμματα, αλλά και τους φορείς της πολιτείας και της λαϊκής εκπροσώπησης στη Θράκη και το Ανατολικό Αιγαίο, να ενστερνιστούν την πολιτική που ομόφωνα αποφασίσαμε και εισηγούμαστε». Η μη υλοποίηση του πορίσματος της Βουλής για την Θράκη και το ανατολικό Αιγαίο αποτελεί μία ακόμη απουσία της δημοκρατίας στην Ελλάδα, αφού η περιοχή αφέθηκε, με προκλητικό τρόπο, στον τουρκικό εθνικισμό και τις πολυποίκιλες επιδιώξεις του. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν (και παραμένει) η ταυτότητα των τριών μειονοτήτων, Πομάκων, Τουρκογενών και Αθιγγάνων, που καθοριζόταν από τα ισχύοντα γεωστρατηγικά δόγματα ασφαλείας και τις σχέσεις ανάμεσα στα κράτη της περιοχής. Δεν ήταν η ιστορία, η παράδοση, η πολιτιστική κληρονομιά, η γλώσσα, που όριζαν την εθνική ταυτότητα κάθε ομάδας, αλλά η πολιτική των στρατιωτικών συμμαχιών, η γεωπολιτική και οι σχέσεις, αγαθές και φιλικές ή μη, μεταξύ των κρατών. Το ελλαδικό κράτος, ανέχθηκε την τουρκοποίησή τους, ενώ με την όξυνση των σχέσεων με την Τουρκία το 1974 αλλάζει την πολιτική του. Από εδώ και πέρα τους προτιμούσε Βούλγαρους παρά Τούρκους, ενώ μετά το 1990 τους ξαναθέλει Τούρκους... Το Ελλαδικό κράτος, με την χαρακτηριστική αδράνεια και την στάση φοβικής παραίτησης που το διέκρινε, παρέμεινε εγκλωβισμένο, ακίνητο απέναντι στον τουρκικό εθνικισμό, που διαμέσου της θρησκείας ή με μηχανισμούς εξαναγκασμού, τρομοκράτησης, ελέγχου, προωθούσε σταθερά την τουρκοποίηση της Θράκης. Στην πορεία του ως εθνικό και δημοκρατικό κράτος, στην Θράκη, το ελλαδικό κράτος δεν είχε και πολλά επιτεύγματα. Δημιούργησε παρά έλυσε προβλήματα. Αποδείχθηκε ότι η ακτίνα του ενδιαφέροντός του, ο ορίζοντάς του, δεν ξεπερνά τα στενά αττικά όρια. Στην νέα ιστορική περίοδο που εισρχόμαστε, στον νέο ιστορικό κύκλο που ανοίγει, το ελλαδικό κράτος έχει ακόμη τα χρονικά και πολιτικά περιθώρια να δικαιολογήσει τον ρόλο του ως εθνικού κράτους. Άλλωστε η περίοδος των μυστικοπαθών χειρισμών της τύχης της Θράκης από αμφίβολης ικανότητας μηχανισμούς στο όνομα κάποιου ακαθόριστου εθνικού συμφέροντος, έχει οριστικά ναυαγήσει. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Αφιέρωμα

Αρχέγονα σκοτεινά ένστικτα καθοδηγούν την αυτοκαταστροφική πορεία μας Μία διαφορετική ερμηνεία της κατάρρευσης των θεσμών

ίναι γεγονός που δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί, ότι η δημοκρατία μας εκφυλίζεται και παραπαίει. Μια αριστερή κατ’ όνομα κυβέρνηση ασκεί δεξιά πολιτική εκπροσωπώντας ένα 20 % περίπου του λαού που προσήλθε για να την ψηφίσει. Απέναντί της, μια ανούσια αντιπολίτευση διαφόρων κομμάτων εκπροσωπεί ένα ακόμα 20% περίπου. Η αντιπολίτευση αυτή δηλώνει με τρόπο που κάνει και παιδιά να χαμογελούν, ότι είναι αντίθετη στα μέτρα που οπωσδήποτε θα έπαιρνε αν ήταν στην εξουσία. Η πλειοψηφία του λαού παρακολουθεί αμέτοχη το δράμα που αφορά τους ίδιους, δηλαδή την φτωχοποίησή τους, την κατάρρευση της μεσαίας τάξης, τον εκφυλισμό της δημοκρατίας και την σταδιακή απώλεια της εθνικής κυριαρχίας. Μαζί με την φτωχοποίηση, ένα τεράστιο κύμα προσφύγων έρχεται να επιτείνει τα προβλήματα, ενώ ακόμα και οι σκοπιανοί γείτονες οχυρώνονται με την βοήθεια των εταίρων μας, ακόμα και των φίλων και ομοδόξων Σέρβων, για να προστατεύσουν τα σύνορά τους από εμάς. Και, όπως είπαμε, ο λαός μας

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

του Γρηγόρη Βασδέκη άπραγος παρακολουθεί μια νέα εθνική καταστροφή, που είναι φανερό πως βρίσκεται προ των πυλών. Βέβαια, τα παραπάνω δεν αφορούν μόνο την χώρα μας. Σε αυτό που ονομάζαμε Τρίτο Κόσμο, η φτώχεια και οι πόλεμοι εξακολουθούν να κυριαρχούν, με αποτέλεσμα να λέμε ότι ζούμε σε έναν κόσμο με νησίδες πλούτου μέσα σε ωκεανούς φτώχειας. Όμως, σε ό,τι αφορά την πατρίδα μας, που βρίσκεται στις παρυφές του αναπτυγμένου κόσμου, όχι μόνον εκφυλίζεται η δημοκρατία στην χώρα που γεννήθηκε, αλλά μετατρεπόμαστε ολοένα στον μεγαλύτερο ίσως καρπαζοεισπράκτορα του αναπτυγμένου κόσμου. Βέβαια, η χώρα μας, από την ανασύσταση του Ελληνισμού και την ίδρυση του νέου κράτους εδώ και διακόσια περίπου χρόνια, κινούνταν στην σφαίρα ενός προτεκτοράτου των μεγάλων δυνάμεων. Ακόμα και όταν σήκωνε περήφανα το κεφάλι, όπως στην περίοδο του Βενιζέλου ή της Εθνικής Αντίστασης, ακολουθούσε μια καταστροφή που η αναίρεσή της ήταν θέμα τουλάχιστον μιας γενιάς. Έτσι, για να επανέλθουμε στο 71

σήμερα, η οικονομική καταστροφή της μεσαίας τάξης και ο συνακόλουθος εκφυλισμός και κατάρρευση της δημοκρατίας μας, είναι φαινόμενα που χρειάζονται ανάλυση και προσοχή. Σε ένα στατικό και επιφανειακό κάπως επίπεδο ανάλυσης, ακούμε συχνά να λέγεται ότι φταίνε οι πολιτικοί μας ή φταίμε εμείς που τους ψηφίζουμε ή φταίνε οι μεγάλες δυνάμεις κ.ο.κ. Αυτά δεν απέχουν πολύ από την πραγματικότητα, αλλά και δεν την εξηγούν πλήρως. Το πραγματικό πρόβλημα βρίσκεται, πιστεύω, στα ένστικτα. Στον νου μας και στις αναλύσεις που κάνουμε, είτε μιλάμε για άτομα είτε για κοινωνίες, κράτη ή πατρίδες, εμφορούμενοι από μια νοησιαρχική αντίληψη των πραγμάτων, τείνουμε να ξεχνάμε τον ρόλο και τη σημασία των ενστίκτων μέσα στην προσωπική ή την συλλογική ζωή. Οι άνθρωποι, ως άτομα και ως ομάδες, αποτελούν ένα μείγμα από λογική αλλά και από εξαιρετικά δυναμικά ένστικτα. Τέτοια είναι της αυτοσυντήρησης, της αναπαραγωγής και του θανάτου. Τα ίδια άλλωστε ισχύουν για τη γη και το σύμπαν. Πρόκειται για τεράστιους και κοσμικούς φυσικούς νόμους. Όταν, λοιπόν, προσπαθούμε να εξηγήσουμε τα πράγματα με τη λογική, αφήνουμε στην άκρη ένα μεγάλο μέρος, το μεγαλύτερο από εκείνα που βοηθούν στην εξήγηση και κατανόηση του όποιου φαινομένου. Έτσι, η οικονομική ανισότητα που εκφυλίζει και καταστρέφει την όποια δημοκρατία μας, είναι αποτέλεσμα της δράσης των ενστίκτων τόσο στην τοπική όσο και στη διεθνή σκηνή. Είναι ενδιαφέρον να δούμε και να θυμηθούμε τον ρόλο ενός από τα ένστικτα, του σεξουαλικού, σε πολύ αρχετυπικές κοινωνίες, όπως εκείνες που περιγράφονται στο έπος του Γιλγαμές και στα Ομηρικά Έπη. Στο Γιλγαμές, όλος ο μηχανισμός του έπους κινείται γύρω από την σεξουαλική καταπίεση που ασκεί ο βασιλιάς και κατ’ επέκταση η κοινωνία στους πολίτες. Στην Ιλιάδα, όλος ο μηχανισμός κινείται από ένα σεξουαλικό επεισόδιο στην αρχή, ενώ και μέσα στην Τροία υπάρχει μια Ελένη. Στην Οδύσσεια, γύρω από την Πηνελόπη και τους μνηστήρες πλέκεται όλη η ιστορία. Αν σκεφτεί κανείς τον ρόλο του φαγητού, του σεξ και της βίας στις αρχέτυπες ιστορίες, έχει περίπου το 80%. Με την ευκαιρία αυτής της συζήτησης, θα ήταν ενδιαφέρον να επανέλθει κανείς στις κυριώτερες ανθρωπολογικές μελέτες του Freud και να θυμηθεί τα όσα σχετικά διατύπωσε ο πατέρας της ψυχανάλυσης. Με την σειρά έχουμε τα εξής: Τοτέμ και Ταμπού, 19121913, Το Μέλλον μιας Αυταπάτης, 1927, Ο Πολιτισμός 72

Πηγή Δυστυχίας (Δυσφορίας, για την ακρίβεια), 1930, και Ο Μωϋσής και ο Μονοθεϊσμός, 1934-1938. Ο Freud δικαιολογημένα, κατά την άποψή μου, κρατούσε μια πολύ επιφυλακτική στάση απέναντι στον ανθρώπινο πολιτισμό. Μέσα από ένα τέτοιο πρίσμα, δεν χρειάζεται και μεγάλη φιλοσοφία για να δει κανείς πώς φτάσαμε σε μια τέτοια κατάσταση, μέσα μάλιστα στην χώρα που είναι το λίκνο της δημοκρατίας. Κάποιοι δυνατοί άσκησαν βία και αρπακτικότητα πάνω μας. Το τελευταίο τώρα ερώτημα είναι γιατί δεν επαναστατούμε. Μια πρώτη απάντηση είναι ότι οι άνθρωποι κοιτάζουν συνήθως πρώτα την ατομική επιβίωση και μετά την επιβίωση του συνόλου ή της κοινωνίας. Υπάρχει, όμως, και ακόμα μία, πιστεύω, εξήγηση. Οι επαναστάσεις ξυπνούν στους ανθρώπους πολύ πρωτόγονες και οπωσδήποτε τρομακτικές προϊστορικές μνήμες. Οι έννοιες της αλληλοβοήθειας και της αλληλεγγύης ξυπνούν τις αναμνήσεις τους μετά τον κατακλυσμό, εποχής όπου οι άνθρωποι, για να επιβιώσουν, επιδόθηκαν αλληλέγγυα σε μια συστηματική ανθρωποφαγία. Όταν λέμε, π.χ., ότι «η επανάσταση τρώει τα παιδιά της», ο μεταφορικός λόγος προέρχεται από μια προϊστορική κυριολεξία. Στο παλαιοβαβυλωνιακό έπος Ατραχάσις (γύρω στις αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ.) μια επανάσταση συνοδεύεται από την τελετουργική σφαγή ενός θεού. Οι άνθρωποι, λοιπόν, έχουν κάθε λόγο να θέλουν να αποφύγουν μια επανάσταση. Οι αρχαίοι Έλληνες έφτασαν στην έννοια του μέτρου και της μεσότητας. Από το «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος» του Πρωταγόρα μέχρι την διατύπωση του Αριστοτέλους ότι η μεσαία τάξη (μέτρο ) είναι ο στυλοβάτης της δημοκρατίας, δίδαξαν την έννοια αυτή ως απόλυτο τρόπο συμπεριφοράς, ζωής και επιδίωξης του ανθρώπου. Στην ίδια αυτή χώρα όπου μπήκαν τα θεμέλια της έννοιας του μέτρου, κινούμαστε εμείς, θλιβεροί απόγονοι εκείνων, περιμένοντας τους βαρβάρους που όλο είναι νάρθουν και δεν έρχονται: Τι περιμένουμε στην αγορά συναθροισμένοι; Είναι οι βάρβαροι να φθάσουν σήμερα. Γιατί μέσα στην Σύγκλητο μια τέτοια απραξία; Τι κάθοντ’ οι Συγκλητικοί και δεν νομοθετούνε; Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα. Τι νόμους πια θα κάμουν οι Συγκλητικοί; Οι βάρβαροι σαν έλθουν θα νομοθετήσουν. Κωνσταντίνος Καβάφης, «Περιμένοντας τους Βαρβάρους» ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Αφιέρωμα

H Αρχή της Απροσδιοριστίας είναι η βάση της πραγματικής δημοκρατίας

Αρχή της Απροσδιοριστίας σημαίνει βασικά την αδυναμία πρόγνωσης. Την Αρχή της Απροσδιοριστίας την βρίσκουμε στην Φυσική και διέπει το Σύμπαν. Την διαπίστωσε πρώτος ο Δημόκριτος με την ρήση του: «Τόλμα μὲν πρήξιος ἀρχή, τύχη δὲ τέλεος κυρίη.» [Η τόλμη βέβαια είναι η αρχή της πράξης, η τύχη όμως είναι κύρια του τέλους.] και την γενίκευσε στην Φυσική ο Επίκουρος, διαβλέποντας και εισάγοντας την τυχαία απόκλιση του ατόμου των Ελλήνων ατομικών φιλοσόφων (που συμπίπτει με το νετρίνο και όχι το άτομο της Σύγχρονης Φυσικής), για να την ξαναβρεί μετά 2400 χρόνια ο Χάϊζεμπεργκ. Ο Αϊστάιν αρχικά δεν δεχόταν την Αρχή της Απροσδιοριστίας, λέγοντας: «Ο Θεός δεν παίζει ζάρια.» Αργότερα βέβαια δέχτηκε το λάθος του και αποδέχτηκε κι εκείνος την Αρχή της Απροσδιοριστίας στην Φυσική. Στα Μαθηματικά, η Αρχή της Απροσδιοριστίας ανευρίσκεται στην απροσδιόριστη παρουσία των Πρώτων Αριθμών (που πρώτος ο Ερατοσθένης ο Κυρηναίος εντόπισε και ονομάτισε και είναι οι αριθμοί που διαιρούνται τέλεια, δηλαδή χωρίς υπόλοιπο, μόνον από το 1 και τον εαυτό τους) και στην αδυναμία να προσδιοριστούν επακριβώς κάποιοι αριθμοί, όπως ο π, τα περισσότερα ριζικά καθώς και άλλοι αριθμοί που σημαίνουν ατελή διαίρεση και ονομάζονται ασύμμετροι ή άρρητοι, γιατί, μην έχοντας γνωστό πηλίκο, δεν είναι ρητοί, δεν είναι δυνατό να ειπωθούν, να ονομαστούν. Στην Οικονομία, η Αρχή της Απροσδιοριστίας εκφράζεται με την Ελεύθερη Αγορά, ο πλουσιώτερος αγοράζει το καλύτερο. Στην Λογική, η Αρχή της Απροσδιοριστίας αποδυναμώνει την Αρχή του αποχρώντος λόγου, γιατί καταργεί ουσιαστικά την απόλυτη αιτιοκρατία, μια και οι αιτίες κάποιου γεγονότος είναι δυνατόν να είναι πολλές και μη προσδιορίσιμες.

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

του Αλέξανδρου Κόντου Στην Πολιτική, η Αρχή της Απροσδιοριστίας ανευρίσκεται στην Δημοκρατία, επειδή ο αξιωματούχος, λόγω της κλήρωσης, είναι μη προβλέψιμος, απροσδιόριστος. Στην Θρησκειολογία, η Αρχή της Απροσδιοριστίας μπορούμε να πούμε πως ανευρίσκεται στον Πολυθεϊσμό. Στους Μονοθεϊσμούς, ο ένας θεός ταυτίζεται ουσιαστικά με την απόλυτη αιτιοκρατία, γιατί ο ένας θεός είναι η μόνη αιτία «ορατών τε πάντων και αοράτων» κατά την έκφραση του Συμβόλου της χριστιανικής πίστεως. Στους Πολυθεϊσμούς μπορεί να εκφραστεί η Αρχή της Απροσδιοριστίας, γιατί, αν κάποιος θεός θεωρηθεί η αιτία κάποιου γεγονότος, κάποιος άλλος θεός μπορεί ενδεχόμενα, αν όχι να το ακυρώσει, να το ανταγωνιστεί και συνήθως κατά τρόπο απρόβλεπτο κι απροσδιόριστο, γιατί θεός είναι κι αυτός και πραγματοποιεί την επιθυμία του. Ο μαρξισμός και τα παράγωγά του, όντας κι αυτά ιουδαϊκής προέλευσης, αποδίδουν τα πάντα σε μία μόνη αιτία, την Οικονομία. O μαρξισμός ανανέωσε κατ’ ουσίαν την εσχατολογική σκέψη του Χριστιανισμού και, προσφέροντας της επιστημονική επικάλυψη, έγινε ο πιο σοβαρός υποστηρικτής του Χριστιανισμού και ο αποτελεσματικώτερος αρνητής της Ελληνικής Σκέψης. Ο ίδιος ο Μαρξ, άλλωστε, στα γνωστά φιλοσοφικά του τετράδια (Grundisse) χαρακτηρίζει τους Έλληνες «αθώα παιδιά», λες και ο Αρχαίος Ελληνικός Πολιτισμός είναι δημιούργημα ανώριμων παιδιών!... Οι Έλληνες, εφαρμόζοντας την Αρχή της Απροσδιοριστίας στην Πολιτική, δημιούργησαν την Δημοκρατία και τον ασύγκριτο πολιτισμό τους και φώτισαν την Οικουμένη. Ας σημειώσουμε πως όσες αρχαίες ελληνικές πόλεις δεν είχαν δημοκρατικό πολίτευμα, δεν γίνονταν δεκτές στους Πανελλήνιους Αγώνες (Ολύμπια, Ίσθμια, Νέμεια και Πύθια). Αυτό διαπιστώνεται από τον κατά73

λογο των Ολυμπιονικών Αγώνων, από το 776 π.Χ. μέχρι το 400 π.Χ. Ο Αρχαίος Ελληνικός Πολιτισμός είναι εμπλουτισμένος από τρεις ελλείψεις –τί οξύμωρο– που συνθέτουν την Δημοκρατία: α) έλλειψη ιερού βιβλίου, β) έλλειψη απόλυτου και ισόβιου αρχηγού και γ) έλλειψη απαγορεύσεων (έλλειψη ταμπού). Ας έχουμε πρώτα κατά νου πως οι τρόποι διακυβέρνησης, παρά τα πολυποίκιλα ονόματα που υπάρχουν, είναι στην ουσία τρεις: Δημοκρατία, Ολιγαρχία, Μοναρχία. Αυτό κατέγραψαν οι αρχαίοι, από τον Ηρόδοτο μέχρι τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Πολίτευμα, όμως, μόνον η Δημοκρατία είναι δυνατό να χαρακτηριστεί, γιατί μόνον αυτή διαμορφώνει πολίτες. Τα άλλα δύο διακυβερνητικά σχήματα μόνον καθεστώτα είναι δυνατό να χαρακτηριστούν, εξουσιαστικά μορφώματα και όχι πολιτεύματα, γιατί δεν διαμορφώνουν πολίτες, αλλά υπηκόους, άλλοτε λιγώτερο κι άλλοτε περισσότερο υπάκουους. Ο άνθρωπος, όμως, είναι «πολιτικὸν ζῷον», κατά την γνωστή ρήση του Αριστοτέλους. Κι όσο για την Δημοκρατία, είναι μόνον μία και χωρίς επίθετα. Οι διάφοροι επιθετικοί προσδιορισμοί –την είπαν βασιλική, βασιλευόμενη, προεδρική, προεδρευόμενη, έμμεση, άμεση, αντιπροσωπευτική, την σύγχυσαν με την «ρεπούμπλικα» (κακόηχη μετάφραση της γαλλικής republique), συμμετοχική κι ίσως κι άλλα– το μόνο που καταδεικνύουν είναι πως, αυτός που χρησιμοποιεί κάποιον από αυτούς τους επιθετικούς προσδιορισμούς, στην ουσία δεν γνωρίζει την Δημοκρατία. Η Δημοκρατία ως κύριο θεσμό της έχει την κλήρωση των αξιωματούχων της, η Ολιγαρχία την εκλογή και η Μοναρχία το κληρονομικό δικαίωμα. Εμείς εδώ στην Ελλάδα εφεύραμε την Δημοκρατία, το μόνο πραγματικό πολίτευμα, κι εξ αιτίας της και για κανέναν άλλο λόγο άνθισε ο Ελληνικός Πολιτισμός, το Ελληνικό Θαύμα. Οποιοσδήποτε λαός πιθανόν θα έφτανε σε παρόμοια αποτελέσματα, αν ζούσε με Δημοκρατία. Πάντως, αν μιλάμε για Δημοκρατία και δεν αναφερόμαστε στον θεσμό της κλήρωσης, είναι σαν να θέλουμε να κάνουμε «σκορδαλιά χωρίς σκόρδο». Υπάρχουν τρεις βασικές ρήσεις, που περιγράφουν το ελληνικό, το δημοκρατικό πολίτευμα. 1. «Χρώμεθα πολιτείᾳ οὐ ζηλούσῃ τοὺς τῶν πέλας νόμους, παράδειγμα δὲ μᾶλλον αὐτοὶ ὄντες τινὶ ἢ μιμούμενοι ἑτέρους· καὶ ὄνομα μὲν διὰ τὸ μὴ ἐς ὀλίγους ἀλλ’ ἐς πλείονας οἰκεῖν δημοκρατία κέκληται.» [Θουκ. Επιτάφιος του Περικλή. Β, 37, 1]. 2. «Δημοκρατικόν τὸ κληρωτὰς εἶναι τὰς ἀρχάς, τὸ 74

δ’ αἱρετὰς ὀλιγαρχικόν» [Αριστοτέλης, Πολιτικά, Δ, 1294β 8-9] και 3. «Καὶ μᾶλλον Ἕλληνας καλεῖσθαι τοὺς τῆς παιδεύσεως τῆς ἡμετέρας ἢ τοὺς τῆς κοινῆς φύσεως μετέχοντας.» [Ισοκράτης, Πανηγυρικός, 50, 6-8]. Οι τρεις αυτές ρήσεις συνοψίζουν την Δημοκρατία και την ελληνικότητά της, αλλά η λεπτομερής περιγραφή της δίδεται από την Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλους. Η πρώτη ρήση [σε μετάφραση]: Χρησιμοποιούμε πολίτευμα που δεν ζηλεύει τους νόμους των γειτόνων, παράδειγμα αντίθετα όντας μάλλον εμείς οι ίδιοι σε κάποιον παρά μιμητές άλλων· και τ’ όνομά του, επειδή η διοίκηση δεν είναι σε λίγους αλλά σε περισσότερους, έχει κληθεί: Δ η μ ο κ ρ α τ ί α. Αξιοσημείωτο είναι πως γίνεται χρήση του ρήματος «χρησιμοποιούμε» και δίνεται έκτυπη η ενεργητική συμμετοχή, ενώ το ρήμα «έχουμε» θα δήλωνε κατάσταση, κάτι δηλαδή το ουδέτερο. Και δένει το «χρώμεθα» με την πάρα κάτω ρήση: (Θουκ. Β, 40) Γιατί μόνοι εμείς αυτόν που δεν μετέχει στα πολιτικά δεν τον νομίζουμε απράγμονα, φιλήσυχο, αλλά άχρηστο. Και η συμμετοχή στα πολιτικά εξασφαλιζόταν με την κλήρωση. Κι ας περάσουμε στην δεύτερη ρήση. 2. Δημοκρατικόν το κληρωτάς είναι τας αρχάς, το δ’ αιρετάς ολιγαρχικόν [Αριστοτέλους Πολιτικά, Δ, 1294β 8-9) [Είναι δημοκρατικό το να είναι οι αρχές κληρωτές, ενώ το να είναι αιρετές είναι ολιγαρχικό.] Δηλαδή η Δημοκρατία ταυτίζεται με τον θεσμό της κλήρωσης, ενώ η Ολιγαρχία ταυτίζεται με τον θεσμό της εκλογής. Η μόνη Δημοκρατία που γνωρίζουμε αναλυτικά πώς λειτούργησε είναι η Αθήνα. Το κύριο κείμενο που δίνει την περιγραφή της είναι η Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλους. Το κείμενο αποτελείται από 69 εδάφια, δηλαδή καμμιά πενηνταριά σελίδες. Στο εδάφιο 24 λέγεται αναλυτικά πως στην αρχαία Αθήνα, την μόνη Δημοκρατία που τα διασωσμένα αρχαία κείμενα μας παρέδωσαν, από τις 30.000 Αθηναίους πολίτες οι 20.000 κληρώνονταν σε διάφορα αξιώματα με θητεία ενιαύσια και μη επαναλήψιμη. Δεν υπήρχε δηλαδή πολιτικός επαγγελματισμός, όπως συμβαίνει σήμερα. Η κλήρωση επεκτεινόταν και στο δικανικό μόριο της πολιτείας, του πολιτεύματος. Η ορολογία (τρία μόρια της πολιτείας, του πολιτεύματος) ανήκει στον Αριστοτέλη και βρίσκεται στα Πολιτικά. Πρώτος ο Αριστοτέλης θεωρητικά χώρισε την πολιτεία σε τρία μόρια, το βουλευόμενο, (νομοθετικό), το περί τας αρχάς (αρχικό, διοικητικό-εκτελεστικό) και το δικάζον (δικανικό), στην πράξη όμως τα πρώτα ψήγματα της τριττής διά κρισης υπάρχουν στον Όμηρο. Στην Ιλιάδα εμφαίνεΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Αφιέρωμα ται η τριττή διάκριση στην περιγραφή της δίκης, που έχει καλλιτεχνήσει ο Ήφαιστος στην καινούργια ασπίδα του Αχιλλέα. Στην Οδύσσεια, οι Κύκλωπες ονομάζονται βάρβαροι, γιατί δεν έχουν βουληφόρες αγορές, νομοθετικές συνελεύσεις, Εκκλησίες του Δήμου. Άλλωστε η Ιλιάδα αρχίζει με Εκκλησία του Στρατού-Λαού-Δήμου και η Οδύσσεια με Εκκλησία των θεών πάνω στον Όλυμπο. Ας γίνει απόλυτα σαφές πως η γνωστή τριττή διάκριση των λειτουργιών της Εξουσίας [Νομοθετική, Δικανική και Διοικητικο-Εκτελεστική] είναι αρχαιοελληνική εφεύρεση και θεσμός δημοκρατικός Και βέβαια δεν προέρχεται από τον Μοντεσκιέ, όπως συνήθως διδάσκεται ακόμα στην τριτοβάθμια εκπαίδευσή μας. Ο Μοντεσκιέ βρήκε την τριττή διάκριση στον Αριστοτέλη, και τον όρο «δύναμη», που τον μετέφρασε με την γαλλική λέξη «pouvoir», τον βρήκε στον Πλάτωνα. Στην ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, στο τεύχος του Δεκεμβρίου του 2014, έχω αναφέρει το απόσπασμα του Πλάτωνος και το απόσπασμα του Αριστοτέλους που οδήγησαν τον Μοντεσκέ να γράψει για την τριττή διάκριση των λειτουργιών του πολιτεύματος. Ας επισημανθεί πως και η Σπάρτη, το άκρον άωτο της αρχαιο-ελληνικής Ολιγαρχίας, είχε παρόμοιους νόμους. Ποτέ το ίδιο πρόσωπο δεν έπαιρνε για δεύτερη χρονιά το ίδιο αξίωμα, με εξαίρεση βέβαια τους δύο βασιλείς της, που ήσαν κληρονομικοί. Ας υπομνησθεί ακόμα πως οι κληρωτοί αξιωματούχοι ήσαν πάνω από 20.000, ενώ αιρετοί ήσαν μόνο 57, και κατά κανόνα ενιαύσιοι κι αυτοί. Δικαστής ήταν επιτρεπτό να κληρωθεί κανείς άπειρες φορές, γιατί ήσαν 6000 ηλιαστές-δικαστές σε 30.000 πολίτες. Και βουλευτής ήταν επίσης επιτρεπτό να κληρωθεί κανείς και για μια δεύτερη φορά στην ζωή του ένας πολίτης, αν είχαν ήδη περάσει από την βουλευτία όλοι οι πολίτες. Γενικά, όμως, οι άρχοντες του Εκτελεστικού κληρώνονταν μια φορά, για έναν μόνον χρόνο στην ζωή τους. Ο Επιστάτης των Πρυτάνεων, θεσμός που αντιστοιχεί με τον Πρόεδρο του Κράτους, είχε τα κλειδιά της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, τα κλειδιά του θησαυροφυλακίου κι άλλες πολλές αρμοδιότητες, ήταν κληρωτός και η θητεία του ήταν μόνο για 24 ώρες. Κι έτσι η Αθήνα και η Ελλάδα μεγαλούργησαν. Θα πρέπει να γίνει κατανοητό πως ο Κοινοβουλευτισμός και ο Σοσιαλισμός είναι κι αυτοί πολιτειακές παραλλαγές ολιγαρχικές, είναι καθεστώτα, όχι πολιτεύματα, παρά την κατάχρηση της λέξης «δημοκρατία» και των παραγώγων της που κάνουν οι υπέρμαχοί του Σοσιαλισμού και του Κοινοβουλευτισμού. Ο Κοινοβουλευτισμός και ο Σοσιαλισμός είναι καθεστώτα ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

αποτυχημένα, γιατί δεν έδωσαν την εξουσία στον Δήμο, το Λαό. Αντίθετα η Δημοκρατία έδωσε την εξουσία στον Δήμο, τον Λαό κι έφτιαξε πολίτες και πολιτισμό. Ο Κοινοβουλευτισμός και ο Σοσιαλισμός, όπως και κάθε άλλο και με όποιο όνομα μοναρχο-ολιγαρχικό καθεστώς, καθιερώνει τον επαγγελματισμό στην εξουσία και χωρίζει τους ανθρώπους σε άρχοντες και αρχόμενους, θεσμό που έδωσε την δυνατότητα στον Μαρξ και τους μαρξιστές να εκπονήσουν την θεωρία των ταξικών αγώνων. Ο επαγγελματισμός στην εξουσία με βάση την εκλογή και τον διορισμό είναι ο θεμελιώδης θεσμός των μοναρχο-ολιγαρχικών πολιτευμάτων. Αυτός δεν υπήρχε στην Δημοκρατία. Στα μοναρχο-ολιγαρχικά καθεστώτα, η εκλογή συνεπάγεται την πρόβλεψη για το ποιοί θα είναι αξιωματούχοι. Η πρόβλεψη των αρχόντων τους κάνει ευάλωτους στην διαφθορά. Κι όσο οι άρχοντες είναι μη προβλέψιμοι, τόσο προβλέψιμη είναι η Οικονομία, και γι’ αυτό δεν ισχύει ο θεσμός της Ελεύθερης Αγοράς. Στην αρχαία ελληνική δημοκρατία δεν υπήρχαν ούτε κόμματα, ούτε συνδικάτα, ούτε άλλοι σύλλογοι και κοινωνικο-πολιτικές ομάδες-πηγές εξουσίας. Στην Δημοκρατία υπήρχε μια και μόνη πραγματική ομάδαπηγή εξουσίας: ο Δήμος. Σ’ αυτόν ανήκαν όλοι και με κλήρωση αναλάμβαναν κάποιο αξίωμα. Ας το ξαναπούμε. Ποτέ το ίδιο πρόσωπο δεν ξανάπαιρνε το ίδιο αξίωμα. Ο διαχωρισμός σε άρχοντες και αρχόμενους ήταν άγνωστος στην Αθήνα. Το ίδιο και στην Σπάρτη: ποτέ το ίδιο πρόσωπο δεν ξαναέγινε Έφορος κι ούτε πήρε άλλο αξίωμα για δεύτερη φορά-χρονιά στην ζωή του. Γιατί στον ισοκρατικό Ελληνικό Χώρο, δηλαδή στις πόλεις που συμμετείχαν στους Πανελλήνιους Αγώνες (Ολύμπια, Νέμεια, Ίσθμια, Πύθια), οι θητείες ήσαν κατά κανόνα ενιαύσιες και μη επαναλήψιμες. Η φιλοσοφία της Δημοκρατίας θέλει τον άρχοντα μη προβλέψιμο και μη επαγγελματία. Η εκλογή σήμερα συνεπάγεται τον επαγγελματισμό λίγων και των ίδιων οικογενειών στην εξουσία και συνεπάγεται και την πρόβλεψη για το ποιοι θα είναι αξιωματούχοι. Η πρόβλεψη των αρχόντων όμως τους κάνει διαφθόριμους και χωρίζει την κοινωνία σε άρχοντες και αρχόμενους. Ο Σόλων, αφού νομοθέτησε για την Αθήνα, είχε την παλικαριά να φύγει και να μη γίνει διαχειριστής της εξουσίας. Η φιλοσοφία της Δημοκρατίας θέλει να ασκείται η εξουσία από όλον τον Δήμο-Λαό. Όλος ο Δήμος-Λαός πρέπει να περνά από όσο το δυνατό περισσότερα αξιώματα, γιατί η εξουσία είναι σχολείο από το οποίο πρέπει να περνάνε όσο το δυνατό περισσότεροι πολίτες. 75

Αυτό διασφαλίζεται μόνο με την κλήρωση. Ο Μάρξ, επειδή κατάλαβε πως η κλήρωση και η Δημοκρατία καταντούσαν τις θεωρίες του απλά φληναφήματα, προσπάθησε να υποβαθμίσει τους Έλληνες και την Ελληνική Σκέψη. Δεν τα κατάφερε όμως. Το Ελληνικό Θαύμα είναι αποτέλεσμα της Δημοκρατίας και της κλήρωσης. Ας επισημάνουμε πως ο όρος «θαύμα» άγει προς το ανεξήγητο, το έξω από τους κανόνες και τα τέρμινα. Ας πάμε τώρα στην τρίτη ρήση. 3. Και μάλλον Έλληνας καλείσθαι τους της παιδεύσεως της ημετέρας ή τους της κοινής φύσεως μετέχοντας. [Ισοκράτης, Πανηγυρικός, 50, 6-8] [Και περισσότερο αποκαλούνται Έλληνες αυτοί που μετέχουν στην δική μας παιδεία παρά στην κοινή φύση, καταγωγή, φύτρα.] Ουσιαστικά ο Ισοκράτης εκφράζει ρητά και κατηγορηματικά πως οι Έλληνες δεν είναι φυλή αλλά πολίτευμα, δημοκρατικό βέβαια. Το ἡμετέρας σημαίνει δική μας, κι επειδή ο Ισοκράτης ήταν Αθηναίος, το «δική μας» σημαίνει «αθηναϊκή» (όχι γενικά ελληνική, όπως συνήθως ερμηνεύεται και μάλιστα από ελληνιστές και ελληνίστριες διακεκριμένους και διακεκριμένες, αλλά) δημοκρατική. Η ρήση αυτή του Ισοκράτους είναι παράλληλη με τις προϋποθέσεις να μετέχουν στους Πανελλήνιους Αγώνες (Ολύμπια, Ίσθμια, Νέμεια και Πύθια) και συνεπώς να θεωρούνται Έλληνες μόνον όσοι τηρούσαν τους εξής βασικούς πολιτειακούς θεσμούς: 1) να έχουν ανώτατο πολιτειακό όργανο την Εκκλησία του Δήμου και 2) οι άρχοντες να είναι κυρίως ενιαύσιοι και μη επαναλήψιμοι. Αυτές οι δύο πολιτειακές αρχές τηρούνταν τόσο στην Αθήνα όσο και στην Σπάρτη, όπως ήδη το έχουμε επισημάνει. Κι όταν γνωρίζουμε τί γινόταν στην Αθήνα και στην Σπάρτη, γνωρίζουμε τί γινόταν σε όλο τους Έλληνες που γίνονταν δεκτοί στους Πανελλήνιους Αγώνες. Οι κατάλογοι με τους Ολυμπιονίκες δεν περιέχουν Μακεδόνες, Ηπειρώτες και Κύπριους, επειδή δεν τηρούσαν τους δύο βασικούς πολιτειακούς θεσμούς και συνεπώς δεν γίνονταν δεκτοί στους Πανελλήνιους Αγώνες. Αν όμως κάποιος επεδίωκε μονιμότητα στην εξουσία, οι Έλληνες τον ονόμαζαν τύραννο. Κατά τον Θαλή τον Μιλήσιο, «το παραδοξότατον» είναι «γέρων τύραννος», γιατί οι Έλληνες τους τυράννους συνήθως δεν τους άφηναν να γεράσουν, τους απέκτειναν, όσο γρηγορώτερα μπορούσαν. Οι τυραννοκτόνοι ήσαν τα πιο τιμώμενα πρόσωπα, όπως ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων. Η Μακεδονική Μοναρχία, ενισχυμένη από τις πράξεις και τις παραλείψεις και άλλων μοναρχο-ολιγαρχικών Ελλήνων που βρίσκονταν και μέσα στην Αθήνα καθώς και ξένων, στάθηκε ο νεκροθάφτης της Δημοκρατίας. Μετά την Μάχη της Χαιρώνειας, το 338 π.Χ., όλοι οι Έλληνες έγιναν υπήκοοι. 76

Ασφαλώς δεν θα αρνηθούμε να παραδεχτούμε πως, από τα σύγχρονα πολιτεύματα, το βέλτιστο είναι ο Κοινοβουλευτισμός δυτικού τύπου. Όμως ο οποιοσδήποτε Κοινοβουλευτισμός δεν είναι Δημοκρατία. Ας γίνει λοιπόν προσπάθεια να περάσουμε σταδιακά και ειρηνικά από το τρέχον αγγλοσαξονικό πολίτευμα του Κοινοβουλευτισμού (που ουσιαστικά είναι Συρρικνωμένη Μοναρχία) στο ελληνικό της Δημοκρατίας. Πρόταση: να διδάσκεται στα σχολεία πως ο θεμελιώδης θεσμός της Δημοκρατίας είναι η κλήρωση των αξιωματούχων (βουλευτών, δικαστών, διοικητικών υπαλλήλων), ενώ η εκλογή είναι ο θεμελιώδης θεσμός της Ολιγαρχίας και της Μοναρχίας. Να αναδεικνύονται οι μαθητικές κοινότητες με κλήρωση και όχι με εκλογές. Η θητεία τους να είναι μισή σχολική χρονιά, έτσι ώστε να περνάνε από τις μαθητικές κοινότητες όσο το δυνατόν περισσότεροι/ες μαθητές/τριες. Ο κληρωμένος/η δεν ξανακληρώνεται ποτέ σ’ όλη την διάρκεια της φοίτησης του Γυμνασίου ή του Λυκείου, εκτός αν αρχίζει καινούργιος γύρος. Κάτι ανάλογο να γίνεται και στα δημοτικά.. Να ενεργοποιηθεί ο θεσμός του Δημοψηφίσματος και να επικυρώνεται η εκάστοτε Αναθεώρηση του Συντάγματος με Δημοψήφισμα. Η τριττή (κατ’ Αριστοτέλη) διάκριση των μορίων του πολιτεύματος (Νομοθετικό, Δικανικό, Αρχικό) να υπάρχει και μέσα στα κόμματα. Να πάψει να διδάσκεται στα Πανεπιστήμια πως η τριττή διάκριση των λειτουργιών του πολιτεύματος είναι εφεύρεση του Μοντεσκέ, αλλά πως υπήρχε ήδη στην Αρχαία Ελλάδα. Το παρελθόν της Ελλάδας είναι το μέλλον της ανθρωπότητας. Υ.Γ. Για περισσότερα στοιχεία σχετικά με την Δημοκρατία, βλ. το δίτομο έργο μου Δημοκρατία, ένα άγνωστο πολίτευμα, εκδόσεις Παπαζήση, και το σύγγραμμά μου Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλους, εκδόσεις Μυρμιδόνες. Σημειώνω ότι κάποτε η Ακαδημία Αθηνών αναζήτησε φιλολόγους, για να τους αναθέσει την μετάφραση αρχαίων κειμένων. Έχοντας συνειδητοποιήσει την απαράμιλλη αποτελεσματικότητα της αθηναϊκής πολιτικής πράξης και έχοντας κατανοήσει πως ο Ελληνικός Πολιτισμός οφείλεται στην Δημοκρατία, ζήτησα ακρόαση από τον αείμνηστο Ιωάννη Τρυπάνη, πρόεδρο τότε της Ακαδημίας, και του πρότεινα την μετάφραση της Αθηναίων Πολιτείας του Αριστοτέλους. Εκείνος δέχτηκε, και μάλιστα, όπως μου ανακοίνωσε, η μετάφραση που του παρέδωσα του «ήρεσε». Αλλά, όταν είχα τελειώσει το πόνημα, συμπληρωμένο με πολλές πληροφορίες για την αρχαία Αθήνα και γενικά για την δημοκρατικότητα του Αρχαίου Ελληνικού Πολιτισμού, ο Ιωάννης Τρυπάνης είχε απέλθει και η Ακαδημία δεν σχεδίαζε πια την μετάφραση των αρχαιο-ελληνικών κειμένων. Την εργασία μου, που φτάνει τις 900 σελίδες, την εξέδωσαν οι εκδόσεις Μυρμιδόνες, τις οποίες ευχαριστώ θερμότατα. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Θέατρο

Καθαρή Πόλη Στέγη γραμμάτων και τεχνών Σκηνοθεσία Ανέστης Αζάς - Πρόδρομος Τσινικόρης

ια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα παράσταση ανέβηκε για περιορισμένο αριθμό παραστάσεων στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών και πολύ διαφορετική από αυτό που συνηθίζουμε να θεωρούμε, να αντιλαμβανόμαστε ως θέατρο, καθώς στη σκηνή δεν έπαιζαν επαγγελματίες ηθοποιοί αλλά άνθρωποι που διηγούνταν τη ζωή τους. Για τους λάτρεις της ταξινόμησης, ο όρος γι’ αυτό το θέατρο , είναι «θέατρο της πραγματικότητας». Αν θέλουμε να το δούμε σε αντιδιαστολή με το κινηματογράφο, θα μπορούσαμε να το χαρακτηρίσουμε θεατρικό ντοκιμαντέρ. Οι δημιουργοί της παράστασης ασχολούνται σχεδόν αποκλειστικά τα τελευταία χρόνια με αυτό το είδος θεάτρου, τόσο στη χώρα μας, όσο και στη Γερμανία, στο Βερολίνο το οποίο έχει γίνει γι’ αυτούς τα τελευταία χρόνια δεύτερη πατρίδα. Έτσι λοιπόν στη Καθαρή Πόλη βλέπουμε στη σκηνή πέντε μετανάστριες από διαφορετικές χώρες (Αλβανία, πρώην Σοβιετική Ένωση, Νότια Αφρική) που ζουν στην Αθήνα βιοποριζόμενες ως καθαρίστριες , να μας αφηγούνται τις ιστορίες τους. Δραματουργικά η παράσταση είναι αριστοτεχνικά δομημένη, καθώς περνά από το δραματικό στο κωμικό με τρόπο που κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον του θεατή, ενώ και οι ίδιες οι ερμηνεύτριες έχουν εξαιρετική αίσθηση του χιούμορ και πολύ τσαγα-

Οι πρωταγωνίστριες ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

νό φυσικά, αφού δεν είναι καθόλου απλό να βρεθείς στο σανίδι και να μοιράζεσαι με το κοινό την αλήθεια σου, την ιστορία σου, το πόνο σου . Ωστόσο σε επίπεδο ηθικό και στο μέτρο που το θέατρο είναι μια καθαρή ηθική πράξη που αναζητά την αρετή εγείρονται ορισμένα μείζονα ερωτήματα. Διαβάζοντας το σκηνοθετικό σημείωμα οι δημιουργοί μας πληροφορούν πως επιχειρούν να διερευνήσουν το ρατσισμό του «καθαρού», τον κίνδυνο του φασισμού, τη γυναικεία μετανάστευση στην Ελλάδα και την ταυτότητα της «καθαρίστριας», να ανιχνεύσουν και να επαναπροσδιορίσουν τα στερεότυπα, μέσα από το βλέμμα και τις προσωπικές μαρτυρίες εκείνων που είναι ειδικοί σε θέματα καθαριότητας: τις μετανάστριες καθαρίστριες της Αθήνας. Ταυτόχρονα, σύμφωνα με τους δημιουργούς της η Καθαρή Πόλη διερευνά την ιστορική, φιλοσοφική και πολιτική διάσταση της έννοιας του «καθαρού» ως κανονιστικού όρου κρίσης που υιοθετήθηκε από τους Ναζί και έγινε ο βασικός πυλώνας της ρατσιστικής τους ιδεολογίας, με στόχο την εξολόθρευση των «άλλων» και τη δημιουργία μιας «καθαρής» φυλής. Από όλα αυτά, αυτό που καταφέρνει η παράσταση είναι, με τρόπο ανώδυνο, να παρουσιάσει το προσωπικό δράμα αυτών των γυναικών που για να ζήσουν την οικογένειά τους μετανάστευσαν και από καθηγήτριες έγιναν καθαρίστριες όχι για ένα ή δύο ή τρία χρόνια αλλά για μια ζωή. Επίσης, και αυτό είναι και το πιο ενδιαφέρον, μέσα από τις μαρτυρίες των γυναικών αυτών δεν μπορούμε παρά να υποκλιθούμε στη απίστευτη δύναμη της προσαρμοστικότητας που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο και ταυτόχρονα να τρομάξουμε από αυτή. Πόσο, όμως, νομιμοποιούμαστε ως ηθικά όντα να παρουσιάζουμε ένα σοκαριστικό θέμα, όπως είναι η απόσχιση αυτών των γυναικών από την εστία τους, το τόπο τους, την οικογένειά τους, τα παιδιά τους με τρόπο χιουμοριστικό και συγκινητικό εξωραΐζοντας, στην ουσία το πραγματικό τους δράμα. Βγαίνοντας από την αίθουσα είδα χαρούμενα πρόσωπα, ικανοποιημένα γιατί είδαν μια ωραία συγκινητική παράσταση και γέλασαν με τη ψυχή τους, ψυχαγωγήθηκαν και διασκέδασαν. Αισθάνθηκα σαν να ήμουνα στο τσίρκο.

Γιάννης Δρακόπουλος

Βιβλιοκριτική

Γεώργιος Κ. Μπήτρος Ποτέ πια πτώχευση. Μία παρακαταθήκη βασισμένη στην φιλοσοφία της ελευθερίας Θεσσαλονίκη, εκδόσεις Επίκεντρο, 2015, 300 σελίδες.

Το παρουσιαζόμενο εδώ έργο κυκλοφόρησε σε καλαίσθητη έκδοση από τον εκδοτικό οίκο Επίκεντρο της Θεσσαλονίκης, γνωστό για τις ποιοτικού χαρακτήρος εκδόσεις του. Συγγραφέας ο τακτικός αρθρογράφος και συνεργάτης της ΝΕΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Ομότιμος Καθηγητής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών (πρώην ΑΣΟΕΕ) Γεώργιος Μπήτρος, ο οποίος έχει διατελέσει Επιστημονικός Συνεργάτης της Διευθύνσεως Οικονομικών Μελετών της Τραπέζης της Ελλάδος, Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης της ΑΣΟΕΕ (1979-2007), του οποίου έχει χρηματίσει και πρόεδρος, ενώ έχει συμμετάσχει στο Εθνικό Γνωμοδοτικό Συμβούλιο Ερεύνης και στο Συμβούλιο Οικονομικών Εμπειρογνωμόνων. Επίσης έχει θητεύσει στο διάσημο National Bureau of Economic Research των ΗΠΑ. Το έργο, που αναφέρεται στα αίτια της κρίσεως της ελληνικής οικονομίας, αποτελεί οργανική σύνθεση στοιχείων της οικονομικής φιλοσοφίας του συγγραφέα. Τα επί μέρους περιεχόμενα του τόμου είναι ευσυνόπτως τα εξής: Απόσπασμα στην νεοελληνική από το έργο του Πλουτάρχου Περί του μη δειν δανείζεσθαι (De vitando aerealieno), εντασσόμενο στα Ηθικά του (827d-832a) εκτενής Πρόλογος, όπου παρουσιάζεται αδρά η στοχοθεσία του έργου. Στην συνέχεια, στο Κεφάλαιο 1, με τίτλο «Προϋποθέσεις για εθνική αναγέννηση», ο συγγραφέας περιγράφει τις αναμενόμενες γεωπολιτικές μεταβολές, προσεγγίζοντας εκείνες που ενδιαφέρουν αμεσώτερα, και υπό το φως των διαπιστώσεων που προκύπτουν, διατυπώνεται ένα όραμα για μία Ελλάδα μέσα στο ανοικτό και λίαν ανταγωνιστικό περιβάλλον που διαμορφώνεται παγκοσμίως. Στο Κεφάλαιο 2, υπό τον τίτλο «Πώς ήλθαν τα πάνωκάτω», γίνεται ευρεία χρήση των στατιστικών στοιχείων μακροοικονομικών μεγεθών και διερευνώνται οι ρυθμοί αναπτύξεως της ελληνικής οικονομίας μεταπολεμικώς, 78

διακρινομένη αυτή σε τρεις περιόδους, ήτοι 1954-1973, 1974-2008 και 2009-2010, και αιτιολογείται η αρνητική οικονομική ανάπτυξη. Στο Κεφάλαιο 3, υπό τον τίτλο «Γιατί πτωχεύσαμε», ο συγγραφέας διερευνά ενδελεχώς όλους εκείνους τους πολιτικο-οικονομικούς παράγοντες, οι οποίοι ωδήγησαν την χώρα στην πτώχευση το 2009. Στο Κεφάλαιο 4, υπό τον τίτλο «Επανεκκίνηση», προβάλλει συγκεκριμένες και εξειδικευμένες προτάσεις για μία αναμόρφωση στους θεσμούς, στην διοίκηση και στην οικονομία. Στο Κεφάλαιο 5 εισάγει το πλαίσιο των επιθυμητών στρατηγικών επιλογών και μεταρρυθμίσεων, οι οποίες πρέπει να πραγματοποιηθούν, με στόχο την εθνική αναγέννηση. Στον Επίλογο ο συγγραφέας υπενθυμίζει τις παθογένειες του συγχρόνου κοινοβουλευτικού συστήματος και προβάλλει την αναγκαιότητα ανάδειξης φωτισμένων ηγετών στην πολιτική, οικονομία και διοίκηση. Το γενικό αναλυτικό σχήμα του Γ. Μπήτρου, το οποίο έχει αναλυτικά και συστηματικά προβάλει και στην αρθρογραφία του στην ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, είναι το γεγονός ότι στην Ελλάδα εκκρεμεί η συγκρότηση πραγματικής ελεύθερης οικονομίας της αγοράς, που θα επέτρεπε την εκδίπλωση του δυναμισμού της ελληνικής οικονομίας και την διάκριση της χώρα μας στο διεθνές πεδίο, διάκριση απολύτως εφικτή, όπως αποδεικνύει η τεράστια επιτυχία του ελληνικού εφοπλισμού. Μία αναλυτική βιβλιογραφία, ελληνική και ξενόγλωσση, και αναλυτικά ευρετήρια ονομάτων και θεμάτων, περικλείουν την περισπούδαστη αυτή έκδοση, η οποία αξίζει να μελετηθεί ιδιαίτερα σήμερα.

Χρήστος Μπαλόγλου

Διδάκτωρ Οικονομικών Επιστημών Πανεπιστημίου Φραγκφούρτης ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Βιβλιοκριτική

Σπύρος Γεωργίου

Δημήτριος Καπετανάκης, Δημιουργική Θέα προς το Αιώνιο Εν, προσεγγίσεις στον στοχασμό του Εκδόσεις Kορώνη, 88 σελίδες.

Σε ό,τι αφορά στα ελληνικά γράμματα, είναι αλήθεια ότι από τις αρχές του 20ού αιώνα, και ιδίως στην περίο δο του Μεσοπολέμου, η πεζογραφία και η ποίηση άρχισαν ν’ αποδεσμεύονται από τα παλαιότερα πρότυπα και να ανανεώνονται. Ένας από τους γνήσιους εκφραστές αυτής της περιόδου ήταν ο Δημήτριος Καπετανάκης (1912-1944), προικισμένος με θαυμαστή πνευματική δεκτικότητα και δημιουργικότητα. Ήταν «ένας μεγάλος άνθρωπος, ένας απόλυτος Έλλην, ένας περιπλανώμενος διαβάτης της Οικουμένης» για τον στοχασμό του οποίου προβάλλει επιτακτικά το χρέος της προσέγγισης καθώς έχουν ήδη συμπληρωθεί εκατό χρόνια από τη γέννησή του. Στην εργογραφία του Καπετανάκη είναι καταφανέστατες οι επιδράσεις των κορυφαίων εκφραστών του αρχαιοελληνικού πνεύματος καθώς και των σπουδαίων δασκάλων του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ωστόσο, είναι μέγιστης βαρύτητας η επίδραση του Καρλ Γιάσπερς και του Ιμμάνουελ Καντ, ενώ έντονα επέδρασαν και οι Φέρντιναντ Ταίνις & Γκέοργκ Ζίμελ – μέσω της διδασκαλίας του Παναγιώτη Κανελλόπουλου. Επίσης, σημαίνουσα ήταν η επίδραση έργων των Μαρσέλ Προυστ, Αρθούρου Ρεμπό Φιοντόρ Ντοσογιέβσκι καθώς και του Στέφαν Γκεόργκε. Έχει εύστοχα ειπωθεί ότι όλα τα δοκίμιά του είναι γραμμένα με σαφήνεια και σε ύφος απλό. Κι όντως ο Δ. Καπετανάκης, στα δοκίμιά του & τα μελετήματά του, «δίνει ένα λαμπρό μάθημα διαύγειας ύφους, συνδυασμένο με την τέλεια ανάλυση και τοποθέτηση του θέματος που τον απασχολεί». Στα βασικά δοκιμιακά έργα του ο Δ. Καπετανάκης κινούμενος διαδοχικά από το ειδικό στο γενικότερο και εν συνεχεία στη γενικότητα, διεκδίκησε να πορευτεί απ’ ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

την εγκοσμιότητα στην αιωνιότητα (στην κατεύθυνση της υποστασιακής οπτικής του Καρλ Γιάσπερς. Σ’ αυτό ακριβώς το πλαίσιο κατέχει ιδιαίτερη βαρύτητα η έννοια: «δημιουργική θέα» την οποία ο ίδιος ο Δ. Καπετανάκης σημαίνει με έμφαση στο κείμενό του Η «δημιουργική θέα» του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα ως εξής: Ο σημερινός “θεωρητικός” άνθρωπος, ο σημερινός “επιστήμων” στέκεται απέναντι στον πλούτο, την ποικιλία και την απεραντοσύνη της ζωής, μ’ όλη τη φτώχεια, τη σχηματικότητα και τη στενότητα του λογικού του, που δεν μπορεί να συλλάβει οτιδήποτε ζωντανό παρά μονάχα αφού το σκοτώσει, το αποστεώσει και το κομματιάσει. […] Την ύψιστη και τέλεια ευδαιμονία μόνο οι διανοητικές αρετές μπορούν να χαρίσουν. Μόνο η θεωρία, η δημιουργική θέα, που τον κάμνουν να μετέχει της καθαράς διανοίας, αυτού του ίδιου του Θεού, δίνουν στον άνθρωπο την ύψιστη κι άφταστη ευδαιμονία: το απαλλαγμένο, το καθαρό από επιθυμίες βύθισμα μέσα στην αιώνια αλήθεια. Για τον Δ. Καπετανάκη η λεγόμενη δημιουργική θέα είναι ο ύψιστος τρόπος για να θεωρείται η ενότητα (της ζωής) και να ατενίζεται με καρδιά ασπαίρουσα η αιώνια αλήθεια. Και επειδή προβάλλει ως βασικό σημείο αναφοράς στον φιλοσοφικό στοχασμό του γι αυτό ακριβώς και οι Προσεγγίσεις που επιχειρούνται στο παρόν πρωτότυπο μελέτημα (το οποίο εστιάζει σε δοκίμιά του) περιστρέφονται γύρω του. Ο Σπύρος Α. Γεωργίου γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε Ανθρωπιστικές/ Κοινωνικές Επιστήμες στο Πάντειο και διδάσκει τα τελευταία εικοσιπέντε χρόνια Κοινωνικές Επιστήμες στην Σχολή Μωραΐτη. Παράλληλα ασχολείται ενεργά με τη συγγραφή. Στη συγγραφική του δραστηριότητα περιλαμβάνονται κοινωνικοπολιτικά άρθρα, βιβλιοκριτικά κείμενα, εκπαιδευτικά βιβλία, καθώς και λογοτεχνικά έργα. Έργα του: Θεματική Κοινωνιολογία, Εκδόσεις Dian Books (1996), Κοινωνιογραφήματα, Όμβρος (1997), Φιλοσοφικές Σημειώσεις, Εκδόσεις Dian Books (2003), Ελάσσονα Στοχαστικά, Γαβριηλίδης (2006), Σημεία Αναφοράς, Γαβριηλίδης (2007), Bricolage-Kατασκευές, Οδός Πανός (2008), Συνθετογραφία, Μανδραγόρας (2009), Η απόφαση του Θησέα, Μανδραγόρας (2010), Η πείνα της ύπαρξης, Μανδραγόρας (2011 – Βραβείο στον 27ο Διαγωνισμό Λόγου & Τέχνης – Σικελιανά 2011), Το στοίχημα του Ησίοδου και το επιπλέον, Μανδραγόρας (2012 - Α΄ Βραβείο Δοκιμίου στον 30ό Λογοτεχνικό Διαγωνισμό της Πανελλήνιας Ένωσης Λογοτεχνών), Στην άκρη της γλώσσας, Μανδραγόρας (2013), Διαφυγή απ’ το ειμαρτό. Προσεγγίσεις στο στοχασμό του Ντίμη Αποστολόπουλου, Μανδραγόρας (2014). 79

Η ιστορική συνέχεια του Ελληνικού έθνους στο έργο των Γιώργου Σεφέρη, Κ.Θ. Δημαρά, Νίκου Σβορώνου, και Κωνσταντίνου Τσάτσου του Σπύρου Κουτρούλη «Δω πέρα η κάθε πόρτα έχει πελεκημένο ένα όνομα κάπου από τρεις χιλιάδες τόσα χρόνια» Γιάννης Ρίτσος, Ρωμιοσύνη

-ΑΟι μελέτες του Κ.Δημαρά μπορούν να χαρακτηριστούν πλέον ως κλασσικές, με την έννοια ότι η προσεκτική ανάγνωσή τους είναι αναγκαία προϋπόθεση για να έχουμε μία έγκυρη προσέγγιση των στοιχείων και των τάσεων που έλαβε ο νεώτερος Ελληνισμός. Στην γνωστή φωτογραφία της γενιάς του ’30, ο Δημαράς είναι ένα από τα πρόσωπα που περιλαμβάνονται σε αυτήν. Βεβαίως ο ίδιος, σε μια από τις τελευταίες συνεντεύξεις του το 1988 στο περιοδικό Σύγχρονα Θέματα, δήλωσε ότι θεωρούσε ότι δεν ανήκε πλέον σε αυτή. Ο Δημαράς, έγκυρος γνώστης ενός μεγάλου πρωτογενούς υλικού, εξοπλισμένος με άρτια θεωρητικά αναλυτικά εργαλεία, κάτοχος ενός γνήσιου πάθους για να φέρει στην επιφάνια κρίσιμες πλευρές του νέου Ελληνισμού, παρά τις επιμέρους αντιρρήσεις που πιθανόν να υπάρχουν –όπως η αρνητική αξιολόγηση του έργου του Α.Παπαδιαμάντη–, συνιστά μια αξιόπιστη μαρτυρία, αλλά και πρόδρομο για θέματα που δεν παύουν να απασχολούν καθέναν που ενδιαφέρεται για την εξέλιξη του νεώτερου ελληνικού στοχασμού. 80

Κάτω από τους τίτλους των βιβλίων του, όπως η Ιστορία της Νεώτερης Λογοτεχνίας, ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός και ο Νεοελληνικός Ρομαντισμός, στεγάζονται ένα πλήθος από μελέτες, όπως αυτές για τον Α. Κοραή ή τον Κ. Παπαρρηγόπουλο, που δείχνουν την ευρύτητα των ενδιαφερόντων του αλλά και το βάθος της έρευνάς του. Βεβαίως πιθανόν κάποια θέματα, όπως την φιλοσοφική διάσταση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού να μην την ολοκληρώνει, ή στο ομώνυμο έργο του περιλαμβάνει ένα δοκίμιο για τον Χέρντερ, το οποίο θα αντιστοιχούσε καλύτερα σε ένα άλλο έργο που θα αφορούσε τον αντι-Διαφωτισμό. Όμως αυτές οι σκέψεις δεν κλονίζουν σε τίποτε την επιτακτική ανάγκη να καταφεύγουμε στο έργο του. Στο δοκίμιο του για τον «Νεοελληνικό Διαφωτισμό», τονίζει ότι ο Ελληνισμός συναντά το ρεύμα του Διαφωτισμού απαράσκευος, αφού δεν έχει περάσει από την Αναγέννηση, ενώ «συνάμα βρίσκεται υπό δουλεία σε ασιάτη κυρίαρχο»1. Όμως η πολιτιστική συνέχεια του Ελληνισμού, παρά τις δυσκολίες, είναι ένα ορατό γεγονός: « Ο μεταγενέστερος Ελληνισμός δεν απέβαλε ποτέ την συνείδηση των δεσμών του με τον αρχαίο. Βεβαίως στην συνείδηση αυτήν επενεργούν, μειώνοντας την σημασία της, και ανασταλτικές δυνάμεις και συντελεστές φθοράς. Κύρια ανασταλτική δύναμη πρέπει να θεωρηθεί η διάδοση και η επικράτηση της χριστιανικής διδασκαλίας: ακόμη και το ίδιο όνομα “Έλλην” γίνεται επί αιώνες συνώνυμο του ειδωλολάτρη∙ και μολονότι αισθητό μέρος της ελληνικής κληρονομιάς αφομοιώθηκε από τον χριστιανισμό, όμως, στο σύνολό του, ο όρος “ελληνικός” βαρύνεται από υποψίες, και ο μεταγενέστερος ελληνισμός κυμαίνεται ανάμεσα στις αναμνήσεις του αρχαίου κόσμου και στην δυσπιστία του προς αυτόν. Μόλις λίγο πριν από την πτώση της χριστιανικής αυτοκρατορίας, ο τελευταίος αυτοκράτορας, Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος, έχει το θάρρος να ονομάσει την Βασιλεύουσα “ελπίδα και χαρά πάντων των Ελλήνων”, δίνοντας στον εθνικό όρο νόημα παραπλήσιο προς ό,τι θα έδινε σε ανάλογη ώρα σήμερα Έλληνας ρήτορας»2. Αναφερόμενος, ειδικώτερα, στα γεγονότα και στις γραπτές μαρτυρίες, ο Δημαράς επισημαίνει: «Πάντως και της λαϊκής παράδοσης και της καλλιεργημένης παιδείας τα μνημεία όσα διασώθηκαν είναι αρκετά για να μην υπάρχει αμφιβολία ως προς την διπλή αυτήν αλήθεια: ο μεταγενέστερος Ελληνισμός δεν απέ1. Κ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, εκδόσεις Ερμής, Αθήνα 2009, σελ. 2. 2. ό.π. σελ. 2, 3. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

επιφυλλίδα

Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος

βαλε την συνείδηση των δεσμών του με τους αρχαίους, η οποία εκδηλώνεται, στον μεν λαό με μύθους, στους δε λογίους με κατηγορηματικές βεβαιώσεις»3. Ο Δημαράς αναφέρεται αφ’ ενός στα δεκάδες λαϊκά φυλλάδια που κατά χιλιάδες κυκλοφόρησαν κατά την τουρκοκρατία, και αφ’ ετέρου στις ομολογίες ξεχωριστών Ελλήνων, όπως του Θωμά, αρχηγού Ελλήνων μισθοφόρων στην Δύση, «ο οποίος για να αυξήσει την πολεμικότητα των στρατιωτών του θυμίζει: “Ελλήνων γαρ εσμέν παίδες…”. Την ίδια εποχή ο Αντώνιος Έπαρχος κλαίει “την της Ελλάδος καταστροφήν”»4. Ο πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρις επίσης «έχει συλλάβει σε μια ενότητα τον αρχαίο και χριστιανικό κόσμο»5. Αλλά στο δοκίμιο που αναφέρεται στις ελληνικές επιρροές του Χέρντερ τονίζει: «μια συνοχή παιδείας δια μέσου των ελληνικών αιώνων ήταν κάτι που δεν είχε ως τότε αμφισβητηθεί από τους ξένους, όσοι πλησίαζαν στον μεταγενέστερο Ελληνισμό»6. Σε διαφωτιστές όπως ο Δ.Καταρτζής διακρίνεται η πεποίθηση για την «διαχρονική ενότητα του έθνους» και ο «σεβασμός για την βυζαντινή κληρονομιά»7. 3. ό.π. σελ. 3. 4. ό.π. σελ. 4. 5. ό.π. σελ. 4. 6. ό.π. σελ. 61. 7. ό.π. σελ. 143. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Στο ίδιο έργο ο Κ. Δημαράς θα διαπιστώσει ότι η εμμονή του τουρκοκρατούμενου Ελληνισμού στο πρόσωπο του Μεγάλου Αλεξάνδρου είναι άλλη μια επιβεβαίωση της συνειδησιακής του συνέχειας. Όπως γράφει, «το μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου έθρεψε την φαντασία των υποδούλων Ελλήνων για αιώνες»8. Πέρα από την προφορική παράδοση που δεν είναι εύκολο να επιβεβαιωθεί, γύρω στα 1529 τυπώνεται για πρώτη φορά και «γύρω στα 1680 (σε πρόζα), ήταν πολύ δημοφιλές στους Έλληνες τον καιρό της Τουρκοκρατίας»9. Επισημαίνει, μάλιστα, ότι σε ένα ιδιαίτερα δυσμενές περιβάλλον, από το 1529 μέχρι το 1847, σημειώνονται 39 εκδόσεις του. Ο ελληνικός ΙΗ’ αιώνας ξεκινά με την διαπίστωση του πρώην πατριάρχη Αντιοχείας Αθανασίου «επαινούσιν οι Έλληνες τον Μακεδόνα Αλέξανδρον δια τας υπέρ άνθρωπον δηλονότι εκείνου ανδραγαθίας και κατορθώματα»10. Στα 1768 ένας Έλληνας έμπορος του Άμστερνταμ γράφει στο ημερολόγιό του «ασήκωσε, Θεέ μου, έναν άλλον Αλέξανδρον», ο Ρήγας τυπώνει χαλκογραφίες του, ενώ ο Κ. Κανάρης, στην σχόλη του, θα διαβάζει το «μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου» και «κάθε φύλλο το έβρεχε με τα δάκρυά του»11. Ο Δημαράς σημειώνει ότι στα 1769 ένα γαλλικό πλήρωμα είδε Χιώτες να διαβάζουν με μεγάλη συγκίνηση χωρία από την Ιλιάδα. Το 1797, στην Κέρκυρα, τα γαλλικά στρατεύματα υποδέχεται ο επίσκοπος του νησιού, που τους παραδίδει την Οδύσσεια. Στην ίδια ματυρία, που είναι του Βοναπάρτη, αναφέρεται πως «στην Αλβανία και την Ελλάδα, οι κάτοικοι θυμούνται ακόμη την Σπάρτη και την Αθήνα»12. Στο έργο του Ελληνικός Ρομαντισμός, ο Κ. Δημαράς ασχολείται, μεταξύ άλλων, με την Μεγάλη Ιδέα, όπως διατυπώθηκε από τον Ιωάννη Κωλέττη, για να συμπεράνει: «Έτσι διαπιστώνουμε ότι ο λόγος του Ιωάννη Κωλέττη στην Εθνοσυνέλευση, στις 14 Ιανουαρίου του 1844, αποτελεί, σε ό,τι εξέφρασε, τον κώδικα, ή την κωδικοποίηση των αρχών του νέου Ελληνισμού, Αν, πέρα από ό,τι εξέφραζε ο αγορητής, εδόθηκε πρόσθετο περιεχόμενο στην έννοια της Μεγάλης Ιδέας, τούτο δεν ήταν αντίθετο, προς την σκέψη του: πρέπει να δεχθούμε ότι οι ερμηνείες του λόγου, όσες επηρέασαν, τελικά, την ελληνική παιδεία, είναι σύμφωνες με τις προθέσεις του ηπειρώτη πολιτικού»13. 8. ό.π. σελ. 129. 9. ό.π. σελ. 129. 10. ό.π. σελ. 130. 11. ό.π. σελ. 131. 12. ό.π. σελ. 133. 13. Κ.Θ. Δημαράς, Ελληνικός ρωμαντισμός, εκδόσεις Ερμής, Αθήνα 1985, σελ. 418. 81

Στο έργο του Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, θεμελιώνει με πολλούς τρόπους την διαχρονική πολιτιστική συνέχεια του Ελληνισμού. Επισημαίνει πως, σε μια επιγραφή που βρέθηκε στα βόρεια της Βοιωτίας, αναφέρεται ότι οι Έλληνες χόρευαν έναν αρχαίο χορό που είναι δεμένος με τις τοπικές παραδόσεις και έθιμα, ώστε «επιβάλλει να συσχετίσουμε την αρχαία πολιτισμική εκδήλωση με την σημερινή, χωρίς φυσικά να μπορούμε ν’ αποκλείσουμε από την συσχέτιση τα παρεπόμενα του χορού, την μουσική και το τραγούδι»14. Η συνέχεια στα ήθη του πολιτισμού, στις καθημερινές συμπεριφορές, στον τρόπο ζωής, είναι ένας προνομιακός χώρος, που θεμελιώνει την ενότητα του Ελληνισμού: «μα όπως στην μορφή της μουσικής, όπως στην μορφή του χορού, έτσι και στην μορφή του λόγου βρίσκουμε ζωντανά σημάδια της συνοχής του αρχαίου τραγουδιού και του σημερινού. Έτσι στα εργατικά ένα αρχαίο μυλικό τραγούδι που έχει σωθεί αρχίζει: άλει, μύλε, άλει∙ τα σημερινά αντίστοιχα αρχίζουν: άλεθε, μύλε, άλεθε. Έτσι και στα εορταστικά: ο ιστορικός Θέογνις ανέφερε ότι στο νησί της Ρόδου ήταν παλαιότατο έθιμο, δεμένο με τις παραδόσεις για τον Κλεόβουλο, τα παιδιά, σε μια ορισμένη χρονιάρα μέρα, να γυρίζουν τα σπίτια τραγουδώντας κάποιο τραγούδι και μαζεύοντας έτσι μικρά δώρα. Το τραγούδι τους άρχιζε με τα λόγια: ήλθε, ήλθε χελιδών. Το ίδιο αυτό έθιμο, τα χελιδονίσματα, τα ξαναβρίσκουμε στους Βυζαντινούς, με το ίδιο τραγούδι. Όμως είναι καιρός όπου παρατηρήθηκε ότι το έθιμο έχει επιζήσει ώς τους καιρούς μας με τα ίδια αυτά λόγια: Ήρθεν, ήρθε χελιδόνα. Την πρώτη Μαρτίου, τα παιδιά, σε διάφορες ελληνικές περιοχές, έχουν το έθιμο να γυρίζουν τα σπίτια ψάλλοντας το τραγούδι αυτό και μαζεύοντας τα δώρα τους. Δεν θα φανεί περίεργο ότι ανάμεσα στους τόπους όπου επιζεί το αρχαίο έθιμο είναι κι η Ρόδος. Φράγκοι και Τούρκοι πατούσαν αιώνες τα χώματά της, κι όμως ο πολιτισμός της, μέσα από αλλεπάλληλους υλικούς αφανισμούς κι από καταστροφές, εκράτησε το χαρακτηριστικό τούτο σημάδι της ιστορικής ενότητας»15. Ο Δημαράς βλέπει την ιστορική ενότητα να απεικονίζεται σε τραγούδια όπως το «περίφημο τραγούδι του Αρμούρη»16. Αλλά και στα «εκφραστικά μέσα του δημοτικού τραγουδιού βρίσκονται πιθανότατα κληρονομιές από το αρχαίο δημοτικό τραγούδι. Έτσι το 14. Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίαςαπό τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 2000, σελ. 11 15. ό.π. σελ. 11. 16. ό.π. σελ. 12. 82

Νίκος Σβορώνος

θέμα των άσκοπων ερωτημάτων, όπως το ονόμασε ο Ι.Θ. Κακριδής, μήνα σε γάμο ρίχνονται, μήνα σε χαροκόπι; φαίνεται να έχει περάσει στο δημοτικό μας τραγούδι από την κληρονομιά των προ-ομηρικών λαϊκών τραγουδιών. Επίσης και το θέμα του αδυνάτου, συχνό στα δημοτικά τραγούδια, αν τρέμουν τ’ άγρια βουνά, να τρέμει το γιοφύρι, κι αν πέφτουν τ’ άγρια πουλιά, να πέφτουν οι διαβάτες, πιστεύω πως έχει κι αυτό αρχαία προέλευση»17. Επιπλέον συμμερίζεται και για αυτό αναφέρει το πόρισμα των ερευνών του Στίλπωνος Κυριακίδη πως «το σημερινό τραγούδι προέρχεται ιστορικά από την αρχαία τραγωδία, με ενδιάμεσο τα ορχηστικά δράματα των Ρωμαίων. Την υπόθεση αυτήν συσχετίζει ο σύγχρονος λαογράφος με την εξέλιξη του όρου παραλογή, που την συναντούμε παρακάτω, και που αναμφισβήτητα συνδέεται με τους βυζαντινούς τύπους καταλόγιν, καταλογίτσιν και καταλόγιμαν»18. Παρά το γεγονός ότι το δημοτικό τραγούδι αναπτύσσεται κυρίως σε εξωαστικές περιοχές και άρα δεν μπορεί να αναφερθεί στο σύνολο της κοινωνικής εξέλιξης, «η αναγκαία συσχέτιση ανάμεσα στην τραγωδία και στο τραγούδι, καθώς και πολλαπλές επιμέρους παρατηρήσεις και συσχετίσεις, δημιουργούν κι από άλλες πλευρές άρρηκτο δεσμό ανάμεσα στην νεοελληνική δημοτική ποίηση και στην καλλιέργεια του λόγου από τους αρχαίους Έλληνες»19. Ενδιαφέρουσα επίσης είναι η αναφορά στους λόγους που διατυπώνονται αμέσως μετά την πτώση της Πόλης, που αφ’ ενός θρηνούν γι’ αυτήν και αφ’ ετέρου προτρέπουν την Δύση να βοη17. ό.π. σελ. 13. 18. ό.π. σελ. 13. 19. ό.π. σελ. 14. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

επιφυλλίδα

θήσουν για το ξεσκλάβωμά της. Ένας από αυτούς, ο Αντώνιος Έπαρχος, «σ’ ένα μακρό του ποίημα με τον τίτλο Θρήνος εις την Ελλάδος καταστροφήν κλαίει για την τύχη της Ελλάδας κι ελπίζει στην απελευθέρωσή της»20. Επίσης η Κρήτη κατά την Βενετοκρατία «κρατάει την βυζαντινή της συνείδηση» και «ξέρει πως ανήκει οργανικά στην βυζαντινή αυτοκρατορία»21. Το γεγονός αυτό, σύμφωνα με τον Κ. Δημαρά, τεκμηριώνουν «οι κτητορικές επιγραφές που έχουν σωθεί σε εκκλησίες κρητικές των χρόνων της Βενετοκρατίας. Επί της βασιλείας των ορθοδόξων και φιλοχρίστων ημών βασιλέων κυρού Ανδρονίκου του Παλαιολόγου και της ευσεβεστάτης Αυγούστης κυράς Ειρήνης (1303-1304, βασιλευόντων ημών Ιωάννου και Ελένης των Παλαιολόγων (1360). Εξ άλλου, αμάχητα τεκμήρια μας πείθουν ότι, αν δεν υπήρχαν ανώτερες ελληνικές σχολές στην Κρήτη, υπήρχε πάντως παιδεία ανώτερη»22. Αλλά και στην μελέτη του για τον Κ. Παπαρρηγόπουλο, που εκφωνήθηκε κατ’ αρχήν στην Πάντειο και στην συνέχεια περιλήφθηκε στο έργο του Νεοελληνικός Διαφωτισμός, προδρομική της μεταγενέστερης ογκώδους σχετικής μονογραφίας του, χαρακτηριστική είναι η θετική αποτίμησή του, που ολοκληρώνεται στο συμπέρασμα ότι «οι θεωρίες του παλαιού Διαφωτισμού, από δρόμο τον οποίο δεν θα εξετάσουμε σήμερα, έρχονται και σμίγουν με τα διδάγματα του εθνικού ιστοριογράφου, παρόμοια και αυτή η νέα προσπάθεια, της γενεάς του ’80 συμβιβάζει σε μια ενότητα θεωρητική, αλλά δυνατή και αποτελεσματική, το πνεύμα κάποιου Διαφωτισμού και την επιβολή του Βυζαντίου»23. Μάλιστα, στο ίδιο δοκίμιο, ο Δημαράς αναφέρει ότι η τάση να υφανθεί το υφάδι της συνέχειας του αρχαίου Ελληνισμού με τον βυζαντινό και τον νεώτερο οδηγεί τον Στέφανο Κουμανούδη το 1854 και τον Σ. Ζαμπέλιο το 1852 να δημιουργήσουν τον όρο «Ελληνοχριστιανισμός»24. Στο έργο του, Ελληνικός Ρομαντισμός, ο Δημαράς, συγκρίνοντας τον Κ. Παπαρρηγόπουλο με τον Σ. Ζαμπέλιο, γράφει: «Έφερνε στους συμπατριώτες του, εκτός από τις άλλες προσωπικές του αρετές, ό,τι είχε λείψει από τον επτανήσιο ομόλογό του. Έχει πελοποννησιακή καταγωγή και διαμορφώθηκε σε φαναριώτικα περιβάλλοντα (τόσο στα πρώτα του χρόνια, 20. ό.π. σελ. 59. 21. ό.π. σελ. 87. 22. ό.π. σελ. 87. 23. Κ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, εκδόσεις Ερμής, Αθήνα 2009, σελ. 410. 24. ό.π. σελ. 405. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

όσο κι αργότερα, στην Οδησσό και την πρωτεύουσα της Ελλάδας). Λεπτότατη αίσθηση του επίκαιρου, των αποχρώσεων, των public relations, αυτά είναι τα βασικά στοιχεία τα οποία προσγράφει το χαρακτηρολογικό φολκόρ τόσο στους Φαναριώτες όσο και στους Μωραΐτες. Τα είχε όλα αυτά κι επιπλέον διέθετε την μεγαλοφυία»25. Το αποτέλεσμα αυτού του συνδυασμού στον πρόσωπο του Κ. Παπαρρηγόπουλου ήταν να μας δώσει «μια συνεπή, ορθολογική θεωρία, ικανή πρώτιστα να συντηρήσει στην λαϊκή ψυχή την έξαρση την οποία επιθυμούσε ένας πολιτικός προσανατολισμός επάνω στον παλμό του, πλούσια ύστερα από ένδοξες μνήμες, και προάγγελο, τέλος, του μέλλοντος που είχε υποσχεθεί η πρόνοια στο πνεύμα του έθνους. Μια ιστοριογραφία ρωμαντική για μια πολιτική ρωμαντική. Ας μην λησμονούμε ότι στους καιρούς μας ένας Γάλλος δημοσιολόγος περιέλαβε την Ελλάδα ανάμεσα στα “ρωμαντικά έθνη”»26. Η μονογραφία του, Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος– η εποχή του– η ζωή του– το έργο του, αποτελεί την πιο σύνθετη προσπάθεια του Δημαρά να επισημανθεί η σημασία και το βάρος που έχει το έργο του μεγάλου μας ιστορικού. Ξεκινά με την αναφορά στις διάφορες απόπειρες να γραφεί η ιστορική εξέλιξη του Ελληνισμού πριν την συγκρότησή του σε κράτος. Ο Δημαράς αναγνωρίζει στους θρήνους και στους πρώτους χρησμούς που άρχισαν να κυκλοφορούν μετά την Άλωση όχι μόνο την υπερήφανη ανάμνηση για τις περασμένες δόξες ή και «θλίψη και ελπίδες για την παλιγγενεσία του»27 αλλά και «ως πρώϊμη απαρχή τροπής προς την καινούρια συνείδηση της ιστορίας μέσα στον ελληνικό συνειδησιακό και πνευματικό χώρο»28. Έναν αιώνα μετά την πτώση της Πόλης, ο Κερκυραίος Νικόλαος Σοφιανός περιγράφει την θλιβερή θέση του τουρκοκρατούμενου Ελληνισμού, αλλά προσβλέπει με αισιοδοξία το μέλλον χάρις την «επιτηδειοτέραν φύσιν του»29. Το 1631 ο Ιωαννίτης Απόστολος Τζιγαράς αναφέρει την μεγάλη ωφέλεια της ιστορίας30. Βεβαίως, στα χρόνια πριν την επανάσταση του 1821, η ιστορία γνωρίζει μεγάλη άνθηση. Ο Δημαράς αναφέρεται στον Στέφανο Κομμητά, στον Αθανάσιο Σταγειρίτη (του οποίου ο τίτλος ενός βιβλίου του Τρόπαιον ελληνικόν ή πρώ25. Κ. Δημαράς, Ελληνικός Ρωμαντισμός, εκδόσεις Ερμής, Αθήνα 2009, σελ. 470. 26. ό.π. σελ. 470. 27. Κ.Θ. Δημαράς, Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος- η εποχή του- η ζωή του- το έργο του , ΜΙΕΤ, Αθήνα 2006, σελ. 33. 28. ό.π. σελ. 33. 29. ό.π. σελ. 34. 30. ό.π. σελ. 34. 83

Γιώργος Σεφέρης

τος πόλεμος Ελλήνων και Περσών και θρίαμβος των Ελλήνων είναι εξαιρετικά αποκαλυπτικός των διδακτικών του προθέσεων). Το 1805-6 ο Νεόφυτος Δούκας θα μεταφράσει την Ιστορία του Θουκυδίδη. Στο ίδιο χρονικό διάστημα ο Δημήτριος Δάρβαρης, ο Αθανάσιος Σταγειρίτης και ο Άνθιμος Γαζής θα συνδυάσουν την ιστορία με την γεωγραφία. Ο Κούμας, ο Διονύσιος Φωτεινός, ο Χ. Περραιβός θα συνεχίσουν τις προσπάθειες για σύνταξη της ιστορίας. Ο Δημαράς αναγνωρίζει σε όλα αυτά τα έργα, που ξεκινάνε αμέσως μετά την πτώση της Πόλης, την «εθνική ελληνική συνείδηση»31. Ήδη οι στοχαστές του νέου ελληνικού κράτους, όπως ο Μάρκος Ρενιέρης, χρησιμοποιούν τον όρο εθνισμός, που όμως πρέπει να συμπληρωθεί με τις έννοιες «τα εθνικά χαρακτηριστικά, η εθνική ιδιοσυστασία, η εθνική χαρακτηρολογία»32. Ο Κ.Δ. Παπαρρηγόπουλος στο ερώτημα, που δεν έπαυσε να απασχολεί τον νεώτερο Ελληνισμό, αν είναι Ανατολή ή Δύση, απαντά πως δεν είναι ούτε το ένα ούτε το άλλο. Ενδιαφέρουσες είναι επίσης εν προκειμένω οι παρατηρήσεις του Κ.Δημαρά για την χρήση των όρων γένος, έθνος, κράτος. Το γένος κατ’ αρχήν «εκφράζει ό,τι θα ελέγαμε σήμερα, μια ομογένεια ή μια εθνότητα ή κάτι σχετικό»33, που απαντά ό,τι στις δυτικές χώρες ονομάζεται με «την λέξη nazione, nation»34. Η αντικατάσταση του γένους από το έθνος ακολουθεί 31. ό.π. σελ. 62. 32. ό.π. σελ. 65. 33. ό.π. σελ. 77. 34. ό.π. σελ. 78. 84

την προσπάθεια η γλώσσα να αποκτήσει περισσότερα αρχαϊκά χαρακτηριστικά. Στην σκέψη του Σ. Ζαμπέλιου το έθνος έχει κάτι πιο πνευματικό, πιο υπερβατικό από το γένος: όταν σχολιάζει την κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, γράφει ότι “το γένος αιχμαλωτίζεται, το έθνος μένει όρθιον” (1852). Ξεκάθαρα παράλληλη με την φράση αυτήν θα μας δώσει ο Κ.Δ. Παπαρρηγόπουλος στα 1871, μιλώντας για τους Δυτικούς ως προς το Βυζάντιο: “εάν κατέστρεψεν το ελληνικόν κράτος, δεν ίσχυσεν ευτυχώς να καταστρέψωσι το ελληνικόν έθνος”»35. Ο Κ. Δημαράς θεωρεί πως ο Κ.Δ. Παπαρρηγόπουλος, ξεκινώντας από τα τραγικά προσωπικά του βιώματα, τις διώξεις που υπέστη η οικογένειά του από τους Τούρκους και την προσπάθειά του να απαντήσει στις θεωρίες του Fallmerayer, καταλήγει στην μεγάλη σύνθεση της διαχρονικής ιστορικής ενότητας του Ελληνισμού. Το τελευταίο, βέβαια, επεδίωξαν πριν απ’ αυτόν ο Γερμανός Zinkeisen, ο Βρεταννός Goldsmith, ο Αθανάσιος Σταγειρίτης, ο Γεώργιος Καζάκης Τυπάλδος και ο Σ. Ζαμπέλιος. Ο Δημαράς αναφέρεται στο δοκίμιο του Κ.Δ. Παπαρρηγόπουλου, δημοσιευμένο το 1854, που απαντά στον Φαλλμεράϋερ, όπου αφού αναφέρει ότι όλα τα σύγχρονα έθνη κατά την ιστορική τους εξέλιξη έχουν αφομοιώσει σε κάποιον βαθμό άλλα, γράφει μεταξύ των άλλων: «μη μας ταράττη άρα η επιμιξία του νεώτερου Ελληνικού Έθνους μετά πολλών ξένων∙ τουναντίον, δυστύχημα ίσως ήθελεν είσθαι εάν διέμενεν επί τοσούτω χρόνου διάστημα άμικτον και ιδιόρρυθμον, διότι φαίνεται ότι τα εθνικά εκείνα συνοικέσια είναι κατά τινάς εποχάς αναγκαία προς την ανάπτυξιν της ευφυϊας των λαών. Το ζήτημα άρα δεν είναι ν’ αποδείξωμεν ότι το νεώτερον Ελληνικό έθνος κατάγεται κατ΄ευθείαν από Περικλέους και Φιλοποίμενος∙ ο αγών, καθώς βλέπεται, ήθελεν είσθαι ου μόνον αδύνατος, αλλά και μάταιος. Ό,τι πρόκειται, ό,τι πρέπει να αποδείξωμεν ιστορικώς, είναι ότι εκ της γενομένης και έτι γενομένης εν τη Ελλάδι επιμιξίας διαφόρων φύλων προέκυψεν όχι, ως λέγουσι, συρφετός βάναυσος, αδρανής, ευήθης, αλλά έθνος προέχων εν εαυτώ τα στοιχεία μεγάλης πολιτικής υπάρξεως, και ότι ιδίως το πνεύμα του Ελληνισμού, τροποποιηθέν ως προς το θρήσκευμα και τα πολιτικά και κοινωνικά δόγματα, αλλ’ αναλλοίωτον ως προς την ευφυίαν και την δύναμιν του εθνισμού, ζωοποιεί διηνεκώς το νέον τούτο προϊόν της αλληλουχίας των αιώνων»36. Σε μεταγενέ35. ό.π. σελ. 79. 36. ό.π. σελ. 153. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

επιφυλλίδα

στερο κείμενό του ο Κ.Δ. Παπαρρηγόπουλος τονίζει πως «εις το Βυζαντινόν κράτος κατά μέγα μέρος οφείλομεν την διατήρησιν της γλώσσης, του θρησκεύματος και εν γένει της εθνικότητος ημών»37. Κατόπιν ο Κ.Δ.Παπαρρηγόπουλος θα υποκαταστήσει την έννοια «Βυζάντιο» με αυτή του «μεσαιωνικού Ελληνισμού». Ο Κ. Δημαράς αξιολογώντας τελικά την «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», γράφει πως επέτυχε, «η δομή του έργου είναι καλά ισορροπημένη: δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο συγγραφέας συνέλαβε με ακρίβεια το σχέδιο και το εξετέλεσε με συνέπεια»38.

- Β΄Σε συνέντευξή του στο περιοδικό Σύγχρονα Θέματα τον Δεκέμβριο του 1988, ο Κ. Δημαράς επανέρχεται με συνέπεια στις ίδιες απόψεις. Σε ερώτηση που του τέθηκε κατά πόσον «μπορεί να υπάρξει μια ελληνική χαρακτηρολογική ταυτότητα»39, η απάντηση του είναι θετική λέγοντας: «Ναι. Νομίζω ότι υπάρχει και ότι ακόμη δεν έχουμε φθάσει να μπορούμε να τις συλλάβουμε αυτές τις ταυτότητες, γιατί επενέργησε επάνω στις σχετικές κρίσεις, ειδικά, πάρα πολύ η ιδεολογία, η πολιτική ας πούμε, ο ιδανισμός και η ιδεολογία»40. Μεγαλύτερη σημασία, όμως, έχει η θετική αποτίμηση, που ξετυλίγει, του Βυζαντίου: «Το Βυζάντιο επιτρέπει και μια ομαλή μετάβαση από την μια περίοδο στην άλλη, δίνει την εν χρόνω ενότητα του Ελληνισμού. Όλα αυτά τα φέρνει η ανέλευση του Βυζαντίου, η οποία είναι πολύ κατάλληλη για να εκφράσει πολύτροπα την ενότητα του Ελληνισμού»41. Στον 10ο αιώνα αποδίδει χρονικά την δημιουργία της ελληνικής εθνότητας ως «πολιτισμικό φαινόμενο οργανικά δεμένο με την αρχαιότητα»42. Στην ίδια σειρά συνεντεύξεων στο ίδιο περιοδικό (στον Ν. Αλιβιζάτο και στον Σ. Πεσματζόγλου), περισσότερο λεπτομερής για την ελληνική διάσταση του Βυζαντίου και την ιστορική συνέχεια του Ελληνισμού θα σταθεί ο Ν. Σβορώνος. Συνοψίζοντας ό,τι τεκμηριωμένα έχει δείξει στο έργο του, θα πει επιγραμματικά : «Δεν κάνω ζωολογία, κάνω ιστορία. Δεν ξέρω τι είναι 37. ό.π. σελ. 171. 38. ό.π. σελ. 278. 39. Κ.Θ. Δημαράς και Ν. Σβορώνος, Η μέθοδος της ιστορίαςιστοριογραφικά και αυτοβιογραφικά σχόλια- συνεντεύξεις με τους Σ. Πεσματζόγλου και Ν. Αλιβιζάτο, εκδόσεις Αγρα, Αθήνα 1995, σελ. 25. 40. ό.π. σελ. 25. 41. ό.π. 53. 42. ό.π. 48. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

ανθρωπολογικά η ελληνική φυλή ή ο ελληνικός λαός ή το ελληνικό έθνος, είναι ανακατεμένα, όπως συμβαίνει με όλους τους ιστορικούς λαούς του κόσμου. Για το ότι υπάρχει, όμως, από παλιά, πολύ παλιά, ένας ελληνικός λαός που έχει συνείδηση της ενότητάς του και της διαφοράς του από τους άλλους λαούς, και έχει συνείδηση της ιδιαιτερότητάς του και της πολιτισμικής του συνέχειας, δεν υπάρχει καμμιά αμφιβολία»43. Ως προς τους σύγχρονους προβληματισμούς, σημαντική είναι η επισήμανση του Νίκου Σβορώνου ότι είναι κακώς εννοούμενη και λανθασμένη συνεπώς η θεωρία ότι το έθνος και το εθνικό κράτος συνδέεται αποκλειστικά με την άνοδο της αστικής τάξης, καθώς «όλοι αυτοί οι λαοί που επαναστατούν στην Κεντρική Ευρώπη, έχουν σχηματισμένη την έννοια του έθνους από πολύ πριν»44. Το Βυζάντιο, δηλαδή ο μεσαιωνικός Ελληνισμός, έδειξε αξιοσημείωτη αντοχή στον χρόνο. Από τον 6ο αιώνα ήδη, επίσημη γλώσσα του είναι η ελληνική, και για ένα σημαντικό χρονικό διάστημα υπήρξε σαφώς περισσότερο αναπτυγμένη οικονομικά από ότι η Δύση. Αλλά βεβαίως «είχε να αντιμετωπίσει την επίθεση δύο εχθρών. Απ› την μία μεριά των Τούρκων, των Σελτζούκων Τούρκων, και απ› την άλλη των Δυτικών»45. Στην ερώτηση του Ν.Α. και του Σ.Π. σχετικά με την συνέχεια του ελληνικού έθνους, θα απαντήσει θετικά: «Παραδέχομαι την… πολιτιστική παράδοση του Ελληνισμού, αλλά και την ανάπτυξη, στο πέρασμα των αιώνων, νέων στοιχείων, που αποτέλεσαν μια συνεκτική ιδεολογία του λαού»46. Δηλαδή η συνέχεια του Ελληνισμού έχει πολιτισμικά χαρακτηριστικά καθώς πρόκειται «για ιστορική δυναμική εξέλιξη, που στηρίζεται στο συνειδησιακό περιεχόμενο ενός λαού, του Ελληνικού, και όχι στις φυλετικές του καταβολές -και κατά τούτο η αντίληψη αυτή διαφέρει από παλαιότερες»47. Το πόρισμα αυτό θα συνδυασθεί με άλλες επισημάνσεις, όπως το γεγονός ότι η κοινότητα στην Τουρκοκρατία αποκτά δημοκρατικά χαρακτηριστικά με την ταυτόχρονη ανάπτυξη μιας εμπορικής αστικής τάξης, αλλά κυρίως ότι θεμελιώδες στοιχείο της ιστορίας του ελληνικού έθνους είναι ο αντιστασιακός χαρακτήρας48. Το τελευταίο προκύπτει όχι μόνον από την αντίσταση κατά την γερμανική-ιταλική κατοχή, αλλά από το σύ43. ό.π. σελ. 104. 44. ό.π. σελ. 117. 45. ό.π. σελ. 152. 46. ό.π. σελ. 153. 47. ό.π. σελ. 154. 48. ό.π. σελ. 162. 85

Η μάχη του γκιαούρη και του Χασάν, Ντελακρουά

νολο της ιστορικής του εξέλιξης. Ο Ν. Σβορώνος επισημαίνει ότι «ολόκληρη η Τουρκοκρατία είναι γεμάτη κινήματα. Ξενοκίνητα κινήματα, αλλά κινήματα. Όσο και να προσπαθούν οι ξένοι, οι Βενετοί π.χ. ή οι Ισπανοί ή οι Αυστριακοί ή οι Ρώσσοι, να κινήσουν ένα λαό εναντίον του κατακτητή του, δεν το πετυχαίνουν και δεν μπορούν να το πετύχουν, αν ο ίδιος ο λαός δεν έχει διάθεση και συγκεκριμένα κίνητρα να ξεσηκωθεί. Ήδη λοιπόν μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, από τον 16ο αιώνα, αρχίζουν τα κινήματα. Δεν υπάρχει πόλεμος, είτε βενετοτουρκικός είτε αυστροτουρκικός είτε ρωσσοτουρκικός, όπου να μην ξεσηκώνονται οι Έλληνες εναντίον των Τούρκων»49. Ο Ν. Σβορώνος, σε μια περισσότερη σύνθετη εργασία με τον τίτλο Ανάλεκτα νεοελληνικής ιστορίας και ιστοριογραφίας (εκδόσεις Θεμέλιο, 1999), επισημαίνει ότι, από τον 7ο αιώνα και ιδιαίτερα τον 10ο αιώνα με την Μακεδονική δυναστεία, εντάθηκαν οι προσπάθειες που «κατέληξαν στην αφομοίωση του σλαυϊκού στοιχείου που είχε εγκατασταθεί στα νότια διαμερίσματα»50, ενώ ήδη από τον 11ο αιώνα «οι Έλ49. ό.π. σελ. 162. 50. Ν. Σβορώνος, Ανάλεκτα νεοελληνικής ιστορίας και ιστο 86

ληνες χριστιανοί θα αρχίσουν σύντομα να αυτοαποκαλούνται πάλι Έλληνες, δίνοντας στον όρο αυτό, για πρώτη φορά, μια εθνολογική σημασία»51. Μεταθανάτια θα κυκλοφορήσει το έργο του Νίκου Σβορώνου Το ελληνικό έθνος- γένεση και διαμόρφωση του νέου Ελληνισμού (εκδόσεις Πόλη, Αθήνα 2004), με προλεγόμενα του Σπύρου Ασδραχά και φιλολογική επιμέλεια του Νάσου Βαγενά. Ο χρόνος της έκδοσης θα συμπέσει με την προσπάθεια κάποιων ιστορικών να εμφανίσουν τον Ελληνισμό ως νεωτερική «κατασκευή» διανοουμένων όπως ο Κοραής, ο Ζαμπέλιος και βεβαίως ο Κ. Παπαρρηγόπουλος, επιχειρώντας να αποδομήσουν ταυτόχρονα την πολιτιστική συνέχεια του Ελληνισμού. Το έργο του Σβορώνου εκ των πραγμάτων αποτέλεσε μια αναδρομική απάντηση προς αυτή την πλευρά της ιστοριογραφίας. Κατ› αρχήν η ιδεολογία των εθνοτήτων, που προτάσσει την αυτοδιάθεση κάθε έθνους, παρ’ ότι συμπίπτει με την άνοδο της αστικής τάξης, είναι μια ιδεολογία «που υπερβαίνει τους ταξικούς σχηματισμούς»52. Ο μεσαιωνικός Ελληνισμός του ριογραφίας, εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1999, σελ. 112. 51. ό.π. σελ. 114. 52. Νίκου Σβορώνου, Το ελληνικό έθνος –γένεση και δια ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

επιφυλλίδα

Βυζαντίου αναγνωρίζεται καθολικά πλέον ότι «αποτελεί το δυναμικώτερο, αν όχι το πολυπληθέστερο στοιχείο της ήδη από την πρώτη της εμφάνιση»53. Δύο στοιχεία συντελούν στον εξελληνισμό της αυτοκρατορίας: η επιβολή ενός ενιαίου Δικαίου που καταλύει κάθε τοπικό και ετερογενές Δίκαιο και η ύπαρξη μιας ισχυρής εκκλησιαστικής ιεραρχίας «με διοικητική και δικαστική, εκτός της πνευματικής δικαιοδοσίας, που βρίσκεται πανταχού παρούσα»54. Η αφομοίωση αλλογενών πληθυσμών είναι το βασικό πλεονέκτημα του μεσαιωνικού Ελληνισμού, που «σφιχτοδένονται σε μια πολιτική, οικονομική και πολιτιστική ενότητα και δημιουργούν έναν ενιαίο λαό ανθρωπολογικά, εθνολογικά ανάμικτο, όπως όλοι οι ιστορικοί λαοί, μα που βασικό του στοιχείο, που του δίνει το όνομά του και τη σφραγίδα του και γίνεται ο καταλύτης για τη μακροχρόνια τούτη αφομοιωτική ενέργεια, είναι ο Ελληνισμός, έτσι όπως είχε διαμορφωθεί στους κλασσικούς χρόνους και πλουτισθεί με τα βορειότερα συγγενικά του φύλα»55. Τον επιστημονικό χαρακτήρα της θεωρίας του Φαλλμεράγιερ, για να τονίσει το αθεμελίωτό της, τον τοποθετεί εντός εισαγωγικών, ενώ τονίζει πως «ερχόταν στην ώρα της να ενισχύσει τις αντιδραστικές δυνάμεις της Ευρώπης, τις οποίες η Ελληνική Επανάσταση και το φιλελληνικό κίνημα που αυτή ξεσήκωσε, έκφραση κυρίως του ευρωπαϊκού φιλελευθερισμού, έκανε να ανησυχήσουν σοβαρά»56. Ο Σβορώνος, με πλήθος τεκμηρίων, θα δείξει ότι πότε δεν χάθηκε ο ελληνικός χαρακτήρας των περιοχών που εισέβαλαν σλαυϊκά φύλα, αντίθετα σταδιακά αυτά εξελληνίσθηκαν57. Ως πρόσθετη απόδειξη του έωλου των ισχυρισμών του Γερμανού ιστορικού είναι πως, στα μέσα του 8ου αιώνα, ο Κωνσταντίνος ο Ε› «μπορεί να μεταφέρει ‘εκ των νήμόρφωση του νέου ελληνισμού, εκδόσεις Πόλη, Αθήνα 2004, προλεγόμενα του Σπύρου Ασδραχά– φιλολογική επιμέλεια του Νάσου Βαγενά, σελ. 21. 53. ό.π. σελ. 33. 54. ό.π. σελ. 34. 55. ό.π. σελ. 36. 56. ό.π. σελ. 40. 57. Στον χώρο της Αριστεράς δεν έλειψαν παρόμοιες προσεγγίσεις, με κορυφαία βέβαια αυτή του Άρη Βελουχιώτη, που στον λόγο στην Λαμία μεταξύ των άλλων είπε: “Στην εποχή της σκλαβιάς πέρασε σκληρά, μαύρα χρόνια και πολλοί ‘έξυπνοι’, ανάμεσα στους οποίους και κάποιος Φαλμεράγιερ, ισχυρίστηκαν πως η ελληνική φυλή έσβησε κι ότι αυτή διασταυρώθηκε μ’ άλλες φυλές, που δεν έχουν τίποτα το κοινό με την αρχαία ελληνική φυλή. Μα ό,τι κι αν πούνε, αυτό δεν έχει καμμιά αξία. Την ελληνικότητά μας την αποδείξαμε. Γεγονός είναι ότι η χώρα μας ξεσηκώθηκε και ξαναγένηκε πάλι λεύτερη” (Ντοκουμέντα της αντίστασης, εκδόσεις Το ποντίκι, Αθήνα, 1994, σελ. 246) ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

σων και Ελλάδος και των κατωτικών μερών’ πληθυσμούς για να πυκνώσει τον πληθυσμό της Κωνσταντινούπολης, που είχε αραιωθεί από τον λιμό του 746»58. Επίσης, όσον αφορά τους Αλβανούς και τους Βλάχους, αν και σε ορισμένες περιπτώσεις διατήρησαν το γλωσσικό τους ιδίωμα, «ανέπτυξαν ελληνική εθνική συνείδηση μετέχοντας σε όλους τους εθνικούς αγώνες του νεώτερου Ελληνισμού»59. Σε μία άλλη μελέτη για την Σημασία της ίδρυσης του Αγίου Όρους για την ανάπτυξη του ελλαδικού χώρου (εκδόσεις Πανσέληνος-Άγιο Όρος, 2008), ο Σβορώνος συμπεραίνει ότι με την ίδρυση της μοναστικής κοινότητας δημιουργείται ένα πνευματικό κέντρο με διπλό στόχο: την απάντηση στον Καθολικισμό και την ανακοπή της σλαυϊικής διείσδυσης, δημιουργώντας δίπλα στα διοικητικά και στα στρατιωτικά κέντρα μια εστία πνευματικής δραστηριότητας. Ο Ν. Σβορώνος τονίζει ότι πολλά στοιχεία της λαϊκής λατρείας και τέχνης και της κοινωνικής ζωής ανάγονται στην ελληνική αρχαιότητα, ενώ «η συνέχεια αυτού του Ελληνισμού ως λαού φαίνεται με την μεγαλύτερη ενάργεια στη ζωντανή ελληνική γλώσσα, που δεν εμφανίζει στην συνεχή της εξέλιξη καμμία εξωτερική επίδραση στην οργανική της δομή. Τα μόνα ξένη ίχνη στην ελληνική γλώσσα είναι μερικά λεξιλογικά δάνεια, συγκεκριμένα ουσιαστικά που αναφέρονται κυρίως στην ποιμενική ζωή. Σημαντικό εδώ είναι, ακόμη, το γεγονός ότι η βάση μερικών νεοελληνικών διαλέκτων δεν είναι η ελληνιστική κοινή, αλλά κατευθείαν οι αρχαίοι διάλεκτοι- η δωρική για τα τσακώνικα, η ιωνική για τα ποντιακά. Σημαντικός άλλωστε αριθμός αρχαϊκών στοιχείων βρίσκεται και στις άλλες νεοελληνικές διαλέκτους. Την ίδια συνέχεια από την αρχαιότητα ώς τα σήμερα εμφανίζει και το τοπωνυμικό των ελληνικών χωρών. Ο αριθμός των σλαυϊκών ή αλβανικών ή βλάχικων τοπωνυμίων, που δεν ανάγονται όλα στην εποχή των μεσαιωνικών εποικισμών –πολλά εμφανίζονται σε νεώτερους χρόνους– σε σχέση με το πλήθος των καθαρά ελληνικών τοπωνυμιών, που μεγάλος αριθμός τους ανάγεται στην αρχαιότητα, είναι ελάχιστος»60. Στον πνευματικό χώρο, η σύνδεση του χριστιανισμού με τον αρχαίο ελληνικό στοχασμό ξεκινά με τον 58. Νίκου Σβορώνου, Το ελληνικό έθνος- γένεση και διαμόρφωση του νέου Ελληνισμού, εκδόσεις Πόλη, Αθήνα 2004, προλεγόμενα του Σπύρου Ασδραχά - φιλολογική επιμέλεια Νάσου Βαγενά, σελ. 41. 59. ό.π. σελ. 46. 60. ό.π. σελ. 48, 49. 87

πατριάρχη Φώτιο, γίνεται καθαρότερη με τους ανθρωπιστές του 11ου αιώνα με σημαντικώτερο τον Μιχαήλ Ψελλό, ενώ ο λόγιος δάσκαλός του, ο μητροπολίτης Ιωάννης Μαυρόπους, «προσεύχεται στον Χριστό για την σωτηρία της ψυχής του Πλάτωνα και του Πλούταρχου, γιατί με την ζωή τους και την σκέψη τους ήταν κοντά στον νόμο που κήρυξε ο Χριστός»61. Στους τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου «η χριστιανική πίστη δεν εμποδίζει πλέον την ανασύνδεση με το ελληνικό παρελθόν. Η πολιτιστική και φυλετική τώρα συνέχεια του Ελληνισμού γίνεται κοινή συνείδηση»62, ενώ ο βαθιά ορθόδοξος Νικόλαος Καβάσιλας μελετά την αρχαία φιλοσοφία, ο Θεόδωρος Μετοχίτης αναφέρεται στους Έλληνες Πατέρες και ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ονομάζει την Κωνσταντινούπολη «καταφύγιον των Χριστιανών» και «ελπίδα και χαράν πάντων των Ελλήνων»63. Κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας, η εκκλησία αναλαμβάνει να διασώσει την παιδεία, ενώ οι «Νεομάρτυρες, συχνό φαινόμενο της εποχής, που δέχονται τον μαρτυρικό θάνατο για τη χριστιανική τους πίστη, είναι συγχρόνως και οι πρώτοι εθνικοί ήρωες του Νέου Ελληνισμού»64. Μάλιστα, στους πρώτους ζοφερούς αιώνες της σκλαβιάς, «η Εκκλησία όχι μόνο δεν αντιτίθεται στα απελευθερωτικά κινήματα που υποκινούνται από τις δυτικές χριστιανικές δυνάμεις, αλλά συχνά συμμετέχει ενεργά και πολλές φορές τα κατευθύνει»65. Η εκκλησία, μάλιστα, ως οργανισμός εκφράζει την εθνική ιδέα και το «όνειρο μιας εξελληνισμένης χριστιανικής Αυτοκρατορίας»66. Στην Επανάσταση του 1821 ο Νίκος Σβορώνος βλέπει πως, αφού προηγήθηκαν περιπέτειες αιώνων, το ελληνικό έθνος συγκροτήθηκε σε ένα νέο πολιτικό σώμα: «Επτά αιώνες, από το τέλος του 11ου αιώνα ώς το τέλος του 18ου, χρειάστηκαν, για να μπορέσει ένας παλαιός λαός, όπως ο ελληνικός, να συγκροτηθεί σε ένα νέο έθνος και να ξεκαθαρίσει τα κύρια στοιχεία της εθνικής του συνείδησης»67. Ο νέος Ελληνισμός «κατόρθωσε βέβαια να συλλάβει και να εμβαθύνει ώς ένα σημείο τα διάφορα στοιχεία που το δημιούργησαν και το συνέχουν: αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, χριστιανικό ορθόδοξο και αυτοκρατορικό Βυζάντιο, την ιδιαίτερη λαϊκή του παράδοση και τον ρόλο της στη δημιουργία ενός ενιαίου 61. ό.π. σελ. 58. 62. ό.π. σελ. 76. 63. ό.π. σελ. 77. 64. ό.π. σελ. 84. 65. ό.π. σελ. 85. 66. ό.π. σελ. 85. 67. ό.π. σελ. 106. 88

εθνικού πολιτισμού, την σημασία της ένταξής τους στο ενιαίο ρεύμα του ευρωπαϊκού πολιτισμού»68.

- Γ΄Στις 17 Δεκεμβρίου 1939, ο Γιώργος Σεφέρης σημειώνει στο ημερολόγιό του, με αφορμή την επίσκεψή του στο Μουσείο της Ακρόπολης: «Χαμόγελα και καμπύλες, ζωντανές μέσα σου, κάτω από τους φοβερούς θεούς και τα τέρατα των παλιών αετωμάτων. Η φυσική και η υπερφυσική ζωή τόσο καλά αρμονισμένες σ› ένα τόσο μικρό τοπίο. Κομμάτια σωμάτων που ανασαίνουν ακόμη∙ δείχνουν ό,τι έγινε καλύτερο και αργότερα και πάντα, υποθέτω, στην Ελλάδα. Εδώ μπορώ να συνδέσω, εύκολα, τον Αισχύλο, τον Ερωτόκριτο, τον Μακρυγιάννη και ό,τι υποφερτό θα μπορούσα να κάνω εγώ ο ίδιος»69. Η ημερολογιακή αυτή σκέψη του Γ. Σεφέρη, που απευθύνεται κατ’ αρχήν στον ίδιο και αποκαλύπτει την πολιτιστική ενότητα του Ελληνισμού, γίνεται η αφορμή να επικριθεί από τον Γ. Γιαννουλόπουλο. Ο τελευταίος ισχυρίζεται ότι μια τέτοια ερμηνεία απαιτεί «τεκμηρίωση θεωρητικά επαρκή και πραγματολογικά γειωμένη»70. Η προσέγγιση αυτή παραβλέπει το γεγονός ότι η σκέψη του Σεφέρη δεν είναι μέρος μιας επιστημονικής εργασίας, αλλά ημερολογιακή σημείωση, που αποτυπώνει την βαθύτερη πεποίθησή του για την διαχρονική ενότητα του Ελληνισμού, που προκύπτει από την γλωσσική του συνέχεια και την ταυτότητα ήθους και προσέγγισης του κόσμου. Στις Δοκιμές, ο Σεφέρης γίνεται περισσότερο αναλυτικός: «η ελληνική γλώσσα, ο άνθρωπος, η θάλασσα... Για κοιτάξετε πόσο θαυμάσιο πράγμα είναι να λογαριάζει κανείς πως, από την εποχή που μίλησε ο Όμηρος ώς τα σήμερα, μιλούμε, ανασαίνουμε και τραγουδάμε με την ίδια γλώσσα. Κι αυτό δε σταμάτησε ποτέ, είτε σκεφτούμε την Κλυταιμνήστρα που μιλά στον Αγαμέμνονα, είτε την Καινή Διαθήκη, είτε τους ύμνους του Ρωμανού και τον Διγενή Ακρίτα, είτε το Κρητικό Θέατρο και τον Ερωτόκριτο, είτε το δημοτικό τραγούδι. Και όλοι αυτοί, οι μεγάλοι και οι μικροί, που σκέφτηκαν, μίλησαν, μέτρησαν ελληνικά, δεν πρέπει να νομίσετε πως είναι σαν ένας δρόμος, μια σειρά ιστορική, που χάνεται 68. ό.π. σελ. 108. 69. Γ. Σεφέρης, Μέρες Γ΄, εκδόσεις Ίκαρος, σελ. 155. Αναφέρεται στο Γιώργος Γιαννουλόπουλος, Ο μοντερνισμός και οι Δοκιμές του Σεφέρη, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2011, σελ. 167. 70. Γιώργος Γιαννουλόπουλος, Ο μοντερνισμός και οι Δοκιμές του Σεφέρη, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2011, σελ. 168. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

επιφυλλίδα

στη νύχτα των περασμένων και βρίσκεται έξω από σας. Πρέπει να σκεφτείτε πως όλα αυτά βρίσκουνται μέσα σας, τώρα, βρίσκουνται μέσα σας όλα μαζί, πως είναι το μεδούλι των κοκκάλων σας, και πως θα τα βρείτε αν σκάψετε αρκετά βαθιά τον εαυτό σας. Αλλά για να κάνετε αυτήν την δουλειά, για να επιδοθείτε σ’ αυτήν την εσωτερική προσήλωση, θα σας βοηθήσουν οι άνθρωποι του καιρού σας, που με τον καλύτερο τρόπο μπόρεσαν να εκφραστούν στην ελληνική γλώσσα. Γι’ αυτό καθώς πιστεύω, η σύγχρονή μας λογοτεχνία είναι απαραίτητη για να καταλάβουμε όχι μόνο την αρχαία λογοτεχνία, αλλά και όλη την ελληνική παράδοση. Πόσες ερμηνείες για την λιτότητα της αρχαίας τέχνης δεν θα ήταν περιττές, λ.χ., αν μπορούσαμε να νιώσουμε καλά την τέχνη ενός δημοτικού τραγουδιού;»71. Ο Ελληνισμός για τον Σεφέρη είναι «ένα μικρό έθνος με πολύ παλιά παράδοση, άγραφη και γραφτή»72. Άλλωστε, μια τέτοια σκέψη θα πρυτανεύσει στην ομιλία του στην Στοκχόλμη. Είμαστε ένα μικρός λαός που «δεν έχει άλλο αγαθό παρά τον αγώνα του λαού του, την θάλασσα και το φως του ήλιου». Κομίζει όμως μια παλαιά παράδοση, μια γλώσσα που δεν έπαψε να μιλιέται και ένα ήθος που εναρμονίζει την αγάπη με την δικαιοσύνη. 71. Γ. Σεφέρης, Δοκιμές Α΄ Τόμος, εκδόσεις Ίκαρος, σελ. 177, 178. 72. Γ. Σεφέρης, Δοκιμές Γ΄ Τόμος, εκδόσεις Ίκαρος, σελ. 147. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Περισσότερος αναλυτικός για το πώς αντιλαμβάνεται την συνέχεια του Ελληνισμού, ο Σεφέρης, στέκεται στην ομιλία του με τον τίτλο «Δύο πτυχές της πνευματικής επικοινωνίας Γαλλίας και Ελλάδας», που έδωσε στο Κάϊρο και στην Αλεξάνδρεια τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο του ’44, στην γαλλική γλώσσα (μεταφράστηκε από τον Νάσο Δετζώρτζη). Κατ’ αρχήν ξεκαθαρίζει ότι δεν τον ενδιαφέρει η βιολογική συνέχεια. Η πλευρά αυτή αφορά κάποιους Γερμανούς στοχαστές, που ερμηνεύουν την συνέχεια φυλετικά. Γι› αυτούς γράφει: «αν οι Γερμανοί είχαν αλήθεια καταλάβει το ελληνικό πνεύμα, που σήμερα αυτοδιακηρύσσονται οι προστάτες του στην Ευρώπη,- η αιμοδιψής γελοιότητά τους δεν έχει όρια,- θα μπορούσαν να είχαν αποκομίσει ορισμένα σοφά διδάγματα από κάποιο θεατρικό έργο που είχε κάποτε παρασταθεί στην Ελλάδα και που λέγεται «Επτά επί Θήβαις»73. Αν με κάποιον τρόπο αποδεικνυόταν ότι στις φλέβες ενός σύγχρονου Έλληνα τρέχει το ίδιο ακριβώς αίμα με του Ομήρου, αυτό δεν θα είχε καμμιά σημασία. Αντίθετα, αυτό που έχει σημασία είναι η συνέχεια της ελληνικής γλώσσας, καθώς «η συνέχεια μιας γλώσσας σημαίνει αυτή και μόνη την συνέχεια ενός κόσμου∙ ενός ολόκληρου χώρου από αισθήματα και πνευματικά διαβήματα, συνειδητά ή ασυνείδητα. Η σημερινή Ελλάδα είναι η χώρα όπου εκτυλίσσεται ως ζώσα πρακτική και όχι ως νεκρή κληρονομιά η αδιάλειπτη ειμαρμένη που συνηθίζουμε να ονομάζουμε κοινώς ελληνική παράδοση»74. Επίσης το τεκμήριο της συνέχειας του Ελληνισμού είναι η διαιώνιση αρχαίων παραδόσεων όπως του Διονύσου, όχι μόνον σε ποιητές όπως ο Σικελιανός, αλλά και στην ζώσα παράδοση. Γράφει: «Σας έκαμα λόγο γι› αυτό, μόνο και μόνο για να επισύρω την προσοχή σας στη δίδυμη επίκληση στον Διόνυσο και τον Χριστό. Γιατί ένα μείζον σημάδι του ενιαίου της ελληνικής ψυχής είναι ακριβώς το συνεχές του μύθου της. Ο μύθος του αναγεννώμενου θεού, του θεού που νεκρός ήν και ανέστη –σας αναφέρω τώρα αυτόν τον μύθο ως παράδειγμα ανάμεσα σε χίλια άλλα, –είναι, είτε ο θεός λέγεται Διόνυσος, είτε Άδωνις, είτε Ιησούς, από τους παλαιογενέστερους που εγαλούχησαν την ελληνική ψυχή»75. Βεβαίως η συνέχεια του Ελληνισμού όχι μόνον δεν αποκλείει την επικοινωνία ή τις επιρροές από τρίτους, αλλά τις αντιλαμβάνεται ως προϋπόθεση της θετικής του πορείας: «Ο ελληνικός λαός υπήρξε ανέκαθεν ανοιχτός στις επιδράσεις. Ό,τι περ’ αν Έλληνες βαρ73. Γ. Σεφέρης, Δοκιμές Γ΄ Τόμος, εκδόσεις Ίκαρος, σελ. 336. 74. Γ. Σεφέρης, Δοκιμές Γ Τόμος, εκδόσεις Ίκαρος, σελ. 337. 75. Γ. Σεφέρης, Δοκιμές Γ΄ Τόμος, εκδόσεις Ίκαρος, σελ. 338. 89

Κ.Θ. Δημαράς

βάρων παραλάβωσι, κάλλιον τούτων εις τέλος απεργάζονται, έλεγε ο Πλάτων ήδη από τότε. Θα φτάσω μάλιστα να πω ότι, κάθε φορά που ο ελληνικός λαός απέφυγε –υπό συνθήκες που θα μας έπαιρνε πολύ να τις αναλύσουμε τώρα– την πνευματική επικοινωνία με τον ξένο, κάθε φορά που παραμιμήθηκε τον εαυτό του, αυτό του βγήκε εις βάρος του... Είναι η μοίρα της Ελλάδας να βρίσκεται εκεί, ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, και να φιλτράρει ιδέες. Από τα χρόνια των διανοητών και των ποιητών της Ιωνίας ώς τις μέρες μας, πάντα έτσι ήταν. Πάντοτε κρησάρα, πάντα προμαχώνας. Αν όμως η αποστολή της ως κρησάρας, ως εργαστηρίου ιδεών, πολλές φορές την δόξασε, η αποστολή της ως προμαχώνα, ως ασπίδας, της στοίχισε πολλές φορές πολύ ακριβά. Θυμηθείτε τον Μόμμιο, θυμηθείτε το διαγούμισμα της Κωνσταντινούπολης, και το σημερινό μαρτύριο της χώρας»76. Η γενιά του Σεφέρη δημιούργησε την τέχνη της από ένα χαρμάνι που περιείχε την παράδοση των αρχαίων συγγραφέων, την παράδοση που ξεκινά από τα Ευαγγέλια και αποκρυσταλλώνεται στην ζωντανή λαϊκή παράδοση και «των ρευμάτων που έρχονται από το εξωτερικό»77. Τις ίδιες απόψεις ο Σεφέρης θα επαναλάβει στο δοκίμιό του «Λίγα για τη νεώτερη ελληνική παράδοση». Τα ακριτικά και τα δημοτικά τραγούδια δεν θα επαναλάβουν την ίδια με τα αρχαία θεματολογία, αλλά το 76. Γ. Σεφέρης, Δοκιμές Γ΄ Τόμος, εκδόσεις Ίκαρος, σελ. 341, 342. 77. Γ. Σεφέρης, Δοκιμές Γ΄ Τόμος, εκδόσεις Ίκαρος, σελ. 346. 90

ίδιο ήθος. Όμως δεν απουσιάζει η γονιμότητα, καθώς «έχουν εκφράσεις τόσο φρέσκες, τόσο οριστικές, τόσο ελεύθερες, και ένα μέτρο τόσο ανθρώπινο, ώστε μας δείχνουν χειροπιαστά πόσο το πνεύμα του Έλληνα μένει πάντοτε όμοιον εαυτώ»78. Σε ένα άλλο σημείο αναφέρεται στην ομηρική φράση «φάος ηελίοιο»(φως του ήλιου), για να καταλήξει πως νοιώθει μια οικειότητα «που συγγενεύει περισσότερο με μια συλλογική ψυχή παρά με μια προσπάθεια γνώσης. Είναι μια νότα, θά’ λεγα, που οι αρμονικές της απλώνονται πολύ μακριά∙ είναι μια αίσθηση πολύ αλλιώτικη από εκείνη που μπορεί να δώσει μια μετάφραση. Γιατί, τελοσπάντων, μιλούμε την ίδια γλώσσα-και το αίσθημα μιας γλώσσας ανήκει στα συναισθήματα όσο και στη γνώση. Μια γλώσσα αλλαγμένη, αν θέλετε, από μια εξέλιξη χιλιάδων ετών, μα ωστόσο πάντα πιστή στον εαυτό της»79. Ο Σεφέρης, στις Μέρες, διαστέλλει το έθνος από την ύπαρξη του κράτους, συναντώντας σε αυτό το σημείο κάποιες σκέψεις του Ι. Δραγούμη. Το έθνος όχι μόνον δεν το προϋποθέτει αλλά μπορεί να υπάρξει με ή χωρίς το κράτος: «Η Ελλάδα γίνεται δευτερεύουσα υπόθεση, όταν συλλογίζεται κανείς τον Ελληνισμό. Ό,τι από την Ελλάδα μ› εμποδίζει να σκεφτώ τον Ελληνισμό, ας καταστραφεί. Αν ήταν δίκαιο να μεγαλώσει ο τόπος αυτός, δεν ήταν για να έχουμε περισσότερους βουλευτές, νομάρχες ή χωροφύλακες∙ ήταν για να μπορέσει ν’ αναπτυχθεί σε μια γωνιά της γης ο Ελληνισμός –αυτή η ιδέα της ανθρώπινης αξιοσύνης και της ελευθερίας, όχι αυτή η αρχαιολογική ιδέα»80. Στο έργο του Roderick Beaton Η ιδέα του έθνους στην ελληνική λογοτεχνία– από το Βυζάντιο στην σύγχρονη Ελλάδα (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) περιλαμβάνεται μια σειρά μελετών, όπου πρυτανεύει η τεκμηρίωση στην απάντηση ως προς το ερώτημα της πολιτιστικής συνέχειας του Ελληνισμού. Ο Beaton έχει παρακολουθήσει από κοντά όλες τις διεργασίες που έγιναν πρόσφατα στην Ελληνική πνευματική κοινότητα, όπως η αντιπαράθεση του Νάσου Βαγενά με τον Α. Λιάκο, αλλά και η υποδοχή που είχε η λεγόμενη μεταμοντέρνα ιστοριογραφία. Θεωρεί ότι ο όρος Έλλην, ως αυτοπροσδιορισμός του Ελληνικού έθνους, έρχεται στην επιφάνεια σε δύο ιστορικά απομακρυσμένες μεταξύ τους περιόδους, ενώ ο όρος του Άντερσον «φαντασιακή κοινότητα» δεν σημαίνει ότι η «κοινότητα που συγκροτείται μέσω της φαντασίας είναι κίβδηλη. 78. Γ. Σεφέρης, Δοκιμές Γ΄ Τόμος, εκδόσεις Ίκαρος, σελ. 360. 79. Γ. Σεφέρης, Δοκιμές Γ› Τόμος, εκδόσεις Ίκαρος, σελ. 370. 80. Αναφέρεται στο Γιάννης Κιουρτσάκης, Ελληνισμός και Δύση στο στοχασμό του Σεφέρη, εκδόσεις Κέδρος, 1979, σελ. 2. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

επιφυλλίδα

Κωνσταντίνος Τσάτσος

Το φαντασιακό δεν είναι εξ ορισμού και κίβδηλο, μολονότι αυτό είναι ένα ενδεχόμενο»81. Κρίσιμη σε αυτό το σημείο είναι η επισήμανση του Π. Κιτρομηλίδη για το έργο του Κ.Δ.Παπαρρηγόπουλου, πως «χωρίς τον κίνδυνο να φανώ υπερβολικός (είναι) το σημαντικώτερο πνευματικό επίτευγμα του Δέκατου ΄Ενατου αιώνα στην Ελλάδα»82. Ο R. Beaton θα δει ένα ισχυρό επιχείρημα για την ύπαρξη των εθνών πριν την ύπαρξη του εθνικισμού και του έθνους-κράτους στο πόρισμα του Α. Σμίθ πως «η διαδικασία σχηματισμού ενός έθνους δεν είναι τόσο διαδικασία συγκρότησης, πολλώ μάλλον αυθαίρετης ‘επινόησης’, όσο διαδικασία επαναπροσέγγισης ήδη υπαρχόντων πολιτισμικών μοτίβων και ανασύστασης παλαιότερων εθνικών δεσμών και συναισθημάτων... Οι Έλληνες αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας τέτοιας αναβίωσης και επαναπροσδιορισμού μέσα από την συνέχεια των ονομάτων, της γλώσσας και των τοπωνυμίων»83. Την τελευταία φράση θεωρεί ο R. Beaton ως κλειδί για απαντήσουμε στο ερώτημα της συνέχειας, καθώς ο Ελληνισμός δεν είναι νεώτερη κατασκευή αλλά αναβίωση, με τον τρόπο που προσλαμβάνει αυτόν τον όρο ο Α. Σμίθ. Βεβαίως 81. Roderick Beaton, Η ιδέα του έθνους στην ελληνική λογοτεχνία- από το Βυζάντιο στην σύγχρονη Ελλάδα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Οκτώβριος 2015, σελ. 5. 82. ό.π. σελ. 5. 83. ό.π. σελ. 7. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

η αναβίωση προϋποθέτει κάτι που έχει προϋπάρξει και όχι την κατασκευή εκ του μηδενός. Άλλωστε το 1821 εξ αρχής χαρακτηρίστηκε ως Παλιγγενεσία και είχε ως σύμβολο τον αναγεννώμενο Φοίνικα. Βεβαίως ο R. Beaton θεωρεί ότι ο A.Toynbee έχει αρνητική άποψη για την συνέχεια του Ελληνισμού. Όμως ο τελευταίος, σε ένα από τα πιο εμβληματικά του έργα, γράφει ότι οι Κινέζοι, οι Εβραίοι και οι Έλληνες είναι τρείς λαοί «που έχουν τις πιο μακροχρόνιες μνήμες από το παρελθόν τους»84, ενώ σε άλλο σημείο γράφει για τους «Βυζαντινούς χριστιανούς Έλληνες», ενώ συμπεραίνει ότι η «ελληνική ιστορία έχει ήδη 4.000 χρόνια στο ενεργητικό της, και το τέλος της δεν είναι ακόμα εν όψει»85. Ως προς την συμβολή του Σεφέρη, ο R. Beaton καταλήγει πως «αντιμετωπίζει το Βυζάντιο ως συστατικό στοιχείο ενός ευρύτερου Ελληνισμού, και όχι, για παράδειγμα, το αντίστροφο. Αυτή η αντίληψη διαφαίνεται και στο δοκίμιο του Παπατσώνη, στο οποίο Έλληνες συγγραφείς κατηγορούνται για την έλλειψη ενδιαφέροντος για σημαντικές εκφάνσεις της ελληνικής κληρονομιάς τους. Ο Βυζαντινός πολιτισμός, τόσο όσον αφορά την ιστορία του όσο και ως διεθνές πεδίο ακαδημαϊκής μελέτης, μπορεί να θεωρηθεί ότι περιλαμβάνει τον μεσαιωνικό Ελληνισμό, αν και τα γεωγραφικά και πολιτιστικά όριά του είναι πολύ ευρύτερα. Από την άλλη, για τον Σεφέρη, όπως και για άλλους της γενιάς του, αλλά και τις επόμενες γενιές, η σημασία εκείνου του πολιτισμού αποτελεί στοιχείο της μακράς διάρκειας του Ελληνισμού»86. Ο Ελληνισμός του Σεφέρη είναι ένας Ελληνισμός οικουμενικός, που δεν εξαντλείται στα κρατικά του όρια, ούτε σε συγκεκριμένα χρονικά πλαίσια: «Εν κατακλείδι, ο Ελληνισμός για τον Σεφέρη σημαίνει τελικά κάτι πολύ περισσότερο από το σύνολο των Ελλήνων διαχρονικά. Στα χέρια του, η ιδέα αποκτά εύρος και αποχρώσεις, προκειμένου να οριστεί ο πολιτισμός και η ταυτότητα αυτού του λαού. Η ζωή και το έργο του συνιστούν παράδειγμα του αγώνα να σφυρηλατηθεί μια νέα προοπτική πάνω σ› αυτόν τον πολιτισμό, παρελθόντα και παρόντα, για τον σύγχρονο κόσμο, μια προοπτική την οποία ο ίδιος ονόμαζε ελληνικό ελληνισμό»87. Ο R. Beaton καταλήγει ότι «δεν εί84. Arnold Toynbee, Οι Έλληνες και οι κληρονομιές τους, μετάφραση Νίκος Γιανναδάκης, εκδόσεις Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1992, σελ. 17. 85. ό.π. σελ. 353 86. Roderick Beaton, Η ιδέα του έθνους στην ελληνική λογοτεχνία- από το Βυζάντιο στη σύγχρονη Ελλάδα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Οκτώβριος 2015, σελ. 396. 87. ό.π. σελ. 408. 91

ναι ούτε εξεζητημένο ούτε εθνικιστικό να ισχυριστούμε, λαμβάνοντας υπ’ όψιν την σωστή γεωγραφία, ότι ο Ελληνισμός καλύπτει διαχρονικά μια έκταση που μπορεί να συγκριθεί με την χωρική έκταση και το πολυάνθρωπο της Κίνας»88. Εμβληματικός, πλέον, θεωρείται ο διάλογος για την ποίηση ανάμεσα στον Γιώργο Σεφέρη και στον Κωνσταντίνο Τσάτσο. Ξεχώρισε όχι μόνον για την ποιότητα και το ήθος, αλλά και την διαφορετική οπτική για τον Ελληνισμό που επιχείρησε ο καθένας τους να συνθέσει. Στα Προεδρικά κείμενα (εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 2000), ο Τσάτσος απευθύνεται στον Ελληνικό λαό με προοπτική παιδαγωγική. Στο διάγγελμα της Πρωτοχρονιάς του 1979, αναφέρεται στην «αρίφνητη παράδοση του τρισχιλιόχρονου έθνους μας»89. Στο διάγγελμα της 25ης Μαρτίου 1978 λέγει ότι «έπρεπε να υιοθετηθούν όσα άξια μας έρχονταν από την Δύση, αλλά να μην αφομοιωθούμε από αυτήν και να διαφυλάξουμε την ιδιοτυπία μας, την ελληνικότητά μας»90 ενώ εμφατικώτερα προσθέτει «ναι! η Ελληνικότητα, αυτός ο κοινός παρανομαστής, ο αναλλοίωτος μέσα σε όλους τους αιώνες, και σ’ εκείνους όπου άπλετα μας φώτιζε ο φάρος της ιστορίας και σ› εκείνους όπου καρτερούσαμε στο σκοτάδι, ώσπου να φωτισθούμε ξανά με την λάμψη του Εικοσιένα»91. Στο διάγγελμα της 25ης Μαρτίου 1979 διευκρινίζει ότι «ελληνικότητα είναι εκείνο που συνιστά την ενότητα, την κατά την βάση ταυτότητα των Ελλάδων όλων των εποχών ως σήμερα»92 ενώ πρόκειται για μια ιστορική συνείδηση που «ποτέ δεν είχε σβήσει σ› όλο τον ελληνικό χώρο και προσδιορίζει και την πορεία του έθνους μας στο μέλλον»93. Όμως, η σκέψη του Τσάτσου γνωρίζει κυμάνσεις ως προς το θέμα της συγκρότησης του νέου Ελληνισμού. Στο έργο του Αφορισμοί και Διαλογισμοί διατυπώνει μια ερμηνεία που προσεγγίζει την μεταμοντέρνα ιστοριογραφία, που αντιλαμβάνεται τον Ελληνισμό ως νέα εθνότητα. Όμως, το πιθανότερο είναι ότι ο Τσάτσος δεν αναθεωρεί ό,τι διακήρυξε σε κάθε ευκαιρία με τον πιο επίσημο τρόπο, αλλά επιχείρησε να δει την διαλεκτική της σύνθεσης του νέου Ελληνισμού: «Να διαιρέσωμε την ελληνική ιστορία σε περιόδους. Η πρώτη από τους προϊστορικούς χρόνους ως την μάχη της Χαιρώ88. ό.π. σελ. 409. 89. Κ. Τσάτσος, Προεδρικά κείμενα- για την Ελλάδα και την εποχή μας, πρόλογος Κ. Τσιρόπουλου, εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 2000, σελ. 66. 90. ό.π. σελ. 88. 91. ό.π. σελ. 91. 92. ό.π. σελ. 95. 93. ό.π. σελ. 95. 92

νειας είναι η περίοδος της ελληνικής πόλεως. Ακολουθεί η περίοδος του ελληνιστικού κόσμου. Την επεκτείνουμε ώς την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου, όταν πια σχηματίζεται μια τρίτη περίοδος, του ελληνοχριστιανικού πνευματικού κόσμου, που αυτή φθάνει ως στο τέλος του 13ου αιώνα. Από την βασιλεία πάλι των τελευταίων Παλαιολόγων μπορούμε να μιλήσωμε για μιαν ελληνοχριστιανική εθνότητα, που διαμορφώνεται όμως σε καθαρά ελληνικό έθνος μόνον στους χρόνους της Επανάστασης του ’21. Θέλω με αυτά να τονίσω πως ο ΄Ελληνας έγινε εθνότητα αργά, όταν και άλλοι ευρωπαϊκοί λαοί. Στην αρχή το κυρίαρχο νόημα ήταν η πόλις, ύστερα ήταν ο ελληνιστικός κόσμος, πρώτα ως πολιτιστική ενότητα και ύστερα ως ελληνοχριστιανική πολιτικοθρησκευτική ενότητα. Είναι η εποχή που εκκολάπτονταν το νόημα του έθνους, αλλά με ταύτιση του έθνους προς την ορθόδοξη εκκλησία. Μόνον μετά την Επανάσταση επεκράτησε γυμνό και απλό το νόημα του έθνους. Του έθνους, όχι του κράτους. Σε αυτήν την τελευταία φάση εφθάσαμε, όταν το έθνος το συρρίκνωσε μια κακή μοίρα στα όρια του κράτους»94. Προφανώς οι σκέψεις αυτές δεν μπορεί παρά να εκπλήσσουν όσους έχουν μια γενικώτερη εποπτεία του έργου του Κωνσταντίνου Τσάτσου, αφού τον φέρνουν εγγύτερα προς την μεταμοντέρνα ιστοριογραφία, παρά σε απόψεις που διατύπωσαν ο Δημαράς ή ο Σβορώνος για παράδειγμα, αλλά και ο ίδιος σε πολλά άλλα δοκίμιάτου. Χωρίς να αρνείται το ιστορικό βάθος του Ελληνισμού, τον βλέπει να σχηματίζεται ως έθνος μέσα από την συμμετοχή του στην επαναστατική πράξη του 1821, επιβεβαιώνοντας κατ› αυτόν τον τρόπο ότι τέτοιου είδους ερμηνείες υπερβαίνουν τις τομές ανάμεσα στην συντήρηση και τον ριζοσπαστισμό. Είναι τραγικό αλλά μετά την Μικρασιατική Καταστροφή ξεκίνησε μια πορεία γεγονότων –περισσότερο οδυνηρών όπως ήταν τα Σεπτεμβριανά ή λιγώτερο, όπως η άφιξη των Αιγυπτιωτών– όπου το έθνος ταυτίζεται όλο και περισσότερο με το κράτος, όχι επειδή διευρύνθηκε το κράτος, αλλά επειδή το έθνος εξ ανάγκης οδηγείται να επιβιώσει στα όρια του κράτους. Με αυτές τις συνθήκες, για πρώτη φορά ίσως την ιστορία του, προϋπόθεση για να συνεχίσει να υπάρχει ο Ελληνισμός, είναι να συνεχίσει να υπάρχει στην διεθνή πραγματικότητα το ελληνικό έθνος κράτος ως διακριτή οντότητα.

94. Κ. Τσάτσος, Αφορισμοί και Διαλογισμοί, τόμος 3, εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της “Εστίας” Ι.Δ. Κολλάρου και Σίας ΑΕ, Αθήνα 2009, σελ. 169. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Αυγουστιάτικη επίσκεψη στο Μουσείο των Θαυμάτων Διήγημα από τον Βασίλη Χ. Κωνσταντίνου

ΝΤΊ ΝΑ ΤΟΝ ΚΟΥΒΑΛΆΣ αυγουστιάτικα

σαν σταυρό στην πλάτη σου στη Βία Ντολορόσα, παίρνεις τον Έφηβό σου από το χέρι, όπως κάποτε παιδάκι έπαιρνες το αρκουδάκι σου για μια βόλτα μέσα στο σπίτι, και τον πηγαίνεις για πρωινή επίσκεψη στο Μουσείο των Θαυμάτων. Τον κρατάς από το χέρι μέχρι την είσοδο. Ζητάς να πληρώσεις μόνο ένα εισιτήριο, το μειωμένο. Ο Έφηβος σηκώνει με απορία το κεφάλι του και σε κοιτάζει. Στο βλέμμα του διακρίνεις την απορία να παραχωρεί τη θέση της σε κάτι απροσδιόριστο που, αν περιμένεις μερικά δεύτερα ακόμα, μπορείς –με δική σου ευθύνη βέβαια– να το διαβάσεις ως στιγμιαία ανασφάλεια. Μέχρις εκεί όμως. Δε θα εκλάβεις ποτέ την απορία του ως φόβο, καθώς ο Έφηβος παράλληλα δονείται από εφηβική σιγουριά. Χωρίς κανένα δισταγμό παίρνει το εισιτήριο και προχωρά στο ακυρωτικό μηχάνημα. Παρατηρώ με έκπληξη ότι είναι ίδιο μ’ αυτά που βρίσκονται στις στάσεις του μετρό. Είναι τώρα η σειρά μου να εκπέμψω κάτι ανάλογο με την κατάσταση ανασφάλειας που πήγα νωρίτερα να του προσάψω. Μήπως ζαβλακωμένος όπως είμαι συνήθως τα πρωινά, τον έσπρωξα άθελά μου σε απρογραμμάτιστο ταξίδι; Πιάνει στη στιγμή τη θολούρα μου και με κοιτά-

ζει συγκαταβατικά. Ο άτιμος δε γεννήθηκε μόνο αρχηγός, δεν το παίζει μόνο ήρωας του Μπρανκαλεόνε· έχει και χιούμορ. Πρέπει να σώσω το γόητρό μου. «Έλα», του λέω. «Έμπα στο Μουσείο. Θα βρεις εκεί μέσα πρόθυμους οδηγούς». Σχεδόν με αγνοεί. Πρέπει να κάνω κάτι. Χωρίς να το πολυσκεφτώ, συνεχίζω: «Βλέπεις το μπαρ απέναντι; Θα σε περιμένω εκεί μέχρι να τελειώσεις». Η αναφορά στο μπαρ ξεδιαλύνει την κατάσταση. Κυρίαρχη στο πρόσωπο του Εφήβου είναι τώρα μια έκφραση δυσφορίας, που σβήνει μονοκονδυλιά ό,τι πήγα να του προσάψω προηγουμένως. Τον βλέπω να σταθμίζει με αυτοπεποίθηση χρήσιμες παραμέτρους για την επιστροφή μας στο σπίτι: τη διάθεσή μου, τον αριθμό των ποτών από κοινού με την απόσταση και το βάρος που έχει να κουβαλήσει. Για την τιμή των όπλων δεν μπαίνω τελικά στο μπαρ που έδειξα στον Έφηβο. Πετάγομαι ως τη Μπάνια Λούκα. Έτσι, για να ξεσκάσω. Το χρειάζεται η ψυχούλα μου. *** ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

διήγημα

Μ’ έκπληξη είδα έναν γνώριμο να με περιμένει στο παλιό, παρακμιακό μπαρ δίπλα στον Βρμπας, εκείνον τον ανοιχτό οχετό που αποκαλούσαν ποτάμι. Δεν ήταν κάποιος από τους παλιούς αρκούδους Σέρβους φίλους και συνεργάτες μου από τη Ρεπούμπλικα Σρέμπσκα αλλά ο Εμίρ Ορχάνοβιτς από το Σεράγιεβο, στη σύνταξη πια, κολλητός μου για περισσότερα από τριάντα χρόνια. Τον φώναζαν και Μικογιάν. Επιβίωνε και άκμαζε, πάντα «διευθυντής» παντός καιρού. Όποιο καθεστώς ή σύστημα κι αν έκανε κουμάντο σ’ αυτή την ευλογημένη γωνιά του κόσμου. «Τι γυρεύεις εδώ στη μαγαρισμένη τη Μπάνια Λούκα, ωρέ Εμίρ;», τον ρώτησα. «Σε περίμενα, φίλε», μου απάντησε. «Έλα να σε κεράσω ένα ρακί. Φαίνεσαι πτώμα». «Είμαι, αλλά φταις κι εσύ. Ακόμα να συνέλθω από το τουρ-βιασμό που με ανάγκασες να υποστώ ένα καυτό μεσημέρι Σαββάτου, αυγουστιάτικα το 1999· και μάλιστα με μουσική υπόκρουση όλα τα άσκαστα που ανατινάζατε στους λόφους γύρω από τον δρόμο προς το Γκόραζντε». «Εσύ τη γλύτωσες φθηνά. Η περιήγηση κράτησε τρεις-τέσσερις ώρες μόνο. Σύντομα την επέκτεινα για άλλους επισκέπτες της Βοσνίας μας στο εξάωρο και αργότερα στο δεκάωρο. Αλλά και πάλι, πώς μπορείς μέσα σε λίγες μόνο ώρες να δείξεις και να διηγηθείς τα εγκλήματα των τεράτων». Το μπαρ στη Μπάνια Λούκα ήταν ως συνήθως φίσκα, η μύτη του ενός μέσα στα πισινά του άλλου, όπως το λέγανε οι Σέρβοι. Με είδε να κοιτάζω γύρω μου, ανήσυχος μήπως ακουστούμε. Γέλασε δυνατά. «Πάνε τα καλά χρόνια, φίλε μου. Τέλειωσαν οργές και σφαγές, όλα τα μπερεκέτια. Όλοι κοιμούνται τώρα. Ούτε τους νοιάζει ούτε και μας ακούνε». Δεν μπορούσα παρά να παραδεχτώ ότι στην εικονική μας πραγματικότητα ο Εμίρ είχε απόλυτο δίκιο. Συνέχισε. «Και τι γυρεύεις μετά από τόσα χρόνια στα μέρη μας;». Του εξήγησα πως είχα πάει τον Έφηβο για επίσκεψη στο Μουσείο των Θαυμάτων, πως ίσως άθελά μου τον είχα μπλέξει και σε ταξίδι. «Δεν ξέρω πόσο θα χρειαστεί να τον περιμένω», του εξομολογήθηκα. «Τι χολοσκάς; Έχουμε ρακί, έχουμε τα τσιγάρα σου, θα περάσει η ώρα». ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Πού να του εξηγώ και τι; Πώς να του δώσω να καταλάβει ότι ο Έφηβος ήταν απρόβλεπτος, ότι φοβόμουν τους αμόρφωτους ξεναγούς στο Μουσείο, τους ατζαμήδες οδηγούς και εισπράκτορες στα μέσα μεταφοράς, τους σαλτιμπάγκους θαυματοποιούς που σίγουρα θα τον έπιαναν κώτσο. Και, το χειρότερο, πως το ήξερα το βιός μου. Ο Έφηβος ήταν παντογνώστης αλλά ημιμαθής αρχηγός. Γλυκούλης όπου και όταν τον έπαιρνε. Χανόταν όμως εύκολα στα ρηχά και έρεπε στη θολούρα της θεωρίας, όταν τα έβρισκε μπαστούνια. Θρασύς όταν η θρασύτητα ήταν εύκολη λύση, λογικός –όπως κάθε έφηβος– όταν τον στρίμωχναν σε καμμιά γωνιά· λογικός όμως ώσπου να περάσει η μπόρα, ν’ αποφύγει το σίγουρο μπερντάκι του κηδεμόνα, να βρει την ευκαιρία να τον αλλάξει με κάποιον άλλο –είτε μόνιμο είτε ευκαιριακό. Φτάνει να προσποιηθεί ότι τέλειωσε μαθήματα και υποχρεώσεις, να τσιμπήσει το χαρτζιλικάκι για την απογευματινή παράσταση στο σινεμά και μετά βλέπουμε. Μάλλον μου ξέφυγαν αρκετά γιατί ο Εμίρ, κουνώντας συγκαταβατικά το κεφάλι, διέκοψε την αλλοπρόσαλλη παρλάτα μου. «Σε χοντρό μπελά έμπλεξες, φίλε. Διαβάζω για σένα καθημερινά στις εφημερίδες, ενημερώνομαι για το Μουσείο τα βράδια στην τηλεόραση. Σε βλέπω στις φωτογραφίες ν’ αλλάζεις καπέλα και λοφία κατά βούληση, ούτε άλογο σε παϊτόνι να ’σουν. Ακόμα και την ημισέληνό μας πάνω σε σκούφο αστραχάν έχω δει. Τι να σε πω; Τρέχεις και δεν προλαβαίνεις κι έχεις να κάνεις, όπως καταλαβαίνω, με αγύμναστους δρομείς. Τους θυμάμαι αυτούς στα νιάτα μου να κολλάνε πριν ακόμα ξεκινήσουν. Άλλοι τα παρατούσαν, άλλοι κρύβονταν στα βάτα κι έπρεπε να βρούμε κάθε φορά και άλλη σκυτάλη». Άπλωσε το χέρι του, πήρε και άναψε ένα τσιγάρο. Τα μάτια του θόλωσαν, ίσως και απ’ την κάπνα. «Τι θύμισες με φέρνεις. Τα νιάτα μου, τα χρόνια του Τίτο…. Από τα δεκαπέντε μου, όχι σαν τους άλλους τους όψιμους -δικούς μας και δικούς σας-, άρχισα να τρέχω στη μεγάλη σκυταλοδρομία της Γιουγκοσλαβικής Λίγκας Σοσιαλιστικής Νεολαίας…». Τον διέκοψα. «Πάντα ήσουν άσσος στις αλλαγές». «Ναι, ήμουν. Και όχι μόνο με την ειρωνική έννοια που χρησιμοποιείς, φίλε μου. Ας αφήσουμε όμως αυ95

τή τη συζήτηση για άλλη φορά. Μη νομίζεις ότι δεν καταλαβαίνω τι σε καίει». Έπαψα και τον άκουσα να συμπυκνώνει μια ολόκληρη εφηβεία σοσιαλισμού –έστω και ερζάτς για πολλούς αδαείς– στην περιγραφή μιας σκυταλοδρομίας που ξεκινούσε κάθε χρόνο από το Κούμροβετς, το χωριό που γεννήθηκε ο Τίτο, εκεί στο σύνορο Κροατίας και Σλοβενίας, καταλήγοντας στο Βελιγράδι. «Μεταφέραμε πάντα στη σκυτάλη μήνυμα με ευχές για τον στρατάρχη μας και του το παραδίδαμε στο στάδιο του Ερυθρού Αστέρα κάθε χρόνο στις 25 Μαΐου, ημέρα των γενεθλίων του και γιορτή της νεολαίας μας». «Ε, και λοιπόν;». «Πού να καταλάβεις εσύ, παλιέ καπιταλιστή, όψιμε νεοφιλελεύθερε, το μεγαλείο της σκυταλοδρομίας μας. Αλωνίζαμε όλη τη χώρα -πόλεις και χωριάένα εκατομμύριο έφηβοι, άσχετα αν οι μισοί ήταν κουτσοί ή κούφιοι ιδεολογικά. Μόνο στο μουσείο μνήμης του Γιόσιπ Μπροζ για την Επανάσταση των Εθνών και Μειονοτήτων μας, που τώρα το λέμε σκέτα Μουσείο Ιστορίας, έτσι άχρηστοι που καταντήσαμε, μπορείς να θαυμάσεις πάνω από είκοσι χιλιάδες σκυτάλες. Εκεί να πας τον Έφηβό σου να ξεγκαβωθεί, όχι στις αμπελοφιλοσοφίες των Θαυμάτων». Ήπιε μια γερή γουλιά απ’ το ποτήρι του κοιτάζοντάς με κατά το πρεπούμενο στα μάτια, το ’φερε πάλι στα ίσια συμπληρώνοντας από το καραφάκι και συνέχισε. «Άϊντε πες το κομμάτι σου, τι με κουβάλησες εδώ σήμερα, με ταλανίζεις πρωί-πρωί και βλέπω πως σκοπό το ’χεις βάλει να με ξεζουμίσεις». Το χαμόγελό του ήταν πονηρό, όπως πάντα στην κουβέντα μας. Φιλικό και συντροφικό, όπως μας ταίριαζε μετά από τόσα χρόνια γνωριμίας και τριβής. Του μίλησα για τα προβλήματά μου με τον Έφηβο. Έδειξε να το τυραννά μέσα στο μυαλό του. «Μάλλον καταλαβαίνω. Θέλει απροπόνητος να γίνει ο τελευταίος δρομέας μέσα στο Βελιγράδι, να φανεί ότι παραδίδει αντί σκυτάλης για το θεαθήναι μια χρυσοποίκιλτη στραταρχική ράβδο, δίχως κανένα μήνυμα ή ευχή. Και επιπλέον, να την κρατήσει και για πάρτη του». Μπορούσα να τον διορθώσω σε μερικά σημεία, αλλά άξιζε τον κόπο; Στο κάτω-κάτω της γραφής, μάλλον καταλάβαινε τον Έφηβό μου καλύτερα από μένα. 96

«Έλα», μου είπε. «Πάμε να τον βρούμε εκεί που τον έστειλες μπας και καταλάβουμε τι σκαρφίζεται. Να δούμε και τις συναναστροφές του». *** ΣΤΗΝ ΕΊΣΟΔΟ του Μουσείου των Θαυμάτων ανα-

γκαστήκαμε πρώτα να επιβιβαστούμε σ’ ένα βαγόνι χαώδους συρμού. Παρά τις ράγες, η διαδρομή ήταν ανώμαλη με πολλαπλές αναταράξεις. Και ο συρμός επέμενε να επιστρέφει στην αφετηρία χωρίς να σταματά. Υποχρεωθήκαμε να επαναλάβουμε την ίδια διαδρομή αρκετές φορές ακόμα, μέχρι να καταφέρουμε ν’ αποβιβαστούμε και να τρυπώσουμε στην πρώτη αίθουσα του Μουσείου. Αναρωτήθηκα πώς τα είχε καταφέρει ν’ απεγκλωβιστεί έγκαιρα ο Έφηβος, καθώς δεν τον είχε πάρει πουθενά το μάτι μου στο συρμό. Ήταν να τον καμαρώνεις μερικές φορές. «Μπερδεμένα πράγματα, φίλε μου», έκρινε ο Εμίρ. «Άσκοπη αλλά καλά οργανωμένη ταλαιπωρία». Δεν μπορούσα παρά να θαυμάσω τη σοφία του. Εγώ τουλάχιστον ήξερα να διαλέγω συντρόφους. *** ΜΑΣ ΠΛΗΣΊΑΣΕ ο τσιτσερόνε της πρώτης αίθουσας. Τον ακολουθούσε ένα τσούρμο βοηθοί, παρατρεχάμενοι και μερικοί σκόρπιοι –μπορεί να ήταν και μόνιμοι θαμώνες. Για να κρατήσει την προσοχή όλων, να μη τον χάσουμε, κρατούσε υψωμένο ένα φλάμπουρο αντί για ομπρέλα. Μας συστήθηκε ως κύριος Αριστόβουλος. Ο Εμίρ, με φάτσα παίκτη του πόκερ, μού ψιθύρισε στο αυτί: «Εμείς όμως στην πατρίδα θα τον φωνάζαμε Φλαμπουράροβιτς». «Εδώ στο Μουσείο των Θαυμάτων», ξεκίνησε την ξενάγησή του ο κύριος Αριστόβουλος, «θα τα βρείτε όλα με τη βοήθειά μου. Θα σας τα πω και θα σας τα δείξω όλα: τα εγκλήματα που έχουν γίνει ώς τώρα, το ξεπούλημα της δημοκρατίας -κρατήστε καλά αυτή τη λέξη-, τον εξευτελισμό των μαζών, την ανθρωπιστική κρίση. Και όλα αυτά γιατί; Από έλλειψη μέσων; Όχι. Από έλλειψη σταθερής θέλησης και ορθής ιδεολογίας. Η ιδεολογία είναι το κουμπί της Αλέξαινας. Για παράδειγμα, θα σας ξεκινήσω με ζωντανό διάλογο του Στάλιν με τον Ζντάνοφ. Δεν περιορίζεται σε καθαρά ιδεολογικά θέματα, τα οποία κατέχω, ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

διήγημα

αλλά και σε δευτερεύοντα όπως η ζωή, η πρόοδος και κατ’ επέκταση η τέχνη. Πώς θα συγκαύσουμε όμως στην πυρά αυτές τις διαφορετικές έννοιες; Τι τεχνολογίες και τεχνοτροπίες θα χρησιμοποιήσουμε, όπως ορθά με ρώτησε ο Έφηβος, ένας προηγούμενός σας επισκέπτης στο Μουσείο, λίγο νωρίτερα; Δεν ξέρω αν κατανόησε πλήρως τη διαλεκτική μου, αλλά μάλλον έφυγε ευχαριστημένος, αν όχι σοφώτερος». «Χα!», πήγε να κάνει ο Εμίρ χλευαστικά. Του βγήκε όμως σαν βαθύ μουγκρητό. «Πού τον έμπλεξες τον Έφηβο, ρε όρνιο! Καλύτερα να τον έστελνες στο απόσπασμα. Περίμενε ν’ ακούσεις τη συνέχεια». Είχε πείρα ο Εμίρ στο θέμα. Ο κύριος Αριστόβουλος μας επέπληξε στραβομουτσουνιάζοντας για το μουρμουρητό μας και συνέχισε ακάθεκτος. «Μετά τον πόλεμο, είχαμε καθαρίσει οι αγωνιστές τα κτήνη τους Ναζήδες, είχαμε καθυποτάξει τα γουρούνια τους Πολωνούς συμ-

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

μάχους τους. Δεν έμενε παρά να ξεκαθαρίσουμε τα πράγματα στη ροντίνα. Ο Στάλιν μας είχε ήδη δώσει γραμμή από το ’46: «Η παραγωγή πνεύματος είναι σημαντικώτερη από την παραγωγή αρμάτων μάχης». Όπως σε κάθε δημοκρατικό διάλογο, ο Ζντάνοφ τον συμπλήρωσε με το Ζντανοβιστικό θεώρημα: «Πέρα από τον διαχωρισμό του κόσμου σε ‘ιμπεριαλισμό’ και ‘δημοκρατία’, μέλημα της δεύτερης είναι η ‘σύγκρουση μεταξύ του καλού και του καλύτερου’. Το πιάσατε; Γιατί αυτό θα δείτε σήμερα σε εφαρμογή». Ο Εμίρ τον κοίταζε με ανοιχτό το στόμα. «Θα αναρωτιέσαι τι έχεις χάσεις εκεί που μεγάλωσες», ήταν σειρά μου να του ψιθυρίσω βιαστικά για να μη χάσουμε τη συνέχεια. «Τους έβαλε στη θέση τους ο Ζντάνοφ. Καλλιτέχνες, μουσικούς, συγγραφείς. Δε δίστασε να συγκρουστεί με την αριστεία του Σοστάκοβιτς και της Αχμάτοβα. Γιατί η αριστεία, όπως σωστά τον συμπλήρωσε χρόνια αργότερα ένας άλλος σύντροφος

ορκισμένος εχθρός του φορμαλισμού, είναι ανήθικη, φασιστική». Πήρε βαθιά ανάσα για να καταλήξει: «Δοξασία κόντρα στο δόγμα». Κοιταχτήκαμε αλαφιασμένοι με τον Εμίρ. Τι εννοούσε ο άτιμος; Αφού τα είχε καταφέρει να μπερδέψει εμάς τους περπατημένους, τι σημάδια άραγε είχε αφήσει στην εύπλαστη ψυχή του Εφήβου; Πώς θα ερμήνευε ο έρμος αυτή την ωδή στη μετριότητα μέσα από τέτοιες δαιδαλώδεις διαδρομές; Συνεχίσαμε να τον ακολουθούμε, ντιπ ζαβλακωμένοι πια. Μας είχε στην κυριολεξία ρίξει στο καναβάτσο η ξενάγηση του κυρίου Αριστόβουλου. Τι δεν μας είπε κατόπιν, σε τι δεν αναφέρθηκε! Ακόμα και με σχετικά τσιτάτα του Ενβέρη από το 15ο πλένουμ του 1965 μας πυροβόλησε. «Λογοτεχνία και τέχνη πρέπει να ατσαλώνουν το λαό με Ταξική Συνείδηση για το χτίσιμο του σοσιαλισμού», συμπέρανε. Είχε βέβαια την τιμιότητα ν’ αποδώσει την ανάδυση της συγκεκριμένης διαπίστωσης στην επικαιρότητα σ’ έναν άλλο σημερινό, με χαμογελαστή καράφλα, σύντροφό του. Ο Εμίρ με τράβηξε παράμερα απ’ το μανίκι· δύσκολα πια κρατιόταν. «Είναι θύμαλος…». Τον κοίταξα ερωτηματικά και αυτός συνέχισε: «Ένα είδος πέστροφας στα ποτάμια της πατρίδας μου, κυνηγά σε κοπάδια και τρέφεται με έντομα και ασπόνδυλα». Όταν είδε πως δεν πολυκατάλαβα, μου εξήγησε: «Πιράνχας εναντίον κάθε κομματικής παρέκκλισης, ειδικά ονειροπόλων ή ευφάνταστων στελεχών. Το ξαμολάς και θα δαγκάσει όποιον ξεφεύγει απ’ την επίσημη τη γραμμή». Αρχίσαμε ν’ απομακρυνόμαστε. Ο κύριος Αριστόβουλος ούτε που μας έδωσε σημασία. Είχε ακόμα 98

γύρω του την αυλή των πιστών. Ίσως αυτή να ήταν το πραγματικό του ακροατήριο. Ο Εμίρ, ελεύθερος πια, ξεσπάθωσε: «Του αλλάζεις κόμμα, χρώμα, τι σημασία έχει. Το ίδιο πιράνχας θα ορμήσει να ξυρίσει την κορυφή του μιναρέ, να τον αφήσει να χάσκει ή να μπήξει στην καρδιά του έναν σταυρό, μια νέα κορυφή για τις δοξασίες του». Αναστέναξε. «Για να μην ξεχνιόμαστε, φίλε μου. Στα έχω δείξει. Τα έχεις δει με τα μάτια σου». Παράδοξα, σκέφτηκα, ο κύριος Αριστόβουλος είχε στο λόγο και στις κινήσεις του κάτι το σαγηνευτικό ο άτιμος. Εκτός από την έκδηλη ερωτική του έξαψη με την ιδεολογία και τις τεχνικές στα τεκταινόμενα, μπορούσες να διακρίνεις -όσο κι αν προσπαθούσε τεχνηέντως να την καλύψει- μια διέγερση, σε χαμηλούς τόνους βέβαια, επί παντός επιστητού. Τα

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

διήγημα

πίστευε κιόλας. Επρόκειτο για έναν λαϊκό φιλόσοφο, που θ’ άφηνε όμως το αποτύπωμά του στη σύγχρονη θεώρηση των πραγμάτων, αν όχι στη φιλοσοφία, την ευθύτητα και γλαφυρότητα της έκφρασης. Ένα εφηβικό του πάθος, αντί να καταλαγιάσει με τα χρόνια, ο κύριος Αριστόβουλος κατάφερε να το αναδείξει σε εξύψωση και προβολή του μέσου όρου της μετριότητας. Καθόλου ασήμαντο επίτευγμα για έναν ομιλητή στην Αγορά. Κι ας τον έκραζαν οι αντίπαλοί του, χρησιμοποιώντας την ελληνική γραφή «σεφ ντε καμπινέ» για να αποδώσουν τον τίτλο του. *** ΣΤΗΝ ΕΠΌΜΕΝΗ ΑΊΘΟΥΣΑ, μια τρόϊκα γυναικών

είχαν οριστεί ινστρουκτόρισσες στην ξενάγηση. Μιλούσαν όλες μαζί ασυντόνιστα. Ούτε μπορούσες να καταλάβεις τι λέγανε ούτε περί τίνος επρόκειτο. Η μία άσχημη, ανεμίζοντας τις χοντρές παλάμες της, προσπαθούσε να επιβληθεί με τσιριχτή φωνή. Η δεύτερη, με σοβαρό ύφος οσιομάρτυρα του Σωτήρα, φορούσε σκούρο πρόσωπο και ενδύματα και συνέτασσε τον ορθό της λόγο ασορτί, επίσης με σκούρα φωνή. Η τρίτη ήταν δικέφαλη. Μούρες σταφιδιασμένες, το κάθε κεφάλι της διαγωνιζόταν το άλλο σε στόμφο και ανοησία. Προσέξαμε όμως και μια τέταρτη. Πολύχρωμη και στιβαρή, καραδοκούσε πίσω από μια κολώνα να ξεσχίσει τις άλλες τρεις. Φαινόταν αιμοβόρα και είπα στον Εμίρ: «Αυτή πρέπει να την προσέχουμε. Μπορεί να είναι επικίνδυνη για τον Έφηβο». «Χαζομάρες», με διέκοψε ο Εμίρ. «Δε βλέπεις ότι απλά είναι μέρος του διάκοσμου; Παρουσιάζει όμως κάποιο ενδιαφέρον λόγω εκτοπίσματος. Μπορεί να τη φυλάξουμε ως αρχέτυπο για αργότερα». Είχε όμως πέσει έξω αυτή τη φορά, καθώς αμέσως παρατηρήσαμε κάτι σκούρες σταγόνες στις πλάκες του δαπέδου. Δεν αργήσαμε να διαπιστώσουμε πως επρόκειτο για κηλίδες από αίμα. Ακολουθώντας τες, βρήκαμε πεσμένο σε μια γωνιά τον Έφηβο. Φαινόταν εξουθενωμένος. Από ένα υπερώο ξεπρόβαλαν κάτι κέρβεροι. Αλυχτούσαν γοερά. Δε φαίνονταν όμως πολύ άγριοι. Μάλλον σταχανοβίτες που συμπλήρωναν τη νόρμα τους από υποχρέωση. Τους αγνοήσαμε για την ώρα. Είχαμε ν’ ασχοληθούμε με σοβαρότερα θέματα. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

Με την εμπειρία τόσων μαχών και πολλαπλών τραυμάτων, ο Εμίρ έσκυψε αμέσως πάνω από τον Έφηβο. Τον παρακολουθούσα παγωμένος. Έβριζα για τη βλακεία μου. Οι ευθύνες μου ήταν εγκληματικές… Να αφήσω τον Έφηβο μόνο του σε τέτοια επικίνδυνα, αχαρτογράφητα νερά! Να τον στείλω σαν πρόβατο για σφαγή, πού; Εκεί που έπρεπε, αν είχα τα κότσια, ας έδειχνα εγώ πρώτος το μπόϊ μου. Και το χειρότερο: αντί να σκύψω δίπλα στον Εμίρ να τον συνδράμω, σκεφτόμουν ο ανόητος την εκδίκηση αλλά και την κατανομή ποινικών και αστικών ευθυνών στους επικίνδυνους παρατρεχάμενους και στη διεύθυνση του Μουσείου. Με έσωσε πάλι ο Εμίρ. Σηκώθηκε λέγοντας: «Μην ανησυχείς, δεν είναι τίποτα, θα σου τον έχω περδίκι σε πέντε λεπτά». Ξέσχισε από το πουκάμισό του ένα μανίκι και ξαναγονάτισε δίπλα στον Έφηβο. Φιλοτιμήθηκα να σκύψω κι εγώ μαζί του. «Τι έπαθες αγόρι μου;», ψέλλισα. Όχι πως περίμενα απάντηση· ο Έφηβος αρνιόταν ν’ αναγνωρίσει ερωτήματα. Ίσως έπραττε και σωστά. Με ενημέρωσε ο Εμίρ: «Έτρεχε αλαφιασμένος να γλυτώσει από την τρόϊκα και, χωρίς να το προσέξει, ξέσχισε τη γάμπα του στο μαχαίρι ενός δρεπανηφόρου άρματος, έκθεμα της περσικής συλλογής του Μουσείου. Δεν του έφταιγε κανένας, ήταν μια στιγμή απροσεξίας. Θα του δέσω τώρα πρόχειρα το τραύμα με το μανίκι για να σταματήσει η αιμορραγία και θα τον πάμε ήσυχα στο ιατρείο του Μουσείου. Άντε να χρειαστεί δύο-τρία ράμματα». Επρόκειτο όμως για φρούδες ελπίδες. Η οσμή του αίματος είχε ξεσηκώσει τους κέρβερους, οι οποίοι –από την ασφάλεια της απόστασης– χαλούσαν τον κόσμο με μανιασμένα γαυγίσματα. Σαν να μην έφτανε αυτό, άρχισε να μας ξεκουφαίνει η σειρήνα ενός οχήματος πρώτης ανάγκης που πλησίαζε. Βλέπεις, δεν είχαμε σκεφτεί ότι το Μουσείο διέθετε και κάμερες ασφαλείας. Πιο εντυπωσιακή όμως ήταν η οχλαγωγία που προερχόταν από την ελαύνουσα γυναικεία τρόϊκα. Πλησίαζαν ροβολώντας, για να το θέσω παραστατικώτερα. Τις είχε όμως υπερκεράσει εκείνο το απειλητικό πλάσμα που είχαμε δει να κρύβεται πίσω από την κολώνα. Ήταν τώρα επικεφαλής στην επιμήκη ορμητική κουστωδία με ουραγό τον κύριο Αριστόβουλο, ο οποίος είχε από πίσω και τους 99

παρατρεχάμενούς του. Δεν την έπιανε όμως κανείς εκείνη. Με τη στεντόρεια φωνή και την επιβλητική παρουσία της, είχε καλύψει τον οπτικό και ακουστικό ορίζοντα στα νώτα μας. Μας έφτασε ταυτόχρονα με το νοσοκομειακό. Πήδησαν αμφότεροι δίπλα μας με τα φρένα τους να στριγκλίζουν. Κοίταξε αγριεμένη τον γιατρό που κατέβηκε νωχελικά από το όχημα, κρατώντας ένα χαριτωμένο λαχούρ μαντηλάκι. Το είχε τραβήξει για εφέ με περίτεχνη κίνηση Μαρίας Αντουανέτας από το τσεπάκι δίπλα στο πέτο του σακακιού του, για να το φέρει κάτω από τη μύτη. Περισσότερο σαν μανιέρα παρά για να τον προστατέψει από τη δυσοσμία του πλήθους και ειδικά της Στεντόρειας. Ήταν υπέροχος. Ντυμένος στην τρίχα, το κοστούμι του έτριζε με τη σωστή δόση μεταξιού στην ύφανση, η γραβάτα του δεμένη με τσαλίμι όσο για να φανεί μόλις έσκυψε η στάμπα του οίκου μόδας που τη γέννησε. Παράλληλα με την κάμψη, δεν ξέχασε να επαναφέ-

100

ρει την κώμη του σε λογαριασμό. Η Στεντόρεια –κολώνα άλατος τώρα– τον κοίταζε σαν ξερολούκουμο, έτοιμο προς βρώση. Ο γεροδεμένος τραυματιοφορέας, με ξυρισμένη για κοντράστ την κώμη του, τον σεκοντάρισε, παραδίδοντάς του το ιατρικό βαλιτσάκι, που σε πρώτη θέαση μου θύμισε δικολαβικό εργαλείο. Ο γιατρός το πήρε στην απαλή παλάμη του και ξαναχάϊδεψε τα μαλλιά του. Εύκολα αναγνώσιμη η εικόνα: αγκρίκολος που επισκέπτεται με πονηρό σκοπό για πρώτη φορά τη μετα-ρεαλιστική Τσινετσιτά στη Ρώμη. Γύρισα στον Εμίρ. «Ελπίζω να του δώσουν τουλάχιστον έναν κωμικό ρόλο». «Ναι, τώρα που αποσύρθηκε ο Τσίτσο. Δε θα του έδιναν ποτέ αυτού του άμοιρου κατσούγκαλου ρόλο Σάκο ή Βαντσέτι». Δεν του ξέφευγε τίποτα του άτιμου. Ο γιατρός σηκωνόταν. «Θα παρακολουθώ την κατάσταση του τραυματία εκ του σύνεγγυς. Θα εκ-

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

διήγημα

φέρω γνώμη συντόμως, την οποίαν και θα ανακοινώσει ο εκπρόσωπος τύπου μου». Ο Εμίρ άρχισε να χαχανίζει και η Στεντόρεια με μια επιδέξια –παρ’ ότι ελαφρώς βίαιη– πλαϊνή κίνηση του δεξιού γοφού της ξάπλωσε τον γιατρό πάνω στον Έφηβο. «Εξαίρετη κωλιά», έκρινε ο Εμίρ. «Θα μας έλυνε προβλήματα με τους χάνους της Ρεπούμπλικα Σρέμπσκα, ίσως κάλυπτε και αδυναμίες μας στη θέση πίβοτ της εθνικής μπάσκετ. Πρέπει να κάνω στον Έφηβο, άμα γιάνει, μια προσφορά για τη μεταγραφή της». Η κατάσταση συνέχισε να εκτραχύνεται, καθώς στο αλαλούμ παρεισέφρησε δυναμικά ο ξυρισμένος και γεροδεμένος τραυματιοφορέας. Ντυμένος με μια ασυνήθιστα πολύχρωμη επαγγελματική ρόμπα, τράβηξε στιγμιαία την προσοχή όλων στο στίβο ευγενούς άμιλλας αυταρέσκειας με τον γιατρό. Έπρεπε κι αυτός μέσα σ’ αυτό το χάος να παίξει κάποιο ρόλο, να τονίσει την ανάλαφρη –αν και εξόχως αναγκαία για την περίσταση– παιχνιδιάρικη παρουσία του, υπερτονίζοντας χωρίς πρόσθετες διευκρινήσεις την κρισιμότητα της περίστασης με τον τραυματισμό του Εφήβου και την αναγκαία σωτηρία του. Αλλά μέχρι εκεί έφτανε η μπογιά του και η προσπάθεια πέρασε τελικά απαρατήρητη, παρ’ ότι φρόντισε να βάψει τη ρόμπα του με λίγο από το αίμα που υπήρχε στο πάτωμα. Η νέα αναμπουμπούλα δεν ξέφυγε από την προσοχή των κέρβερων, που δήλωσαν αποφασιστική συμμετοχή στα γεγονότα με κρετσέντο γαυγισμάτων. Δε φάνηκε όμως να κάνουν κάποια κίνηση για να σπάσουν τα δεσμά τους. Ήταν ικανοποιημένοι μόνο με τις φωνητικές τους επιδείξεις. «Γνωστή τακτική και φόρμουλα αντιφρονούντων μετά τον θάνατο του Τίτο», μου εξήγησε ο Εμίρ, όταν με είδε να σηκώνω για πολλοστή φορά τη ματιά μου προς το μέρος τους στο υπερώο. «Μην ξεχνάς ότι γιούχα και μπιζ είναι προνόμιο της γαλαρίας, του φθηνού εισιτηρίου». Η ταξική πάλη γύρω από το ζωντανό σκήνωμα του Εφήβου είχε πάρει δημοκρατικές διαστάσεις. Έγιναν ένα κουβάρι η Στεντόρεια με τον άπειρο τραυματιοφορέα, την τρόϊκα και τους παρατρεχάμενους του κυρίου Αριστόβουλου. Έμοιαζαν να σκοτώνονται για τα ιμάτια του Εφήβου. «Σε λίγο θα τα παίξουν και στα ζάρια», ήταν η ατάκα του Εμίρ. «Την ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

έζησα την ιστορία δέκα και πλέον χρόνια μέχρι την παλιννόστηση με τον Μιλόσεβιτς. Θα κοστίσει ακριβά στο Μουσείο αλλά αυτοί… Θα επιβιώσει ο καθένας για πάρτη του. Δες τον γιατρό, ήδη ξεγλίστρησε κάτω απ’ τα πόδια τους και νοιάζεται μόνο να σώσει το σχισμένο πέτο απ’ το σακάκι του». Την κατάσταση έσωσε με την αργοπορημένη αλλά επιβλητική άφιξή του ο κύριος Αριστόβουλος. Δεν ξέρω αν η αργοπορία οφειλόταν στην κακή σωματική του κατάσταση. Έφτασε ασθμαίνοντας σαν ατμομηχανή με καύσιμο κακής ποιότητας κάρβουνο. Ή απλώς είχε καθυστερήσει για να φέρει μαζί του τον παπά; Ο παπάς φορούσε άμφια και πετραχήλι και έξυνε με αργές, λατρευτικές κινήσεις το κοντό γενάκι του. Τα ονειροπόλα μάτια του κοίταζαν ψηλά χωρίς να εστιάζουν, ψάχνοντας τη δέουσα για την περίσταση προσευχή. Και όντως. Η υπουργική βαρύτητα στην παρουσία του κυρίου Αριστόβουλου και η οσία αταραξία του παπά έγιναν βαθμηδόν αισθητές και αποτέλεσαν λαβή να μπει κάποια τάξη στον πάλλοντα αχταρμά γύρω από τον Έφηβο. Όχι μόνο οι γυναίκες αλλά και η Στεντόρεια έκαναν την ανάγκη φιλοτιμία. Παρά τη διατήρηση της μαχητικής τους στάσης, έκαναν ένα βήμα πίσω –δραματικά βέβαια– υπό τη μουσική υπόκρουση των κέρβερων. Οι παρατρεχάμενοι κομπάρσοι, ο τραυματιοφορέας και όσοι άλλοι είχαν πλησιάσει, συμπλήρωσαν το χορό οπισθοχωρώντας ακόμα περισσότερο, για να συμπληρωθεί το εκ του προχείρου σκηνοθετημένο σκηνικό γύρω από τον ξαπλωμένο Έφηβο. Ως από μηχανής θεοί, ο κύριος Αριστόβουλος με τον παπά και καναδύο συμβούλους, που είχαν αποκοπεί από το πλήθος για να τους προστρέξουν, συσκέφθηκαν σύντομα και –κρίνοντας από το σοβαρό ύφος τους– σύντονα. Αγνοώντας τους μέχρι τότε πρωταγωνιστές, υπέδειξαν σε κάτι άγνωστους να σηκώσουν το σώμα του Εφήβου. Τους υπέδειξαν επίσης ν’ αγνοήσουν το νοσοκομειακό και να τεθούν επικεφαλής λιτανείας που αμέσως κατευθύνθηκε στα ενδότερα του Μουσείου, χωρίς βέβαια να αγνοηθεί η εθιμοτυπία στη σειρά της πομπής. Μείναμε εκεί με τον Εμίρ, παρακολουθώντας το μόλις πριν από λίγα λεπτά συνονθύλευμα να χάνεται με προοπτική τάξη στο βάθος του διαδρόμου. Οι κέρβεροι είχαν σταματήσει ν’ αλυχτάνε· έψαλλαν τώρα ένα ορατόριο του Μέντελσον. 101

«Πρόλαβες να δεις τον Έφηβο να σου κλείνει το μάτι;», με ρώτησε ο Εμίρ. Ένευσα καταφατικά. «Έλα», συνέχισε. «Άντε να τελειώσουμε εκείνο το τρίτο καραφάκι στη Μπάνια Λούκα», συμπλήρωσε. *** ΜΑΣ ΕΊΧΑΝ ΠΆΡΕΙ τις καρέκλες από το γωνιακό

μας τραπεζάκι στο μπαρ της Μπάνια Λούκα. «Οι πρωϊνές συνάξεις των Σέρβων αυγατίζουν το απογευματάκι», μου είπε ο Εμίρ. «Έχουν τελειώσει τις πολιτικές κουβέντες και τώρα πιάνονται για τα λεφτά». Στριμωχτήκαμε για την ώρα σε δυο άβολα ψηλά σκαμνιά σε μια γωνιά του ξύλινου πάγκου. «Γιατί δεν πετιόμαστε ώς το Σεράγιεβο, Εμίρ. Είναι ό,τι πρέπει οι καφενέδες σας εκεί. Έχουν χαρακτήρα και σίγουρα μια αρχοντιά που πολύ τους λείπει εδώ». «Συμφωνώ. Αλλά δεν το πολυαντέχω πια το σινάφι μου. Άλλαξαν τα πράγματα, φίλε μου. Οι δικοί μου χάνονται και δεν τα αντέχω τα χνώτα των καινούριων. Έχουν το μυαλό τους μόνο στην ευκολία, με τη θρησκεία για παραλλαγή, άγνοια, βαρεμάρα και τεμπελιά. Ούτε θέλω να τους βλέπω. Με πονάει. Αν έβγαινα τώρα στο βουνό, δε θα έβρισκα ούτε έναν παρτιζάνο να με ακολουθήσει». 102

Πρώτη φορά από το πρωί που δυσκολεύτηκα να τον αναγνωρίσω. Να του πω ότι ήταν χειρότερα τα πράγματα στο Μουσείο; Τι τον ένοιαζε; Άσε που με τον πρωινό μας περίπατο στο Μουσείο το είχε ζήσει στο πετσί του. Ήθελα όμως και να τον προγκίξω. «Έλα, Εμίρ», του είπα. «Μη μας το παίζεις τώρα Νέστορας. Μια ζωή ήσουν της φουσκωτής –όταν σε βόλευε– και της μίζας. Σίγουρα άφησες παράδοση ως γκουρού του νεποτισμού». Κατέβασε ακόμα μια γουλιά, την τρίτη στη σειρά, και τα μάτια του έδειξαν πάλι σοφά. «Άπιστο σκυλί, καλά σε φώναζα γκιαούρη από παλιά. Ναι, ήμουν της φουσκωτής· με μέτρο όμως. Εσύ με δασκάλεψες, μ’ έκανες καθηγητή στη φθηνή τη μίζα. Δεν το κρύβω. Φρόντισα τον εαυτούλη μου, έζησα καλά. Αλλά μ’ αυτό που λες νεποτισμό, κράτησα για το σκυλολόϊ μου τριάντα χρόνια το εργοστάσιο. Δουλεύει ακόμα, δέκα χρόνια μετά, με χίλια άτομα. Τι έχεις να μας δείξεις εσύ, άφθαρτε, στο Μουσείο σου; Μόνο καταστροφές και κλειστές πόρτες. Εγώ έχω μια αλλοπρόσαλλη, σχισματική απ’ όλες τις απόψεις, τριανδρία στο κεφάλι μου. Αλλά κουτσά-στραβά πορεύεται μέχρι την επόμενη σφαγή. Εσύ έχρισες τον Έφηβο αρχηγό και έβαψες το σκυλολόϊ σας μ’ όλα τα χρώματα της ίριδας και περιμένεις. Τι; Το θαύμα. Εγώ χρωστάω λίγα στον μπακάλη και ξέρω να σφίγγω κι άλλο το ζωνάρι μου. Να δούμε πώς θα την βγάλεις εσύ και το Μουσείο σου». Καμάρωσα που είχα επιλέξει για σύντροφο τον Εμίρ σήμερα. «Μήπως πρέπει να με μάθεις να τρέχω σε σκυταλοδρομίες;», τον ρώτησα. «Όχι εσένα, άχρηστε. Αλλά αν μου φέρεις εκείνες τις τρεις, την τρόϊκα και ειδικά τη Στεντόρεια, μπορεί να μην τις μάθω τίποτα αλλά σίγουρα θα στις ομορφύνω. Κι αν ρίξεις και κάτι ακόμα, θα σε γλυτώσω κι από εκείνον τον γιατρό». Μ’ ένα τελευταίο ποτήρι φιληθήκαμε. «Έλα ξανά, φίλε», μου είπε όταν σηκωθήκαμε. «Άντε τώρα στο καλό». *** ΆΔΙΚΑ ΒΙΆΣΤΗΚΑ να γυρίσω στο μπαρ απέναντι

από το Μουσείο. Ποιος ξέρει για πόσο ακόμα θα περίμενα τον Έφηβο. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

η ζωή είναι ένα σταυρόλεξο... 2

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

... και, μάλιστα, για δυνατούς λύτες!

12 13 14 15 16 17

ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ 1. Το επώνυμο Έλληνα ηθοποιού και τραγουδιστή Ακάρεα 2. Η ενέργεια του ανατρέπω - Δεν μαραίνονται αυτά 3. Βουνό της Ηπείρου – Το φωνάζουν οι Ισπανοί – Μορφή εταιρείας (αρχικά) 4. Αμερικανός συγγραφέας και ποιητής – Δίνει έμφαση στο όχι – Πόλη της Φωκίδας – Αρχή… ριπής 5. Αρχαίος επικός ποιητής – Μέχρι – Ανδρικό χαϊδευτικό 6. Το δωμάτιο υποδοχής – Γνωστός ξένος τραγουδιστής – Με αυτό τροχίζουμε 7. Ιερό μεθυστικό ποτό – Κι άλλο βουνό της Ηπείρου – Τύπος στρατιωτικού οχήματος 8. Πρόθεση με απόστροφο – Χωρίς σκέπασμα αυτά – Υπάρχει και… κοινός 9. Δυνατός νέος – Τσου Εν… παλιός Κινέζος ηγέτης 10. Όσες φορές – Παλιά ιπτάμενα αρχικά – Ένα χρώμα 11. Σιωπή – Δίψηφο σύμφωνο - … Τσε, Κινέζος φιλόσοφος – Τα παιδιά των… μορίων ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016

12. Αρχή του Ταοϊσμού – Μικρά κατσίκια – Σε αυτές κατοικούν τα… προηγούμενα 13. Πασίγνωστα του καρχαρία – Ποιητικό άλογο – Ατέλειωτη… Ασία 14. Άγγλων διαζευκτικό – Αρχή βίδας – Ιουδαίος Γενάρχης – Όρος του τένις 15. Φωτίζει την… Πόλη – Διάσημος ξένος συγγραφέας 16. Αρχαία πόλη της Σαντορίνης – Κατακόκκινο – Είδος ιαπωνικής θεραπείας 17. Ξένο ανδρικό όνομα – Μη κόσμιος – Ο αιώνας μας

ΚΑΘΕΤΑ 1. Ανδρικό χαϊδευτικό – Σημείο στίξης 2. Βρίσκεται στο κρανίο μας – Ονομαστή αρχαία εταίρα – Διάσημοι αδελφοί αεροπόροι 3. Ονομαστό πεδίο μάχης – Έχει μεγάλα αυτιά – Συμφωνεί 4. Κατάληξη σερβικών επωνύμων – Κοινώς, η Τζαμάϊ κα – Γνωστή και η Γκάρντνερ 103

η ζωή είναι ένα σταυρόλεξο... 5. Η φιλονικία – Αλλιώς το τουλούμι – Η φυγή του Μωάμεθ από τη Μέκκα 6. Ηχεί στα γήπεδα – Οχυρό – Παιδική ομάδα στην αρχαία Σπάρτη 7. Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων (αρχικά) – Ευρωπαϊκό ποτάμι – Οδός της Αθήνας – Συνεχόμενα στο αλφάβητο 8. Φέρνει τα μακριά… κοντά – Νίλα 9. Λίγη… ιλαρά – Όταν, αν – Κωμόπολη της Βοιωτίας 10. Η Σάσα τα έχει δύο – Τα άκρα του ασκώ – Παλιός σταφιδικός Οργανισμός (αρχικά) – Συμβολίζουν πρώτη ποιότητα – Σιγά… μη σπάσουν

11. Αυστριακός συνθέτης – Αρχή θόλου – Όχι ίσο 12. Έναντι… Ντόβερ – Ζωάκι της Αυστραλίας – Αριθμός με γράμματα – Γαλλική πόλη 13. Βουνίσιος – Θέλουν τα φαγητά και η σαλάτα 14. Θεός του ήλιου – Ένα Γερμανών – Οργισμένα και διάσημα – Τόσοι πήγαν προς την Θήβα 15. Μάρκα κρασιού – Το επώνυμο διάσημου ηθοποιού – Μουσικές συνθέσεις 16. … Σίλβα, Συγγραφέας από τη Βενεζουέλα – Ευωδιαστές – Ένας κώδικας (αρχικά) 17. Τα λουλούδια των σταυρολέξων – Πεδίο μάχης του Μ. Αλεξάνδρου – Πόλη της Ρουμανίας – Τα πρώτα της… ύαινας

Λύση σταυρολέξου προηγούμενου τεύχους 1

Σ Η

Σ Ο

Α Γ

Α Α

Α Ν

Τ Ν

Σ Ρ

Σ Α

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 18 . ΑΝΟΙΞΗ 2016