a_#9 by Armen Patvakanyan

ա ±

համազարկ համաթե համբույր հողեղեն համբարձիչ համեղ հյութեղ հավանաբար հղփացած հնավաճառ հաշթեգ հարաբերական հետեւի հենց հիփ-հոփ

հանդես հանդես հանդես հանդես հանդես հանդես հանդես հանդես հանդես հանդես հանդես հանդես հանդես հանդես հանդես հանդես հանդես հանդես

...........................................................................................................................................................................................................

լիոն / վիլյորբան / արթյուր ռեմբո ծառուղի

երաժշտության վերածումն աղմուկի - տիեզերական երեւույթ է, որով մարդկությունը ոտք է դնում համատարած նողկանքի փուլ.../մ.կ./

ակտուալ արվեստ

la musique savante manque à notre désir (rimbaud / illuminations)

շապիկի առաջին էջերին | կվարդան թովմասյան

հաջորդ համարում

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

00________

ակտուալ արվեստ

կոմիտաս տիգրան մանսուրյան գլեն գուլդ արթուր ավանեսով շուշան հյուսնունց գոռ մելքումյան միսակ խոստիկյան թոնդրակ վլադիմիր մարտինով սյորեն կիերկեգոր հազրաթ ինայաթ խան վիլյամ սարոյան

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

a_#9(15).qxd 07/07/2021

05:05PM

a_#9(15).qxd 07/07/2021

ա-ակտուալ արվեստ հանդես #9(15) թողարկման տարեթիվ 2021 տպաքանակ` 500 լրատվական գործունեություն իրականացնող` ակտուալ արվեստ մշակութային միություն հ/կ

գլխավոր խմբագիր(ներ). լեւոն գյուլխասյան անի եղիազարյան մկրտիչ մաթեւոսյան դավիթ մոսինյան վարդան ֆերեշեթյան

ալբերտ հակոբյան

աշոտ հարությունյան

հրատարակվում է հայաստանի հանրապետության կրթության, գիտության, մշակույթի եվ սպորտի նախարարության աջակցությամբ

լիլիթ սողոմոնյան

րը քաղված են չճշտված աղբյուր-

ներից կամ այնքան էլ չեն հա-

արման գրիգորյան

հենրիկ խաչատրայան

գագիկ ղազանչյան

մապատասխանում իրականությանը

00________

05:05PM

սեւ

սույն նշանի տակ գտնվող նյութե-

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

հանդես-ա

ա ±

ճշմարիտ արվեստը պիտի անհաղթահարելի ցանկություն առաջացնի գլխախոկույս մխրճվել իր մեջ...

հանդես-ա

հաջորդ համարում տես սույն ֆլեշմոբի առաջին ցուցահանդեսի մասին` կայացած artZone-ում...

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

տիգրանմանսուրյան ԱյՆ...

á õ

խոսում է կոմիտասը խորագիրը վարում է անի եղիազարյանը

շուշանհյուսնունց ՓԱԿպտույտ

ԿոՆԿՐետեՐԱժշտությԱՆ

ծՆուՆդը

11a 12

վԱհԱՆտեՐյԱՆցուցԱսՐԱհ

/նաեւ 26-28 էջերում/

ինքնահարցազրույց ԳԼեՆԳուԼդ

22a 24

գոռմելքումյան ՖՐիդՐիԽՆիցշեՆ` ՄԱՐՄՆԱվոՐյԱԼ

եՐԱժշտություՆ կոմիտաս ԲժշԿություՆ եՐԱժշտությԱՄԲ

միսակխոստիկյան հուշԱՐՁԱՆիշուՐՋ

/նաեւ համարի այլ էջերում/

դանիիլ խառմս

/նաեւ համարի այլ էջերում/

տիգրան մանսուրյան վարդան թովմասյան

խորագիրը վարում է գեւորգ ճաղարյանը

/նաեւ համարի այլ էջերում/ a

62a

54 58

մարինեօթարյան

81a

88a

արթյուր ռեմբո ՀեՔիաթ շուշան հյուսնունց

դիլիՋանի կոմպոԶիտորների ստեՂԾաԳորԾական տան...

ՐոՐդԿյԱՆք.թիՖԼիս… անիեղիազարյան ԿՆոՋՄԱտՆություՆը

ավանդազրույցից`պոեմեւօպերա

շուշանհյուսնունց

դիԼիՋԱՆիԿոՄպոԶիտոՐՆե-

74 79

տեսություՆ

արթուրավանեսով ՄուՆՆԱթիտԱՐՐԱԿԱՆ

հԱյեՐԱժշտությԱՆ

հիՄՆԱհԱՐցեՐ

ՆություՆը

ՆԱՐցիսըպոեԶիԱյուՄ

109

հազրաթինայաթխան հՆՉյուՆիՄիստիԿԱԿԱ-

թոնդրակ ՆԱՐցիսեվՆԱՐԳիԶ

վլադիմիրմարտինով եՐԱժշտությԱՆեՐԿու տեսԱԿՆեՐիՄԱսիՆ սյորենկիերկեգոր

ԷՐոտիԿԱԿԱՆիԱՆՄիՋԱԿԱՆ ՓուԼեՐը... շուշանհյուսնունց ԼԱվտեՄպեՐԱցվԱծ ՄիԿՐոՖոՆը...

խուլիո կորտասար թելոնիոՒս մոնՔի ՃամՓորդոՒթյոՒնը...

115

122 125 128

132

________ ________ ________ a ամալյա սողոմոնյան ________ ________ սիմֆոնիա #7 ________ ________ a վիլյամ սարոյան ________ ________ պրոլետարը թմբկաթակարդի մոտ01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ a տաթեւ մնացականյան ________ ________ ______ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ a ալինա գրիգորյան ________ ՀեՔիաթ-աՌակ... 04________ ________ ________ a զառա փիրումյան ________ ________ kontrapunkt ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ a ռաֆիկ ներսիսյան 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ հանդեսիայսհամարիտար_ - _______ բերէջերում` նաեւշապիկին,________ կարողեքտեսնելվարդան ________ թովմասյանիհեղինակային ________ գործերից.հայտնիերաժիշտ _-_______ ________ ներիդիմանկարներ,քանդակ, գծանկար,գեղանկար... 09________ ________ ստրավինսկի/ներ, ________ մանսուրյան/ներ, ________ խաչատրյան... ________ ________ ________

100

105

ՐիստեղծԱԳոՐծԱԿԱՆտուՆը

100

նարցիսը ՔանդակոՒմ եվ artZone-ոՒմ

á õ

ստեղծԱԳոՐծԱԿԱՆեՐԿ-

/նաեւ համարի այլ էջերում/

իԲՐեվՄուտք

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ

յուրիսարգսյան տԱՆՋողհԱՆեԼուԿՆեՐ ալինագրիգորյան ԱՐեվիշողը ռաֆիկներսիսյան

ԱԿԱՄԱյիցթԱՐԳՄԱՆիՉը հարցազրույց

ՖԱՐԶԱՆեհշԱՖիիհետ

գրիգորխաչատրյան ՄիՕՐ...

00________

114

120

122

á õ

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

խմբագրական

«եթեերաժշտությունըչլիներ,կյանքըսխալմունքկլիներ»,-ասելէՆիցշեն։սխալմունքկլիներոչմիայնորովհետեւզրկվածկլինեինքունկնդրմանգերհաճույքիցեւոգեշնչվելուուոգեւորվելումիհիմնարարառիթից, այլեւորովհետեւկիսատկմնարկյանքինպատակներիցմեկը`ինքնարտահայտման,ինքնածավալմանմղումը։երաժշտությանմեջկարծր,նյութականկողմիբացակայությունը նրանդարձնումէզուտինքնընթացստեղծագործականություն,հոսունություն,որիհետառնչումըմեզեւսորոշակիեթերայինբնույթէհաղորդում։երաժշտությունըհնչողհակասությունէ,որտեղ տարբերհակադրություններիպայքարիբովումհոգեմաքրմանլավագույն հնարավորություննէտրված։ԷդվարդԱթայանիխոսքերով`«կարելիէասել, որարվեստներիբնագավառումիրգրավածդիրքովեւկատարածդերով երաժշտությունընույննէ,ինչսերը`կյանքում,կամէլորկյանքըհենցտիեզերականերաժշտություն է(ներդաշնակություն)`հներիստեղծածաշխարհապատկերիայդկարեւորբաղադրամասը։դրանհամապատասխան,երա- ժշտությանդերարարությամբտարերքներիմեջհանդեսէգալիսջուրը,եւ պատահականչէ,որարվեստիայդտեսակինմանջուրըեւսօժտվածէհոսունության`ժամանակայինբնույթունեցողհատկանիշով։Նկատենքնաեւ, որմարդուհոգեկանշարժումներիցերաժշտությաննառաջինհերթինհամապատասխանումէ(եւառաջինհերթինհենցնրանովէարտահայտվում) զգացմունքը,որըերաժշտությաննմանմիջինդիրքէգրավում,տվյալդեպքում` կամք-զգացմունք-միտք եռանդամիկազմում»։Այդզգացմունքայնությունըերաժշտությունըդարձնումէամենամտերմիկ,ամենասուբյեկտիվու ամենահարազատարվեստը,քանիորզգացմունքըոչթեաշխարհիմերընկալմանձեւնէ,այլհենցներքինգիտելիքնէ,ներըմբռնողությանակունքը, առանցորիչկաստեղծագործություն,հետեւաբար`նաեւճանաչողություն։

հայմիջավայրումառավելեւսկարեւորվումէերաժշտությաններկայությունը,քանիորնորժամանակներումհենցԿոմիտասնէր,որդարերիխորքից եկողանդրձայներիներգործությամբկարողացավկայացնելհայմշակույթը եւիրշուրջհամախմբելողջմտածողությունը։երաժշտություննառանցճիգի, ջանքիհրեցմեզվեր`դեպիմերարմատները,որտեղէլմիայնիվիճակիենք հասկանալինքներսմեզ։ երաժշտականկրթությանհարցըսոսկմասնագիտությունապահովելուխնդիրչէ։դաորեւէհանրության`հավաքականուշարունակականլինելուհրամայականէ,որինդատապարտվածէմասնակիցլինելույուրաքանչյուրը։

կոմիտասըչոփիկանելիս...

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

իբրեւ մուտք...

Պատահեց, ասում է, որ մի ժամանակ գազան դարձավ քնքույշ ու բանական մարդը։ Ինչ արին-չարին հնար չեղավ գազանը նորից մարդ դարձնելու։ Վերջը հայտնվեց, որ հնարը միայն երգ-երաժշտությունն է։ Հովհ. Թումանյան

Երաժշտությունը կարող է նկարչության քույր կոչվել, քանի որ այն կախված է լսողությունից, այն զգայարանից, որը հաջորդում է տեսողությանը, եւ նրա հարմոնիան ստեղծվում է առանձին մասերի միասնական եւ միաժամանակյա հնչողության շնորհիվ, մեկ կամ մի քանի հարմոնիկ ռիթմերի աճմամբ կամ նվազմամբ: Այս ռիթմերը, կարելի է ասել, միավորում են երաժշտության զանազան բաղկացուցիչները, ինչպես որ մաշկը պարուրում է մարմնի առանձին մասերը` ստեղծելով մարդկային գեղեցկությունը: Լեոնարդո դա Վինչի Եթե ճարտարապետությունը քարացած երաժշտություն է, ապա Թորոս ճարտարապետը այդ քարացածը վերածել է կենդանի երգի: Նա մեր հոյակապ ավերակների եւ հուշարձանների նույնքան հոյակապ երգիչն է։ Ավետիք Իսահակյան Մեր ճարտարապետները բանաստեղծներ են, որոնք իրենց կառուցածները միշտ կապում են հին, գեղեցիկ տեսարանների հետ։ Թորոս Թորամանյան

Բանաստեղծը միայն մարմին է տալիս իր մտքերին ու զգացմունքներին եւ իր ոգեւորությունով կենդանության շունչ է տալիս նրան, որ նա ապրի մշտապես, բայց որ նա թռչի, դրա համար նրան թեւեր են հարկավոր, իսկ թեւերը առնել նա կարող է միմիայն էն կախարդական աշխարհում, որ կոչվում է երաժշտություն.... Հովհ. Թումանյան

հանդեսիայսհամարումապահովածէարվեստիամենատարբերդրսեւորումների`նկարչություն,քանդակագործություն,ճարտարապետություն,գրականություն.... «հանդիպումը»` դրանց տեղ-տեղ փոխլրացնող, տեղ-տեղ հակադրվող,տեղ-տեղէլընդհանրապեսկապչունեցողարդիականեւակտուալձեւակերպումներով։սակայնամսագրիայսհամարիընդհանուրխորագիրնուառանցքըանդրադարձնէարվեստիայնյուրահատուկտեսակին, որը կամրջողն է ներդաշնակության ու կատարելության ձգտման... նրա անուննէ`երաժշտություն...

ա ±

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ սիրելի՛ յովհաննէս, ________ Էջմիածին չեկար, մոծակից վա________ խեցար. էդ պիծի մոծակն ի՞նչ է, ________ որ մարդս նորանէն վախենայ, ես ________ ________ քեզ այնպիսի տեղ տայի, որ մոծակ չէ, մոծակի աղբէրն իր ճտե- ________ ________ րով չէր կարող մուտք գործել: 02________ ________ բան չունեմ ասելու: ուզում ես ________ դիլիջան, բարի՛. դաշնամուրի հոգ մի՛ անիր. իմ գալու կամ քո ________ ________ գալուդ նպատակն է լինելու միայն ________ եւէթ բառերը` բանաստեղծութիւնը ________ լրացնել դերակատարներով եւ եր- ________ գերով, մի խօսքով` կազմել լիբ- ________ րէթթօն: իսկ միւս բաները` երա- ________ 03________ ժշտականը, կկազմեմ ես միայն ________ Էջմիածնում, ուր իմ սենեակում ________ հարկաւոր յարմարութիւններն էլ ________ կան ինձ համար: ________ ________ մանրամասն ծրագիրներս կպատ________ մեմ, երբ տեսնուենք, շատ դժուար ________ է երաժշտութեան մասին գրով ________ ________ խօսել-բացատրուելը: 04________ առ այժմ ես էլ եմ զբաղուած. ________ մինչեւ ամսիս վերջը շտապ գոր- ________ ծեր ունեմ հասցնելու եվրոպական ________ ________ թերթերի համար, յետոյ մասամբ ________ ազատ եմ: ես որոշել եմ այս _______ ամառն անցնել Էջմիածնում, բայց _ ________ մի 10 օրով կգամ դիլիջան, ________ մինչեւ «անուշը» լրացնենք: ________ իշխանուհի թումանեանին յատկա- 05________ ________ պէս բարեւներս յիշիր: ________ ________ Քեզ, տիկնոջ, ճտիկներիդ էլ մի ________ բոլ գնացքով սիրալիր ողջոյն________ ներս: ________ ________ Համբոյրներով` քո կոմիտաս ________ 1908 թ. 8 հունիսի, ս. Էջմիածին ________ 06________ ________ ________ ________ այստեղ/եւայլուր/կհանդիպեք ________ լեւոնգյուլխասյանինկարների ________ ________ հիմանվրաակտուալարվեստի ________ կազմակերպած150+150=150 ________ ջամբոկոմիկսումներկայացված ________ ազնիվմուզիկանտներիդիմա07________ ________ նկարներ... ________ (իրականացվելէգյումրիում2018թ.-ին, ________ ________ տեղադրվելէչերքեզիձորում...) ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

խոսում է կոմիտասը

կոմիտաս

00________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ *նյութըգրավորտեսքէստացել ________ եվրոպականմշակութայինհամաժողովի ________ (վրոցլավում/Լեհաստան/2011թ.) ________ ________80 շրջանակներումանցկացված ________ ՕտԱՐեվՐոպԱ ________ թեմայովբանավեճիցմաեստրոյի ________ ստացածտպավորություններից ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 a ________ * ________ *հատվածանիմաստկարմիրզոլից...տես ա-#4-5 ________ ________ ________ ________

այսթեմայինիմմոտե-

ցումը20-21-րդդարերի հայերաժշտիմոտե-

ցումնէ,իսկեվրոպա

ասելովնկատիունեմ, նախեւ առաջ,դասա-

կաներաժշտությանեվրոպան,ոչայնքանքա-

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

տիգրան մանսուրյան

այն*... ինչիմասինպիտիուզեիխոսել,մերընդհանուրնյութըարծարծողերեկվա կամայսօրվամտքիհսկաներիհետչեմ«քննարկել»,այսնյութիվերաբերյալ գրքերեւգրավորայլաղբյուրներչեմթերթել,համակարգի(սիստեմի)եւ ծրագրերիմիջովանցածչէ։Այսբաներըեսկարողէիառավոտշուտինձարթնացնողինէլպատմել`իբրեւկես-կենսափորձ,կես-նվնվոց,կես-սրամտություն։ եծհայրսապրելէտիգրանակերտում(սապատմականհայաստանիամեՄ նահարավնէ):իրենչեմտեսել։Գիտեմ,որնյութապեսբավականապահով մարդէեղելեւշատէսիրելերաժշտություն։Խստակյացուավանդապաշտ էր,եւորպեսզիիրընտանիքիանդամները`կինըեւզավակներըչտեսնեն երաժշտությանըտրվելուիրզգայունվիճակը,առանձնացելէիրսենյակում, ինքնիրհամարերգել-նվագելէ(հավանաբարարեւելյանիմպրովիզացիային էտրվել)եւիրհաճույքըբավարարելուցհետոսենյակիցդուրսէեկել։

ղաքական-աշխարհա-

գրականեվրոպան,թեեւ պարզէ,որորոշառումներովսահմանները համընկնումեն

Մերտանըհյուսվածայսպատկերիշուրջլրջորենմտածելուհամարեսհասունտարիքիպիտիհասնեի։եվմիայնայստարիքիսհասկացա,որմեծհայրս եւ ես երաժշտության հետ բոլորովին տարբեր հիմքերից գոյացած եւ տարբերխորքերիցեկողսերերովենքկապվել։Նրանըեղելէերաժշտությամբապրելումաքուրհաճույք`բացարձակապեսզուրկորեւէմեկիհետայդ պահինհաղորդակցվելու,«արտիստիզմների»տրվելուպահանջից։իմպարագայինճիշտհակառակնէեղելուկա։երաժշտի`իմպարտականությունն էմշտապեսհաղորդակիցլինելունկնդրիհետ,եւսաառանց«արտիստիզմի»,գիտեք,չիլինում։իմմեծհայրըմաքուրհնչյունիեւերաժշտականներանձնականապրումիարժեքներինէտրվել։Այնինչ,իմերաժշտությանեւիմ միջեւ մեծ թվով պայմանականություններ ու հաղթահարելու պատնեշներ կան.գիտեք,թեկոմպոզիտորականարվեստըորքանտեխնիկականմիջոցներուհնարներէկուտակել/պոլիֆոնիա,գործիքավորում,ներդաշնավորում եւայն.../,որոնց`իմնմանմեկըայսկամայնկերպպարտավորէենթարկվել։երաժշտությանըտրվելուայսհակադիրբեւեռներիշուրջխորհելիսմի օրինձայնպեսթվաց`հնարավորէ,խաբվելեմ։եվրոպականերաժշտությանհամակարգը (իրնոտագրությամբեւերաժշտականգիտականայլեւայլտեխնիկականմիջոցներով)իմձեռքիցխլելէմեծհորս

մաքուրհնչյունիեւերաժշտությաններանձնականապրումիվայելքինտրվելուուրախությունը,ձեռքստվելէ թուղթ`նոտայիթուղթ։ սրահետէլ`երաժշտականտեխնիկական հսկայականմիջոցներ։ Այդպահիցսկսյալգիտակցվածձեւով(ումինչայդ,երեւի,ենթագիտակցորեն երկարտարիներ)փորձելեմիմըդարձնելերաժշտությաններանձնականապրումիմեծհորսկարողությունը`առանցսակայնհրաժարվելուկոնսերվատորիայի`ինձտվածդասերից։

Այսամբողջիմեջեսմշտապեսսովորողմեկնեմ։ԱրեւելքիցեկողերաժշտականիմսերերըինձսովորեցնումենմերժելԱրեւմուտքիերաժշտությանհետ կապվածկոմպոզիտորականծանր«հանդերձանքն»ուերաժշտականայլեւայլ«խելացիությունները»։իսկսրադիմացԱրեւմուտքըինձկոչէանումսթափ լինել,հավատացնումէ,որքաղաքակրթությանպատմությունըգրիառնված նյութիպատմություննէ,եւինձսովորեցնումէխանդավառվելձայներիաշխարհումգոյությունունեցողկառուցողականմտքիհսկայականկարողություններով։ուայստեղէլեսի՛րաշակերտնեմդառնում։ Այսերկուիրականություններիսահմանագծինմշտապեսգտնվողիիմիրավի-

ա ±

հանդես-ա

00________

լուսանկարը.roberto masotti

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ճակըինձստիպելէհաշտվելայնգիտակցությանհետ,որեսթերեւսպերիֆերիայումապրող-աշխատողմեկնեմ,եւքանիորերբեքչեմպատրաստվել հեռանալիմպերիֆերիայից`այսկամայնկենտրոնիգիրկընետվելուհամար, սկսելեմիմշուրջըեղածտարբերկենտրոններիցդեպիիմտարածքնուղղված«կամուրջներգցել»։տարիներիընթացքումհայտնաբերելեմ,որնույնայս սկզբունքովապրել-աշխատելենմշակույթիասպարեզիիմհոգեւորհայրերը` նրանք,ովքերչենփորձելկայացմանեւ«մեծանուն»դառնալուհամարհեշտ ուղիգտնել`ուրիշիպետականությանզորավորհիմքըօգտագործելովհասանելիդառնալուայսուայնտեղ։

տեսեք.գեղեցիկըհաճախիրհմայքներըտարածելուհատկությունունի,կարողանումէիրայսհատկությամբնորանորմիջավայրերիտիրել։երկուկամ ավելիկենտրոններումգոյացածգեղեցկություններիհանդիպմանլավագույն վայրըպերիֆերիանչէ՞...Գեղեցիկըարարածմեկըմիշտէլձգտելէիրնման մեկուրիշի`գեղեցիկըարարելուփորձըճանաչել,երբեմնայնիրենըդարձնելուաստիճան։Գեղեցիկըարարելուերկուկամավելիկենտրոններումապրող այսմարդկանցլավագույնժամադրավայրըկենտրոնիցհեռուընկածայնսահմանագիծըչէ՞,որյուրաքանչյուրիհամարէլպերիֆերիաէ...եսկարողէիպերիֆերիայիառավելություններըներկայացնողորոշփաստարկներեւսբերել, սակայնգիտեմ,որդրանքինչպեսնաեւներկայացրածսփաստարկներըիհարկե,կարողենլուրջքննությանչդիմանալ,նույնիսկմերժվեն։ինչո՞ւչէ։Բայց այսփաստարկներըինձօգնելենյուրովի«կամուրջնետելու»շուրջսեղած տարբերկենտրոններիուիմմիջեւ.այսձեւովէ,որիմ,այսպեսկոչված,պերիֆերիանինձհամարդարձրելեմկենտրոն`իմկենտրոնը։

ա ±

հանդես-ա

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

խոսում է կոմիտասը

*** Խորհրդաւո՜ր ու պաշտելի՜ գաղտնիք. շինականը բնութեան գրկում, բնութիւնը շինականի սրտում վերստին ու միաժամանակ ծնունդ են առնում... արեւն արդէն թռել ու գիշերն իր մութն է փռել․ ցորեկը հանգել ու գիշերն է գործի կանգնել։ երկու ծով դէմ դէմի են ծառացել՝ կապուտակն երկնային ու զուարթուն եւ սեւուկն երկրային ու արթուն․ լուսինն անցել է աստղերի գլուխը՝ հերկելու շարան ամպերը․ երգում են տարուբեր հովերը, իսկ մաճկալն անցել է գութանաւորների գլուխը՝ արթնացնելու պարարտ արտերը․ նուագում են գլգլան առուակները։ վերեւ երկինքն է շնչում, ստորեւ` երկիրը. վերն աշխատում են լուսինն ու աստղերը եւ հողմավար ամպերը, վարը` գութանն ու շինականը եւ գործավար եզները. վերեւ` կեանքն ու ստորեւ` ջանքը յուզում են միտքն ու սրտի լարերը: Շունչ է առնում շինականն ու շունչ տալիս իր շուրջը: թե՛ւ է առնում գութանն ու թե՛ւ տալի մշակին` պատռում է արտը, դիզում հողակոյտ ալիքներն աջ ու ձախ եւ ձեւում ոսկի ակօսների շարը: Հեւո՜ւմ է հեւում ամբողջ վարը` ե՛ւ կռկում է գոմշուկը, ե՛ւ գանչում է գեղջուկը, եւ սուլում է սարի հովիկ, ե՛ւ փսփսում լեռան ծաղիկ, եւ գլգլում թոթով վտակ, իսկ գութանի ա՞կ` հեծում, լալիս, ծլվլում, մխտում, ճռճռում ու ճլվոտում է: Շինական կեանքի մութն ու լոյսը, գործն ու յոյսը ծնում են մեր գողտրիկ գութաներգը: Շինականն այն կախարդ վարպետն է, որ կարդում է, հարազատօրէն, բնութիւնը, ստեղծում բազմաբեղուն մտքեր, նոցա փչում է իր հզօր ու պարզ շունչը, դրօշմում է իր բնաւորութեան էականով` ներքին ու արտաքին լրիւ կեանքով եւ կնքում է բառերով ու եղանակով իր հարազատ զաւակը` գութաներգը:

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

Այս մտմտուքների արդյունքում «կենտրոն» եւ «պերիֆերիա» հասկացություններըկարծեսթեիրենց`պարզթվացողարտաքինշերտիտակնոր իմաստներենորոնում։Ահա՛իրերաժշտությանմեջստրուկտուրալկազմակերպվածության,ձայնամիացություններիընտիրհագեցվածությանհասած, Արեւմուտքիկենտրոնինպատկանողնշանավորհեղինակըիրորոշպարտիտուրներըկայացնելիսորոնողիիրհայացքնէուղղելերաժշտականկենտրոններիցհեռումիպերիֆերիա,ավելիստույգ`ԿենտրոնականԱֆրիկա։ես ինձասումեմ.փորձիրհետեւելայդհայացքիուղղությանը,քոշուրջըծավալվողամենօրյաերաժշտականիրականությանմեջի՞նչկարողէրհայտնաբերելայդուղղությամբնայողերաժշտիքոհայացքը։Չէ՞որտարերայինկյան- քովապրող/առօրյաբանավորերգնունվագըիրտարբերշերտերով/գրի չառնված`կոմպոզիտորականարվեստիսեփականությունըդեռչդարձած, երաժշտականհսկաիրականությունէծավալվումքոշուրջը,որգեղեցիկէեւ եզակիությանկնիքըունիվրան։ Ահա՛բարձրագույնմաթեմատիկայիգերճշգրիտհյուսվածքըհնչյուններիհարաբերությանվերածող,սրաարդյունքումհնչյունայինանսովորաշխարհներ կենդանացնողեւնույներաժշտականկենտրոնինպատկանողմիուրիշնշանավորհեղինակիրորոշպարտիտուրներըկայացնելիսհայացքնուղղելէոչ թեաշխարհագրական,այլժամանակայինմիպերիֆերիայի,որանտիկաշխարհնէ։եսինձասումեմ.փորձիրհետեւելայսհայացքիուղղությանը.քո եկեղեցուներսումեւնրածիսակարգիհնչյունայինիրականությանմեջի՞նչ կարողէրհայտնաբերելերաժշտիքոլսողությունը։Չէ՞որայդհնչյուններով ներկայանումէթե՛քոայսօրվաերաժշտականամենօրյատարերքը,թե՛քո հազարամյաանցյալը`նախնականությանկնիքըվրան։ տարածքը,ուրեսապրումեմ,երբեմնինձհարուստլինելուզգացողությունէ ներշնչում,որկարծեսնաեւհիմքիցզուրկչէ։հարուստ`երաժշտամշակութային հսկա աշխարհամասերի մեջտեղ գտնվելու, սրանց միջեւ աշխույժ շփումներիմասնակիցըլինելուտեսակետիցեւուզածպահինայսերկուսից մեկըիմբնօրրանըհամարելուեւմյուսիառավելություններովնրանհարստացնելուտեսակետից։ ակայնգիտենք,որգեղեցիկըարարելուհամարբավարարչէստեղծագորս ծականորոնումիհայացքնայսուայնկողմդարձնելը,քիչէնաեւգոյությունունեցողայսկամայնգեղագիտականծրագրինհավատարմագրվելը...կարեւոր է,որգեղեցիկնինքըընտրիմեզ,նաեւորոշիիրծնվելունախապայմանըդարձնելմերներշնչանքը,կենսափորձըկամէլսրանքեւէլինմանբազմաթիվպայմաններ: ովկարողէթափանցելգեղեցիկիարարմանգաղտնիքիխորքերը: Ամփոփելովայսասվածը`հարկէնշել,որերաժշտությամբաշխատելըբազմաթիվհարցականներեւանորոշություններճշգրտելու,իվերջոհաստատելուփորձնէառավելաբար։Միայնփորձը։Այսպարագայումառավոտվաղ արթնանալուհետկամմիայլհարմարպահիհայտարարվածդատողություններըթեորքանո՞վեւի՞նչկերպենունակգործնական աշխատանքիմեջմեկիննեցուկլինելուորոշակիմիարդյունք ապահովելուհամար`Աստվածգիտի։ Չէ՞որքիչթե

շատ հաջողված մի գործ կայացնելը երբեմնհարեւնմանէվթարապրելունկամ վթարիմիջովանցնելուն։ ուրեմն,հիմաքանի

որվաղառավոտինձարթնացնողիհետմտքերեմկիսումմիայն,բավարարվեմայսքանով,մանավանդորօրվաբացվելու,աշխատանքիմեջմտնելուհետայսկարգի մտքերարծարծելը(խոսելնանգամ)անհարկիեւավելորդէդառնում:

|լօռուգութաներգը|

ա ±

հանդես-ա

տիգրան մանսուրյան

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

շուշան հյուսնունց

00________

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ Էլեկտրոնայիներաժշտություն, 02________ էլեկտրոակուստիկա,musique ________ ________ concrète,ակուզմատիկա,sound ________ scape, field recording...Այսեւ ________ ________ նմանատիպտերմիններըհա- ________ ճախենհանդիպումփառատո- ________ ________ ներիեւմիջոցառումների ________ նկարագրություններում,սոցիա- 03________ լականցանցերումծավալվող ________ ________ դիսկուրսներում:Նկատելիէ ________ նաեւհայաստանյանորոշշրջա- ________ ________ նակներումէլեկտրոնայինե________ րաժշտությանհանդեպաճող ________ ________ հետաքրքրությունը:Մինչդեռ ________ հայաստանումէլեկտրոնայինե- 04________ ________ րաժշտությանընկալումներըհե- ________ տազոտելիսշատարագպարզ ________ ________ էդառնում,որայսոլորտում ________ գրեթեբացակայումենթեմա- ________ տիկգրականությունըկամհիմ- ________ ________ նայինտեքստերի ________ 05________ թարգմանությունները: ________ շարքըէլեկտրոակուս- ________ տիկերաժշտությանհիմնական ________ ________ ոճերիառանձնահատկություն- ________ ներըհայերենլեզվովմատչելի ________ _______ դարձնելումիփորձէ`բնագա- _ ________ վառինշանակալիցդեմքերին ________ _______ նվիրվածդիմանկարայինէսսե- 06_ ________ ների,ինչպեսնաեւբնօրինակ ________ տեքստերիեւհարցազրույցնե- ________ ________ րիհայերենթարգմանություննե- ________ ________ րիմիջոցով: ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

ՓԱԿպտույտ.ԿոՆԿՐետեՐԱժշտությԱՆծՆուՆդը Խորհրդանշականէ,որէլեկտրոնայիներաժշտությանհիմնադիրներիցմեկը`ազգությամբֆրանսիացիպիեռշեֆերը(1910-1995),իրմասնագիտությամբոչթեերաժիշտ,այլհնչյունայինինժեներէր:Չնայածերաժշտությանհանդեպվաղարթնացածսիրուն,շեֆերիծնողները,որնույնպես երաժիշտներէին,հետպահեցինորդունայս«վտանգավորեւանկայուն» մասնագիտությունիցեւուղղորդեցիննրանդեպիտեխնիկականգիտությունները:Այսպես,շեֆերըսովորեցհեռահաղորդակցությանտեխնոլոգիաներ իր ծննդավայր Նանսիի եւ Փարիզի համալսարաններում եւ շուտով սկսեցաշխատելՖրանսիականռադիոյում:

պիեռշեֆերըստուդիայում

Նաերկրորդհամաշխարհայինպատերազմիժամանակմասնակցումէր«résistance» հակաֆաշիստականշարժմանը,եւօգտագործելովիրտրամադրության տակ գտնվող տեխնիկական հնարավորությունները` ստեղծում ֆաշիստների կողմից հետապնդվող արվեստագետների ստեղծագործություններիգաղտնիկրկնօրինակներ,նմանկերպովպահպանելովդրանք ոչնչացումից: Բացի այդ նա ակտիվորեն մասնակցում էր Փարիզի ազատագրմանը`հեռարձակելովռեպորտաժներիրադարձություններիամենա-

ա ±

հանդես-ա

ԱԿուԶՄԱտիԿԱ

Ակուզ-

մատիկա

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

թեժկետերից:հենցշեֆերնէր,ով1944թ.-իօգոստոսի24-ից25-իգիշերըռադիոյովկոչարեցհնչեցնելՓարիզիբոլորեկեղեցիներիզանգերը`որպեսազատությաննշան:իդեպ,շեֆերըմինչեւկյանքիվերջաչքիէրընկնումիրխորը մարդասիրականպահվածքով:Այսպես,1988թ.-իննամասնակցումէրկամավորներիփրկարարականաշխատանքներինսպիտակիփլատակներում:

«Գորկին 1902 թվականի ամռանն ապրում էր Ղրիմում, Յալթայից 14 վերստի հեռու, Ալուպկայի ճանապարհին, Տոկմակովների «Օլեիզ» կալվածքում… Ինքս հաճախ էի լինում նրա մոտ, եւ Գորկին էլ` ինձ մոտ Յալթայում, որտեղ ապրում էի հորս տանը… Մի անգամ Գորկին մեղավոր ժպիտով ինձ ասաց. «Գիտեք, ես բանաստեղծություններ չեմ գրում: Միեւնույն է, Պուշկինի պես չես գրի, իսկ գրել ավելի վատ` կնշանակի վիրավորել Պուշկինի հիշատակը… Եւ այնուամենայնիվ ես մեղանչել եմ մի բանաստեղծությամբ` գրել եմ «Ձկնորսն ու փերին» պոեմը… գուցե այն Ձեզ պե՞տք լինի երաժշտության համար»: Ես վերցրեցի, հավանեցի, եւ արդեն 1903 թվականին Պավլովսկում կատարվեց իմ «Ձկնորսն ու փերին» բալլադը բասի եւ նվագախմբի համար»:

Ամենինչսկսվեցռադիոթատերականպիեսներից,որոնքհետզհետեէլավելիէքսպերիմենտալբնույթէինստանում:Ռադիոյումաշխատանքիշնորհիվ շեֆերինհասանելիէինմեծթվովարխիվայինձայնագրություններեւտեխնիկականսարքեր,որոնք,իտարբերությունմերօրերի,այնժամանակկարելի էր գտնել միայն հատուկ ստուդիաներում: Այսպես շեֆերը սկսեց փորձարկումներըձայնաժ ապ ավ ենն եր իհետ:Նաենթ արկ ումէրդրանք բոլ որհնար ավ որփոփ ոխ ությունների`նվագարկումվերջիցսկիզբ,արագացնում,դանդաղեցնում,ենթարկումմոնտաժիեւձայնագրումմիաժամանակհնչողտարբերժապավենները:Այսփնտրտուքներիարդյունքումծնվեց XXդարիերաժշտությանամենահեղափոխականերեւույթներիցմեկը`կոնկրետերաժշտությունը (musique concrète):

հատվածԱլեքսանդրսպենդիարյանի`ռուս մեծանունգրողեւհեղափոխականգործիչ ՄաքսիմԳորկումասինհուշից

մեջբերումը`«սպենդիարովըերաժշտության մասին»գրքից

մորֆոֆոն,50-ականթվականներիձայնագրիչսարք

եթեմինչայժմերաժշտությունստեղծվումէրմիայնմարդկայինձայնիեւ երաժշտականգործիքներիշնորհիվ,ապաայսպահիցսկսածցանկացած ձայնագրվածհնչյունայինօբյեկտկարողէրդառնալերաժշտությանմասնիկ: դա է պատճառը, որ շեֆերը ձայնագրված հնչյունների հիման վրա ստեղծվածկոմպոզիցիաներըանվանումէկոնկրետերաժշտություն:

Ալեքսանդրսպենդիարյանի տուն-թանգարանը կոմպոզիտորի150-ամյակի կապակցությամբ իրֆեյսբուքյանէջումհրապարակումէ ստեղծԱԳոՐծԱԿԱՆԿԱպեՐ շարքը,որըվարումէ թանգարանիավագգիտաշխատող հասմիկհամբարյանը

«Մենքօգտագործումենք«աբստրակտ»բառըերաժշտությանընդունված ընկալմանհամատեքստում,քանիորայնառաջինհերթինստեղծվումէմտքում,հետոնոտագրվումեւվերջապեսգործիքայինկատարմամբիրագործվում:Մերերաժշտությունըանվանումենքկոնկրետ,քանիորայնհիմնված էարդենիսկգոյությունունեցող,էականչէ,թեորտեղիցփոխառվածտարրերիվրա`լինենդրանքաղմուկներկամերաժշտականհնչյուններ»:

Էլեկտրոակուստիկերաժշտությանմեջոչմիայնհնարավորէօգտագործել իրականհնչողականմիջավայրիտարրերըորպեսկոմպոզիտորականնյութ, այլեւայդիրականությունըձեւափոխելտարբերմեթոդներով`հնչյունային բարձրությանփոփոխություն,ֆիլտր,շերտավորում,ժամանակայինանա-

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

մորֆոզներ:Այստեղկարելիէզուգահեռներտեսնելսյուրռեալիզմիհիմնականսկզբունքներիհետ,որոնքեն`մոնտաժը,ասոցիատիվությունը,նյութի ձեւախեղումները,օտարեցումները:պատահականչէ,որէլեկտրոակուստիկ երաժշտությանհայտնիդեմքերը,ինչպիսիքենպիեռԱնրին,Բերնարդպարմեջիանին,ԼյուքՖերարինեւՖրանսուաԲելը,ներշնչվումէինսյուրռեալիստների արվեստով, իսկ Բելը համարում էր իր սերունդը սյուրռեալիստների ժառանգ:Օրինակ,Անրինխոստովանումէր,որիրստեղծագործություններիհամարհետաքրքիրվերնագրերգտնելուհամարպարզապեսթերթումէր ՄաքսԷրնստիկատալոգները:

Կոնկրետերաժշտությունըսյուրռեալիստներիցորդեգրելէանսպասելիի,անհամատեղելիիհամատեղմանսկզբունքը,որնարդենտեղէրգտելավանգարդ կինոարվեստում,օրինակ,Այզենշտայնիֆիլմերում:եթեԱյզենշտայնիմոտդա արվումէտեսողականեւհնչողականշերտերիհակադրմանմիջոցով,ապա կոնկրետերաժշտությանմեջհենցտարբերհնչողականշերտերնեն,որկարողենմիասինգոյակցել,հակասելովտրամաբանությանբոլորկանոններին եւմիեւնույնժամանակմեծազատությունտալովերեւակայությանը:տարածությանեւժամանակիմեջմիմյանցիցհեռուհնչողականիրադարձությունների անսպասելիհամադրումներիեւշերտավորումներիշնորհիվէլեկտրոակուստիկ երաժշտությունըկարողէլսողինդուրսմղելնորմալությանհարթությունիցեւ բացելգերիրականերեւակայականտարածքներվերապրելուհնարավորություն:հիշենքսյուրռեալիստներինշանաբանը`ԼոտրամոնիձեւակերպածԳեղեցիկի սահմանումը` «Գեղեցիկ, ինչպես կարի մեքենայի եւ անձրեւանոցի պատահականհանդիպումըհերձասեղանիվրա»: Այս գեղագիտական դիրքորոշման վառ օրինակն է պիեռ շեֆերի առաջին ստեղծագործությունը`Cinq études de bruits (հինգաղմկայինէտյուդ),որիառաջինռադիոհեռարձակմանօրնէլհամարվումէկոնկրետերաժշտությանսկիզբը`1948թ.հոկտեմբերի5,ժամը21:00:Կոնկրետերաժշտությանայսառաջին օրինակումարդենամփոփվածէհնչյունայինաղբյուրներիայնպիսիբազմազանություն,որըհետագայումհիմքկհանդիսանաէլեկտրոակուստիկերաժշտությանտարբերճյուղավորումներիհամար:Այսպես,առաջինէտյուդիհամար` Etude aux chemins de fer (երկաթուղայինէտյուդ),շեֆերնօգտագործելէփարիզյանԲատինյոլկայարանիգնացքներիաղմուկը, Etude aux tourniquets-ում` երաժշտականխաղալիքներեւհարվածայինգործիքներ, Etudeviollette եւEtude noire-ը(մանուշակագույնեւսեւէտյուդներ)իրականացվելենպիեռԲուլեզիօգնությամբ`բացառապեսդաշնամուրիհնչյուններիմիջոցով,որոնքորպեսայդպիսինգրեթեանճանաչելիեն:Ամենաբազմաշերտըվերջիննէ`Etude pathétique հումորայինվերնագրով,որըշեֆերըիրագործելէընդամենըմեկօրում:Այստեղօգտագործվելենմիաժամանակտարբերձայնասկավառակներ:

«երկարժամանակէ,ինչինձհետաքրքրումէմարդկայինձայնիօգտագործումը: ստուդիայում կան բազմաթիվ մոռացված, հին ձայնագրություններ: դրանցիցմեկումլսվումէսաշաԳիթրիի հոյակապձայնը`«Sur tes lèvres, sur tes lèvres, sur tes lèvres...» ,որնընդհատվումէսցենարիստիհազով:Այդ պատճառովձայնագրությունըդենէնետվում:եսվերցնումեմայն,մյուսպտտանիվրանվագարկումեմդանդաղզբոսանավիհանգիստռիթմը,մնացած երկուպտտաններիվրաէլ`այն,ինչընկնումէձեռքիստակ`ամերիկյանակորդեոնուհարմոնիկաեւբալինեզյաներաժշտություն:[...]ֆրանսիականզբոսանավը,ամերիկյանհարմոնիկանուբալինեզյանհոգեւորականներըհրաշալի կերպովսկսումենհնազանդվելնվագարկիչներիաստծուն»,-պատմումէշեֆերըիրÀ la recherche d’une musique concrète կոչվողօրագրում:

երաժշտականօրինակ.Pierre Schaeffer - Etude pathétique

խոսում է կոմիտասը սիրելի՛ յովհաննէս, ափսոս, որ տփխիս եղած ժամանակս քեզ տեսնել չըկարողացայ. պէտք է միլաւ ծեծէի: ա՛յ աղբէր, քեզ սպասելով աչքս ջուր դառաւ, չէ՞ որ դու ասել էիր, թե Զատկի տօներից յետոյ կը գաս մի քանի օրով: Էսա Համբարձումն էլ անցաւ, դեռ դու չերեւացիր եւ ես ստիպուած, յոյսս էլկ տրած, առայ գրիչս, որ քեզ լաւ հայհոյեմ, բայց ջահել ջիւան ջանիդ ափսոսացի, էս անգամ ձեռիցս պրծար: աղբէր, վաղուց է սկսել եմ եւ բաւական բան գրել քո «անուշից», բայց դեռ պակասաւոր բաներ շատ կան, որպէսզի մի ամբողջութիւն դառնայ: այս գիրս առնելուն պէս գրիչդ կառնես եւ ինձ մի դրական բան կըգրես: այս ամառու անարձակուրդին պէտք է զբաղուեմ առաւելապէս «անուշով»: Գրի՛ր, թէ ե՞րբ կարող ես մի քանի օրով ինձ մօտ հիւր գալ եւ այստեղ միասին վերջացնենք եւ ես հանգիստ շարունակեմ. ամեն անգամ երբ տրամադրութիւնս տեղն է, ձեռքերս թուլանում են, որովհետեւ երգի յարմարեցրած չեն դեռ բաներ եւ պակասներ էլ կան: սպասում եմ պատասխանիդ: կըգաս եւ առանց այլ եւ այլութեան կիջնես ինձ մօտ եւ միասին կաշխատենք: Գալուդ օրը եւ ժամը հեռագրով իմացուր, որ կառք ուղարկեմ քեզ համար կայարան: Շատ բարեւներ տիկնոջ, օրհնութիւն սիրասուն զաւակներիդ եւ քեզ միլաւ համբոյր: Քո կոմիտաս վ. 1908 թ. 24 մայիսի, ս. Էջմիածին

Առաջնայինպայմաններիցմեկը,որաղմուկիներաժշտականորակէհաղորդում,անշուշտ,կրկնություննէ:

Անալոգձայնասկավառակիվրաայնհնարավորէրշեֆերիհեղինակած«sil-

ա ±

հանդես-ա

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

կոմիտաս /ինքնանկար(ենթադրաբար)

00________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

ծանոթագրություններ

[1] Pierre Shaeffer, Introduction à la musique concrète // Musique concrète. Von den Pariser Anfängen um 1948 bis zur elektroakustischen Musik heute, Շտուտգարտ 1974, էջ 18 (այս եւ հաջորդ թարգմանությունները կատարված են հեղինակի կողմից): [2] Lautréamont, Les chants de Maldoror, Փարիզ 1969, էջ 234:

[3] Tourniquet – մետաղյա երաժշտական խաղալիք

[4] սաշա Գիթրի (1885-1957) - ֆրանսիացի դերասան եւ ռեժիսոր [5] «Քո շուրթերին, քո շուրթերին....»

[6] այս վերնագիրը կարելի է թարգմանել երկու կերպ` «ուսումնասիրելով կոնկրետ երաժշտությունը», կամ «որոնելով կոնկրետ երաժշտությունը»: վերջին տարբերակը համարում ենք ավելի ամբողջական, քանի որ այն ներառում է նաեւ Շեֆերի ակնարկը մարսել պրուստի À la recherche du temps perdu էպոպեային: [7] երաժշտական օրինակը հասանելի է Youtube հարթակի «acousmatica» ալիքում, ինչպես նաեւ սույն հոդվածի առցանց տարբերակում` հրապարակված arteria.am կայքում: [8] Novalis, Werke, հատոր II, Hans-Joachim Mähl (խմբագիր), մյունխեն 1978, էջ 334:

[9] Pierre Schaeffer, À la recherche d’une musique concrète, // նշվ. աշխ., էջ 15:

[10]տես.` Pierre Schaeffer, Un consolateur assez sévère // Georges Invanovitch Gurdjieff, L’Âge d’homme. լոզան 1992, էջ 71:

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

lon fermé»(փակպտույտ)տեխնիկայիշնորհիվ,որըմերօրերումհայտնիէ ‘’loop’’ անվանտակեւլայնորենօգտագործվումէնաեւդիգիտալերաժշտականստեղծագործությանմեջ:եթեթվայինտարբերակումայննախապես ծրագրավորվումէ,ապաանալոգձայնասկավառակներում«sillon fermé»-ն նշանակումէ,որնվագարկչիասեղըմեկպտույտկատարելուցհետոկրկին «թռչում»էնույնակոսիվրա:շեֆերըհայտնաբերելէայսհնարըպատահաբար`ձայնասկավառակիտեխնիկականթերությանշնորհիվ: Կոնկրետերաժշտությանմեջտեղիէունենումերաժշտությանեւհնչյունիմասինպատկերացումներիհեղաշրջում:ծանոթ,միջավայրայինհնչյուններըմոնտաժիմիջոցովկտրվումենիրենցսովորականհամատեքստից,հետեւաբար կտրումեննաեւլսողինիրենսովորիրականությունից:տարօրինակը,օտարը, անսովորնուհեռավորը...Այսեզրույթներըուղիղկերպովժառանգվածենսյուրռեալիստներից,բայցեթեավելիհեռունայենք,ապադրանքտանումենդեպի ռոմանտիզմինովալիսյանսահմանումը`«երբեսհասարակինտալիսեմբարձր իմաստ,սովորականինանսովորկերպարանք,ծանոթինանծանոթիարժանապատվություն,վերջավորինանվերջությանտեսք,եսռոմանտիզացնումեմ այն»: Կոնկրետերաժշտությանմիշարքդրսեւորումներիհամարայսնշանաբանը գործում է բնականաբար բոլորովին այլ կենսազգացողության համատեքստում: Այսպես,երկաթուղուաղմուկըհանդեսէգալիսոչթեերկաթուղինպատմողականկերպովպատկերելու,այլզուտիրհնչյունայինորակներիհամար: Մինչերաժշտությունըավանդաբարընկալվումէորպեսկոմպոզիտորիմտքերի,հույզերիարտահայտություն,շեֆերնընդգծումէ,որ «ունկնդիրըչպետքէշտապիգնահատականտալուիրլսածին:Ամենից առաջ,նապետքէլսի,նորիցլսի:Մեկանգամլսելըբավականչէ:Մենք նպատակչունենքունկնդրիառջեւինքնաարտահայտվելու,այլնրանդրդելուհնչողականառարկանուսումնասիրելու:Միգուցե,այդառարկան մեզինչ-որասելիքունի»:

Այսպիսովշեֆերըձգտումէրսրելունկնդրիզգայունակությունըառանձինհնչյուններինկատմամբ:Նրաստեղծագործություններըկարծեսուշադրության վարժանքներլինեն:ուշադրությունեւզգոնություն:Այսդիրքորոշմանակունքումկանգնածէշեֆերիհետաքրքրությունըմիփիլիսոփայիհանդեպ,որի ուսմունքըորոշիչդերէունեցելոչմիայնիր,այլեւմիշարքայլերաժիշտների համար:ԽոսքըԳեորգիԳուրջիեւիմասինէ,ովծնվելովգյումրեցիԱշուղԱզադիընտանիքում,երիտասարդտարիներինճանապարհորդելէմիջինԱսիայի եւհյուսիսայինԱֆրիկայիմիշարքերկրներում,կապհաստատելտարբերկրոնականուղղվածություններիհոգեւորուսուցիչներիհետեւհավաքագրելհարյուրավորժողովրդականմեղեդիներ:հասունտարիներիննատեղափոխվել էՖրանսիաեւմինչեւկյանքիավարտդասավանդելայնտեղիրուսմունքը:

շեֆերըԳուրջիեւինհանդիպելէ1942թ.-ին,ծանրհոգեկանճգնաժամիմիշրջանում:վերջինիսխարիզմատիկանձիմեջնաանմիջապեսգտնումէմեծ սփոփիչուժ:«վերգտիրքոներքինօկտավըեւդադարիրբողոքել»,-խորհուրդ էրտալիսնրանԳուրջիեւըեւսովորեցնումայսպեսկոչվածակտիվհանգստությունը: շուտովշեֆերըդարձավ«գուրջիեւյանչորեքշաբթիների»մշտական այցելուն:Գուրջիեւիուսմանհիմքումընկածէայնպատկերացումը,որմարդիկ իրենցկյանքըանցենկացնումքնիմեջ,ուստիկյանքիկարեւորագույննպատակըանձիզարթոնքնէ,որինկարելիէհասնելհատուկմարմնականեւհոգեւորվարժանքներիշնորհիվ:Գուրջիեւի համարզարթոնքիառաջիննախա- պայմաններըդաուշադրություննուզգոնություննեն,ազատագրումըչմտածված,ինստինկտիվռեակցիաներից:Այսլույսիներքոավելիհասկանալիէդառնումշեֆերիձգտումը`մարդկանցմեջհնչյուններիհանդեպուշադրություն արթնացնելը`առանցնախապաշարմունքներիեւասոցիատիվկապերի:Նակարեւորումէրայսպեսկոչվածակտիվունկնդրումը:

[11]pierre Schaeffer, նշվ. աշխ., էջ 24:

10a

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

քանի որ շեֆերը երաժշտական կրթություն չուներ, նրան իր հերթական ստեղծագործությանհամարանհրաժեշտէրմիերաժիշտ,ովկնվագերհարվածայիններիպարտիան:ՕլիվյեՄեսիանիխորհրդովնահանդիպեցիրենից17տարովերիտասարդպիեռԱնրիին(1927-2017),ովբացիթմբկահար լինելուցնաեւհարմոնիայիդասընթացներէրունեցելՕլիվյեՄեսսիանի,եւ դաշնամուրի`ՆադյաԲուլանժեիմոտ:Այսկրթվածերիտասարդըտպավորեցշեֆերին,եւվերջինսառաջարկեցնրանդառնալիրստուդիայիաշխատակիցը, հուսալով պրոֆեսիոնալ երաժշտի հետ համագործակցության շնորհիվնաեւբարձրացնելիրհնչյունայինփորձարկումներիգեղարվեստականմակարդակը:

Արդյունքումծնվեցմիհամատեղստեղծագործություն`Symphonie pour une homme seul: Այսվերնագիրըկրումէֆրանսերենինբնորոշերկիմաստություն:Այնմիկողմիցկարելիէթարգմանելորպեսսիմֆոնիամիայնակմարդու համար, մյուս կողմից` մեկ մարդու սիմֆոնիա: վերջին տարբերակը համապատասխանում է շեֆերի նախնական պատկերացմանը` ստեղծել երաժշտականգործ,որըբաղկացածկլիներբացառապեսմարդկայինձայնարկումներից`շնչառություն,հոգոցներ,հազ,սուլոց,ծիծաղեւայլն:հետագայումշեֆերըավելացրեցնաեւերաժշտականգործիքներիհնչողություն: շեֆերնինքըմեկնաբանումէրայսերկիմաստությունըհետեւյալկերպ`

«իսկապես,Symphonie pour une homme seul-ըօպերաէկույրիհամար, դամիսյուժետէառանցբովանդակությանվերարտադրման,միպոեմէ` բաղկացածաղմուկից,ձայներից,տեքստերիեւերաժշտությանկտորտանքներից:եվ«homme seul»-ը նշանակումէթե՛հնչյուններիսկզբնաղբյուրը,թե՛հեղինակի միայնությունը,որնարձագանքումէայսօրվա`մաս- սաներումինքնիրենկորցրածմարդումիայնակությանը»:

ստեղծագործությանառաջինկատարումը(մարտի18,1950թ.)վերածվեց կարեւորմշակութայինիրադարձության.ներկաէինժամանակիամենահայտնիդեմքերը`ստրավինսկին,Մեսսիանը,Միյոն,Բուլանժեն,ովքերմեծհետաքրքրությամբընդունեցինշեֆերիեւԱնրիինորարարությունները:հաջորդ տաստարիներիընթացքումշեֆերնուԱնրինսերտորենհամագործակցում էինեւկատարելագործումկոնկրետերաժշտությանտեխնիկականեւգեղարվեստականկողմերը:ՄիասիննրանքղեկավարումէինClub d՚Essai ստուդիան, որտեղ իրենց էլեկտրոակուստիկ կոմպոզիցիաներն են իրականացրել հրավիրյալկոմպոզիտորներՄեսսիանը,Բուլեզը,վարեզը:

հավաքույթֆրանսիականռադիոյիClub d’Essai-ում

ա ±

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ -կա՞ արդյոք որեւէ բան երկ- ________ րագնդում, որը նշանակություն ________ _______ կունենար եւ կարող էր նույնիսկ _ ________ փոխել իրադարձությունների ________ ընթացքը ոչ միայն երկրագն- ________ _______ դում, այլեւ մյուս աշխարհնե- 02_ ________ րում,- հարցրեցի ես իմ ________ ________ ուսուցչին։ ________ -կա,- ասաց իմ ուսուցիչը։ ________ -իսկ ո՞րն է դա,- հարցրի ես։ ________ -դա,- սկսեց իմ ուսուցիչը եւ ________ ________ հանկարծ լռեց։ ________ ես կանգնած էի եւ լարված ________ 03________ սպասում էի նրա պատասխանին։ ________ եվ ես կանգնած էի եւ լռում էի։ ________ ________ եվ նա էր լռում։ եվ ես կանգնած էի եւ լռում էի։ ________ ________ եվ նա էր լռում։ ________ մենք երկուսս կանգնած ենք եւ ________ ________ լռում ենք։ ________ -Հո-լյա-լյա։ 04________ մենք երկուսս կանգնած ենք եւ ________ ________ լռում ենք։ ________ -Հե-լե-լե։ ________ այո, այո, մենք երկուսս կանգ- ________ ________ նած ենք եւ լռում ենք։ ________ ________ ռուսերենիցթարգմանությունը. ________ գրիգորֆերեշեթյան 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ?! и... ипк скр бар аба ны? фле йты ? ________ ты: ума с ли тил спя уж не ________ му нно это хрю кан ью сви ________ та! ося пор гом виз с рят вто 09________ (Г. Гейне) a ________ ________ ________ ________ ________ ________

դանիիլ խառմս

հարց

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

տիգրան մանսուրյան

անծանոթ էր: մոտեցավ ու իմ առջեւ տեսա երկու ոտքով հողին պինդ կանգնած մեկին, սովորաբար այդպես կանգնում են նավաստիները: մեջքի ուռուցիկությունն էլ կարծես նավաստու էր: ինքը կանգնեց, ես կանգնեցի: դիմաց դիմաց ենք: Հայացքի հստակությունն եմ փնտրում՝ չկա: այնպես էլ չէ, որ թափառող հայացքով դես ու դեն էր նայում: ուշադրության մեծ մասն ուրեմն դեպի ներս է ուղղել: ու խոսում է աչքերն էլ քիչ կկոծելով, գլուխն էլ՝ թեք: ասաց, որ քանդակագործ է եւ ուզում է իմ դիմաքանդակը անի: այս ձեւով այս կասկածելին առավել կասկածելի դարձավ: մանավանդ որ ողջ էությունից՝ հագուկապից մինչեւ կանգնելու ձեւը՝ հակաարտիստ էր: Ճարպիկ մեկը չէր երեւում: Ճիշտ հակառակը, կարծես մտահոգ եւ ընկճված էր: այդ ամբողջը չէր կարող հետաքրքրություն չծնել: Ժամանակ անց հասկացա, որ մշտապես այդպիսին է, գոնե արտաքուստ:

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

Մինչօրսայսկառույցըհանդիսանումէֆրանսիականերաժշտականկյանքիամենաազդեցիկկենտրոններիցմեկը`INA-GRM (Institute National de l’audiovisuel – Groupe de recherches musicales) անվանտակ:սակայնշեֆերը աստիճանաբարհեռացավկոմպոզիցիայից,փոխարենընվիրվելովգիտահետազոտական գործունեությանը: Նրա ամենախոշոր աշխատությունն է 1966թ.-ինլույստեսած Traité des objets musicaux-ն(երաժշտականօբյեկտներիտրակտատ),որումգիտնականըդասակարգումէունկնդրմանտեսակները,հնչյուններիորակները,փնտրելովնորերաժշտականլեզու,որնիր կարծիքովպետքէդուրսգար«դո-ռե-մի»-իսահմաններիցեւընդգրկերբոլորհնարավորհնչյունները: |նոյեմբերի15/2019/քյոլն|

ասացի՝ պատրաստ եմ իր առաջարկն ընդունելու: ինքը երիտասարդ, ես՝ երիտասարդ: Օգնության կարիք ունեցողը եթե ես լինեի, կարծում եմ ինձ կօգներ: լավ չեմ հիշում. կարծեմ լուսանկարս էլ խնդրեց: մի քանի անգամ իրեն համար բնորդ եղա: Ժամանակ անցավ, ու մի օր էլ իմ դիմանկար քանդակն ինձ ներկայացրեց: Գործը հաջողությամբ ավարտած մարդու գոհունակության հետք չկար վրան, թեեւ քանդակը շատ լավ էր ստացվել, գոնե այդ զգացումը ունեի: Հետո իրար պատահական հանդիպելիս, իրար ողջությունն էինք հարցնում, ու ես գիտեի,

12a

ա ±

հոդվածըգրվելէԼեո52artgallEry-ի

կազմակերպածվարդան թովմասյանի հետահայացցուցահանդեսիառիթովակտուալարվեստիկողմիցհրատարակված ծավալունալբոմի*համար...(2012) * եւոչալբոմների,ինչպեսկարողէպատկերներիցթյուրիմացաբարընկալվել:Ալբոմն

ունիերեք(sic!)շապիկ'ըստթովմասյան արվեստագետինախընտրածառաջնահերթությունների.քանդակ,գրաֆիկա,գեղանկար...

հանդես-ա

ա ±

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ ________ որ իմ դիմաքանդակն իր ար________ վեստանոցում է: Հետո երկար ________ _______ իրար չհանդիպեցինք: մի օր էլ 01_ ________ անսպասելի երեւան-Փարիզ ________ ________ օդանավում հանդիպեցինք: ________ ________ ասաց, որ գործերը շատ լավ ________ են: Փորձեցի “գործերը շատ ________ ________ լավ մարդու” ինքնավստահու________ թյան արտահայտություն փնտրել ________ 02________ դեմքին, պահվածքի մեջ: ________ դրանք չկային, ինքը նույնն ________ ________ էր: մի օր իմացա, որ իր ________ արվեստը գնահատողներ կան ________ ________ դրսերում ու ինքը գնում ________ գալիս է: մի օր էլ իմացա, որ ________ ________ մահացել է: ապշեցի... 03________ տխրեցի՝ շատ: ________ ________ սիրով եմ հիշում այն օրը, երբ ________ _______ փողոցում առաջին անգամ հան- _ ________ դիպեցինք: ինչ լավ եղավ, որ ________ ________ իր ստեղծած քանդակի շուրջը ________ ________ ընկերացանք: սիրում եմ իմ 04________ այդ դիմաքանդակը: իր հիշա- ________ ________ տակը թանկ է ինձ համար: ________ | օգոստոս 2013 | ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

հանդեսի նախորդ համարում ակնարկ կար պետական` անգամ միջպետական գաղտնիք պարունակող փաստաթղթից նկարների հրապարակման մասին (#8 - էջ` 5,12, 75)

փաստաթուղթն այլեւս գաղտնազերծված է՝ փաստն առկա է Ջավախքում՝ Նինոծմինդայի շրջանի Գանձա գյուղում... (ՋԱՀ) Ջավախքին Աջակցություն հիմնադրամի պատվերով ակտուալ արվեստ մշակութային միությունը իրականացրեց ՎԱՀԱՆ ՏԵրՅԱՆ ցուցասրահի

արդի էքսպոզիցիան․ ս/թ․ օգոստոսի 1-ից այն դարձրեց այլեւս հանրային ամենապահանջված տերյանական հարթակը աա-ն մարդիկ են, այն էլ տաղանդավոր` լեւոն գյուլխասյան մկրտիչ մաթեւոսյան կարեն բարսեղյան արմենակ գրիգորյան անի եղիազարյան...

14a

ա ±

հանդես-ա գովազդային(եւոչմիայն)կարճատեւդադարիցհետո նորիցկանդրադառնանքէսթեմային...մնացեքմեզհետ

ա ±

00________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

հանդես-ա

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ *ինչպես նաեւ հենց այստեղ ________ ________

15a

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

աա-նոր գրքեր ±

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

fERESh թարգմանական

մատենաշար

ճակատագրի բերումով (համաճարակ, պատերազմ) երբ կարծես ամեն ինչ փլուզվել էր, ա-հանդեսի վերջին երեք համարներում բացակայում էր այս խորագիրը... այժմ վերսկսում ենք այն վերածնունդ ակնկալելու տարտամ հույսերով

16a

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

տեսէջ119

սփիւռք | spyurq | սփիւռք

spyurq | սփիւռք | spyurq

fERESh

թարգմանական

մատենաշար

մ ա ն կ ա կ ա ն

մ ա տ ե ն ա շ ա ր

ա ±

աա-շատշուտով

ձեւը լավագույնկարդալու հրատարակելնէ.../աա/

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ «… Լինելով կոնսերվատորիայի դասա- ________ խոս, թավջութակահար, ուժերս էի փոր- 02________ ձում կոմպոզիցիայի մեջ: Իմանալով այդ ________ մասին` Սպենդիարովը ստեղծագործու- ________ ________ թյուններիս ծանոթանալու ցանկություն ________ հայտնեց… նա որոշեց պարապել ինձ ________ հետ: Պետք է ասել, որ նա պաշտոնա- ________ պես կոնսերվատորիայի դասախոս ________ չդարձավ: Աշակերտների որոշ քանակ ________ հավաքելով` իր կամքով որոշեց աշխա- ________ տել նրանց հետ… Սովորեցնելով ինձ 03________ ________ կոմպոզիտորական վարպետության բոլոր տեսակները, Սպենդիարովը մեծ ________ ուշադրություն էր դարձնում նաեւ ինտո- ________ ________ նացիոն արտահայտչության, ժողովր________ դականության հարցերին եւ երաժշ________ տության ազգաին հիմքին… Մեր պա________ րապմունքները հատկապես հաճախա- ________ կի դարձան, երբ Սպենդիարովը ժա________ 04________ մանակավորապես հաստատվեց իմ ________ փոքրիկ սենյակում… Սպենդիարովը դարձավ ոչ միայն իմ ուսուցիչը, այլեւ իմ ________ ________ մտերիմ ընկերը: Նա երաժշտական ________ փայլուն տաղանդի եւ բյուրեղյա մաքրու________ թյան հոգու տեր մարդ էր… ________ 1926 թ. Սպենդիարովի հոբելյանը մեծ եւ ________ ուրախալի տոն էր նրա սաների համար: ________ ________ Հոբելյանական հանդիսությունների առաջին օրվա` հոկտեմբերի 3-ի համեր-05________ գին որպես մենակատար հանդես եկա ________ ________ ես: Սպենդիարովը կանգնած էր դիրիժո- ________ րական պուլտի առջեւ, իսկ ես մեծ հա- ________ փշտակությամբ` թավջութակով նվագում ________ էի նրա հիասքանչ «Բարկարոլան»… Ես ________ Սպենդիարովի ողջ մնացած միակ սանն ________ ________ եմ, եւ մինչեւ կյանքիս վերջը հոգումս կմնա անսահման ակնածանքն իմ թանկ ________ ու անգին ընկերոջ պայծառ հիշատակի 06________ ________ հանդեպ»: ________ հատվածհայկոմպոզիտոր,թավջութակահար, ________ ազգայինէստրադայիներաժշտությանհիմնադիր ________ ԱրտեմիԱյվազյանիհուշերից ________ ________ ________ ________ խմբանկարումնստածենձախից`ս.Մելիքյան, ________ Ա.սպենդիարյան,Ա.Ադամյան,Ա.Այվազյան, 07________ կանգնածենձախից`դ.սողոմոնյան,Օ.տեր________ Գրիգորյան,ի.Օգանեզով,Մ.Միրզայան ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ինքնահարցազրույց

ԳԼեՆԳուԼդ հԱՐցԱԶՐույցԷվեՐցՆուՄ իՐեՆիցԲեթհովեՆիՄԱսիՆ /առաջինանգամհրատարակվելէPianoQuaterly-ում(Fall,1972)/

գլեն գուլդ – Պարո՛ն Գուլդ, առաջին անգամ ե՞րբ գիտակցեցիք Բեթհովենի առնչությամբ Ձեր աճող կասկածները։

ԳլենԳուլդ–Չեմկարծում,թեեսորեւէկասկածունեմԲեթհովենիհաշվով. գուցեորոշփոքրվերապահումներ։Բեթհովենըշատկարեւորդերէ ունեցելիմկյանքում,եւեսհամարում եմ,որքանիդեռնրածննդյան երկուհարյուրամյակիջերմզգացումներըչենանցել,«կասկածներ» բառըտեղինչէ։ գ.գ. – Դուք պետք է թույլ տաք` ես դատեմ, պարո՛ն, եթե դեմ չեք։ Բայց գուցե մեզ համար սահմանեք, թե ինչ են նշանակում այդ «վերապահումները»։

Գ.Գ.–Անշուշտ։ուրեմն,Բեթհովենիմեջպահերկան,որինձ փոքր-ինչ շփոթեցնումեն,պետքէխոստովանեմ։Օրինակ`եսերբեքիվիճակի չեմեղել,այսպեսասած,«նշանբռնել»իններորդիվերջնամասի վրա։ գ.գ. – Դա բավականին տարածված վերապահում է։

Գ.Գ.–Միանգամայնճիշտէ,եւըստիս`դաչարժեորակելորպես«կասկած»։

գ.գ. – Հասկանում եմ։ Այդ դեպքում Ձեր տեսանկյունից դա պարզապես նրա երաժշտության առանձին պահերի նկատմամբ հակակրանք է, այնպես չէ՞։

Գ.Գ.–Այո՛,իհարկե,եսդեմչեմընդունել,որներքինկանխակալություն ունեմ«վելլինգտոնիհաղթանակի»կամնույնիսկ«ստեֆանարքայի»նախերգանքինկատմամբ`առաջիննոտայիցմինչեւվերջինը։

գ.գ. – Բայց այն գործերի հանդեպ, որոնք հանգիստ կարող ենք «մեյնսթրիմ» անվանել, այդպիսի առարակություններ չունեք, չէ՞։

Գ.Գ.–ո՛չ,միանշանակչէ։Չեմկարողպնդել,թեհավասարապեստարված եմբոլորամենահայտնիստեղծագործություններով։ գ.գ. – Լավ, այդ դեպքում այս ստեղծագործություններից որո՞նք չեն արժանանում Ձեր հավանությանը։

Գ.Գ.–Բաննիմհավանությունըչէ,եւեսկուզեի,որդադարեքայդպիսի բառերգործածել։Բայցենթադրումեմ,որթերեւսիմսիրածգործերիցչենհինգերորդսիմֆոնիան,«Ապասոնիատա»-նկամջութակիկոնցերտը։ գ.գ. – Հասկացա։ Այդ բոլոր ստեղծագործությունները, կարելի է ասել, Բեթհովենի «միջին» շրջանից են, այնպես չէ՞։

18a

Գ.Գ.–Այո՛,այդպեսէ։

ա ±

հանդես-ա

ա ±

00________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

հանդես-ա

19a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ մի ծերուկի քթից փոքր գն________ ________ դակ դուրս թռավ եւ ընկավ ________ գետ նին։ Ծերուկը կռացավ, ________ որպեսզի բարձրացնի այդ գն________ ________ դակը, բայց այստեղ նրա աչ________20 քերից փոքր գավազան դուրս ________ թռավ եւ նույնպես ընկավ գետ________ ________ նին։ Ծերուկը վախեցավ, եւ, ________ չիմանալով, ինչ անել, շր________ թունքները շարժեց։ այդժամ ________ ________ ծերուկի բերանից փոքր քառա________ կուսիկ թռավ։ Ծերուկը ձեռքով ________ ________30 բռնեց բերանը, բայց այստեղ ________ ծերուկի ձեռքից փոքրիկ մկնիկ ________ դուրս թռավ։ Ծերուկը վախից ________ ________ վատացավ, եւ չընկնելու հա________ մար, պպզած նստեց։ բայց այս________ տեղ ծերուկի մեջ ինչ-որ բան ________ ________ ճռթճռթաց, եւ նա փափուկ ________ պլյուշե քուրքի պես ընկավ ________40 գետնին։ այստեղ ծերուկի կար________ ________ քանդից երկարավուն շիվ ________ դուրս թռավ, եւ այդ շիվի ա________ մենածայրին նստած էր քնքուշ ________ ________ թռչնիկ։ Ծերուկը ուզեց բղա________ վել, բայց նրա մի ծնոտը մյու________ սի վրա եկավ, եւ նա բղավելու ________ ________50 փոխարեն, լոկ կամաց զկտրաց ________ եւ մի աչքը փակեց։ մյուս աչքը ________ ծերուկի մնաց բաց, եւ դադա________ ________ րելով շարժվել եւ շողշողալ, ________ անշարժ եւ պղտոր դարձավ, ________ ինչպես մահացած մարդունը։ ________ ________ այդպես վրա հասավ իր ժամը ________ չիմացող ծերուկի նենգ մահը։ ________60 ________ ուսերենիցթարգմանությունը. ռ ________ գրիգորֆերեշեթյան ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ բրոյի, բրոյի... ________90 a ________ |սայաթ-նովա| ________ ________ ________ ________ ________

դանիիլ խառմս

ծերուկի մահը

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM ± գ.գ. – Եվ նաեւ շատ նշանակալից են։ Այնուամենայնիվ, ենթադրում եմ, որ պրոֆեսիոնալ շատ երաժիշտների նման Դուք հակված եք դեպի վերջին կվարտետներն ու դաշնամուրային սոնատները։

Գ.Գ.–եսդրանքհաճախեմլսում,այո՛։ գ.գ. – Դա չէի հարցնում, պարո՛ն Գուլդ։

Գ.Գ.–շատլավ,դրանքշատխնդրահարույցգործերեն,հասկանումեք,եւ ես... գ.գ. – Խնդրում եմ, պարո՛ն Գուլդ, Ձեր հանդեպ ամենայն հարգանքով հանդերձ չենք ուզում, որ դա պատմեք մեզ։ Եթե չեմ սխալվում, նույնիսկ Հաքսլիի կերպարներից մեկը, ի՞նչ էր նրա անունը...

Գ.Գ.–սփենդրելկամնմանմիբան,կարծես։

գ.գ. – Այո՛, շնորհակալություն, նույնիսկ նա ինքնասպանություն է գործում Op. 132-ի նվագակցությամբ, չէ՞։

Գ.Գ.–Ճիշտէ։Լավ,ներողությունեմխնդրումշաբլոնդարձվածքիհամար, բայցայդգործերըիսկապեսշատանորսալիեն,գիտեք,շատխորհրդավոր,շատ... գ.գ. – Երկակի՞։

Գ.Գ.–թշնամաբարմի՛տրամադրվեք։

գ.գ. – Ուրեմն Դուք էլ այդպես խուսափողական մի՛ եղեք։ Ես ակնհայտորեն չեմ հարցնում` Դուք կիսո՞ւմ եք դո-դիեզ մինոր կվարտետի ձեւի հետ կապված համաշխարհային տարաձայնությունները, ես հարցնում եմ` Դուք իսկապես հաճույք ստանո՞ւմ եք դա լսելիս:

Գ.Գ.–ո՛չ։

գ.գ. – Սա արդեն նման է։ Այստեղ շփոթվելու կարիք չկա։ Այդ դեպքում ենթադրում եմ, որ Ձեզ գրավում են նրա վաղ շրջանի գործերը։

Գ.Գ.–եսանկասկածսիրումեմOp.18կվարտետը,իսկերկրորդսիմֆոնիանայդժանրիիմամենասիրածերկուգործերիցմեկնէ։ գ.գ. – Բավականին հատկանշական է։ Սա, իհարկե, հայտնի կենտ թվերի սիմֆոնիայի ախտանիշն է։

Գ.Գ.–ո՛չ,հավատացնումեմՁեզ,դաչէ։եստանելչեմկարողանումՉորրորդըեւհովվերգականիսիրահարնէլչեմառանձնապես,թեեւ պետքէընդունեմ,որութերորդսիմֆոնիաննրաայդձեւիստեղծագործություններիմեջիմամենասիրածնէ։ գ.գ. – Հը՜մմ...

Գ.Գ.–հասկանումեք`եսգիտեմ,որկուզեիք,որհաստատվերտարածված ախտանիշը,բայցեսիսկապեսչեմկարծում,որդաշատպարզէ։ դուքհստակորեննաեւփորձումեքհաստատելժամանակագրական կանխակալություն,բայցդաէլչեմկարծում,թեճիշտէ։ գ.գ. – Լավ, պարո՛ն Գուլդ, ես ընդունում եմ, որ մեր փորձերն այս փուլում բավականին հեռու են ամփոփիչ լինելուց, բայց քանի որ արդեն խոստովանեցիք Երկրորդ եւ Ութերորդ սիմֆոնիաների հանդեպ Ձեր հիացմունքը, գուցե թվարկե՞ք բեթհովենյան եւս մի քանի ստեղծագործություններ, որոնց նկատմամբ հատուկ ջերմություն եք զգում։

Գ.Գ.–իհարկե։դաOp.81aդաշնամուրայինսոնատնէ,Op.95լարային կվարտետը։ԱյնուհետեւOp.31դաշնամուրայինսոնատներնեն եւ, կուզեքհավատացեք,կուզեք`ոչ,«Լուսնիսոնատ»-ը,եթեհարցը այդպեսդրվեց։ Այսպիսով,տեսնումեք,որեսպարզապեսչեմկարողշարքայինկանխատեսելի լինել,ինչպեսորդուքկցանկանայիք։ գ.գ. – Հակառակը, հարգարժան պարո՛ն, կարծում եմ` առնվազն բեթհովենյան չափանմուշի հետ կապված Դուք արտահայտ-

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

վեցիք ոչ միայն կանոնակարգված, այլեւ ուշագրավ հետեւողականությամբ։ Գիտակցու՞մ եք, որ Ձեր առանձնացրած յուրաքանչյուր աշխատանք պատկանել է մի փուլի, որը մենք կարող ենք անվանել անցումային, կամ, ավելի շուտ, եթե ճշգրիտ լինենք` բեթհովենյան ոճի զարգացման անցումային երկու փուլերից մեկին:

Գ.Գ.–Կներեք,բայցդաախմախությունէ։Նախ`եսչեմկարողընդունել բեթհովենյանփուլերիայդհասկացությունը։հավանաբարուզումէին ինձհամոզել,որնրագրածամենգործպատկանումէկամ«վաղ շրջանի»,«միջինի»կամէլ«ուշշրջանի»,բայցեսկարծումեմ,որ այդօրինակդասակարգումըոչմիայնարդյունավետչէ,այլեւինքնօրինակէլչէ,եթեկարելիէայդպեսասել։ գ.գ. – Դեմ չեմ եւ նկատեցի Ձեր պաշտպանական արձագանքն իմ առաջարկին։ Բայց քանի որ ինքներդ հղեցիք մի չափորոշչի, այն է` Բեթհովենի ստեղծագործական կյանքը շրջանների բաժանելուն, ես պարզապես միտք եմ առաջադրում, որ թերեւս նշանակալից մի բան կա այն փաստում, որ Ձեր նշած բոլոր ստեղծագործությունները, Ձեր իսկ չափորոշչի դիտանկյունից, վերաբերում են անցումային շրջանին, այսպես ասենք` ավելի լավ բառ չունենալու պատճառով։

Գ.Գ.–Ամենարվեստագետէլանցումայինշրջանումէկամէլարվեստագետչէ։ գ.գ. – Խնդրում եմ, պարո՛ն Գուլդ, այդքան տաղտկալի մի՛ եղեք. անցումային շրջան ասելով` նկատի ունեմ անցում եթե ոչ վաղ շրջանից դեպի միջին շրջան, ապա գոնե միջին շրջանից ուշ շրջան։

Գ.Գ.–դաանհեթեթությունէ։

գ.գ. – Համոզվա՞ծ եք։ Հասկանո՞ւմ եք, որ Ձեր հիշատակած ուշ շրջանի ստեղծագործությունները գրվել են երեք տարվա ընթացքում` 1809 թ.-ից մինչեւ 1812 թ.։

Գ.Գ.–Այդժամանակէգրվելնաեւ«ստեֆանարքա»-ինախերգանքը։

գ.գ. – Միշտ կան բացառություններ։ Իսկ Ձեր նշած վաղ ստեղծագործությունները, եթե այդպես է, գրվել են 1799-1802 թթ. ընթացքում։ Այսպիսով, նրա ստեղծագործական կյանքից, որը, ենթադրում եմ, կհամաձայնեք, որ շուրջ 35 տարի է, Դուք հավանության կնիք եք դնում ընդամենը մոտավորապես 6 տարվա վրա։

Գ.Գ.–իմհավանությանկնիքըորեւէնշանակությունչունիԲեթհովենիհամար։ գ.գ. – Այո՛, չունի, բայց Ձեր վայելքի առաջնահերթությունն է կարեւոր, առնվազն Ձեզ համար, եւ եթե ես կարող եմ որեւէ կերպ օգնել Ձեզ, ուրեմն թույլ տվեք դա անել իմ ձեւով։

Գ.Գ.–ուրեմնառա՛ջ։

գ.գ. – Լավ, իհարկե, պարզված է, որ տարածված առաջնահերթությունների ցուցակում ընդգրկված են Հինգերորդ սիմֆոնիան, Ջութակի կոնցերտը, «Ապասոնիատա»-ն` բոլոր գործերը, որ ցույց են տալիս Բեթհովենի սիմֆոնիկ հզորությունը...

Գ.Գ.–Կամ,համենայնդեպս,սոնատայինձեւինրազորությունը։

գ.գ. – Անշուշտ։ Եվ այդ բոլոր գործերը բացակայում են Ձեր բեթհովենյան հիթ-շքերթից։ Դրանք բոլորը մեծակտավ ստեղծագործություններ են, ինչպես գիտեք, ավելի շուտ հերոսական բնույթ եւ հաղթական տոնայնություն ունեն, այնպես չէ՞։

Գ.Գ.–Կարծումեմ`այո՛։

գ.գ. – Մյուս կողմից` Դուք նախընտրում եք այն ստեղծագործությունները, որոնք, պարո՛ն Գուլդ, եթե կարելի է այդպես ասել, համեմատաբար ցածր լիգայում են։ Դրանք համեմատորեն սեղմ են, իհարկե...

Գ.Գ.–Էկոնոմիականեն։ գ.գ.– Այո՛։եվնկատելիորենոչհերոսական։

Գ.Գ.–հավասարակշռված։

ա ±

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ այդտեղ բոլորը սկսեցին ________ իրենց ձեւով խոսել։ Խվիլի- ________ ________ շեվսկին մոտեցավ ծառին եւ 02________ կեղեւը խազխզեց։ կեղեւից ________ դուրս վազեց մրջյունը եւ ըն- ________ ________ կավ գետնին։ Խվիլիշեվսկին ________ կռացավ, բայց մրջյունը չէր ________ երեւում։ այդժամ ակիրովը ետ ________ ու առաջ էր գնում։ ֆակիրովի ________ ________ դեմքը խիստ էր, նույնիսկ ա- ________ հարկու։ ֆակիրովը ջանում էր 03________ ուղիղ գծով քայլել, իսկ տանը ________ ________ հասնելուն պես, մեկեն կտրուկ ________ ________ շրջադարձ կատարեց։ Խվիլի________ շեվսկին դեռ էլի կեցած էր ________ ծառի մոտ եւ քթակնոցի միջից ________ իր կարճատես աչքերով նայում ________ ________ էր կեղեւին։ Խվիլիշեվսկու 04________ վիզը բարակ էր եւ կնճռոտ։ ________ ________ այստեղ բոլոր սկսեցին թվե________ րից խոսել։ Խվիլիշեվսկին ________ վստահեցնում էր, որ իրեն ________ հայտնի է այնպիսի թիվ, որ թե ________ _______ այն չինարեն վարից վեր գրել, _ ________ ապա այն հացավաճառի կնմա- ________ 05________ նի։ _______ -անհեթեթություն,- ասաց ֆա- _ ________ կիրովը,- ինչու՞ հացավաճա- ________ ________ ռի։ ________ -իսկ դուք փորձեք եւ այդժամ ________ ինքներդ կհամոզվեք,- ասաց ________ Խվիլիշեվսկին, կլլելով թուքը, ________ ________ ինչից նրա օձիքը վեր թռավ, 06________ ________ իսկ փողկապը կողք գնաց։ -դե, իսկ ի՞նչ թիվ է,- հարց- ________ ________ րեց ֆակիրովը, մատիտ հանե- ________ ________ լով։ -թողեք, այդ թիվը ես գաղտնի ________ ________ պահեմ,- ասաց Խվիլիշեվս________ ________ կին։ 07________ անհայտ է, ինչով այդ ամենը ________ կավարտվեր, բայց այդտեղ ________ մտավ ուեմովը եւ լիքը նորու- ________ ________ թյուններ բերեց։ ________ ֆակիրովը նստած էր իր կապ- ________ տաթավշյա բաճկոնով եւ ծխա- ________ ________ մորճ էր ծխում։ ________ թվերը բնության այնքան կարե- 08________ ւոր մասն են։ եվ աճը, եւ գոր- ________ ________ ծողությունը, ամենը թիվ է։ ________ իսկ բառը, դա ուժ է։ ________ ________ թիվ եւ բառ,- մեր մայր։ ________ ________ ռուսերենիցթարգմանությունը. ________ գրիգորֆերեշեթյան ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

դանիիլ խառմս

այդտեղ բոլորը սկսեցին իրենց ձեւով խոսել

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

բանք երաժշտաց խորագիրը վարում է գեւորգ ճաղարյանը

* * *

Maurice ravel-ի «La Valse»-ի վերաբերյալ Գ.Գուլդի` դաշնակահարուհի սիլվիա Հոխբերգին հղած նամակը [6

դեկտեմբերի, 1974] տիկ Հոխբերգին / դեթրոյթ, միչիգան, ամն

սիրելի սիլվիա, ... Շատ շնորհակալ եմ «La Valse»-ի վերաբերյալ Ձեր դիտարկման համար։ ուրախ եմ, որ հավանել եք հոլովակը, եւ հուսով եմ, որ փետրվարին կկարողանաք դիտել ծրագիրն* ամբողջովին։ վախենամ, սակայն, որ իմ ընդհանուր ֆրանկոֆոբիան հապճեպ առաջ է շարժվում։ իրականում, տասնամյակը մեկ նկարահանվող այս հեռուստաշարքերը համենայն դեպս լավ վարժահարթակ (training-ground) են, քանզի դրանք ստիպեցին ինձ կյանքումս առաջին անգամ դեբյուսի եւ Ռավել նվագել։ բայց նաեւ, պետք է ասեմ Ձեզ, առաջին եւ վերջին անգամ։ իրականում, «կոլումբիա»-ն ձեռք չէր քաշում ինձանից «La Valse»-ի ձայնագրության համար, եւ, վախենամ, առնվազն այնքան հաստատամիտ կերպով համառեցի, որքան երբ տարիներ առաջ նրանք համանման մտադրություն ունեին Շոպենի այս կամ այն սոնատի առնչությամբ։ ինչեւէ, La Valse»-ն ինձ մեծ զվարթություն պատճառեց, քանզի Ռավելի բերած ավանդը ես ակներեւաբար անգործածելի եմ համարում առնվազն իր երկարության համար։ ինչպես դուք հավանաբար գիտեք, ստեղծագործության մեղեդային հենքը նա պարզապես արտագրել է երկու պայմանական խազատողերին եւ, իբրեւ յուրատեսակ կամընտրական հավելված, շատ մանր տպվածքով երրորդ խազատողին ավելաց-

22a

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

գ.գ. – Գուցե։ Նույնիսկ երբեմն տոնայնորեն երկիմաստ op. 81a-ն նշեցիք, չէ՞։ Դրանք բոլորը, իհարկե, սքանչելի են, անգամ սրտառուչ եւ, անշուշտ, լավ են գրված, բայց դրանցից ոչ մեկը, կհամաձայնեք, սովորաբար չի նույնացվում բեթհովենյան ոգու հետ, եւ դրանք այն ստեղծագործությունների մեջ չեն, որոնք օգնում են նրա տեղը գտնել արեւմտյան երաժշտական ավանդույթի ամենակենտրոնում, այնպես չէ՞։ Այսպիսով, պարո՛ն Գուլդ, վերադառնալով իմ հարցին` ե՞րբ սկսեցիք կասկածներ ունենալ Բեթհովենի հետ կապված։

Գ.Գ.–Մոտավորապեստասըտարիառաջ։

գ.գ. – Հասկացա։ Այլ կերպ` քիչ թե շատ Ձեր կյանքի այն շրջանում, երբ հիասթափվեցիք համերգային փորձառությունից։

Գ.Գ.–Ճիշտայդպես։ գ.գ. – Իհարկե, համերգներին Դուք շատ եք Բեթհովեն նվագել, չէ՞։

Գ.Գ.–Այո՛։

գ.գ. – Այդ դեպքում արդյոք դա նշանակո՞ւմ է, որ ընդհանուր առմամբ Ձեզ համար ավելի հետաքրքիր էր նվագել դա, քան ունկնդրել։

Գ.Գ.–իհարկե,ո՛չ։եսարդենասացի,որմեծհաճույքովէիլսում...

գ.գ. – ...Ութերորդ սիմֆոնիան եւ op. 95 լարային կվարտետը` գիտեմ։ Բայց Ձեր համերգային շրջանում, եկեք ասենք, բավականին հաճախ էիք նվագում «Կայսերական» կոնցերտը, թեեւ դա չեմ տեսնում բոլոր ժամանակների Ձեր սիրած ստեղծագործությունների ցուցակում։ Գուցե դա նշանակում է, որ այդօրինակ կատարումները Ձեզ ոգեւորում էին զուտ կատարողական, այլ ոչ թե մտավոր իմաստով։

Գ.Գ.–Կարծումեմ`բնավայդպեսչէ,գիտեք։եսչափազանցջանասիրաբարեմաշխատել«Կայսերական»կոնցերտըռացիոնալկերպով բացահայտելուհամար։

գ.գ. – Այո՛, ես լսել եմ այն ռացիոնալացնելու որոշ փորձերի մասին, բայց հետաքրքիր է, որ գործածում եք «աշխատել եմ» բառը։ Ենթադրում եմ` դա նշանակում է, որ դժվար եք համարում այդպիսի ստեղծագործությունների ինքնաբուխ կատարումը։

Գ.Գ.–դե,եթե«ինքնաբուխ»ասելովնկատիունեքվիճակ,երբամեննոտաընկնումէնախօրոքծրագրվածտեղը,իհարկե,ո՛չ։

գ.գ. – Ո՛չ, ինձ սխալ մի՛ հասկացեք։ Ես չեմ խոսում տեխնիկական հարմարությունների կամ նման սովորական բաների մասին։ Ես ընդամենը նկատի ունեմ` եթե նվագելու լինեիք որեւէ ստեղծագործություն... ի դեպ, ո՞վ է Ձեր սիրած կոմպոզիտորը։

Գ.Գ.–ՕրլանդոԳիբոնսը։

գ.գ. – Շնորհակալություն։ ...եթե նվագելու լինեիք Օրլանդո Գիբոնսի որեւէ ստեղծագործություն, որտեղ ամեն նոտա ամբողջի օրգանական մասն է, Դուք` որպես մեկնաբան, հարկ չէիք համարի՞ տարբերակել զուտ կատարողական եւ մտավոր նկատառումները։

Գ.Գ.–Չեմկարծում,թեերբեւէմեղավորեմեղելնմանօրինակտարբերակումներում։

գ.գ. – Է՜հ, եղել եք, թեեւ ակամայից։ Հասկանում եք` Ձեր այս կաբինետային վերլուծությունը ստիպում է Ձեզ սիրել op. 132-ը, կամ նման մի բան, բայց պարտավորված չեք զգում նույնօրինակ հետազոտություն նախաձեռնել պարոն Գիբոնսի «Սոլսբերի» պավանայի հետ կապված, այնպես չէ՞։ Եվ նմանապես` երբ մշակում եք Հինգերորդ կոնցերտի Ձեր մեկնաբանության ռացիոնալ հիմնավորումը, այն է` որ շատ դանդաղ կամ շատ արագ նվագելիս հանկարծակիորեն ու հրաշքով դա կարող է ի մի գալ, նույնը տեղի չի՞ ունենում Գիբոնս նվագելու պարագայում։ Վստահ եմ` կհամաձայնեք, որ դա այն պատճառով չէ, որ Գիբոնսը մտավոր առումով պակաս պահանջկոտ է...

Գ.Գ.–ո՛չ,իհարկե։

գ.գ. – ...եւ, իհարկե, հաշվի առնելով նրա եւ մեր միջեւ եղած ժամանակային հեռավորությունը` նույնիսկ կարելի է ասել, որ նրա

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

երաժշտության մեկնաբանությունն ավելի մեծ ստեղծագործական մարտահրավեր է։

Գ.Գ.–դաճիշտէ։

գ.գ. – Չնայած դրան, գիտեք, ես բավականաչափ համոզված եմ, որ երբ ուշ գիշերը նստում եք դաշնամուրի առջեւ, այսպես ասած` զվարճանալու համար, այնուամենայնիվ նախընտրում եք նվագել Օրլանդո Գիբոնս կամ որեւէ կոմպոզիտորի, որի հետ կապված շիզոֆրենիկ հակումներ չունեք, այլ ոչ թե Բեթհովեն։ Ճի՞շտ եմ։

Գ.Գ.–Լավչեմհասկանում,թեդաինչէապացուցում,եւկարծումեմ... գ.գ. – Ես ճի՞շտ եմ։

Գ.Գ.–Բայցեսհաստատիրավունքունեմ... գ.գ. – Ես ճի՞շտ եմ։

Գ.Գ.–Այո՛։Կարո՞ղեքինձօգնել։ գ.գ. – Ուզո՞ւմ եք` օգնեմ։

Գ.Գ.–Բայցոչ,եթեդաենթադրումէհրաժարումՕրլանդոԳիբոնսից։

գ.գ. – Դրա կարիքը չկա։ Հասկանում եք, պարո՛ն Գուլդ, Ձեր խնդիրն այն է, - եւ դա շատ ավելի տարածված խնդիր է, քան գիտակցում եք, վստահեցնում եմ Ձեզ, - որ հիմնարար կերպով չեք հասկանում, թե ինչպես հետվերածննդյան արվեստը հաստատեց իր հաղորդակցական ուժը։ Բեթհովենը, վստահ եմ` կհամաձայնեք, կենտրոնական դեր ուներ այդ հաստատման մեջ, թեկուզ ժամանակագրայնորեն, քանի որ նրա ստեղծագործական կյանքը փաստացիորեն կիսում է երեք ու կես դարը ձեր պարոն Գիբոնսի մահվանից հետո...

Գ.Գ.–Ճիշտէ։

գ.գ. – ...ու հենց այդ երեք ու կես դարերի ընթացքում եւ հատկապես Բեթհովենի օրոք էր, որ ստեղծագործական գաղափարը եւ հաղորդակցական կատարելատիպը սկսեցին փոխզիջել միմյանց։

Գ.Գ.–Բանչեմհասկանում։

գ.գ. – Լավ, այսպես։ Բոլոր ստեղծագործությունները, որ ընդգրկեցիք Ձեր ատելիների ցուցակում...

Գ.Գ.–Բայցչկանման բան։

գ.գ. – Մի՛ ընդհատեք, խնդրում եմ։ Բոլոր այդ ստեղծագործություններին միավորում է այն գաղափարը, որ դրանց գաղափարախոսությունը, այսպես ասած, կարող է կազմավորվել մեկ կամ մի քանի հիշարժան պահերի շուրջ:

Գ.Գ.–Նկատիունեք`մոտիվների։

գ.գ. – Նկատի ունեմ` մեղեդիների։ Ես պարզապես ուզում եմ ասել, որ Դուք` որպես պրոֆեսիոնալ երաժիշտ, հստակորեն ձեւավորել եք վրդովմունքային կեցվածք այն մեղեդիների նկատմամբ, ներեցե՛ք ինձ, որոնք արատահայտում ու բնութագրում են համապատասխան գործերի ոգին։

Գ.Գ.–Լավ,բայց,եթեայդպեսեքուզումանվանել,«Կայսերական»կոնցերտիմեղեդիներումոչմիառանձնահատուկբանչկա,քանիխոսակցություննայդդաշտեքտեղափոխել։

գ.գ. – Ընդհանրապես ոչ մի առանձնահատուկ բան։ Այնուամենայնիվ, կա հեշտ ընթերցվող մի բան, որը, ըստ սահմանման, սպառնում է Ձեր մեկնողական արտոնություններին, այդպես չեք կարծո՞ւմ։ Դուք վրդովվում եք փաստից, որ «Կայսերական» կոնցերտի նման գործում Ձեր ձեռքն ընկնում է այդչափ մեղմացված նյութ` բառիս բուն եւ փոխաբերական իմաստով, բայց այդ մեղմացումների նպատակը պայմանավորված է այն մոտիվների կտորներով, որոնք հագեցած են ներկառուցված մեկնողական նախատրամադրություններով, որոնց շնորհիվ ցանկացած մեկը կարող է երգել, սուլել, ոտքով տկտկացնել դրանք, ցանկացած դիլետանտ։

ա ±

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ րել բազում պատկերավոր տար- ________ ________ րեր, որոնք հրապույր են հա- ________ _______ ղորդում ստեղծագործությանը։ 01_ ________ Շատ հաճախ ուղղակի անհնար է ________ ________ պարառել երրորդ խազատողի ________ տարրերը եւ միաժամանակ ան- ________ ________ սալ հիմնական խազատողերի ________ թեմաներին։ ուստի ես ըստ կա- ________ ________ րելվույն ի բաց առա ցածր խա- ________ զատողերը եւ հնարավորին չափ 02________ ________ ներառեցի երրորդի թեմաները` ________ ________ հարկավ, հընթացս մի քանի ________ խոհեմ փոփոխություններ անե- ________ լով պրն մորիսի ձայնավարու- ________ ________ թյունում (voice-leading): ________ ինչպես արդեն ասացի, դա մեծ ________ 03________ զվարթություն պատճառեց ինձ, ________ ________ եւ հուսով եմ` փետրվարին ________ կդիտեք ծրագիրը շտրաուսյան ________ ________ Օֆելյայի կատարումները եւ ________ պիեռոյի հատվածներն արժեք ________ ________ են հաղորդում այդ ամենին։ ________ լավագույն մաղթանքներով, 04________ ________ անկեղծորեն` ________ ________ Գլեն Գուլդ ________ ________ ________ թարգմ ` G. tsh-ի ________ ________ * Խոսքը «Music in our time» բացառիկ ________ 05________ հեռուստանախագծի մասին է, որ հեռար- ________ ________ ձակվել է 1954-1977 թթ (հեռարձա________ կումների լիակատար տեսագրությունների ________ համար տե՛ս Glenn Gould on televi- ________ ________ sion: the Complete CBC Broad________ ________ casts, 1954-1977 Musicamera. ________ Beihef Sony classical, 2011) 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ոչինչ մարդկային ինձ խորթ չէ... ________ գրիգորխաչատրյան ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

արթյուր ռեմբո

Iվիճակված է գռեհիկ մեծահոգությունհեքիաթ

Մի Արքայազն զայրացած էր, որ իրեն

ների կատարելագործումը միայն։ Նախատեսում էր սիրո զարմանալի վերիվայրումներ եւ կասկածում էր, թե իր կանայք ընդունակ են երկնքի պերճանքի պաճուճած հաճկատարությունից ավելի գերիվեր մի բանի։ Ուզում էր տեսնել ճշմարտությունը՝ բուն ցանկության եւ նրա բավարարության ժամը։ Ի՜նչ փույթ, թե այս բաղձանքն իր հավատից խոտորում լիներ կամ ոչ, նա ուզու՛մ էր պարզապես։ Համենայն դեպս, բավական մեծ մարդկային իշխանություն ուներ իր ձեռքում։

Այն բոլոր կանայք, որ ճանաչել էին նրան, սպանվեցին ի՜նչ ավերածություն Գեղեցկության պարտեզում։ Նրանք սրի տակ օրհնեցին նրան։ Նա նորեր չպահանջեց։ -Կանայք կրկին հայտնվեցին։ Բոլոր նրանց, ովքեր ուղեկցում էին իրեն, սպանեց որսորդությունից վերադարձին կամ գինարբուքից հետո։ -Բոլորը ուղեկցում էին նրան։

Զվարճացավ սքանչելի կենդանիներ խողխողելով։ Հրդեհի տվեց պալատները։ Հարձակվում էր մարդկանց վրա եւ չարաչար կոտորում նրանց։ -Ամբոխը, ոսկեփայլ կտուրները, գեղեցիկ կենդանիները շարունակում էին գոյություն ունենալ։ Մի՞ թե կարելի է հափշտակվել ավերումով եւ երիտասարդանալ վայրագությամբ։ Ժողովուրդը չէր տրտնջում։ Ոչ ոք չառաջարկեց իր կարծիքի աջակցությունը։

Մի երեկո նա հպարտ վարգում էր քառատրոփ։ Մի Ոգի երեւաց, անասելի, նույնիսկ անխոստովանելի գեղեցկությամբ։ Նրա դեմքից ու կեցվածքից բխում էր բազմազան ու բազմադիմի սիրո եւ անպատում, անգամ անտանելի երջանկության խոստումը։ Արքայազնը եւ Ոգին, հավանորեն, չքացան էապես անհրաժեշտ առողջության մեջ։ Կարո՞ղ էին չմեռնել դրանից։ Ուստի եւ մեռան միասին։ Բայց Արքայազնը մահացավ իր պալատի մեջ սովորական հասակում։ Արքայազնը Ոգին էր։ Ոգին՝ Արքայազնը։ -Մեր ցանկությունը նրբին երաժշտության պակասն է զգում։ /լուսավորումներ,թարգ.աբրահամալիքյան/

lost in translation շարքից...

la musique savante manque à notre désir

ռեմբոյի այս միստիկ գործիվերջին տողից է ներշնչված մեր համարի վերնագիրը,որը բերում ենք բնագրով,իսկայն ռուսերենհնչում էայսպես. тонкой музыки не хватает нашим желаниям...

մեկ այլ`աննահակոբյանի թարգմանության մեջ էլ /ի դեպ,որիվերնագիրըպայծառացունմերէ/ այսպեսէ.

մեր ցանկությունը կարիք ունի ներհուն երաժշտության...

24a

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

Գ.Գ.–դաանհեթեթությունէ։Մենդելսոնիմեղեդիներընույնքանլավնենեւ ավելիտեւականեն,քանԲեթհովենինը,բայցեսոչմիառարկություն չունեմՄենդելսոնիդեմ։ գ.գ. – Ա՜հ, ճիշտ որ։ Մենդելսոնի մեղեդիները շատ ավելի տեւական են, քանի որ դրանք վերաբերում են մի մոտիվային նյութի, որը միանգամից ավելի ընդլայնված է, ավելի բարդ եւ, հիմա սխալ չհասկանաք, ավելի պրոֆեսիոնալ:

Գ.Գ.–ուրեմնդուքէլեքայդպեսմտածո՞ւմ։

գ.գ. – Բոլորն են մտածում, սիրելի՛ ընկեր։ Պարզության ու բարդացվածության հենց այդ անհնար խառնուրդն է, որ Բեթհովենին դարձնում է իր անկշռելի, եւ Ձեր խնդրի հիմքում նրա երաժշտության հենց այդ չափումն է` պրոֆեսիոնալի հմտությունների եւ սիրողականի մոտիվային բթության այդ խառնուրդը: Գ.Գ.–Այդպե՞սեքկարծում։

գ.գ. – Անկասկած։ Եվ իրականում դա վատ չէ, - գուցե փոքր-ինչ անարխիստական է, բայց ինչ-որ առումով նույնիսկ ավելի ստեղծագործական է, - քանի որ երբ Դուք մերժում եք Բեթհովենին...

Գ.Գ.–Բայցեսչեմմերժումնրան։

գ.գ. – Խնդրո՛ւմ եմ։ Երբ մերժում եք Բեթհովենին, ինչպես ասացի, Դուք մերժում եք արեւմտյան երաժշտական ավանդույթի տրամաբանական եզրահանգումը։

Գ.Գ.–Բայցնադրաեզրահանգումըչէ։

գ.գ. – Դե, ժամանակագրայնորեն, իհարկե, չէ։ Ինչպես ասացի` նա կենտրոնում է այդ իմաստով, եւ Ձեզ ամենաշատը անհանգստացնում են այն ստեղծագործությունները, որոնք հենց նրա ժամանակագրության կենտրոնում են։ Դրանք հենց այն ստեղծագործություններն են, որոնցում վարպետորեն արված շարադրանքը, որից միայն պրոֆեսիոնալը կարող է գլուխ հանել, միացված է նյութի, որ հասանելի է յուրաքանչյուրին։

Գ.Գ.–հը՜մ...

գ.գ. – Եվ դա է անհանգստացնում ձեզ, պարո՛ն Գուլդ, քանի որ դա առաջին հերթին ներկայացնում է մեկնաբանություն արեւմտյան երաժշտական ավանդույթի դերին, շերտավորված պրոֆեսիոնալիզմին, որը Դուք խնդրարկում եք, եւ ոչ առանց պատճառի: Ո՛չ, պատահական չէ, որ Դուք նախընտրում եք այն գործերը, որոնցում Բեթհովենն ավելի քիչ է ընդգծել իր տրամաբանական-ծայրահեղական եսը, գործեր, որ գրվել են դեպի այդ ճանապարհին կամ էլ արդեն նահանջելու ժամանակ, գործեր, որոնցում կանխատեսելիության գործակիցը ցածր է, գործեր, որոնցում կոմպոզիտորն ավելի քիչ է մտահոգված իր արվեստի առեղծվածը պարզորոշ դարձնելու հարցում:

Գ.Գ.–Բայցայդկեցվածքի կամդրանիցնահանջելուճանապարհին,ինչպեսդուք եք ասում,բախվումեսշատավելիպրոֆեսիոնալտեսակի արվեստի,օրինակ` վագներիկամԲախի պրոֆեսիոնալիզմը`կախված,թեորճանապարհովեսգնում,եւպետքէերկարճանապարհ գնաս հետկամառաջ,ըստհանգամանքների,զուտսիրողական ավանդույթիհանդիպելուհամար: գ.գ. – Հաստատ։ Բեթհովենի երկու կողմում էլ շատ ավելի հիմնարար պրոֆեսիոնալիզմ կա, եւ հենց դա է պատճառը, որ այդ կոմպոզիտորները գրավում են Ձեզ:

Գ.Գ.–հը՜մ...Լավ,այդդեպքումարդյոքնկատիունեք,որեսմերժելով Բեթհովենին`դառնումեմմիջավայրապաշտ (environmentalist)կամ նմանմիբա՞ն։ԿարծեմՋոնքեյջնէր,որասումէր`եթեինքը ճիշտէ, ուրեմնԲեթհովենըպետքէսխալլինի,կամնմանինչ-որբան։դուք կարծումեք`իմմեջմասնագիտականինքնասպանությանմարմաջ կա՞։ գ.գ. – Իմ սիրելի ընկե՛ր, չեմ կարծում, թե մտահոգվելու բան ունեք

ա ±

հանդես-ա

թարգմանությունըանգլերենից.դավիթմոսինյան

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

00________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

այդ առումով։ Բացի դրանից` Դուք բավականին զուսպ եք, հասկանում եք, ընտրելով ոչ թե op. 132-ը, այլ op. 81a-ն եւ op. 95-ը։ Դուք երկմտում եք։ Այնքան էլ համոզված չեք, թե արդյոք այդ առեղծվածը բացահայտելիս, դիլետանտի եւ պրոֆեսիոնալի միջեւ երկփեղկումը մշակելիս` մենք մեր մերձավորին լավ ծառայություն ենք մատուցում, թե վատ: Այնքան էլ համոզված չեք` ընտրելով միջավայրապաշտական դասընթաց, - որը, ի վերջո, վերջ է դնում պրոֆեսիոնալիզմին` ինչպիսին որ դա գիտենք, - մենք մեր մասին ճշմարտության ենք հասնում ավելի անմիջականորեն, քան կարող է հասնել ամենայն պրոֆեսիոնալ, թե դա անելով` մենք պարզապես սանձում ենք մեր զարգացումը` որպես մարդ: Բայց դա թող չշփոթեցնի Ձեզ, քանի որ Բեթհովենն ինքն էլ վստահ չէր: Ի վերջո, չէ որ նա չի գրել բազում «Կայսերական» կոնցերտներ։ Նա նույնպես ինչ-որ չափով երկմտանքի մեջ էր, եւ չեմ հասկանում` ինչու Դուք էլ չեք կարող լինել։ Պարզապես Բեթհովենին փառաբանելիս` Դուք ընդունում եք մի վերջնակետ, որը գործնական է դարձնում Ձեր երկմտանքները, եւ հիմա պետք է գտնեք մեկ այլ վերջնակետ:

Գ.Գ.–դե,դրանովեսինձմխիթարվածեմզգում: Բայցկամիբան,որչեմ հասկանում.ինչպե՞ս իմացաք,որեսնման կասկածներունեմ: գ.գ. – Պարո՛ն Գուլդ, դա միանգամայն ակնհայտ էր, այլապես չէիք պահանջի այս հարցազրույցը, այլ մի հոդված կգրեիք, ինչպես որ Ձեզ խնդրել էին։

Գ.Գ.–հասկացա։Լավ,շատշնորհակալեմ.էլիինչ-որ բանկա՞։ գ.գ. – Ո՛չ, չեմ կարծում։ Ա՜խ, հա՜, եթե դեմ չեք, դուրս գալուց իջեցրե՛ք նվագարկիչի ձայնը, լա՞վ։ Եթե «Հերոսական»-ի մի տակտ էլ լսեմ, կգոռամ։

ա ±

հանդես-ա

25a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ 1 Մի օր հայրս, նստած դրսում, կար________ դում է։ Փոքրիկ Վահանը մենակ ________ ներսի սենյակում ինչ-որ գործով է ________ զբաղված։ Մի փոքր անց դուրս է ________ գալիս։ ________70 ________ - Ծո, ադ ի՞նչ կենեիր ներսը: ________ - Շյաքյար կգողնայի: ________ ________ - Գողցա՞ր: ________ - Գողցա: ________ ________ - Աշեմ` ինչքա՞ն ես գողցե։ Վահանն ________ առանց շփոթվելու ցույց է տալիս ________ ափի մեջ պահած մի կտոր շաքարը։ ________80 ________ /Ն. Տեր-Գրիգորյան/ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 a ________ ________ ________ ________ ________ ________

1905 թ. հունվար, փակվեց եւ Լազարյան ճեմարա± նը։ Քաղաքը բռնկված էր ապստամբությամբ եւ գործադուլներով։ Վահանը ուշի-ուշով հետեւում էր դեպքերի զարգացմանը, միշտ մասնակից լինելով ժողովներին եւ ուշադրության արժանի դեպքերի։ Փողոցում 10-11 տարեկան վատ հագնված մի երեխա 30 կ. վաճառում էր թերթ, եւ հանկարծ հրացաններից մեկի գնդակը դիպավ նրան... Վահանի հետ վերցրինք ընկնողին, օգնությանը մերժող կառապանին սաստելու համար Վահանը գրպանից հանեց բրաունինգը, սպառնաց... վերջապես ծանր վիրավորին հանձնեցինք բժշկական օգնություն ցույց տվող կենտրոնին...

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

/ Խ. Փորքշեյան /

ա ±

Մաքսիմ Գորկին հանձն կական ժողովածու – ա ված այժմ: Նա մտադի շարք ժողովածուներ հա եւ այլ ազգերի գրական ռայժմ պիտի լինի ռուս նը, հետո կլինի եւ տաճ Նյութերի ընտրությունն գտնելը հանձնված է ին / Վ. Տերյան, 1915 /

ԹՈւՄԱՆՅԱՆ - Դու բանաստեղծ ես, դու խոսքի հետ չեք խաղում:… Ես ուրախությամբ ողջունում եմ մուտքդ գրական ասպարեզ… ԻՍԱՀԱԿՅԱՆ - Կեցցե՛ս, Վանիկ ջան, հրաշալի բաներ են, բյուրեղացած զգացումներ` անթերի ձեւերի մեջ: Իսկական քնարերգությունը սա է - մաքուր լիրիկա...

ՏԵրՅԱՆ - Երկուսիդ կարծիքը բացարձակ արժեք ունի ինձ համար: Այլեւս քննադատությունից վախ չունեմ։

հանդես-ա

00________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

նել է ինձ կազմել հայայդ գործով եմ զբաղիր է հրատարակել մի այկական, վրացական նության նվիրված: Ասահայ գրականություճկահայ ժողովածու: ն ու թարգմանիչներ նձ:

Վրացերենի ստուգական քննությանը Տերյանը եկավ եւ պահանջեց ստուգել իր գիտությունը, որի համար դեռ մեկ տարի էլ ժամանակ ուներ։ Քննությունը վերածվեց երկարատեւ զրույցի.

–Պրոֆեսոր,– ասաց նա զրույցի վերջում,– այս քննության եկա, որպեսզի ինքս համոզվեմ` առաջադիմել եմ արդյոք, թերեւս ձեզ էլ ապացուցեմ, որ եկել եմ Պետերբուրգ իրոք սովորելու համար։ Ներկայացրի մի записка Հայաստանի /Տաճկ./ մասին եւ проект декрета об Армении. Ազգային գործերի կոմիսար ընկ. Ստալինը շատ հավանեց записка-ս եւ դեկրետի պրոյեկտը։ Այսօր զրույց ունեցա այդ առթիվ եւ ընկ. Լենինի հետ... Լենինը շատ պայծա՜ռ է եւ զարմանալի, Տրոցկին է չար ու կծու...

/ Վ. Տերյան /

ա ±

Նա բանաստեղծ մնաց նաեւ փոքրածավալ թարգմանության մեջ` Ռուսթավցի Շոթայի կերտվածքից։ / Ն. Մառ /

հանդես-ա

27a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 3 բժիշկների կոնսիլիում գումարվեց: Նրանք ասացին, որ ոչինչ անել ________ ________ հնարավոր չէ, եւ պետք է րոպե առ 01________ րոպե սպասել վախճանին: 7-ի գի_ - _______ շերը նա չքնց, մի քանի անգամ խնդ - ______ __ րեց հագցնել իրեն եւ նստեցնել ________ ________ բազկաթոռին...Հարցնում էր, թե ինչ ________ եմ արդյոք կարծում` ո՞ւմ համար է _ ա_ - ______ վելի դժվար` ով մեռնո՞ւմ է, թե՞ հա-________ ________ րազատների, որ մնում են: ________ / Անահիտ Շահիջանյան-Տերյան0/2________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

28a

ա ±

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

հանդես-ա

ա ±

00________

________

տերյան / կենսուղի ________________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

հանդես-ա

29a

________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

ծանոթագրություններ

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

գոռ մելքումյան

1 «-դեինչ, նահենցերեւույթէ,որկաեւըստ որումդույզնինչոչիվնասիրսիրալիրու-

թյանեւհամեստության»:-հատվածՌիչլի նամակից:[7/9]

2«եսբավականաչափուժեղեմնրահամար, որմարդկությանպատմությունըերկումասի ճեղքեմ» (1888 թ. դեկտեմբերի7-ինԱվ.

ստրինդբերգինհղածնամակից):[7/49]

3ԲանաստեղծՄիլթոնՌեզնիկըԳորկուն

բնութագրելէրայսպես`«Նաանիծվածէր մեծճաշակով»:

4«Զգացողություննինձմոտսկզբումառանց

որոշակիեւպարզառարկայիէ:վերջինսմիայնհետագայումէկազմավորվում:Նախա-

պեսառկաէհոգուորոշերաժշտականտրամադրություն,եւինձմոտդրանիցհետոնոր

միայնբանաստեղծականգաղափարնէհա-

ջորդում»-շիլլերինամակըԳյոթեին1796թ. մարտի18-ին:[7/170]

5«երբտիկինՆիցշենայցելումէրԳելցեր-

ներին,սովորաբարգալիսէրորդուհետ,ով

երեխայիպեսհետեւումէրնրան:Անհանգս-

տություններիցխուսափելուհամարնանրան

ՖՐիդՐիԽՆիցշեՆ` ՄԱՐՄՆԱվոՐյԱԼ եՐԱժշտություՆ

ուղարկումէրհյուրասենյակեւնստեցնումէր դռանմոտ:Ապամայրըմոտենումէրդաշ-

նամուրինեւմիքանիակորդվերցնում,որից հետոորդին,քաջությամբզինվելով,ինքնէր

Թեմայի արդիականուԹյունը

սուսուփուսմոտենումգործիքինեւսկսում

նվագել`սկզբումկանգնած,իսկապա`աթո-

ռակին,որիննրաննստեցնումէրմայրը:Այդպեսնաժամերով«հանկարծաստեղծումներ էրանում»,մինչդեռտիկինՆիցշենհարեւան սենյակումկարողէրառանցհսկողության

թողնելիրորդունեւնրահամարհանգիստ

լինել,քանիդեռնաշարունակումէրդաշնամուրայիննվագը»:[7/14]

61886 թ.օգոստոսի5-ինՖ.Օվերբեքինհղած նամակից: 7հատվածՌիչլինամակից

8Նիցշեերաժշտիմեջմենքառանձնացնում

ենքՆրաերաժշտա-տեսական-փիլիսոփայականհայացքները:

92021 թ.մայիսի16-տեղիունեցավ«ԱՐԱՐ» երգչախմբի(գեղ.ղեկ.եւխմբավար`Գոռ

Մելքումյան)համերգը,որըառաջինանգամ

հայաստանումներկայացրեցՖ.Նիցշեիերաժշտականստեղծագործությունները:

10«երեւիերբեւէչիեղելմիփիլիսոփա,որը

նույնքաներաժիշտէր,որքանես:Այնպես

որ,իհարկե,եսկարողէիդեռերաժիշտլինել,ովլուրջվթարիենթարկվեց»:1887թ. հոկտեմբերի20-ինհերմանԼեւիինհղած նամակից:[26]

11Այստեղ«անդունդը»հասկանալառավելա-

բարհյոլդեռլինի«Մնեմոզինե»բանաստեղ-

30a

Ֆրիդրիխ Նիցշեի եւ նրա փիլիսոփայությանմասինայնքանշատէգրվել եւ խոսվել,որկարելիէկարծել,թեայնբավականաչափուսումնասիրվածէ:Նիցշեն այնմտածողներիցէ,ումազդեցությունըչափազանցմեծէ հատկապես մշակույթիվրա,մեծէիրընդգրկմամբ,խորությամբ,բազմաձեւությամբ...եւ իվերջո տեւականությամբ:Նաչէրնեղսրտումիրժամանակհասկացվածեւ հաճախընդունվածչլինելուհամար,քանզիգիտեր,որիրժամանակըդեռգալուէ կամ,որ ինքն անժամանակյաէ:իհարկեչենքկարողպնդել,որեկելէայդժամանակը` քանզիայսօրէլբազումէնրանումչհասկացվածըեւ թյուրըմբռնելին:իրազդեցությանտեւականությունըեւ ակտուալությունըորոշչափովկարելիէկապել էքզիստենցիալիզմի` որպես ժամանակակից փիլիսոփայության ազդեցիկ ուղղություններիցմեկիվրաունեցածիրազդեցությամբ: Մեկայլպարագայում Նիցշեի բանաստեղծությունները եւ փիլիսոփայությունը 20-րդ դարի խոշոր արվեստագետներիհամարհանդիսացելեն նորորոնումների,գաղափարների եւ ստեղծագործություններիառանցք.-այստեղնկատենք երաժշտականմարմնավորումները այնպիսիսիստեղծագործողներիկողմից,ինչպիսիքեն`Ռիխարդ շտրաուսը, պաուլ հինդեմիթը, Գուստավ Մալերը, Անտոն վեբեռնը, սերգեյտանեեւը,ԿառլՕրֆը,Ալեքսանդրսկրյաբինը,Առնոլդշոնբերգը,պիեռ Բուլեզը...(սամիփոքրմասնէհարյուրավորստեղծագործողներիայնէլմիայն երաժիշտ):եվ այլեւս մեր պատմական եւ մշակութային հետ հայացքի,ինչպես եւ ապագայի առջեւ,Նիցշեն կանգնած է որպես յուրատեսակ օպտիկա,որը այս կամ այն կերպ պայմանավորելու է մեր հայացքը եւ հարցանումը:Այս ամենը առավել ընդգծված է մշակութագոյաբանական ասպեկտից (տեսույթ),ընդորում` երաժշտության առանցքային եւ պայմանավորող գործոնով:Նիցշեի տեսական հայացքների կողքին առկա է նրա բանաստեղծական եւ երաժշտական աշխարհը:Այստեղ առկա է հետեւյալ անցումը`երաժշտաբանաստեղծականից տեսական-փիլիսոփայական,այլ կերպ երաժշտությամբ Նիցշեի մոտ բացարձակեցվում եւ բյուրեղանում է հիմնախնդիրների մի շրջանակ,որ առկա է իր ողջ փիլիսոփայական ժառանգության եւ առավելաբար «ողբերգության ծնունդը» եւ «վագներ դեպքը»աշխատություններում:Այս անցումները տեղի են ունենում

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

բազում կոմբինացիաների միջոցով, իսկ երաժշտությունը մինչ տեսականփիլիսոփայական շրջանակներին մոտենալը, արդեն իսկ կարեւոր նշանակություն ուներ Նիցշեի կյանքում,որը մի crescendo-ով ընթացավ մինչ կյանքի վերջ: Մեզանում «նիցշեագիտությունը» կամ առնչությունները Նիցշեի հետ սկիզբ են առնում դեռեւս նախորդ դարասկզբին,իսկ այսօր արդեն մեր սեղանին ունենք Նիցշեի երկերի լիակատար հինգհատորյակը` հակոբ Մովսեսի թարգմանությամբ,եւ այլեւայլ թարգմանություններ ու հոդվածներ:տարբեր առիթներով գրվել եւ խոսվել է Նիցշեի` մեր մշակույթի վրա ունեցած ազդեցության մասին,սակայն մեզանում դեռեւս բաց է մնում Նիցշեի` որպես կոմպոզիտորի հետ ծանոթությունը,որը առավել կամբողջացնի մեծ մտածողի մեր ընկալումը: (Գնահատելի է մեզանում թերեւս առաջին նման փորձը դանիել երաժշտի ««Կազուս»Նիցշե,կամ այսպես երգեց Զրադաշտը»հոդվածը,հրապարակված 26.02.2016 թ.):Միեւնույն ժամանակ մշակութային համատեքստում Նիցշեի շոշափած հույժ խորքային հիմնահարցեր մեզ համար ելակետ կարող են ծառայել մեր մշակույթի չափազանց կարեւոր մի շրջանի,այն է` նախաքրիստոնեական մշակույթի (եւ դրա հետագա ծավալման)ակունքները նորովի մեկնելու համար, ինչը Նիցշեն արեց հունական մշակույթի համար, եւ որից ածանցեց ողջ եվրոպական մշակույթը իր «ողբերգության ծնունդը երաժշտության ոգուց» աշխատությամբ:սույն հոդվածը միտված է շոշափելու վերը նշված հարցերի շրջանակը եւ Նիցշեին` որպես մարմնավորյալ երաժշտություն:

նիցշեն եվ երաժշտուԹյունը

Նիցշե «երեւույթով»1 թերեւսսկսվումէմինորդարաշրջան,2 որով մտածողության,մշակույթի,գրականության,քաղաքականությանեւառհասարակընկալմաննորհորիզոններենբացվում: Այսօրգոյությունունի«նիցշեագիտություն», որը բազմակողմանիորեն քննել է ահռելի փիլիսոփայական ժառանգության բարոյագիտական,մշակութաբանականեւ կրոնագիտական կողմերը,սակայն Նիցշեյիազդեցությանոլորտըշատավելիընդարձակէ,որումիրուրույնտեղն էզբաղեցնում երաժշտությունը: Առհասարակ,Նիցշենքիչհայտնիէորպեսերաժիշտ-կոմպոզիտոր(թերեւսայնպատճառաբանությամբ, որՆիցշեերաժիշտկոմպոզիտորըզիջումէՆիցշեմտածողին),սակայնորպեսմտածողնաերա- ժիշտմտածողէ,երաժիշտփիլիսոփա,եւերաժիշտլինելըոչ սոսկմասնագիտություն, այլիբրեւ իրգոյի (կեցության) ճակատագիր:Նիցշեիբերածգաղափարներըմղումենբազումելակետայինհարցադրումների,նույնիսկայնպա- րագայում,երբթվումէ` նաարդենորեւէհիմնախնդիրէմեկնումեւայնէլայնպիսիշեշտադրմամբ,որթերեւսսպառիչկերպովբացարձակեցվածէ: սակայն այսամենըառաջինհայացքից,իսկհետոկգաՌիլկեիձեւակերպմամբ («Weltinnenraum») «աշխարհի ներքին տարածք»-ի հետ առնչման, պատճառի եւ հետեւանքիհետանհաշտ,անվերջհիմնապատճառներին,որպեսնյարդերին դիպչողոմն,ումամենդիպչումիցայսուայնկողմենշպրտվումբազումկծիկներ` մերթիբրեւհարց,մերթպատասխան,մերթմարգարեություն,մերթայս ամենըմիասինեւմերթոչինչ: եվերաժշտությունըմիվճռորոշ փաստէՆիցշե երեւույթըընկալելուհամար: իրիսկխոսքերովասված.«դուքնկատե՞լեք, որ երաժշտությունըոգինազատէդարձնում, մտքինթեւերէտալիս, որինչքան ավելիեսերաժիշտդառնում`այդքանավելիեսփիլիսոփադառնում: -վերացարկմանգորշերկինքը` ասես կայծակներիցպատառ-պատառարված: իրերի ամենայն նրբինության համար լույսը` բավականին ուժեղ: Մեծ հիմնախնդիրները` ըմբռնվելունմոտ: Աշխարհնասեսլեռանվրայիցդիտված:-եսհենց նորսահմանեցիփիլիսոփայական պաթոսը»:[10/11]Արդյո՞քՆիցշենծանոթ չէրիրենիցդեռեւսմեկուկեսհազարամյակառաջհովհանոսկեբերանիգրեթե նույնականմտքին.«ոչինչայնպեսչիվեհացնումհոգին,ոչինչայնպեսթեւեր չիտալիսնրան,չիհեռացնումերկրից,չիազատագրումմարմնականկապանքներից,չիսովորեցնումփիլիսոփայությունեւչիօգնումհասնելկատարյալարհամարհանքիերկրային,կենցաղականառարկաներիհանդեպ,ինչպեսռիթմով կարգավորվողներդաշնակմեղեդինեւաստվածայիներգեցողությունը»:[7/139] Նիցշեյի համար երաժշտությունը գոյաբանական նշանակություն ստացած հիմնախնդիր է, այն էլ չերկրորդվող հիմնախնդիր: Նա` ինքն իր խոսքերով

ա ±

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ ________ ծությանհամատեքստում.«Զիորմահկանացուներըավելիշուտենհասնումհատակը ________ ________ անդունդի:ուրեմնեւնրանցնէշրջադարձը» ________ (Ֆ.հյոլդեռլին-Բանաստեղծութ յուններ 01________ /թարգ.`հ.Մովսեսի/երեւան2002-512էջ213) ________ ________ ________ 12Նամակըհղվածէ1867թ.ապրիլի6-ինԿ. ________ ՖոնԳորսդորֆին: ________ ________ 13սույնհատվածըգրքումքննվածէխորքայ________ ________ նորեն,որինծանոթանալըվերըշարադր________ վածըկդարձնիառավելընկալելի: 02________ ________ 14«Բարեբախտաբարիմորդու՝«Զրադաշտի» ________ ________ միքանիհարգալիցսովորություններհա________ տուկեննաեւնրախելքըթռցրածհորը» ________ (հայնրիխԿյոզելիցին,1885թ.մարտի30): ________ [11/591] ________ ________ 15հոգու(ոգու)եւբանաստեղծությանուերա- ________ 03________ ժշտությանկապը-դամիծավալունեւխոր________ քայինթեմաէ,որըպատմականմեծ ________ ընդգրկումունիեւորինանդրադարձելեն ________ ________ մեծմտածողներ,որըսակայնդուրսէներ________ կաշարադրանքինպատակից:Այստեղմեջ ________ բերենքմիքանիհատվածվերըասվածը ________ առավելընդգրկունդարձնելուհամար.պտ- ________ ________ ղոմեոս-«Մերհոգիներըգտնվումենուղիղ 04________ հարաբերությանմեջմեղեդուէներգիաների ________ հետ,ասեսճանաչելովսեփականպարու________ ________ նակությանհարաբերություններիհարա________ զատությունըեւձեւտալովայսկամայն ________ շարժումներին,որհատուկէերգեցողության ________ սեփականշարժունկառուցվածքին»: ________ ________ Բոեցիուս-«պարզէ,որչկադեպիհոգին ________ տանողավելիհեշտճանապարհ,քանլսո05________ ղություննէ:Նրամիջոցովհոգուխորքնեն ________ թափանցումռիթմերըեւլադերը,կառու________ ________ ցելովեւուղղորդելովեւ՛մարդումիտքը... ________ Այստեղիցպարզէդառնում`ինչուէասել ________ պլատոնը,որաշխարհիհոգինկազմա________ վորվելէերաժշտականհամաձայնու________ ________ թյամբ»:[6/139-140] ________ 06________ 16«Մտքերըբանաստեղծությանմեջ:-Բանաս________ տեղծներնիրենցմտքերըհանդիսավորա________ ________ պեսմատուցումենռիթմիկառքերով,________ սովորաբարայնպատճառով,որդրանք ________ ոտքովքայլելչենկարող»:[7/434] ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

բանկ երաժշտաց խորագիրը վարում է գեւորգ ճաղարյանը

* * *

«... [Խ]մբավարելով բեթհովենի, բրամսի, բախի ստեղծագործությունները` ֆուրտվենգլերն ամեն անգամ սրբազան խորհուրդ էր իրագործում... [նրա] նվագածության մեջ ամենից շատ ցնցում էր վիթխարի, սրտահույզ լայնածիրության տպավորությունը։ ի համեմատ այդ անսահմանության` մնացյալ շատ հայեցակարգեր հնուց ի վեր հայտնի կամայական, մտացածին եւ անձուկ կրկնություններ են թվում։ [ֆուրտվենգլերի] համար երաժշտությունը մնացյալ ամենայն ինչ կլանող մի աշխարհ էր, տիեզերք։ նա կատարյալ եւ ներամբողջական էր միայն այդ մաքրամաքուր կենսեռանդի եւ լույսի եթերային միջավայրն սուզվելիս։ [նա] կարողանում էր կյանք ու շունչ պարգեւել բեթհովենի կամ բրամսի սիմֆոնիաներին, որոնք ընդլայնվում եւ ասես դիմում էին մեզ խոսքերով...»: * * * «... [կ]առուցաբանական վերլուծությունն (Structural analysis) այն եղանակն էր, որին Գուլդը նախապատվություն էր տալիս իր դաշնամուրային կատարումներում։ այս մոտեցումը հստակ կերպով բացառեց որոշակի երաժշտություն նրա խաղացանկից նրա նվագացանկը հազիվ է որեւէ երաժշտություն ներառում ֆրանսիացի իմպրեսիոնիստներից, ինչպես օրինակ` դեբյուսիից կամ Ռավելից, երգահաններ, որոնց երաժշտությունը Գուլդը չէր համարում բանականորեն խթանիչ, իբրեւ վերացական կառույց։ նրանց երաժշտությունում, ըստ Գուլդի, չափից դուրս տիրապետող էր կատարյալ ձայնեղությունը, այնինչ երաժշտությունն իր լավա-

32a

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ասված «տառապումէրերաժշտությանճակատագրից»եւկամերաժշտությունըիրճակատագիրնէրառհասարակ,կամգուցե«նաանիծվածէրերաժշտությամբ»:3 Նիցշեներաժշտությանըառնչվելէդեռմանկուց,մորիցստանալով դաշնամուրիառաջինդասերը:ստեղծագործականառաջինքայլերընույնպես սկիզբենառնումպատանեկանտարիներին,ընդսմինՆիցշեիհամարերաժշտությունըկիրքէր,որըէկզիստենցիալնշանակությունուներ,եւ լավագույնս ձեւակերպելէինքը. «Առանցերաժշտության կյանքը սխալմունք կլիներ»:Նիցշենավելիշատգրելէերաժշտությանմասինեւերաժշտաբարքանբուներաժշտություն, եւ իրհամար`«աշխարհըկարելիէինչպեսմարմնավորյալերա- ժշտություն,այնպեսէլմարմնավորյալկամքանվանել»:[7/243]Նիցշեի,այսպես կոչված ստեղծաբանական տարածքում երաժշտությունը մղումների, պոռթկումների,կրքերի,ավելիհեռուն,ավելիխորըընկածի,կարճ.«ամենմիերեւույթին`ինքնինիրը»[7/240]ներկայացնողնախապատճառնէ:եվայսամենը զուտերաժշտականօժտվածությանըկամկոմպոզիտորականհակումներին վերագրելդեռքիչկլիներ,նաբնատուրուներհանկարծաստեղծմանշնորհը, որընրամոտլիցքավորվածէրողջ կյանքիհամար:Այսհանկարծաստեղծման շնորհըմիտեսակուռկանէ,որը«ՆախաՄիո»-ից,«սկզբնականցավիցեւսկզբնականհակասությունից,...որըբոլորերեւույթներիցվերեւբոլորերեւույթներից առաջէ»[7/180]դուրսէհանումայն,ինչըկմարմնավորվիկամորպեսերաժշտություն,կամորպեսբանաստեղծությունեւկգահաստատելու,որ.«իրհիմքումգոյությունըբանաստեղծականէ,- սանշանակումէ,որայնորպեսհաս- տատված(հիմնված),վաստակչէ,այլ`շնորհ»:[15/28]:եվերկրորդելովնշենք, որայստեղբանաստեղծությունըինքնիներաժշտություննէեւիրշարժիչով` ռիթմով(որովեւմարմնավորվումէ),հանգումէգրեթենույնաղբյուրիցծնվելուն, ինչը վկայումէՆիցշենեւոչմիայն:4 (Ահավասիկ «Զրադաշտը», որհավասարապեսբանաստեղծականէ եւ երաժշտական,որնէլ հետագայումՌիխարդ շտրաուսը կերաժշտականացնի):Այս հանկարծաստեղծումների մասինկան վկայություններ,5 որոնքգալիսենհաստատելուվերըասվածըեւցուցանելու, որերաժշտությունըծառայումէրլինելուն,այսինքնփիլիսոփալինելուն,այդ լինելու ինքնատիրապետմանը, ազատագրմանը, եւ որ նման մենակյացի համարլավագույնսփոփանքնէր: իվերջոԷմիլսյորանիմիտքը,որ.«երաժշտությունըմերներսումինչի՞նէդիմում,դժվարէասել,բայցհաստատէ,որդիպչումէայնքանխորըմիտեղի,որտեղնույնիսկխելագարությունըչէրկարողանասպրդել»,[14/145]դամանդելշտամյանտողով«բնությանթանձրացումից անդին»գոյողերաժշտությանկամառավելնախաստեղծհնչյունիայններքնատարածքնէորտեղեւՆիցշեն«հանգուցալուծված է իկեցություն»:

նիցշեն՝ կոմպոզիտոր

ԼայնհանրությանծանոթությունըՆիցշեիստեղծագործություններինսկսվումէ շվեյցարացինիցշեագետ,Նիցշեիեռահատորկենսագրությանհեղինակ`Կուրտ պաուլյանցի1976թ.Բազելում(Բայրոյթ)հրատարակածՆիցշեիերկերիժողովածուով(DerMusikalischeNachlass):իրկենդանությանօրոքՆիցշեն,որպես կոմպոզիտորհայտնիեւգնահատվածչիեղել,չնայածայնհանգամանքին,որ շփումուներժամանակիանվանիերաժիշտներիհետ,ինչպես` Ռիխարդվագների,ՖերենցԼիստի,ՖելիքսՄոտտիի,հանսՖոնԲյուլովի եւայլոց: ԱյնուամենայնիվՆիցշեի,որպեսկոմպոզիտորինկատմամբբազմակարծության,թե- րագնահատմանեւանտեսման հետմիառժամանակ Կուրտպաուլյանցըգրում է.«իհարկե,սխալկլիներձգտելՆիցշեի` որպես«կոմպոզիտորի»«պատվիփրկության»,բայցպետքէնշել,որչնայածորոշակի,երբեմնբավականինխանգարողկոմպոզիցիոնթերություններին,դրանքլուրջգործերեն,որոնքհեռուեն զուտ խաղայիննախասիրությունից:»[23]Նիցշեի ստեղծագործական(կոմպոզիտորական)կյանքըբաժանվումէերկուշրջանի`պատանեկան(1854-1861) եւհասուն (1861-1887):Այսբաժանումներիհետմիասինընդունելիէե.շչերբակովայիմենագրությունում[21/58]արվածժանրայինպայմանականբաժանումները.թատերականերաժշտությանհատվածներ,հոգեւոր ստեղծագործություններ եւ դասական-ռոմանտիկ ստեղծագործություններգրվածհիմնականում դաշնամուրի եւ ձայնի համար: պահպանված ստեղծագործությունների

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

քանակը74-նէ,որոնցթվում` “allegro”,“Einleitung”,“Phantasie”,“Einleitung”, “Presto”, “Heldenklage”, “Klavierstuck”, “Mazurka”, “Im Mondschein auf der Puszta”,...-դաշնամուրիհամար,“Hochtuteuchauf”,“Miserere”,“Huter,istdie Nachtbaldhin?”,“Օweintumsie”,“adelIchmussnungehen”,...-երգչախմբի համար,“MeinPlatzvordertur”,“ausderJugendzeit”,“DagehteinBach”,“Wiesich rebenrankenschwingen”,“Beschwärung”,“Nachspiel”,...-ձայնիեւդաշնամուրի համար,“EineSylvestemacht”-ջութակիեւդաշնամուրիհամար: որոշներըկորսվելենառաջինաշխարհամարտիտարիներին,իսկինքը`Նիցշեն,քննադատաբարմոտենալով իրստեղծագործություններին,սովորությունուներամենտար- վաավարտինընտրելու,որստեղծագործություններնենարժանի շարունակել գոյությունունենալ,որոնքոչ:պահպանվածստեղծագործություններիմեջմեծ թիվենկազմումանավարտստեղծագործությունները:Նիցշեիստեղծագործությանվաղշրջանիվրանկատվումէշումանիմեծազդեցությունը:եվայդ ազդեցության շարունակական աճընկատելի է1863թ. սեպտեմբերի6-ինմորը եւքրոջըհղածնամակում.«ինձհարկավորենհետեւյալնոտաները` շուման «Ֆանտազիա»2տետր,«երեկո»,«Մանկականտեսարաններ»1 տետր»:[25] (շումանիազդեցությունըհատկապեսնկատվումէդաշնամուրային ստեղծագործություններում):1858 թ.միգրվածքումՆիցշենանուղղակիկերպովնաեւ հայտնումէ,թէորկոմպոզիտորներնենիրենառավելհոգեհարազատ եւայդմ կարելիէհետեւցնելազդեցությունները.«եսզգումեմատելությունողջժամանակակիցերաժշտությանեւամենի,ինչըչիեղելդասական:Մոցարտեւհայդըն, շուբերտ եւ Մենդելսոն, Բեթհովեն եւ Բախ,- ահա ոգին, որի վրա եւ հիմնվածէԳերմանականերաժշտությունըեւես»:[21/54]հիմնավորերաժշտականկրթությանբացակայությունըզգալիէնրաբոլորստեղծագործություններում,այսնկատելովսլովակացիերաժիշտելենաԼետնյանովաննշումէ,որ «մինչ վերջին հրատարակությունը բազմաթիվ են ալտերացիայի նշանների թերությունները»[19]:ստեղծագործություններումհաճախորեւէգեղեցիկհատվածպարզապեսկորչումէ զգացմունքիարտահայտմանանկարողությամբկամ ձեւիսահմանափակմամբ:Նիցշեիկյանքըգոյությանտառապանքէրկամտառապանքիգոյությունեւսաոչմիայննմանմիկյանքիհանգամանքներովվաստակած,այլիրհետաշխարհբերված,որը«ոչկարողէրտանել,ոչմիկողմ նետել»եւսրանգումարածմենակյացլինելուիր«շնորհը».«եթեեսկարողանայիխոսքովհասցնելքեզմենությանիմզգացումը:ո՛չապրողներիմեջ,ո՛չմեռյալներիմեջեսոչոքչունեմ,ումինձ հարազատզգայի»6 [9/619](ի դեպսա ձայնակցումէիրմանկությանը,որիմասինկանպահպանվածտեղեկություններ): եվ դեռեւս մանկուց մենության եւ տառապանքի ապրումակցումը իր կյանքիեւստեղծագործությանbassocontinuo-նէ:ԷդուարդԱթայանիհետեւյալ դիտարկումը,որ.«երաժշտությունըորպեսարվեստ,որպեսլեզուուարտահայտությունիրհամարնյութէընտրում(եւկարողէընտրել)գերազանցապեսարտաերաժշտական աշխարհի` երաժշտականության հատկանիշով օժտված երեւույթներից»,[2/43]այստեղհասկանալէտալիս,թեինչպեստառապանքը եւմենությունը,իր խոսքով` «գրգիռների հիմնակառույցը,ինչըկյանքէկոչվում»[9/223] պտուղներէրտալիսեւթափանցում փիլիսոփայականհյուսվածքներ:ՆիցշեագետԳեորգԼիբերտընկատումէ,որՆիցշենիրառաջինուժեղերաժշտական տպավորությունըստացելէիրսիրելիհորմահվանժամանակ,որըառկաէինը տարիանց1858թ.միգրությանմեջ.«Առավոտյանժամըմեկին,սկսվումէ թաղման արարողությունը զանգերի հնչյունների ներքո: Օ, նրանց ձայները երբեքչիլքիիմականջները,եսերբեքչեմմոռանաերգչախմբիերգը`Jesu, meineZuversicht(հիսուս,իմ ապաստան):երգեհոնի արձագանքները տարածվել էին ողջեկեղեցով»:[24/18](Այս` Jesu,meineZuversicht(հիսուս,իմապաստան)ստեղծագործությունըհետագայումկմշակվիիրկողմից,սակայնկմնա անավարտ):Նեիցշենայսպատանությանհասակումարդենբավականինհասունէրտառապանքովեւսապետքէմիահյուսվերեւաղբյուրհանդիսանարիր ստեղծագործություններիհամար:ԱնդրեյԲելիննկատումէ.«երաժշտության ոգուվերածնունդը Նիցշեննախեւառաջկապեցանհատիվերածննդիհետ»,[4/303] այստեղշարունակելովնկատենք,որՆաառաջքաշեցարվեստի`որպեսապոլոնյան եւ դիոնիսոսյան սկզբի գաղափարը, Աստծուն փոխարինելու բերեց Գերմարդուգաղափարը,...եւահաայսձգտումներըդեպիիդեալըմիտումեն

ա ±

00________

հանդես-ա

գույն դրսեւորումներում բախի երկերի պես որեւէ մասնավոր ձայնեղությունից անկախ է գործում»։ «... [ա]վելի ուշ` դաշնակահար սիլվիա Հոխբերգին (ծնվ 1932 թ ) 1974 թ դեկտեմբերի 6-ին հղած նամակում Գուլդը «մեղադրում էր» իրեն իր «ընդհանուր ֆրանկոֆոբիայի» համար` Ռավելի La Valse-ի եւ դեբյուսիի premiere rhapsodie-ի հեգնախառն փոխադրությունից անդին ժամանակ չհատկացնելով ֆրանսիական երաժշտությանը։ ավելին, «միջերկրածովյան» տարրը, որ Գուլդն այդքան քամահրում էր Ռավելի եւ դեբյուսիի երաժշտությունում, աշխարհագրական սահմանում չունի։ այն ըստ երեւույթին առավել շատ իբրեւ ոճական չափորոշիչների հանգույց էր գործառում զանազան երկերի գուլդյան գնահատականներում, նույնիսկ նշյալ իրական աշխարհագրական տարածքից դուրս երաժշտությունում, որին «միջերկրածովյան» բառը վերաբերում էր։ կասկած չկա, որ Գուլդն ակներեւ խորշանք էր տածում կրքահար իտալական օպերայի, թատերական մոցարտի, այդ թվում եւ` դեբյուսիի, Ռավելի եւ Շոպենի երկերի հանդեպ, որոնք Գուլդի համոզմամբ չափից դուրս էին ապավինում երաժշտության զգայական հայեցակերպին (sensual aspect of music), եւ կառուցվածքային առումով հետաքրքրական չէին»։ կազմ եւ թարգմ ` G. tsh -ի (ըստ` Gould, Glenn 1982/2001. “on Bach’s Goldberg Variations: Glenn Gould in Conversation with tim page.” Glenn Gould Vol. 7/1, p. 26. // kevin Bazzana, Glenn Gould: the performer in the Work. new York: oxford university press, 1997, p. 19)

33a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

խոսում է կոմիտասը

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

սիմվոլիզմին,իսկ Բելուձեւակերպմամբ.«Գեղարվեստականսիմվոլիզմնապրումների արտահայտման մեթոդ է պատկերներով: Նիցշեն օգտվում է այդ մեթոդից, հետեւաբար` նա արվեստագետ է, բայց պատկերների: սակայն պատկերներիմիջոցովնաքարոզումէապրումներինպատակահարմարընտրությունը»:[4/285]Այսամենինհակադրվումէհարցը,թեորքանովէՆիցշեն

***

ռոմանտիկ` հատկապեսիբրեւ երաժիշտեւկոմպոզիտոր (կանրառոմանտիկ

․․․ աշխարհի վրայ ո՞ր երաժշտութիւնն անխառն ու անապակ է, մեր գիտցածով, միայն անասուններունը, որոնք նոյն ձայնն ու նոյն ելեւէջը կʼերգեն, զի փոխառութեան շնորհք չունին․․․ ազգերու փոխադարձ ազդեցութիւնն անուրանալի եւ անհերքելի փաստ է, որովհետեւ անազդեցիկ մնացած ազգ չիկայ, իւրաքանչիւր ազգ, ինչ որ չունի, ունեցողէն, պետք զգացած ժամանակ, փոխ կʼառնէ եւ կʼազգայնացնէ․․․ ազգի մը լեզուն ու գրականութիւնը կարող են ձեւափոխուիլ ու զարգանալ՝ օրինակ առնելով ուրիշ ազգերէն, բայց երբ ան ինքնայատուկ լեզու եւ գրականութիւն ունի, ունի եւ ինքնուրոյն երաժշտութիւն։ ամբողջ արեւմտեան ազգերը զարգացան՝ սնունդ առնելով հին յունական քաղաքակրթութեան բեկորներէն՝ լատինական միջոցաւ, բայց եւ այնպէս, իւրաքանչիւր արեւմտեան ազգ ունի ուրոյն երաժշտութիւն, որ ո՛չ յոյն է եւ ո՛չ լատին։ Ռուսաց արդի լեզուն ունի մօտ 60,000 օտարազգի բառ, որ ազգայնացուցել է եւ Ռուսը զարգացել է օտար քաղաքակրթութեամբ, նոյնիսկ իր տառերը յունականի վրայ են կաղապարուած, սակայն եւ այնպէս ունի ե՛ւ ինքնուրոյն լեզու ե՛ւ ինքնատիպ երաժշտութիւն։ Ճիշտ նոյն ճանապարհն են անցել մեր ե․ դարու սրբազան վերանորոգիչները։ անոնք կրթուեցան աթէնք ու աղեքսանդրիա՝ այդ ժամանակների լուսաւորութեանց կեդրոններում, ապա հայրենիք վերադառնալով՝ կերտեցին ու վերակազմեցին մեր գրաբարը եւ մեզ աւանդեցին ոսկեդարու

34a

կոմպոզիտորլինելուընդունելիտեսակետ):շառլԲոդլերըդելակրուայիկապակցությամբասելէ.«հասարակությունըհանճարիհամեմատմիետընկնող ժամացույցէ»,սա մենքնկատումենքՆիցշեի պարագային,եւայդ«ետընկնելը»կապումՆիցշեի`արվեստագետի (օրինակ`սոկրատեսիկամվագների), որպես decadence-իհամատեքստին:Նիցշեն«ասպարեզ»իջավմիտարերքով, որըիրմեջժխտմանեւհաստատման(հետագայում«բարուեւչարի»,«արժեքների վերարժեքավորման»- («...որը երկրագունդը ջղաձգության մեջ է գցելու»[10/392]),«Գերմարդու»)մոլեգնությունէրկրում` «Նաինչուզի,կարող է»:7[7/9]եվայդժխտմանեւհաստատման (եւմնացյալբոլորի)մոլեգնությունը մի՞թեdecadence-ի հաղթահարմանկիրքըչէ:Արվեստըիրմեջ,որպեսմիմեծ խնդրիլուծումոչմիայնզուտարվեստիորեւէմասնավորխնդրի,այլառավել մեծեւտարերային,ընդհուպգոյաբանական կրումէհենցdecadence-ի,որպես արվեստի`այսինքն «գոյության եւ աշխարհի` իբրեւ գեղագիտական երեւույթի», մակաբույծի նկատմամբ «պայքարը»,որըիրներսումընթանումէ`«յուրաքանչյուրխնդիր իրմեջկրումէայդխնդիրը հաղթահարելումղումը»բանաձեւով: եվ Նիցշեիանհանդուրժողականությունըdecadence-ին թէրեւս գալիսէ«ողբերգությանծնունդը»-իհիմնարարգաղափարից (կարծումենքայսստեղծագործությանմեջընկածէՆեցշեօժտյալ-երաժշտիխարիսխը,նրամեծագույնկռահումը),թեինչպեսապոլոնյան-դիոնիսոսյանմշակույթըքայքայվեց սոկրատեսյան`«ամենինչպետքէդատողականլինի,որպեսզիգեղեցիկլինի»decadenceից: եվ Նա իր «ներքնագույն փորձի համար պատմության մեջ եղած միակ նմանաբանություննուզուգահեռըհայտնաբերեց»[10/337]եւընդհուպսաղմնավորեցԶրադաշտին:Այդներքնագույնփորձիգտնվածնմանաբանությունըեւ զուգահեռըդաողբերգականիերաժշտական(բնազանցական) ապրումն էսիմվոլիստականարտահայտմամբ (այստեղսիմվոլըհենցինքը`երաժշտությունն է):ՄենքՆիցշեիպարագայումպայմանականորենտարանջատումենքերաժիշտեւկոմպոզիտորհասկացությունները (իհարկեընդունելովայդերկուհասկացություններիփոխկապակցվածությունը),քանզինրաերաժշտականեւկոմպոզիտորականստեղծագործականությունըմիշտչէ,որհամընկնումեն:Ավելին, որպես կոմպոզիտոր նա հարում է ռոմանտիզմին (այս մասին ստորեւ, նաեւ առկաենսիմվոլիստականտարրեր),սակայնորպեսերաժիշտ8 Նահակադր-

վումէրռոմանտիզմին: եվայդհակադրությունըամենացայտունկերպովտե-

սանելիէվագներիկապակցությամբ (վագներինկատմամբիրվերաբերմունքի փոփոխությանմեջպետքէնաեւնկատիունենալ,որվագներինընդունելով դիոնիսոսյան, տարիներ հետո կնկատի, որ ինքն «անգետ էր գերմանական երաշժտությանբունբնույթին`ռոմանտիզմին»):[8/411]ԱյստեղՆիցշենdecadence-ի մեջմեղադրումէրնրան,ովթերեւսվերջինմեծռոմանտիկնէրեւնաեւ (ոչվերջին) սիմվոլիստը,[20]ումիցկրելէրմեծազդեցություն: եվ«ողբերգությանծնունդը»-իցմինչեւ«վագներդեպքը»ընկածգրեթե16ամյաընթացքը, չտվեցիրհամարայնքանկարեւոր` «ինչպիսի՞նպիտիլինիորեւէերաժշտություն,որնարդենոչթե ռոմանտիկականծագմանլինի,-այլդիոնիսոսյան»[7/144] հարցիպատասխանը (այստեղՆաընդունումէրռոմանտիկականիընկալման գյոթեականմիտքը«խեղդվելբարոյականեւկրոնականանհեթեթություններ

որոճալուց»[10/17]),որինարդենհուսահատորեն16տարիանցմիհետհայաց-

քովկնկատի.«...հոգեբանըկարողէդեռավելացնել,որայն,ինչեսերիտասարդ տարիներին լսել եմ վագներյան երաժշտության մեջ, վագների հետ ընդհանուրառմամբընդհանուրոչինչչունի.-որերբեսդիոնիսոսյաներաժշ-

տությունէինկարագրում`նկարագրումէիայն,ինչեսէիլսում,-որեսբնազդաբարամենինչպետքէթարգմանեիեւփոխակերպեիայննորոգուն,որըեսէի իմմեջկրում»:[10/340]

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

HerbstlicH sonnige tage [18/80] (աշնանային արեվոտ օրեր) 9

Նիցշեի պահպանված կոմպոզիտորական ստեղծագործությունների մեջ համեմատաբարփոքրաթիվեներգչախմբայինստեղծագործությունները`իտարբերությունդաշնամուրայինեւվոկալստեղծագործությունների:Միեւնույնժամանակգրեթեմեկտասնյակերգչախմբայինստեղծագործություններիցհամեմատաբարավարտունենմիքանիսը:Նրանցիցյուրաքանչյուրինանդրադառնալը հետաքրքիրէինքնին,սակայնայսստեղծագործությամբկարելիէպատկերացումկազմելեւմնացյալիմասին:Կարծումենք,որայսստեղծագործությունը գրվածէմեկշնչով,որըթույլէտալիսընկալելմեղեդիաստեղծման(Նիցշեի դեպքում`հանկարծաստեղծ)արարը,եւորպեսհասունշրջանիստեղծագործությունիրմեջկրումէարդենկուտակվածփորձառությունըեւհետհայացքի հնարավորությունընձեռում:ստեղծագործությունըգրվածէ1867թ.ապրիլին, հավանաբարԼայպցիգիընկերներիհամար:ԱյսստեղծագործությունըպատկանումէՆիցշեիհասունշրջանին,երբարդենԲոննիհամալսարանումուսանում էրբանասիրությունեւաստվածաբանություն: Գրվածէ երկսեռքառաձայներգչախմբիեւդաշնամուրիհամար:ՕգտագործվածէհատվածգերմանացիբանաստեղծեւդրամատուրգԷմանուելԳեբելի(1815-1884)«Աշնանային արեւոտ օրեր»պոեմից:ստեղծագործությունըգրվածէEs-Dur,չափը`6/8,տեմպը` allegretto:Կառուցվածքըպարզեռամասէ`a,B,a1,իրհերթինստեղծագործությունըծավալվումէկրկնվողնախադասություններով,որտեղամեննախադասությունմյուսինկապվումէմիփոքրիկհարմոնիկքայլով: հակառակ իր` մեծապեսվոկալեւերգչախմբային ստեղծագործությունների,Նիցշենիրփիլիսոփայությանմեջայլվերաբերմունքկցուցաբերիմեղեդունկատմամբ:Աստվածատուրովը իր հոդվածում նկատում է, որ «վոկալ երաժշտության մեջ Նիցշենառաջնահերթությունտվեցմեղեդիներին,միխոսքովերաժշտությունն իրհամարմիշտեղելէնպատակ,ոչթեմիջոց»:[17/105](Այստեղհարցըունի պատմականծավալունհամատեքստ,որըմիեւնույնժամանակունիուրույնդրսեւորումներ, որտեղ ի հակադրություն Նիցշեի` նկատենք, որ գերմանական երաժշտությանմեջ(թերեւսառաջինը)հենրիխշուտցըՄոնտեվերդիիցփոխ առավերաժշտությունըխոսքինծառայեցնելուսկզբունքը,որըիրգագաթնակետինհասավԲախիմոտ,որտեղ«ունկնդրինառաջարկվումէընկալելպատկերներնուհույզերը,սերտորենկապվածերաժշտությամբեւբառերով»[18/226]): եվ Նիցշեի մոտ մեղեդայնությունը կապված է նաեւ շոշափվող թեմաներին` առավել քնարական, սիրային եւ ռոմանտիկ, որն էլ իր հերթին տեքստերի հեղինակներինկատմամբհետաքրքրությանը,ինչպես`ԿլաուսԳրոտ, ՖրիդրիխՌյուկերտ,յոզեֆֆոնԱյխենդորֆ,Ալեքսանդրպուշկին,շանդորպետեֆի, Ալբերտֆոնշամիսսո,ՋորջԲայրոն...,մինչդեռ««վագներդեպքը»1888-ի մայիսիտուրինյաննամակը»-ումմեղեդինարդենթիրախնէեւգլխիվայրփոխվածէերաժշտությանընկալմանկերպը.«ոչի՛նչավելիվտանգավորչէ,քան գեղեցիկմեղեդին: ոչի՛նչավելիլրջորենչիփչացնումճաշակը:Մենքկորած ենք,բարեկամներս,եթեդարձյալգեղեցիկմեղեդինսիրեն...Մեղեդուպակասը անգամսրբագործումէ...»:[10/24]Միեւնույնժամանակ1861թ.ծանոթությունը վագներիերաժշտությանը,հյոլդեռլինիբանաստեղծություններինեւմիքանի տարիանցշոպենհաուերիընթերցանությունիցստացածցնցողտպավորություններըգեղագիտականմեծփոփոխություններիալիքնէին,որոնքպետքէ մղեիներաժշտականնորորոնումների,եթեշրջապատըմեղմ ասածբարյացակամեւհանդուրժողգտնվերոչպրոֆեսիոնալերաժշտին:Այնինչ«աշխարհի ամենաանհարգալիցհանճարի»`վագների (եւոչմիայն),1870 թ.փետրվարի 12-ի նամակը. «եթե դուք դառնայիք երաժիշտ, դա մոտ կլիներնրան,ինչկդառնայիես,փակվելովբանասիրության մեջ...Մնացեքբանասեր,որպիսզի թույլտաք նմանորակովերաժշտությունըղեկավարիՁեզ»,[21/66]բավական էրհրաժարվելուպրոֆեսիոնալերաժշտի այնքանցանկալի կարիերայից,որընակբնութագրիորպեսմեծվթար:10 սակայն սա չխանգարեց երաժշտության նկատմամբ լինել ծայրաստիճանբծախնդիրեւբացնյարդերով`երաժշտականությաննկատմամբ:վագներիազդեցությամբերաժշտության ընկալումը նոր որակ ստացավ, ահավասիկ`

ա ±

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ ________ մատենագիտութիւնը։ եթէ ճշ________ մարտութիւն են այս բոլորը, ________ ________ ապա ուրեմն, ճշմարտութիւն է 01________ ե՛ւ այն, որ մեզ տուին նոյնպէս ________ ________ եւ երաժշտութիւն, որ այնքան ________ հարազատ է ու ազգային եւ ________ ________ այնքան ինքնուրոյն է ու ինք________ նատիպ, որքան իր լեզուն ու ________ ________ գրականութիւնը, որովհետեւ ________ իւրաքանչիւր ազգի երաժշտու- 02________ ________ թիւնն իր ազգի հնչական ել________ եւէջներէն կը ծնի ու ծաւալի։ ________ ________ Հայ լեզուն ունի իր յատուկ ________ հնչաւորութիւնը, ուրեմն ե՛ւ ________ համապատասխանող երաժշտու- ________ ________ թիւնը։ ________ Խե՜ղճ հայ ժողովուրդ. ազգ 03________ ________ ես եւ ինքնուրոյն այնքա՜ն, ________ որքան միւսները. այդ ո՛չ ոք ________ կարող է հերքել։ ունիս յատուկ ________ ________ լեզու՝ կը խօսիս։ ունիս յա________ տուկ ուղեղ՝ կը դատես։ ունիս ________ ________ յատուկ մարդաբանական կազմ, ________ որով կը զատուիս այլ ազգերէն 04________ ________ ու անոնց կազմէն։ սակայն ________ ________ սիրտդ, որ զգացմանցդ աղ________ բիւրն է, քուկդ չէ եղել. այլ՝ ________ մի ինչ որ ասորա-բիւզանդա- ________ ________ կան եւ Հնդկա-պարսկական է ________ ________ եղել։ 05________ Ճանապա՜րհ կայ, ճանապա՜րհ ________ կայ։ բերնէն ականջ շա՛տ կարճ ________ ________ է. բանէն փաստ՝ շա՜տ երկար։ ________ |hայըունիինքնուրոյներաժշտութիւն| ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

կենսագրական ուրվագծեր*

1844 թ. հոկտեմբերի 15-ին լյուտցեռնին մերձ Ռյոքենում (սաքսոնիա), քահանայի ընտանիքում, ծնվում է ֆրիդրիխ վիլհելմ նիցշեն:

1849 թ. մահանում է հայրը: Շուտով ընտանիքը տեղափոխվում է նաումբուրգ: նիցշեն ընդունվում է տղաների քաղաքային դպրոց:

1851 թ. տեղափոխվում է կրոնական թեքմամբ մասնավոր դպրոց: 1854 թ. ընդունվում է մայր տաճարին առընթեր գիմնազիա: անում է առաջին բանաստեղծական եւ երաժշտական փորձերը:

1859 թ. շարադրություն է գրում կամքի ազատության մասին, սկսվում են մշտապես գլուխ բարձրացնող հիվանդությունները: մանկության ընկերների հետ հիմնում է «Գերմանիա» գրական- երաժշտական խմբակը: 1861 թ. ծանոթանում է վագների երաժշտությանը, Հյոլդեռլինի բանաստեղծություններին:

1863 թ. բոննի համալսարանում երկու քննաշրջան ուսումնասիրում է աստվածաբանություն եւ դասական բանասիրություն, անդամագրվում է ուսանողական «ֆրանկոնիա» խմբակին եւ քաղաքային երգչախմբային ընկերությանը: Գրում է երգեր: 1865 թ. հոկտեմբերից ուսումը շարունակում է լայպցիգում: արթուր Շոպենհաուերի առաջին ընթերցումները, որոնք ցնցում են նրան:

1868 թ. առողջական պատճառներով ազատվում է զինվորական ծառայությունից: «տրիստան եւ իզոլդա»-ի եւ «մայստերզինգերները»-ի նախերգանքների ունկնդրումից հետո վերջնականապես «վագներական» է դառնում: Հոկտեմբերի 8-ին առաջին անգամ հանդիպում է Ռիխարդ վագների հետ: 1869 թ. առանց թեկնածուական եւ դոկտորական թեզի պաշտպանության` դառնում է բազելի համալսարանի դասական բանասի-

36a

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

«զգացմունքների ցածրակարգ գրգռման, այսպես կոչված, գեղեցկության հետամտումըիտալացիներինջղահարեց.մենքգերմանացիմնանք:Անգամ Մոցարտիվերաբերմունքըերաժշտությանը-սավագներնէմեզիսփոփանս ասել -հիմքումթեթեւամիտէր...երբեքթույլչտանք,որերաժշտությունը«ծառայի հանգստին»: -որ նա «զվարթացնի»: -«որ նա հաճույք պատճառի»»: [10/24-25]վերադառնալովստեղծագործությանը`նշենք,որբանաստեղծական տեքստըլավագույնսէհարմարեցվելերաժշտությանը իշնորհիվ6/8ռիթմի, որովբանաստեղծությունընաեւերաժշտությանմիջոցովէարտահայտվումեւ կերպավորվում:Միտեսակճոճքէզգացվումմեղեդում,որըուղղվածէ բովանդակության արտահայտմանը. Օրերնայնքանմեղմենեւայնքանհանգիստ որխաղաղությունենբերումաղմուկից, եվզգացվումինչպեսբալասան:

ստեղծագործությունըգրվածլինելովակորդայինֆակտուրայում,(իրհերթին դաշնամուրայիննվագակցությունընույնպեսերգչախմբիվերարտադրությունն է,միայնմիջինմասումքիչփոփոխված)նպաստումէայդսահունճոճքին,որում առկաէնաեւնուրբթախիծ:Անցումներընուրբկերպովիրարենշղթայումեւ ապահովումհուշերի,լռության,հանգստիկերպարներիսահունընթացքը,որը մեղեդումիրագործվումէփոքրիկքայլերով,որտեղչկանմեծթռիչքներ,որտեղ ինքը`բանաստեղծությունը,առավելխոհականէեւներդաշնակությանհամար առկաէսահունընթացք:Այսամենըբնութագրականէառաջինեւվերջինմասերիհամար:Միջնամասում ստեղծագործությունըհասնումէհամեմատաբար իրգագաթնակետին(կուլմինացիա),հատվածըսկսվումէկանացիձայնաբաժնում,որիննույնանմանպատասխանումենտղամարդիկ:Այստեղերաժշտությունըվերընթացշարժմամբմեկնումէբանաստեղծությունումառկաազատության,հանգստիեւլռությաներանելիզգացումները,որտեղերաժշտությունը ասեսդրվումէմիմեծլիաթոքշնչառությանմեջ,որտեղներամփոփխոհական վիճակից միպահուրախությունըդուրսէպրծնումհոգուց,երբ«հանգիստնու լռությունը բուժում են այն ինչ վիրավոր էր»: Միջնամասի ավարտը սահուն կերպով անցնում է առաջին մասի խոհականությանը: ստեղծագործության թվացյալհանդարտությանմեջառկաէլարում,որըկապվածէկոմպոզիտորի ապրումներիհետ,որըորոշիչհանգամանքէիրբովանդակստեղծագործության համար:ԱյստեղՆիցշեիկապակցությամբպետքէկրկիներաժշտությանը հարցանենք իր գոյի ընկալման համար եւ նաեւ հավասարապես Նիցշեին հարցանենք` ընկալելուհամար իրերաժշտությունը:Ահա իր«Զվարթգիտությունը»գրքիցմիասույթ.«թենախեւառաջինչպեսպետքէարվեստիգործերը տարբերել: -Ամենայն ինչ, որ մտածվում է, հորինվում, երգահանվում, անգամկառուցվումուքանդակվում`պատկանումէկամմենախոսականարվեստին,կամվկաներովարվեստին:վերջինիսթվինպետքէդասելդեռնաեւ այնթվացյալմենախոսականարվեստը,որնիրմեջպարունակումէԱստծու հանդեպ հավատը, աղոթքի ողջ քնարերգությունը. քանզի աստվածավախի համարդեռոչմիմենությունգոյությունչունի,-այդգյուտըմիայնմենքենքարել, մենք`անաստվածներս:եսորեւէարվեստագետիբովանդակօպտիկայիոչմի առավելխորունկտարբերությունչգիտեմ,քանսա`նաիրկայացողստեղծագործությանը(«իրեն»-) արդյոքվկայի՞աչքովէնայում,թե՞«մոռացելէաշխարհը»,ինչըորէականնէամենմենախոսականարվեստի,-այնհենվումէմոռա- ցությանվրա,այնմոռացությաներաժշտություննէ»:[8/406]Այստեղահահենց ինքն էտալիս այնկերպը,որովեւպետքէ դիտարկելնաեւ իրստեղծագործությունները, որը լավագույնս կմոտեցնի նրանց արժեւորմանը եւ ընկալմանը (Նիցշեի ստեղծագործությունների ընկալումը ոչ միանշանակ է ժանրային, գեղարվեստական-արժեքայինեւայլհամատեքստերում):երբլայնհայացքով ենքդիտարկումստեղծագործությունների բանաստեղծականհումքընկատում ենք,որ«իր (Նիցշեի) բառերովմենքչենքգտնիսիրոմասինբանաստեղծություններ,ռոմանտիկիմաստով,սակայնկոմպոզիտորՆիցշեիհամարայստարածքըբացէր»:[17/105]հաշվիառնելովայնփաստը,որՆիցշենստեղծագործություններգրումեւհաճախնվիրումէրընկերներինեւբարեկամներին, կամընկերներիհետհիմնած«Գերմանիա»գրական-երաժշտականխմբակին,

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

այնուամենայնիվ պետք է իր ստեղծագործությանը առավելաբար մոտենալ որպես իր նշած «աշխարհը մոռացող», այսինքն մենախոսական արվեստի ստեղծագործությունների:եվինքը1872թ.հոկտեմբերի29-ին հանսՖոնԲյուլովինհղածնամակումկգրի.«իմերաժշտությունիցեսգիտեմմիայնմեկբան, այնինձհնարավորությունէտալիստիրապետելուիմզգացմունքներին(տրամադրություններին)»:[25/107]Բայցայստեղտիրապետելըմենքհասկանում ենք մի տեսակ ազատագրում եւ մենախոսություն կամ ինչպես Ադոռնոն է ձեւակերպել` «գեղարվեստականյուրաքանչյուրգործիրէությամբձգտումէսեփականես-իհետնույնականացման»:[1/10]Այսնույնականացումըես-իհետ պետքէերկակիընկալել,իբրեւ«ես»ստեղծագործողեւ«ես»` իբրեւստեղծագործություննինքնին,այսինքնինքնիրհետհարաբերումիմեջ:իվերջո«ինչի համարմարդապրումներիցելնելովմուտքչունի`դրահամարականջէլչունի»: [10/325]

Ֆ.նիցշեի փիլիսոփայուԹյունը` երաժշտուԹյուն

Նիցշեն`երաժշտությանհամատեքստումպետքէդիտարկվիբացառիկ,ելնելով այնհանգամանքից,որնաերաժիշտ-բանաստեղծ-փիլիսոփայիյուրատեսակ եւբարձրագույնդրսեւորումէեւ,որերաժշտությանեւստեղծագործողիամենանուրբխնդիրներիմասինխոսումէելնելովսեփականփորձառությունից, (այստեղ ՆիցշեինչափազանցմոտէԳերմանացիփիլիսոփա,երաժշտագետ-կոմպոզիտորթեոդորԱդոռնոն,ումմասինթոմասՄանըգրումէր.«Այդհրաշալիմարդն իրողջկյանքիընթացքումհրաժարվումէրվերջնականընտրությունկատարելուցփիլիսոփայիեւերաժշտիմասնագիտություններիմիջեւ:Նաչափազանց հստակէրգիտակցում,որմիմյանցիցայդքանտարբերայդերկուասպարեզներումէլըստէությանհետապնդումէմիեւնույննպատակը»)[13]այսինքննա, որպեսստեղծագործող,հաղորդակիցէերաժշտությանըեւնրաարարմանգործընթացին,իսկորպեսփիլիսոփակարողանումէբառավորելայն,ինչբազում երաժիշտներ(որոնքՆիցշեիխոսքով «որքանավելիեներաժիշտ,այդքանավելիփիլիսոփա»)` անկարողեն:Նիցշենխորագույնխնդիրներըերաժշտությունից կարողանումէդուրսբերելմինչիտեսանելի,շնորհիվմիսանդուխքի,որիաստիճաններն են երաժշտությունը, բանաստեղծությունը, փիլիսոփայությունը (բանասիրություն)եւինքնէլընտրումէաստիճաններիհերթականությունը` ելնելովխնդիրըանդնդային11 խորությունիցդուրսբերելուաստիճաններիլավագույնհաջորդականությունից: Մերդիտարկումներիհամատեքստումառանց- քայինենքհամարումսեւեռումըՆիցշեիերաժշտա-բանաստեղծա-փիլիսոփայությանառանցքի,ծանրությանկենտրոնըտեղորոշելուն,որըկօգնիբազում խնդիրներիլուսաբանմանը:Մարդուաշխարհընկալմանմեջ`կենցաղիցմինչեւ հոգեւոր,տրվածությունըկամօժտվածությունըիրմեծդերակատարումնունեն, թերեւսանգիտակցականումառավելմեծչափաբաժնով,եւայնպիսիխառնվածքներ`ինչպիսինՆիցշենէ,այստրվածությունըներէդրվածողջստեղծագործության հիմքում,ավելին` կազմումէիրգոյաբանությանհյուսվածքը: եթե Նիցշեն չունենար երաժշտությունը բնությունից, այն էլ նման առատությամբ,ապավստահաբարայլկլիներիրստեղծագործությաններուժը,օպտիկան,առհասարակայլկլիներինքնին(այստեղոչմիայներաժշտությունը): ՄեծքննարկմանտեղիէտվելՆիցշեիոճը,եւայն,որայդոճիհետեւանքով` կամհակառակը,Նիցշենչունեցավփիլիսոփայականորոշհամակարգ:Բայց միեւնույնժամանակայդոճիշնորհիվնաարեցբաներ,որմինչայդեւցօրսանպարագրելիեն (այնտեսակետները,որՆիցշենիվերջոչստեղծեցորեւէփիլիսոփայականհամակարգ,որը նաեւկապվածէրիրոճիհետ,եւորնիրհերթին առիթհանդիսացավՆիցշեիթերագնահատմանը,մեզհամարգրեթեհամարժեքէթվումԲախիպարագային,երբնրաօպերայինարվեստինչդիմելը վերագրվում է Նրա թերիներին, այնինչ Նա իր բովանդակ ստեղծագործությամբ, դրամատիզմով եւ բազում այլ իզմերով չվախենանք ասել վեր էր կանգնել օպերայինարվեստից,եւնույննենքկարծումՆիցշեիպարագային):Այսմասին համապարփակ խորությամբ քննել է լավագույն նիցշեագետներից` Կարեն սվասյանը,ով«ինչպե՞սենԱստվածդառնում»հոդվածումայսպեսդիպուկէ նկատում.«...ըստէությաներաժիշտ, որըպատահականորենդեմէառելբառայ-

ա ±

00________

հանդես-ա

րության պրոֆեսոր, որից հետո լայպցիգի համալսարանը շնորհում է դոկտորի աստիճան: մայիսի 17-ին լուցեռնին մերձ` թրիբշենում առաջին անգամ այցելում է Ռ.վագներին եւ նրա տիկնոջը` կոզիմային: 1870 թ. կարդում է զեկուցումներ` «Հունական երաժշտական դրաման» եւ «սոկրատեսը եւ ողբերգությունը»: ստանում է վագների հիացական նամակները: 1872 թ. լույս է տեսնում «ողբերգության ծնունդը երաժշտության ոգուց» աշխատությունը: Ռ.վագները հիացական նամակ է գրում. «թանկագին բարեկամ: ես դեռեւս առավել հրաշալի բան կարդացած չկամ»: 1873-1874 թթ. սրվում են հարաբերությունները վագների հետ: Գնալով վատթարանում է առողջությունը: 1876 թ. մասնակցում է բայրոյթյան առաջին ներկայացումների հանդիսություններին, որոնք կիսատ թողնելով` հեռանում է: Հոկտեմբերին լինում է իտալիայում, որտեղ եւ սորենտոյում վերջին անգամ հանդիպում է Ռիխարդ վագներին: առողջական շարունակական խնդիրներ: 1881 թ. գրառումներում սկսում են երեւան գալ «այսպես խոսեց Զրադաշտը»-ի մոտիվները: կյանքին վերջ տալու մտասեւեռումներ: 1888 թ. ստեղծագործական հանկարծահաս պոռթկումով գրում է «վագներ դեպքը», «ՀակաՔրիստոսը», «դիոնիսոսյան դիթերամբներ», «ecce homo», «Չաստվածների մթնշաղ» երկերը: 1889 թ. տուրինում հունվարի 3-ի առավոտյան դուրս գալով իր վարձու բնակարանից` տեսնում է մի կառապանի, որը ծեծում է կառքին լծված իր ձիուն: աղաղակելով վազում է դեպի ձին, փաթաթվում է նրա վզին եւ կորցնում գիտակցությունը: վրա է հասնում բանականության վերջնական մթագնումը: 1900 թ. օգոստոսի 25-ին, կեսօրից հետո մահանում է:

37a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

գրականության ցանկ

1 ադոռնո թ.-Գեղագիտության տեսություն/երեւան 2001, 256 էջ

2 աթայան Է.Ռ.-Հոգի եւ ազատություն/երեւան 2005-619 էջ 3 բատայ Ժ.-ներքին փորձառություն/երեւան 2018256 էջ 4 բելի ա.-սիմվոլիզմ եւ մշակույթի փիլիսոփայություն/ երեւան 2017-527 էջ

5 բեն Գ.-նա ով մենակ է/երեւան 2017-264 էջ 6 թամրազյան արուսյակ/ երաժշտության կիրառումը հոգեւոր դպրոցներում. եօթնագրեանք«բանբեր մատենադարանի» Հ.18/երեւան 2008-362 էջ

7 նիցշե ֆ.-երկեր 5 հատորով թարգ.`Հակոբ մովսեսի/ հատոր 1/երեւան 2018-632 էջ 8 նիցշե ֆ.-երկեր, հատոր 2/ երեւան 2018-612 էջ 9 նիցշե ֆ.-երկեր, հատոր 4/ երեւան 2018-656 էջ

10 նիցշե ֆ.-երկեր, հատոր 5/1 /երեւան 2019-664 էջ 11 նիցշե ֆ.-այսպես խոսեց Զրադաշտը/թարգ.`Հակոբ մովսեսի/ երեւան 2015-612 էջ 12 նովալիս-ֆրագմենտներ/ թարգ.`Հակոբ մովսեսի/վիքիդարան

13 «Ռուբիկոն» մշակութաբանական հանդես-1/2/2000-իվան մելիքսեթյան-«թեոդոր ադորնոյի նեգատիվ դիալեկտիկական եւ երաժշտության փիլիսոփայությունը» 14 սիորան Էմիլ- Ծնված լինելու անհարմարության մասին/ երեւան-2008-300 էջ

15 ստեփանյան ս.-Ժամանակի երկու ընթերցում/երեւան 2009142 էջ 16 ֆոսիյոն ա.-Ձեւերի կյանքը: Գովք ձեռքին/երեւան 1999118 էջ

17 Аствацатуров А. Г.-Какую музыку любил и сочинял Ф.Ницше/ Вестник Санкт-Петербургского Университета Сер. 17 Вып. 2015 сс.100-109

18 Гардинер, Джон ЭлиотМузыка в Небесном Граде: Портрет Иоганна Себастьяна Баха/ Москва:Rosebud Publishing, 2019-928с.

38a

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

նությանըեւայդպեսերբեքէլչինկատելիրայդ բախումը,ինչը գերմանական եւ համաշխարհային արձակին արտահայտչականությանաննախադեպթրթիռներնվիրեց»եւիրհերթինմեջէբերումՆիցշեիցմինամակ.«եսպետքէսովորեմնվագելիմոճով,ինչպեսստեղնաշարով,բայցնվագելո՛չթեսերտած պիեսներ,այլազատֆանտազիաներ,առավելագույնսազատեւ,համենայն դեպս,մշտապեստրամաբանականեւհիմնավոր»:12 [7/39]ընդունելովժորժ Բատայիհետեւյալմիտքը,որ.«պոեզիան...հայտնիիցտանումէդեպիանհայտ»,13 [3/211] (այստեղ ձայնակցում է նաեւ Նովալիսի հետեւյալ միտքը. «Բանաստեղծությունըօտարգոյությունըլուծումէսեփականիմեջ»),միեւնույն ժամանակ ընդունելով Նիցշեի հետեւյալ միտքը. «...որ ընդհանրապես երաժշտությունը,աշխարհիկողքըդրվածմիակնէ,որկարողէմեզգաղափարտալ, թեինչպետքէհասկանալաշխարհի`իբրեւգեղագիտականերեւույթիարդարացմաններքո»,[7/296]այլկերպընդունելով,որերաժշտությունըանհայտից բերումէդեպիհայտնին,տեսանելիէ դառնում երաժշտությանեւբանաստեղծության հարաբերումըեւթեինչովէերաժշտությունըօժտումբանաստեղծությանը:Ամեն զտագույնբանաստեղծ,որբառովկապվածէանմիջականորեն գոյաբանական ապրումին [5/264] նաեւ երաժիշտ է, եթե անգամ չունի այդ գիտակցությունը,եւ«բանաստեղծականհանճարը,-ինչպեսկասիԲատայը,խոսքիպարգեւչէ(խոսքիպարգեւնանհրաժեշտէ,քանզիխնդիրըվերաբերում էբառերին,բայցհաճախմոլորեցնումէ),դագաղտնորենսպասվածավերակներիաստվածացումէ,որպեսզիբոլորքարացածբաներըփուլգան,կորչեն, հաղորդակցվեն»: [3/233] Բատայը թեեւ չի խոսում երաժշտության մասին, սակայն մեզհամար չափազանցտեսանելիէ,որայստեղեւսերաժշտությունն էգործողը(«բանաստեղծականհանճարըխոսքիպարգեւչէ»-այլերաժշտության, այսինքն «պոեզիան չի կարելի հանգեցնել «բառերի» պարզ ողջակեզի»[3/228]),այստեղպետքէնաեւնկատիունենալԼյութերի` «voxestanima verbi»(«ձայնը`բառիհոգինէ»),[18/238]եւառհասարակերաժշտությաննկատմամբ Լյութերից եկող առանձնահատուկ վերաբերմունքը, որը վստահաբար Նիցշեին որեւէ կերպ փոխանցվել է իր հոգեւորական հորից: եվ ահա, եթե երաժշտությունըանհայտիցհայտնիբերողը, իսկ բանաստեղծությունըհայտնիիցանհայտտանողնէ,սամի՞թեչիդիտարկվումՆիցշեի«հավերժվերադարձ»-ի,եւ իրսեփական«որդին»14 համարող«Զրադաշտ»-ի հղացքիհամա-

տեքստում,որիծնունդը այսպեսէվկայում.«...1881-իօգոստոսինայնուրվագծվածէմիթերթիվրա`հետեւյալմակագրությամբ.«6000ոտնաչափանդին մարդուց եւ ժամանակից»: ես այդ օրը անտառների միջով գնում էի սիլվապլանայի լճափով:սուրլայիցոչհեռու,բրգաձեւդիզվածքարակույտիմոտես կանգառա:Այդտեղեկավինձայդմիտքը: -երբեսայդօրվանիցմիքանիամիս հետեմհաշվում,ապաիբրեւնախանշանգտնումեմիմճաշակիհանկարծական եւխորագույնսվճռորոշմիփոփոխություն`նախեւառաջերաժշտությանմեջ: թերեւսողջԶրադաշտըկարելիէերաժշտությանշարքըդասել. -անշուշտ,լսելու արվեստումմիվերածնունդէրնրանախապայմանը»:[10/362]ՄիեւնույնժամանակՆիցշեիհամարերաժշտությունը«բոլորերեւույթներիցվերէեւառաջ» եւ ահա ինչպեսի առնչակցություն է մեկնում Նիցշեն. «...քնարերգությունը երաժշտությանոգուցկախվածէճիշտայնպես,ինչպեսերաժշտություննինքը, իր լիակատար անսահմանափակությամբ, կարիք չունի պատկերի եւ հասկացության, այլ դրանք լոկ հանդուրժում է իր կողքին: քնարերգակի բանաստեղծությունըոչինչչիկարողարտահայտել,որվիթխարիհամընդհանրականությամբեւհամանշանակալիությամբարդենդրվածչլինիերաժշտության մեջ,որըբանաստեղծինպատկերավորխոսքինէպարտադրում:հենցայդպատճառովերաժշտությանհամաշխարհայինխորհրդանշականհամակարգինոչմի կերպլեզվովսպառիչմոտենալչիլինի,քանզիերաժշտությունըՆախա-Միո սրտումխորհրդանշորենկապվածէսկզբնական ցավինուսկզբնականհակասությանը,ինչովխորհրդանշումէմիոլորտ,որըբոլորերեւույթներիցվերէեւ բոլորերեւույթներիցառաջէ:Նրահանդիման`ամեներեւույթավելիշուտնմանաբանությունէմիայն,դրահամարէլլեզուն,իբրեւերեւույթներիօրգանեւխորհրդանիշ,ոչմիտեղեւերբեքչիկարողերաժշտությանխորախորիններսը դուրսշրջել,այլմիշտ,հենցորլծվումէերաժշտություննընդօրինակելուն,մնում էերաժշտությանհետսոսկարտաքինշփմանմեջ,այնինչերաժշտությանխո-

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

րագույնիմաստը,չնայածքնարականամենայնպերճախոսության,ոչմի քայլ չի մոտենումմեզ»:[7/179-180]ՖրանսիացիարվեստաբանԱնրիՖոսիյոնըիր «Ձեւերիկյանքը»գրքումխոսելովքանդակագործությանմասինմիայսպիսի ուշագրավմիտքէհայտնում.«ոգինձեւավորումէձեռքը,ձեռքըձեւավորումէ ոգին»,[16]սաթերեւսբացառիկվավերականէնաեւերաժշտությանառնչությամբ,(այստեղոգուկողքըկարողենքեւպետքէավելացնենքեւհոգին, եւ նկատի ունենանք նաեւ «Զրադաշտի»` «Զի հոգին, ով ամենաերկար սանդուխքնունիեւամենախորըկարողէցածիջնել»,[11/359]եւհպանցիկհիշենք նովալիսյան«...հոգինսրբագործումէ...»),15 երբձեւակերպենք.«ոգին(հոգին) ձեւավորումէերաժշտությունը,երաժշտությունըձեւավորումէոգին(հոգին)»,եւ այդու Նովալիսի մի հարցադրում. «եթե որոշ բանաստեղծություններ երաժշտությանենվերածում,ապաինչո՞ւերաժշտությունըբանաստեղծությանչեն վերածում»,[12]ահաՆիցշեիմոտփոխներթափանցվածոգիներաժշտությունը բանաստեղծականացրել է այն էլ բացառիկ կերպավորումներով, եւ ինքնակենսագրականEccehomo-ում«Զրադաշտի»մասինկասի.Ասույթը`կրքիցդողալով: պերճախոսությունը` երաժշտություն դարձած»: [10/371] Նրա մոտ այդ աֆորիստիկմտքերըեւ«պարբերություններիգեղեցիկկուտակումները»[7/530] իրենցիցներկայացնումեներաժշտականպլաստիկա,որտեղմեծդերակատարումունիռիթմը,16 որիցկախվածէգայթակղմանուժը,եւնա«չէրհանդուրժումոչմիերաժշտություն,որիպատվախնդրություննավելիհեռուչիգնում, քանջղերը համոզելը»[10/28]եւայստեղարդենսոսկջղերըհամոզելըչէհարցը, այլգայթակղելը,որըհենցերաժշտությանանտեսուժնէ: իվերջո«ո՞վէբանաստեղծը,–հարցնումէԿիերկեգորը,–դժբախտմարդ:Նրասրտումխորունկ տառապանքկա,բայցերբնա...ճչումէ,նրաճիչըհնչումէորպեսհրաշալի երաժշտություն»:[13]

եզրակացուԹյուն

իրունեցածայսահռելիազդեցությամբմշակույթիեւայստեղհատկապեսերաժշտությանվրա,արդյոքՆիցշեիցհարյուրամյականցմենքմոտեցելենքերաժշտությանընկալմանը,արդյոքնրաբերածօպտիկանծառայումէմեզ` ավելի հեռունեւխորըտեսնելուհամար,իվերջոզգալուեւնախազգալու:հարցիշրջանակըայնգնահատումներըչեն,որոնցկարիքըամենաքիչըհենցՆիցշենունի, այլայն,որմերհայացքից, տեսունակությունիցեւՆիցշեիհետհարաբերումից մենքնորհորիզոններինվաճմանառաջենքկանգնած,եւորայսօրէլմեծապես աղաղակողեւնույնիսկօրհասականէ«արժեքներիվերարժեքավորման»Նիցշեականկոչնուճիչը:եվայդվերարժեքավորմանառանցքըքաղաքակրթական տիրույթումէեւպետքէկատարվիարվեստիմիջոցով,որպեսզի«Մարդունհետ թարգմանենքբնությանը»,[9/181]վերադառնանքգոյությանգեղագիտական ընկալմանըեւարդարացմանը,որիխզումըայլեւսգոյաբանորենզգայելիէ:եվ ուրեմն իրեն` «դիոնիսոսԱստծուվերջինաշակերտեւօծյալ»[9/259]համարող այս«Գերմարդու»,արժեքներինչափուկշիռորոշողի,նրան,ովմարդլինելու համար չուներ մարդակյին այն «համեստությունը», որը մարդուն զատում է Աստծուցեւկենդանուց,ովԳյոթեիհետեւյալ միտքը`«համեստէմիայննա,ով ոչնչությունէ», շպրտումէրգոյությաներեսին,Կ.յասպերսիխոսքով«դասակարգությանչտրվող» է:եվմիեւնույնժամանակնրան` բազմաբարդ,անվերջ նորհայացքիտրվողանժամանակային,դույզնինչմոտենալուհամարԿ.սվասյանիխոսքով` «...ստիպվածեսերաժշտությանճակատագիրնընդլայնելընդհուպմշակույթիճակատագրերին,ընդհուպմոլորակայինճակատագրերին»: [7/21] եվ եթեիրժամանակիերաժշտությունը-այդժամանակայինարվեստընաընկալումէրորպեսdecadence,ապա«ժամանակնիրշավիղիցդուրսէսայթաքել»,իսկայսօ՞ր...:եվուրեմնամփոփելովանենքեւսմեկշեշտադրում,որը չափազանցկարեւորենքգտնում:Նիցշեիերաժշտականությանեւգեղագիտության,նրասեւեռունեւպլշածհայացքի գոռում-գոչյունով.«...ժողովուրդըկարիք ունիվսեմի,խորունկի,հաղթականի:«ովմեզտապալումէ`նաէուժեղ,ովմեզ վեհացնումէ`նաէաստվածային,ովստիպումէնախազգալ`նաէխորունկ»: վճռականլինենք,պարոնայքերաժիշտներ.նրանցտապալենք,նրանցվեհացնենք,նրանցստիպենքնախազգալ»:[10/23]

ա ±

հանդես-ա

00________

19 Летнянова Э.-Какую музыку сочинял Фридрих Ницше/”Музыкальная академия”,№ 3-4, 1996 год. сс.240-243

20 Соколов Е.Г. Модерн-декаданс: Р. Вагнер и символизм/Miscellanea humanitaria philosоphiae: Очерки по философии и культуре. Сер. «Мыслители». Вып. 5: К 60-летию профессора Юрия Никифоровича Солонина. СПб.: Санкт-Петербургское философское общество, 2001. C. 235– 244. 21 Щербакова Е.М.-Ницше и музыка/Рязань 2009338с. 22 Curt Paul Janz- Der Musikalische Nachlass/Bärenreiter 1976

23 Curt Paul Janz-Infancia y juventud/ http://www.f-nietzsche.de 24 Liebert Georges -Nietzsche and Music/Chicago University of Chicago Press 2004

25 Middleton Christopher Selected letters of Friedrich Nietzsche/ Hackett Publishing Company, Inc. Indianapolis/Cambridge 1996 26 www.nietzschesource.org

jimi

39a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

40a

ա ±

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

Ð³Ù³Ñ³ÛÏ³Ï³ÝÐÇÙÝ³¹ñ³ÙÇ »õÜÏ³ñÇãÝ»ñÇØÇáõÃÛ³ÝÑ³Ù³ï»ÕÏ³½Ù³Ï»ñå³ÍÎ³Ý³¹³ÛáõÙÝ³Ë³ï»ëíáÕ ÎáÙÇï³ëÇÏÇë³Ý¹ñáõÙñóáõÛÃáõÙÝ³Ë³å»ë1-ÇÝ,³å³, ÇÝãå»ëÙ»½³ÝáõÙÑ³×³Ëå³ï³ÑáõÙ¿`2-ñ¹Ùñó³Ý³Ï ëï³ó³íÔáõÏ³ëâáõµ³ñÛ³ÝÇ ³ßË³ï³ÝùÁ: Ô.âáõµ³ñÛ³ÝÁÎáÙÇï³ëÇ Ï»ñå³íáñÙ³Ýµ³½Ù³ÃÇí ï³ñµ»ñ³ÏÝ»ñÇÑ»ÕÇÝ³Ï¿, ³Û¹ÃíáõÙÝ³ËÏÇÝáõÙáõñÇß ³éÇÃáíÝ³Ë³å»ë1-ÇÝ, ³å³,ÇÝãå»ëÙ»½³ÝáõÙÑ³×³Ëå³ï³ÑáõÙ¿...

déjà vu / a-magazine #1 / 2003

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

հանդես-ա

00________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ԲժշկուԹԻւն երԱժշտուԹեԱմԲ կոմիտաս

(մԷկ ԷՋ մԱՅր ԱԹոՌ ս․ ԷՋմԻԱԾնԻ 2359 ՀԱմԱր ՁեՌԱԳրԷն)

Հին աշխարհի իմաստուն-երաժիշտներն ա՛յնքան խորունկ հմտութեամբ են ուսումնասիրել ու զարգացուցել իրենց ժամանակի երաժշտութիւնը, որ գրեթէ բոլոր գաղտնիքները երեւան են հանել։ Արդ, օգուտ քաղելով, գլխաւորաբար Մայր Աթոռի Համար 2359 ձեռագրէն, լուսաբանելու ենք՝ թէ ի՛նչ հիման վերայ եւ ի՛նչպէս էին երաժշտութեամբ հիւանդներ բուժում։ «Երաժշտական արուեստն չարախառնութիւն ունի հոգւոյ եւ մարմնոյ»․ զի ծագումն է առնում հոգեկան յոյզերի աշխարհում եւ մարմին՝ ձայնով․ քանի որ «ձայնս է նիւթ բանականութեան, որպէս հիւսնականին՝ փա՛յտն․ եւ դարբնականին՝ երկաթն»։ Այսինքն, որպէս հիւսնութեան ու դարբնութեան արուեստի նիւթն են՝ մէկինը՝ փայտ եւ միւսինը երկաթ, եւ որպէս ճարտարագործ ձեռքեր այս նիւթերին զանազան ձեւ ու կերպարանք են տալի՝ պատկերացնելու համար որ եւ է մտայղացում, նոյնպէս եւ մարդկային ամենակարող լեզուն ճախարակում է ձայնը՝ բանականութեան նիւթը եւ արձանացնում հոգու յուզումները։ Սակայն երաժշտութիւնը չէ՛ այն արուեստներէն, որոնք «նիւթական եւ թանձր» ստեղծագործութիւն են արտայայտում, այլ այն, որ «ի պարզ եւ ի մաքուր էութենէն, այսինքն յիմացականէն եւ ի լսողականէն» է առաջ գալի, որովհետեւ «ներգործութիւն սորա ի հոգւոյն է»։ Երաժշտութիւնը երկու տեսակ է՝ «աստուածային եւ մարդկային»․ առաջինը երգում են եկեղեցիներում՝ յանցաւոր հոգիները դէպ ի զղջումն ածելու եւ մեղաւոր մտքերը՝ դէպ ի բարին փոխարկելու․ իսկ մարդկայինը՝ ուրախութեան ժողովներում ու հանդէսներում։

Եթէ երաժշտութիւնը այս կամ այն ձեւով կարող է եկեղեցիներում յանցաւոր հոգիներն ու մեղաւոր մտքերը զղջման բերել ու բարին անել տալ, կամ ժողովներում ու հանդէսներում սրտերը թունդ հանել ու զուարթութեամբ վառել, ինչո՛ւ չը պէտք է կարողանար եւ՛ վանել հիւանդութիւնները։ Հները փորձեցին եւ գտան «զի օգտակար է ի պէտս բժշկութեան», ուստի եւ որոշեցին ու գործադրեցին, որ «երգին եւ առ հիւանդս», որովհետեւ «որպէս ըմպելիք դեղւոյ ընդ ճաշակելիսն» ազդում են հիւանդութեան վրայ «եւ սա (երաժշտութիւնը) ընդ լսելիսն»։ Քանի որ «ձայնն անմարմին է եւ մեծ զօրութիւն ունի եւ ազգակցութիւն առ հոգին», ուրեմն եւ «ընդունելով հոգի զուարճականն կիրք, ներգործէ առ մարմին եւ տրամադրեալ փոխէ զնա յիւրմէ բնութենէն»։

սոխԱկ մը

Այս պատկերը կը նեկայացունէ Գուիտոն Լուսինեանի կողակից` Բարիզաբնակ Իշխանուհի Մառին, որ իր գեղեցիկ ձայնով անձնուիրաբար մասնակցած է ժամանակին` բարենպատակ ընկերութեանց կողմէ սարքուած նուագահանդեսներու, մանավանդ Հայաստանի 1878ի Մեծ Սովին ՛ի նպաստ Բարիզ տրուած գեղարուեստական հանդէսին, որուն հասոյթը պատկառելի եղած է, շնորհիւ ներա յանկուցիչ գեղգեղանքին: - Վ. Հիւկո, իրենց դրացին ու բարեկամը, որ կ՛այցելեր իրենց վիլլան, ըսած` օր մը. Տիկին, դուք անպատճառ սոխակ մը ունիք պահած ձեր կոկորդին մէջ:

Արդ, իմաստուն-երաժիշտները հնարում են պարագային յարմար գործիքներ ու եղանակներ, որոնցմէ, դժբախտաբար, չէ մնացել եւ ո՛չ մի օրինակ։

Հին ժամանակների ընդհանրացած նուագարանն էր քնարն իր

ա ±

հանդես-ա

41a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

խոսում է կոմիտասը

հայերաժշտութեան յաղթանակը տեսակցութիւնմը Կոմիտասվարդապետիհետ

ի՞նչ տպաւորութիւն թողուցին ձեր յայտնած տեսութիւնները հայ եկեղեցական եւ ժողովրդական երաժշտութեանց մասին:

նախ որ իմ յայտնած տեսութիւններս հայ հոգեւոր եւ գեղջուկ երաժշտութեան մասին՝ նորութիւն էին մանաւանդ անոնց համար, որոնք դեռ տարի մը առաջ կ’անգիտանային կամ կը մերժէին հայ ինքնուրոյն երաժշտութեան մը գոյութիւնը։ յետոյ, շատեր որ հայ երաժշտութեան մասին հարեւանցի գաղափար մը միայն ունէին՝ դասախոսութիւններէս ետքը առաջինը եղան խոստովանող, որ հայ երաժշտութիւնը գեղարվուեստական բարձր արժէք մը կը ներկայացնէ, աւելի հարազատ, քան ուրիշ շատ մը ժողովուրդներու մէջ եւ աւելի վսեմ՝ քան արեւելեան ուրիշ ազգերու մօտ։ ու երաժշտական մեծ վարպետներ՝ երբ դասախօսութիւններս կ’աւարտէի, չէին կրնար իրենց զարմանքն ու ապշութիւնը զսպել իրենց համար օտար այս երաժշտութեան ծանոթանալով, որ ոչ միայն նորութիւն էր իրենց համար, այլ նաեւ ապշեցուցիչ նորութիւն մը։ ինձ համար էլ հետաքրքիր էր, թե ինչ պիտի ըլլար անոնց տպավորութիւնը երաժշտութեան մը մասին, զոր ցարդ՝ իր հոռի նմուշներէն դատելով՝ կը նկատէին իբրեւ մեղկ, տխուր, մելամաղձոտ երաժշտութիւն մը, մինչ հայ երաժշտութիւնը ոչ միայն մեղկ ու տխուր չէ, այլ համակ ուժ է եւ կենդանութիւն, ու իր մեջ կը սնուցանէ փիլիսոփայութիւնն իսկ, ոգին իսկ իր ցեղին, որովհետեւ երաժշտութիւնն ամենէն մաքուր հայելին է ցեղին, ամենէն հարազատն ու կենդանին անոր բոլոր արտայայտութեանց մէջ, կենդանի` որքան կենդանի է այդ ցեղը, ուժեղ` որքան ուժեղ է իրեն ծնունդ տուող ժողովուրդը... ...Հայ երաժշտութեան մասին ըսուած խօսքերը կատարեալ համակրութեամբ լսուեցան, ու յայտնի երաժշտագէտ վակնէրը, որ նոյն վարդապետին ամէնէն բուռն

42a

բազմազան տեսակներով․ «այլ չորք աղեանն քնար առաւել ցուցանէ զզօրութիւն արուեստիս»։ a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

Քնարի լարերի անուններն են «բամբ, թաւ, սոսկ, զիլ»։

Քառալար քնարն այն պատճառով են յարմար դատել բժշկութեան համար, «զի ըստ նմանութեան բնութեան մարդոյս կերպարանի, որպէս մարդ ի չորից տարերց էացեալ է»։

Ըստ հնոց, «չորս տարերքն են՝ հող, ջուր, օդ եւ հուր»։ Սոքա ունին որոշ «դիրք եւ որակութիւն»։ Ըստ գրից, «երկիրն ծանր է քան զջուրն․ եւ ջուրն՝ քան զօդ․ եւ օդն՝ քան զհուր։ Եւ իւրաքանչիւր տարերք ունին կրկին որակութիւն․ այսինքն՝ գոյացական եւ պատճառական։ Զի երկիրս ցուրտ է եւ չոր․ եւ ջուր՝ գէջ եւ ցուրտ․ օդ՝ ջերմ է եւ գէջ․ հուր՝ չոր եւ ջերմ»։ Բայց մարդն ի՛նչ խորհրդաւոր կապ կարող է ունենալ քնարի լարերի անուան, դիրքի եւ որակի հետ։ Ըստ երեւութին՝ լոկ թուական․ այսինքն՝ մարդն ստեղծուած է չորս տարերքով․ քնարն ունի չորս լար եւ համապատասխան չորս անուն․ չորս տարերք ունին չորս դիրք եւ չորս որակ։ Բայց, իսկապէս, էական ու կարեւոր կապակցութիւն կայ այդ բոլորի մէջ փոխադարձաբար եւ երաժշտութեամբ բժշկութեան մէջ։

Տարերքների անուններով պատկերանում է նոցա դասակարգութեան աստիճանաւորումները․ առաջին դիրքը գրաւում է հողն իր ծանրութեամբ․ երկրորդը՝ ջուրը, իր դիւրութեամբ․ երրորդը՝ օդը, իր թեթեւութեամբ եւ չորրորդը՝ հուրը, իր հեռաւորութեամբ․ այսպէս՝ երկիրը հիմունքն է, վրան՝ ջուրը, սորա վրան՝ օդը եւ օդի վերայ՝ հուրը։ Իսկ լարերը որքան հաստ են, նոյնքան ցած են ձայնում եւ որքան բարակ՝ նոյնքան նուրբ։ Քնարի առաջին լարն իր դիրքով համեմատ է երկրին, երկրորդը՝ ջրին, երրորդը՝ օդին եւ չորրորդը՝ հրին․ իսկ ձայներանգով՝ տարերքների որակին, որ է՝ ցուրտ, գէջ, ջերմ եւ չոր․ այսինքն՝ առաջին լարի ձայներանգն է ցուրտ, որ զգացման աստիճանի պակասութիւնն է ցոյց տալի, ուստի եւ ցած է լարուածքը․ երկրորդի ձայներանգն է գէջ, որ զգացման աստիճանի թուլութիւնն է պատկերացնում, ուստի եւ թոյլ է լարուածքը․ երրորդի ձայներանգն է ջերմ, որ զգացման շարժումն ու եռանդ է տալի, ուստի եւ աւելի ամուր է լարուածքը․ եւ չորրորդի ձայներանգն է չոր, որ զգացման աստիճանի սրութիւնն է արտայայտում, ուստի եւ պիրկ է լարուածքը։ «Ունին կենդանիքն չորս մաղձ, որ են չորս տարերք․ սեաւ մաղձն՝ որ փայծեղն է, է՛ հոգոյ․ խարտեշն՝ որ է լեղին, է՛ հրոյ․ կարմիրն՝ որ է արիւն ի լեարդն, է՛ օդոյ․ եւ սպիտակն՝ որ է մաղասն ի բոլոր մարմինն եւ կամ յերիկամունքն, է՛ ջրոյ։»

«Հիւանդ, որոյ արիւնն առաւելեալ է, դիտել պարտ է, եթէ հակառակ արեանն պլղամն* է առ այն հիւանդին․ զծանրն արժան է, ասեն, հարկանել, զի յոյժ օգտակար է։ Եւ յառաւելեալ մաղասոյ, որ է պլղամն, պարտ է զիլն հարկանել, որ է սուրն, զի արեան բնութենէ է եւ արիւնն հակառակ է մաղասոյ։ Եւ յորժամ խարտեշ մաղձն առաւելու, որ է տաք եւ չոր, զպամն պարտ է հարկանել, որ է ցուրտ եւ գէջ։ Եւ այսպէս կշռի անբաւ լարիցս թիւ՝ բանաւոր կենդանեացս»։

ա ±

հանդես-ա

Ի՞նչ է նշանակում այս կամ այն տեսակ հիւանդութիւնը բուժելու համար պէտք է զարնել մէկ կամ միւս լարին, կամ ի՞նչ է նշանակում այստեղ լար բառը։ Քնարի մէկ լարին շարունակ հարկանելով, որ նոյնն է, թէ անդադար միեւնոյն ձայնը հնչեցնել, ոչ թէ հիւանդը կը բուժուի, այլ առաւել եւս կը տկարանայ։ a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

Ձեռագրի այս հատուածը ըմբռնելու համար, պէտք է իմանալ, որ հին ժամանակներում, որպէս եւ արդ, արեւելեան ազգերէն հնի աւանդապահները՝ իւրաքանչիւր մէկ ձայնաստիճան նկատում էին իբր հիմն մի որոշ եղանակի։ Այս սկզբունքը ծագումն է առել այսպէս։ Հին երաժիշտները, որոնք յայտնի են նոյնպէս իմաստուն, իմաստասէր անուններով, իւրաքանչիւր լար իբր հիմնաձայն էին նկատում․ այդ չորս նորանոր հիմնաձայնով կազմում էին այս չորս զանազան ձայնաշարը (տե՛ս վարի օրինակը), իսկ չորս աննման ձայնաշարով էլ՝ չորս ուրիշ եղանակ էին նուագում կամ երգում։ Հին քնարի չորս լարի աստիճաններն էին՝ ըստ Nicomachus’ի՝

իսկ իւրաքանչիւրի յատուկ ձայնաշարն է՝

Թէ ո՛րպիսի շէնք ու օրէնք ունէին այս ձայնաշարերի վերայ հիմնուած եղանակները, մեր յօդուածի սահմանէն դուրս է այդ նկարագրելը։

«Եւ՝ որ ստուգութեամբ հմուտ է արուեստիս կարողանայ երգելովն դիւրութիւն առնել հիւանդին։ Եւ ցաւեալն, եթէ հասու է արուեստիս՝ առաւել շահի ի ձայնիցն։ Այլ եւ հոգեկան ցաւուց յոյժ օգտակար է, այսինքն տրտմականին, զի ձայնի բնութիւն անմարմին է եւ՛ հոգի անմարմին․ լսելով զիւրն ազգակից փոխէ զտրտմականն․ եւս ըստ այլ մասանց հոգւոյն յարմարի, սրտմտականին, խոհականին եւ կամ ցանկականին»։

Ապա փակում է ձեռագիրն իր այս էջը, պատմելով մէկ պատմական դէպք, որ երաժշտութեան անպայմա՛ն ազդեցութեան կարողութիւնն է շեշտում։ «Վիպասանեալ է ոմն վասն Աղեքսանդրի, եթէ ի խրախութեան ելով, երաժիշտն պատերազմականն նուագէր զմատն․ եւ նա, իսկոյն զինեալ արտաքս դիմեաց։ Եւ դարձեալ երաժշտականին զուարճականն բախեալ նուագս, անդրէն դարձեալ ի բազմականն ճեմէր»։

ա ±

1914թ․, Կ․ Պօլիս

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ ________ ընդմիջողներէն մէկը եղած էր, ________ համակրութեան եւ շնորհաւորու________ թեան խօսքեր միայն ունեցաւ ________ ըսելիք մեր երաժշտութեան մա- 01________ ________ սին։ Հետաքրքրական էր նաեւ ________ տեսնել երբ միջազգային վար________ պետներ համաժողովին աւարտելէն ________ ետք, աղբիւրներ կփնտռէին հայ ________ ________ երաժշտութեան աւելի եւս ծանօթանալու համար, եւ երբ անոնցմէ ________ ________ շատերը սկսան կիրակի օրեր ________ Հայոց եկեղեցին յաճախել՝ հայ 02________ եկեղեցական երաժշտութիւնը ________ ________ վայելելու համար։ ________ ի՞նչ տպաւորութիւն թողուցին հայ ________ խազերու մասին ձեր երեւան հա- ________ ________ նած նորութիւնները։ այն խազե________ րուն, որոնք այնքան «խորհր________ դաւոր» եւ «սնոտի» հռչակուեցան ________ պոլսահայ տիրացուներու կողմէ։ 03________ ________ Հայկական խազերու բանալիները, ________ զորս երեւան հանած էի տարինե- ________ ________ րու պրպտումներէս ետքը, մեծ նո- ________ րութիւն մը եղան համաժողովին ________ ________ անդամներու համար, որովհետեւ հայկական խազերով կարելի պիտի ________ ________ ըլլայ ոչ միայն հայկական հին 04________ երաժշտութիւնը ուսումնասիրել, ________ այլ նաեւ ուսումնասիրել ուրիշ ________ ազգերու հին երաժշտութիւնները, ________ ինչպէս յունականը, որոնց մասին ________ ________ դժբախտաբար որեւէ ուսումնասի- ________ րութեան աղբիւր գոյութիւն չունի ________ ________ այժմ, մինչ հայ ձեռագիրներ ________ աւելի աւանդապահ գտնուած են 05________ գուրգուրանքով պահելու համար ________ հայկական հին երաժշտութեան ________ աղբիւրները, որոնցմէ թերեւս ________ երաժշտագէտները օգտուին ժամա- ________ նակակից ուրիշ երաժշտութիւններ ________ ________ պրպտելու համար։ թէեւ ուրիշ ազ- ________ գերու հին երաժշտութենէն նմուշ- ________ ________ ներ հասած են մեզի, բայց ամէնէն աւելի հայ խազերն են, որ 06________ ________ կը ներկայանան ամբողջական եւ ________ ամփոփ, եւ աւելի լրիւ նյութ ________ կներկայացնեն ուսումնասիրութե- ________ անց համար։ ասկէ զատ հայկական ________ հին ձեռագիրներու մէջ կը հան- ________ ________ դիպինք յոյն կամ ուրիշ հին ________ երաժշտութեանց վերաբերեալ ________ 07________ թարգմանութիւններու, որոնց ________ յունական կամ օտար բնագիրը ________ կորսուած ըլլալով, հայերէն ________ թարգամանութիւններն են որ պի- ________ տի կարենան լոյս սփռել ուսում- ________ ________ նասիրութեանց պահուն։ ________ էջ72 ________ ________ 08________ ________ ________ բլղամ - թանձր՝ սպիտակ, երբեմն ________ ________ դեղնավուն հյութ, որ հազալիս ________ դուրս է գալիս թոքերից. պալղամ, ________ ________ խուխ, մաղաս ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

ծանոթագրություն

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

44a

ա ±

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

հանդես-ա

ա ±

00________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

1կարապետ քոչարյան 2մինաս բերբերյան 3կարապետտերյան 4երվանդտեր-մինասյան 5հովհաննեսհովհաննիսյան 6միսաքխոստիկյան 7հակոբմանանդյան 8վահանտեր-առաքելյան 9խաչիկսամուելյան 10հարությանպետրոսյան 11ստեփանկանայան 12մկրտիչղազարյան

45a

ԿոմիտասվարդապետըԳեւորգյանճեմարանիպաշտոնյաներիհետղռիայգում/1908/1մայիս/վաղարշապատ

հանդես-ա

կոմիտասվարդապետ/ալբոմ/ կազմող`գուրգենգասպարյան սարգիսխաչենց/երեւան/2009

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

46a

ա ±

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

հանդես-ա

00________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

միսակ խոստիկյան

հուշԱՐՁԱՆիշուՐՋ

երեքգործէրընտրվելերեւանումկոնսերվատորիայի,այսինքն`ԿոմիտասիանվաներաժշտանոցիդիմացիպուրակումԿոմիտասիհուշարձանի համար1972թ․ կազմակերպվածմրցույթիառաջինփուլում։համապատասխաներեքհեղինակներիցէինթե՛Արահարությունյանը,թե՛ղուկասՉուբարյանը։1973-ինմրցույթիհաջորդ`եզրափակողփուլումհաղթողճանաչ- վեցղուկասՉուբարյանիներկայացրածվերջինտարբերակը։ Այդուհանդերձ,տարիներանց`1988-իհունվարի8-ին,պատվիրատուիարտոնությամբայգումդրվեցոչթեղ․ Չուբարյանի,այլԱրահարությունյանի աշխատանքը։ Մինչայդ`1986-ին,Մարտիրոսսարյանիհուշարձանիմրցույթըհաղթած ղուկասՉուբարյանիգործիփոխարենէլտեղադրվելէրքանդակագործԼեւոն թոքմաջյանիհապճեպպատրաստածարձանը։

երոհիշյալտեղադրվածարձաններըմտելեներեւանիԿենտրոնվարչական վ շրջանիպատմությանեւմշակույթիանշարժհուշարձաններիցանկեւիտարբերությունհաղթածայլընտրանքին`ազատորեն,առօրյահասանելիանցորդներին,ձեւավորումենքաղաքայինմիջավայրը։ինչպեսպատահումէհան- րայինկոթողներիհետ`դրանքնույնիսկհասցրելենսիրալիմականուններով հռչակվելսրամտողքաղաքացիներիկողմից`«հրեմ`ընկնես»մետաղաձույլ մեծճյուղինծվարածԿոմիտասիեւ«нукаотними»արտահայտությունը`երփնապնակըկրծքինսեղմածսարյանիհուշարձաններիպարագայում։

Մրցույթներին վերաբերող հայտնի իրադարձություններին զուգահեռվող դեպքերիցմեկնառնչվումէհենցնույն`կանաչգոտուշարունակությանմեջ Օպերայիեւբալետի,այսինքն`ժողտան`Ալեքսանդրթամանյանիկողմից նախագծվածշենքին,որիհամար1926-իներկումրցույթէկազմակերպվել` բացեւանվանականհրավերով։ՄրցույթումշահելէմայրաքաղաքիգլխավորճարտարապետՆիկողայոսԲունիաթյանիգործը`առաջանցնելովճարտարապետհովհաննեսքաջազնունուտարբերակից։սակայն,իտարբերու- թյունվերընշվածհուշարձաններիմրցույթներիհանգամանքներին,Ալ․ թամանյանըչիմասնակցելիրկազմակերպածմրցույթինեւընդգրկվելէժյուրիի կազմում։ծանոթանալովժողտանհամապատասխաննախագծերին`կարելիէենթադրել,որհազիվթեբանիմացմեկը,կամ,երեւի,հենցառաջինտեղերըզբաղեցրածհմուտճարտարապետներըբողոքարկեինկամցանկանայինվերախաղարկելկատարվածնայսկոնկրետ,առանձնահատուկպարագայում,որը,սակայն,առնվազներկիմաստէորպեսնախադեպ։ (իդեպ,Բաքվումհենցհ․ քաջազնունունախագծով1914թ․ կառուցվածսբ․ թադեոս-Բարդուղիմեոսեկեղեցուհամար1907թ․ ճարտարապետականմրցույթում,մասնագիտականժյուրինհաղթողէճանաչելԳաբրիելտեր-Միքելովիգործը։(եկեղեցին1937թ․ քանդվել,պայթեցվելէ)։

ինչեւիցե,շատկարեւորէ,որլայնհանրությանհամարամենպարագայում երաշխավորվածլինիարվեստիկամմշակույթիչիրականացվածկամկորսվածառաջարկներինիրազեկլինելուհնարավորությունը։Մշակույթիպատմությունըվկայումէ,որվիրտուալայդկերպավորումներիմեջնշանակալից- ներըոչպակասազդեցիկենեղելհետագազարգացումներիհամար,քան իրականացվածները, երբեմն առնվազն ոչ պակաս արժեքավոր։ դրանց հայտնաբերմանըեւմասնագիտականվերաշրջանառմաննուղղվածջանքերը,իհարկե,աջակցությանենարժանի։

ա ±

հանդես-ա

47a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

Այսառումով«ա-ակտուալարվեստ»կազմակերպությանղեկավարՄկրտիչ Մաթեւոսյանինախաձեռնությունը`մեկանգամեւսհրապարակելուԿոմիտասիհուշարձանիհամարղուկասՉուբարյանիմրցույթումհաղթածվերջին տարբերակիլուսանկարներըգոնե,կարծեմ,օգտակարկլինիպահպանելու այնլիցքը,առանցորի,առնվազն,այսարվեստիտեղականծիրըկսմքի։ շնորհակալությունեմհայտնումԱնուշին`ղուկասՉուբարյանինկարիչդստերը,հիշյալառիթովինձհետբովանդակալից,հերթականսիրալիրզրույցիեւիրջանքերովհրատարակված«ղուկասՉուբարյան»գրքումամփոփ- վածտեղեկատվությունըտրամադրելուհամար,որըբորբոքեցհեղինակի հետշփմանկենդանիհուշերսուչմարողխորակնածանքը։Մեկանգամչէ, որպատեհությունեմունեցելնրանցտանըտեսնելուԿոմիտասիայդարձանը,դիմաքանդակնուկիսանդրին։ԳուցեմիօրդրանքբրոնզաձույլհասանելիկլինենլայնհանրությանըԱզգայինպատկերասրահումկամհանրայինայլ` համապատասխանհովանուներքո։ Անմիջականորենպարզհորինվածքէ․ բնօրինակիմեկուկեսչափինախատեսվածբրոնզե,չնայածորոշակինուրբոճավորմանը,թույլատրելիկլինի ասել`ռեալիստականկերպարը,որնիրենիցներկայացնումէպարզսքեմով, շիտակկանգնած,գլուխըբացտղամարդ`ձեռքիափըականջինհպելիս։ Ակնհայտորենլսումէ։ուկնդիրէ։ Կոմիտասնէ։ Առավելապեսընդհանրացված,անհարթմակերեւույթովարվածհագուստի զանգվածըչիհասնումկոճերին,չիծածկումբոբիկոտքերը։Այսզարմանահրաշ,լսելուունակմարդուներքինլարումըհստակորենարտահայտողլայն բացվածաչքերըպարզուրվագծերովուգնդաձեւբիբերովտպավորիչենհինավուրցշումերյանկամէտրուսկյանքանդակներիհանգույն։ ի դեպ, Չուբարյանը վկայում էր իր հիացմունքն այդ արխայիկ արվեստի նկատմամբ։Այնուամենայնիվ,ոճավորվածկերպարիպարագայումհավաստիկոնկրետությանհասնելուհամարկենդանիբնորդի`կենսաբանԱլեքսանդրսադատիերովիօժանդակությունիցբացիքանդակագործնօգտվելէ նաեւԿոմիտասիմահվանդիմակից։

Գիտե՞ս,որգլխարկիդհամար ուլենտիհամարգլխարկիդ Կարողեմեսզոհվելհիմա— Գլխարկդկարողէինձփրկել: Գիտես,որերգիցավելի ուփառքիցավելի—այսսին Կյանքումկարողէհմայել Գլխարկդ,գլխարկիդփոշին: թավիշգլխարկիդհամար եվլենտիհամարմոխրագույն Կարողեմեսզոհվելհիմա— Միայնթեհասկացիրայդդու: եսինչպեսքեզասեմհիմա, որդուիմկարոտըհասկանաս, դու—լույս,լուսեղեն—քամի, դուայլփրկությաներազ: եվես,պոետմիանտուն, Կյանքում,օրերիմիգում Փնտրումեմմիվերջինխնդում, որկարողեսինձտալմիայնդո՜ւ: |եղիշեչարենց/9.III.1920|

Նրամոնումենտալմյուսգործերնէլաչքիենընկնումմեծապեսընդհանրացվածկերպարիճշգրտորենկոնկրետդրսեւորմամբ,որիհամարնասովորաբարներգրավումէրբնորդների,այդթվում,օրինակ`Մաշտոցիվերջինտար- բերակիհամար`ինքնիրեն։ հիշենքայսառումովամենանշանակալիցեւիրոնիկօրինակընաեւ․ ստալինյանբռնաճնշումներիբերումովորպես«ժողովրդիթշնամի»սիբիրաքսորվածքանդակագործիհոր`սահմանադրագետԳրիգորՉուբարյանիդիմա- գծերնէկրումերեւանումՄատենադարանիառաջհենցստալինյանարտոնությամբիսկտեղակայվածմիջնադարյանիրավաբանՄխիթարԳոշիարձանը։Կանոնիկարվեստիգործունառանձնահատուկկարողականության մասինյուրիԼոտմանիհայտնիտեքստերիցմեկը`վերնագրված“Каноническое искусство как информационный парадокс”, նման հանգամանքի հրաշալիվկայությունէ։

վերադառնալովԿոմիտասիհուշարձանին`հիշենք,որըստորոշէսքիզների, պատվանդանիուղղանկյունպրիզմանպարագծողնիստերիներգողտղաներիբարձրաքանդակներէիննախատեսված,որոնքմիանգամայնկարող ենաղերսվելԼուկադելլաՐոբիայիերգչախմբերպատկերողհայտնիգորելիեֆներին։ ոմիտասիարձաննառավելապեսզուսպէեւներլարված,հորինվածքը`ուղԿ ղակիորենընթեռնելի։

48a

ԱյսհատկանիշներըբնորոշենղուկասՉուբարյանինաեւմյուսգործերին։

ա ±

հանդես-ա

00________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

Նահետեւողականորենմաքրում,բյուրեղացնում,պարզեցնումէհորինվածքը,հասցնումառավելագույններլարմանուհուզումնալիուղերձիճշգրիտընթեռնելիության`մնալովդասականառարկայականարվեստիավանդույթներիսկզբունքներինհավատարիմ։ սրանումհամոզվելուհամարբավականէԿոմիտասիհուշարձանիվերջին տարբերակիպարզությունըհամեմատելտվյալմրցույթիառաջինփուլումհեղինակիներկայացրածհորինվածքիբազմիմաստությանը,ուրներմուծված էխորհրդանշականշերտզգեսինախշերիեւառավելեւսվաղնջականվիշապաքարիհղմանմիջոցով։Փոքր-ինչթեքկանգնածֆիգուրիկրծքինխաչված`ասեսքարկապձեռքերըակնարկումենհոգուխռովքնուկամայինճիգը։ ամբավականէմտաբերելթե՛ՄատենադարանիառջեւխոյացողՄխիթար Կ ԳոշիեւՄեսրոպՄաշտոցիմեծադիրարձաններիկրածփոխակերպումները հասարակությանհետկոշտդիմակայմանընթացքում,թե՛կամերայինգլուխգործոցդիմաքանդակները`տրետյակովյանթանգարանումգտնվողՄարտիրոսսարյանիբրոնզեկիսանդրին,դուբնայիՄիջուկայինհետազոտություններիկենտրոնումգտնվողհռչակավորֆիզիկոսներիդիմաքանդակները,թե՛այլբազմաթիվգործերը,որոնցթվումնաեւարվեստագետիհարազատների մտերմիկ պատկերումները։ Այս թվարկման մեջ զարմանալի առանձնահատուկտեղէգրավումերկրորդհամաշխարհայինպատերազմին կամավորագրվածեւզոհվածեղբոր`ԼուսեղենՉուբարյանիննվիրված«եղիցիլույսանունըքո»արձանը,որըմեկտեղումէհանրայինհուշարձանիընդհանրականությունըմտերմիկքնարականությանքնքշությանը,համադրում պատմականչափողությունըանձնականողբերգությանապրումիհետ։

ասիոն(տնեցիներնայդպեսէինկոչումընտանիքիհորը)խոստովանումէր Խ իրբառովասած`«մեղկանալու»գործերինկատմամբխանդաղատանքը, օրինակ`հովհաննեսթումանյանի«Գիքորի»պեսգործերի։իդեպ,մեծգրողին նա պատկերել է բազմիցս` յուրաքանչյուր պարագայում քնարական, տարբերմեկնաբանությամբ`հետեւողականորենընդգծելովնրագորովալից նրբությունը։ Այսպիսիբեւեռների`ընդհանականոճավորմանեւհավաստիկոնկրետության,ինչպեսնաեւմտերմիկքնարականությանեւմոնումենտալնկարագրի հմուտամփոփումըզուսպարտահայտչականությանկարգիմեջհեղինակին վերէդնումխորհրդայինիրապաշտությանհարացույցիպաթոսից,զրուցակիցդարձնումհամաշխարհայինարվեստի`իրսիրածհեղինակներին,ասենք` շարլդեսպիոյին,որիգործերովհիանումէրարվեստագետը,հինհռոմեականարձանագործներին,որոնցմշտապեսվերադառնումէրաշակերտելու եւմյուսմեծերին,որոնցովտարվածէեղելստեղծագործականիրտարբեր փուլերում։

սրանովհանդերձ`պետքէնշելպրն․ Չուբարյանիսեւեռվածությունընպատակաուղղվածազգայինարվեստստեղծելուգրեթեառեղծվածային,ջերմեռանդհանձնառությանը,որըզուգակցվումէրնրահանրայինկազմա- կերպչականեւդասախոսականներգրավմանըեւայդառումովառավելմեծ մտահոգություններինուպետականմակարդակովմշակույթիկազմակերպմանչիրականացվողնախագծերին։Այսառումովերիտասարդտարիներին շփումըճարտարապետՌաֆայելիսրայելյանիհետխորհետքէրթողելնրա` երկուտարիճարտարապետականֆակուլտետիուսանողիվրա։

եթեիրպատկերածհերոսները`Ալ․ սպենդիարյանը,հ․ թումանյանը,Կոմիտասը,Մ․ սարյանը,ե․ ՉարենցնուԱլ․ թամանյանըայնսերնդիցէին,որ հայկականազգայինմշակույթիկնիքըկազմեցին,1950-ականներիկեսերի քաղաքական«ձնհալի»հետասպարեզմտածղուկասՉուբարյանիսերնդի մեծարժեքներմուծությունըհռչակվեցորպեսազգայինմոդեռնիզմ։ ՉվրիպենքնշելուվերոհիշյալշարքումՉարենցիանունը`ղուկասՉուբարյանիայդ`եւսմիչիրականացածմրցույթայինաշխատանքը։Այն,կարծեմ,մեծ

ա ±

հանդես-ա

И, если подлинно поется И полной грудью, наконец, Все исчезает — остается Пространство, звезды и певец! /o.м./

49a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ազդեցությունէունեցելնրասերնդակիցմեծքանդակագործՆիկողայոսՆիկողոսյանի եւ ճարտարապետ, ակադեմիկոս Ջիմ թորոսյանի` երեւանում կանգնեցվածբանաստեղծիհուշարձանիհորինվածքիվրա։ քանդակագործը,ասես,իրարվեստիմիջոցովեւբոլորայլջանքերովցանկանալիսլիներհայրենադարձությունդյութել։Գուցեդրապատճառներիմեջ կարեւորէինընտանիքովՄիացյալնահանգներարտագաղթածֆիզիկոսորդիեւերկութոռունենալուկարոտալիապրումներնուիրհոգեւորփորձառությանժառանգորդությանհոգածությունը։ ընդսմիննրապլաստիկորոնումներըեւնվաճումներընկատելիորենընդունելությունեւշարունակությունգտանտեղումքանդակագործների,հատկապեսերիտասարդներիշրջանում,մասնավորապես,օրինակ`իդեմս,հետագայումվարպետքանդակագործԱրտաշեսհովսեփյանի,որըոչմիայնիվիճակիեղավփոխառնելուբազալտիհետաշխատելուիրավագվարպետի վերակենդանացրածուզարգացրածհինավուրցլեզուն,այլեւմասնավորապեսողջամտությունեւկորովունեցավստանձնելուԱլ․ թամանյանիհուշարձանիմրցույթումժյուրիիմեջներգրավվածեւայդպատճառովմրցությանը չմասնակցողղ․ Չուբարյանիկողմիցնախապեսառաջադրածայդհուշարձանի,քաղաքաշինականառումովհիմնավորհորինվածքըեւիկատարածելուայնփառավորապես։ երկարչկարգավորվողհետխորհրդայինսոցիալ-քաղաքականխնդիրների համատեքստում`վերընկարագրվածիբերումովավելորդչէընդգծելթվարկվածաշխատանքներիառնչությամբխորհրդայինժամանակներումմասնագիտականժյուրիներովմրցույթների պարտադիրկազմակերպմանօրինակելիփաստը`միկողմթողնելովդրանցվերաբերողկամդրանցհետեւած խնդիրները։ Զարմանալիէ`ինչպեսէրՉուբարյանըանսպառեռանդի,էներգիայիշնորհիվհաղթահարումորպեսարվեստագետայնխիստպահանջներնուգրաքննականարգելքները,որոնցովհենցինքնէրիրենսահմանափակումորպես քաղաքացիեւպետությունըներկայացնող«պատվիրատու»։ ինչռեպրեզենտացիոն,այսինքն`պատկերողարվեստիառանձնահատկուՄ թյունները,որոշակիպատումիբնույթենտալիսթե՛համապատասխանգործերին,որիհստակությանըիդեպշատկարեւորությունէրտալիսմոնումենտալ քանդակագործը,թե՛այդգործերիբառայինմեկնաբանություններին։Այդգործերիընկալումնուվերլուծությունըպայմանականորենորպեսոչպատկերային ֆիգուրատիվ`վերացականարվեստինմուշներիհնարավորությունկարողէ ընձեռելավելիմոտենալուդրանցէսթետիկազդեցությանը`բունարվեստին։ Այսառումով,հորինվածքիեւմասշտաբիխնդիրներիցզատ,ղ․ Չուբարյանիպլաստիկայիեւնյութիընտրությանեւմշակմաննկատմամբբծախնդրությունըհատուկ`առանձինուշադրությանէարժանի։ իդեպ`տարբերնախագծերիթվումարվեստագետնուներնաեւհիպեր-իրապաշտականգունավորգործերիհղացումներ,որոնքդժվարհավատալիէին տվյալկոնտեքստում։

Չնայածշատարագծեփակերտելուն`Չուբարյանըառավելապեսերկարէրաշխատումմիգործիվրա,անվերջավիրում,փոփոխումէրնախօրոքկարծեսարդենգոհացրած լուծումը։Անվերջնորտարբերակներէինիհայտգալիս։

եղինակիտանըկարելիէտեսնելԿոմիտասիմեկայլդիհ մաքանդակեւս,որընաարելէդասականռեալիզմիոգուն առավելհավատարիմ`տոգորվածկերպարիվեհվայելչությամբ։Ասեստարիներանց`ոճականզարգացմանբազմափուլփորձառությունիցհետո,սաթերեւսմիվերադարձ

50a

ա ±

հանդես-ա

հովհաննես թումանյան

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

00________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

լինիերիտասարդտարիներինարածԱլեքսանդրսպենդիարյանիհուշարձանին`ոճիվերաիմաստավորմամբ։ ինձվիճակվեցվեղարովայդդիմաքանդակըտեսնելհայաստանիՆկարիչներիմիությանդահլիճումկազմակերպված`Կանադայումտեղակայելուհամար Կոմիտասի կիսանդրու մրցույթի ցուցահանդեսում։ Ներկայացված բազմաթիվտարբերակներիմեջ,ըստիս,անվիճելիորենլավագույնայդգործը,ցավոք,կրկինչարժանացավտեղադրվելուարտոնությանը։

Չնկատեցիշատփորձություններով,այդթվումժամանակինինֆարկտներ տարածզուսպմարդուորեւէտրտունջ,ինչպեսչնկատեցիբազմաթիվակնհայտբաներ․ օրինակայն,որբարեբախտաբարնրահետհամատեղմինախագծումմոռացելէինշելնրատիտղոսները։

դանիիլ խառմս մի մարդ պառկեց քնելու հավատացյալ

Iվատացյալ, բայց արթնացավ

մի մարդ պարկեց քնելու հա-

անհավատ։ բարեբախտաբար, այդ մարդու սենյակում բժշկական կշեռքներ էին, եւ մարդը ամեն առավոտ եւ երեկոյան կշռվելու սովորություն ուներ։ եվ ահա, նախօրեին քնելու պառկելիս, մարդը կշռեց իրեն եւ իմացավ, որ արդեն 4 փութ 133 ֆուտ է կշռում։ Հետեւաբար, վճռեց այդ մարդը, իմ հավատը մոտավորապես 8 ֆուտ էր կշռում։ ռուսերենիցթարգմանությունը. գրիգորֆերեշեթյան

Այստեքստումլեզվիդժվարություններըմասամբպայմանավորվածենդրանովեւնրաբարյացակամությունըչարաշահելուվտանգով։

Մտավորականիառաքինություններից,իսկտվյալպարագայումայսբնորոշումըկիրառելիէմիայներբեմնի`բարձրիմաստով,հարկչկածավալվելու այստեղ`հաշվիառնելով,որնույնբառերիտակ,որքանէլքիչլինիայստեքստիընթերցումը,հանրությանտարբերշրջանակներ,միանգամայնտարբեր` անհամադրելի,անգամհակադիրբաներենպատկերացնելու։ տեսելէիուրիշակադեմիկոսների,անվանիմարդկանց,բայցՉուբարյանի պեսնուրբ,երբեմնթատերականորենարտիստիկ,բայցմիեւնույնատենմի-

ա ±

հանդես-ա

51a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

անգամայնանկեղծուանբռնազբոս`ասես,հետաքրքրասերանչափահաստղայիտարվածությամբվիճաբանողբանիմացզրուցակից,ընդորում`Խորհրդայինմիութենականակադեմիայիակա- դեմիկոս`ոչ։ իդեպ`ինչվերաբերումէհայաստանիհանրապետությանակադեմիային, ապա բյուրոկրատական անհեթեթությունների պատճառով ղուկասՉուբարյանինչընդգրկելով`այնթերացելէբարենորոգվել։ իրընդունակություններիհամեմատհասարակականորենհետզհետեավելիքիչպահանջարկվածակադեմիկոսըշաղափըձեռքին,օրնիբունդադար չուներ տանն ու արվեստանոցում․ արդեն ութսուննանց,նա`ջրատարմեքենայիհսկայական պողպատեթափք-ցիստերնէրմիայնակ,զուտ իրենհայտնիհնարներովտեղափոխումայգում, իսկ լյարդիքաղցկեղը... դե`...հեչ։ «ծերանալըերկարապրելուվճարնէ»,-ժպտումէրպրն․ Չուբարյանը`միորոշժամանակխոսելուցհետոկրկինառույգանալով։ Մերամենհանդիպմանը,որավելիկարեւոր էր դարձել ինձ համար հատկապես հորս մահվանից հետո, նրա արդեն այտուցված, այլայլված դեմ- քը հերթական անգամ վերականգնվումէր․ շատչանցածմարդըվերագտնումէրիրեն`կրկինպլաններգծումու տակնուվրաանելովմերձավորներին`վերէր կենում`գործիքըձեռքնառնելու։

հանդես-ա

ա ±

00________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

հանդես-ա

53a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

«1909 թվականի ամռանը Սպենդիարովը բնակություն հաստատեց Սուդակում եւ ձեռնամուխ եղավ «Շամիրամ» օպերայի ստեղծմանը: Ծովի մոտիկությունը, թեւաշենքի լռությունը նպաստում էին նրա աշխատանքին: Սեպտեմբերին նա արդեն գրել էր օպերայի նախերգանքն ու առաջին պատկերի սկիզբը: Բայց հետո եկան «Բեդա քարոզչի» եւ «Կոնցերտային վալսի» պարտիտուրաների սրբագրական օրինակների կապոցները, եւ նա, անկախ իր կամքից, ստիպված էր հետաձգել օպերայի ստեղծումը…»:

«Սպենդիարովի կապերը Ծատուրյանի եւ Սուրենյանցի հետ եւ բարեկամական էին, եւ ստեղծագործական: Իր «Հայկական երգը» («Մի լար, բլբուլ») նա գրել էր Ծատուրյանի խոսքերով: «Արեւելյան երգերի» («Ալջամաստ», «Հայկական երգը», «Հաֆիզից» եւ «Այշե») շապիկի ձեւավորումը նա հանձնարարեց Սուրենյանցին»:

մարինե օթարյան

ստեղծԱԳոՐծԱԿԱՆեՐԿՐոՐդ ԿյԱՆք.թիՖԼիս…

Ալեքսանդրսպենդիարյանիառաջինայցը թիֆլիս եւառհասարակԿովկաս 1916-ին էր:սակայնարդարացիորենպետքէնշել,որնրաներկայությունըթիֆլիսումեղավմինչառաջինայցը` եւնրաստեղծագործություն- ներիբազմաթիվկատարումներով,ե՛ւհայհամայնքիտարբերծրագրերինու նախաձեռնություններին,բարեգործականհամերգներինուդրամահավաքներին նրամշտականօժանդակությամբումասնակցությամբ։թիֆլիսում ապրող նրա ազգականներ հովհաննես(իվան) եւյուլյասպենդիարովները (կոմպոզիտորի հորեղբոր` սեմյոնիտղանեւհարսը) ծավալումէին մշակութայինեւհասարակականբուռնգործունեություն:հենցնրանքէլ կոմպոզիտորինհաղորդակից էինդարձնումթիֆլիսահայությանկյանքին:թիֆլիսիօպերայինթատրոնիհարեւանությամբ`եվանգուլովսկայափողոցիN8շենքիերկրորդհարկումգտնվողնրանցբնակա- րանումէր հյուրընկալվումԱլեքսանդրԱֆանասեւիչը,որտեղ նրան տրամադրումէինմեծ ուլուսավորսենյակ`դաշնամուրով:սպենդիարյանիայցըառավելմարդաշատուաղմկոտէր դարձնում այսբնակարանը,ուր մշտապեստանտերերի ջերմընկերակցություննէրվայելումթիֆլիսյանմտավորականությունը: 1915թ. թիֆլիսի«հայոցերաժշտականընկերություն»-ը սպենդիարյանինհամերգունենալու հրավերէուղարկում.

հատվածներՄարինասպենդիարովայի «սպենդիարով»գրքից,երեւան,1966

Ոգեշնչված Սուրենյանցի «Շամիրամն Արա Գեղեցիկի դիակի մոտ» կտավով` 1909 թվականի ընթացքում Սպենդիարյանն սկսեց աշխատել օպերայի վրա, նույնիսկ լիբրետո պատվիրեց պետերբուրգցի բանաստեղծուհի Տեֆֆիին (վերջինս կոմպոզիտորի հետ կանգնածձախից`հարությունԽաչատրյան` ուսուցիչ,տիգրանսեւորդյան`դերասան, վարուժանվարդանյան`թղթակից նստածենձախից`վ.սուրենյանց,Ա.սպենդիարյան,Ա.ծատուրյան,ս.Բաբիյան/ յալթա/1910թ.

54a

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ա ±

«Ձե՛րդմեծությունԱլեքսանդրԱֆանասեւիչ,

թիֆլիսիհայկականերաժշտականընկերությունըհարգալիցդիմումէՁեզխնդրանքովչմերժելընկերությանը եւայստարվադեկտեմբերինթիֆլիսումկազմակերպել համերգ`ՁերիսկղեկավարությամբեւՁերստեղծագործություններից: հայկականերաժշտականընկերությանկառավարողխորհուրդըհուսովէստանալՁերողորմածհա- մաձայնությունը: Կառավարմանխորհրդինախագահ` իոսիֆտեր-դավիդով Խորհրդիանդամ-քարտուղար` Ա.վարդանյան 22.X.1915թ.,թիֆլիս»:

ոմոզիտորիպատասխանըերկարսպաԿ սեցնելչիտալիս.

«….ես վաղուց էի երազում թիֆլիսում իմ ելույթիմասին`որպեսմեծվայելքիուպատվի, ուստի հատկապես բարձր եմ գնահատում «Ռուսականկայսերականերաժշտականընկերության»եւ«հայոցերաժշտականընկերության»` իմհանդեպցուցաբերածուշադրությունը….5.XI.1915թ.յալթա»: իրապես,նավաղուցէրմտորում այդայցիմասին: իսկ այդ ցանկությունը ավելի էր ամրապնդվել, երբՄոսկվայում Մ.սարյանիհետզրույցիընթացքումսիրտնէրբացելնրաառաջ,օպերայի թեմայի`անվերջթվացողփնտրտուքներիմա-

հանդես-ա

00________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

սին:Նկարիչնէլիրհերթինխորհուրդէրտվելմեկնելթիֆլիս եւհանդիպելհովհ.թումանյանին:

սպենդիարյանըթիֆլիսժամանեց 1916թ.փետրվարին28-ին։ Մարտի27ին Արքունականթատրոնում կայացածհամերգինհնչեցինկոմպոզիտորի լավագույնստեղծագործությունները`սիմֆոնիկմեծնվագախմբիեւարքունականթատրոնիարտիստներԼ. Լիդինայի,Ա.Մոսինի,Ֆ.պոլյաեւիմասնակցությամբ:Առաջինանգամթիֆլիսիհայհասարակությունըհնարավորությունունեցավծանոթանալուտաղանդավորկոմպոզիտորիստեղծագործություններին` իրիսկղեկավարությամբ: Մամուլումտպագրվածտասնյակհիացականհոդվածներիշարքումհայմեծանունբանաստեղծհովհաննեսթումանյանիողջույնիխոսքնէր. «….Ահաէսօրէլգալիսէ եվրոպականերաժշտականաշխարհքում անունհանած հայնշանավորերաժշտագետը,Ալ.սպենդիարյանը, օտարերկրիցդեպիհայրենիմթնոլորտը,արեւմտյաներաժշտությունիցդեպիարեւելյաներաժշտությունը,մեծուգեղեցիկ ծրագիրներով, որոնց գործ դառնալուն առհավատչյան են իր խոշորտաղանդնուփայլունպատրաստությունըեւէնհանգամանքը,որիրշարժվելուհնարավորությունովկապված ուկախվածչիմերդժբախտիրականությունից:

նամակագրական կապի մեջ էր, տեղեկացնում էր լիբրետոյի վրա` իր կատարվող աշխատանքների մասին), գրեց որոշ հատվածներ, բայց աշխատանքները կիսատ մնացին: Սուրենյանցը բարեկամական հարաբերությունների մեջ է եղել Սպենդիարյանի հետ: Նկարիչը ձեւավորել է կոմպոզիտորի մի շարք երգերի հրատարակությունները, «Այ վարդ»-ի ազդեցության տակ հեղինակել է «Աղերս առ վարդ» նկարը: Ղրիմում եղած ժամանակ Սուրենյանցը Սպենդիարյանին հուշել է «Շամիրամ» օպերան գրելու միտքը: 1909 թ. լույս է տեղել «Մի լար, բլբուլ» երգը, որը կոմպոզիտորը ձոնել է տեքստի հեղինակին` Ծատուրյանին: Երգի հրատարակության տիտղոսաթերթը նկարազարդել է բանաստեղծի եւ կոմպոզիտորի մերձավոր ընկեր, ականավոր նկարիչ Վարդգես Սուրենյանցը:

Առաջին անգամն է մեր տաղանդավոր հայրենակիցը հայտնվումմերմեջ,առաջինանգամնէդուրսգալիսմեր հասարակությանառջեւ,եւառաջինանգամիցողջունում ենքհրճվանքովուծափերով»:

Այսայցըիրապեսաննախադեպցնծությունէրբոլորիհամար: թիֆլիսյանբազմազգերաժշտասեր հասարակությունըբուռնօվացիայովուորոտընդոստ ծափերովընդունեցեւգնահատեցսպենդիարյանին:

«…Այնպիսիհսկայականհաջողություն,ինչպիսինթիֆլիսումէր,եսդեռոչմիտեղչէիունեցել,գրում է կոմպոզիտորը կնոջը- համատարած օվացիաէր…»:

Այստեղ սպենդիար յանընախատեսածիցավելիերկար մնաց,քանիոր բազմաթիվ էինհրավերները տարբեր հասարակական ումշակութայինկազմակերպություններից,կրթական հաստատություններից:եվ իրխոսքով`

«...անհարմարկլինինրանցմերժելը,հատկապեսեթեհաշվիառնենքթիֆլիսյանհյուրընկալությանսովորությունները.հյուրըսրբությունէ,նրահանդեպցուցաբերածուշադրությանմերժումը համարվումէվիրավորական...»:

Անմոռացմիհանդիպում,որ կայացավՆերսիսյանճեմարանում (սեմինարիայում),կոմպոզիտորիհամարբացահատեց «մինոր աշխարհ»`կոմիտասյանաշխարհը.«Մարտի31համերգինմեր սեմինարիայիերգչախումբը,սպիրիդոնՄելիքյանիղեկավարությամբելույթունեցավ։սեմինարիայիուսանողԿարոհալաբյանըկատարեցԿոմիտասի«ծիրանիծառը»,իսկերգչախումբը կատարեցԿոմիտասի«Լոլո»,«Առավոտյանբարիլույս», «Լուսնակն անուշ»։ համերգը տեղի ունեցավ մեծ դասասենյակում։ սպենդիարյանը նստել էր դասասեղանի մոտ, մարմնով առաջ եկած,սպունգինմանամբողջությամբկլանելովերաժշտությունը։ հաճախնախնդրումէրկրկնելեւգրանցումներէրանումփոքրիկ նոթատետրում….»,-հիշում է ճարտարապետՄիքայելՄազմանյանը,որըայդսեմինարիայիուսանողներիցէր:

ա ±

հանդես-ա

55a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

...Ներսեսովների մոտ հերթական հավաքույթներից մեկում Ալեքսանդր Աֆանասեւիչն ըստ սովորության կատարում էր «իր պարտականությունները», այսինքն` նստած էր դաշնամուրի մոտ եւ նվագակցում էր երգին, ասմունքին, նվագում էր եվրոպական ու կովկասյան պարեր` պարողների համար: Երեկոյին ներկա էր նաեւ բանաստեղծ Ալեքսանդր Ծատուրյանը` հմայիչ մի մարդ եւ մտերիմների այդ շրջանի հոգին… Ծատուրյանը ելույթ ունեցավ իր բանաստեղծության արտասանությամբ, որը հսկայական հաջողություն ունեցավ: Ալեքսանդր Աֆանասեւիչը, որ հայերեն համարյա չգիտեր, սկզբում ոչինչ չհասկացավ, բայց երբ թարգմանեցին իր համար, ասաց. «Լավ է, ախ ինչ լավ է»: Նա Ծատուրյանին խնդրեց ամբողջ բանաստեղծությունը գրել ռուսերեն տառերով: Սպենդիարովը խոստացավ այդ խոսքերով երաժշտություն գրել: Հաջորդ հավաքույթին նա եկավ պատրաստ ռոմանսով եւ անձամբ հանդիսավոր կերպով նվագեց… Բոլորը զգացին, որ հայկական երաժշտական ընտանիք է մտնում անսովոր ուժ եւ շնորհք ունեցող կոմպոզիտոր»: հատվածՄամիկոնԳեւորգյանիհուշերիցհայ բանաստեղծ,թարգմանիչԱլեքսանդրծատուրյանիեւկոմպոզիտորԱլեքսանդրսպենդիարյանիհանդիպմանմասին,մեջբերումը` «ժամանակակիցներըսպենդիարյանիմասին»գրքից

56a

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

«...երեկ իմ պատվին արդեն կազմակերպվեց ընդունելություն-բանկետ երաժշտականեւգրականգործիչներիկողմից,այսօրէլիմպատվինհանդիսավորընթրիքէկազմակերպելպետականթատրոնիտնօրենթամամշեւը։վաղըԿայսերականերաժշտականուսումնարանիուսանողներիհատուկ երեկոնէ,մյուսօրը`հայկականսեմինարիայի,եւայլն,-գրումէկոմպոզիտորըկնոջը,- տանըշատհետաքրքիրբաներկպատմեմ։համերգինչորսճոխ ծաղկեպսակստացա,իսկբանկետին`շատհրաշալիծաղիկներ...»:

Ահաայսպեսնշանավորվեցկոմպոզիտորիառաջինայցըթիֆլիս, որըբացառիկտրամադրությանմեջէրթողելնրան:Ապրելովբազմազգղրիմում` նրաամենօրյաշփումները հիմնականումեւ ստեղծագործականհարաբերությունները`մասնավորապես,օտարազգի մտավորականներիհետէին:թիֆլիսահայության տաքուկ ու հյուրապաշտության հասնող ընդունելությունը հարազատությանզգացումովէրպարուրելկոմպոզիտորինուերեւինրան տեղափոխելմանկություն`թե՛հայրական,թե՛մայրականկողմիցհայկական ջերմուհյուրընկալ ավանդույթներովհարուստպապենականտներ,ուր սեղանները միշտառատէին,հյուրերն էլ`անպակաս: թիֆլիսը այցըշրջադարձայինեղավ կոմպոզիտորիկյանքում.Ամենայնհայոց բանաստեղծհովհաննեսթումանյանիհետհանդիպումըվերջդրեց օպերայի սյուժեի` երկարտարիներինրափնտրտուքներին:Այդհանդիպմանպատմականությունըհայառաջինազգայինդասական օպերայի` «Ալմաստ»-իստեղծագործականմեկնարկնէր,որիբեմադրությամբտարիներանց(1933թ.) պիտիազդարարվերերեւանիօպերայինթատրոնի ծնունդը: իֆլիսըգրկաբացընդունեցանվանիհայորդունեւվայելեցնույնքանջերմութ թյամբ իրենուղղվածնրաստեղծագործականուղերձները: հայմտավորականության ստեղծարար միջավայրը, առաջին լուրջ առնչությունը հայկական ժողովրդականերաժշտությաննունրակրողներին,անշուշտ,ունեցանիրենց բարերարազդեցությունըկոմպոզիտորիստեղծագործականհետագաընթացքիվրա` ավելիուղղորդելովեւմոտեցնելովնրանիրազգայինարմատներին: «…եսլցվածեմամենաերջանիկհիշողություններովթիֆլիսիցեւկրկինայնտեղկգնամմեծհաճույքով…պարոնհովհաննեսթումանյանիպոեմներից ստացածհիացումսինձչիլքում։Անհամբերեմսկսելուօպերայիաշխատանքները`թմկաբերդիթեմայով... 18.04.1916թ.,յալթա»:

րկրորդ անգամ սպենդիարյանը թիֆլիս ժամանեցնույն տարվա նոյեմբեե րի27-ին`այսանգամարդենօպերայիհամարնյութհավաքելուեւհայկական`հատ ակ ապ եսժող ովրդ ակ ան,եւառհ աս ար ակ, կովկ աս յանժող ո- վուրդներիերաժշտությանըավելիխորըծանոթանալունպատակով։հենց այսժամանակէլնա պաշտոնապեսհայտարարեց,որպատրաստվումէօպերագրելհովհ.թումանյանի«թմկաբերդիառումը»պոեմիհիմանվրա: սպենդիարյանականմեղեդինթիֆլիսիհամերգասրահներում ավելիհաճախ սկսեց թեւածել արդեն 1920-ական թվականների կեսերին: հավանաբար դրաննպաստեցնաեւայնհանգամանքը,որհայաստանիկառավարության հրավերով1924թ.սպենդիարյանըղրիմիցտեղափոխվեցերեւան`ղեկավարելուհայրենիքիերաժշտականկյանքիզարգացումը:համերգայինգործունեությունըթիֆլիսումակտիվացավհատկապես1926-1927թթ.:Միայն 1927թ.ամռանըսպենդիարյանըայստեղունեցավ վեց հեղինակայինհամերգ`բոլորնէլփառահեղընդունելությամբ:թիֆլիսում, ինչպեսեւ երեւանում,որտեղէլորհայտնվումէրկոմպոզիտորը,նրաշուրջնէինհավաքվում երիտասարդերաժիշտներն ուարվեստագետները`բացչթողնելով«երաժշտությանկորիֆեյի» ընկերակցությունը վայելելուառիթը:Այդպիսիմիհանդիպում էլ անմոռաց դարձավ երիտասարդ երաժիշտ վարդգես տալյանի համար:դաթիֆլիսիհայարտանդահլիճում էր,որտեղկայացավնրա հոր` շերամիեւսպենդիարյանիծանոթությունը.

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

«….Նանստեցոսկերիզբազկաթոռին,-հիշումէվ.տալյանը,-շերամնէլնստեցնրա դիմացն ուգիրկնառավնվագարանը:եվսկսվեցպատարագի նմանհանդիսավորուոգեկոչությանպեսխորհրդավորմենահամերգը… Մեծկոմպոզիտորը,գուսանիդիմացնստած`անթմբիրուշադրությամբլսում էրնրասիրոձայնըեւհոգուխորքերովուսրտիանհանգիստտրոփյունով ըմբոշխնումկենարարմեղեդիները…»:

շերամըսպենդիարյանիհամարնորբացահայտումէր:Նաապշածուզարմացածէր,որհասարակհյուսնը,նոտաներիցբոլորովինանտեղյակ,կարող էրնմանտաղերհորինել:ուստիեւհորդորումէնրաորդունանհապաղնոտագրելեւտպագրելայդ«անգնահատելի գոհարները»:

սպենդիարյանըմեծսերուհարգանքէրտածումվրացժողովրդիդարավոր մշակույթիհանդեպեւսերտկապերուներվրացիմտավորականների` Զ.պալիաշվիլու,գրողիոսեբԳրիշաշվիլու,դիրիժորիվ.պալիաշվիլիի,երգչուհի քեթոՋափարիձեիեւայլոցհետ:

1925թ.վրաստանումնշումէինկոմպոզիտորԶաքարիապալիաշվիլուհոբելյանը։երեւանիկոնսերվատորիայիպատվիրակությունըգլխավորում էր Ա.սպենդիարյանը: ԿոմպոզիտորիդուստրՄարինասպենդիարովանհիշումէ. «ԱլեքսանդրԱֆանասեւիչըմիքանիօրշարունակսովորումէրհոբելյանի ողջույնիխոսքը։Նադրանքկրկնումէրթատրոնգնալուճանապարհինեւ նույնիսկբեմում։երբեկավելույթիժամանակը,նախրոխտքայլերովմոտեցավհոբելյարինեւշատզգացականարտաբերեց«հարգելի՛ Զախարիպետրովիչ»,եւայստեղպաուզա։դահլիճումտարածվեցին անհանգիստ հազոցներ։ԱլեքսանդրԱֆանասեւիչըհանեցակնոցը,մաքրեցայնթաշկինակով,հետոկողքիգրպանիցհանեցհուշաթղթիկը։եսուքույրս մեզկորցրել էինք,մինչնահանգիստ` կարծեսիրաշխատասենյակումէ,գտավմոռացածբառը,նորիցկոկիկծալեցթուղթը,հանգիստդրեցգրպանըեւիրիսկ խոսքերովասած` «միայնպիսի՜ճառվլվլացրեց»:

1926 թ. սպենդիարյանի ստեղծագործական գործունեության 25-ամյակին թիֆլիսիցհղվածբազումշնորհավորականհեռագրերիմեջ նաեւվրաստանի ժողովրդականարտիստներվանոեւԶաքարիապալիաշվիլիների ուղերձնէ.

«….Մաղթումենք,որաշխարհովմեկերկարերջանիկնավարկությունից հետո,այսուհետեւ ձերերջանիկհանգրվանըմնամերհարազատԿովկասը,ձերսիրելիհայաստանը։2.X.1926թ.թիֆլիս»:

ոմպոզիտորիմահիցհետոէլթիֆլիսըշարունակեցմնալնրաստեղծագորԿ ծականժառանգությաններկայացմանլայն ասպարեզ,եւպատահականչէր, որ այնտեղ ծնունդ առած կոմպոզիտորի կարապի երգը համարվող «Ալմաստ» օպերան նախ բեմադրվեց թիֆլիսում (Մոսկվայից եւ Օդեսայից հետո),այնուհետեւ` երեւանում` 1933թ.:

ա ±

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ И Шуберт на воде, и Моцарт в птичьем гаме,________ ________ И Гёте, свищущий на вьющейся тропе, И Гамлет, мысливший пугливыми шагами, ________ ________ Считали пульс толпы и верили толпе. 01________ ________ Быть может, прежде губ уже родился шопот________ ________ И в бездревесности кружилися листы, ________ И те, кому мы посвящаем опыт, ________ До опыта приобрели черты. (о.м.) ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

անի եղիազարյան

ԿՆոՋՄԱտՆություՆը

[1] «Ջավախքի բուրմունք», ժողովրդական նյութեր, գիրք Բ, Ե. Լալայան,

Թիֆլիս, 1892, էջ 57:

[2] Землеведение К. Рит-

тера. Кабулистан и Кафиристан, СПб. 1867, с.

1000, / Էդ. Ջրբաշյան.

Թումանյանի պոեմները,

2-րդ հրատ., 1986, էշ 371-

ավանդազրույցից`պոեմեւօպերա

հովհ.թումանյանի ինքնակենսագրական նոթերի ձեռագրերից մեկում`վերնագրված «իմ մի քանի գրվածքների բացատրությունը»,հանդիպում ենք գրողի գեղարվեստական երկերի որոշ հերոսների,նրանց նախատիպերի անունների,ինչպես նաեւ դեպքերի կամ գրական աղբյուրների մասին նշումների:Այդ շարքում կարդում ենք.

թմկաբերդի առումը,Ջավախքի բուրմունք… Մեկայլձեռագրում`

երբոր մարդը հաղթվել է –միշտ կինը խորհրդակից է եղել թշնամուն…

372, / Բ. Չուգասզյան. Թումանյանը հնչում է

պարսկերեն, «Գարուն», 1970, 10, էջ 62-63:

[3] Նադիր Շահը եղել է Իրանի հզոր տիրակալներից մեկը,

թագավորել է 1736-1747 թթ.։

Ժողովրդական լեգենդում հիշատակվող անանուն «պարսից թագավորի» փոխարեն

հանդես բերելով իրական

պատմական անձնավորու-

թյան՝ Նադիր Շահին, այնուհանդերձ Թումանյանը նկատի է ունեցել ոչ թե իրական անհատի, այլ արեւելյան

բռնակալի հավաքական կերպար։

[4] Թումանյանի` Ջավախք կատարած այցելության մասին իրենց հուշերում

մանրամասներ են պատմել Ջալալ Տեր-

Գրիգորյանը, Վարդան Շահպարոնյանը, Ջավախեցին եւ ուրիշներ, ԹԺՀ, Երեւան, 1969, էջ 402-404, 417-421, 428-434:

...............................................................

«Կառքը կանգ առավ Գյումուրդայի քարափին: Կառքով իջնել կիրճը ու ավելի մոտենալ Թմկաբերդին չէր կարելի, ճանապարհ չկար. ուստի մեր բանաստեղծը, որպես իսկական զորահրամանատար, դիմեց հեռադիտակի օգնության. նա հեռադիտակը հարմարեցրեց ու, խողովակի ծայրը դնելով աչքին, սկսեց երկար նայել, հետախուզել պատմական Թմկաբերդի շրջակայքը: Ես էլ օգտվելով հանգամանքից լուսանկարեցի հեռադիտակով դիտող մեր բանաստեղծին»/ Ջ. Տեր-Գրիգորյան ...............................................................

58a

ինչպես գիտենք,թըմուկբերդը(թմոգվի)պատմականՋավախքիմիջնադարյան ամրոցներիցէ,որը12-13-րդդարերումեղելէՋավախքիԶաքարյաններինստավայրը։«Ջավախքիբուրմունք»բանահյուսականժողովածուն 1892թ.թիֆլիսում հրատարակումէրազգագրագետ-բանահավաքերվանդԼալայանը,որնիրգրառածբազումժողովրդականնյութերիշարքումտպագրումէնաեւ «թմկաբերդի առումը»ավանդազրույցը:Ահա այն.

«թմկաբերդիքրդերըպատմեցինինձ,թեմիժամանակթմկաբերդումիշխումէր միհայիշխան։պարսիցթագավորնեկել,երկարպաշարելէայսբերդը,սակայն չիկարողացելառնել։իշխանիկինըսիրահարվելէպարսիցշահիվրաեւ ծածուկ առելէնորահաճությունըյուրհետամուսնանալու,եթեինքըսպանեյուրամուսնունեւ բերդըհանձնեշահին:եվիբրնասպանելէամուսնուն,հարբեցրելէզորքինեւ բերդիբանալիներըուղարկելշահին։շահնայսպիսովտիրելէբերդինեւ հարցրելէմատնիչիշխանուհուն.«եսեմգեղեցի՞կ,թեամուս ինդ»։եվերբսա պատասխանելէ,թեամուսինսգեղեցիկէր,շահըհրամայելէկապելսորանձիու ագիիցեւ քաշտալմինչեւ մեռնելը,ասելով.«եթեամուսինդշահիցգեղեցիկէր` ինչո՞ւսպանեցիր»1։

Ավանդազրույցիտպագրությունիցավելիքանութտարիանցայնգրավեցթումանյանիուշադրությունը.գրողըսկսեցհետաքրքրվել համանման այլզրույցներով2` կապված կնոջ մատնությամբ ամրոց գրավելու մոտիվների հետ։ Միջազգայինբանահյուսությանտարածվածսյուժեներիցմեկինտալովարտաքինհայացքիցպատմականկոնկրետություն/Նադիրշահի3 արշավանքները/եւ ճամփորդությունկատարելովդեպիթմուկբերդիավերակներ`պոեմիգրության համարթումանյանըհավաքեցտպավորություններինչպես գրական-բանահյուսական,այնպես էլ կենսական ազդակներից։ 1901թ.օգոստոսին բանաստեղծն ուղեւորվեցպատմական Ջավախք`իրաչքով տեսնելուիրեն այդ ժամանակ ոգեւորած երկու ստեղծագործական մտահղացումների («թմկաբերդի առումը»եւ «Փարվանա»)հետ կապված վայրերը` թմուկ բերդի ավերակներն ու Փարվանա (թափարավան)լիճը։ «…ուզում եմ թմկաբերդ գնալ –երեւի հիշում եք թմկաբերդի լեգենդան –այն կինը,որ ուզեց շահի թագուհին դառնալ եւ այլն: Գիտեք, բանաստեղծի համար տպավորությունները հարստություն են –վա՜յ այն բանաստեղծին,որ աղքատ է տպավորություններով»,–գրումէիշխանուհիՄարիամթումանյանին:«Չէ՞ որ ես զորքերի ու ճակատամարտի մասին եմ գրում,պիտի անձամբ տեսնեմ` բերդի մոտ հարմարություն կա՞ զորք շարժելու...» 4։ «թմկաբերդի առումը»գրվեց 1902թ.`թումանյանիստեղծագործականկյանքումնշանավոր «աբասթումանյանաշնանը»,երբ նահնարավորություն ունեցավ մի քանի ամիս հանգստանալու,բուժվելու եւ զբաղվելու գրականաշխատանքով։ պոեմիստեղծմանընթացքիսեւագիր հատվածներից երեւում է,որ սկզբնապես թումանյանը մտադիր է եղել շատ ավելի մանրամասն ներկայացնել բերդի գրավ-

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

մ.սարյան/ալմաստիզգեստիէսքիզ/IVգործունեություն,1939/թուղթ,մատիտ,գուաշ,բրոնզ/հԱպհավաքածու

ա ±

00________

հանդես-ա

«Երկար դիտեցինք իր վայրենի գեղեցկությամբ հմայող այս տեսարանը: Թումանյանը ծոցատետրում մի քանի նշումներ արեց, հետո խոտերի մեջ պառկեց, ժպտաց ու ասաց. «Ա՜խ, թեւե՜ր, թեւե՜ր... Այստեղից ուղղակի կթռչեինք Թմկաբերդ» /Վ. Շահպարոնյան նկարում.հովհաննեսթումանյան,1901, թմուկբերդիավերակներըդիտելիս

............................................................ [5] Ավելի մանրամասն տե՛ս Ն. Թումանյան «Հուշեր եւ զրույցներ», Երեւան, 1969, էջ 156: [6] Նույն տեղում, էջ 160-161: [7] Լ. Տեր-Մինասյան, «Պոեմից մինչեւ օպերա», «Սովետական արվեստ», 1969, 4, էջ 14-19։

Հայ իրականության մեջ առաջին երաժշտական ընկերությունները կազմակերպվել է Կ. Պոլիս, 1862 թվականին, «Քնար հայկական» անունով։ 20-րդ դարի սկզբին երաժշտական ընկերություններ են կազմակերպվել տարբեր քաղաքներում. Պետերբուրգի հայ գեղարվեստական ընկերությունը, 1903, Մոսկվայի հայ խմբերգային ընկերությունը, 1910, Թիֆլիսում` «Արեւելյան երաժշտական ընկերությունը», 1907, «Երաժշտական լիգան», 1908, Հայկական խմբերգային ընկերությունը 1910, Թիֆլիսի հայոց երաժշտական ընկերությունը, 1912, Հայ երաժիշտտեսաբանների ընկերությունը 1919։ Խորհրդային տարիներին կազմակերպվել են` Հայաստանի պրոլետարական երաժիշտների ասոցիացիան 1930, Հայաստանի կոմպոզիտորների միությունը, 1932, Հայաստանի երգչախմբային ընկերությունը, 1958 եւ այլն...

59a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

1908-ին կազմվել էր Թիֆլիսի հայոց երաժշտական ընկերությունը, որի նպատակն էր բարձրացնել երգեցողության նշանակությունը դպրոցում, մանուկներին եվրոպական երաժշտություն սովորեցնել, մասսայականացնել ժողովրդական երգը, մշակել դասավանդման նոր ու աշխարհիկ ծրագիր: Շուտ-շուտ հավաքույթներ էին անում, որտեղ կարեւոր դերակատարում էր ունենում Ռոմանոս Մելիքյանը: «Հասկերից» եւս շատ ընկեր-բանաստեղծներ են ներկա լինում: Մի օր էլ (երեւի 1913ին) Մելիքյանը գալիս է Հովհաննեսի հետ ու ասում, որ նրան իրենց լիգայի անդամ են կնքելու: Հանում է գրպանից մի թուղթ ու իբր կարդում.

-Ես` Հովհաննես Թումանյանս, մտնում եմ երաժշտական լիգայի շարքերն ու պարտավորվում եմ սիրել երգը, պայքարել երգի թշնամիների դեմ, սիրել երգի վարժապետներին ու ինքս էլ երգի վարժապետ դառնալ: Բոլորը սկսում են ծիծաղել:

-Ախպեր, լսել էի ձեր լիգայի մասին, բայց չէի տեսել: Հիմա հասկացա, որ չնայած ջահել եք, բայց մեծ եք: Խոսք եմ տալիս լինել լիգայի անդամ ու ձեզ համար երգելու տեղ` խոսքեր գրել: Երեկոն վերջանում է թեյով ու նվագով: Ռոմանոսը նվագեց Հովհաննեսի նոր թարգմանած Գյոթեի «Վարդը»:

/Ազատ Մանուկյանի հուշերից/

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ման պատմությունը,նույնիսկ այն հանգամանքները,որոնց մեջ «թափառական աշուղը»վարում է իր զրույցն ունկնդիրների հետ։ Այդ հատվածներում հիշատակվում են նաեւ աշուղի անունը (Մալուլ),ունկնդիրների հետ նրա հանդիպման վայրը (Աճառա լեռներ,Խուլո բնակավայր)եւ ուրիշ մանրամասներ։ սակայն պոեմի վերջնական տեքստի մեջ պատմությունը կոնկրետացնող շատտվյալներ գրողը բաց թողեց`իրշարադրանքինտալովավելիընդհանրացված նկարագիր` միաժամանակ եւ՛ էպիկական,եւ՛ փիլիսոփայական: 1903թ.թիֆլիսումտպագրվեցթումանյանի«Բանաստեղծություններ»գիրքը,որը նրա ստեղծագործական զարգացման մեջնորաստիճանէրնշանավորում:սակայն այդ ժողովածուի մեջ «թմկաբերդի առումը»չմտավ։ պատճառն,իհարկե,այն էր,որ իր նոր պոեմը թումանյանը դեռ պատրաստ չէր համարում տպագրության համար: եվմիայն1905թ.առաջինանգամհանձնեցտպագրության «Մուրճ»ամսագրին։ Առաջին հրապարակումից երեք տարի անց,տպագրության պատրաստելով Բաքվումհրատարակվողնոր«Բանաստեղծություններ»ժողովածուն,թումանյանը որոշուղղումներ մտցրեցպոեմի մի շարք տողերի մեջ,եզրափակիչ XIIգլխումեւ այլն:Բայցեւ միայն1909թ.առանձին հրատարակությամբ թումանյանն ստեղծեց պոեմի այն տարբերակը,որը հետագայում իրավացիորեն ճանաչվեց իբրեւ ամենից կատարյալ, հետեւաբար` իբրեւ վերջնական խմբագրություն։ Առանցքայինմշակումըվերաբերումէպոեմի Xգլխում` շահի եւ թըմկա տիրուհու խոսակցության տեսարանում մտցված փոփոխություններին.բանաստեղծը,վերջապես,գտավ հարց տվող շահի հոգեբանական վիճակի ամենից ճշգրիտ գնահատականը (նախորդ` «եվ լիքը թույնով...»,«ու դառը ծաղրով...»տարբերակների փոխարեն` «ու լի դառնությամբ հարցընում է նա»),ինչպես եւ բուն հարցի ավարտուն բանաձեւը.«Մի՞թե թաթուլը քաջ չէր ու սիրուն...»։ Միայնայստարբերակումգրողը ավելացրեց շահի մտորումները աշխարհի անցողիկության մասին, որոնք թերեւսբացառիկնշանակությունունեն ամբողջ պոեմի փիլիսոփայական բովանդակության համար.«Աշխարհքում հաստատ չըկա ոչ մի բան/ու մի՛ հավատալ երբեք ոչ մեկին./ոչ բախտի,փառքի,ոչ մեծ հաղթության,ոչ սիրած կնկա տըված բաժակին...»։ «թմկաբերդի առումը»պոեմով թումանյանը վերջին անգամ զբաղվեց1916թ., երբ հայկական թեմայով օպերա գրելու մտադրությամբ թիֆլիս ժամանեցկոմպոզիտորԱլեքսանդր սպենդիարյանը… սպենդիարյանի`թիֆլիսյաներկուայցերիժամանակէլթումանյանըփորձեցթե իրտանը,թեթիֆլիսիտարբերմշակութայինհարթակներումկազմակերպելերաժշտականհանդիպումներ,որպեսզիկոմպոզիտորըհնարավորությունունենա ավելիմոտիկիցումանրամասնծանոթանալուհայժողովրդականերգերինեւ արեւելյանմեղեդիներին:երկարատեւ զրույցներիցզատ`գրողնիրտունէրհրավիրումաշուղների,անհատերաժիշտ-կատարողների,եւ հնչումէրհայերգնու երաժշտությունը:թումանյանիտաննառաջինանգամսպենդիարյանըլսեց«Ալագյոզ աչերդ»,«Ջան,մարալ ջան»,«թառլան,թառլան իմ յարը»,«վարդ կոշիկս» եւ այլ ժողովրդական երգերը,որոնքկոմպոզիտորըմի քանի անգամ կրկնել էր տալիսերգչուհուն,իր մոտ նշումներ անում,կարծես մեղեդի էր գրի առնում5:

ումանյանիղեկավարությամբգործողհայ գրողների կովկասյանընկերությութ նը 1916թ.դեկտեմբերի9-ինթիֆլիսի կոնսերվատորիայի դահլիճում կազմակերպումէերաժշտականերեկույթ`իպատիվ սպենդիար յանի:Նահամակուշադրությամբունկնդրումէաշուղ հազիրիիղեկավարածխմբիկատարումներըսայաթ-Նովայի երգերից,լսումհայոցերաժշտական ընկերության նախագահ,երաժշտականգործիչ,դաշնակահարհովսեփ տեր-դավթյանիզեկույցըհայ ժողովրդական երգի մասին,գրիառնումզանազանեղանակներ… եռեւսնույնթվիգարնանը`առաջինայցինսպենդիարյանըհայկականթեմայով դ օպերագրելումտադրությամբեւ Մարտիրոսսարյանիխորհրդովհետաքրքրված էր թումանյանի պոեմներով: Նախ որոշում է հատվածներ ձայնագրել «Անուշ» պոեմից:Բայց ծանոթանալուց հետո նյութը միանգամայն անծանոթ էգտնում:երկրորդհավանականստեղծագործությունը«Փարվանա»լեգենդնէր,բայց այսդեպքումսյուժեն բավականփոքր էր,իսկթումանյանի կողմիցբանաստեղծականխոսքիընդարձակումնանիրատեսականէր: հերթականհանդիպմանժամանակթումանյանըկարդումէ«թմկաբերդի առումը»պոեմը:«սպենդիարյանն ուրախացած տեղից վեր կացավ ու սկսեց սենյակում ոգեւորված ման գալ:Նա խնդրեց,որ հայրիկն ամ-

60a

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

բողջ պոեմը բառացի թարգմանի իր համար:Առանձնապես հավանել էր նախերգանքը:ոգեւորված քայլում էր ու արտասանում.«հեյ,պարոններ…»ու չէր կարողանում շարունակել,դիմում էր հայրկին. Ну,как дальше,парон Ованес?»,-հիշումէբանաստեղծիդուստրը`Նվարդը:

Չտիրապետելովհայերենին`սպենդիարյանընյութինծանոթանումէրթումանյանիտողացիթարգմանությամբ,իսկպոեմումառկապատմականհատվածների համարբանաստեղծըզանազանգրքերէրընտրում,հատվածներկարդումեւ բացատրում:«հայրիկը հանգիստ կարդում էր ու թարգմանում,իսկ սպենդիարյանը, հանգիստը կորցրած,լսում էր եւ ամեն հատվածից հետո տեղից վեր կենում,թեթեւ քայլերով սեղանի մի ծայրից մյուսը գնում,իրեն-իրեն խոսելով.Трон шаха,драконы,песнь ашуга –замечательно,замечателно…»6:

մ.սարյան/պարսիկզինվորներիզգեստներիէսքիզ/1939/ալմաստ,I,IVգործողություն/թուղթ,մատիտ,գուաշ,բրոնզ/հԱպհավաքածու

սպենդիարյանինառավելգրավելէրպոեմինախերգանքը,խնջույքի տեսարանը, թաթուլի երազը եւ դավաճանության հատվածը,քննարկումներիընթացքումպատկերացնում էր թմկա տիրուհու փառասիրությունը շեշտադրող պատկերը. «На сценевдалибудетвидентронНадирШаха,затемнадояркоисильнопоказать сонТатула.Вотэтидраконы,всеэтипредчувствияТатулавовремяпира…»:

թիֆլիսյան հանդիպումների ընթացքում նրանք հասցնում են պոեմը բաժանել արարների,գծել որոշ պատկերներ,իսկ հաջորդ ամռանը թումանյանի`ղրիմ գնալու եւ լիբրետոն վերջնական տեսքի բերելու ծրագիրն այդպես էլ կյանքի չկոչվեց:Լիբրետոյիվրաթումանյանիկատարածաշխատանքիցպահպանվելէմիայնմիփոքրիկսեւագիրհատված. <1> երեկո Բերդիտերրասիներ տիկ<ին>ունաժիշտները Մտորումէ—նաժիշտներըշրջապատած։ երգումեն— ինչուես<1անընթ.>, ինչուես [թաթուլը]եւ այլն Օֆ.մարդուսիրտը Կանչեցեքնորից.

Գալիս 1երգում— երգում-երգում— Լսվում են միշտ հեռվից Կռվի ձայները. Խեղկատակ պարեր— Բաքոսուհի….

Նվարդթումանյանիվկայությամբ`թումանյանիցանկություննէրօպերան կոչել «Գոհար»` իշխանուհու անունով:Բայց,ինչպես հետագայում սպենդիարյանն է բացատրել,երկու ձայնավորների` օ-ի եւ ա-ի մոտիկությունը ռուսերենում խանգարել է երաժշտությունը գրելիս,ուստի եւ «Գոհարը»փոխարինել է այդ անվան հոմանիշ «Ալմաստ»անունով:

ետագայում` 1918թ.«Ալմաստ»օպերայի լիբրետոն հանձնարարվեց ռուս բահ նաստեղծուհի սոֆյա պարնոկին։ ենթադրվում է,որ ս.պարնոկն օգտվել է թումանյանի եւ սպենդիարյանի համատեղ ջանքերով ստեղծված օպերայի ընդհա- նուր պլանից7:Ավելի ուշ այն խմբագրել եւ հայերեն է թարգմանել բանաստեղծ, դրամատուրգտիգրան հախումյանը։

ա ±

հանդես-ա

Iվեստ Երաժշտությունը արների մեջ էն կախարդ

ուժն է,որ անմարմին արտահայտություններով կարողանում է անմիջականորեն ու միանգամայն տիրել մարդու բովանդակ գոյությանը, նրա մարմնին ու հոգուն եւ տիրաբար տանել,ուր որ կամենա։ Էսպեսով էլ նա, արվեստների մեջ ամենազգայականն ու ամենավերացականը միաժամանակ,հանդիսանում է ամենաուժեղ արտահայտությունը ժողովուրդների ոգեկան կյանքի եւ` բարձրագույն հաճույքներ տալով հանդերձ` դառնում է բարձրագույն կրթության միջոց... Հովհ.Թումանյան

այծեմնիկ ուրարտու/ալմաստ/1937/բրոնզ/հովհ.թումանյանիթանգարանիհավաքածու

61a

00________

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

շուշան հյուսնունց

ԴԻԼԻՋԱՆԻԿՈՄՊՈԶԻՏՈՐՆԵՐԻՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾԱԿԱՆՏԱՆՊԱՏՄՈւ-

թյՈւՆը

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

շուշան հյուսնունց

դիԼիՋԱՆիԿոՄպոԶիտոՐՆեՐի երաժշտականքարտեզագրություն երկուերիտասարդ,մեկը`կոմպոզիտոր,մյուսը`գրող,դանդաղքայլում էին

խնձորենիներիայգում:ծառերիցայնկողմերեւումէինվարդագույնտուֆից կառուցված,մեկըմյուսիննմանմիահարկտներ,իսկդրանցճիշտզուգահեռ`

այգումեջտեղում,խոտիմեջէինընկղմվածհնեմաշփայտյանստարաններ, իրարիցճիշտայնքանհեռու,որպեսզիմիայնությունփնտրողգրքասերները իրենցկաշկանդվածչզգան:

Գրողնուկոմպոզիտորըզրուցումէին,բայցնրանցզրույցըֆրագմենտարէր:Այս թեմայիցայնթեմաթռչողխոսակցությանմեջառանձնանումուպարբերաբար կրկնվումէինմիքանիլայթ-մոտիվներ`որոնում,բեկորներ,ձեն,նորլեզու,նորվեպ: Զրույցըշարունակվեցայգուցդուրս,ծավալվելովայլվայրերում,էլեկտրոնային նամակներոմեւ հեռախոսազանգերում,ուբերեցնրան,որկոմպոզիտորընոր գործստեղծեցգրողիտեքստերիհիմանվրա:սովորաբար,երբերաժիշտները դիմումենգրականթեմաների,վերցնումենարդենավարտված,հրատարակված,եթեչասենք`դասական գործեր:Բայցսաայդդեպքըչէր:Կոմպոզիտորը հնչեցրեցդեռեւսանհայտ,իրվերջնականձեւըորոնողուչհրատարակվածֆրագմենտներ:Ավելին,երաժշտականգործըհասցրեցնույնիսկկատարվելեւ ունենալհաջողություն,մինչդեռգրականտեքստըշարունակումէրկերպարանափոխվելեւ ընդլայնվել: Խնձորենիներիայգումզբոսնողկոմպոզիտորնուգրողըիրականկերպարներեն, եւ միեւնույն ժամանակ` սերնդեսերունդ այս վայրում ճեմող բազմաթիվ այլ զրուցակիցներիխորհրդանիշ:պատկերըկրկնվումէտարեցտարի.փոխվումեն, իհարկե,զբոսնողները: Այսպես,1965թ.-ինդաօպերայիներգչուհիԳալինավիշնեվսկայանէրիրամուսնու`թավջութակահարՄստիսլավՌոստրոպովիչիհետ:Գալինանուշադիրնայումէրներքեւ`ոտքիտակսունկորոնումեւ պատմումիրնորդերերգի`Կատերինաիզմայլովայիմասինշոստակովիչիհամանունօպերայից: ՄիքանիօրանցդակոմպոզիտորԲենջամինԲրիտեննէրիրկյանքիուղեկից` երգիչպետերՓիրսիհետ:վերջինսգանգատվումէրնախորդերեկոյիաղմկոտ խնջույքիցհետքմնացածգլխացավից: 1967թվականինայսայգիովէինճեմումբանաստեղծԱրսենիտարկովսկինեւ գրականագետԼեւոնՄկրտչյանը,քննարկելովՉարենցիպոեզիայիթարգմանչականնրբությունները: եթեծառերըխոսելկարողանային,ապակպատմեինիրենցստվերիներքոծավալվածբազմաթիվայլպրոմենադների,հետաքրքիրեւ ձանձրալիզրույցների, մենախոսությունների,կարեւորեւ անկարեւորգաղտնիքներիմասին: Գուցեծառերնէ՞լունենկոլեկտիվհիշողությունկոչեցյալը:Գիտակցական,զգացմունքայինթեպարզապեսկենսաբանական,բայցայսխնձորենիներնունենավելիքանկեսդարյահիշողություն,քանիորկանգնածենայստեղ1961թ.-ից,երբ դիլիջանումսկսվեցինկոմպոզիտորներիստեղծագործականտանշինարարականաշխատանքները:

*** դիլիջանիկոմպոզիտորներիստեղծագործականտանառաջինհյուրնէրդմիտրիշոստակովիչը:Նաժամանելէրդեռեւսպաշտոնականբացումիցառաջ`1963 թ.-ի հուլիսին: Այստեղ նա ոչ միայն ստեղծագործում էր, այլեւ շարունակում էր ինտենսիվնամակագրությունըիրմտերիմընկերներիցմեկի`իսաակԳլիկմանի հետ:

ա ±

հանդես-ա

լուսանկարները.մանե հովհաննիսյան

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ դիլիջանում կոմպոզիտորների ________ ________20 ստեղծագործական տուն հիմնելու ________ միտքը ծնվել էր հեռավոր 1941 ________ ________ թ.-ի հունիսի 22-ին: այդ օրը մի ________ խումբ երիտասարդ կոմպոզիտոր________ ________ ներ մեկնել էին դիլիջան, որպե________ սզի բնության գրկում նշեն ալեք________ սանդր Հարությունյանի եւ Էդ________ ________30 վարդ միրզոյանի բարեհաջող ________ հանձնած ավարտական քննություն________ ________ ները կոնսերվատորիայում: Խում________ բը գլխավորում էր կոմպոզիտոր, ________ երաժշտական ֆոնդի հայաստանյան ________ ________ մասնաճյուղի նախագահ Հարո ________ ստեփանյանը: նա արդեն վաղուց ________ ________40 էր խոսում կոմպոզիտորների կա________ ցարան ստեղծելու մասին, պատկե________ ________ րացնում էր այն մի քանի տնակ________ ների տեսքով Գառնու ձորում՝ ________ ազատ գետի ափին: ինչ-ինչ պատ________ ________ ճառներով այս գաղափարը խա________ փանվեց, եւ ահա այստեղ, ներ________ ________50 շնչվելով գեղեցիկ բնությամբ եւ ________ անհոգ պիկնիկի մթնոլորտով, ________ Հարո ստեփանյանը առաջարկեց ________ ________ կոմպոզիտորների ստեղծագործա________ կան տունը կառուցել հենց դիլի________ ________ ջանում: երիտասարդներն անմի________ ջապես վարակվեցին նրա ոգեւո________ ________60 րությամբ եւ սկսեցին բուռն քն________ նարկել հնարավոր շինարարության ________ հարցերը: սակայն հենց այս խն________ ________ ջույքի ընթացքում կոմպոզիտոր________ ներին հասավ օրվա բոթը՝ լուսա________ ________ բացին գերմանական զորքերը ________ լայնամասշտաբ հարձակում էին ________ ________70 սկսել Խորհրդային միության ________ սահմանի վրա: ցնցված ու մտա________ ցրիվ, երաժիշտներն անմիջապես ________ ________ վերադարձան երեւան, իսկ դիլի________ ջանյան իդիլիայի գաղափարը ________ ________ կարծես թե փոշիացավ նոր իրա________ կանության քաոսի մեջ1: ________ ________80 .................................... ________ [1] Տե´ս, Адам Худоян, Воспоминания, ред. ________ Армен Будагян, Ամրոց Գրուպ, Երեւան ________ 2001, էջ. 11: [Այս եւ հաջորդ թարգմանու________ ________ թյունները բնօրինակ լեզուներից՝ Շուշան ________ Հյուսնունցի]: ________ .................................... ________ ________ ________90 a ________ ________ ________ ________ ________ ________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ստեղծԱԳոՐծԱԿԱՆտուՆը «07.VII. 1963թ., դիլիՋան

թանկագին իսաակ դավիդովիչ, շնորհակալ եմ լուրի համար: ...մենք շատ լավ ենք ապրում դիլիջանում: ավելի ճիշտ, ութ կիլոմետր հեռավորության վրա դիլիջանից, որն էլ իր հերթին գտնվում է երեւանից թբիլիսի տանող ճանապարհի մոտավորապես կեսին: Գեղեցիկ վայրի բնության մեջ կառուցված են 12 քոթեջ1 իրենց բոլոր հարմարություններով, ներառյալ գազը: այդպիսով, բաղնիքի պրոբլեմը բացակայում է: ցանկացած պահի կարելի է միացնել գազը, լվացվել լոգարանում կամ ցնցուղ ընդունել: պետք է ասել, որ հայ երաժշտական ֆոնդի աշխատողները ամեն ինչ հոյակապ են արել: Օդը լեռնային է, խիտ անտառներով: Քայլելը դժվար է, քանի որ տարածքը հավասարեցված չէ: կամ պիտի սար բարձրանաս, կամ իջնես: միեւնույն է, մենք շատ ենք քայլում, չնայած դա դժվար է, նկատի ունենալով կոտրված ոտքս: ... վերջերս լինելով Ղրղզստանում, իսկ հիմա` Հայաստանում, համոզվում եմ նրանում, որ երկրից ավելի գեղեցիկ բան գոյություն չունի: անընդհատ հիշում եմ մալերի երկրի երգը: Հասունանում է նաեւ սեփական երկրի երգը, բայց դեռ միայն անորոշ երազանքների մեջ: Հուլիսի 13-ին մտածում ենք գնալ երեւան եւ օպերային թատրոնում լսել ստրավինսկու Էդիպուս արքան: 13-ին եւ 14-ին իրար կհաջորդեն երկու ներկայացում: ապրեն հայերը: այստեղ կմնանք մինչեւ հուլիսի 28-ը, ինչից հետո` հանգստացած եւ առողջացած, ստեղծագործական ուժերով եւ էնտուզիազմով լեցուն, կվերադառնանք տուն: Հուլիսի 20-ին մտածում եմ նշել վիճելի 13-րդ սիմֆոնիայիս տարեդարձը: այստեղ ամեն քոթեջում կա մագնիտոֆոն: Ժապավենն էլ բերել ենք մեր հետ: կնվագարկենք, ինչից հետո կխմենք, կողքից կուտենք լոլիկ, վարունգ ու սխտոր, որի հանդեպ վերջերս թուլություն եմ ձեռք բերել, եւ կընկնենք քնելու: կնշենք միայնության մեջ:

...ընդհանրապես, շատ բաների մասին եմ հիշում, մտածում: եվ այնուամենայնիվ զբաղվում եմ ֆիզկուլտուրայով, քայլում անսարք, անհարթ ճանապարհով, որովհետեւ, եթե ինձ տրված է լինելու երկար կյանք, ապա չեմ ուզում լինել հաշմանդամ: ...Չեմ խմում: եղանակն այստեղ բազմազան է: Հաճախ անձրեւներ են թափվում: Շոգ չկա: դա շատ լավ է: եվ այսպես, կեցցե կարիեռան, եթե այն այնպիսինն է, ինչպես Շեքսպիրինն ու պաստերինը, նյուտոնինն ու տոլստոյ լեւինը2: իրինիայի հետ ուղարկում ենք քեզ, վերա վասիլյեվնային եւ բոլոր հարազատներիդ մեր լավագույն մաղթանքները: Քո` դ. Շոստակովիչ»3: հենց այս այցելության ընթացքում շոստակովիչը ստեղծեց շումանի op. 125 թավջութակիկոնցերտինորգործիքավորումը,նվիրելովայնՄստիսլավՌոստրոպովիչին:

ա ±

| շոստԱԿովիՉըդիԼիՋԱՆուՄ/հուԼիս/1964/արխ. լուս./

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ ________ բայց այն շարունակում էր ապրել ________ ամառային պիկնիկի մասնակից________ ներից մեկի՝ այն ժամանակ դեռ ________ երիտասարդ կոմպոզիտոր Էդվարդ 01________ ________ միրզոյանի մտքում: եվ հենց նա ________ էր, որ այդ գաղափարը դարձրեց ________ իրականություն՝ նշված հավաքույ- ________ ________ թից ուղիղ քսան տարի հետո՝ ________ 1961 թ-ին, ստանալով դիլիջան ________ քաղաքի մոտ գտնվող հովտում շի- ________ _______ նարարական աշխատանքներ սկսե- 02_ ________ 2 լու թույլտվությունը : ________ .................................... ________ ________ [2] Դիլիջանի կոմպոզիտորների ստեղծագոր- ________ ________ ծական տունը 2013թ.-ից կրում է Էդվարդ ________ Միրզոյանի անունը: ________ .................................... ________ ________ իսկ նման թույլլտվություն ստա- 03________ նալը հեշտ չէր: պատճառն այն է, ________ ________ որ 1960-ականների սկզբին ________ մոսկվայում շատ էր շրջանառվում ________ անդրկովկասում կոմպոզիտորների ________ ստեղծագործական տան անհրաժեշ- ________ ________ տության միտքը: Հայաստանի հետ ________ մրցակցության մեջ էին վրաստանի ________ եւ ադրբեջանի խորհրդային սո- 04________ _______ ցիալիստական հանրապետություն- _ ________ ները: Էդվարդ միրզոյանը, որ ________ ________ այն ժամանակ ղեկավարում էր Հայաստանի կոմպոզիտորների մի- ________ ________ ությունը (1956-1991), սկսեց ________ գործել շտապ եւ առանց երկմտան- ________ ________ քի: սա մի իսկական արկածային 05________ պատմություն է խորհրդային իրա- ________ ________ կանության մեջ պետություն-ար________ վեստագետ փոխհարաբերություն________ ների, մշակութային քաղաքակա________ նության, եւ իհարկե, պատմության ________ գլխավոր հերոսի՝ միրզոյանի ակ- ________ ________ տիվ բնավորության, մարդկային ________ հմայքի եւ ցուցաբերած դիվանա- 06________ ________ գիտական ճկունության մասին: ________ Հայաստանում համամիութենական ________ ստեղծագործական տուն կառուցե- ________ ________ լու թույլտվությունը միրզոյանը ________ 3 ստացավ անտոն Քոչինյանի շնոր- ________ հիվ: ________ ________ .................................... 07________ ________ [3] Քաղաքական գործիչ, ՀԽՍՀ նախարար________ ների խորհրդի նախագահ, հետագայում՝ ՀԽՍՀ գերագույն խորհրդի պատգամավոր: ________ ________ .................................... ________ ________ Հաջորդ քայլը տարածքի ամրա________ ________ գրումն էր, որի ընտրության վերաբերյալ Քոչինյանն իր սեփական ________ 08________ պատկերացումներն ուներ: այս ________ մասին միրզոյանը պատմում է իր ________ ________ հուշերում. ________ «կոմպոզիտորների ստեղծագործա- ________ ________ կան տան համար ես նայեցի 12 ________ հողատարածք, որոնցից 4-ը՝ Քո- ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ չինյանի խորհրդով՝ լոռի, աղվե________ րան, պարզ լիճ... ես չէի հա________ մաձայնվում: կառավարության ________ ________10 առաջին դեմքը, ճանաչելով Հա________ յաստանն իր հինգ մատի նման, ________ ինձ խորհուրդ է տալիս, իսկ ես ________ չեմ համաձայնվում: աղվերանում ________ ________ օրինակ, փորձեցի մասուրը: ________ Քաղցր էր, նշանակում էր, որ ________ այնտեղ ձմեռները ցրտաշունչ էին: ________ ________ ... իսկ պարզ լիճ հասնելու ամեն ________20 մի փորձ ավարտվում էր նրանով, ________ որ մեքենան կանգնում էր ու չէր ________ կարողանում առաջ շարժվել: ________ ________ մինչդեռ «արմպրոեկտ»-ում ար________ դեն աշխատում էին նախագծի վրա: ________ Ճարտարապետն էր Էդուարդ ալթու________ նյանը, երեւանի կոմպոզիտորների ________ ________ տան հեղինակներից մեկը: մոսկ________30 վայից գալիս է միքայել լազա________ րեւիչ լեվինը (կապիտալ շինա________ ________ րարության բաժնի վարիչը): ________ Գնում ենք՝ մեքենայի անիվները ________ սկսում են տեղում պտտվել: մի ________ տեղ կանգնում ենք՝ խմիչք, խորո________ ________ ված, եւ մոկվայում նա զեկուցում ________ է, որ վայրը հրաշալի էր: Հենրիխ ________40 բլեյզի (Խսսմ կոմպոզիտորների ________ ________ միության գլխավոր հաշվապահ) ________ հետ նույն պատմությունն էր: ________ նույնպես տեղ չհասանք, բայց իր ________ զեկույցից դատելով, քիչ էր մնում ________ ________ պարզ լճում լողանար: նախագիծը ________ հաստատվում է ԽսՀմ երաժշտական ________ ________50 ֆոնդի կողմից, իսկ ես բաբկենին (սոսյան)4 ասում եմ, - չեմ ________ ________ տեսել ես այդ լիճը: ________ .................................... ________ ________ [4] Բաբկեն Սոսյան, Հայաստանի երաժշտա________ կան Ֆոնդի նախագահ: Միրզոյանի հետ ________ միասին ղեկավարել է Դիլիջանի ստեղծա________ գործական տան կառուցման աշխատանք________ ները: ________60 ________ .................................... ________ - ես էլ,- պատասխանում է նա: ________ ________ այս անգամ գնում ենք ավտոբու________ սով, որը կրկին կանգ է առնում: ________ ես որոշում եմ ոտքով հասնել: ________ ________ Գնում եմ մենակ, ինձ ընդառա________ ջում է անտառապահ մեսրոպը: ________70 ________ - Ժանգոտ լիճ ա, գնանք ցույց ________ տամ,- ասում է նա: երկարավուն ________ լիճ էր, նստեցինք ափին: առաջին ________ ________ բանը, որ զգացի, մոծակի խայ________ թոցն էր: ________ ________ - սա ապրելու տեղ չի, ծմակ ա,________ ասեց մեսրոպը: սոսյանին ասե________80 ցի,- այստեղ մենք չենք կառու________ ________ ցելու»5: ________ .................................... ________ ________ [5] Лилит Епремян, Эдуард Мирзоян в пись________ мах и диалогах, Ереван 2012, с. 195-196. ________ .................................... ________ ________ ________90 a ________ ________ ________ ________ ________ ________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

Բայցթերեւսամենամեծհետքը,որնաթողեցդիլիջանում,դա10-րդլարային կվարտետիստեղծումնէր1964թ.-իամռանը:Այսգործընաավարտեցընդամենը տասը օրում` հուլիսի 9-ից 20-ը ընկած ժամանակահատվածում, անցկացնելովայնստեղծագործականգերլարմանմեջ:հաջորդօրը`թեթեւացածեւ հաղթանակածտրամադրությամբնահետեւյալտողերնէգրումԳլիկմանին`

«21.VII. 1964, դիլիջան սիրելի իսաակ դավիդովիչ, իմ խոսքը գործից չի տարբերվում. երեկ ավարտեցի եւս մի կվարտետ: տասներորդը: նվիրվում է մ. ս. վայնբերգին4: նա գրել է ինը կվարտետ, ինձ գերազանցելով (իմ մոտ ընդամենը ութն էին): ես իմ առջեւ խնդիր դրեցի վայնբերգին հասնել եւ առաջ անցնել, ինչը եւ արեցի: երեկ այդ առիթով, ինչպես նաեւ 13-րդ սիմֆոնիայիս ավարտման երկրորդ տարեդարձի հետ կապված քեֆ արեցինք: Հիմա ինձ զզվելի, գարշելի եմ զգում: ուրախ եմ, որ կյանքդ սեստրորեցկում բարեհաջող է ընթանում: կվերադառնանք մոսկվա հուլիսի 29-ին: իրինան եւ ես ուղարկում ենք մեր լավագույն ցանկությունները: Քո` դ.Շոստակովիչ»5:

շոստակովիչիայսդրամատիկ,ներքինհակասություններով,քնարականության, երգիծանքիուողբերգականությանհամադրություններովհագեցած10-րդկվարտետըտարիներանց`արդենհեղինակիմահիցհետո,ստացավիրդիլիջանյան «պատասխանը»,որնէր`ԱռնոԲաբաջանյանիթիվ3լարայինկվարտետը(1976), նվիրվածշոստակովիչիհիշատակին:Կվարտետումքողարկված կերպովլսելի էշոստակովիչիերաժշտականստորագրոթյունը`DSCHնոտաներիցկազմած անագրամը:սաԲաբաջանյանիվերջինավարտվածգործնէրակադեմիական ժանրում:ինչպեսիրդասականստեղծագործություններիզգալիմասը,Բաբաջանյաննայսկվարտետընույնպեսգրելէդիլիջանում`իրնախընտրած21-րդ քոթեջում: իսկշոստակովիչիսիրելիքոթեջըութերորդնէր:հիմաէլայնտեղկարելիէգտնել հուշատախտակ`«Այստեղապրելեւ ստեղծագործելէդմիտրիշոստակովիչը» մակագրությամբ: ինչպեսվկայումենժամանակակիցները(ԼեւոնՉաուշյան,տիգրանՄանսուրյան, Արամսաթյան),դիլիջանումգոյությունուներմիչգրվածօրենք`երբեքչխանգարելշոստակովիչինուչծանրաբեռնելնրանսեփականպարտիտուրներիցուցադրությամբ:Այդհարցինմեծնրբանկատությամբէրվերաբերվումնաեւ այն ժամանակդեռերիտասարդկոմպոզիտորտիգրանՄանսուրյանը: Մանսուրյանիհամարդիլիջանիստեղծագործականտունըզուտկոմպոզիտորականտեսանկյունիցորոշիչդերչուներ:Նապատկանումէայնկոմպոզիտորներիտեսակին,ովքերգրումենամենօր,անկախվայրիցուհանգամանքներից: հետեւաբար,չենզգումտեղանքիանմիջականազդեցությունըստեղծա-գործականպրոցեսիվրա:սակայն,դիլիջանիհետկապվածիրամենամեծհիշողությունըեւ «հարստությունը»հանդիպումներնենշոստակովիչիհետ,որոնցմասին նամեծգորովանքովմիերեկոպատմեցտողերիսհեղինակին.

ա ±

«Շոստակովիչը չորս անգամ է եղել դիլիջանում եւ ամեն անգամ ես այնտեղ էի: մի անգամ ինձ թույլ տվեցի մոտենալ իրեն: ամեն ինչ սկսվեց մի ծաղկեփնջից: այդ օրը ես կնոջս հետ երեւանից եկա դիլիջան: Ճանապարհին մեքենավարին խնդրեցի դաշտում կանգնել ու մի մեծ ծաղկեփունջ հավաքեցի: Հասանք դիլիջան: Ճաշի ժամ էր: բոլորը ճաշում էին, նա էլ էր նստած սրահի կենտրոնում` իրինա անտոնովնայի հետ: Շատ գեղեցիկ, հմայիչ տիկին էր: Հսկա ծաղկեփունջով մոտեցանք Շոստակովիչին: Զգաց, որ իրեն ենք մոտենում, ոտքի կանգնեց: նվիրեցինք ծաղկեփունջը, շնորհակալություն հայտնեց: բայց դա եղավ միայն սկիզբը: Հետո եղավ մի օր, երբ ես զբոսնում էի կողքի անտառում: տեսնեմ` միայնակ քայլում է: ոտքը շատ վատառողջ էր, ձեռնափայտով էր, եւ իր համար վտանգավոր էր այդ տարածքով քայլելը: Հասա նրան, կողքին կանգնեցի եւ այնպես ստացվեց, որ հենվեց ձեռքիս: եվ այդտեղ մենք զրուցեցինք: անչափ հետաքրքիր զրույց էր ինձ համար... ես այն ժամանակ ամբողջությամբ միջազգային ավանգարդի անուններով էի տարված: Հարցնում էի նրանց մասին, թե ինչպե՞ս է լսում: Հարցրեցի նաեւ տարկովսկու մասին: Ճի՞շտ է որ տարկովսկին նրան առաջարկել էր երաժշտություն գրել իր ֆիլմերի համար: ասաց,- «Нет. Я не пойду

հանդես-ա

смотреть его картины, не пойду! Он там ради священного искусства живую корову сжигает...»6,-եւ այդքանով անցանք այս նյութի վրայով: a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

երբ ես մի քանի նոր անուններ նշեցի, նա առանձնացրեց լուչանո բերիոյին: տարիներ հետո առիթ ունեցա բերիոյին հանդիպել եւ ասացի նրան, որ Շոստակովիչն իր երաժշտությունը սիրում էր: մի երեկո Շոստակովիչը հրավիրեց ինձ իր քոթեջ: այս հանդիպման մասին մի փոքրիկ հուշ ունեմ, որն իր մահից հետո հրապարակվել է Գրական թերթ-ում»7:

«Գիշեր էր, ու պատշգամբի դուռը բաց էր մնացել: աչքս ընկավ պատշգամբում դրված իր բազկաթոռին ...ու ցնցվեցի բազկաթոռի շուրջ եղած տարօրինակ դատարկությունից: Զբաղմունքի կամ ժամանցի մղող ոչ մի առարկա ու հարմարավետության ոչ մի նշույլ: դռան տակ դրված բազկաթոռն էր, միայնակ ու ինքնամփոփ: ուրեմն, այսպես, գիշերները նստում է այս բազկաթոռին, ու քանի որ չորս բոլորը դիմացի լեռան նման մութ-մութ է, նայում է աստղերին: երկար ու լուռ նայում է: «մեր գլխավերեւում աստղոտ երկինքն է, եւ մեր ներսում` բարոյականության օրենքը»8: բեթհովենի փայփայած կանտյան այս դրույթը կենդանի նյութ ու մարմին դարձավ ինձ համար այդ գիշեր: իր ներսի եւ իր դրսի միջեւ ընկած տարածությունը Շոստակովիչը չափում էր գլխավերեւում եղած աստղոտ երկնքի ու հոգում գտնվող բարոյականության օրենքի սահմանով: նրա համար բարոյականության օրենքը նաեւ չափվում էր տիեզերականի խորությամբ, եւ տիեզերքի խորքն էլ իր հերթին բարոյականության իմաստի ու ուժի վկայությունն էր»9: շոստակովիչընախընտրումէրերաժշտությունըլսելմթությանմեջ:Միանգամ նադիլիջանումայցելեցԱվետտերտերյանին,որ նույնպեսհայտնի էրաստղերի հանդեպսիրովեւ իրսիմֆոնիաներըմթությանմեջկատարելուսովորությամբ: շոստակովիչըցանկանումէրլսելնրահրեօղակը օպերան:

««ի՞նչ կարծիքի եք, եթե լույսն անջատենք»,- հարցրեց նա: Օպերան լսեց գրեթե կատարյալ մթության մեջ, եւ միայն լուսնի շողն էր լուսավորում քոթեջը»,- պատմում է տերտերյանն իր զրույցներում10: եթե Մանսուրյանի համար դիլիջանում անցկացրած ժամանակը որոշիչ էր հատկապեստարբերարվեստագետներիհետշփմանառումով(նրանցշարքում էիննաեւ դաշնակահարԱլեքսեյԼյուբիմովը,կոմպոզիտորԱնդրեյվոլկոնսկին), ապաԱվետտերտերյանիհամարայսվայրնունեցավէքզիստենցիալնշանակություն:ՄիառիթովնախոստովանելէրերաժշտագետԱրաքսիսարյանին.

«ես, որպես կոմպոզիտոր, կայացա դիլիջանի ստեղծագործական տանը»11:

տերտերյանըդիլիջանումաշխատեցավելիքանքսանտարի,այնտեղանցկացնելով1963-1989թթ.ընկածժամանակահատվածիգերակշռողմասը:Այստեղ նագտնումէր«կատարյալ,տիեզերականլռությունը»12:եվայդլռությանկարիքը նաուներ,քանիորփնտրումէրհնչյուններ,որոնքլռությունիցանդինենգտնվում: երկրորդսիմֆոնիայի(1972)ստեղծմանհետկապվածտերտերյանըկիսվումէ միփորձառությամբ,որնառհասարակբնորոշէրնրաստեղծագործականպրոցեսին.

«ես աշխատում էի առանց դաշնամուրի, բացարձակ, կարելի է ասել, տիեզերական լռության մեջ: երբ հիմա լսում եմ այս գործը, նույնիսկ տեսողապես պատկերացնում եմ ինձ այն ստեղծագործական պահին: Հիշում եմ, թե ինչպիսի ուժգին լարվածք էր, որի բարձրակետին քեզ մոտ գործը գալիս է կարծես պատրաստի տեսքով` սկզբով եւ ավարտով, եւ դու պարզապես գրի ես առնում այն, ինչ լսես ես: դա այն վիճակն է, երբ գիտակցության կոմունիկացիոն շղթան անջատվում է, բայց հատկապես ակտիվ են աշխատում նրա խորին շերտերը, եւ գործում են միանգամից մի քանի բաղադրիչներ` ընտրություն, ճաշակ, չափի զգացողություն, տեխնիկայի տիրապետում»13: տերտերյանիբնավորությանմեջհամատեղվումէինմենակյացիզգաստությունը եւ աշխարհիկկենսախնդությունը:Լարվածեւ միայնակաշխատանքիցհետո,երբ ծնվում էր հերթական սիմֆոնիան, նա կրկնակի եռանդով էր տրվում կյանքի վայելքներինեւ մարդկայինշփմանը:վերջինիսանբաժանելիմասնէինկազմում

ա ±

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ ________ այսպիսով, կառավարությունում ________ ծրագիրն ամրագրվել էր «պարզ ________ լիճ» վերնագրով, եւ արդեն ________ սկսվել էր ճարտարապետական նա- 01________ ________ խագիծը դեռեւս անհայտ մի տա________ րածքի համար: ________ ________ միրզոյանը կրկին այցելեց Քոչի- ________ ________ նյանին, հրաժարվելով վերջինիս ________ առաջարկած բոլոր տեղանքներից: ________ Քոչինյանի պատասխանն էր,________ 02________ «տեսնում եմ, ձեզանից պրծում ________ չկա: Գոլովինոյում մենք մեր ________ համար մի տեղ էինք պահել: այն ________ ձերն է: այնտեղի մրգատու այգին ________ ________ էլ եմ ձեզ տալիս, սկսեք ________ շինարարությունը»6: ________ _______ .................................... _ ________ [6] Տե´ս, նույն տեղում, էջ 196: 03________ ________ .................................... ________ ________ այսպես, Քոչինյանի որոշման ________ համաձայն, շինարարությունը ________ սկսվեց դիլիջան քաղաքից մոտ ________ ________ 6կմ հեռավորության գտնվող մի ________ անտառային հովտում, Գոլովինո ________ գյուղի վերջում բացվող ձորի 04________ լանջին: այն փաստը, որ ստեղծա- ________ ________ գործական տունը պարզ լճի տա________ րածքում չէր կառուցվում, դեռ ________ ________ գաղտնի էր պահվում մոսկովյան ________ պաշտոնական շրջանակներից, ________ ընդհուպ մինչեւ նախագծի հանձ- ________ նումը 1962 թ.-ին: ստեղծագոր- ________ 05________ ծական տան բացումը տեղի ________ ունեցավ 1963 թ.-ի ամռանը՝ մեծ ________ ________ շուքով ու մեծանուն հյուրերի ________ մասնակցությամբ, որոնց շարքում ________ էին նաեւ արամ Խաչատրյանը, ________ ________ դմիտրի Շոստակովիչը եւ ________ մարտիրոս սարյանը: ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ | СОВЕтСКАЯ МУзыКА 1963, n. 9 (298) ________ ________ ________ _______ դիլիջանը իր հյուրերին դիմավո- _ ________ րեց ստեղծագործական աշխատանքի ________ եւ հանգստի համար բոլոր անհրա- ________ _______ ժեշտ պայմաններով՝ 12 տուֆաշեն _ ________ քոթեջ, հյուրատուն, գրադարան, 08________ ________ ճաշարան, կինոդահլիճ, լողա_______ վազան, խնամված զբոսուղիներ: _ ________ Հետագա տարիներին քոթեջների ________ թիվն ընդլայնվեց, հասնելով 25- ________ _______ ի, գլխավոր մասնաշենքում բաց- _ ________ վեց նկուղային բար-ակումբ, եւ ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ որ ամենակարեւորն է՝ կառուցվեց ________ բեթհովենի անունը կրող մոնու________ մենտալ համերգային դահլիճը ________ ________10 (1985)7: ________ .................................... ________ ________ [7] Դիլիջանի Բեթհովենի անվան համերգային ________ դահլիճի կառուցման պատմության մասին ________ կարելի է մանրամասներ գտնել այստեղ.՝ ________ Лилит Епремян, նշվ. աշխ., ինչպես նաեւ՝ ________ Աննա Ասատրյան, Հայաստանի կոմպոզի________ տորների միություն-85, Երեւան, «Գիտու________ ________20 թյուն» հրատ., 2017: ________ .................................... ________ ________ ստեղծագործական տան կառուց________ վածքի ուսումնասիրությունը ան________ սահման հեռուներ է բացում ________ ________ երեւակայության համար՝ զգալու ________ եւ պատկերացնելու այստեղ առկա ________ ________30 ողջ ներուժը՝ երաժշտական եւ առ________ հասարակ մշակութային ամենա________ տարբեր դրսեւորումների իրակա________ նացման համար: ________ ________ սարալանջի բարձունքների տարբեր ________ ________ շերտերի վրա կառուցված քոթեջ________ ները գտնվում են մեկը մյուսից ________ ________40 ճիշտ այնքան հեռավորության վրա, ________ որ թվում է, թե դրանք լիովին ________ մեկուսացած են արտաքին աշխար________ հից: իրականում տնակնեըը փոխ________ ________ կապակցված են ոլորուն կածան________ ներով ու աստիճաններով, որոնք ________ ցանկության դեպքում ապահովում ________ ________ են քոթեջների արագ հասանելիու________50 թյունը: բոլորն ունեն նույն կա________ ռուցվածքը՝ լուսավոր աշխատա________ ________ սենյակ համերգային ռոյալով, ________ ննջարան, հյուրասենյակ եւ լայ________ նարձակ պատշգամբ, ավտոտնակ: ________ ________ այսպիսով, քոթեջները կարող են ________ ծառայել թե խորասույզ ստեղ________ ________60 ծագործական աշխատանքի, թե ________ բազմամարդ խնջույքների ու ________ երաժշտական հավաքների համար: ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ | Քոթեջ 1 ________ ________ ստեղծագործական տան հասարա________ կական կյանքը կենտրոնանում է ________80 մեծ մասամբ հիմնական մասնա________ ________ շենքում, որն այսօր ընդգրկված է ________ Հայաստանի պատմության եւ մշա________ կույթի անշարժ հուշարձանների ________ ________ ցուցակում8: ________ .................................... ________ ________ ________90 a ________ ________ ________ ________ ________ ________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

երաժշտականունկնդրումներըերիտասարդկոմպոզիտորներիուերաժշտասերներիհետիրսիրած`10-րդքոթեջում:

|ԱվետտեՐտեՐյԱՆիքոթեՋը

Աշխատանքիհամարտերտերյանընախընտրումէրաշնանայինամիսները,երբ անձրեւոտդիլիջանըայլեւսլեփ-լեցունչէրայցելուներով:Այդպիսիմի խոնավնոյեմբերէր1986թ.-ին,երբերաժշտագետՄարգարիտՌուխկյանըմեկնեցդիլիջան`գրելուհամարկոմպոզիտորիմասինիրմենագրությունը: «1986թ.-ի նոյեմբերն ընթանում էր արդեն Չեռնոբիլի ստվերի ներքո: ...ապոկալիպսի ներվային տենդը հասնում էր նույնիսկ դիլիջան` այս օրհնված, հավերժ հանգստով ու վերամբարձ գեղեցկությամբ նշված վայրը: այս նոյեմբերյան օրերին ես սկսեցի գրել գիրքս ավետի եւ նրա ստեղծագործության մասին: Շփվում էի իր հետ, միասին երաժշտություն էինք լսում: առաջին անգամ նրան այդքան մոտիկից` երկու ամիս շարունակ հետեւելով, զարմանում էի նրա ասկետիզմի եւ ներքին հանգստության վրա: ...այդ օրերին նա արտագրում էր 5-րդ սիմֆոնիայի պարտիաները արտասահմանյան հերթական մի կատարման համար: աչքերը հոգնած, կարմրած: մտորում էր յոթերորդի մասին: դիլիջանում ապրում էին ընդամենը մի քանի հոգի: դա իր ժամանակն էր: նայելով նրան, թե ինչպես էր մռայլված երկնքի ու սառը աշնանային անձրեւի տակ դանդաղ քայլում դեպի իր n010 քոթեջը, մտածում էի,- «ա՜յ քեզ մենակյաց»: նա տարիներ շարունակ այդպես էր ապրում` օրից օր, բացառությամբ իր գործերի կատարումների առթիվ ուղեւորություններից, կամ էլ` ամիսը մեկ-երկու անգամ երեւանի կոնսերվատորիա գնալուց, որտեղ գործիքավորում էր դասավանդում: սակայն դա հազվադեպ հեռացումներ էին, որոնց ժամանակ միայն մի միտք էր իրեն զբաղեցնում` արագ նորից դիլիջան: որքա՞ն ժամանակով,- հարցնում էին նրան ընկերները,- Հիմա արդեն ընդմիշտ,- լիահույս պատասխանում էր նա»14:

տերտերյանի երաժշտությանը բնորոշ չէ մեղեդիականությունը15: Նրա ստեղծա-

գործությունների շարժիչ ուժը մեկ հնչյունի մեջ անսահման միկրոշարժումների բացահայտումնէ,այդպարպվածէներգիայիընդլայնումըհուժկուշերտավորումների համադրմանմիջոցով:Այնուամենայնիվ,DasBeben (երկրաշարժը,1984)16 օպերայի համարնափնտրումէրմիobjettrouvé, միհնչյունայիօբյեկտ,որկկարողանար փոխարինելխորհրդանշականC-Dur(դոմաժոր)եռահնչյունըօպերայիավարտին: եվհենցդիլիջանումէր,երբմեղեդին«պատահականորեն»գտավիրեն: 1983թ.-իաշնանըԿոմպոզիտորներիստեղծագործականտանըընթանումէր հումանիտարգիտություններիմիսեմինար,որինմասնակցումէրտերտերյանի մտերիմընկերներիցմեկը`հայտնիարեւելագետվյաչեսլավիվանովը:Այդօրերիննաայցելեցտերտերյանինեւ իրհետբերեցմիձայնապնակ:դա հինհուրիթականպաշտամունքայինմեղեդուձայնագրությունէր,վերծանվածասորագետ Աննեդրաֆթքորնքիլմերիկողմից: իվանովըմեկնեցտերտերյանինայսծիսականերգինոտայինվերծանությունը, ասելով.«վերցրու,սաիրավամբքեզէպատկանում»:դահենցայնէր,ինչկոմպոզիտորըփնտրումէր:Այսպարզեւ միեւնույնժամանակազդեցիկմեղեդին տերտերյանըօգտագործեցորպեսսիրոլեյթ-մոտիվ,իսկհետագայումհնչեցրեց այննաեւ յոթերորդսիմֆոնիայում`որպեսինքնամեջբերում17:

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

|հուՐիթյԱՆծիսԱԿԱՆՄեղեդի18

դիլիջանումգրվածգործերիքանակովտերտերյանիհետկարողէրմրցելթերեւս

միայնվրացիկոմպոզիտորԳիաԿանչելին:իրյոթսիմֆոնիաներիցվեցընագրել էհենցայնտեղ:իդեպ,տերտերյաննուԿանչելինմտերիմընկերներէին,եւ իհարկե,դիլիջանումանցկացրածտարիներըէ´լավելիէիննպաստելայդմտերմությանկայացմանը:Չնայածերաժշտականոճիառումովնրանքարմատապես

տարբերենմիմյանցից,բայցերկուսիհամարէլէականէինհնչյունիեւ լռության, կրկնողությանխնդիրները,սիմֆոնիաժանրիփիլիսոփայականհիմքերը:

Մինչ տերտերյանին ծանոթանալը, Կանչելին արդեն հասցրել էր ընկերանալ

ԷդվարդՄիրզոյանի,ղազարոսսարյանիեւ ԱռնոԲաբաջանյանիհետ:ինչպես

ինքնէհիշում,ամենանգամ`դիլիջանիցթբիլիսիվերադառնալուցառաջցույց էր տալիս Միրզոյանին հերթական նոր սիմֆոնիայի պարտիտուրը: իսկ նրա «արտահաստիքային»19 խորհրդականներնէինսարյանըեւ Բաբաջանյանը:

***

Խորհրդային տարիներին դիլիջանի ստեղծագործական տան ամենահիշվող իրադարձություններիցմեկըանգլիացիկոմպոզիտորԲենջամինԲրիտենիայցն էր:Այսեղելությանմասինպատմություններըբազմաթիվեն:երեւիթեցանկացած անձ,ովայսկամայնկերպհարաբերվելէԲրիտենիհետհայաստանումնրա անցկացրածմեկամսվաընթացքում,պատմումէիրսեփականտպավորությունը, կամհայտնիփաստերիիրտարբերակը:Այսպիսովբրիտենյանայցըդիլիջան ստացելէինչ-որէպիկականբնույթ:իսկնման«պատմիչների»շարքումենԳալինա վիշնեվսկայան ու Մստիսլավ Ռոստրոպովիչը, հայ կոմպոզիտորներից`

ա ±

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ [8] Տե´ս, ________ https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?D ________ ________ ocID=13320 ________ .................................... 01________ ________ այն իր յուրօրինակ ճարտարապե________ տական լուծումներով, պրակտիկ ________ ________ նպատակահարմարության եւ գե________ ղագիտական բարձր չափանիշների ________ օրգանիկ համադրության շնորհիվ ________ կարող է համարվել Հայաստանում ________ ________ խորհրդային մոդեռնիզմի ցայտուն 02________ օրինակներից մեկը9: ________ ________ .................................... ________ ________ [9] Նմանություն է նկատվում Սեւանի ________ գրողների հանգստյան տան շենքի հետ: ________ _______ .................................... _ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ | դիլիՋանի կոմպոԶիտորների ստեՂԾաԳորԾական տան ________ ԳլԽավոր մասնաՇենՔ ________ ________ ________ Շենքի յուրահատուկ մթնոլորտի ________ ________ անբաժանելի մասն են բենիկ պետրոսյանի հեղինակած որմնա- 05________ ________ քանդակները: դրանցում պատկեր- ________ ված են պարող եւ նվագող արխա- ________ ________ յիկ կերպարներ՝ սրինգներով, ________ լարային գործիքներով եւ խաղողի ________ փնջերով, կարծես ակնարկելով որ ________ այս վայրը բաց է թե ապոլոնյան, ________ ________ թե դիոնիսյան բնույթի 06________ ________ զբաղմունքների համար: ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ | բենիկ պետրոսյան, որմնաՔանդակներ ________ ________ ________ բենիկ պետրոսյանի քանդակներին ________ ________ կարելի է հանդիպել նաեւ ճաշա________ րանից դուրս գտնվող զբոսուղի- 08________ ների վրա: կերտված նարնջագույն ________ տուֆից, դրանք թաքնված են ծա- ________ ________ ռերի հետեւում եւ ներկայանում են ________ ոչ այնքան որպես ձեռաստեղծ ար- ________ վեստի գործ, որքան որպես բնու- ________ ________ թյան ոգիներ: ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ | բենիկ պետրոսյան ________ ________20 Հիմնական մասնաշենքի թերեւս ________ ամենագրավիչ մասը դա կիսա________ ________ շրջանաձեւ ճաշասենյակն է գմբե________ թատիպ տանիքով, որի անկրկնելի ________ ակուստիկ հատկանիշները թույլ են ________ ________ տալիս այն օգտագործել երաժշտա________ կան կատարումների եւ հնչյու________ ________30 նային էքսպերիմենտների համար: ________ այսպիսով, ճաշարանը՝ բացի իր ________ հիմնական նպատակից, կարող է ________ ծառայել եւ ժամանակին պարբերա________ ________ բար ծառայել է նաեւ որպես ________ գողտրիկ կամերային դահլիճ: ________ սրահի մեջտեղում գտնվող ռոյալի ________ ________ կողքից մի պարուրաձեւ սանդուղք ________40 տանում է դեպի շենքի նկուղային ________ հարկ: այստեղ է գտնվում «մար________ ________ սել» կոչվող բարը10, որն իր յու________ րահատուկ ակուստիկայի եւ ոչ ________ ֆորմալ մթնոլորտի շնորհիվ կա________ ________ րող է օգտագործվել նաեւ ոչ ա________ կադեմիական բնույթի միջո________ ________50 ցառումների համար: ________ .................................... ________ ________ [10] Ի պատիվ ստեղծագործական տանը ________ ժամանակին որպես վարորդ եւ տնտես________ վար աշխատող Մարսելի, ով իր անձնա________ ________ կան հմայքի շնորհիվ շատ սիված էր ________ հյուրերի կողմից եւ իր ակտիվ մասնակ________ ցությունն ուներ կատարվող բոլոր գոր________60 ծերին: Որոշ ժամանակակիցներ բնորոշում ________ են նրան որպես դիլիջանյան «Ֆիգարո»: ________ ________ .................................... ________ ________ ընդհանուր պատկերը համալրում ________ են կինոդահլիճը եւ գրադարանը: ________ Խորհրդային տարիներին կինո________ ________ սրահը ակտիվ օգտագործման մեջ ________70 էր: երբ չկային համերգներ կամ ________ հատուկ հյուրեր, ապա հանգստա________ ________ ցողներն այստեղ էին անցկացնում ________ իրենց հետընթրիքյան երեկոյան ________ ժամերը: այսօր դեռ, մոռացու________ ________ թյան փուշու շերտի տակ, այնտեղ ________ կարելի է գտնել հին անալոգ ժա________ ________80 պավեններ: իսկ գրադարանը՝ ________ թեեւ իր ոչ լրիվ համակարգված ________ վիճակով, մեր աչքերի առաջ է ________ բացում խորհրդային եւ հետխոր________ ________ հրդային երաժշտական մշակույթի ________ խրոնիկան՝ իր բոլոր հակասու________ թյուններով, ծայրահեղություն________ ________ ________90 a ________ ________ ________ ________ ________ ________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ԷդվարդՄիրզոյանը,Ալեքսանդրհարությունյանը,ԱդամԽուդոյանը,ԼեւոնՉաուշյանը,վլադիլենԲալյանը,բայցնախեւ առաջ,ինքը`Բրիտենըեւ երգիչպետեր Փիրսը: թեինչպեսառհասարակստացվեց,որԲրիտենըեւ Փիրսըեկանդիլիջան,պատմումէԳալինավիշնեվսկայան,եւ նրատարբերակըթերեւսամենապրոզաիկն է մնացածբոլորից:վիշնեվսկայանեւ իրամուսինՌոստրոպովիչըարդենվաղուց էինճանաչումԲրիտենին:1965թ.-իամռանըՌոստրոպովիչըհամոզեցԲրիտենինարձակուրդըանցկացնելիրենցմոտ`Ռուսաստանում:Գալինանայդմտքից առանձնապեսոգեւորվածչէր:պատճառըշատկենցաղայինէր: «մեխի նման գլխումս միայն մի հարց էր կանգնած: ինչո՞վ եմ ես մեկ ամիս շարունակ կերակրելու ջենթլմեններին: որտեղի՞ց կվերցնեմ ծամվող բիֆշտեքս, կամ թարմ ձուկ: մինչ ես գլուխս էի կոտրում, ... ինձ մի հիանալի խորհուրդ տվեց Շոստակովիչը: Քիչ ժամանակ առաջ նա եղել էր Հայաստանում, հանգստացել էր կոմպոզիտորների ստեղծագործական տանը դիլիջանում, եւ հիացած էր հայերի հյուրընկալությամբ: Հենց այնտեղ էլ նա մեզ խորհուրդ տվեց գնալ մեր հյուրերի հետ: Հայերը մեզ հուսախաբ չեն անի, իսկ ռուսական ուտելիքներով մենք չենք դիմանա: [...] Օդանավակայանում բենը20 ցույց տվեց պուշկինի բանաստեղծությունների մի փոքր գրքույկ անգլերեն տողատակերով, եւ ասաց, որ պատրաստվում է ամառային արձակուրդի ընթացքում ինձ համար վոկալ շարք գրել ռուսերեն բանաստեղծությունների տեքստերով»:21

Բրիտենը, Փիրսը, Ռոստրոպովիչն ու վիշնեվսկայան ժամանեցին դիլիջան օգոստոսի11-ինեւ մնացինայնտեղերեքշաբաթ:ԲրիտենըՓիրսիհետապրում էին№15քոթեջում:(2014թ.-ին,շփոթմունքիպատճառովԲրիտենիհուշատախտակը տեղադրվել է 15-րդ քոթեջի հարեւանությամբ գտնվող 13-րդ քոթեջի պատին:)

|ԲեՆՋԱՄիՆԲՐիտեՆիհուշԱտԱԽտԱԿը

դիլիջանյանայցիցմիքանիամիսանցԲրիտենըկիսվեցէիրտպավորություններովբրիտանացիընթերցողիհետ: «այնտեղ մեր համար մի բունգալո կար, սլավայի ու Գալյայի համար էլ 20 յարդ այն կողմ: սնվում էինք հոյակապ կերակուրներով, որոնք պատրաստված էին պրիմիտիվ նկուղային պայմաններում ինտուրիստ-ի գլխավոր խոհարարի կողմից` Խաչիկ անունով մի հմայիչ կերպար, ով պատրաստում էր նաեւ Խրուշյովի եւ նեհրուի hամար22: եվ այստեղ մենք մնացինք երեք շաբաթ` 5000 ֆուտ բարձրության վրա, շրջապատված անտառոտ սարերով, կարդալով, արեւի լոգանքներ ընդունելով, լողալով եւ սունկ հավաքելով»23:

Կարելի է պատկերացնել հայ երաժշտական հասարակության ոգեւորությունը Բրիտենիայցիառիթով,վերհիշելովայնտարիներինխորհրդայինեւ արեւմտյան երկրներիմիջեւ շփումներիխիստսահմանափակումները:Միեւնույնժամանակ, երկաթյա վարագույրից այս կողմ գտնվող երիտասարդ կոմպոզիտորները ակտիվ հետաքրքրություն էին ցուցաբերում եվրոպական երաժշտաարվեստի ակտուալ զարգացումների հանդեպ: Բայց տեղեկատվական բլոկադայի պատճառովթե´ արեւմտյան,թե´ խորհրդայինկողմըբավականկցկտուրպատկերացումներունեինմեկըմյուսիմասին:ԱյդիսկպատճառովԲրիտենիներկայությունըդիլիջանումուներմեծնշանակությունոչմիայնիրանձի,իրերաժշտու-

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

թյանհետառնչվելու,այլեւ իրեւ Փիրսիմիջոցովմիամբողջ«արգելված»մշակույթի հետհարաբերվելուառումով:

քանիորառանցդժվարությանկարելիէծանոթանալէհայժամանակակիցների

հուշերինբրիտենյանայցիմասին,ապաայստեղառիթըկօգտագործենքներկա-

յացնելուհատվածներպետերՓիրսի`դեռեւսչթարգմանվածճանապարհորդայինօրագրից,որընավերնագրելէհայաստանյանարձակուրդ:

«ամենից շատ մենք հանդիպում էինք երեք հայ կոմպոզիտորի` միրզոյանին (Հայաստանի կոմպոզիտորիների միության նախագահ), բաբաջանյանին եւ Հարությունյանին: երեքն էլ մտերիմ ընկերներ, նրանք, թվում է, թե առաջ են մղում Հայաստանի երաժշտական կյանքը, չնայած որ մեծ մասամբ մոսկվայում են ապրում3: բոլորը արձակուրդներն այստեղ են անցկակցնում` իրենց ընտանիքների հետ միասին, եւ միրզոյանը գալիս է մեզ հետ ճաշելու: Գեղեցիկ, հմայիչ, մի պատվավոր կոմպոզիտոր: կարո՞ղ է որեւէ մեկը պատկերացնել արթուր բլիսին24, ուիլիամ ուոլթոնին25, բենին ու շատ ուրիշներին միասին ուինդերմերում արձակուրդներ անցկացնելիս եւ մեկ ամիս շարունակ ֆիշեր-դիսկաուի26 ու Հանս վերներ Հենցեի27 հետ զվարճանալիս: դժվար թե: բացի տներից, երաժիշտների համար կառուցված էր մի շատ լավ լողավազան (չափից դուրս տաք ջրով) ինչպես նաեւ դրված էր թենիսի դաշտի հիմքը: ամբողջ օրվա ընթացքում, բացառությամբ ճաշի ժամերի, տարբեր ձեւի եւ չափի մարմիններ էին սփռված լողավազանի մոտ: մեր նախընտրած ժամը (շատ անգլիական) կամ առավոտյան, կամ երեկոյան յոթն էր, երբ լողավազանը մեզ էր պատկանում: առավոտյան օդը բյուրեղյա մաքրություն ուներ եւ կարելի էր հաշվել բոլոր խոտի դեզերը բլուրների գագաթներին: Հիանալի լուռ էր28: ... երեկ երեկոյան ընթրիքից հետո լսեցինք Էդիկ միրզոյանի սիմֆոնիան լարայինների եւ լիտավրների համար մի շատ անորակ գրամոֆոնով, որը քիչ հնարավորություն էր տալիս ստեղծագործությանը, ի զայրույթ միրզոյանի: այն ունի որոշ գեղեցիկ հնչյուններ, գրված է զգացումով ու լարվածքով, չնայած վերջին մասը շատ դանդաղ կատարվեց ու հնչեց ազդեցությունից զուրկ: երեկոյան այստեղ բնակվող մի առաջատար կոմպոզիտոր պատրաստվում է իր գործերից մեկը մեզ ցույց տալ: ... նա եկավ եւ նվագեց: բաբաջանյանը` խոշոր, սոլիդ 35-ամյա, մեծ քթով, կատարեց իր վեց պատկերները դաշնամուրի համար` վիթխարի պոռթկումով եւ վիրտուոզությամբ: կենդանի, ուժեղ երաժշտություն, ռիթմիկ եւ սուր, հետբարտոկյան, հայ ֆոլկլորի վրա հիմնված ոճով29:

... երկուշաբթին հանգիստ, սովորական օր էր` առավոտյան երկար զբոսանքով անտառներում ու սարերում, սնկի որոնումների մեջ: բաբաջանյանը եկավ ընթրիքից հետո եւ խոսեց երաժշտության մասին: այս բոլոր կոմպոզիտորները կատարելապես տեղեկացված են երաժշտության ամենավերջին շարժումների մասին, բայց կարծես Շյոնբերգը երբեւէ ոչինչ չի նշանակել, ...այսպես, վեբեռնը ու իր հետեւորդներն էլ պարզապես նրանց կողքով են անցել: մուսորգսկի, Շոստակովիչ, բարտոկ եւ գուցե մալեր, ինչպես նաեւ ժողովրդական երաժշտություն: ահա սա է նրանց հումքը»30:

ա ±

հանդես-ա

|դիԼիՋԱՆ,1965/ՁԱԽիցԱՋ`Ա.ԲԱԲԱՋԱՆյԱՆ,Մ.ՌոստՐոպովիՉ,պ.ՓիՐս,Բ.ԲՐիտեՆ,Է.ՄիՐԶոյԱՆ

00________

________ ________ ________ ________ ________ ներով եւ շռայլությամբ: այստեղ՝ ________ ________ մեկը մյուսի վրա են դարսված ________ 1920ականների հեղափոխական ________ երգերի նոտաներն իրենց արյու- 01________ ________ նագույն շապիկներով, լեհ եւ չեխ ________ ավանգարդիստ կոմպոզիտորների ________ ________ պարտիտուրներ, մարքսի, Էնգել________ սի, լենինի հատորյակներ, խոր________ հրդային գրականություն ման________ ________ կապատանեկան տարիքի համար, ________ Иностранка եւ սովետական ար- 02________ ________ վեստ ամսագրի համարներ, իսկ ________ սենյակի անկյուններից մեկում, ________ խորը մոռացության մեջ, գետնից ________ ________ մինչեւ առաստաղ է դարսված ________ ադրբեջանցի կոմպոզիտորների ________ նվիրաբերած նոտաների կույտը՝ ________ ________ հավանաբար տարածքը դրանից 03________ ազատելու նպատակով: այս սեն________ յակներում շրջող այցելուն վկան է ________ ________ դառնում մի քանի տասնամյակի ընթացքում տեղի ունեցած պարա- ________ ________ դիգմերի փոփոխությանը, ինչի ________ արդյունքում ժամանակին ակտուալ ________ ________ թեմաների վրա իջել է իմաստա________ զրկման, անպիտանելիության եւ 04________ ________ անտարբերության դրոշմը: տարբերակները երկուսն են՝ կամ լիո- ________ ________ վին ազատվել անցյալի այդ բե________ ռից, տարածությունը բացելով նոր ________ բովանդակության համար, կամ էլ ________ ________ ուսումնասիրելով խնամել այն՝ ________ ________ վերագտնելով եւ ստեղծելով նոր 05________ իմաստներ: ________ ________ երաժշտական գրականությունից ________ բացի այցելուն կգտնի նաեւ մեծ ________ ________ թվով գեղարվեստական գրքեր, _______ ուղեցույցներ, արխիվային լուսա- _ ________ նկարներ աշխարհի տարբեր քա________ ________ ղաքներից, եւ նույնիսկ՝ դեն 06________ նետված փափուկ խաղալիքներ11: ________ ________ .................................... ________ ________ [11] 2015թ.-ին մի խումբ երիտասարդ կոմպո________ զիտորներ՝ Անդրանիկ Բերբերյանը, Ռու________ բեն Անտոնյանը, Սերգեյ Ումրոյանը եւ ________ Արամ Հովհաննիսյանը նախաձեռնեցին ________ գրադարանի դասակարգման ու վերանո________ րոգման աշխատանքներ: Նրանց ջանքե- 07________ ________ րով գրադարանը համալրվեց նոր պար________ տիտուրներով, դասակարգվեց ներկա ________ հավաքածուի մի մասը: ________ .................................... ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ |դիլիՋանի կոմպոԶիտորներ ստեՂԾաԳորԾական տան ________ Գրադարանը /պոստ-սովետական դեկադանս շարքից/ ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

Ճաշարանի մոտից բացվում են միանգամից մի քանի ճանապարհ, որոնցից մեկը տանում է դեպի մեզ արդեն ծանոթ խնձորենիների այգի, վարդերով շրջապատված բաց լողավազան եւ վեհաշուք համերգային դալիճ:

այսպիսին է դիլիջանի ստեղծագործական տան զուտ ֆիզիկական նկարագրությունը: բայց այստեղ, ինչպես եւ ցանկացած այլ վայրում, ֆիզիկական լանդշաֆտին զուգահեռ գոյություն ունի նաեւ հոգեւոր «մետալանդշաֆտ»: բորխեսյան հերոսներից մեկն իր առջեւ նպատակ էր դրել նկարել ամբողջ աշխարհը: տարիներ շարունակ նա ստեղծում էր քաղաքների, լեռների, անտառների, գետերի, մարդկանց եւ աստղերի պատկերը: կյանքի ավարտին դիտելով իր ստեղծածը, զարմանքով հայտնաբերեց, որ նկարում իր սեփական դեմքն է պատկերված:

այսպես էլ, դիլիջանի կոմպոզիտորների տան մետալանդշաֆտը կարելի է նմանեցնել այնտեղ արարող մարդկանց, ծնված ստեղծագործությունների եւ հարաբերությունների արտացոլանքին, որի էներգետիկ ալիքները ոչ միայն հասանելի են զգայուն մարդկանց համար, այլեւ գուցե իրենց հետքն են թողնում նույնիսկ բնական լանդշաֆտի ձեւավորման վրա: Հենց այս ստեղծագործական հետքերի բացահայտմանն էլ նվիրված է մեր աշխատանքը:

70a

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

Այսբոլորշփումների,զվարճանքներիուերաժշտականունկնդրումներիցզատ, Բրիտենիօրերըլցվածէինինտենսիվստեղծագործականաշխատանքով: հենց այստեղ,դիլիջանի15-րդքոթեջումծնվեցնրաthePoet’sEcho երգաշարը`ըստ Ա.պուշկինիբանաստեղծությունների:

Լոնդոնի օդանավակայանում` դեպի Խորհրդային Միություն թռիչքից առաջ Փիրսն ու Բրիտենը նկատել էին, որ իրենց վերցրած գրքերը բավական չեն ճանապարհորդությանհամար:շտապողականորոնումներիարդյունքումնրանք օդանավակայանիգրախանութումգտանպուշկինյանբանաստեղծությունների միփոքրիկհատորռուսերենովեւ անգլերենարձակթարգմանությամբ31:քանի որերկուսնէլսկսելէինմիփոքրռուսերենսովորել,մտածեցինորայսհատորը կատարյալկերպովկհամալրիիրենցտանջալիպայքարըանընդհատմոռացվող բառերիեւ անկանոնբայերիհետ32: ԱյսժողովածուիցԲրիտենըընտրեցվեցբանաստեղծություն33,եւ իրընկերներ Ռոստրոպովիչիուվիշնեւսկայայիօգնությամբվերծանեցդրանքլատինատառ գրով:յուրաքանչյուրերգավարտելուցհետոնանվագումէրայնՌոստրոպովիչի համար, եւ վերջինս ուղղում էր ռուսերեն բառերի շեշտադրությունը: Բրիտենը խոստովանումէ,որխորհուրդչէրտակոմպոզիտորներինօտարլեզվովերաժշտությունգրելիսնմանմեթոդկիրառել:Նախընտրելիէսկզբումսովորելլեզուն, եւ հետոնորայդլեզվով գրել:Միեւնույնժամանակհավելումէ,որ.

«...գեղեցիկ էր տեսնել, որ ես կարծես թե կարողացել էի որսալ ինչ որ բան այս վառ, ներգործուն բանաստեղծությունների տրամադրությունից: եթե ես դա չեմ կարողացել, պուշկինը, միեւնույն է, մնում է անփոփոխ...»34

Այս վեց ամփոփ երգերը գրված են` նկատի ունենալով վիշնեւսկայայի դրամատիկսոպրանոյիկատարողականվիրտուոզհնարավորությունները,ինչպես նաեւ երգչուհուարտիստիկխատնվածքը`խորըդրամատիզմով,բուռնզգացմունքայնությամբ,լուսավորեւ մութհնչերանգներիհամադրությամբ:Ձայնիթանձր լիությունըԲրիտենըշրջանակելէդաշնամուրի«ճախրող»,եթերայինհյուսվածքներիմեջ: Բրիտենըայսերգաշարըստեղծելէվիշնեւսկայայիեւ Ռոստրոպովիչիհամար, ովպիտիկատարերդաշնամուրիպարտիան:Արձակուրդիավարտինկոմպոզիտորընրանցհամարնվագեցամբողջստեղծագործությունը: վիշնեւսկայանայսպեսէնկարագրումիրառաջինտպավորությունը. «մեկնելու նախօրեին բենը մեզ կանչեց իր մոտ, որպեսզի ցույց տա նոր ավարտված շարքը: ...արձագանք... Հրեշտակ... առաջին իսկ էջերից մեզ բառացիորեն ցնցեց նրա դիպուկ զգացմունքային ներթափանցումը պուշկինյան բանաստեղծության մեջ, առանց ռուսերեն լեզվի իմացության դրա հետ միաձուլումը: ...նա կարողացավ ներթափանցել հենց բանաստեղծության հոգու մեջ, դիպչել բանաստեղծի գաղտնիքին, ինչն էլ նրան հուզում էր, եւ դրա մասին գրել երաժշտություն` պահպանելով իր անկրկնելի անհատականությունը: ...լսում էի այս` գեղեցկությամբ ու նրբաճաշակությամբ զարմացնող ստեղծագործությունը, եւ ինձ թվում էր` կարող եմ նույնիսկ ասել, թե ռոմանսներից յուրաքանչյուրը որ օրն է գրվել: իմ առջեւ էին գալիս կովկասյան խստաշունչ, վայրի բնության պատկերներ: Քարե անունջ կիրճերը եւ դեպի անսահման երկինք ձգտող բարձր սարերը, անտառային արահետները, որտեղ ամեն օր զբոսնոմ էինք` վայրի ծաղիկները, որոնք բենը այդքան սիրում էր... ահա նա մեզնից մի փոքր հեռացավ եւ միայնակ կանգնած է, ինչ որ բանին մեղմ ժպտալով... «Я думал, сердце позабыло способность легкую страдать. Я говорил — тому, что было, уж не бывать...»: երբ երգում եմ այս թովիչ ռոմանսը, միշտ տեսնում եմ բենին` կանգնած հսկայական ծառերի ստվերում, եւ նրա ժպիտը` ուղղված հոգում թաքնված ինչ որ բանի...»35

վիշնեւսկայայիեւ ՌոստրոպովիչիհավանությունըստանալուցհետոԲրիտենըցույց տվեց the Poet’s Echo շարքը նաեւ իր դիլիջանաբնակ ընկերներին: Այդ երեկոն թերեւսԲրիտենի`դիլիջանումանցկացրածշաբաթներիզգացմունքայինգագաթնակետնէր:ինչպեսհիշումէՓիրսը,բոլորըհամակվածէինխորըհիացումովԲրիտենի`

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

պուշկինյանպոեզիայիհանդեպնրազգացությամբ,երգերիգեղեցկությամբ եւ պարզապեսայնփաստով,որԲրիտենըդրանքստեղծելէհենցայստեղ`«իրենց» դիլիջանում,դարձնելովբոլորինիրստեղծագործականպրոցեսիվկան36:

Մինչարտասահմանցիհյուրերըստեղծագործումուհանգստանումէինդիլիջանում,երեւանումբուռնկազմակերպչականաշխատանքէրընթանումԲրիտենին նվիրվածերաժշտականփառատոնիհամար:երեքօրշարունակերեւանիֆիլհարմոնիկդահլիճումեւ ԿոմպոզիտորներիՄիությանտանըտեղիէինունենում հանդիպումներ, ունկնդրումներ, համերգներ հայ եւ հրավիրյալ երաժիշտների մասնակցությամբ,Բրիտենի,շոստակովիչիեւ միշարքայլխորհրդայինկոմպոզիտորներիստեղծագործություններիկատարմամբ37:հենցայսօրերինէլկայացավ նորաստեղծ the Poet’s Echo երգաշարի պրեմիերան. երգում էր պետեր Փիրսը,դաշնամուրիմոտէրինքը`Բրիտենը:

***

ԲենջամինԲրիտենիերաժշտությանմեծերկրպագուներիցէրէստոնացիկոմպոզիտորԱրվոպյարտը:ՆրահամարօրինակելիէինԲրիտենիստեղծագործությունների«նրբություննութափանցիկությունը»38,որոնքիրենԳիյոմդըՄաշոյի երաժշտությանմթնոլորտնէինհիշեցնում:տարիներշարունակպյարտըձգտում էրհանդիպելԲրիտենին,սակայնԽորհրդայինՄիությանեւ եվրոպականերկրներիմիջեւ եղածլարվածությունըխոչընդոտէրհանդիսանում:ԼսելովԲրիտենի մահվանլուրը1977թ.-ին, պյարտընրահիշատակիննվիրեցCantusinmemoriam Brittenստեղծագործությունըլարայիննվագախմբիեւ զանգերիհամար: որոշժամանականցպյարտըայցելեցդիլիջանիկոմպոզիտորներիստեղծագործականտունը:Նրանպատմեցին,որայննույնքոթեջում,որտեղնաէրապրում, ժամանակին ապրել եւ ստեղծագործել է Բենջամին Բրիտենը39: Այսպիսով, պյարտիհամարդիլիջանըդարձավերեւակայականհանդիպմանվայրԲրիտենի ներկայության«արձագանքի»հետ: դիլիջանումթողնվածստեղծագործականհետքըմիայներաժշտականչէ:Այն եղելէնաեւ նկարիչների,գրողների,ռեժիսորների,բժիշկներիեւ զանազանայլ մտավորականներիսիրվածվայր,չնայածորխորհրդայինտարիներինբոլոր նշվածխմբերնունեինիրենցհամարհատկացվածհանգստյանտները:

1967թ.-ինԳրողներիմիությանհրավերովհայաստանէժամանումբանաստեղծ Արսենիտարկովսկին`եղիշեՉարենցիմիշարքերկերռուսերենթարգմանելու համար:ԳրականագետԼեւոնՄկրտչյանիուղեկցությամբնամիքանիշաբաթ անցկացրեցդիլիջանիստեղծագործականտանը`այնտեղթարգմանելովՉարենցիմոտերեքտասնյակստեղծագործություն,որոնցթվումեն`հատվածներ երկիրՆաիրի վեպից,Գյումրի,Ամառ,հրաժեշտիերեկոն,Փողոցայինպչրուհին բանաստեղծությունները,միշարքռուբայաթներեւ էլեգիաներ40:տարկովսկին, ինքըլինելովբանաստեղծ`մեծբծախնդրությամբուզգայունությամբէրմոտենում թարգմանչական աշխատանքին: երեկոյան սովորաբար ընթերցում էր օրվա կատարածաշխատանքըԼեւոնՄկրտչյանին,ովգրիէառելայսզրույցներնիր օրագրում. «Հունիսի 21, դիլիջան:

տարկովսկին կարդում էր Չարենցի` իր թարգմանությունները: Հատկապես շատ էր սիրում մորս համար գազել-ը41: «թարգմանելը նման է տիֆով հիվանդանալուն»,- ասում էր նա,- «այսօր շատ քիչ եմ թարգմանել, ընդամենը 16 տող: նստում եմ թարգմանելու, եւ ամեն անգամ այնպիսի տպավորություն է, կարծես անհնար է այս բանաստեղծությունը թարգմանել, կարծես ես երբեք չեմ թարգմանել եւ առաջին անգամ եմ փորձում դա անել...»: կարդում էր իր երկու գրքից բանաստեղծություններ: Գրքի մեջ կարված էին թերթիկներ` նոր, ձեռագիր բանաստեղծություններով: իր գործերը սիրում է: կարդում է, առանց ընդգծելու հանգը, չնայած այն շատ կարեվոր է իր բանաստեղծությունների համար, եւ նա այդ մասին գիտի: վերջացնելով ընթերցումը եւ նայելով իր բանաստեղծությունների գրքին, տարկովսկին ասում է,- «երբ գրում ես բանաստեղծություն, նա դեռ նո-

ա ±

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ [1] 1963թ.-ին քոթեջների քանակը դեռեւս 12-ն ________ էր: Հետագա տարիներին կառուցվեցին եւս 01________ 13-ը: Ներկա պահին դրանց ընդհանուր քա- ________ ________ նակն է 25, որոնցից մեկը՝ №11 քոթեջը հրդեհի պատճառով գտնվում է ավերված վի- ________ ________ ճակում: ________ [2] Քառատողը մեջբերում է Եվտուշենկոյի ________ Карьера բանաստեղծությունից, որը Շոս________ տակովիչն օգտագործել էր իր 13-րդ՝ Ба________ бий Яр սիմֆոնիայի վերջին՝ հինգերորդ ________ մասում: 02________ ________ [3] Дмитрий Шостакович, Исаак Гликман, ________ Письма к другу, DSCH, Москва 1993, ________ с.188-189. ________ [4] Մյաչեսլավ Վայնբերգ (1919-1996), կոմպո- ________ զիտոր, Շոստակովիչի մտերիմ ընկերներից ________ մեկը: ________ ________ [5] Дмитрий Шостакович, Исаак Гликман, ________ Письма к другу, с.196. 03________ [6] «Ոչ: Ես չե´մ գնա իր կինոնկարները դիտե________ լու, չե´մ գնա: Նա այնտեղ հանուն սրբազան ________ արվեստի կենդանի կով է ողջակիզում...»: ________ [7] Հատված Տիգրան Մանսուրյանի եւ հեղինա- ________ ________ կի զրույցից, Ապրիլի 11, 2021, Երեւան: ________ [8] Բնօրինակում՝ «Der bestirnte Himmel über ________ mir und das moralische Gesetz in mir». (Im________ manuel Kant, Kritik der praktischen Vernunft, ________ Riga 1788, Kapitel 34, Beschluß). 04________ ________ [9] Տիգրան Մանսուրյան, Մեր երաժշտության ________ բաբախուն սիրտը, Գրական թերթ, ________ 15.08.1975 թ., էջ 3: ________ [10] Рубен Тертерян, Авет Тертерян. Беседы, ________ исследования, высказывания, Երեւան ________ ________ 1989, էջ 160: ________ [11] Տե´ս, Արաքսի Սարյան, Ավետ Տերտեր________ յանը եւ կոմպոզիտորների ստեղծագործա05________ կան տունը, // Ավետ Տերտերյան-75 միջ________ ազգային գիտաժողով-փառատոն, Արճեշ, ________ Երեւան 2005, էջ 117: ________ ________ [12] Տե´ս, նույն տեղում: ________ [13] Рубен Тертерян, նշվ. աշխ., էջ 153-54: ________ [14] Маргарита Рухкян, Авет Тертерян. Жизнь ________ и творчество, Նաիրի, Երեւան 2002, էջ ________ ________ 169-170: 06________ [15] Բացառություն են կազմում Տերտերյանի ________ վաղ շրջանում գրված ռոմանսները, որոնք ________ սակայն չեն բնորոշում նրա սիմֆոնիաների ________ եւ երաժշտա-բեմական ստեղծագործու________ թյունների տիպական ոճը: ________ ________ [16] Ըստ Հայնրիխ Կլայստի Das Erdbeben in ________ Chili նովելի: ________ [17] Տես.՝ Маргарита Рухкян, նշվ. աշխ, էջ 164: ________ [18] Մեջբերումն ըստ՝ Маргарита Рухкян, նշվ. 07________ ________ աշխ, էջ 165: ________ [19] Տես.՝ Наталья Зейфас, Гия Канчели в ________ диалогах с Натальей Зейфас, Музыка, ________ Москва 2005, с. 118. ________ [20] Բենջամին Բրիտենը: ________ ________ [21] Галина Вишневская, Галина. История ________ жизни, Русич 1988, ________ https://www.profilib.net/chtenie/85183/ga08________ lina-vishnevskaya-galina-81.php ________ [21.05.2021]. ________ [22] Խոսքը Հնդկաստանի առաջին վարչապետ ________ ________ Ջավարխալալ Նեհրուի մասին է: ________ [23] Benjamin Britten, A Composer in Russia, ________ Sunday Telegraph, London, 24.10.1965 . ________ ________ [24] Նշված երեք կոմպոզիտորներից միայն ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

ծանոթագրություններ

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

Առնո Բաբաջանյանն էր ապրում Մոսկվայում: (Հեղինակի նշում)

[25] Արթուր Բլիսս (Arthur Bliss), անգլիացի կոմպոզիտոր:

[26] Սըր Ուիլիամ Թըրներ Ուոլթոն (William Turner Walton), անգլիացի կոմպոզիտոր եւ դիրիժոր: [27] Dietrich Fischer-Dieskau, գերմանացի բարիտոն երգիչ: [28] Hans Werner-Henze, գերմանացի կոմպոզիտոր:

[29] Peter Pears, Philip Reed, Travel Diaries 1938-1978, The Boydell Press, Woodbridge 1995, p.107. [30] Նույն տեղում, էջ 115:

[31] Նույն տեղում, էջ 119-120:

[32] John Fennel (Ed.), Pushkin, Hamondsworth: Penguin Books, 1964. Այս գիրքը պահպանվում է Britten-Pears գրադարանում:

[33] Տե´ս, Benjamin Britten, A Composer in Russia, Sunday Telegraph, London, 24.10.1965. [34] 1 - Эхо; 2 - Я думал, сердце позабыло; 3 – Ангел; 4 - Соловей и роза; 5 - Эпиграмма; 6 - Стихи, сочиненные ночью во время. [35] Տե´ս, Benjamin Britten, նույն տեղում:

[36] Տե´ս, Peter Pears, Philip Reed, նույն տեղում, էջ 120:

[37] Բրիտենին նվիրված փառատոնը անց է կացվել 1965թ.-ի օգոստոսի 25-ից 27-ը: Այս մասին մանրամասներ կարելի է գտնել Պետեր Փիրսի նշված օրագրում, ինչպես նաեւ այստեղ՝ Владилен Бальян, Великий праздник искусства, Голос Армении, 23.11.2013, ВЕЛИКИЙ ПРАЗДНИК ИСКУССТВА - golosarmenii.am [25.06.2021]:

[38] Տե´ս, Enzo Restagno, Arvo Pärt allo specchio. Conversazioni, saggi e testimonianze, Il Saggiatore, Milano 2006, p. 58.

[39] Տե´ս, նույն տեղում:

[40] Թարգմանությունները կատարվում էին Չարենցի երկերի ռուսերեն ժողովածուի համար, որը հրատարակվեց 1973թ.-ին: Տես՝ Егише Чаренц, Стихотворения и поэмы, Советский писатель, Ленинград 1973. [41] Այս թարգմանությունը տեղ չգտավ ռուսերեն ժողովածուում: Փոխարենը ընտրվեց նույն բանաստեղծության Աննա Ախմատովայի կատարած թարգմանությունը:

[42] Լեւոն Մկրտչյան, Так и надо жить поэту… (Воспоминания об А. Тарковском), // Вопросы литературы, Москва, 1998, №1, с.311-335, https://voplit.ru/article/tak-i-nadozhit-poetu-vospominaniya-ob-a-tarkovskom/ [25.06.2021].

[43] Anna Seghers, Das wirkliche Blau. Eine Geschichte aus Mexiko. Aufbau-Verlag, Berlin 1967.

[44] Մովսես Պողոսյանի հետ հեղինակի անձնական նամակագրությունից:

72a

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

րածին մանուկ է, տպագրում ես մեքենայի վրա` արդեն մեծ է, հայտնվում է ամսագրում կամ գրքում` դա արդեն հասունությունն է: իսկ երբ պոետը մահանում է, սկսվում է մի նոր կյանք բանաստեղծության համար, այն այլ կերպ է ընկալվում...»»42:

դիլիջանիգրականհետագիծըտանումէմեզնաեւ դեպիգերմանուհիգրողԱննա Զեգերսիիրականկապույտը43 պատմվածքը,Արկադիստրուգացկու,սիլվաԿապուտիկյանի,Մարիետաշահինյանի`այնտեղվերապրածբանաստեղծական ներշնչանքները: իր հիմնադրման իսկ օրվանից դիլիջանի ստեղծագործական տունը եղել է ժամանակաշրջանիեւ մարդկայինհանդիպումներիխտացմանմիվայր:ԽորհրդայինՄիությանփլուզումիցհետոայնզրկվեցպետականհամակարգայինեւ շարունակականաջակցությունից,ինչիհետեւանքովմիջազգայինհարաբերություններընոսրացան,իսկանցյալումպարբերականբնույթկրողհամերգները, փառատոներնուգիտաժողովներըդարձանհազվագյուտբացառություն,այնէլ` անհամեմատավելիսուղմասնակիցներիշրջանակով:Այսմշակութայինանկումն անմիջապեսսկսեցարտացոլվելնաեւ ֆիզիկականհարթությանմեջ.միշարք կառույցներեւ քոթեջներկանգնեցինավերմանեզրին:Չնայածթե´ նախկինում, թե´ այսօրԿոմպոզիտորներիՄիությանեւ միշարքանհատէնտուզիաստների ցուցաբերած ջանքերին, դիլիջանի ստեղծագործական տունը շարունակում է գտնվելքայքայմանվտանգիտակ:

Այդբոլորովհանդերձ,այսվայրըշարունակումէիրհզորձգողականդաշտով գրավելարվեստագետներին,ինչպեսնաեւ մերթընդմերթարթնացնելարտասահմանյանհետազոտողներիուշադրությունը:Գուցեպատճառըոչմիայնհրաշալիբնություննէ,այլեւ`այստեղտարիներովկուտակվածստեղծագործական էներգիայիճառագայթումը:հետխորհրդայինտարիներին`1990-ականթվականներինդիլիջանիստեղծագործականտունըդարձավռուսկոմպոզիտորվյաչեսլավԱրտյոմովիսիրելի«մենաստանը»,որտեղնաստեղծեցիր Ռեքվիեմը եւ հինգսիմֆոնիաները:Ամենտարի`հուլիսկամօգոստոսամիսներին,այստեղ կարելիէհանդիպելհայկոմպոզիտորներիցշատերին,այդթվում`Էդուարդհայրապետյանին,վաչեշարաֆյանին,ԱշոտԶոհրաբյանին,երվանդերկանյանին: հետաքրքիրէ,որդիլիջանիստեղծագործականտունըշարունակումէիրոգով վարակել նաեւ երիտասարդ սերնդի երաժիշտներին, այսինքն նրանց, ովքեր իրենցտարիքիբերումովչենկրումխորհրդայինտարիներինծավալվածբուռն երաժշտականկյանքիկենդանիհիշողությունը:Մինչհեղինակըուսումնասիրում էդիլիջանումգրվածստեղծագործություններիպատմությունը,այտնեղշարունակումենգրելհայժամանակակիցկոմպոզիտորականարվեստիմիշարքնորդեմքեր,ինչպես օրինակ`վահրամսարգսյանը,ՌուբենԱնտոնյանը,ԱրսենԲաբաջանյանը,դավիթԲալասանյանը,սերգեյումրոյանը... վերջինտարիներինտեսանելիենդառնումնաեւ մերպատմությանսկզբումխնձորենիներիայգումզբոսնողգրողիեւ կոմպոզիտորիզրույցիարդյունքները.2020 թ.-իսեպտեմբերի26-ինլույսէտեսնումգրողԱրամպաչյանի P/F վեպը,որի դեռեւսանավարտֆրագմենտներիհիմանվրակոմպոզիտորԱրամհովհաննիսյանը2015թ.-ինդիլիջանումգրելէրիրPachyanFragments գործըձայնի,ջութակիեւ դաշնամուրիհամար:հետաքրքիրէայնզուգադիպությունը,որԱրամհովհաննիսյանիայսստեղծագործությունըգրվելէ DilijanChamberMusicSeries միջազգայիներաժշտականփառատոնիպատվերով,որիշրջանակումեւ կատարվել էառաջինանգամ:Փառատոնիհիմնադիր,ԱՄՆ-ումբնակվողջութակահարՄովսեսպողոսյանը«դիլիջան»անվանումըօգտագործելէորպեսհայերաժշտաարվեստիխորհրդանիշ,ակնարկելովդիլիջանիկոմպոզիտորներիստեղծագործականտունը44: Այս ուսումնասիրությունը անցյալում ավարտված մի երեւույթի մասին չէ: Այն ձգտումէմնալընթացքիմեջ,իհարկեայնպայմանով,եթեուսումնասիրության նյութընույնպեսվերգտնիիրկենդանիշարունակականությունը:իսկայդստեղծագործականշարունակականությունըկարողէտեղիունենալմիայնայնդեպքում,եթեվայրըլցվինորիմատով,նորբովանդակությամբեւ նորժամանակների ոգունհամապատասխանկազմակերպչականձեւաչափերով:եվդակլինիանավարտության թերեւս այն եզակի տեսակներից, որ կարող են ուրախություն |երեւան,29.06.2021| պարգեւելհեղինակին:

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

մարդկա`ելելէշալակնաշխարհի, մարդկա`աշխարհնէշալակածտանում…/պ.ս./

ա ±

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ Հայաստանի կոմպոզիտորների 01________ ________ միություն դիլիջան... մեր ________ օրեր, նոր բարքեր։ լավ է Հա- ________ ________ յաստանը չզարգանա ու չբա________ րեկարգվի, եթե այս գնով ա ________ զարգանալու։ Էս ամենը թույ- ________ լատրողներ ու կազմակերպող- ________ ________ ներ, քաքմեջ եք անում ամեն 02________ ________ ինչ։ Էսպես որ շարունակվի ________ Էդվարդ միրզոյանը էն աշ________ խարհից սաղիտ լավ բաներ ա ________ ________ ասելու։ Հետաքրքիր ա իսկ ________ ի՞նչ կասեին էս ամենի կա________ պակցությամբ նաեւ ձեր սիրելի ________ արամ Խաչատրյանն ու Շոստա- ________ 03________ կովիչը, տերտերյանն ու բաղ- ________ ________ դասարյանը, Ղազարոս սար_______ յանն ու աճեմյանը, բրիտենն ու _ ________ բաբաջանյանը, որ ապրել ու ________ ________ ստեղծագործել են դիլիջանի _______ ստեղծագործական տանը ու այս _ ________ նույն ճաշարանում ճաշել ու ________ նախաճաշել։ թ՞ե եթե հիմա էտ 04________ ________ կալիբրի մարդիկ չկան, ուրեմն ________ ________ ամեն ինչ կարելի ա ու թույ________ լատրելի... ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ընդամենը մեկ ամիս առաջ ________ գրառում կատարեցի՝ մտահո________ գություն հայտնելով Հայաս________ տանի կոմպոզիտորների միու- ________ 06________ թյուն ապագայի տեսլականի ________ ________ շուրջ եւ․․․ երեկ կմ դիլիջանի միրզոյանի ________ ________ ավան հանգստյան եւ ստեՂԾա- ________ ________ ԳորԾական տան իբր նոր վե________ րանորոգված ճաշարանից մի ________ տեսագրություն տեսա։ ի՜նչ ________ միջավայր ու ի՜նչ երաժշտու- 07________ ________ թյուն էր տիրում։ եվ ո՛րտեՂ։ ________ ողորմելի է պարզապես։ ամո- ________ թից տեսանյութով չեմ ուզում ________ ________ կիսվել։ ________ եթե այսպես շարունակվի, ապա ________ _______ մենք կարող ենք մոտ շրջանում _ ________ մայր աթոռում էլ իսլամի քա- 08________ ________ րոզներ լսել։ եվ անիմաստ է _______ թշնամուց սահմանների պաշտ- _ ________ պանությամբ զբաղվել։ անկեղծ ________ ________ եմ ասում։ ________ դեռեւս այսքանը։ ________ ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

Ռուս մեծանուն գրող, դրամատուրգ Անտոն Չեխովը հաճախ հյուրընկալվել է Սպենդիարյանի Յալթայի տանը, իսկ նրա «Քեռի Վանյա» պիեսից Սոնյայի մենախոսության հիմքով կոմպոզիտորը գրել է իր ամենաինքնատիպ ստեղծագործություններից մեկը` «Մենք կհանգստանանք» մելոդեկլամացիան:

«...Այն ժամանակ Յալթան գրական եւ երաժշտական ուժերի կենտրոն էր: Լեւ Տոլստոյը Գասպրայում, Չեխովը Յալթայում, Շալյապինը երկար օրեր էր անցկացնում Գորկու մոտ, Ռախմանինովը, Լեոնիդ Անդրեեւը, Տելեշեւը, Բունինը, Շմելյովը, Սկիտալեցը. դժվար է հիշատակել բոլորին, որոնց հանդիպում էի Գորկու տանը: Ինքս հաճախ էի լինում նրա մոտ, Գորկին էլ հյուրընկալվում էր իմ տանը...»: Ալեքսանդր սպենդիարյանի հուշերից

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

արթուր ավանեսով

ՄուՆՆԱթի տԱՐՐԱԿԱՆտեսությ մաս ա

մուն նա թա բա նի փոխա րեն

յս դեպքը պատահել է2007-ինհոլանդիայում,Ամստերդամիմոտակայքում Ա գտնվողմիբենզալցակայանում:

«...Բազմաթիվ յալթացի հնաբնակներ ինձ պատմել են, որ տեսել են Չեխովին, Գորկուն եւ Սպենդիարովին`լավ եղանակներին առափնյա փողոցով զբոսնելիս. Չեխովը` մեջտեղում, Գորկին ու Սպենդիարովը` երկու կողմից»: Մարինա Սպենդիարովայի հուշերից մեջբերումները`Մ.սպենդիարովայի «Ա. սպենդիարովի կյանքի եւ ստեղծագործության տարեգրություն»գրքից

յալթայի սիրողական երգչախումբը, կենտրոնում` Ա.սպենդիարյան, Ա.Չեխով /1902

74a

յդպահինես`որպեսերաժիշտ,կարիքզգացի ուսումնասիրելուհայկական Ա մուննաթը,դրադրդապատճառներըեւօգտագործմանձեւերը,իսկամենակարեւորը`ինտոնացիան։ստորեւբերվողտեքստնանավարտէ.ժամանակիընթացքումդրանպետքէշարունակաբարհավելվեննորեւնորգլուխներ։ Այսպահինընթերցողիուշադրությաննեմներկայացնումմիայներկուգլուխ` «Մուննաթ բառի ծագումնաբանությունը եւ նշանակությունները» եւ «Մուննաթը որպես լեզվական անոմալիա»,սակայնհերթիմեջենբազմաթիվայլգլուխներ` «Մուննաթի ֆունկցիաները» (հաղորդակցական, ինքնապաշտպանական,կանխարգելիչ,հասարակականստատուսիհաստատման...),«Մուննաթի կիրառման եղանակները»,«Մուննաթի ին-

ա ±

հանդես-ա

արթուրավանեսով

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

յուՆ

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

տոնացիան», «Մուննաթի ժեստը եւ միմիկան», «Անբարբառ մուննաթը», «Մուննաթը Հայաստանի սահմաններից դուրս» եւգուցենաեւու-

րիշներ։ուսումնասիրությունսպետքէեզրափակվի«Մուննաթի վարպետները» ակնարկով,որտեղօրինակներկբերվենհեղինակիսանձամբվերապրած`հայկականմուննաթիհետառերեսվելուամենահիշարժանդրվագներից։

Այնհարցին,թեարդյոքլո՞ւրջէձեռնարկածսաշխատանքը,թերեւս,լավագույնպատասխանըկլիներմուննաթովընթերցողիդեմքիննայելըեւ«ի՞նչ աեղելոր»ագրեսիվտոնովարտաբերելը,սակայնավա՜ղ,տողերիսհեղինակըընթերցողիհետնմանձեւովհաղորդակցվելըհամարումէանվայելեւ իրմանկավարժական գործունեությանն անհարիր,ուստինրանմնումէմիայնառեղծվածային(գուցե`մուննաթովլեցուն)լռությամբշրջանցելայդհարցըեւվերջնականեզրակացություններկատարելըտրամադրելընթերցողին։

ՄուՆՆԱթԲԱՌիծԱԳուՄՆԱԲԱՆություՆըեվՆշԱՆԱԿություՆՆեՐը

արզէմիբան`«մուննաթ»բառըարաբականծագումունի,իսկհայոցլեզու պ էանցելկա՛մուղղակիորենարաբերենից,կա՛մէլ`այնփոխառածթուրքերենիցկամպարսկերենից։Այնունի«երախտիք»նշանակությունը,որինհավելվումէնաեւ«պարտավորություն»`հավանաբար,ուրիշիերախտիքիտակից դուրսգալուպարտավորվածությունիմաստը։

հայտնիէ,որայսբառըկիրառվելէդեռմիջինհայերենում։Ռ.ղազարյանի եւ հ.Ավետիսյանի «Միջինհայերենիբառարան»-ում այն տրվածէերկուուղղագրությամբ`մեկեւերկու«ն»տառով։ընդորում,«մունաթ»ուղղագրությամբայնբացատրվումէորպես«ողորմածություն,բարերարություն,լավություն,շնորհ,երախտիք»,իսկերկուն-ովգրվելիսպահպանումէնույն իմաստը,սակայնդրանհավելվումեննաեւ«պարտք,պարտականություն, պարտավորվածություն»իմաստները1։հետաքրքրականէ,որառաջինիմաստովայսբառըհանդիպումէՆերսեսՄոկացու(1575-1625)բանաստեղծությանմեջ,որտեղխոսվումէ «Աստուծոյմուննաթ»-ի2 մասին`միարտահայ- տություն,որըկարողէխիստտարօրինակհնչելայսօրվաընթերցողիհամար,սակայնորընշանակումէպարզապես«Աստծոշնորհ»։

Մեկն-ով«մունաթ»(նաեւ«մուննաթ»,«միննաթ»եւ«միննեթ»)ուղղագրությամբայդբառըհանդիպելենքմիայնեւսմեկաղբյուրում`«հայոցլեզվի բարբառայինբառարան»-ում3։Մնացածբոլորաղբյուրներում,ինչպեսնաեւ ժամանակակիցխոսակցականպրակտիկայում,«մուննաթը»բացառապես երկուն-ովէ։Փոքր-ինչառաջընկնելով`կարելիէպնդել,որերկուն-ովուղղագրությունըեւհատկապեսարտասանությունըվերջնականապեսարմատավորվելէայնպահից,երբբառըսկսելէձեռքբերելբացառապես բացասականիմաստայիներանգներ։Առհասարակ,ժամանակակիցխոսակցական հայերենումորոշբառերումբաղաձայններիկրկնապատկումըկոչվածէբառինգերադրական,ընդորում`բացասականիմաստովգերադրականերանգներհաղորդել։Այսպես,ըստԿարենԱնտաշյանի«Այլերեն`հայերենսայթա- քումներիբառարան»-ի,«աննասուն»-ըոչթեպարզապեսանասունիուղղագրականվրիպակէ,այլ«անասնությանգերադրականաստիճանը:Օգտագործվումէանասնականվարքդրսեւորածմարդկայինառանձնյակներիհանդեպ` նրանցհավանականծագումնաբանությունըեւտեսակայինպատկանելությունըմատնանշելուհամար»:Նույնպեսեւ«եզզ»-ըբոլորովինէլկենդանիչէ,այլ «մարմնեղբթամտությանհամախտանիշովտառապողանձիհայեցի–ժողովրդականանվանումնէ:եզությանգերադրականաստիճանը»4: ինչեւէ։հետգնալովդեպիանցյալդարիսկիզբը`կարողենքտեսնել,որայն ժամանակ«մուննաթ»-ը,թերեւս,դեռօգտագործվումէրդրականերանգավորմամբ։համենայնդեպս,տ.Նավասարդյանցըթարգմանումէայնորպես «աղաչանք,խնդիրք»,«մուննաթանելուն»էլվերագրումէ«աղաչել,խնդրել»

ա ±

00________

հանդես-ա

ծանոթագրություններ [1] Ռ․ Ղազարյան, Հ․ ավետիսյան։ «միջին հայերենի բառարան», երեւան, եպՀ հրատարակչություն, 2009, էջ 532-533։ [2] «վիճաբանութիւն երկնի եւ երկրի»/ ներսես մոկացի, «բանաստեղծություններ» (աշխատասիր․ ա․ դոլուխանյանի), երեւան, «սովետական գրող», 1985, էջ 15։ [3] «Հայոց լեզվի բարբառային բառարան», Հր․ աճառյանի անվ․ լեզվի ինստիտուտ, երեւան, ՀՀ Գաա, 2007, Հատոր 4, էջ 94։ [4] https://ayleren.com/annasun/, https://ayleren.com/ezz/ ։ [5] տ․ նաւասարդեանց։ «բառգիրք արարատեան բարբառի», տփխիս, 1903, էջ 82 [6] մ․ յարութիւնեանց։ «բացատրական բառգիրքՕտարազգի բառերի եւ օտարագիր բառերի ու դարձվածքների», ալեքսան դրապօլ, 1912, էջ 241։ [7] ս․ մալխասյանց, «Հայերէն բացատրական բառարան», Հայկական սսՌ պետական հրատարակչություն, երեւան, 1944։ Հատոր 3, ցուցակ 1, էջ 364։ [8] ա․ սուքիասյան, ս․ Գալստյան։ «Հայոց լեզվի դարձվածքաբանական բառարան», երեւանի համալսարանի հրատարակչություն, երեւան, 1975, էջ 447։ Է․ աղայան, «արդի հայերենի բացատրական բառարան», երեւան, «Հայաստան», 1976, էջ 1038։ ա․ սուքիասյան, «Հայոց լեզվի հոմանիշների բացատրական բառարան», երեւան, եպՀ, 2009, էջ 803։ [9] պ․ բեդիրյան, «Հայերեն դարձվածքների ընդարձակ բացատրական բառարան», երեւան, եպՀ հրատարակչություն, 2011, էջ 971։ [10]ա․ սարգսյան, «Ղարաբաղի բարբառի բառարան», ապՀ, երեւան, 2013, էջ 511512։

75a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

խոսում է կոմիտասը

հայերաժշտութեան յաղթանակը տեսակցութիւնմը Կոմիտասվարդապետիհետ

Հայկական ինքնայատուկ նուագարաններու մասին եւս տեղեկութիւններ տուի՞ք Համաժողովին անդամներուն։

այո, խօսեցայ հայկական նուագարաններու մասին եւս, մասնաւորապէս ծանրանալով փողին շուրջը, զոր բացատրեցի իր ամբողջ կազմով ու նաեւ հոգեւոր ու գեղջուկ երգերէ նմուշներ նուագելով անոր վրայ․․․ իմ կարծիքով, փողը նուագական երաժշտութեան հիմնաքարն է, եւ ունի այն տեսակ առանձնայատկութիւններ, զորս ոչ մէկ ազգի նուագարան չունի։ անոր հնչումները ամէնէն մօտին են մարդկային սրտին, ամէնէն հարազատ արտահայտիչը անոր բոլոր զգացումներուն։ եթէ կատարելագործուի այս նուագը՝ իր զանազան սեռերով, վստահ եմ թէ մենք այն տեսակ շնչական հրաշալի նուագուրդ մը կʼունենանք, որ ընդունակ է բնութիւնը արտայայտելու իր էական գոյներով, կեանքը իր հարազատ շարժումներով։ միտքը՝ իր սեփական խորհուրդներով, եւ սիրտը՝ իր իսկական յուզումներով, որովհետեւ փողը միակ նուագարանով կրնայ բազմաթիւ ձայներու հնչումներ հանելու, ինչ որ կարելի չէ գտնել ուրիշ նուագարաններու մէջ։ ․․․բոլոր ազգերն ալ՝ իբրեւ ազգային նուագարան՝ մէկ գործիք մը միայն կʼունենան ընդհանրապէս, իսկ միւսները շինուած կամ յարմարցուած կʼըլլան անոր վրայ։ Հայոց մէջ այդ ազգային նուագարանը փողն է, որ խորունկ ազդեցութիւն գործեց բոլոր համաժողովականներուն մէջ, իր պարզութեան մէջ պարփակուած վեհութեամբ։ իսկ ի՞նչ պիտի ըսեիք, սիրելի վարդապետ, այն վլվլուկներուն առթիւ զոր ցոյց տուաւ հոս տիրացուներու ճահիճը։ կʼակնարկեմ այն տխմար պայքարին, զոր պոլսահայ տիրացուներ՝ կրօնական ժողովին անիմաստ իրարանցումէն քաջալերուած, բացին ձեզի դէմ, կրամօֆօնի ծանօթ խնդրոյն առթիւ։

ես տարիներու աշխատանքով շիներ եմ իմ ուղեգիծը, ուրկէ ընթացեր եմ մինչեւ ցարդ եւ պիտի ընթանամ ասկէ ետք ալ որքան ատեն որ ուժ զգամ երակներուս մէջ. ոչ մէկ խոչընդոտ չի կրնար կասեցնել զիս իմ առաքելութեանս մէջ. որուն նուիրականութեանը համոզուած եմ ես բոլոր սրտովս։ սկիզբը՝էջ42

76a

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

իմաստը ,իսկՄ.հարությունյանցըպարզապեստալիսէդրանախնական` արաբերենիցեկածիմաստը`երախտիք6։իսկայսօրգործածելիբացասականիմաստով«մուննաթը»առաջինանգամհանդիպումենքերկրորդաշխարհամարտի տարիներին հրապարակված ս. Մալխասյանցի «հայերեն բացատրականբառարան»-ում.այդառիթովկատարենք ավելիընդարձակ մեջբերում։«ՄՈՒՆՆԱԹ /արաբ.minnet,երախտիք–տաճկ.-ից/,գ.Անտեղիյիշատակութիւնիւրարածմիլաւութեանմասին,որանհաճոյկերպովազդում է լաւությիւնը ստացողի վրայ, նրան մի տեսակ պարտաւորեցնում ու ճնշումէ։...Մուննաթբառնալ կամգալ,Մուննաթանել,արածլաւութիւնըանտեղիյիշեցնել։Մուննաթըքաշել,Մուննաթիտակընկնել,Ճնշման`պարտավորվածիանհաճոյզգացումունենալ`ստացածլաւութեանանտեղիյիշատակութիւնից։Մուննաթիտակիցդուրսգալ,ստացածլաւութիւնըլիովինփոխարինելեւայլեւսչզգալիրանպարտաւորվածի`ճնշվածիանախորժդրութեան մէջ։ Մուննաթ վերցնել, Մուննաթը հեշտութամբ տանել, անախորժ զգացումչունենալ`երբիրանանտեղիկերպովյիշեցնումենստացածլաւութիւնները»7։Այստեղուշագրավէ,որբառիստուգաբանությանհետմիասին հիշատակվումեննաեւդրագործածմանտարբերեղանակներ`ընդորում, դրանցմիմասըքաջծանոթէայսօրվահայաստանցուն,որոշները,սակայն (օրինակ,«մուննաթվերցնել»-ը),ըստերեւույթին,գործածությունիցդուրսեն եկելմերօրերին։ Չնչինտարբերություններով,նույնարտահայտություններըեւնրանցմեկնություններըկարողենքհանդիպելեւսերեքակունքներում8։դրանցիցվերջինը, սակայն, բացասական իմաստ է վերագրում միայն «մուննաթ» բառով դարձվածքներին`միեւնույնժամանակորպեսառանձինվերցրածբառիհոմանիշառաջարկելովնույնարաբական«երախտիք»-ը։պ.Բեդիրյանի«հայերենդարձվածքներիընդարձակբացատրականբառարան»-ումառաջին(եւ վերջին)անգամհանդիպումենք«մուննաթ-սունաթ»հանգավորմանը`«[մեկի]մուննաթ-սունաթըքաշել» («կամքինենթարկվել,նազերըտանել»)դարձվածքում9, թեպետ իրականում, եթե այն օգտագործվում է խոսակցական պրակտիկայում,ապաորպես«մուննաթ-զուննաթ»`զ-ովեւկրկինենթագիտակցաբարգերադրականերկուն-ով։եւիվերջո,Ա.սարգսյանը,հիմնականումպահպանելովթե՛բառիեւթե՛իրհետկապվածարտահայտություն- ներիստուգաբանությունը,տալիսէդրա`Արցախիբարբառումգործածման եղանակները`որպես«մըննա՛՛թ»,«միննա՛՛թ»կամ«մո՛՛ւննա՛՛թ» եւ բերում դարձվածքներիտեղայինտարբերակներ`«մըննա՛՛թանել/կյա՛՛լ»,«մըննա՛՛թինտականտո՛՛ւսկյա՛՛լ»,«մըննա՛՛թյըէրօնել»,«մըննա՛՛թուտակըղնել», «մըննա՛՛թուտակթօղնէլ/քցիլ»10։երախտիքիմասինայստեղայլեւսոչմի խոսքչկա`բացիստուգաբանությունից,եւանգամ«մըննա՛՛թանել»-ունխնդրելուիմաստայլեւսվերագրվածչէ։ ինչպեստեսանք,բոլորլեզվաբաններըմիակարծիքեն`մուննաթիառաջացման,մուննաթգալուհամարանհրաժեշտէմինախապայման`որեւէմեկին արածլավությունը։սակայնիրականկյանքումհաճախկարողենքտեսնել մարդկանց,ովքերմուննաթենգալիսառանցանցյալումարածորեւէլավության։Ավելին,հաճախմուննաթկարողենգալբոլորովինանծանոթ,առաջինանգամհանդիպածմարդիկ`օրինակ,խանութիվաճառողները,տրանս- պորտիվարորդները,փողոցումպատահականանցորդները,կամնույնիսկ այնանձինք,ումմտքովերբեւէչէրկարողանցնելձեզորեւէլավությունանելը(օրինակներըթողնումեմընթերցողիերեւակայությանը)։Կարելիէվստահաբարպնդել,որմուննաթըհավասարտարածումէստացելմերհասարա- կությանբոլորխավերում։Փաստորեն,արդյո՞քբառարաններըթերանումեն, եւայսուհետեւմուննաթիհամարերախտիքնայլեւսկարեւորնախապայման չէ։Բոլորովինէլո՛չ։Բաննայնէ,որլավությունըկարողէլինելինչպեսիրական,այնպեսէլերեւակայական,գոյությունունենալմիայնմուննաթեկողի մտքում։Այսպես,օրինակ,պետականպաշտոնյանկամծառայողը,ումպարտականություննէզանազանհարցերովքաղաքացիներին ընդունելը,համարումէ,որայդքանովիսկմեծլավությունէանումնրանցեւիրենվերապահում

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

մուննաթգալուիրավունքը.գիտությանկամարվեստի ոլորտիաշխատողը մեծազգանվերաշխատանքէկատարել,ինքնիրենհամարումէազգիերախտավոր,ուստիկարողէմուննաթգալտվյալազգիցանկացածայլներկայացուցչից,իսկհանդիպածդպատահական անցորդըկամհանրայինտրանս- պորտումուղեկիցնառհասարակմեծլավությունէանումքեզ`հետդխոսելու փաստովմիայն,ուստի մուննաթըմիանգամայնարդարացվածեւսպասելիէ։ իվերջո,մենքհանգումենքմիեզրակացության։Մուննաթընախեւառաջհաղորդակցականերեւույթէ,որինպատակնէդիմացինիդհասկացնելը,որնա չիարդարացրելիրենկամչիհամապատասխանումքոստանդարտներին` առանցվերհանելուդժգոհությանդբունպատճառը։վերջինսշատկարեւոր է,քանիորմուննաթիլիարժեքկայացմանհամարանհրաժեշտէ,որպեսզի դրահասցեատերըհնարավորինսուշգլխիընկնի,թեիրականումո՞րնէմուննաթիդրդապատճառը(հակառակդեպքումսամուննաթչէ,այլհասարակ վիրավորվածություն),մուննաթիհաջողությանգրավականնէլ ռեցիպիենտի մոտցածրինքագնահատական,ընկճվածություն,արտառոցհաջողդեպքերումէլ`մոտալուտանխուսափելիաղետիզգացողությունառաջացնելնէ,սակայնվերջինսհասուէմիայնմուննաթիվարպետներին։Ճիշտէ,որոշմարդիկ իբնե«մուննաթակայուն»են,կարողենհեշտությամբ«վերցնելմուննաթը»` ճիշտայնպես,ինչպեսոմանքանախտանիշտանումենվիրուսայինհիվանդություններ,սակայներկուդեպքերումէլերկարատեւհետեւանքներըդեռեւս ուսումնասիրվածչեն։

անիորիրբոլորնրբերանգներովմուննաթըշարունակումէմնալխիստլոք կալ,ավելիշուտ`տարածաշրջանայիներեւույթ,այննկարագրելունպատակովհապավումներսիրողանգլախոսընթերցողիհամարառաջարկումեմ CaDհապավումը,որըբացվումէորպես“CommunicationofapparentDispleasure”եւիմկարծիքով,լավագույնսբնութագրումէմուննաթիհաղորդակցականէություննունշանակությունը։

ՄուՆՆԱթըոՐպեսԼեԶվԱԿԱՆԱՆոՄԱԼիԱ

ուննաթչենգործումկամկատարում:Մուննաթ` գալիսեն:Մուննաթգալը Մ լեզվականկայունդարձվածք է,սակայնշատդժվարկլիներ բացատրել,թե ինչո՞ւհենցայդպես:Մուննաթըորպեսգործողությունգծայինբնույթիէ.դրա իրականացմանհամարանհրաժեշտէառնվազներկուկողմերիառկայություն`մուննաթեկողիեւռեցիպիենտի`«զոհի»,որինուղղվածէմուննաթը:եւ անգամայսդեպքում,մուննաթոչթեգնումեն,այլգալիսեն.սամատնանշումէ,նախ,գործողությանեզրահանգումըորեւիցեմիառարկայիկամանհատի վրա,իսկայնուհետեւ`ընթացքը։Գալումեջկաճակատագրականմի բան`կարծեսմենքգործունենքանկասելիմիընթացքիհետ,որնանխուսափելիորենպետքէվրահասնի:հետաքրքրականէայնփաստը,որհայերենում հաճախ գալիս եննեգատիվերեւույթներ`օրինակ,մահը,դժբախտությունը,բաժանմանպահը,աղետը,մեկիգլխինձյունը եւայլն:եւսակայն, տվյալդեպքումոչթեմուննաթնէգալիսկամվրահասնում,այլմարդնէմուննաթգալիս:

Խնդիրնէ՛լավելիէբարդացնումայնփաստը,որբառարաններըներկայացնումենմուննաթըորպեսվեկտորային(այսինքն,միերեւույթ,որնունիելակետ,սակայնչունիվերջ`ձգտելով դեպիանվերջություն),սակայն դրաուղ- ղությունըեւեզրահանգումըմնումենփակագծերիցդուրս։Միեւնույնժամանակ,խոսակցականպրակտիկայումմուննաթենգալիսինչ-որմեկի վրա, կամ,առանձինդեպքերում, ինչ-որմեկից:եւայսպահիցսկսածառաջանում էկատարյալմիխառնաշփոթ:իրականում,մուննաթըմիշտուղղվածէինչորմեկին,սակայնմուննաթգալուցայնգալիսենոչթեայդմեկին կամմեկի մոտ,այլկա՛մվրա,կա՛մէլ`մեկից։եթեառաջինիհամարդեռկարելիէգտնելանալոգիաներ(օրինակ,կռվովգալմեկիվրա–չնայածնույնիսկայդ

ա ±

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ խորագիրը վարում է ________ գեւորգ ճաղարյանը ________ ________ ________ * * * 01________ « [ի]մ խորին համոզմամբ, մո- ________ ցարտն այն բարձրագույն կետն է, ________ ________ այն գագաթնակետը, որին գե________ ղեցկությունը հասել է երաժշ________ ________ տության ասպարեզում: ոչ ոք ________ այնպես չի ստիպել ինձ արտաս- ________ ________ վել եւ սարսուռ զգալ հիաց_______ մունքից, կատարելությանը մոտ 02_ ________ լինելու գիտակցությունից, ինչ- ________ ________ պես մոցարտը: Շնորհիվ նրա ________ «դոն Ժուան»-ի ես հասկացա, ________ թե ինչ ասել է երաժշտություն»: ________ ________ [...] եթե կա մի օպերա, որը ________ կարելի է առաջին տեղում դա________ սել, ապա առանց որեւէ վարանքի 03________ ________ ես այդ առաջնությունը «դոն ________ Ժուան»-ին կտայի [...], որտեղ ________ այնքան գեղեցկություն, այնքան ________ ________ հարուստ երաժշտական նյութ կա, ________ որ այն կբավեր մի դյուժին ժա- ________ _______ մանակակից օպերաներին, որոնց _ ________ հեղինակները, իրապաշտությա- 04________ նը, ճշմարտացիությանն ու ամեն ________ ________ տեսակ դեկլամացիաներին հետա- ________ մուտ, իրենց դյուրահավատ դոն- ________ կիխոտությամբ մոռանում են, որ ________ ________ գեղարվեստական յուրաքանչյուր ________ ստեղծագործության առաջնագույն ________ ________ նախապայմանը ԳեՂեցկոՒթյոՒնն 05________ է։ [...] Հարկավ, սիրելով ա________ մեն ինչը մոցարտի մեջ, ես չեմ ________ ________ դադարի պնդել, որ նրա ամեն ________ մի, անգամ ամենաանշան աշխա- ________ _______ տանքը գլուխգործոց է։ ո՛չ, ես _ ________ գիտեմ, որ նրա սոնատներից, ________ ________ օրինակ, ոչ բոլորն են մեծ 06________ ստեղծագործություններ, բայց ________ ________ այդուհանդերձ նրա յուրաքան_______ չյուր սոնատ ես սիրում եմ հենց _ ________ միայն այն բանի համար, որ դա ________ ________ նրանն է, քանզի երաժշտության ________ այդ Քրիստոսը դրոշմել է այն ________ իր լուսավոր հպանքով...»։ ________ 07________ ________ tchaikovsky ________ թարգմ` Գ. Ճ.-ի ________ ________ ________ * * * ________ ... Գրված երկու օրից էլ պակաս ________ ________ ժամանակում` 1791 թ. հունի________ սին, մոցարտի` 46 չափական 08________ շեշտով ave Verum Corpus-ը. ________ ________ k618 («ցնծա՜, ճշմարիտ մար________ մին») պարառում է Հաղորդու________ ________ թյան լատինադավան աստվածա________ բանության խորությունը։ ________ «մարմնի եւ արյան տոնի» ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

բանք երաժշտաց

(«Feast of Corpus Christi») առթիվ հղացած կաթոլիկական հանգավոր աղոթքի իր այս փոխադրությունում մոցարտը համադրում է ելեւէջային եւ տոնային ներդաշն կազմությունները` արտապատկերելու մահվան, Փրկության եւ Հաղորդության կրոնական թեմաները լատինական օրհներգությունում։ ստեղծագործության հղացման իրական խթանը երգահանի հունիսյան այցն էր վիեննային մերձ բադենի առողջարանային քաղաք, որտեղ բուժվում էր նրա կին կոնստանցան, եւ որտեղ էլ հունիսի 23-ին նա հեղինակեց մոտետը` ընծայելով այն իր ընկերոջը` տեղի եկեղացական խմբավար եւ դպրապետ անտոն Շտոլին։ բադենյան այցից օրեր առաջ կնոջը հղած մի քանի նամակները վկայում են մոցարտի` անհանգստության եւ հիվանդության օրերին կնոջ կողքին լինելու ցանկության մասին։ որոշ հետազոտողներ այն համոզման են, որ 1791-ի ամառը մոցարտի կյանքում համընկավ նաեւ հոգեւոր վերազարթոնքի հետ։ Հընթացս XIX դարի ստեղծագործությունը բազմիցս կատարվել է վիեննայի կայսերական մատուռում, որտեղ եւ ի սկզբանե պահվում էր ձեռագիրը։ իր բնատուր անխռովության, ոգեկանության ու գեղեցկության շնորհիվ ave Verum Corpus-ը մոցարտի ամենահայտնի հոգեւոր ստեղծագործություններից է։ թարգմ. եւ կազմ.` G. tsh.-ի (ըստ` paul Mathew Weber, Mozart’s ave Verum Corpus and eighteenthCentury Musical Style, in Sacred Music, Spring 2011, Volume 138, no. 1, pp. 45-46 եւ Cliff eisen, Simon p. keefe, the Cambridge Mozart encyclopedia, Cambridge university press, 2006, p. 295).

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

դեպքումմեկիվրագալիսենոչթեմուննաթով,այլհենց մուննաթ),ապա վերջինսառհասարականբացատրելիէ։ ինչ-որմեկիցկարողէգալ,ասենք,ուրիշիզզվելըկամքեֆը,կամմեկըկարողէանակնկալիգալուրիշից:սակայն այսդեպքերում«-ից»վերջածանցընշանակումէոչթեընթացքիկամգործողությանելակետ,այլվերջիններիսպատճառը:հիշյալարտահայտություններըչենիմաստազրկվի, եթե «-ից»-ը փոխարինվի պատճառաբանությամբ` «զզվելս գալիսէայսինչիպատճառով»,կամ«հանկարծակիիեկաայդինչ բանի հետեւանքով»:Մինչդեռ մուննաթիիրական,դասականկիրառումըբացառումէորեւէպատճառիանհրաժեշտություն:Մյուսկողմից,հնարավորչէնաեւմեկայլտարբերակ.«մուննաթսգալիսէայսինչից»:տպավորություննայնպիսինէ,որմուննաթըոչթեզզվանքիկամ«քեֆի»նմանննջող հույզէ,որնարթնանումէբացասականկամդրականսուբյետկիհետհաղորդակցմանպատճառով,այլյուրօրինակաքսիոմատիկ,անչափելիմեծություն, կամ,ֆիզիկականտերմինովասած,ալիք,որըգործիէդրվումգրեթեինքնաբերաբար,եւորըհնարավորչէկասեցնել,մինչեւայնչգտնիեզրահանգմանպիտանիմիսուբյեկտկամանգամօբյեկտ:

ակայնսամուննաթերեւույթիլեզվականարտահայտմանհետկապված ս միակպարադոքսըչէ:Է՛լավելիզարմանալիէհետեւյալը.եթեմուննաթ գալիս են (ուստի,տեսականորեն,կարողեննաեւ գնալ),ապաինչպե՞սէհնարավոր«մնալմուննաթիտակ»:Փաստորեն,մուննաթը,անչափելիլինելով հանդերձ, նաեւունիորոշակիկշիռ,որիտակմնումեն,ընդորում,այսդեպքումմիայնտուժողկողմը`«զոհը»:հայերենն ունիինչ-որմիբանիկամերեւույթի«տակմնալու»հետկապվածայլարտահայտություններ:Օրինակ, կարելիէմնալ«տոկոսի»,կամթմրանյութիազդեցությանտակ:Այդերկու դեպքումէլմնալըլոկհարաբերականտեւողությունունի,եւգոյությունունեն այդերեւույթներիտակիցդուրսգալուարդյունավետ միջոցներ:սակայնքանիորմուննաթը վերացական,կամ,ինչպեսնշեցինք,աքսիոմատիկարժեք է,«մուննաթիտակիցդուրսգալը»նույնպեսհարաբերականէ,եթեոչանհնարին:Մուննաթիտակ,ամենայնհավանականությամբ,մնումենհավիտյանսհավիտենից:իհակակշիռ,իհարկե,հնարավորէկիրառելփոխադարձմուննաթը,որիդեպքումնմանատիպմիբեռբարձվումէնաեւհակառակորդի ուսերին,սակայն,իվերջո,սաբավականինթույլսփոփանքէեւչի ազատում«զոհին»մուննաթիտակգտնվելուտհաճությունից:

եւսմիզարմանալիարտահայտություն է «եսնրամուննաթիհավեսըչունեմ»ը:Կարծեսկարելիէնաեւունենալինչ-որմեկիմուննաթիհավեսը:Այդարտահայտությունը ոչ միայն հակատրամաբանական, գրեթե տավտոլոգիկ երանգներունի,այլնաեւհուշումէ,որվերացական,աքսիոմատիկմուննաթը կարողէունենալսեփականատեր(քանիորմուննաթըինչ-որմեկիննէ`պատկանելովայդմեկին): պարզչէ,սակայն,արդյո՞քմուննաթգալուցհետոդրա ամբողջքանակըփոխանցվումէզոհին,վերջինսէլդառնումէդրանորկրողը`այսպիսովազատելովպրոպոնենտինիրմուննաթիբեռից,թե՞զոհինէ հասնումդրաորոշակիմիչափաբաժին,մինչդեռմուննաթիաղբյուրըմնում էանփոփոխ։

եւիվերջո, չնայածբառարաններըմիշտներկայացնումենմուննաթըորպես գոյականանուն,խոսքումայներբեմնածականացվումէ`օրինակ,«ի՞նչես մուննաթդեմքովեկել-նստել»արտահայտությանմեջ։պարադոքսալէ,սակայնայդարտահայտություննինքըկարողէգործածվելորպեսմուննաթգալուբավականինազդեցիկնախասկիզբ։

78a

իխոսքով,այդխնդիրներըբավականինբարդենեւպահանջումենմանՄ րամասն,համակողմանիվերլուծություն:հստակությամբձեւակերպելովխնդրո առարկան` մենք հնարավորություն ենք ընձեռում մուննաթաբանների գալիքսերունդներինայդոլորտումհետագաուսումնասիրություններկատարելուհամար:

ա ±

հանդես-ա

արամ հովհաննիսյան

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

հԱյ երաժշտութեանհիմնահարցեր ս/թ.08.08-իներեւանիմիգողտրիկանկյունում հանդիպեցինմիքանիակտուալամերձնախկին(եւ`ոչ այնքան)երիտասարդներ՝քննարկելուեւլուծելուարդի -տեղականեւհամաշխարհային-երաժշտական հիմնախնդիրները ժամանակակիցերաժշտության(contemporarymusic) եւ«ազգայինմոտեցումների»հարաբերությունները ժամանակակիցարվեստիընկալմաննախադրյալները մերժողականություննիբրեւ«սեփականանկարողությանալիբի» «վաստակավորարտիստ»երեւույթիընկալումըմեր օրերում եւայդպեսէլարեցին...

ա ±

00________

հանդես-ա

Iքննարկելուց եւ լուծելուց զատ, երաժշտական լուրջ հարցերը

հանրությանն ենք նվիրում եւս մի գյուտարարություն, այն է՝ խմբակային սելֆիի գաղափարը. խմբից յուրաքանչյուրն իր հերթին լուսանկարում է մնացածներից, եւ, ի տարբերություն դասական սելֆիի /որն, ի դեպ, համարվում է հոգեկան խանգարում/ մի նկարի փոխարեն, ուր առաջին պլանում երեւում է հսկայական մի գլուխ, եւ հետո անդունդի մեջ փոքրիկ մարդուկներ, ստանում ենք խմբի քանակին համապատասխան նկարներ...

79a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

հազրաթ ինայաթ խան

հՆՉյուՆի ՄիստիԿԱԿԱՆություՆը

գրքից

1. Ձայները

ՀազրաԹ ինայաԹ Խան (1882-1927)

Հնդիկ սուֆիստ մտածող, երգահան, երաժիշտ, տեսաբան եւ կրոնական գործիչ Հազրաթ ինայաթ Խանի գրքերում եւ դասախոսություններում պերճաբան ու նրբինորեն միահյուսվում են արեւելքի պատմությունը, միստիցիզմը, բանաստեղծությունն ու փիլիսոփայությունը, կրոնական սիմվոլիկան, այլաբանությունն ու երաժշտական ընկալունակությունը: 1910 թ. նրան հրավիրեցին համերգներով հանդես գալու արեւմուտքում, սկզբում` ամերիկայում, այնուհետեւ` Փարիզում, ուր նա մտերմացավ կլոդ դեբյուսիի հետ, ում մի քանի մեղեդիներ է նվիրել, որոնք կարելի է գտնել նրա մի քանի սիմֆոնիկ ստեղծագործություններում: Ռուսաստանում ինայաթ Խանը ծանոթացավ լեւ տոլստոյի որդու եւ ռուս ամենաուշագրաֆ կոմպոզիտորներից մեկի` ալեքսանդր սկրյաբինի հետ, ում նույնպես մի քանի մեղեդիներ է ընծայել, որոնցից մեկը` «աֆղանական սուսերով պարը», նա հետագայում օգտագործեց իր սիմֆոնիկ ստեղծագործություններից մեկում: Հազրաթ ինայաթ Խանն իր ասույթների գրքում ասում է. «մեր կյանքում կա այլ մի նպատակ` գիտակցության մակարդակի բարձրացումը, այլ ոչ թե պարզապես գիտելիքի ընդհանուր ծավալի ընդլայնուը»:

80a

մենայն դրսեւորում իր ողջ տեսանկյուններով գրանցում է,որում վերարտադրԱ վում է ձայնը,եւ այդ ձայնը մարդու միտքն է:Աշխարհում չկա մի այնպիսի վայր, լինի դա անապատ,անտառ,սար կամ տուն,գյուղակ կամ մեծ քաղաք,որտեղ որեւէ ձայն,մեկ անգամ դրոշմվելով,չշարունակվի մինչեւ այսօր:Անշուշտ,յուրաքանչյուր այդպիսի ձայն ունի իր սահմանը`մի ձայնը կարող է ձգվել հազար տարի,մյուսը`մի քանի ամիս,երրորդը`հաշված օրեր,իսկ չորրորդը`մի քանի ժամ կամ ակնթարթ,քանզի ողջ արարվածը,միտումնավոր կամ անմիտում,կյանք ունի,այն ծնվում եւ մահանում է,փաստորեն,այն ունի սկիզբ ու վերջ:

արդը կարող է ապրել այդ տարբեր վայրերի մթնոլորտի զգացողության միջոցով: Մ Նստած ժայռի կատարին կամ լեռներում,մարդը հաճախ զգում է թրթիռները նրա, ով նախկինում նստել է այստեղ,թավուտում կամ անապատում կարելի է զգալ այդ տեղի պատմությունը`գուցե այնտեղ քաղաք ու տուն է եղել,եւ այնտեղ ապրել են մարդիկ,եւ թե ինչպես է այդ ամենը վերածվել անապատի:Մարդը սկսում է զգալ ողջ վայրի պատմությունը,այն շփվում է նրա հետ:

յուրաքանչյուր քաղաք ունի իր յուրահատուկ ձայնը,որն ասես «բարձրաձայն» խոսում է նրանց մասին,ովքեր ապրել են այդ քաղաքում,թե ինչպիսին է եղել նրանց կյանքը,այն խոսում է նրանց էվոլյուցիայի մակարդակի մասին,այն խոսում է նրանց արարքների մասին,այն խոսում է նրանց արարքների արդյունքների մասին:Մարդիկ զգում են այցելած,դատարկաբնակ տների թրթիռները,դա լոկ այն պատճառով,որ այնտեղ գրգռիչ,լարված մթնոլորտ է,եւ այդ պատճառով այն հստակ զգալի է լինում:

այց չկա եւ ոչ մի քաղաք,եւ ոչ մի վայր,որը չունենա իր սեփական ձայնը:դրա Բ տակ ենթադրվում է այն ձայնը,որը դրոշմվել է այնտեղ եւ դարձել վերարտադրող գրանցումն այն ամենի,որը տրված է եղել նրան գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար:

Այնտեղ,ուր շատ մարդ է ապրել,գոյություն ունի գերիշխող ձայնը,որն առավել տարբերակելի է,քան այլ ձայները:սակայն,միաժամանակ,հարանման այն բանին,թե ինչպես է մարդը զգում այն,ինչ կամեցել է հաղորդել երգահանն իր գրած երաժշտության միջոցով,տարատեսակ գործիքների օգնությամբ,ինչպես նաեւ` միատեղ հնչող բազմազան ձայները,ստեղծում են մեկ արդյունք,եւ այդ արդյունքը նման է սիմֆոնիայի նրա համար,ով կարող է լսել այդ ամենը միասին:

ատկապես կոլեկտիվ միտքը գալիս է այնժամ,երբ մարդ կարող է զգալ այն,անհ կախ այն բանից,թե նա անվանում է ապրում կամ,ասենք,նոր մեծ քաղաքում: դա անցյալի ձայնի եւ ներկայի ձայնի տեսակն է`ձայների ամենայնի,որ հնչում են հանց մի ձայն,եւ նա ունի իր սեփական եւ որոշակի ազդեցությունը:ողջ ավանդույթը պարփակված է այդ ձայնում:Նա,ով կարող է պարզ լսել այն,զգում է` ասես քաղաքը խոսում է իր անցյալի եւ իր ներկայի մասին:

երբեմն մեկուսի վայրերում ձայները դառնում են ասես թե թաղված,եւ այնտեղ հայտնվում է հնչերանգը,որն առանձնապես նրբին է եւ հանգստավետ է գործում, քանզի ձայները հեռացել են,իսկ թրթիռը մթնոլորտի տեսքով մնացել է:իսկ եթե այդ վայրը միշտ ամայի է եղել,ապա այն առավել եւս է վսեմացնում,քանզի ունի իր սեփական բնական մթնոլորտը,հատկապես դա ամենից շատ է վսեմացնում: եվ եթե մի քանի ճամփորդներ անցնեն ընդմեջ դրա,այն մեզ կհասցնի նրանց ձայները,եւ դրանք շատ ավելի լավն են,քան նրանք,որ կարելի է ապրել եւ զգալ մեծ եւ փոքր քաղաքներում,քանզի բնության մեջ մարդը միանգամայն այլ անհատականություն է:

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

որքան շատ է նա գտնվում բնության մեջ,այդքան զորեղ է արհեստականը թոթափվում նրանից,եւ նա դառնում է առավել միաձույլ բնությանը:եվ այսպիսով նախատրամադրվածությունը,որ հենց բնությունն ու ճշմարտությունն է եւ որը բարությունն է,ի դերեւ է ելնում եւ կյանքը նրա համար դարձնում է երազանք,ռոմանտիկա,քնարերգություն,եւ նույնիսկ նրա միտքն այնտեղ,մարդկային միտքը, սկսում է երգել բնության միջից: երբ Աբրահամը վերադարձավ եգիպտոսից, կենաց գաղտնախորհուրդների շնորհառությանն արժանանալուց հետո,նա ժամանեց Մեքքա,եւ այնտեղ քար տեղադրվեց`ի հիշատակ ծիսաշնորհառության,որը նա ստացել էր եգիպտոսի հինավուրց դպրոցից,եւ ձայնը,տեղադրված քարի մեջ Աբրահամի երգող հոգով, հնչում եւ լսելի է դառնում նրանց համար,ովքեր ունակ են լսելու այն:Այդ ժամանակից ի վեր մարգարեներն ու տեսանողները քահաբի այդ քարի մոտ ուխտագնացություններ են կատարում,իսկ ձայնը դեռեւս գոյում եւ շարունակում է հնչել:

եքքան,որ մի վայր է անապատում,ուր ոչ մի հետաքրքիր բան չկա,ուր հողը Մ բերքատու չէր,իսկ մարդիկ շատ զարգացած չէին,ոչ գիտություն կար,ոչ արվեստ,գոյություն չուներ ոչ ծաղկող բիզնես կամ արդյունաբերություն,այժմ էլ գրավում է միլիոնավոր մարդկանց,որոնք գալիս են լոկ մի նպատակով`ուխտագնացություն կատարելու:ի՞նչ էր դա եւ ի՞նչ է իրենից ներկայացնում:դա հենց ձայնն է,որ տեղադրված է այդ քարի մեջ:քարը ստիպված էր խոսել,եւ այն խոսում է նրանց համար,ում ականջները բաց են: արգացած մարդու միտքն առավել ուժ ունի,քան նրա բովանդակությունը,որովԶ հետեւ մարդն այդ մտքի կյանքն է,իսկ ինքը`միտքը`դա այդ կյանքի քողն է:Գուցե,Աբրահամը ունակ չէր դրոշմելու մեկ այլ քարի վրա այն պահին իրեն տիրապետող զգացողությունները,երբ նա եկել էր առաջին շնորհառությունից ստացված տպավորությամբ,գուցե,այն պահին տպավորությունն ավելի ուժեղ եւ լարված էր,քան իր կյանքի ցանկացած այլ պահին,դրանից առաջ կամ հետո:եվ նա ասաց`«Այս քարը ես տեղադրում եմ այստեղ`ի հիշատակ շնորհառության,ի հիշատակ Աստծու,ընկալվող`որպես Միասնական Աստված,որպեսզի այս քարը կենա ընդմիշտ հանց տաճար»:Աբրահամը հարուստ մարդ չէր,նա չէր կարող տաճար կառուցել,ոչինչ,բացի այդ քարից:Բայց այդ քարը գոյություն ունի շատ ավելի ժամանակ,քան շատ ու շատ շքեղությամբ կառուցված տաճարներ: եվ դա միայն մեկ օրինակ է,բայց կարելի է անթիվ-անհամար օրինակներ գտնել, օրինակ`Բենարեսի մթնոլորտը եւ Աջմիրիի թրթիռները,ուր ապրել,ներհայել եւ մահացել է սուրբ Խվաջա Մոին-ուդ-դին Չիստին:Այնտեղ է նրա շիրիմը եւ այնտեղ մշտապես շարունակվում է թրթիռը,այնքան ուժգին մի թրթիռ,որ ներհայեցողության հակված մարդը կարող է կամենալ նստել այնտեղ եւ ընդմիշտ մնալ:Այն գտնվում է քաղաքի կենտրոնում,սակայն անապատի զգացողություն է բերում, որովհետեւ այդ վայրում սուրբը նստել եւ մեդիտացիա է արել սաութ-է-սարմադի վրա,ուր ծավալվում էր տիեզերական սիմֆոնիան,եւ այդ տիեզերական երաժշտությանն անդադար ունկ դնելով էլ ծնվել է տիեզերական երաժշտությունը: ետագայում հայտնված մարդկանց մտքերը չեն շարունակի հիմնական միտքը, հ դրանք կհավելվեն նրան:Օրինակ,կա սրինգը,իսկ հետո նրան կարող է ավելանալ կլարնետը,շեփորը կամ տրոմբոնը,որպեսզի ձայնային ծավալ ստեղծվի, հնչյունի հարստություն,բայց միշտ գոյություն ունի մի գործիք,որը առաջնահերթ դեր է կատարում:Գլխավոր ձայնը ներկայանում է շնչառության տեսքով,եւ բոլոր մյուս ձայները ձգտում են առ նա,որպեսզի նրա շուրջ ձեւակառույց ստեղծեն: շունչը մնում է որպես կյանք:

Խվաջայի կյանքի օրոք,որ Աջմիրից էր,մի հիասքանչ դեպք է պատահել:Այդ սրբին այցելելու համար,Բաղդադից եկել էր մեծ վարպետ Խվաջա Աբդուլ Կադիր Ջիլանին,ով նույնպես քննախույզ հոգի էր:հանդիպումն Աջմիրում հիանալի էր: վերջինս շատ հաստատուն էր կրոնական ծեսերի պահպանման մեջ,իսկ այնտեղ,որտեղից նա եկել էր,կրոնական մարդիկ երաժշտություն չէին լսում:Այդ իսկ պատճառով,բնականաբար,նրա հավատալիքների հանդեպ հարգանքից ելնելով`Խվաջան Աջմիրից պիտի զոհաբերեր իր ամենօրյա երաժշտական ներհայեցումը:Բայց երբ ժամը հասավ,սիմֆոնիան սկսվեց ինքնաբերաբար,եւ բոլորը լսում էին այն:Խվաջա Աբդուլ Կադիրը զգաց,որ երաժշտությունը հնչում է,թեպետ ոչ ոք չի նվագում:Նա ասաց սրբին`«եթե նույնիսկ կրոններն արգելում են այն,ապա դա այլոց,եւ ոչ թե քեզ համար է»: յուրաքանչյուր տեղ,ուր մարդ թեկուզ մի ակնթարթ նստել ու խորհրդածել է որե-

ա ±

00________

հանդես-ա

խուլիո կորտասար

Ժնեւը կեսօրին` մակ-ի գրա-

սենյակն է, սակայն երեկոյան ձգում է իսկական կյանքը, եւ

ահա, ուր աչքդ կտրի, թելոնիուս մոնքի եւ Չարլզ Ռոուզի գա-

լուստն ազդարարող աֆիշներն

են, մենք, անշուշտ, սուրում ենք «վիկտորիա Հոլլ»` պարտերի տոմս խնդրեմ, հինգերորդ

կարգ, մեջտեղի մասում, իսկ այնուհետեւ` վիսկի անկյունի

բարում, դա արդեն պարտադիր ծես է, մեջքիդ բերկրալի ան-

հանգստությամբ փշաքաղվածու-

թյունը, դեռ ինչքան կա իննին, յոթն անց կես, ութը, իննից

տասնհինգ պակաս, վիսկիի երրորդ գավաթը: կլոդ տարնոն

առաջարկում է fondue (գինի)

պատվիրել, մեր կանայք զարմացած իրար են նայում, իսկ հետո ցմրուր խմում են, fondue-ն

ամենահամեղն է` սպիտակ գինին թափանցիկ պղպջակներով տա-

րուբերվում է բաժակի մեջ, ողջ

աշխարհն ինչ-որ տեղ այնտեղ է, մեջքի ետեւում, իսկ թելոնիուսը, որ նման է մոլորակի, որ ուղիղ հինգ րոպեից կտանի

երկրի մի մասը, ինչպես Ժյուլ

վեռնի «Հեկտոր սերվադակում», համենայն դեպս Ժնեւի մի ողջ

կտորը` կալվինի վիթխարի արձանով եւ «Vacheron and

Constantin» գրպանի ժամացույցներով:

եվ ահա լույսը մարում է: մենք միմյանց ենք նայում բաժանման

թեթեւ դողով, որին ամեն ան-

գամ տրվում ենք հենց համերգի

սկզբում (մենք կանցնենք գետը, ժամանակը կբավի), եւ ահա բե-

81a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

մը պատրաստ է, կոնտրաբասիստը բարձրացնում է իր գործիքը,

ինչ-որ բան նրանում փորձելով, ջազային խոզանակը ակնթար-

թային սարսուռով անցնում է

տամբուրինի վրայով, իսկ խորքից, առանց որեւէ կարիքի ետ

շրջվելով, դաշնամուրին է մոտենում մեծ արջը` տարօրինակ

բերետով` ոչ այն է` ֆես, ոչ այն է` թասակ, նա զգույշ ընթանում է, մի ոտնաթաթը մյուսի առաջ,

եւ միտդ է գալիս ականապատված

դաշտի կամ բռնակալ-սասանյանների ծաղիկների պաշտամունքի հետ կապված ինչ-որ բան, ուր

ամեն մի տրորված ծաղիկ պարտիզպանին դանդաղ մահ էր

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ւէ թեմայի շուրջ,ներկլանում է մարդու միտքը,այն գրանցում է ողջ ասվածը,այնպես,որ մարդն այլեւս չի կարող թաքցնել իր միտքն ու զգացողությունը,դրանք գրանցված են նույնիսկ աթոռի վրա,որի վրա նա նստած էր,երբ մտածում էր:եվ շատերը,նրանք,ովքեր զգայուն են,նստելով այդ տեղում,սկսում են զգալ դրանք: եվ լինում է միանգամայն հակադիր ազդեցությունը:երբ մարդ նստում է որոշակի տեղում,ապա այդ պահին,երբ նա դա անում է,նրա մեջ կարող է միտք ծագել,որ բնավ ներհատուկ չէ իրեն,կամ զգացողություն,որ իրեն չի պատկանում,դա այն պատճառով է,որ այդ տեղում գտնվել,թրթռացել է այն միտքը,այն զգացողությունը:եվ,համանման այն բանին,թե ինչպես վայրը կարող է պահպանել թրթիռները շատ ավելի երկար ժամանակ,քան նրա կյանքը,ով մտածել կամ խոսել է,այդպես էլ ազդեցությունը մնում է յուրաքանչյուր վայրում,ուր մարդ նստում է, ուր նա մտածում եւ զգում է,ուր նա բերկրում կամ տառապում է,եւ դա շարունակվում է անհամեմատելի ավելի երկար ժամանակ նրա կյանքից,ով մտածել կամ զգացել է: ենք գիտենք,որ հինավուրց մարդիկ մարդու դամբանը կառուցում էին այնտեղ, Մ ուր գտնվում էր նրա նստելավայրը,ուր նրա մթնոլորտն էր,այնտեղ,ւր նա ապրել էր:շիրիմը նշան էր,որը ցույց էր տալիս,որ նա սովոր էր այդտեղ նստելու:եվ հնդկաստանում,ուր տեղի են ունենում դիակիզումներ,շատ հաճախ նստարան էին կառուցում,որպեսզի նշեն այն տեղը,ուր մահացածը ստեղծում էր իր թրթիռները,նա կարող էր եւ այնտեղ թաղված չլինել,բայց նստատեղն այդ վայրում էր գտնվում,նշելով այն:

խոստանում: Հազիվ է թելոնիու-

2. Ձայները

եւ նրա հետ նստում է ողջ դահ-

րհնության գաղտնիքը,որ կարելի է գտնել սրբազան վայրերում,այն սկզբունՕ քում է,որ սրբազան վայրը պարզապես վայր չէ`այն կենդանի էակ է դարձել:Մարգարեները դարերով ազդարարել են Աստծո անունը,իսկ Աստվածային էության դրսեւորումը սրբազան երկրի վրա այն կենդանի է դարձնում,եւ այն ողջ Աշխարհի համար գրավչություն ունի:Ասում են,որ սաադիի շիրիմը երբեք առանց վարդերի չի մնում եւ,որ այնտեղ դարերով վարդեր են աճել:հավանաբար,այն բանի համար,որ նա գրել է իր «վարդի այգին»`գեղեցկության մասին մտքերով:թեպետ սաադիի մահկանացու մարմինը հեռացել է,նրա մտքի գեղեցկությունը,մեկ անգամ արտաբերված,դեռեւս շարունակվում է,եւ եթե այն պահում է վարդերն իր թաղման վայրում հարյուրամյակներով,ապա դա զարմանալի չէ:

սը նստում դաշնամուրի առաջ,

լիճը, իսկ այնուհետեւ անցնում

է թեթեւ շշնջոցը, ձեռք բերելով համընդհանուր թեթեւության

իմաստը, որովհետեւ թելոնիուսի նվագելու եղանակում ինչ-որ

բան կա փյունիկեցի նավավար-

ների առափնյա լողից` մշտապես

եզրին գտնվել` անընդհատ ծան-

ծաղուտում հայտնվելու վտանգի

ներքո, եւ երբ մուգ-մեղրագույն նավը իր մորուքավոր կապիտա-

նով նավահանգիստ է ժամանում, «վիկտորիա Հոլլ» մասոնական

նավակառանն այնպիսի հոգոցով է նրան դիմավորում, ասես բո-

լոր թռչունները խաղաղ փակել են թեւերը: եվ ահա արդեն

բռնկվում է pannonika-ն կամ

Blue Monc-ը: երեք ստվերնե-

րը, կարծես երեք հասած հատիկ, շրջապատում են արջին, ով

բծախնդրորեն զննում է ստեղնե-

ատ հաճախ մարդիկ տարակուսում են,թե ինչու հնդիկները,ովքեր մեծ փիլիսոշ փայական մտքի տեր են եւ աչքի են ընկնում միստիցիզմի խորունկ ընկալմամբ, պիտի հավատան այնպիսի մի բանի,ինչպիսին սրբազան գետն է:Ճիշտ է,որ դա խորհրդանշական է,սակայն,բացի դրանից,գոյություն ունի եւ այլ նշանակություն: Մեծ Մահաթմաները,որ ապրում են հիմալայների բարձունքներում,ուր թափ են հավաքում Գանգեսի ու Ջումնայի հոսքերը,գիտեն,որ հետո գետերը հոսում են տարբեր ուղղություններով,մինչեւ որ դարձյալ միավորվում են եւ դառնում մեկը,եւ դա իսկական երեւույթ է,իր սիմվոլիզմի մեջ նույնքան խորունկ,ինչպես իրական բնության մեջ:սիմվոլիկ է,որ գետերը սկսվում են որպես մեկը,իսկ հետո վերածվում են երկակիության,իսկ դրանից հետո,եւ այն բանից հետո,երբ նրանք շատ մղոններով բաժանվում են,տենչում են միմյանց,եւ այնուհետեւ հանդիպում են Ալախաբադի սանգամ կոչվող վայրում,որ ուխտագնացության տեղ է:դրա մեկնաբանությունը մեզ տալիս է ողջ կառավարման իդեալը,որը միասնական է սկզբում, երկակի է իր դրսեւորույթում եւ միացյալ է վերջում:Բայց,բացի դրանից,մեծ Մահաթմաների մտքերը,որ հոսում են ջրի հետ,խառնված Գանգեսի կենդանի հոսքին,գալիս են աշխարհ:Այն բերում է մեծերի թրթիռները,եւ նա խոսում է հանց ուժի,արթնության,օրհնանքի,մաքրության ձայնը նրանց համար,ով լսում է այն:

նիստ մեղուների մեջ, եւ ահա մի

Օրհնանքը չգիտակցողները նույնպես ստանում են այն,լողանալով այդ գետում: որովհետեւ դա միայն ջուր չէ,դա նաեւ միտք է,ամենակենդանի միտքը,կենդանությամբ օժտված ուժի միտքը:Նա,ով ընկալել է դա,հասկացել է դրա գաղտնիքը:Այդ պատճառով,սանսկրիտով գրված շատ պոեմներում կարելի է կարդալ այն մասին,թե ինչպես Գանգեսի եւ Ջումնայի ալյաց մեջ տեսանողները զգում էին զայրացած հոգիների ձայնը եւ զգում էին այդ առաջընթաց էակների,ջրերի միջով անցնող շնչառության հոսքը,մթնոլորտը:

առ մինչժամանակյա նախնադա-

եքքայում մի ջրամբար կա,որից բոլոր ժամանակների մարգարեները ջուր են Մ խմել:Այդ ջրամբարը կոչվում է Զեմզ:Նրանք ոչ թե պարզապես ջուր էին խմում,

րի բոլոր փեթակները, կոպիտ թաթերը այս ու այն կողմ են

սահում` տարուբերվելով հն-

չյուններից շվարած եւ վեցա-

ակնթարթում մենք անցնում ենք

82a

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

այլ դրանից ստանում էին այն,ինչն այնտեղ տեղադրված էր,եւ լիցքավորում էին այն բանով,ինչը որ պիտի տային նրան:Նույնիսկ հիմա ուխտավորները գնում են այնտեղ եւ ստանում են ջուրը`հանց օրհնանք:

հնդկաստանում գոյություն ունի մի վայր,ուր սովոր էր նստել մեծ բուժարարը,ով իր կենաց ընթացքում հազարավոր խնամառուների է բուժել,եւ շատերին նա ակնթարթաբար է բուժել:Այդ վայրում կառուցվել է նրա դամբարանը,մինչեւ այսօր մարդիկ գնում են նրա շիրիմի մոտ,եւ շատերը,դիպչելով այդ տեղին,որ կոչվում է Միրան դատար,անթարթորեն ապաքինվում են: Արեւելքում պատմում են հինգ ճամփորդող եղբայրների մասին:Նրանցից յուրաքանչյուրը ինչ-որ բանով օժտված էր,սակայն մի անգամ,երբ նրանք ժամանեցին որոշակի վայր, ապա հանկարծ հայտնաբերեցին, որ կորցրել են իրենց տաղանդը: Նրանք շփոթված էին,հիասթափված,եւ նրանց համար հետաքրքիր էր իմանալը այդպիսի վիճակի պատճառը,մինչեւ նրանցից ամենաիմաստունը,կենտրոնացման ուժի օգնությամբ,հասկացավ,ի վերջո,որ դա տեղի ազդեցությունն էր: Այդ վայրը կորցրել էր իր կյանքը,դա մեռյալ վայր էր,եւ յուրաքանչյուրը,որ գալիս էր այնտեղ,զգում էր,որ կարծես թե իր մեջ կյանք չկա`ներքին կյանքը հեռանում էր:Մենք տեսնում ենք,որ միեւնույն բանը պատահում է այն տեղում,որը,այն բանից հետո,որ օգտագործվել է հազարավոր տարիներ,կորցրել է ուժը,կենսունակությունը:եթե արտաքնապես երկիրը կարող է կորցնել այն,ապա նաեւ ներքնապես երկրի շունչը կարող է կորսվել:հաճախ ինչ-որ մեկը մի տեղում մեծ ներշնչանք է զգում,իսկ մյուսում`ուժեղ ընկճախտ,մի տեղում`շվարմունք,մեկ այլ տեղ նա տաղտուկ է զգում եւ ոչ մի հետաքրքիր,գրավիչ բան չի գտնում:Մարդը կարող է մտածել,որ դա եղանակից է,բայց գոյություն ունեն վայրեր,որ արտաքնապես շատ գեղեցիկ են բնությամբ,հիասքանչ կլիմայով,բայց,այդուհանդերձ, դուք այնտեղ ներշնչանք չեք գտնում:եթե արվեստագետը ծնվում է մեռյալ երկրում,ապա նրա տաղանդը չի կարող զարգանալ այդ վայրում:Այնտեղ նրա համար սնունդ չկա, նրա գեղարվեստական խթանը կկաթվածահարվի, նրան, ինչպես եւ բույսին,հարկ է օդ,արեւ,ջուր:իսկ այդ մեռյալ տեղանքը կարող է ներշնչանքով լցնել մարգարեն,պարզապես անցնելով այդ տեղով: արյուրամյակներ առաջ Ջալալ-էդ-դին Ռումին ասել է,որ միայն մարդու համար հ կրակը,ջուրը,հողը,օդը եւ եթերը անկենդան են պատկերանում,Աստծո առջեւ դրանք`կենդանի էակներ են,որ գործում են Նրա կամքով:Ռումիի ասածի նշանակությունն այն է,որ բոլոր առարկաները,բոլոր վայրերը տեղեկատվություն են կրում,գրամոֆոնային ձայնագրությունների նման`դրանք ասում են այն,ինչ տեղադրված է նրանցում,դա լսում է կամ ձեր հոգին,կամ ուղեղը,ձեր զարգացմանը համապատասխան: արծես թե այժմ մարդիկ սկսել են հավատալ այն բանին,ինչը հոգեչափություն Կ են կոչում:ի՞նչ է դա։ դա լեզվի հետազոտումն է,որով խոսում են առարկաները` մենք հայտնաբերում ենք,գույնից ու ձեւից զատ,որոնցով օժտված է առարկան, նրա մեջ գոյում է ինչ-որ բան,որ խոսում է մեզ հետ,անկախ այն բանից,թե դա ներհատուկ է իրեն կամ պատկանում է նրան,ով օգտագործում է այն,բայց դա առարկայի մեջ է գտնվում: երբեմն ինչ-որ մեկը կարող է որեւէ իր բերել տուն,եւ այն պահին,երբ դուք բերում եք դա,մյուս իրերը սկսում են կոտրվել:Մինչեւ այն պահը,որ այդ իրը գտնվում է այդտեղ,գոյություն ունի որոշակի վնաս:Այն կարող է աններդաշնություն բերել տուն,այն կարող է հիվանդություն բերել,այն կարող է անհաջողություն բերել:Այդ պատճառով նրանք,ովքեր գիտեն առարկաներից սերող հոգեբանական ազդեցության մասին,միշտ խուսափում են հին իրեր ստանալուց,որքան էլ որ դրանք գեղեցիկ կամ արժեքավոր լինեն,նրանք իրենց կարիքների համար նոր իրեր են գնում: իհարկե,անհնար է այդպես վարվել թանկարժեք իրերի հետ,հաճախ դրանք պետք է հին լինեն,բայց կարելի է հայտնաբերել,որ թանկարժեք իրերն ավելի շատ,քան ինչ-որ այլ բան,ներգործում են մարդու վրա,նրա բնավորության վրա,նրա կյանքի,նրա շրջապատի:Մարդ կարող է մարգարիտ ձեռք բերել,որը ամենայն հաջողություն կբերի,այն պահից,ինչ գնվել է,կամ էլ այն հակառակ ներգործությունը կունենա:շատ հաճախ մարդ այդ մասին չի մտածում,թեեւ ազդեցությունը մշտատեւ է լինում: դրանից զատ գոյություն ունի ազդեցությունը մարդու առողջության վրա,նրա ուղեղի վիճակի,նրա զգացմունքների,կախված այն բանից,թե ինչ իրեր է նա կրում:եթե դա

ա ±

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ րյան գիշերը, թելոնիուս մոնքի ________ ________ քնքուշ գիշերը: ________ ________ սակայն դա չես կարող բացատ- 01________ ________ րել, վարդը` վարդ է, դա` վարդ ________ _______ է: դա` զինադադար է, եւ հիմա _ ________ ________ կա պաշտպանը, եւ գուցե թե, ________ գոնե ինչ-որ տարածության մեջ ________ մեզ գերությունից ազատեն: Հե- ________ ________ տո դեպի միկրոֆոնն է մոտքայլ 02________ ________ անում Չարլզ Ռոուզը, եւ երբ ________ ________ նրա սաքսոֆոնը տիրաբար ուր________ վագծում է այստեղ եւ այժմ լի- ________ ________ նելու փաստարկները, ________ ________ թելոնիուսը խոնարհ ձեռքերը ________ վար բերած, ինչ-որ պահ լսում 03________ ________ է նրան, բայց հետո, ձախ ձեռ________ ________ քով, եւս մի թեթեւ ակորդ ________ վերցնելով, ելնում է, օրորվե- ________ ________ լով` արջ, որ հագեցել է մեղ________ րից, եւ հիմա ուզում է միայն ________ ________ ինչ-որ տեղ, մամուռների մեջ 04________ ննջել եւ, աթոռակը շրջանցելով` ________ ________ հենվում է դաշնամուրի ծայրին, ________ ________ ոտքով ու բերետով շեշտելով ________ ________ ռիթմը, նրա մատները դարձյալ ________ սահում են, բայց արդեն եզրից, ________ ________ ստեղների վրա, այնտեղ, ուր 05________ պիտի լինի գարեջրի շիշը կամ ________ ________ մոխրամանը, ի դեպ` դա ________ «Stenway and Sons» ռոյալ է, ________ ________ բայց ինքը` արջը, կանգնած է ________ ________ նույն կերպ համաչափ օրորվե________ ________ լով, որովհետեւ Ռուզը, կոնտ06________ րաբասիստը եւ հարվածային ________ գործիքների վարպետը հյուսված ________ ________ են միմյանց իրենց եռամիասնու- ________ ________ թյան խորհրդով: իսկ թելոնի________ ________ ուսը, միտված դեպի իր ________ գլխապտույտ ճամփորդությունը, ________ 07________ շարժվում է, համարյա տեղից ________ ________ չշարժվելով, սանտիմետր առ ________ սանտիմետր դեպի դաշնամուրի ________ ________ ծայրը, որին նա, անշուշտ, չի ________ հասնի, չի հասնի, չէ՞ որ այն- ________ ________ տեղ հասնելու համար ավելի շատ ________ ժամանակ կպահանջվի, քան ֆի- 08________ ________ լեաս ֆոգին, ավելի շատ փղեր, ________ ________ ավելի շատ առագաստածածկ ա________ րագընթաց, եղեւնամոմով փայ- ________ ________ լեցրած սահնակներ, ավելի շատ ________ ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

գլխապատառ արագությունից խենթացած գնացքներ, որոնք անվեհեր սուրում են անդունդի վերեւի ջարդված կամրջակի վրայով, ահա թե ինչու թելոնիուս մոնքը ճամփորդում է յուրովի, փոխնիփոխ հենվելով մեկ աջ, մեկ ձախ ոտքի վրա, տեղից չշարժվելով, օրորվելով կամրջակի վրա իր «պեկոդի», որ խարիսխ է նետել այս համերգասրահում, բայց մատների ամեն մի շարժումով մոնքը ձգտում է գրավել մի սանտիմետր կամ հազար մղոն, մնալով առաջվա պես անշարժ, համարյա տագնապահույզ, ընդ որում, հրաժարվելով առաջ շարժվելուց եւ դաշնամուրի կափարիչի ծայրին հասնելուց, բայց ահա նրա ձեռքը թողնում է այդ կափարիչը: թելոնիուսը, հանց արջ, դանդաղ շրջվում է, հիմա ինչ ասես կարող է պատահել, որովհետեւ հիմա նա հենման կետ չունի, եւ անկշիռ թեւածում է ռիթմի վրա, ուր Չարլզ Ռոուզը նետում է իր վերջին շեշտերը, հիասքանչ ու երկար վրձնահարվածներ` մանուշակագույնով եւ կարմիրով, իսկ մենք դատարկություն ենք զգում, որ գալիս է դաշնամուրը լքած թելոնիուսից, մենք լսում ենք միասնական վիթխարի սրտի անվերջանալի դիաստոլան,

84a

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

թանկարժեք իր է,այն կարող է ունենալ հազարամյակների ձայնը`որքան հին է թանկարժեք իրը,այնքան ավանդույթներ կան նրա ետեւում:ինտուիտիվ մարդիկ,նրբին զգացողությամբ,կարող են գիտակցաբար զգալ հին քարերի թրթիռները,թվում է, թե նրանք խոսում են նրանց հետ:Ճիշտ այդպես,եթե ինչ-որ մեկն ուրիշին ուտելիք կամ անուշեղեն,խմիչք,պտուղ կամ ծաղիկ է տալիս,նա դրա հետ մեկտեղ`փոխանցում է նաեւ իր միտքը,իր զգացողությունը,դա ազդեցություն է ունենում:Արեւելքում սուֆիստների մեջ գոյություն ունի հագուստի կտոր,կամ ծաղիկ,պտուղ,եգիպտացորենի մի քանի հատիկ նվիրելու սովորույթ,եւ դրա ետեւում ինչ-որ իմաստ կա:Այդ իմաստը պարփակված է ոչ թե հենց առարկայի մեջ,այլ այն բանում,թե ինչ է տրվում դրա հետ մեկտեղ: ինչ քիչ մենք գիտենք,երբ ասում ենք`«ես հավատում եմ այն բանին,ինչ տեսնում եմ»:եվ եթե մարդ կարող է տեսնել,թե ինչպես է գործում մտքերի եւ զգացմունքների ազդեցությունը, թե ինչպես են իրերը մասնակցում այդ ամենին եւ փոխանցում են դրանք այլոց,ինչպես ինքը կյանքն է փոխանցվում առարկայի օգնությամբ`դա ամենահրաշալին է: 3. տպավորուԹյուններ ոյություն ունեն բազում վայրեր,ուր կարելի է հայտնաբերել արտիստականորեն Գ փորագրված պատկերներով քարեր կամ արմատներ:երբեմն դրանք ժայռի կամ քարի վրա դրոշմած տառեր են,որոնք այսօր ոչ ոք չի կարող կարդալ:եվ,այդուհանդերձ,ինտուիցիայի շնորհով օժտված մարդը կարող է դրանք կարդալ թրթիռներով, մթնոլորտով, դրանցից սերող զգացողությամբ: Արտաքուստ դա փորագրվածք է,ներքուստ դա մշտական գրանցում է,որը միշտ արտահայտում է այն,ինչ որ գրանցված է:ինտուիցիայի բաց հատկություններով օժտված եւ ոչ մի ճանապարհորդ չի ժխտի այն փաստը,որ հնամենի ավանդույթների երկրում նա տեսել է անթիվ-անհամար վայրեր,որոնք,կարելի է ասել,գովերգում են անցյալի լեգենդը:

արդը տեսնում է միեւնույն բանը անտառում,այգիներում`ծառերի մթնոլորտում, Մ որոնք նույնպես արտահայտում են անցյալը,այն տպավորությունները,որոնք տրվել էին նրանց կողմից,ովքեր նստած էին եղել դրանց տակ:շատ հաճախ մարդիկ սնահավատ են ծառի հանդեպ. որին նրանք այցելում են, եւ շատ ավելի հաճախ դա կարելի է գտնել Արեւելքում:թրթիռը մեկ անգամ իրոք ստեղծվել է, գիտակցաբար թե անգիտակցաբար,այնտեղ ապրող մեկի կողմից,ով հանգստացել է այդ ծառի տակ եւ խորհրդածել է որոշակի մտքի շուրջ որոշակի զգացողության վրա,որոնք ծառը կլանել եւ արտահայտում է:Գուցե թե,մարդն արդեն մոռացել է,իսկ ծառը դեռեւս կրկնում է այն,ինչը որ տրվել է իրեն:որովհետեւ ծառը կարող է արտահայտել նրանում տեղադրված ձայնը,առավել հստակ,քան ժայռը: Արեւադարձային երկրներում,ուր վաղնջական ժամանակներից մարդիկ սովոր են ոտքով ճամփորդելու անտառների եւ ջունգլիների միջով եւ ապաստան փնտրելու որոշակի ծառի տակ,այն ամենը,ինչ նրանք մտածում էին կամ զգում,ներթափանցվում էր այդ ծառի մեջ,եւ բաց ինտուիտիվ ո ւ ն ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ո վ օժտվածները դա առավել հստակ են լսում,քան կարելի է լսել կենդանի մարդուց:

ա ±

Նմանատիպ բան պատահում է նաեւ տնային կենդանիների մեջ, այն սիրեցյալների,որոնք ապրում եւ մասնակից են մտքերին եւ զգացմունքներին`մարդու հետ շփվելու միջոցով:Այդ առթիվ նույնպես շատ սնահավատություներ կան,հատկապես ձիերի վերաբեր-

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

յալ:իսկ նրանք,ովքեր գիտեն գաղտնիքը,շատ մանրազնին են նժույգ գնելիս`բացի ցեղախմբից եւ առողջությունից,նա պիտի համապատասխան թրթիռներ ունենա: շատ հաճախ ազնվացեղ եւ կատարյալ տեսք ունեցող ձին կարող է դժբախտություն բերող լինել:եվ դրա պատճառն այն է,որ հիասթափությունն ինչ-որ մեկի,որ վարել է նրան,մնացել է նրանում,գրանցված նրա սրտում:հնարավոր է,որ այդ մարդու վիճակը փոխվել է,բայց այն,որ նրա միջոցով անցել է ձիուն,դեռեւս շարունակում է գործել:

ի անգամ Նեպալում ես ինքս սաստիկ ցնցվել էի,տեսնելով մի ձի եւ փիղ,որ նաՄ խատեսված էին միայն Նեպալի մահարաջայի ուղեւորությունների համար, եւ թվում էր,թե կենդանիները գիտակցում էին,թե դա ինչ հեծյալ է:Նրանց սեփական արժանապատվության զգացողությամբ դուք կարող էիք տեսնել,որ նրանք գիտեն,թե ում են պատկանում:Ձիու ամեն մի շարժման մեջ,փղի նետած ամեն մի հայացքում դուք կարող էիք զգալ մահարաջայի ներկայությունը:եվ ոչ միայն դա,այլ այն ամենը,ինչ պատկանում էր մահարաջային`ցավը կամ հաճույքը, կյանքն ու զգացողությունները`ամեն ինչ,թվում էր,գրանցված էր փղի մեջ:իսկ ամենաանսպասելի բանն ահա թե ինչն էր`այդ փիղը չափով մյուս փղերից մեծ չէր,իսկ հաճախ հենց չափսն է փղին արժանապատվություն տալիս,եւ ձին էլ մյուս ձիերից մեծ չէր:Բայց այստեղ չափը նշանակություն չուներ,դա այն ոգին էր, կյանքը,որ դրսեւորվում էր այդ կենդանիների մեջ,որ արտահայտում էին այն զգացողությունը,որ բուն էր դրել նրանց սրտերում: ա մեզ արթնացնում է մտքի այլ դաշտի համար,այսինքն`այն բանի,որ հատդ կապես կարող է մարդու մեջ կապ ստեղծել վսեմ կամ ստորաքարշ մարդու հետ: Նա,ով կապված է,ունի խառնուրդը նրա,ում հետ կապված է,եւ թրթռում է այն բանով,ինչով նա կապված է,եւ դուք միշտ կարող եք լսել,թե ինչպես է դա խոսում մարդու մթնոլորտում,նրա դրսեւորումներում,նրա խոսքում եւ արարքներում: Մարդ,որքան էլ երջանիկ լինի,կունենա վշտի մեղեդային թեման,եթե նա կապված է մեկի հետ,ով դժբախտ է:Այն շարունակվում է,այն երգում է իր երգը ողջ սիմֆոնիայից առանձին,այն ունի իր սեփական տոնայնությունը,դուք միշտ կարող եք տարբերել այն:իմաստուն մարդը,ով կապված է տխմարի հետ,համանման թեմա ունի:դա միանգամայն այլ մեղեդի է,այն այլ բանալիով է,այն այլ բարձրություն ունի,որ նախնական երգից տարբեր է:

թարգմ.ռուսերենից.վարդանֆերեշեթյան

Այն մարդը,որ կապված է վսեմ,բարձրարժան ինչ-որ մեկի հետ,չնայած իր բոլոր թերություններին,առանձնահատուկ թեմա ունի,որր հստակ հնչում է լսող սրտերի համար: ոգեբանական տեսանկյունից շատ կարեւոր է մարդու մեջ այդ կապերը զանազահ նել կարողանալը եւ դրանց հետ հաշվի նստելը:քանզի իմաստուն մարդը ոչ միշտ է դրականորեն տրամադրված տխմարի հանդեպ,կամ բարի մարդը ոչ միշտ է դրական չարի հանդեպ:Նա,ով դրական է,չի կարող մշտապես դրական լինել, նա ունի իր ժամանակը,երբ նա պիտի ժխտական լինի փոփոխության համար,եւ այդ պատճառով կապը,իհարկե,մարդուն բերում է այն,որ ստացվում է շփման միջոցով:Գոյություն ունի «Մարդուն ճանաչում են իր ընկերներով»արտահայտության մեծ իմաստությունը:Արեւելքում դրան մեծ նշանակություն են տալիս,հատկապես հոգեւոր տեսանկյունից:Նրանց համար,ովքեր հոգեւոր ճշմարտություն են փնտրում,լինել ընկերների հետ նույն ուղու վրա`ավելի արժեքավոր է,քան աշխարհում այլ մի բան:Ամեն ինչ հետո է գալիս,բայց կապը,ընկերությունը,համարվում է առաջնահերթ ու ամենակարեւոր բանը: |շարունակելի|

ա ±

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ որում զարկահոսում է մեր ընդ- ________ ________ հանրական արյունը, սակայն այդ ________ ________ պահին նրա մյուս ձեռքը դիպ- 01________ չում է դաշնամուրին, արջը, բա- ________ ________ րյացակամորեն օրորվելով, ________ ________ վերադառնում է ամպե ամպ առ ________ ________ ստեղները, նայում է դրանց, ________ ասես կյանքում առաջին անգամ է ________ տեսնում, մատներն անվստահ շր- ________ 02________ ________ ջում են օդում, վերջապես նա ________ դրանք իջեցնում է ստեղների ________ վրա, եւ մենք փրկված ենք: ահա ________ ________ նա, թելոնիուսը, ահա նա, կա- ________ ________ պիտանը, այժմ, թող որ որոշ ________ ժամանակով, վերցված է կողմ- ________ 03________ նացույցը, եւ այն, թե ինչպես է ________ ________ Չարլզ Ռոուզը մի կողմ գնում` ________ ________ սաքսոֆոնը վզից հանելով ու ________ վայր դնելով, հիշեցնում է լիա- ________ ________ զորությունների հանդիսավոր ________ հանձնման մասին, ասես պապա- ________ 04________ կան պատվիրակը դոժին է վերա- ________ ________ դարձնում լուսակերտ քաղաքի ________ բանալին: ________ ________ ________ /թարգմ.ռուսերենից`վարդանֆերեշեթյան/ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

ծանոթագրություններ 1

Հովհաննես Թլկուրանցի, տաղեր

(Աշխատասիրությամբ Էմ.

պիվազյանի),երեւան, հսսհԳԱհրատ., 1960,էջ166։ 2

Կոստանդին Երզնկացի,

տաղեր(ԱշխատասիրությամբԱ.

սրապյանի),երեւան,հսսհԳԱհրատ., 1962,էջ136։ 3

Ամիրտովլաթի Ամասիացւոյ,

ԱնգիտացԱնպէտկամբառարան բժշկականնիւթոց /իլոյսէածհանդերձ ծանօթագրութեամբքԿ.յ. Բասմաջեան,վիեննա,Մխիթարէան տպարան,1927,էջ406-407։ 4

Ղեւոնդ Ալիշան,հայբուսակկամ հայկականբուսաբառութիւն,վենետիկ, ս.ղազար,1895,էջ457։ Հովհան Մամիկոնյան,տարոնի

տ արբերժամանակներումտարբերժողովուրդներիմոտՆարգիզ(Նարցիս) ծաղիկըմեծսերէվայելելեւիրբունառասպելիցդուրս(ավանդվածՕվիդիուսՆազոյի,պավսանիասիեւայլոցկողմից)ունեցելէզանազաննշանակություններ։ Ավելի շատ ծաղկի հետ զուգորդվում են հունական առասպելն ու առասպելիցբխողիմաստավորումը`ինքնասիրահարվածություն,սնափառությունեւեսասիրություն,մինչդեռիրականումծաղկիհետբազմաթիվդրական ուգեղեցիկզուգորդումներկան։

թվարկենքդրանցիցմիքանիսը։

պարսիցարքաԿյուրոսնայնանվանումէր«Գեղեցկությանհորինվածք,անմահ բերկրանք»։

ինհռոմեացիներըդեղիննարգիզներովէինդիմավորումճակատամարտիցկամ հ պատերազմներիցհաղթականվերադարձողմարտիկներին։ծաղիկնայստեղ խորհրդանշումէրհաղթանակնուփառքը,եւպատահականչէ,ործաղկիպատկերաքանդակներնառկաենպոմպեյիպատերին։

ներ,ժամանակագրութիւն,

եվրոպանարգիզ ծաղիկըտարվելէ 1570թվականինԿոստանդնուպոլսից`իբրեւ նվերանգլիացիլորդերիցմեկին,եւսկզբումաճեցվել միայննրաայգում,բայց հետոայնպիսիտարածում է ստացել,որանգամստեղծվելէ Նարգիզսիրողներիակումբ։

Սամուէլ Անեցի եւ շարունակող-

եր.,Նաիրի,2014,էջ123։

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի

հիշատակարաններ, Մ. II (14511480թթ.),-Նյութերհայժողովրդի

պատմության;Գիրք8./Կազմ.`Լ.ս.

Խաչիկյան։հսսՌԳԱպատմ.ին-տ., եր.,հսսՌԳԱհրատ.,1958,էջ70։

ՆԱՐցիսեվՆԱՐԳիԶ

ինաստանումնարգիզծաղիկըխորհրդանշումէսիրահարզույգ(այստեղնարՉ գիզծաղիկըկոչվումէ շյուեյսիենշու-水仙屬,«ջրայինանմահ»)։Չինացիների մոտԱմանորյատոնահանդեսինայնպարտադիրէրբոլորիտանը(ծաղիկըՉինաստանէրներմուծվելմիջնադարյանարաբառեւտրականներիկողմից)։

ՄաթեւոսյանիԽմբ.`վ.տեր-ղեւոնդյան,

թոնդրակ

պատմություն (Աշխատասիրությամբ`վ. հ.վարդանյանի,խմբ.`Ա.ս. սահակյան),եր.,Խորհրդայինգրող, 1989,էջ71։

աշխատասիրությամբԿարեն

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

Հրաչյա Աճառյան, հայերենարմատականբառարան,Գ հատոր,հ-Չ,եր.,պետական համալսարանիհրատ.,1977,էջ430։ Նույն տեղում։

Նարգիզ ծաղիկըմեծնշանակությունունիմուսուլմանականավանդույթիմեջ։Այսպես`Մուհամմեդմարգարենասումէ.«ովերկու հաց ունի,թողվաճառիմեկը եւ նարգիզծաղիկգնի,զի հացըսնունդնէմարմնի,իսկնարգիզը`հոգու»։

քարոզութեանորկոչիձմեռանհատոր, Կոստանդնուպօլիս,տպ.Աբրահամ

իսկհայկականիրականությա՞նմեջ...

Հրաչյա Աճառյան,հայոց

անձնանուններիբառարան,հատորդ, 1948,էջ30։

Գրիգոր Տաթեւացի,Գիրք

թրակացու,1740,էջ509։«[ո]րպէս

ասեն`Ներսէսանունարուեստաւոր

տապանինշինեացիւրտունիվերոյ կողմանէտապանին.եւզիոչէր

հրամանաւնԱստուծոյ`սատակեցաւ նա.եւզնորագէշնուտէրագռաւն»։ 12

շվեյցարիայումնարգիզի տոնակատարությանժամանակ`մայիսամսիառաջին կիրակիօրը,ամբողջտունըզարդարումէինբազմագույնդրոշներով,իսկտան եւխանութներիդռները`նարգիզիդրասանգներով։

քրիստոնյաներիհամարնարգիզծաղիկըմարդկանցհանդեպաստվածայինսիրո,ինչպեսնաեւմեղքինկատմամբհաղթանակի խորհրդանիշնէ:Բաննայնէ,որ նարգիզ ծաղկիսպիտակծաղկաթերթերըհիշեցնումենսառցեսառնությունը,անզգայունություննուօտարվածությունը,որ արդենհաղթահարվածեն կենտրոնից բարձրացողդեղինծաղիկով,որն,ընդհակառակը,արեւիլույսի,ուրախությանեւ կենսասիրության խորհրդանիշնէ:Այստեղիցէլ`քրիստոնեականաշխարհում նարգիզը մարմնավորումէքրիստոսիհաղթանակըմահվաննկատմամբեւշատերկրներում համարվումէ Զատկիծաղիկը:

եր.,պետականհամալսարանիհրատ.,

պրուսիայում նարգիզը սիրոեւերջանիկամուսնությանխորհրդանիշնէ։Ամուսնացողաղջիկնիրհետհայրական օջախից նարգիզներ էրտանումեւաչալրջորենխնամում,որպեսզիավելիփարթամորենաճեն,քանիործաղիկներիտեսքից էրկախվածնորընտանիքիերջանկությունը։

թերեւսառասպելներըեւսկարողեն

պարականոն լինել,քանիորդրանք հիմնականումհակասումենկանոնիկ կամօրինավորտեքստին

86a

իշատակվումէՀովհաննես Թլկուրանցու («ԱյնՆարկիզինհոտընբուրեհ աց»)1 կամԿոստանդին Երզնկացու («Նարգիզծաղիկնխայտագոյն»)2 պոեզիայումեւԱմիրդովլաթ Ամասիացու մոտ(«Նարճիս (Narcisse),որէնռճէսն [...]եւ լաւն այն է որ մէջն դեղին եւ դուրսն սպիտակ լինի»3,«Բագրատասէ,թէՆռճիսնհոտոտաս` զարիւննուժովցնէ,եւքունանուշբերէ,որզինքնծեծէ`իյաչքն դնէզգիշերոյկուրութիւննտանի»4)։

հետաքրքրականէ,որՆարցիս անվանկողքինհայկականիրականությանմեջ առկաէՆարգիզ (Նարկէս, Նարգէս, Նարգէզ, Նարկիս, Ներկիս, Ներգէս եւայլն)իգականանունը։ Նարկեսոս (կամ Նարկիսոս)արականանունըհիշատակվածէVIIեւVIIIդարերում(604 թվականին Գայլվահանիպատերազմ-

ա ±

հանդես-ա

00________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ներիժամանակպարսիկներիկողմիցնահատակվածյոթբուսակերներիցմեկը5 եւ726 թվականին Մանազկերտիժողովիմասնակիցերուսաղեմի եպիսկոպոսը6)։իսկորպեսիգականանուն` առաջինանգամերեւումէ1456 թվականիձեռագիրհիշատակարանում`ստեփանոս գրչիկողմիցԲաղեշումկազմածԱվետարանիհիշատակարանում7 (այնուհետեւբազումայլձեռագիրհիշատակարաններում,տարբերուղղագրությամբ)։

ես վիճում էի մորս հետ. ես դիմեցի հորս. նա բարբառեց. ”Ջոն, տղաս, քո մայրը միշտ ճիշտ է, նույնիսկ երբ սխալ է”: /ջոն քեյջ/

հրաչյաԱճառյանըմերբառիհնագույնձեւըհամարումէանհայտ,ըստայդմէլ անհնարէհամարումբունաղբյուրըորոշելը(համեմատումէպահլավերեն*narcis ձեւիհետ,եթեընդունենք,որհնագույնձեւընարկիս-նէ,բայցեթենարգէս-նէ,ապասասանյանnargis ձեւից) 8։իսկՆազարեթյանըփորձումէբխեցնելսանս.նիրա«ջուր»եւնաեւ «բույր»ձեւերից9։եվմիայնայսքա՞նը... ամենայնդեպս,արականեւիգականանուններիառկայությունըխորհելուտեհ ղիքէտալիս.կարո՞ղենքպնդել,որՆարգիզիմասին` որպեսիգական կերպարի,կաՆարցիսի հայտնիառասպելիցտարբերառասպել...Արդյո՞քՆարկիսոս /Նարցիսոս անունըառնչվո՞ւմէՆերսես (=Ներսեհ,Նարսէս,Նարսես,Նարսեոս,Նորսէս եւայլն)անվանհետ,որըզարմանալիորենIXդարիցհետոմի որոշժամանակդուրսէեկելգործածությունից(ինչպեսՆարցիսոսանունը`VIII դարից,միայնթե`ընդմիշտ)։եվարդյո՞քՆերսեսանունըազգայիներանգավորմամբկրկինվերադառնալովեւկրկին գործածվելովստվերելէՆարկիսոս/Նարցիսոս արականանվանումըեւմեկընդմիշտզբաղեցրելնրատեղը (ՆերսեսանունըհրաչյաԱճառյանըբխեցնումէզնդ.Nairyosanhaհնագույնձեւից,որըաստվածայինպատգամներիառաքումըկարգաբերող աստվածայինմիէակէր,որնէլհամապատասխանումէհնդկական Narāçasa-ին.այնԱգնիիանուննէրեւբաղկացածէրnairya–«արու, արական» +saṅha–«խոսք,բառ,պատգամ» բառերից10)։Գրեթե ոչինչչգիտենք,բացիմիուշագրավառասպելից`պահպանված ՆոյնահապետիՆերսէս անունով ճարտարապետի մասին, որըտապանիվերեւումիրհամարծածուկմիսենյակէշինում եւթաքնվումայնտեղ։ԲայցքանիորԱստծուհրամանովչէր դա,այնտեղէլմեռնումէՆերսէսը,եւնրադինէր,որուտում էրՆոյիարձակածագռավը(տաթեւացի)11։հարկավ,առասպելըպարականոնէ12,բայցկրկինառնչվումէջրինուջրության,բայցեւանհնազանդությանուամբարտավանու- թյանհետ... Այստեղպատմություննընդհատվում է,եւլռումենլեզվաբանները,պատմիչներնուպատմաբանները։սակայնայդլռություննուընդհատումըպայմանական են,միակնթարթ...զիանդ,ուրլռումենլեզվաբաններնուպատմաբանները,խոսումեն բանաստեղծները... |02.10.2005|

ա ±

հանդես-ա

87a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

ֆրանսիականծաղկեփունջ

88a

Բերնար Դը Վենտադուր (1125-1200) ԷԼուժՉիՄՆԱցեԼվՐԱս Էլ ուժչիմնացելվրաս, Կորցրելեմինձայնօրից, երբ,ինչպիսի՜հաճույք,թողեց Աչքերիննայելհայելուց։

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

այելի՛, ինչնայեցիքեզ, հ սպանելէվիշտըխորին, եվմոլորվելեմ,ինչպես ՉքնաղՆարցիսնաղբյուրիմեջ։ Շառլ Դը Մոնտոզիե (1610-1690) ԱՐցիս Ն քոսքանչանքին,ժյուլի՛,Նարցիսեմձոնում, ովգեղեցկությամբէանգամքեզզիջում. վաղուցիվեր,խոցվածսիրովբացառիկ, Արտացոլանքնիրորտեսնի, դեմքնէրհակումնամիշտջրին, որնհամարումէրարեւիցէլգեղեցիկ. Չկագետնաբեկգլուխըպահողմիտում– քեզտեսնելով`կշիկնինա,քանզի դեռկարողենարարելդիք Նրանգերազանցողգեղեցկություն։ Ժան Անրի Ֆաբր (1823-1915) ԱՐցիս Ն եստեսիլքնեմ,ես`պատրանքը, որսիրտէջերմացնումեւ պայթեցնումէբողբոջըհոգու։ Նափնջումէինձ, լցնումզվարթով.- սակայնօրերընրա բոցավառենիմհրով։ Անրի Դը Ռայնե (1864-1936) ԱԿՆԱՐԿՆԱՐցիսիՆ(անհանգթարգմանություն) տղանեկավմեռնելու`շուրթերըջրերիդ, Աղբյուր,որտեսելէրանդիրեն` անչափգեղեցիկ։ Անբիծմիկերպար,որովխենթացածէրնա։ Ֆլեյտաները հովիվներիերգումէինմթնշաղում. վարդերէրհավաքումուլացլինումաղջնակը. Մարդը,որհեռունէրքայլել,հոգնածզգացիրեն։ Մթնեց։Մարգագետնիվրա`չվողթռչուներ. Այգիներումհասածպտուղներըճյուղերից Մեկառմեկթափվեցինսեւխոտերինարդեն, ինձներհայեցի,որպեսվերահայտնվողմեկի։ եղե՞լէ,որայդպահինինքդքոմեջմահանաս` ցանկանալովմեկնելքոիսկշուրթերըքոնին, դեռպատանի`սիրվածհայելիներից,օ՜,Աղբյուր։ Ռոբերտ Դեսնոս (1900-1945) ԱՐԳիԶ եվհոՐուտ Ն դունարգի՞զ ես,թե՞հորուտ, դուտղա՞ես,թե՞աղջիկ. եսթե՛նաեմ,թե՛նե, եսնարգիզ եմեւհորուտ, եսծաղիկեմումի աղջնակ գեղեցիկ...

ա ±

հանդես-ա

ա ±

00________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

հանդես-ա

Կարջան,դեդիպլոմայինաշխատանքսա,որիցմեղմասածգոհչեմ եղել... տարիներանցորպատահմամբէլի հայտնվեցմոտս,զգացիորիր տեղումչիինքը. կարիքզգացիկոնցեպտուալ Բետոնիմեջամփոփեցիիրեն՝իմ ապրումներիհետմիասինեւնույն գերեզմանումթողեցիսեփական

art

լուծման:

սահմանափակումներսուիմ«ես»-ից միմեծկտոր..

|շուշանպետրոսյան |

89a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

վլադիմիր մարտինով

եՐԱժշտությԱՆեՐԿու տեսԱԿՆեՐիՄԱսիՆ

Կոմպոզիտորներիժամանակիավարտիխնդրիմասինխոսելուցառաջ ան-

հրաժեշտէձերբազատվելներկայումսխիստտարածվածմոլորությունից,որը ստիպումէկոմպոզիտորականստեղծագործությանուկոմպոզիտորականար-

տադրանքիմեջտեսնելերաժշտությանկարելիությունների միակմտածելի,առավելագույն ամբողջականուսպառիչկենսագործումը։դրահամարբավական էհիշել,որո՛չանցյալիմեծմշակույթների երաժշտությանը,ո՛չներկայիսավանդականմշակույթներիերաժշտությանը ծանոթչէկոմպոզիտորիկերպարը։ Կոմպոզիտորընույնկերպտեղչունիո՛չֆոլկլորում,ո՛չժամերգությանխմբերգային համակարգում`լինիԳրիգորյանխորալը,հունականութնյակը,թեասերգության ռուսական համակարգը։ Կոմպոզիտորի դերը նվազագույնի է հասցված նաեւ երաժշտականգործունեությանժամանակակից այնպիսիձեւերում,ինչպիսիքեն ռոքնուջազը։Այսպիսով`միանգամայնակնհայտէդառնում,որերաժշտությունըկարողէազատորենարտադրվելնաեւառանցկոմպոզիտորիօժանդակության,եւորմեզանմիջականորեն շրջապատողկոմպոզիտորականերաժշտու- թյանկողքինգոյությունունիոչկոմպոզիտորականերաժշտությանմիստվար զանգված։Այդոչկոմպոզիտորականերաժշտությունըոչմիդեպքումչիկարող դիտարկվելորպեսկոմպոզիտորականերաժշտությանմիինչ-որպարզունակ, թերզարգացած կամ «նախապատմական» ձեւ, քանզի ոչ կոմպոզիտորական երաժշտությունն ուկոմպոզիտորականերաժշտությունըհարաբերակցվումենոչ թեորպեսձեւավորմանինչ-որմիասնականպատմականգործընթացիփուլեր, այլ որպես երաժշտության` զուգահեռաբար գոյություն ունեցող, մեկը մյուսին չհանգողոլորտներկամտեսակներ։երաժշտությաներկուտեսակներիգոյությունըպայմանավորվածէգիտակցությաներկուտեսակի վիճակներիկամ,այլկերպ, աշխարհումմարդուկողմնորոշմաներկուտեսակիռազմավարություններիգոյությամբ։Ռազմավարություններիայդտեսակներիգոյությունը,իրհերթին,թույլէ տալիսխոսելմարդուերկուտեսակների,այնէ`ավանդականմշակույթներիմարդուեւպատմականորենկողմնորոշված մարդումասին։ժամանակակիցաշխարհումմարդուայդտեսակներնապրումենկողքկողքի,եւքանզիհենցնրանքեն կյանքիկոչումերաժշտությանտարբերտեսակներիգոյությունը,կոմպոզիտորականերաժշտությանեւոչկոմպոզիտորականերաժշտությանառանձնահատկություններիքննարկումըպետքէսկսվիմարդուտարբերտեսակների գոնեհամա- ռոտքննարկմամբ։ Խոսելովպատմականորենկողմնորոշվածմարդուեւավանդականմշակույթներիմարդուտարբերություններիմասին`նախեւառաջհարկէնկատիունենալ պատմությանհանդեպմարդուվերաբերմունքիտարբեր ձեւերը։ըստ Մ.Էլիադ եի`«պատմական»մարդընաէ,«ովգիտակցումէիրենորպեսպատմությանարա-

րիչեւուզումէլինելայդարարիչը»,մինչդեռ`«ավանդականքաղաքակրթու-

թյուններիմարդըչէրընդունումպատմականիրադարձությանինքնին արժեքավորությունը <...>, չէր դիտարկում այն որպես գոյության իր սեփական ձեւի առանձնահատուկկատերգորիա։Բացահայտելով«ավանդական(կամ«արխա- յիկ»)գոյաբանությանէությունը`Մ.Էլիադենգրումէ.«....առարկանկամգործո-

վաչեշարաֆյան

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

ղությունըդառնումենիրականմիայնայնչափով,որչափովդրանքնմանակում ենարխետիպինկամկրկնում այն։իրականությունը,այդպիսով,հասանելիէդառ-

նումբացառապեսկրկնությանկամմասնակցությանճանապարհով.այնամենը, ինչըչունիտիպային ձեւ,«զուրկէիմաստից»,այլկերպ`այնբավականաչափ իրականչէ։Այստեղիցէլարխետիպայինուտիպայինլինելումարդկանցձգտումը։ Այդձգտումը կարողէպարադոքսալթվալայնիմաստով,որավանդական

90a

մշակույթներիմարդնիրենիրականէրհամարումմիայնայնչափով,որչափով

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ինքըդադարումէրհենցինքըլինելուց(այսօրվադիտողիտեսանկյունից)`բավարարվելովուրիշմեկիգործողությունների նմանակմամբ ու կրկնությամբ։Այլ կերպ`նահամարումէրիրեն իրական,«իրապեսինքը»միայնայնժամանակ, երբդադարումէրայդպիսինլինելուց։Այդիսկպատճառովկարելիէրասել,որ այդ«նախասկզբնական»գոյաբանություննունիպլատոնականկառուցվածք,իսկ պլատոննայդպարագայումկարողէրհամարվելգերազանցապես««նախասկզբնականմտայնության»(«նախասկզբնականմտածողության»)փիլիսոփա,ասել էթե`մտածող,որըկարողացելէփիլիսոփայականարժեքհաղորդելարխայիկ մարդուգոյությանուվարքիձեւերին»1։

տարբերությունավանդականքաղաքակրթություններիմարդու`«պատմակաի նորենկողմնորոշված»մարդնիրականուարժեքավորէհամարումհենցայն,ինչը ստեղծում է առարկայի կամ գործողության անկրկնելիությունը, ինչով այդ առարկանտարբերվումէայլառարկաներից,այդգործողությունը`այլգործողություններից։Այդպիսիմարդուհամարինքնինինքըլինելընշանակումէչլինելայնպիսին,ինչպիսինբոլորնեն,ասելէթե`չտեղավորվել ընդհանուրկանոնների մեջ։որոշպարզունակգիշատիչներինման,որոնքընկալումենմիայնայն,ինչը շարժվումէ,«պատմական»մարդնիրապեսգոյությունունեցողէհամարումմիայնայն,ինչըփոփոխվումէ,ինչինբնորոշէտարբերություննուանկրկնելիությունը, մինչդեռ որեւիցե նմուշի կամ արխետիպի յուրաքանչյուր կրկնություն նա ընկալումէորպեսամենտեսակ արժեքից զուրկնույնաբանություն։Փոփոխությունների,տարբերություններիուանկրկնելիություններիհաջորդականությունը կերտումէպատմությունը,եւ«պատմական»մարդուհամարգոյությունըոչայլ ինչէ,քանպատմություն,որիցդուրսպարզապեսոչինչչկա։Այդպիսիմարդու համարամենբանգոյությունունիմիայնայնքանով,որքանովգոյությունունի պատմությանմեջ։Ամենբանիմաստէստանումմիայնպատմությանմեջորոշակիտեղունենալուշնորհիվեւուրեմնամենբանսոսկպատմությունէ`տիեզերքի պատմություն,երկրիպատմություն,պետությանպատմություն,կյանքիպատմություն,կոստյումիկամսանրվածքիպատմություն։Կոնկրետմարդկայինկյանքը պատմությանընդհանուրհամաշխարհայինընթացքիսոսկմիանկրկնելիպահն է,եւայդպահիխորքայինիմաստըմնացածբոլորպահերիննմանչլինելնէ,քանզիհակառակդեպքումայնպարզապեսդուրսկընկնիպատմությունից,իսկդուրս ընկնելովպատմությունից`կկորցնիիրականությունը։

յսպիսով,եթեպատմականորենկողմնորոշվածմարդուհամարպատմությունն Ա իրականությանգրավականնուաղբյուրնէ,ապաավանդականքաղաքակրթություններիմարդուհամարպատմությունն իբրեւմեղքվերապրվողխզումնէիրականությունից։Մ.Էլիադեն,որըշատէրգրում«պատմությանսարսափի»,«պատ- մությունը հաղթահարելու»եւ«պատմությունիցպաշտպանվելու»մասին,մասնավորապեսնկատումէ,որավանդականմարդըպաշտպանվումէրպատմությունից`«մերթպարբերաբարոչնչացնելովայնտիեզերածնությանկրկնությանեւ ժամանակի պարբերականվերածնմանճանապարհով,մերթվերագրելովպատմականիրադարձություններինմետապատմականնշանակություն,ինչըոչմիայն մխիթարականէր,այլեւ(եւնախեւառաջ)տրամաբանական,ասելէթե`ունակ ներգրավվելու հստակորեն մշակված համակարգի մեջ, որի շրջանակներում իմաստունիթե՛տիեզերքի,թե՛մարդուգոյությունը։հարկէհավելել,որպատմությունիցպաշտպանվելուայսավանդականհայեցակարգը,պատմականիրադարձությունները հանդուրժելու այս կերպն աշխարհում շարունակում էր գերիշխել ընդհուպմինչեւմերօրերինշատմոտժամանակաշրջանը,եւորայնայսօրէլդեռ շարունակումէսփոփելեվրոպականագրարային(=ավանդական)հասարակություններին,որոնքհամառորենպահպանումենանպատմականդիրքերըեւայդ պատճառովդառնումբոլորհեղափոխականգաղափարախոսություններիկատաղիգրոհների թիրախը»2։Կարելիէասել,որավանդականմարդը,պաշտպանվելովպատմությունից,առասպելականացնում էայն`պատմականանձինվերա- ծելովօրինակելիհերոսի,իսկպատմականիրադարձությունը`առասպելաբանական կատեգորիայի,մինչդեռպատմությունըկերտողպատմական(կամժամանակակից)մարդըպատմությանմիջոցովքանդում էառասպելը,ինչիհետեւանքովօրինակելիհերոսըհասցվումէ պատմականանձի,իսկառասպելաբանական կատեգորիան`պատմականիրադարձությանմակարդակին։ թե՛ավանդականմշակույթներիմարդուկողմիցպատմությանառասպելական-

ա ±

հանդես-ա

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ առաջին անգամ նարցիսի հետ ________ ________ ծանոթացա երբ մկրտիչի հետ 01________ գնացինք ՀԳպա նարցիսին տուն ________ բերելու: Ծանր էր ու սպիտակ՝ ________ ________ իսկական նարցիս: անցավ մի քանի օր եւ Շուշանը առաջարկեց ________ ________ տեղափոխել Գյումրի՝ արտ-զոն ________ եւ զմռսել այն բետոնի մեջ: ________ ________ ________ տեղեկանք..................................... 02________ /030ատնակը,որընաեւծառայումէորպես ________ տուն-արվեստանոց,բնակվումէարվեստա________ ________ գետԿարենԲարսեղյաննիրընտանիքով։ ________ տնակըտեղակայվելէ1988-իերկրաշարժից ________ հետոեւտնակ-արվեստանոցըարդեն20 ________ տարիհանդիսանումէհայաստանի ________ ժամանակակիցարվեստիքննարկումներիեւ ________ միշարքծրագրերիիրականացմանվայր: ________ ...................................................... 03________ ________ նարցիսին նստեցրեցինք մեքե________ նայի առաջին նստատեղը կապե- ________ ________ ցինք ամրագոտին, ու ես ________ շարժվեցի գյումրի: լուռ էր չեր ________ խոսում, ամբողջ ճանապարհին ________ ________ նայում էր դիմացը: Չհասաց _______ ապարան Ճո տեսուչը գանգնեց- 04_ ________ րեց եւ զարմանքով ուսումնա________ սիրում էր ամրագոտիով կապված ________ նարցիսին, զարմանալի կերպով ________ ________ ուրախացավ եւ մաղթեց մեզ ________ ________ բարի ճանապարհ... ________ արտ-զոնում ինքը եղավ առա________ ջինը` որպես քանդակ եւ որպես ________ արտ օբյեկտ: ինչն էր ինձ դուր 05________ ________ գալիս, որ Շուշանը նարցիսին _______ որոշել էր տեղափոխել արտ-զոն, _ ________ այն էլ մեկ այլ նյութի մեջ: իմ ________ ________ համար այս պռոյեկտը դարձավ ________ ոչ միայն արտ-զոնի առաջին ________ արվեստի գործը, որը տեղադր- ________ վեծ տարածքում, այլ նաեւ իմաս- ________ 06________ տային առումով: _______ արդյոք կարելի է ասել, որ այ- _ ________ սօր քանդակը ինչ-որ երեւույթի ________ արտաքին ձեւավորման միջոց է, ________ քանդակները ժամանակի ընթաց- ________ ________ քում դառնում են ցուցադրա________ նմուշներ, բայց համենայն դեպս ________ իրենց գոյության առաջին շրջա- ________ 07________ նում նրանք անանջատ են ժամա- ________ նակի իրադարձութուններից: ________ ________ Շուշանի արվեստի գործը _______ առանձնահատուկ է այդ առումով, _ ________ որ տեղադրվում է մեկ այլ նյու- ________ թի մեջ եւ գտնվում է ոչ ավան- ________ ________ դական քանդակի մեր պատկե________ րացրած տարածքում: 08________ կարենբարսեղյան ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

ԱՐտԶոՆartZONEԱՐտԶոՆԱՐտԶոՆartZONEԱՐտԶոՆartZONEԱՐտԶոՆ

00________

ԱՐտԶոՆartZONEԱՐտԶոՆԱՐտԶոՆartZONEԱՐտԶոՆartZONEԱՐտԶոՆ

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

ԿԱՆԱՉԳյուՄՐի 208/030ա տնակում,որըտեղակայվելէ

88-իերկրաշարժիցհետո,բնակվումէ

ցումը,թե՛պատմականորենկողմնորոշվածմարդուկողմիցպատմությանմիջո-

արվեստագետԿարենԲարսեղյաննիր

ցովառասպելի քանդումը ոչայլինչեն,քանբնականկենսականհոսքինառնչ-

ընտանիքով։Այդտնակընաեւծառայում

վելիսմարդուզգացածանբավարարվածությանդրսեւորմանտարբերձեւեր։ե՛վ

էիրենորպեսարվեստանոց։Այժմխնդիր էդրվածայնդարձնելարվեստագետներիհավաքատեղի՝ԱՐտԶոՆ208: ԱՐՏԶՈՆ208-ումգործումեն.

ցուցասրահ

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ավանդականմարդը,եւ՛պատմականորենկողմնորոշվածմարդըսուրկերպով զգումենիրերիբնականընթացքումնկատվողկարգիպակասը։երկուսնէլգիտակցումենայդպակասըլրացնելուանհրաժեշտությունըեւհամաշխարհային բնականգործընթացինկարգհաղորդելըհամարումիրենցբարձրագույնկոչումը,կամ,ավելիպարզ,երկուսնէլիրենցպարտքնենհամարումկարգուկանոն հաստատելաշխարհում։ Ավանդականմարդըկարգիէբերումաշխարհըմիոր-

ռեզիդանսարվեստագետներիեւ

եւէարխետիպայինմոդելիվերարտադրմամբ,ինչիհետեւանքովբնական,չկար-

հյուրերիհամար

գավորվածիրադարձություններըհաղորդակիցենդառնումնախասկզբնական

արվեստանոց բացօթյաարվեստանոց գրադարան արտսրճարանեւeco սնունդ կանաչգոտուխնամակալություն ցուցասրահ

արխետիպայինկարգին։իրադարձություններիբնականընթացքիայդհաղորդակցումընախասկզբնականարխետիպայինկարգինիրագործվումէծիսակատարությանմիջոցով,եւայդպատճառովծեսըկարելիէդիտարկելորպեսավանդական մարդու կողմից կարգի պակասությամբ տառապող աշխարհում կարգ հաստատելուհամարկիրառվողհիմնականռազմավարություն։ պատմականորենկողմնորոշվածմարդըկարգիէբերումաշխարհը`գլուխբերելով միորեւէ չտեսնված,«աչքիզարնող»իրադարձություն,որըփոխումէիրադարձություննե-

պարբերաբարներկայացվումենտեղիեւ

րիհետագաընթացքըեւենթարկումայդընթացքընորկարգի։Այդ«աչքիզար-

հրավիրյալարվեստագետներինախա-

նող»իրադարձությանիրագործումը ոչայլինչէ,քանհեղափոխություն,եւայդ

գծեր,կազմակերպվումենքննարկում-

պատճառովհեղափոխությունըկարելիէդիտարկելորպեսպատմականմարդու

ներ:

կողմիցաշխարհումկարգհաստատելուհամարկիրառվողհիմնականռազմա-

ռեզիդանս արվեստագետների եւ հյուրերի համար

վարություն։ Այսպիսով` ծեսն ու հեղափոխությունը աշխարհը կարգի բերելու

հրավիրվածարվեստագետներըհնարա-

տարբերկերպեր։Ավանդականմարդնիրացնումէիրենաշխարհում ծեսիմիջո-

վորությունունենտեղումիրագործել

ցով,պատմականմարդըհաստատումէիրեն հեղափոխությունմիջոցով։

իրենցծրագրերըեւկազմակերպելցու ցադրություն: արվեստանոց

տարածքընախատեսվածէարվեստագետիերկարատեւաշխատելուհամար: բացօթյա արվեստանոց

տարբերռազմավարություններեն,ինչպեսնաեւ`աշխարհումմարդուգոյության

Անշուշտ,ավանդականմարդուոչբոլորգործողություններըպետքէլինեն ծես, սակայն նրայուրաքանչյուրգործողությունմշտապեսուանխուսափելիորենձգտումէծեսին`իբրեւիրգագաթնակետ,եւուրեմնայդպիսիմարդուամենիմիգործողությունմեծկամփոքրչափովանպայմանկլինիծիսական։Նույնկերպպատ- մականմարդուոչբոլորգործողություններըպետքէլինենհեղափոխություն`այդ բառիբուն իմաստով,սակայննրայուրաքանչյուրգործողությունիբրեւիրգագաթնակետձգտումէդառնալհեղափոխություն,եւուրեմնայդպիսիմարդուա-

բացպարտեզըհնարավորությունէտա-

մենմիգործողությունմեծկամփոքրչափովանպայմանկլինիհեղափոխական։

լիսծրագրերնիրականացնելնաեւբաց-

ողջասվածըկիրառելովերաժշտությաննկատմամբ`կարելիէհաստատել,որ

օթյա՝կինոդիտումներ,քննարկումներ,

ավանդականմարդըերաժշտաստեղծմանգործընթացըդիտարկումէորպեսծես

պլեներաշխատանքներ:

կամծեսինմոտեցողուծիսականբնույթկրողմիորեւէգործողություն,մինչդեռ

գրադարան

պատմականորենկողմնորոշվածմարդըերաժշտաստեղծմանգործընթացըդիտարկումէորպեսհեղափոխությունկամ,առնվազն,հեղափոխությաննուղղված

արվեստիզանազանճյուղերիկարեւոր

ուհեղափոխականբնույթկրողգործողություն։ծեսիռազմավարությանտեսան-

գրքերը,ամսագրերը,կատալոգներնու

կյունից գործընթացի իմաստը որեւէ արխետիպային մոդելի վերարտադրումը

ալբոմներըտրամադրվումենգրադարա-

կամկրկնումնէ։հեղափոխությանռազմավարությանտեսանկյունիցերաժշտաս-

նայինսկզբունքով:

տեղծմանգործընթացիիմաստըսկզբունքորեննորկառուցվածքիստեղծումնէ

art սրճարան եւ eco սնունդ

կազմակերպվումենգրավիչգաստրոնոմիականմիջոցառումներ,ինչպեսԱզգայինԽոհանոցիօրեւԽոհարար Արվեստագետիօր:

կանաչ գոտու խնամակալություն եւ զարգացում

կամ,կարճասած,նորարարությունը։Այսպիսով`կրկնությանգործընթացնունորարարությանգործընթացըոչայլինչեն,քանծեսիռազմավարությանուհեղափոխությանռազմավարությանամենամոտդրսեւորումները։ իբրեւծեսըմբռնվողկրկնություննիրագործվումէնախապեսհաստատվածու կարգադրված միջոցների կիրառմամբ նույնպես նախապես հաստատված ու կարգադրված գործողությունների կատարման ճանապարհով։ Կարգադրված գործողություններիումիջոցների ամբողջությունըկազմում էկանոնը։հենցկա-

տարածքըհանրությանհանգստիեւար-

նոննէապահովումկրկնությանսկզբունքիազդեցությանանշեղությունը եւ,այդ

վեստիհետհաղորդակցմանգոտիէ:

պատճառով,կանոնըկարելիէդիտարկելորպեսմեթոդ,որիօգնությամբիրա-

ծրագրվածէօգտագործելարեւային

գործվումէծեսիռազմավարությունը։իբրեւհեղափոխությանմասնավորդրսեւո-

էներգիաջեռուցմանհամար:Արեւային

րումըմբռնվողնորարարությունն իրագործվումէնախկինումչպատահածմիջոց-

էներգետիկայիլուծումներըկնպաստեն

ների կիրառմամբնախկինումչպատահածգործողություններիկատարմանճա-

էներգետիկանկախությանը,խթանելով

նապարհով։Նախկինումչպատահածգործողություններիեւնորահաստատմի-

էկոլոգիապեսմաքուրեւանվտանգտեխ-

ջոցների ամբողջությունըկարելիէբնորոշելորպեսկամայականություն։«Կամա-

նոլոգիաներիտարածումըհայաստա-

յականություն»եզրըմենքփոխառելենք16-րդդարիերկրորդկեսից17-րդդա-

նում:

92a

ա ±

հանդես-ա

00________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

րիսկզբիռուսականխմբերգայինձեռագրերից,որտեղայնմատնանշում էրընդունվածկանոններիշրջանակիցդուրսեկողեւմեղեդային ձեւագոյացմաննոր

«կամայական»օրենքներիհիմանվրաստեղծված մեղեդային կառուցվածքները։հենցկամայականություննէապահովումնորարարությանիհայտգալը,եւ

այդպատճառովկամայականությունըկարելիէդիտարկելորպեսմեթոդ,որիօգնությամբիրագործվումէհեղափոխությանռազմավարությունը։Այսպիսով`մենք

կարողենքխոսելերաժշտաստեղծմանգործընթացիպարտադիրկանոնակա-

նության մասին,որինպատակըծիսականկրկնություննէ,եւերաժշտաստեղծմանգործընթացիպարտադիրկամայականությանմասին,որինպատակըհեղափոխականնորարարությունն է։

դուիմկյանքնեսիմացի... արամասատրյան

որպեսմեղեդային նյութիկազմակերպմանտարբերմեթոդներըմբռնվողկանոննուկամայականությունըառաջենբերումմարդուեւնրաիրականացրածերաժշտաստեղծման գործընթացի փոխհարաբերության տարբեր տեսակներ, ավելիճիշտ`այդմեթոդներիցյուրաքանչյուրըերաժշտաստեղծմանգործընթա-

ցումորոշակիտեղէհատկացնումմարդուն։երաժշտաստեղծումը,որնըմբռն-

վում է որպես կանոնի մեթոդով ապահովվող ծիսական կրկնություն, կարող է

ներկայացվելարխետիպայինմոդելիցսկիզբառնողմեղեդային տարբերակնե-

րիբազմազանությունիցձեւավորվողեւերաժշտիանձիցդուրսգտնվողմիինչորհոսքիտեսքով։Այդդեպքումերաժշտաստեղծմանգործողությունընմանկլինի հոսքիմեջմտնելունկամընկղմվելուն,ինչիհետեւանքովմարդըմասնակիցէ դառնում արխետիպային բարձրագույն կարգին։ երաժշտաստեղծումը, որը ըմբռնվումէորպեսկամայականությանմեթոդովապահովվողհեղափոխական

նորարարություն,իրենիցներկայացնումէմարդուկողմիցիրցանկություններիու պատկերացումներիհիմանվրաստեղծվածգործկամստեղծագործություն։Այդ դեպքումերաժշտաստեղծմանգործողությունը նմանկլինիհենցգործիստեղծմանգործընթացին,ինչիարդյունքումերաժիշտը`գործըստեղծողը,մարմինէ

տալիսիր ստեղծագործականմտահղացումներին։հոսքիմեջմտնելիսմտնողի անձնականառանձնահատկություններըչունենվճռորոշնշանակություն,քանզի

ովէլմտնիհոսքիմեջ,հոսքըմիշտմնումէնույնը,եւուրեմնհոսքիմեջմտնելու համարմարդուցպահանջվումէմիայնմիբան,այնէ`հոսքիմեջառավելագույնս

ընկղմվելուեւդրանմիախառնվելուհմտություն։հակառակդրան` գործստեղծե-

լիսստեղծողիանձնայինառանձնահատկություններըսկսումենառաջնայինդեր

կյանքէլկա՝կյանքէլ...

խաղալ,քանզիգործիիմաստըհենցդրայուրօրինակություննուանկրկնելիություննէ,իսկգործիանկրկնելիությունըվերջինհաշվովապահովվումէմիայնայն

ստեղծողանձիանկրկնելիությամբ։Ասվածիցկարելիէեզրակացնել,որգոյությունունիստեղծագործման երկուտեսակ`արտանձնայինստեղծագործում եւ անձնայինստեղծագործում կամստեղծագործում,որըհակվածէանանունու-

թյան,եւստեղծագործում,որըհակվածէ հեղինակության։ծիսականությանռազմավարությունըմարմնավորողկանոնըծնունդէտալիս անանունստեղծագործ-

ման,իսկհեղափոխականությանռազմավարությունըմարմնավորողկամայա-

կանությունը` հեղինակայինստեղծագործման։ստորեւմանրամասնկանգկառ-

նենքայդհասկացություններիճշգրտմանուպարզաբանմանվրա,իսկայժմմեզ համարկարեւորէամենաընդհանուրգծերովսոսկուրվագծելդրանցգոյությու-

նը,ինչպեսնաեւ`ընդգծել,որերաժշտությանկոնտեքստում«հեղինակ»բառը

լիովինհամարժեքէ«կոմպոզիտոր»բառին։Այնպեսոր,վերը«ոչկոմպոզիտորականերաժշտության»եւ«կոմպոզիտորականերաժշտության»մասինխոսելիսնկատիէինառնվում երաժշտությաներկուհակադիրտեսակներ` անանունի

...իսկամենիցուժեղը՝մահ

կանոնականստեղծագործմամբ ծնունդառածերաժշտությունեւկոմպոզիտորի կամայականստեղծագործմամբ ծնունդառածերաժշտություն։

եթեգործունեությանայնտեսակիսահմանմանմեջ,որիարդյունքումկոմպոզի-

покой, покой, и никаких волнений, и музыки, конечно, никакой...

տորըստեղծումէերաժշտականստեղծագործություն,ոչմիբարդբանչկա,քանզիայդգործունեությանընդունվածսահմանումը«կոմպոզիցիա»կամ«կոմպոզի-

ցիայիտեխնիկա»հասկացություննէ,ապաայնտեխնիկանսահմանելիս,որիօգնությամբիրականանումէանանունկանոնականստեղծագործությունը,ծագում

ենորոշակիխնդիրներ։ Այսպահինայդխնդիրներիառավելհաջողլուծումը,հա-

վանաբար,Կ.Լեւի-ստրոսիներմուծած«բրիկոլաժ»եզրնէ։սաայսեզրիծագմանպատմությանուսումնասիրությամբ,առավելեւս`բիլիարդում,ձիասպորտում կամհետաքրքրաշարժ ձեռագործությանոլորտումդրաիմաստիպարզաբան-

ա ±

հանդես-ա

93a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ խորագիրը վարում է ________ գեւորգ ճաղարյանը ________ ________ ________ «... [ֆ]ուրտվենգլերը [ոգե________10 շունչ] եւ հույժ հուզական խմ________ ________ բավար էր։ ի համեմատ նիկիշի ________ փայտիկի` նրանն անարտահայտիչ ________ էր եւ հետամուտ լինելու համար ________ ________ դժվարին։ ֆուրտվենգլերի բուն ________ շարժուձեւը հընթացս համերգի ________ այնպիսի մի բան էր, որ սաստիկ ________ ________20 երկյուղ էր ազդում երաժիշտնե________ րին, քանզի շատ հաճախ նրանք ________ ________ զգում էին, որ [երաժշտության] ________ հոգին ու մարմինն ահա կզատ________ վեն միմյանցից։ նրա ժեստը ________ ________ հատկապես այն նվագախմբերի ________ համար, որոնք լավ չէին ճանա________ ________30 չում նրան, ծայրաստիճան շփո________ թեցուցիչ էր, եւ այդ ժեստերը ________ շատ հաճախ միանգամից մի քա________ ________ նիսն էին, ասես թե միեւնույն ________ ժեստի երերուն եւ թրթռուն կրկ________ ________ նությունը, ինչը եւ ունկնդրին ________ մղում էր կռահելու, թե [անհ________ ________40 րաժեշտ] հնչյունին դիպչելու ________ համար այդ կրկնություններից ________ որ մեկն է պատրաստվում ընտրե________ լու նվագախումբը։ միշտ հրաշք ________ ________ էր թվում, երբ նրանք միաժամա________ նակ էին դա անում։ ֆուրտվենգ________ ________ լերի կենտրոնացումը վճռորոշ ________ էր նրանց համար։ եվ ահա, հի________50 շում եմ, որ ձգվելով ողջ հա________ ________ մերգի ընթացքում` այն հուժկու ________ ազդեցություն էր գործել նվա________ ________ գախմբի առնվազն մեկ անվանի ________ երաժշտի վրա, որն ինձ ասում ________ էր, թե հյուծվել էր համերգի ________ ________ ավարտին` ջանալով կռահել իր ________60 տեղը եւ նվագել իր հատվածը ________ ________ համույթում, համույթ, որը հի________ րավի այդպիսին էր։ եվ ես հակ________ ված եմ մտածելու, որ հենց այդ ________ ________ լարվածությունն էր, այդ տարտա________ մությունը, որ նշանակալի չա________ փով խթանում էր այն առինքնող ________ ________70 զորությունն ու հնչականության ________ ջերմությունը, որ բխում էին ________ ________ ֆուրտվենգլերի ելույթնե________ րից...»: ________ ________ adrian Boult ________ ________ թարգմ.` G. a. tsh.-ի ________ ________80 * * * ________ ________ «... [մ]եր ժամանակի երաժշ________ տությունն ավանդույթից դեպի ________ ________ անճարակություն ուղիով է ըն________ թանում. թվում է, թե գեթ սեն________ սացիան է բոլորի եւ ________ ________ ________90 a ________ ________ ________ ________ ________ ________

բանք երաժշտաց

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

մամբզբաղվելուտեղըչէ.հետաքրքրվողներինկարելիէհղել«Կառուցվածքային մարդաբանությանը»3։Այստեղմեզհամարկարեւորէայն,որԼեւի-ստրոսը սկսում է «բրիկոլաժ» եզրով բնորոշել նախասկզբնական առասպելաբանական մտածողությանմեթոդը,որիէությունը«անկախիրվրավերցրածխնդրից<...> իրենարտասովորկազմությամբ,բազմաբովանդակ,բայցեւայնպես`սահմանափակ<...>ռեպերտուարիօգնությամբարտահայտելնէ,<...>քանզիձեռքիտակ ոչմիայլբանչկա»4։եթեփորձենքայսմեջբերումըկիրառելերաժշտությանբնագավառում,ապաանխուսափելիորենկգանքայնեզրահանգմանը,որբրիկոլաժըհնչերանգայինկամմեղեդային-ռիթմայինբանաձեւ-մասերը մանիպուլացնելու տեխնիկան է։ Այդբանաձեւերը մեղեդայինուրվանկարիտեսանկյունիցկարող ենծայրաստիճանբազմազանլինել,սակայնմեկըմյուսիցունեցածբոլորտարբերություններովհանդերձ`դրանքիրենքիրենցովպետքէներկայացնեններքին դինամիզմթույլչտվող կայունկառուցվածքներ։Այդբանաձեւերի քանակըկարողէլինելծայրաստիճանմեծ,բայց,անպայման,իսկզբանեսահմանափակ։ որպեսարդյունքստացվումէփակհամակարգ,որիներսումհնարավորենմիայնբանաձեւերիհամակցվածվերադասավորումներ։Բրիկոլաժիկատեգորիաներովմտածողերաժիշտըկարողէարտահայտվելմիայնբանաձեւերիտարբեր համակցություններով։ելնելով նրանից,որբանաձեւերիողջամբողջությունն ի սկզբանետրվածէ,եւոչմինորբանաձեւչիկարողավելացվելառկաամբողջությանը` նոր իրավիճակի առանձնահատկություններն արտացոլող նոր խնդրի լուծմանանհրաժեշտությանառաջկանգնածերաժիշտըորպեսելքայիննյութ միշտգործէունենալուբանաձեւերինույնհավաքակազմիհետ,քանզիոչմիայլ բաննրաձեռքիտակչկաեւչիկարողլինել։

ացատրելով ժամանակակիցգիտնականիեւբրիկոլյորի`բրիկոլաժիկատեգոԲ րիաներովմտածողմարդուտարբերությունը`Լեւի-ստրոսըգրումէ.«եվայսպես, կարելիէասել,որեւ՛գիտնականը,եւ՛բրիկոլյորըկարծեսսպասումենհաղորդագրության։Բայցբրիկոլյորիհամարխոսքըորոշ իմաստովավելիվաղ փոխանցված հաղորդագրությունների մասին է. նա հավաքում է դրանք ինչպես առեւտրայինկոդեր,որոնքխտացնելովմասնագիտությաննախկին փորձը`թույլ են տալիսպատրաստլինելբոլորնորիրավիճակներին(սակայնպայմանով,որ դրանքպատկանումեննույնդասին,ինչնախորդները)։իսկգիտնականը`լինի ինժեներ,թեֆիզիկոս,միշտակնկալումէ այլհաղորդագրություն.այնգուցեուժովխլվիզրուցակցից`չնայելովնրաթերասումներինայնհարցերիշուրջ,որոնց պատասխաններընախկինումչենտրվել»։5 «հաղորդագրություններ»ասելով` Լեւի-ստրոսընկատիունիայնարդյունքները,որոնքեւ՛բրիկոլյորը,եւ՛գիտնականնակնկալումենստանալիրենցգործունեությանընթացքում։ըստէության` եւ՛բրիկոլյորը,եւ՛գիտնականըձգտումեննույնարդյունքին`իրերիբնականընթացքումկարգիհաստատմանը,սակայնայդարդյունքինհասնումենտարբեր եղանակներով,ինչնէլթույլէտալիսխոսելտարբեր«հաղորդագրությունների» մասին։ Բրիկոլյորըձգտումէբնականորենստեղծվածյուրաքանչյուրիրավիճակ բխեցնելարխետիպայինմոդելից,իսկդրահամարնապետքէկարողանայուրաքանչյուրնորիրավիճակումգտնելայդմոդելիհետքերը։Ահաթեինչուբրիկոլյորիհամար«հաղորդագրությունը»կլինիարխետիպայինմոդելինբնական իրավիճակիառնչությանհայտնաբերումը։Գիտնականըձգտումէբնականորեն ստեղծվածյուրաքանչյուրիրավիճակ կարգավորելկամկատարելագործելկամայականնորամուծությանհաշվին,իսկդրահամարնապետքէկարողանայուրաքանչյուրիրավիճակումտեսնելնորարարականլուծմանհանգեցնողմիտումը։ Ահաթեինչուգիտնականիհամար«հաղորդագրությունը»կլինիայնանհայտնորը,որըթաքնվածէյուրաքանչյուրբնականիրավիճակում`անկախդրաբնական նորությունից։ԲնութագրականէԼեւի-ստրոսիայնդիտարկումը,թեգիտնականիակնկալած«հաղորդագրությունը»կարողէ«ուժովխլվելզրուցակցից»,քանզիկամայականությանունորարարությանմեջիրագործվողհեղափոխության ռազմավարությունըմիանգամայնանհրաժեշտաբարհանգեցնումէբռնության` մտավոր,հոգեբանական,ֆիզիկականկամգեղագիտական,որիօրինակներից մեկըկարողէլինելէպատաժը։ողջասվածըտարածելովերաժշտությանվրա` կարելիէարձանագրել,որբրիկոլյորիկողմիցկատարվողերաժշտաստեղծման գործողություննիրենիցներկայացնումէնախապեստրվածուհայտնիհնչերանգայինմոդելիիրականացումը,ընդորում`այդմոդելըպարտադիրպետքէճանաչելիուտեսանելիլինիբոլոր`նորիցունորիցիհայտեկողմեղեդայինվա-

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

րիացիաների ետեւում։ հակառակ դրան` կոմպոզիտորի կողմից կատարվող երաժշտաստեղծմանգործողություննիրենիցներկայացնումէայննորիցուցադրումը,որըկարողէ«քամվել»նախապեստրված,բոլորինհայտնիմիջոցներից,ընդ որում`բոլորինհայտնիայդմիջոցներն ինքնինայլեւսոչմիարժեքչունենեւհետաքրքիրենսոսկ որպես նորարարություններիիրականացմանորոշակի«հումք»։

Բրիկոլյորիուկոմպոզիտորիտարբերության`հենցնորբերվածքննությունը կարողէճշտվել,եւԼեւի-ստրոսըմտցնումէայդճշտումըգիտնականիուբրիկոլյորի օրինակով`ներմուծելով«կառուցվածք»ու«իրադարձություն»հասկացությունները.«Մենքտարբերակեցինքգիտնականինուբրիկոլյորինըստմիջոցներին ու նպատակներինվերաբերողայնհետադարձգործառույթների,որոնքնրանքկանխորոշումենիրադարձությանուկառուցվածքիհամար,մեկը`կառուցվածքների միջոցովստեղծելովիրադարձություն(փոխելովաշխարհը),մյուսը`իրադարձություններիմիջոցովստեղծելովկառուցվածքներ(նման կտրուկսահմանագծման պարագայումբանաձեւըստույգչէ,սակայնմերվերլուծությունըպետքէենթադրի նրբերանգում)»6։ «իրադարձության» ու «կառուցվածքի» փոխհարաբերության խնդրիներմուծումը,որիմասնավորդրսեւորումը«պատմությանուդասակարգմանհամակարգերիմիջեւխորհակակրանքնէ»,հնարավորությունէտալիսլիարժեքուստույգգնահատելուբրիկոլաժիտեխնիկայովձեւավորվողերաժշտության եւկոմպոզիցիայիտեխնիկայովձեւավորվողերաժշտությանտարբերությունը։

րաժշտաստեղծմանյուրաքանչյուրգործողությունիրենիցներկայացնումէմիե աժամանակեւ՛կառուցվածք,եւ՛իրադարձություն,սակայնդրաիմաստնամենաարմատականկերպովփոփոխվելու էկախվածայնբանից,թեերաժշտական գործընթացումինչգործառույթներկվերագրվենկառուցվածքինուիրադարձությանը։ որպեսհոսքիմեջծիսականմուտքըմբռնվողերաժշտաստեղծումնիրենիցներկայացնումէիրադարձություն,որինպատակնարխետիպայինմոդելի կառուցվածքիվերարտադրումնէ։Այստեղիրադարձությունըկատարումէմիջոցիգործառույթ,մինչդեռ`կառուցվածքընպատակնէ։որպեսգործիստեղծում ըմբռնվողերաժշտաստեղծումնիրենիցներկայացնումէմիորեւէիրադարձությանկառուցվածքայինմոդելավորում,ընդորում`այդկառուցվածքիցուցադրումըկամներկայացումըձեռքէբերումիրադարձությանկամ,մինչեւիսկ,պատմականիրադարձությանկարգավիճակ։տվյալդեպքումմիջոցիգործառույթկատարումէկառուցվածքը,մինչդեռ`իրադարձությունընպատակնէ։Այսպիսով`բրիկոլաժիուկոմպոզիցիայիտարբերությունըկարելիէտանելըստմիջոցներինու նպատակներինվերաբերողայնհետադարձգործառույթների,որոնքկանխորոշվումենիրադարձությանուկառուցվածքիհամար։Բրիկոլաժումմիջոցիգործառույթըկատարումէիրադարձությունը,իսկկառուցվածքինվերագրվումէնպատակիգործառույթը։հակառակդրան,կոմպոզիցիայումկառուցվածքըկատարումէմիջոցիգործառույթը,մինչդեռ`նպատակիգործառույթըվերագրվումէ իրադարձությանը։Ասվածըկարելիէհանգեցնելհետեւյալբանաձեւին.բրիկոլաժումիրադարձությունըվերստեղծումէկառուցվածքը,կոմպոզիցիայումկառուցվածքըմոդելավորումէիրադարձությունը։Այսբանաձեւիօգնությամբկարելիէի հայտբերելկոմպոզիցիայիուբրիկոլաժիբնությանառավելէականկողմերը։ ոմպոզիցիայիըմբռնումը,որպեսիրադարձությունըմոդելավորողկառուցվածք, Կ անխուսափելիորենբերումէնրան,որերաժշտությանէությունըվերջինհաշվով հանգեցվումէարտահայտմանը։երաժշտականկառուցվածքը«ինչ-որբան»է արտահայտում,եւայդ«ինչ-որբանով»ճանաչվումէմարդուներաշխարհնիրբոլորվայրիվերումներովուիրադարձություններով,ինչիարդյունքումերաժշտությունըսկսումէըմբռնվելորպես«զգացմունքներիլեզու»։Բրիկոլաժիըմբռնումը որպեսկառուցվածքըվերստեղծողիրադարձությունանխուսափելիորենբերում էնրան,որերաժշտությանէությունըվերջինհաշվովհանգեցվումէիրադարձությանկազմակերպմանն ուկառուցարկմանը։երաժշտականգործընթացըկամերաժշտականիրադարձությունըկառուցարկումէ«ինչ-որբան»,եւայդ«ինչ-որ բանով»ճանաչվումէտիեզերականկարգըկամվերին սրբազանիրականությունը,ինչիարդյունքումերաժշտությունըսկսումէըմբռնվելորպեսմիինչ-որկարգավորող գիտակարգ կամ, մինչեւ իսկ, որպես քվադրիվիումի մեջ մտնող եւ աստղագիտության,թվաբանությանուերկրաչափության կողքինդրվողգիտություն։Այստեղհարկէնկատել,որկոմպոզիտորականերաժշտությունըավելի շուտմիտվածէտրիվիումինեւշատավելիմոտէքերականությանը,ճարտասա-

ա ±

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ ________ յուրաքանչյուրի գերնպատակը։ ________ Հանդարտ ուսումնառությունն ու ________ հասունացումն արդեն ոչ եւս են ________ երաժիշտների համար, ինչպես որ 01________ ________ կրթությունն ու սեփական արժա- ________ նապատվության զգացումը` ուն- ________ ________ կնդիրների։ ստեղծագործու________ թյունները, մեծավարպետները ________ ________ (Virtuosen), կատարողական ________ ոճերն ու համոզմունքներն ավե- ________ 02________ լի արագ են փոփոխվում, քան ________ գլխարկների նորաձեւությունը։ ________ ասես իբրեւ նորագույն «մո________ ________ դայիկ» մի հոսանք էլ ինչ-որ _______ տեղ սկսում է արդեն ուղի հար- _ ________ թել այն տեսակետը, թե այսպես ________ շարունակվել այլեւս չի կարող։ ________ ________ այսօր ֆուրտվենգլերի հոգեւոր 03________ մաքրության տեր մարդն անգամ ________ թերեւս նույնքան անզոր կլիներ ________ ________ համընդհանուր անկման առաջն ________ ________ առնելու, ինչքան որ նա անզոր եղավ նացիստների կողմից ար- ________ ________ վեստի ամեհի բնաջնջման հան- ________ դիման։ սակայն վերհիշենք, թե ________ _______ այնժամ ինչպես էր նրա տոկու- 04_ ________ նությունը կենդանագործում ________ ________ հույսը բոլոր հուսալքյալների ________ սրտերում, եւ թե ինչպես նրա ________ օրինակն ի վերջո առավել ներ- ________ գործուն եւ շնորհիվ իր ճշմար- ________ ________ տության առավել երկարատեւ ________ դուրս եկավ, քան բռնակալների 05________ _______ սանձաթող վայրագությունը։ նա _ ________ դարձավ չափանիշ, որի հետ գի- ________ տակցաբար թե բնազդաբար հա- ________ ________ մաչափվում էր բովանդակ երա- ________ ժշտությունը, չափանիշ, որի կա- ________ ________ րիքը մենք զգում ենք, քանզի ________ նա կպաշտպաներ մեզ խոտոր 06________ ուղիներից եւ այլանդակություն- ________ ________ ներից։ մենք հասկացանք, որ ________ համաչափության պայծառ ոգին ________ առավել զորեղ է երաժշտության ________ _______ մեջ, քան մնացյալ շարժիչ ուժե- _ ________ րը։ [եվ] այս ամենն ուսուցա________ ________ նող մոգը, [հրաշագործը], 07________ ապրում էր մեզ հետ... [Գ]եղե- ________ ցիկի անանց ճշմարտության հան- ________ դեպ խորագույն հավատն զորա- ________ ________ վիգ եղավ նրան երաժշտական ________ ապրումները կրոնական հայտնու- ________ ________ թյունների փոխարկելիս։ իսկ ________ նա, ով ընդունակ է դա անելու, ________ 08________ ավելին է, քան խմաբավարը, ________ երգահանը, դաշնակահարը. նա ________ արդարեւ մեծ երաժիշտ է եւ ________ ________ մարդ։ ________ ________ paul Hindemith (հատված մահախոսակա- ________ նից) ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

նությաննուդիալեկտիակային,քանքվադրիվիումըկազմողԳիտակարգերին։ Այստեղիցկարելիէեզրակացնել,որեթեերաժշտականկոմպոզիցիանկառուցվածքիմիջոցովարտահայտումէիրադարձությունը,ապաերաժշտականբրիկոլաժըկառուցվածքիներկայացմանիրադարձություննէ,եւայդպատճառով,ի տարբերությունկոմպոզիցիայի,բրիկոլաժըմիշտայնէ,ինչէ,այլոչթեայն,ինչն արտահայտումէկամինչըարտահայտվումէ։Ասվածըկարելիէպարզաբանել միքանիօրինակով։ սկրյաբինի«Էքստազիպոեմը»արտահայտումէէքստազի վիճակ,ինչիարդյունքումայդվիճակըկարողէգեղարվեստորենվերապրվել տվյալստեղծագործությանկատարմանընթացքում,մինչդեռ`դափիհարվածներըշամանականծեսիընթացքում շամանինիսկապեսհասցնումենէքստազի, ինչիարդյունքումէքստազիվիճակըոչթեգեղարվեստորենարտահայտվումեւ վերապրվումէ,այլիրապեսիրագործվումէ։ վագներյան«պարսիֆալ»-իառաջինուերրորդգործողություններնարտահայտումենաղոթքիբարձրագույնվիճակներ,որոնքգեղարվեստորոնվերապրվումենԳրաալիպատարագիբեմա- կանպատկերմանարդյունքում,մինչդեռ`գրիգորյանժամերգությանկանոնադրականհետեւողականությունըկազմակերպումուկառուցարկումէաղոթքիիրականգործընթաց։ Այստեղխոսքըդարձյալբրիկոլաժիդեպքումիրականիրագործմանեւկոմպոզիցիայիդեպքումգեղարվեստականվերապրմանմասինէ։ վերջապես,շոպենիմազուրկանարտահայտումէայնվիճակները,որոնքվերապրումէպարողըկամպարըդիտողըկամպարիմասինհիշողը,մինչդեռֆոլկլորայինպարեղանակըկազմակերպումուկառուցարկումէայնիրադարձությունը, որըեւմեղեդուհնչելուշնորհիվվերածվումէպարի։Այստեղտեղինէհիշել,որյուրաքանչյուրպար,վերջինհաշվով,ծագումէսրբազանծիսականպարերից,որոնց դերըիրերիբնականընթացքինվերինտիեզերականկարգհաղորդելնէր։ երբմենքխոսումենք«արտահայտման»կամ«մարդուներաշխարհի»մասին,

վերջինհաշվովհանգումենքանհատականությանկամ,ավելիստույգ,անհատական«ես»-իհասկացությանը։հենցայդանհատական«ես»-նէկոմպոզիցիայիսկզբունքիեւ՛կորիզը,եւ՛նպատակը,քանզիկոմպոզիցիայիիրադարձությունն անհատական«ես»-իինքնաարտահայտմանգործողություննէ։Այդիրադարձություննարձանագրվումէորոշակիերաժշտականկառուցվածքիօգնությամբ,որը պարտադիրպետքէներառիառաջներումանհայտմիբանկամերաժշտական կառուցվածքիյուրօրինակությաննուանկրկնելիությանըհանգեցնող,ինքնաարտահայտվողանհատական«ես»-իանկրկնելիորակներինհամապատասխանող «նորամուծություն»։Բրիկոլաժիդեպքումնպատակըոչթեինքնաարտահայտվողանհատական«ես»-իիրադարձություննէ,այլտիեզերքիկառուցվածքիվերստեղծումըանհատականությանմեջկամ,այլկերպ,անհատական«ես»-իհամա- պատասխանեցումըտիեզերականկարգին։Այստեղհարկէխոսելավելիշուտոչ թեանհատիկողմիցտիեզերականկառուցվածքիընդօրինակմանունմանակման,այլմիկրոտիեզերքիմեջմակրոտիեզ երքիարտացոլմանմասին։Չէորմակ-

րոտիզերքնումիկրոտիեզերքըմիավորողնամենիցառաջդրանցենթարկվածու-

թյուննէմիասնականերաժշտականներդաշնակհարաբերակցություններին։Այս միտքնիրառավելվառարտահայտումն է գտել երաժշտությաներեքտեսակների`musicamundana,musicahumanaиmusicainstrumentalis,մասինպյութագորյանուսումունքում,որտեղ«համաշխարհայիներաժշտության»ասելովհասկանումեն տիեզերքիհորինվածքը,«մարդկայիներաժշտություն»ասելովհասկանումեն մարդուհորինվածքը,իսկ«գործիքայիներաժշտությանը»կենսագործունեությանբնականընթացքումվերապահվումէտիեզ երքիումարդումիջեւմի ինչ-որկոռելյատիկամմիջնորդիդեր։Այդուսմունքիհամաձայն`տիեզերքիհորինվածքն ու մարդուհորինվածքն իսկզբանենմանենիրար,սակայնմարդուանհատականինքնակամությունըխախտումէայդնմանությունը,որիվերականգնմանըեւկոչվածէերաժշտաստեղծման գործողությունը։երաժշտություննօգնում

գծանկարները.անիառաքելյան

դիլիջանիկոմպոզիտորների քոթեջներըթեներսիցեւթեդրսից

էմարդունհասնելուտիեզ երքիհետներդաշնակմիասնության,քանզիերաժշտությունըթե՛հավերժականտիեզերքի,թե՛անհատական«ես»-իինքնակամությունըբավարարելումշտականցանկությանպատճառովիրերաժշտական-ներդաշնակհորինվածքը կորցնելունհակվածմարդուկառուցվածքիբարձրագույն ներդաշնակկարգնէ։Այսպիսով`բրիկոլաժումնպատակ-կառուցվածքիդերըկատարումէտիեզերականկարգը,իսկորպեսմիջոց-իրադարձությունհանդեսէգա-

96a

լիսիրենհասանելիերաժշտականմիջոցներովայդկարգնարտացոլողանհատը։

ա ±

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ենցնորբերվածդրույթըթույլէտալիսհստակեցնելմերկողմիցավելիվաղկիհ րառված«ավանդականմշակույթներիմարդ»հասկացությունը,որնայնքանէլ պատշաճորենչի հակադրվել«պատմականորենկողմնորոշվածմարդ»հասկացությանը։ Ավելիհանգամանորենդիտելիս«ավանդականմշակույթներիմարդը» ներկայանումէիբրեւ մարդ,որիհամարգոյը դրսեւորվումէորպեստիեզերք,ընդ որում`որպեսմիասնական,ամբողջականուկենդանիօրգանիզմըմբռնվողտիեզերք։հենցդաէտարբերում«ավանդականմշակույթներիմարդուն»«պատմականորենկողնորոշվածմարդուց»,որիհամարգոյըդրսեւորվումէորպեսպատ- մություն,որըկենդանիտիեզերքըվերածումէիրենիցպատմականգործընթացի ծավալմանսոսկմիպահեստարաններկայացնողանհոգիունիվերսումի։Այստեղ մեկանգամեւստեղինէհիշեցնելԼեւի-ստրոսիընդգծած«պատմությանեւդասակարգմանհամակարգերիմիջեւխորհակակրանքի»մասին,քանզիլեւիստրոսականդասակարագմանհամակարգերըոչայլինչեն,քանտիեզերականկարգի դրսեւորումներ։Չէորհնգաստիճանույոթնաստիճանլադերը,ինքնուրույնաբար վերցված,իրենցիցներկայացնումենհենցտիեզերականսկզբնատարրերի,կենսականտարերքներիկամմոլորակներիդասակարգմանհամակարգեր,սակայն այդնույնյոթնաստիճանլադերը,հայտնվելովտեմպերացիայիեւկենդանիօրգանականտիեզերքիգաղափարնիսկոչնչացնողանհատակ ունիվերսումնիրենով մարմնավորող կվինտային տոնային շրջանի կոնտեքստում, կորցնում են դասակարգմանուհամակարգմանիրենցբոլորհատկությունները։Այսպիսով` «պատմականորենկողմնորոշվածմարդուն»«ավանդականմշակույթներիմարդու»հակադրմանավելի ստույգձեւակերպումը կպատկերանա որպես«տիեզերքիհետներդաշնակողմարդու»հակադրում«պատմությունկերտողմարդուն»։ իսկեթեխոսելուլինենքայնմասին,որ«տիեզերքիհետներդաշնակողմարդը» անցյալիեւներկայիավանդականմշակույթներինմարդնէ,ապապետքէասել նաեւայն,որ«պատմությունկերտողմարդը»գերազանցապեսՆորժամանակների արեւմտաեվրոպական քաղաքակրթությունների մարդն է։ սակայն հիմա չենքանդրադառնաայդհարցին,այլ կընդգծենքմիայն տիեզ երքիուպատմության` որպեսգիտակցությանտրամագծորենհակառակ կողմորոշիչներիհակադրման կարեւորությունը.կողմնորոշիչներ,որոնքհանգեցնումեներաժշտությանտարբեր տեսակներիառաջացմանը`տիեզերականկարգնիրմեջարտացոլող եւ տիեզ երքիհետմիաձ ուլվողմարդուերաժշտությունեւիր«ես»-իարտահայտմանմիջոցով պատմությունկերտողմարդուերաժշտություն։ եեւտիեզերքնուպատմություննիրենցիցներկայացնումեն հիմնարարխթաթ նիչմոտիվներ,որոնքծնունդենտալիս բրիկոլաժին ուկոմպոզիցիային`մենք կարողենքմիորոշժամանակովվերացարկվելդրանցիցեւվերադառնալբրիկոլաժի ու կոմպոզիցիայի` որպես իրադարձության ու կառուցվածքի տարբեր գործառականհարաբերակցությունների դիտարկմանը։Մինչայժմմենքխոսում էինքիրադարձությանուկառուցվածքիմասին`նկատիունենալովդրանցհամաժամանակյագոյությունը,իսկայժմմենքպետքէքննենքդրանցփոխհարաբերությունները տարաժամանակյա կտրվածքով։ Կոմպոզիցիայի սկզբունքը տարաժամանակությանմեջմշտապեսպահպանումէիրադարձությանուկառուցվածքի`որպեսնպատակիումիջոցիգործառականհարաբերությունը,քանզի կոմպոզիցիայիիրադարձություննինքնաարտահայտվող«ես»-նէ,իսկքանիոր աշխարհումանահատական«ես»-իցբացիչկաորեւէայլբան,որըկկարողանար նորկառուցվածքներստեղծելումիջոցովգիտակցաբարինքնաարտահայտվել, իրադարձությունն ու կառուցվածքը կոմպոզիցիայում պարզապես չեն կարող հանդեսգալորեւէայլտեսակիգործառականհարաբերակցություններով։դրան հակառակ`բրիկոլաժիսկզբունքըտարաժամանակյակտրվածքումկարողէփոխելնպատակիումիջոցիգործառականհարաբերությունը։ դատեղիէունենում, քանիորիրադարձությունը,որնարխետիպայինմոդելիկառուցվածքիվերարատադրմանմիջոցէ,հաջորդիրադարձությանհամարինքըկարողէդառնալարխետիպայինմոդել։վերարտադրող-վերարտադրվողի,արտացոլող-արտացոլվողի եւիրադարձություն-կառուցվածքի փոխարկումներիշղթանբրիկոլաժիսկզբունքիառանձնահատկություննէ տարաժամանակյակտրվածքում։հենցսաէ պնդում նաեւ Լեւի-ստրոսը` հետեւյալ բառերով. «....միեւնույն նյութերի օգնությամբչդադարողվերակառուցմանմեջհենցնախկիննպատակներնենխաղում միջոցիդեր.նշանակյալըփոխարկվում էնշանակիչիեւհակառակը»7։Այստեղ պետքէառանձնակիընդգծել,որնշանակյալ-նշանակիչիանվերջանալի,վերջին

ա ±

00________

հանդես-ա

ամալյա սողոմոնյան

սիմֆոնիա №7 եթե որոշել ես ինքնասպան լինել, լսի՛ր բեթհովենի 7-րդ սիմֆոնիան, հանգստացի՛ր, թուլացրո՛ւ նյարդերդ ու շարունակի՛ր ձգել պարանը: Ձգվող լռություն նկարի՛ր դեմքիդ: Չես ուզում, չէ՞, ջղաձգված դեմքով մեռնել: մի վերջին անգամ լսի՛ր ծիծաղդ, նայի՛ր երկնքին ու երազանք մի՛ պահիր, շուտով երկինք ես բարձրանալու: կարծում եմ` չի ցավի... եթե ամեն դեպքում ցավ զգաս, կարճ կտեւի, մի պահ միայն` դո-ից դո: ավելի լավ է մեռնել, քան ապրել ցավի հետ: ես քեզ չեմ ցավեցնի, միեւնույնն է` ցավը պահանջելու է, որ զգաս իրեն: Զգայարաններովդ վայելի՛ր վերջին ակորդները: Չընդհատես բեթհովենին, սպասի՛ր ավարտին, բայց այնպես արա, որ հոգուդ խորքում հույսը մեռնի... Հնչյուններն առանձնանում են ու զրկվում իմաստից: ընտրի՛ր շնչառությանդ ռիթմը: սրբագրի՛ր գերեզմանաճառդ, որովհետեւ քահանաները չեն սիրում ինքնասպանվածներին: մտապահի՛ր մանրամասները, որ լռության ավարտից հետո սկսվի իսկական երաժշտությունը: ես անկազմակերպ սգվոր եմ, հնարավոր է` մոռանամ միացնել երաժշտության ձայնը, անպայման ձայնագրություն թող: եթե չես վախենում մոռացումից, փակի՛ր աչքերդ ու կսկսես լսել ձայները: դադարի՛ր մտածել ցավի մասին, այն ոչ մի տեղ չի տանում, շուտով դու կօգնես ինքդ քեզ, ու ամեն ինչ կավարտվի: ոչ մի ճիշտ նոտա: դու չես կարողանում ճիշտ լսել: դու միշտ սխալ մեղեդի ես ստեղծում:

97a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

տեսնես ժամացույցը կկանգնի՞, երբ մեռնես: սլաքները կպտտվեն առանցքիդ շուրջ ու կսեղմեն պարանը: ասում էի, չէ՞, որ պետք է շարականներ լսել: Գոնե լռությունը մտապահի՛ր, հետո պետք կգա: աշխարհի համար կարող ես հանգիստ լինել, քեզ ոչ ոք չի հիշելու: մի՛ տրվիր պաթոսին, ոչ ոք չի պատրաստվում քեզ հետ պահել: արա՛ այն, ինչ վաղուց ես որոշել: իհարկե, քո վերջը շատ չի տարբերվելու մյուսների վերջից: ընդամենը կարձանագրվի, որ վախկոտ չես. չես վախեցել բարձրությունից: ինչքան ծանր լինի հեռացումը, առանց թողության, սփոփանքի խոսքերի, տխուր աչքերի, այնքան հանգիստ կլինես այնտեղ: մի՛ շեղվիր, շարունակի՛ր լսել, ամենատպավորիչ մասը դեռ առջեւում է...

անիառաքելյան. դավիթբալասանյանիսենյակը դիլիջանիքոթեջում

98a

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

հաշվովսկզբնականնշանակյալնանհետացնողփոխարկումներիհաջորդականությունըհետարդիակ անբրիկոլաժիանբաժանելիհատկանիշնէ,քանզիայնպիսիհասկացություններ,ինչպիսիքեն«միջտեքստուալությունը»եւ«էխո-խցիկը»`«հեղինակիմահվան»եւ«սուբյեկտիմահվան»զուգակցությամբ,ոչայլինչ են,քանբրիկոլաժիսկզբունքիդրսեւորումներ։Այսպիսով`կարելիէպնդել,որբրիկոլաժիսկզբունքըբնորոշէոչմիայնհինքաղաքակրթություններիեւներկայի,այսպեսկոչված,«պարզունակ»մշակույթներիմտածողությանը,եւորդրաառկայություննառանցդժվարությանկարելիէհայտնաբերելնաեւժամանակակից,հետարտադրական,հետարդիակ անիրադրությանմեջ։ «Նախասկզբնականմտածողության» եւ հետարդիական մտածողության նմանությունն առանձնապես ակնհայտորենսկսումէդրսեւորվելդրանցկողմիցպատմությանժխտմանմեջ։ «Նախասկզբնականմտածողության» կրողը,որնապրումէ«պատմությանսարսափը»,չեզոքացնումէպատմությանազդեցություննիրեն հասանելիծիսականմիջոցներով,հետարդիականությանկրողըդեկոնստրուկցիայիէենթարկումպատմությունըհատուկվերլուծությանօգնությամբ,բայցորքանէլտարբերթվանայս ընթացակարգերը,դրանցէությունընույննէ` «այնոչթեպատմականլինելիության ժխտումնէ,այլդրաընդունումըորպեսձեւառանցբովանդակության.իսկապես, կանառաջնուհետոն,սակայնդրանցմիակնշանակությունըմեկըմյուսիմեջարտացոլվելնէ»։հենցայդարտացոլումնէլբրիկոլաժիհիմնականհատկություններից մեկն է, միեւնույն ժամանակ` այդ հատկությունն իրենից ներկայացնում է արտահայտման`որպեսկոմպոզիցիայիհիմնականհատկությանհիմնարարհակադրությունը։

իսկառհասարակհարկէնկատել,որերաժշտությանմասինժամանակակիցգիտությանմեջշատթույլէգիտակցվումայնփաստը, որ կոմպոզիցիայիսկզբունքն ունիինչ-որհամարժեքհակադրությունկամայլընտրանք։Այսպեսթեայնպես,ոչ կոմպոզիտորականերաժշտությանբոլորտեսակները`լինիֆոլկլորը,ռագան, մուղամը,թեգրիգորյանխորալը,քննվումեն կոմպոզիցիայիսկզբունքիլույսի տակեւնկարագրվումկոմպոզիցիայիսկզբունքիեզրերով,ինչիարդյունքումկոմպոզիցիայիօրենքներըպարտադրվումեննրան,ինչնիսկզբանեչիենթարկվում այդօրենքներին,իսկայդպիսիպարտադրումըչիկարողհանգեցնելորեւէայլ բանի,քանիրերիիսկականդրությանհետոչմիընդհանուրբանչունեցողկեղծ պատկերը։ «երաժշտության ոչ կոմպոզիտորական համակարգեր» բառակապակցություննինքնինարդենտառապումէակնհայտանձեւությամբեւվկայում ժամանակակիցերաժշտագիտությանմեջկոմպոզիցիայիսկզբունքիբացարձակ մենաշնորհիմասին։Կոմպոզիցիայիայդմենաշնորհըերաժշտությանհետազոտողինդարձնումէդալտոնիկ,որնունակչէտեսնելուդալտոնիզմիորոշմանհամար նախատեսված թեստի վրա գունավոր բծերով ստացվող նկարը։ հենց ստեղծվածդրությունըհաղթահարելուհամարէլառաջարկվումէ երաժշտության ուսումնասիրությանմեջկիրառել բրիկոլաժիլեւիստրոսականհասկացությունը։ Այդհասկացությունը,նախ,սահմանումէայն,ինչընախկինումչուներհստակ սահմանում,իսկերկրորդ`երաժշտությաննախկինումսահմանմանչենթակաայդ ոլորտնառանձնացնումէերաժշտությանայնոլորտից,որիվրատարածվումէ կոմպոզիցիայիսկզբունքը։ նչվերաբերումէբրիկոլաժուկոմպոզիցիահասկացություններիբովանդակուի թյանը,ապաայդառիթովվերըողջասվածիցմեզհամարառավելկարեւորէլինելուիրադարձությանուկառուցվածքիգործառույթներիհարաբերակցությունը։ երաժշտական նյութի քննարկումը հենց այդ հարաբերակցությունների դիրքերիցկդառնահետագաուսումնասիրություններիմեթոդականդիրքորոշումը,քանզիմիայնայդդեմքում երկու հասկացությունները` բրիկոլաժնուկոմպոզիցիան,կկարողանան ապահովելլիարժեքստերեոսկոպիկ տեսողություն,որըհնարավորություն էտալիստեսնելուերաժշտությանգոյությունը առավելագույն ամբողջականծավալով։

ա ±

հանդես-ա

թարգմանությունըռուսերենից` հայաստանգրիգորյան

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

ա ±

00________

հանդես-ա

վարդանթովմասյան/ստրավինսկի

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

99a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

վիլյամ սարոյան

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

սյորեն կիերկեգոր

ԷՐոտիԿԱԿԱՆի ԱՆՄիՋԱԿԱՆՓուԼեՐը,

պրոլետարը թմբկաթակարդիմոտ

I Լեմբերգից /Լեհաստան/ դեպի Շեպե-

տովկա /Ռուսաստան/ գնացքում մի ավստրիացի կար, որ փոքր-ինչ խոսում էր անգլերեն։ -Բոլոր երկրներն ինձ միանման են թվում, - զգուշորեն ասացի ես։ -Ինչպե՞ս, - ասաց նա։

-Բոլոր երկրներն ինձ միանման են թվում, - ասացի ես։

Ես մատնացույց արեցի բնապատկերը։ -Այո, - ասաց նա։ - Ինձ դուր է գալիս Ռուսաստանը։ Վճռականորեն, բայց սիրալիր ես մի կես րոպե լռեցի։

-Որքա՞ն երկար եք դուք ծրագրում մնալ Ռուսաստանում, - հարցրեցի ես։ -Ինչպե՞ս, - ասաց նա։ -Քա՞նի օր, - ասացի ես։ -Ի՞նչ, - ասաց նա։

Եւ ուրեմն ես ծիծաղում եւ խոսում էի անգլերեն, իսկ նա ծիծաղում եւ խոսում էր գերմաներեն։ Եւ մենք հաճելի զրույց վարեցինք, եւ ես հասկացա գաղափարի էությունը, որ կայինք մենք՝ ավստրիացին, որ գնում է Ռուսաստան, եւ ամերիկացին, որը պատաստվում էր։ -Եկեք զրուցենք, եթե նույնիսկ իրար չհասկանանք, ընկեր։

Նա ծխեց իմ լեհական ծխախոտներից մեկը, եւ մի հինգ րոպեից ես ծխեցի նրա ավստրիական ծխախոտներից մեկը, իսկ այնուհետեւ վերադարձա իմ տեղը հարեւան խցում։

Նստարանիս նստած էր մի պնդակազմ ուկրաինացի գեղջկուհի, որը սեւ հաց էր ուտում եւ միայնակ աղոթում էր։ Նստած դիմացի նստարանին, ես հիշեցի այն մեծ խուճապի մասին, որը ստեղծեց կինը Շեպետովկայում։ Նա իր կրծքերի արանքում փողով եւ այլ իրերով մի մեծ պարկ էր կրում, եւ դե հանում էր, երբ անհրաժեշտ էր լինում, ի ցույց դնելով կրծքերը մեծերի անտարբերությամբ եւ հարուստի հպարտությամբ ցուցադրելով իր փողերը։ Եւ նա ծիծաղում մարդկանց հետ, եւ բարձրացնում էր իր կողովները, իսկ հետո ելնում էր գնացք։ Նա, անտարակույս, մեծ տիկին էր, եւ ինձ համար մեծ պատիվ էր նրա հետ նույն գնացքով ճամփորդելը։ Սեւ հացի պատառից հետո նա սրընթաց ներխուժեց խոսակցության մեջ, լի ձայնի արտահայտիչ ելեւեջներով եւ դրամատիկ ժեստերով։

100a

/Կամ-կամգրքից /

ԱՆԷԱԿԱՆ ՆեՐԱծություՆ

հենց այն ակնթարթից,որ Մոցարտի երաժշտությունն առաջին անգամ հոգիս լցրեց զարմանքով եւ ես խոնարհվեցի հեզաբարո հիացմունքի մեջ,ես երջանիկ ու շնորհակալ զբաղմունք էի գտնում այն բանում,որպեսզի խոհածեմ,որքան հաջող է այն հունական աշխարհայացքը,աշխարհը կոսմոս կոչած,քանզի դրա շնորհիվ աշխարհը ներկայանում է որպես ներդաշնակ ամբողջություն,թափանցիկ եւ վայելուչ զարդարանք ոգու համար,որ գործում է նրանում եւ նրա միջոցով` հավասարապես եւ այն բանում, որքան այդ հաջող աշխարհայացքն իր կիրարկումն է գտնում բարձրագույն կարգում,իդեալների աշխարհում,որտեղ իշխող իմաստությունը սքանչելիորեն միավորել է այն,ինչն իրոք անկապտելիորեն պատկանում է մեկը մյուսին` Ակսելին վոլբորգի հետ,հոմերոսին տրոյական պատերազմի հետ, Ռաֆաելին կաթոլիցիզմի հետ, Մոցարտին դոն ժուանի հետ։ Գոյություն ունի սարսափելի անհավատությունը օտարականների,որում,ինչպես համարվում է, ոչ քիչ բուժիչ ուժ է ամբարված։համաձայն դրա,համանման կապը պարզապես պատահական է եւ կենաց խաղում զանազան ուժերի երջանիկ կցորդումն է։ Այդ հայացքի համաձայն,սիրահարները պատահաբար են հասնում իրար.չէ որ կան բյուրավոր այլ կանայք,որոնց հետ մեր հերոսը կարող էր նույնքան երջանիկ լինել,որոնց նա կարող էր նույնքան խորունկ սիրել։ Այդպիսի մարդիկ ենթադրում են,որ բազում բանաստեղծներ են եղել,ունակ նույնքան անմահ լինելու,ինչպես հոմերոսը,եթե նրան չհաջողվեր մինչեւ նրանց հայտնվելը մշակել իր սյուժեն` բազում կոմպոզիտորներ,ունակ անմահացնելու իրենց,ինչպես Մոցարտը,եթե դիպվածն իրենց ձեռքն ընկներ։

համանման իմաստությունը քիչ մխիթարանք եւ խաղաղում չի առաջարկում բոլոր միջակ ուղեղներին,քանզի այն նպաստում է մոլորությանը,որով նրանք խաբում են իրենց եւ իրենց նման հոգիներին, ենթադրելով, որ ի վերջո դա լոկ ճակատագրի սխալ է,աշխարհի մոլորությունը,որ նրանք չդարձան նույնքան փառավորված,որքան բոլոր նրանք,որ հասան փառքի։ Այդպես խրախուսվում է լավատեսության թեթեւ տեսակը։ Բայց յուրաքանչյուր վսեմ հոգու համար,յուրաքանչյուր օպտիմատի համար,ով հոգ չի տանում այն մասին,որպեսզի փրկվի այդչափ խղճուկ կերպով,այլ,ընդհակառակը,պատրաստ է ինքն իրեն կորցնելու վեհության հայեցման մեջ,այդպիսի իմաստության մեջ,բնականաբար,ինչոր վանող բան է բովանդակվում.նրա հաճույքը,նրա սրբազան բերկրանքը կլինի զննելն այն բանի միությունը,որը պիտի որ միավորվի։ ինքն այդ միությունը երջանկորեն գոյացավ` բայց ոչ այն իմաստով,որ այն զուտ պատահական էր.այդու նա ենթադրում է երկու տարբեր գործոնների ներգործությունը, այնինչ պատահականը կախված է լոկ կույր ճակատագրի անկապակից ընդհատումներից։ հենց համանման միության իրականացումը եւ կազմում է համաշխարհային պատմական պրոցեսի հիրավի երջանիկ կողմը,պատմության ուժերի աստվածային միավորումը,պատմական ժամանակի բարձրակետը։ պատահականի համար գործում է լոկ մի գործոն.միանգամայն պատահական է,որ հոմերոսը տեսավ տրոյական պատերազմում հնարավոր էպիկական սյուժեներից ամենաուշագրավը։ իսկ պատահականում երկու գործոն են գործում` այնքան երջանիկ դասավորվեց,որ էպիկական սյուժեներից ամենաուշագրավը հոմերոսին բաժին հասավ, այստեղ շեշտն ընկնում է հավասարապես եւ հոմերոսի, եւ նրա նյութի վրա։ հենց այստեղ է ընկած խորունկ ներդաշնակությունը,որի արձագանքը լսելի է արվեստի ցանկացած գործում,որը մենք դասական ենք կոչում։ Նույնպես է եւ Մոցարտի հետ` այնքան երջանիկ դասավորվեց,որ այդ սյուժեն,հնարավոր է,ամենա- խորունկ իմաստով միակ,կյանքի առաջարկած,զուտ երաժշտական սյուժեն,բաժին հասավ Մոցարտին։ իր «դոն ժուանով»Մոցարտը մուտք է գործում նրանց փոքրաթիվ եւ անմահ շրջանը,որոնց անունները,որոնց ստեղծագործությունները երբեք չի մոռանա ժամանակը,քանզի դրանց մասին հիշում է հավերժությունը։ եւ թեպետ,քանզի երբ մարդն ընդհանրապես ընկնում է այդ խմբի մեջ,արդեն բացարձակապես կարեւոր չէ,արդյոք նա այնտեղ կանգնած է բոլորից վեր կամ բոլորից վար, քանզի որոշակի իմաստով բոլորն էլ կանգնած են միատեսակ

ա ±

100

հանդես-ա

00________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

բարձր,քանզի բոլորը կանգնած են անվերջորեն բարձր` թող որ նույնիսկ այստեղ երեխայություն լինի առաջին կամ վերջին տեղի մասին խոսելը,ինչպես երեխաներն են վիճում այն մասին,ինչ կարգով նրանք գնան օծման խորհրդին,ես

ԿԱՄեՐԱժշտԱ-ԷՐոտիԿԱԿԱՆը դեռեւս չափազանց երեխա եմ,կամ,ավելի շուտ,ես նման եմ պարմանուհու,Մոցարտին սիրահարված` ինձ պետք է,որպեսզի նա ամեն գնով առաջինը լինի։ եւ ես կպաղատեմ եկեղեցական մոնթին եւ քահանային,տաճարի ավագերեցին եւ եպիկոպոսին,ողջ ժողովատեղին,ես կաղոթեմ եւ կոչ կանեմ նրանց լսել իմ աղոթքը,ես այս խոսքերով կդիմեմ բոլոր ծխականներին,իսկ եթե նրանք հրաժարվեն ինձ լսել,եթե նրանք հրաժարվեն կատարել իմ երեխայական ցանկությունը, ես ինքս ինձ կբանադրեմ եկեղեցուց եւ կժխտեմ ամենայն հետեւումը նրանց մտածելակերպին.ինձ կմնա միայն աղանդ հիմնել,որը ոչ միայն Մոցարտին առաջին տեղում կթողնի,այլ նաեւ լիովին կժխտի մյուս արվեստագետների ճանաչումը, Մոցարտից բացի.եւ ես կաղոթեմ Մոցարտին ներել ինձ,քանզի նրա երաժշտությունը չոգեշնչեց ինձ մեծ գործերի,այլ վերածեց հիմարի,կորցրած եւ այն դույզն ինչ բանականությունը,որ նա ուներ նախկինում` հիմարի,ժամանակի մեծ մասն անցկացնող,տրտում երգելով երաժշտական մոտիվը,որ նա չի հասկանում,գիշերուզօր ուրվականի պես տան շեմի մոտ պտտվող,ուր նրան թույլատրված չի մտնել։ Անմահ Մոցարտ։ դու,ում ես պարտ եմ ամեն ինչով,ում ես պարտական եմ բանականության կորուստով,զարմանքով,որ հոգուս ստիպեց ցնցվել,վախով,ողջ ներքին էությունս շամփրած.դու,ում ես պարտական եմ այն բանով,որ չանցա կյանքով անտարբեր ամեն ինչի հանդեպ։ դու,ում ես երախտագիտությունս եմ հայտնում այն բանի համար,որ չեմ մահացել,առանց սիրելու,եթե նույնիսկ սերն իմ դժբախտ էր։ եւ ինչ տարօրինակ բան կա այն բանում,որ ինձ ավելի շատ մտահոգում է Մոցարտի փառաբանումը,քան սեփական կյանքիս ամենաերջանիկ րոպեների վերապրումը,որ ես ավելի շատ խանդաբորբ եմ նրա անմահության համար,քան սեփական գոյությա՞ն։ Այո,եթե նրան խլեին մեզնից,եթե նրա անունը ջնջվեր մարդկային հիշողությունից,կկործանվեր վերջին հենքը,որն ինձ համար դեռ պահում է ամեն ինչ անսահման քաոսը թաղվելուց,առ սարսափելի ոչինչը։ եւ, այդուհանդերձ, ես չպետք է վախենամ,որ որեւէ դար կժխտի նրա տեղը աստվածների արքայությունում,թեեւ,իհարկե,ես պատրաստ եմ այն բանին,որ մարդիկ երեխայական կհամարեն նրան առաջին տեղը տալու իմ համառ ցանկությունը։ եւ թեպետ ես ոչ մի կերպ չեմ ամաչում իմ երեխայությունից,թեեւ այն միշտ ինձ համար ավելի մեծ նշանակություն եւ արժեք կունենա,քան ցանկացած համապարփակ ռեֆլեքսիա` հենց այդ պատճառով այն անսպառ է, ես այդուհանդերձ կփորձեմ ապացուցել այդ հավակնությունների օրինականությունը ռացիոնալ դիտարկման միջոցով։ երջանիկ հատկանիշը,բնորոշ ամենայն դասական ստեղծագործության,հենց այն դասական եւ անմահ դարձնող` երկու ուժերի,ձեւի եւ բովանդակության,բացարձակ ներդաշնակությունն է։ Այդ համապատասխանությունն այնքան բացարձակ է,որ ռեֆլեքսիայի հետնագույն ժամանակը հազիվ կարողանա,նույնիսկ մտովի,բաժանել երկու բաղկացուցիչ տարրերը,որոնք այստեղ այնքան ներքնապես կիպ են միավորված,ընդ որում, չվտանգելով անհեթեթության հանգել կամ այդպիսի թյուրիմացություն հարուցել։ Այսպես,երբ մենք ասում ենք,որ հոմերոսի բախտը բանեց,քանզի հնարավոր էպիկական սյուժեներից նա ուներ ամենահրաշալին,մենք ակամա մոռանում ենք այն մասին,որ միշտ այդ էպիկական նյութին նայելու ենք հոմերոսի աչքերով,եւ ինչ-որ բան,մեզ ամենակատարյալ սյուժեն թվացող,պարզ դարձավ գոյափոխման մեջ,որին հասավ հոմերոսը,եւ լոկ նրա շնորհիվ։ Բայց բավ է մեզ,մյուս կողմից,շեշտել հոմերոսի բանաստեղծական էներգիան,նյութը մեկնելու նրա կարողությունը,եւ մենք վտանգվում ենք չնկատել,որ պոեմը երբեք չէր դառնա այն,ինչ այն կա,եթե միտքը,որ դրա մեջ դրել է հոմերոսը,չլիներ դրա հետ մեկտեղ նրա սեփական միտքը,եթե դրա ձեւը չլիներ հենց այն ձեւը,որն ըստ իրավունքի հենց իրեն էլ պատկանում է։ Բանաստեղծը հիրավի կամենում է իր նյութը,բայց չէ որ ասում են,որ ցանկանալը պարզունակ բան է,եւ դա արդարացիորեն կարելի է վերագրել շատ թույլ բանաստեղծական ցանկություններին։ ընդհակառակը,ճիշտ կամենալը մեծ արվեստ է,կամ, ավելի շուտ` շնորհ։ հանճարի անբացատրելի եւ առեղծվածային հատկությունն

ա ±

101

հանդես-ա

________ ________ ________ ________ ________ -Ես ռուսերեն չեմ հասկանում, - ասացի ես։ ________ ________ Նա որոշակի զարմանքով նայեց ինձ։ ________ ________ Այդ ամենն ընդհանրապես նրան ֆան01________ տաստիկ թվաց, որովհետեւ նա ձեռքերի ________ մեջ առավ քթի լուղակը, եւ խնչելով, որ ________ բոլոր լեզուներով նույն կերպ է հնչում, վե- ________ ________ րադարձավ իր սեւ հացին։ ________ Ես գնացի վագոն-ռեստորան եւ անգլե- ________ ________ րեն ճաշ պատվիրեցի։ ________ -Ապուր, - բացականչեցի ռուսական սր- ________ 02________ տի խորքից։ ________ -Սալաթ: Փոքր-ինչ հաց։ Հուսով եմ, սուրճ։ ________ ________ -Այո՛, այո՛, - ասաց աղջիկն ու հեռացավ։ ________ ________ Նա վերադարձավ ակնթարթ անց ջրի բաժակով եւ սեւ հացի երեք պատառով։ ________ ________ Հիանալի է։ Ես սկսեցի ուտել հացն ու ________ ջուր խմել։ ________ 03________ -Փոքր-ինչ անց կարա՞գ էլ, ընկեր, ________ ասացի ես։ ________ ________ - Դուք գիտեք, - ասացի ես փութկոտ, - եւ ________ մտածեցի, գուցե այդպես են ռուսերեն ________ ________ խոսում։ ________ Նա ռուսերեն պատասխանեց, որ հաս- ________ կանում է ինձ, եւ ես մտքումս ասացի «Էս ________ ջահել պրոլետարները շատ խելամիտ 04________ ________ են»։ ________ Եւ նա վերադարձավ խավիարի մի փոքր ________ ________ ափսեով։ ________ ________ Մտքովս էդպիսի գաղափար չէր ան________ ցնում, բայց ինձ դուր եկավ։ ________ Ես խավիարը քսեցի հացին եւ ախորժա- ________ կով կերա։ Աղջիկը ռուս աշխատավորին 05________ ________ ապուր բերեց։ Ես մատնացույց արեցի ________ ապուրը...Նա ինձ ապուր բերեց։ Մյուս ________ աշխատավորը ինչ-որ բիֆշթեքս բերեց։ ________ ________ Ես դա էլ մատնացույց արեցի, եւ նա ինձ ________ այդ էլ բերեց։ ________ Կարճ ասած, ես տեղը տեղին կերա։ Եւ ________ ________ հայտնաբերեցի մի ռուսական ըմպելիք, 06________ որը ցիտրո կամ ցիտրոն էր կոչվում: Դա ________ նման էր սոդայաջրի, բայց ավելի մեղմ, ________ ________ քաղցր եւ բնական համ ուներ, ասես ________ իրականում այն մրգահյութ լիներ։ Համե- ________ նայնդեպս, խմելը շատ հաճելի էր։ Յու- ________ րաքանչյուր շիշը երկուսուկես բաժակ էր ________ ________ պարունակում։ Ես գաղափար չունեմ, թե ________ դա ինչ արժի։ Ես գաղափար չունեմ, թե 07________ արտասահմանում ինչն ինչ արժի։ Ամե- ________ նը, ինչ ես անում եմ, այն է, որ հանում է ________ ________ մի բուռ մետաղադրամ եւ սիրալիր խնդ- ________ րում եմ վերցնել, որքան որ պետք է։ Ես ________ ________ վստահ եմ, որ ինձ չեն խաբում, եւ եթե ________ նույնիսկ խաբում են, դե գրողի տարածն ________ ի՞նչ նշանակությւն ունի, եթե կա աղ________ քատների ամբոխն աշխարհում։ Եւ եթե 08________ այդ խեղճերը փոքր ինչ չգողանան ար- ________ ________ տասահմանցիներից, ապա, ի՞նչ կլինի ________ աշխարհում, ասացեք ինձ։ ________ ________ Երբ ես վերադարձա խուցս, թիկնավետ ________ ուկրաինուհին զննում էր իր մերկ ոտքերը, ________ որոնք նա հենել էր դիմացի նստարանին։ ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

101

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

Դրանք շատ բարեւձիթողի ու շատ կեղտոտ ոտքեր էին, եւ թիկնավետ կինը մելամաղձոտ էր թվում։ Նա ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց իմ հիասքանչ ներկայությանը, բայց, ի վերջո, ողբերգականորեն հոգոց հանեց, ասես թե հիշեց երկու երեխաներին, կորած հեղափոխության մեջ եւ որոնք, եթե նրանք ապրեին, կլինեին իր թանկագին Բորիսն ու Միխայիլը, եւ կլինեին համապատասխանաբար՝ մեկը երեսունչորս եւ մյուսը՝ երեսունհինգ տարեկան, եւ կարեւոր պաշտոններ կզբաղեցնեին ԽՍՀՄ-ի խորհրդային սոցիալիստական հանարապետությւնների Միությունում։ Համենայնդեպս, ինձ թվաց որ կինն ինչոր բան մտաբերում է։ Եւ, հնարավոր է, նա ոչինչ չէր հիշում, ինչը նույնպես վշտացնում էր ինձ։ Նա դարձյալ դիմեց ինձ, խոսելով ինձ հետ շատ փութկոտ եւ ավելի մեծ կրքոտությամբ, քան նախկինում։ Նա ինձ համակրելի թվաց, եւ ես մտածեցի, որ նա պարզապես ուզում է խոսել, որպեսզի զրուցի, այդ պատճառով ես ասացի.

-Ես ոչինչ չեմ հասկանում, բայց ես պատասխանատու եմ այն ամենի համար, որ դուք զգում եք։ Թվում է, նա հասկացավ ասածներիս իմաստն ու շարունակեց ինձ հետ խոսել եւ կողքից կողք շորորալ։ -Այո, - ասացի ես անգլերեն։ - Հա, հա, ասացի ես ռուսերեն։ Եւ խոսող կինը համարյա հեծկլտաց։

Ես շրջվեցի երիտասարդ ավստրիացի ճարտարագետի կողմը։

Մենք ծխախոտներով փոխանակվեցինք եւ առաջին կանգառում իջանք զբոսնելու կառամատույցում։

Մի ծերուկ հայտնվեց եւ սկսեց ռուսերեն զրուցել մեզ հետ։ Աշխատավորը գնացքից բարկացկոտ նրան ձայնեց, եւ մարդը հեռացավ, ավելի բարկացկոտ ձայներ արձակելով։ -Մեզ ծերուկն ի՞նչ էր ասում, - հարցրեցի ես երիտասարդ ավստրիացուն։

-Նա ասում էր, որ ինքը ծերուկ է, - պատասխանեց երիտասարդ ավստրիացին։ -Հա։ Իսկ ի՞նչ էր աշխատավորն ասում։

-Նա ասում էր, որ չխոսի ձեզ հետ, որովհետեւ դուք ամերիկացի եք եւ նրան չեք հասկանում։

-Ահա թե ինչ։ Իսկ ծերուկն աշխատավորին ի՞նչ էր ասում։ -Նա ասում էր, - ասաց երիտասարդ ավստրիացին, - ես փող չունեմ։ Ես հաց չունեմ։ Ես ծերուկ եմ։ Ո՞վ եմ ես քո կարծիքով, գրողը տանի։

Մենք գնացք նստեցինք, եւ այն շարունակեց ընթանալ Ռուսատանով մեկ։ Երեւում էր գեղեցիկ բնապատկերը՝ խոտով, ծառերով, գետերով, կովերով, ձիերով ու

102a

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

այն է,որ,կախարդական փայտիկ ունեցողի պես,նրա մտքով երբեք չի անցնում ցանկանալ մի բան,ինչը որ բնավ չկա։ Այստեղ եւ ինքը ցանկությունն էլ ավելի խորունկ նշանակություն ունի,քան սովորաբար.վերացական ըմբռնման համար դա նույնիսկ կարող է ծիծաղելի թվալ,քանի որ մենք սովորաբար մտածում ենք ցանկության մասին միայն կապված այն բանի հետ,ինչը չկա,այլ ոչ այն բանի, ինչն արդեն կա։ Միակողմանիորեն շեշտելով ձեեւի նշանակալիությունը,էսթետիկական դպրոցներից մեկը հենց դրանով պատասխանատու դարձավ եւ համապատասխան հակադիր մոլորության համար։ ինձ միշտ տարօրինակ էր թվում, որ այդ գեղագետներն առանց տատանվելու իրենց դասում էին հեգելյան փիլիսոփայության ոլորտին,քանզի հեգելի ընդհանուր իմացությունը,ինչպես եւ հատուկ ծանոթությունը նրա գեղագիտությանը,միանգամայն պարզ ցույց է տալիս, որ էսթետիկականի հետ կապված նա հստակորեն շեշտում է բովանդակության նշանակությունը։երկու մասերն էլ ըստ իրենց էության անխզելի են,եւ արդեն միայն այս դիտարկումը լիովին բավարար է համանման մտքի հաստատման համար,քանի որ այլապես միանգամայն անըմբռնելի կլիներ հետեւյալ երեւույթը` սովորաբար մեն-միակ գործը կամ ստեղծագործությունների միասնական հանրագումարը նշում են այս կամ այն արվեստագետին որպես դասական բանաստեղծ, գեղանկարիչ եւ այդպես շարունակ. բայց հենց այդ մարդը կարող էր ստեղծել եւս բազում զանազան ստեղծագործություններ,որոնցից եւ ոչ մեկը չի կարելի դասական համարել։ Ասենք,հոմերոսը գել է նաեւ «Բատրախոմիոմախիան»,բայց այդ պոեմը նրան դասական կամ անմահ չդարձրեց։ իսկ ասել,թե դա տեղի ունեցավ սյուժեի աննշանակալիության պատճառով,պարզապես տխմարություն է,քանզի դասականի հատկությունը կախված է ամենից առաջ կատարյալ հավասարակշռությունից։ եթե այն ամենը,ինչ սահմանում է ստեղծագործությունը որպես դասական,կախված լիներ միայն ստեղծողից,ապա այն ամենը,ինչ նա ստեղծել է,դասական կլիներ,համանման այն բանին,թեպետ եւ ավելի վսեմ իմաստով, մեղուները միշտ միատ եսակ մեղրահաց են կերտում։ իսկ բացատրել,թե մի դեպքում նա ավելի հաջողակ էր,քան մյուսում` կնշանակի ոչինչ չբացատրել։ Մասամբ այն պատճառով,որ այդպիսի բացատրությունը կլիներ լոկ հավակնոտ տափակաբանություն,որը չափազանց հաճախ այս կյանքում համարվում է պատասխան` իսկ մասամբ էլ,քանի որ որպես պատասխան այն ընկած է այլ հարաբերությունների ոլորտում,քան նրանք,որոնց մասին հարց էր տրված։ քանզի այն մեզ ոչինչ չի հաղորդում ձեւի եւ բովանդակության միջեւ եղած հարաբերությունների մասին,եւ լավագույն դեպքում կարող է հաշվի առնվել լոկ միայն ձեւաստեղծագործության հետազոտման կապակցությամբ։ Մոցարտի դեպքում պարզվում է, որ կա մի ստեղծագործություն, եւ միայն մեկը, որի շնորհիվ նա դառնում է դասական կոմպոզիտոր,եւ ընդ որում բացարձակապես անմահ։ Այդ ստեղծագործույունը` «դոն ժուանն է»։Մոցարտի ստեղծած մյուս գործերը,կարող են մեզ ախորժանք բերել եւ հաճույք պատճառել,հիացմունք առաջացնել,հոգին հարստացնել,լսողությունը սիրաշահել,սիրտը բերկրացնել. բայց հանուն նրա եւ հենց նրա սեփական անմահ փառքի չարժե այդ բոլորը ժողովել մեկտեղ եւ դրանք հավասարամեծ համարել։ «դոն ժուանը»` ահա նրա ներածական գործը։Միայն «դոն ժուանի»շնորհիվ նա մուտք է գործում հավերժություն,որն ընկած է ոչ թե ժամանակից անդին,այլ նրա ներսում` հավերժություն,որը թաքնված չէ մարդկանց աչքերից,որտեղ անմահները մուտք են գործում ոչ թե մեկեն ու ընդմիշտ, այլ մշտապես, կրկին ու կրկին, որքան որ սերունդներն ընթանում են կողքով եւ նայում են նրանց,երջանկություն գտնելով այդ հայեցման մեջ,այդպես գերեզման իջնելով` այն բանով,որպեսզի հաջորդ սերունդը կրկին դիտարկի նրանց եւ ինքն էլ փոխակերպվի այդ հայեցման մեջ։ շնորհիվ իր «դոն ժուանի» Մոցարտն ինքը կանգնում է այդ անմահների շարքում, դառնում է այդ ակնհայտ փոխակերպվածներից մեկը,որոնց չի կարող թաքցնել մարդկային հայացքից ոչ մի պատահական ամպ,իր «դոն ժուանով»նա կանգնած է այստեղ բոլորի առջեւում։ վերջին պնդումը,ինչպես ես արդեն նախկինում հիշատակեցի,ես եւ կջանամ ապացուցել։ ինչպես վերն արդեն ասվեց,բոլոր դասական ստեղծագործությունները միատեսակ բարձր են կանգնած,քանի որ դրանցից յուրաքանչյուրը կանգնած է անսահման բարձր։իսկ եթե,չնայած այդ հանգամանքին,մենք փորձենք այդ դասական երթաշարքի մեջ ինչ-որ կարգ ներբերել,մեզ համար մեկից պարզ կլինի,որ այդպիսի տարբերակման համար անհրաժեշտ կլինի հենք ընտրել,ընդ որում այնպիսի հիմք, ինչն ինքնին էակ ան չի լինի. չէ որ եթե հիմքն էակ ան լինի, եւ ինքը տարբերակումն այստեղ դառնա էական տարբերակում,սրանից էլ հենց կհետեւի,որ հենց «դասական»խոսքը ճիշտ չէր դասվում ողջ այդ խմբին։ դասակարգումը, հիմնված նյութի փոփոխական բնույթի վրա, տեղնուտեղը ձեզ կնետի

ա ±

102

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

թյուրիմացության մեջ,ինչը որ իր ավելի հեռավոր հետեւանքներով կմոտենա հենց դասականի կոնցեպցիայի ժխտմանը։ Նյութը,դե իհարկե,էակ ան է,քանի որ այն կազմում է,ամբողջը ձեւավորող,գործոններից մեկը,բայց այն այդուհանդերձ բացարձակ է,քանի որ կազմում է հնարավոր գործոններից ընդամենը լոկ մեկը։ Կարելի է նկատել,օրինակ,որ դասականի որոշ տեսակներում որոշակի իամստով ընդհանրապես նյութ չկա,այնինչ,մյուս կողմից,դրա որոշ տեսակներում նյութը բավական էական դեր է խաղում։ Առաջինը վերաբերում է ստեղծագործություններին,որոնցով մենք հիան ում ենք որպես դասական ստեղծագործություններ` ճարտարապետության,քանդակագործության,երաժշտության եւ գեղանկարչության ոլորտում.դա հատկապես արդարացի է առաջին երեքի համար,եւ,սակայն,նույնիսկ գեղանկարչության մեջ` եթե նյութն այնտեղ մտնում էլ է ստեղծագործության մեջ,այն հազիվ թե ավելի մեծ նշանակությամբ է օժտված, քան հասարակ առիթը կամ դիպվածը ստեղծագործության համար։ երկրորդը վերաբերում է պոեզիային,վերցված բառիս ամենաընդարձակ իմաստով,ներառելով բոլոր գեղարվեստական ստեղծագործությունները, հիմնված լեզվի եւ պատմական գիտակցության վրա։ տվյալ դիտարկումը լիովին արդարացի է. սակայն եթե մենք դարձնենք դասակարգման հիմքը,դիտարկելով սյուժեի բացակայությունը կամ առկայությունը որպես մղում կամ խոչընդոտ արվեստագետի ստեղծագործական էներգիայի համար, մենք անխուսափելիորեն կոպիտ սխալի մեջ կընկնենք։ Խիստ ասած,մենք ընդ որում կհասնենք ինչ-որ բանի ուղիղ հակադիր այն բանին,որ սկզնբնապես մտահղացել էինք` ինչպես այս,սակայն,պատահում է միշտ,երբ վերացականորեն ես մեկնում դիալեկտիկական դրույթները,եւ բանն այստեղ այն չէ,որ մենք ասում ենք մի բան,իսկ ենթադրում ենք այլ մի բան,օ՜ ոչ` այստեղ մենք եւ պնդում ենք այլ մի բան` մենք ասում ենք ամենեւին էլ ոչ այն,ինչ մեզ թվում է,այլ դրան հակադիր ինչ-որ բան։ Այդպիսին է անխուսափելի արդյունքը,երբ մենք սկսում ենք կիրառել նյութը որպես դասակարգման գլխավոր սկզբունք։ Խոսելով նյութի եւ սյուժեի մասին,մենք հանկարծ հայտնաբերում ենք,որ իրականում խոսում ենք ինչ-որ միանգամայն այլ բանի մասին,այսինքն ձեւաստեղծագործության պրոցեսի մասին։Մյուս կողմից,եթե մենք սկսեինք ձեւաստեղծագործության պրոցեսից,բացառապես շեշտելով դրա կարեւորությունը,կպատահեր միեւնույն բանը։ Փորձելով այստեղ իրական տարբերակում անցկացնել,շեշտելով,որ որոշակի առումով ձեւաստեղծագործության պրոցեսը` հիրավի ստեղծագործական պրոցես է, քանի որ երբեմն այն կարող է միաժամանակ ստեղծել սեփական նյութը,այնինչ այլ դեպքերում այն իր նյութը պատրաստի է ստանում,մենք իրականում կխոսեինք հենց սյուժեի եւ նյութի մասին,այսինքն կվերցնեինք որպես դասակարգման հիմք նյութի տարբերակումը։ Ձեւաստեղծագործության պրոցեսին որպես ելակետի այդպիսի դասակարգման կիրարկելի են ճիշտ նույնպիսի օրենքներ,որոնք գործում էին նյութի դեպքում։ ուրեմն,նշանակալիության եւ տարբերակման եւ հերթագայման հաստատման համար ոչ մի կերպ հնարավոր չի կիրառել միայն մի կողմը.այն միշտ չափազանց էակ ան է,որպեսզի պատահական լինի,եւ չափազանց պատահական,որպեսզի պատշաճ հիմք լինի էակ ան տարբերակման համար։ Բայց դա այդպիսի փոխներթափանցում է,որն անշուշտ գալիս է երկու կողմից,եւ այդու լիով ին տեղին է համարել,որ բովանդակությունն իրենով է ներթափանցում ձեւը,հավասարապես եւ այն,որ ձեւն իրենով ներթափանցում է բովանդակությունը. այդ փոխներթափանցումը,համանմանով համանմանը հատուցող դասական ստեղծագործության անմահ միասնության մեջ,կարող է մեզ օգնել նոր լույս սփռել հենց դասականի վրա,ընդ որում հանգեցնելով այն կիզակետի` ի խուսափումն սփռման։Բանաստեղծական ակտիվության վրա միակողմանի շեշտ դնող գեղագետներն այնքան ընդարձակեցին դասականի հասկացությունը,որ ողջ այդ պանթեոնը այնքան հարստացավ,դե ինչ ասես` այնքան ծանրաբեռնված դուրս եկավ պարապ բաներով եւ աղմկոտ թրխկաններով,որ բնական պատկերացումը դրա մասին որպես զով դահլիճի,որում կենում են անհատապես հիանալի եւ նշանակալից ֆիգուրները,բացարձակապես վերացել է,եւ մեր պանթեոնն ավելի շատ սկսեց նմանվել ինչ-որ փոշոտ պահեստի։ ցանկացած գեղարվեստորեն արված պարապություն, այդպիսի գեղագետների տեսանկյունից, արդեն դասական ստեղծագործություն է,սակայն,այդպիսի աճպարարության շնորհիվ նմանատիպ պանթեոն էին ընկնում գերազանցապես չնչին պարապություններ.թեեւ մնացած բաներում այդպիսի գեղագետները պարադոքսներ տանել չեն կարողանում,պարադոքսը նրանց բնավ չէր վախեցնում,որի համաձայն միայն փոքրն ու աննշանակալիցն իրականում մեծ արվեստ է դուրս գալիս։ Այդպիսի դատողության կեղծիքը ձեւականի միակողմանի շեշտման մեջ է։ Այդ պատճառով համանման գեղագիտությունը կարող էր մնալ լոկ ինչ-որ կարճատեւ ժամկետով,քանի դեռ

ա ±

103

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ գեղջուկներով։ Համարյա բոլոր գյուղացի- ________ ները բոբիկ էին քայլում։ Շատ երեխաներ ________ ________ ողջունում էին գնացքը։ Շատ կովեր ________ փախչում էին նրանից։ Ես սկսեցի խորա-01________ պես խոհածել, ինչպես որ պիտի այդ ________ անի իսկական արվեստագետը, եւ զար- ________ մանալի ճշմարտություն հայտնաբերեցի ________ ________ այն բանում, որ բնությունը ինտերնացիո- ________ նալ է, եւ որ ամենայն բնականը շատ ________ սերտորեն կապված է՝ հատկապես մար- ________ դիկ։ Եւ, հետեւաբար, ինչո՞ւ պիտի պա- ________ ________ տերազմներ լինեն եւ այդպես շարունակ։02________ Շատ շոգ էր, եւ գնացքում աղմուկը շատ ________ ________ էր, որպեսզի ես կարողանայի ավելի խո- ________ րը մտածել, այդ պատճառով ես չհաս- ________ կացա, թե ինչու գոյություն ունեն պատե- ________ րազմները, թեեւ, ընդհանրապես չխոհա- ________ ________ ծելով, ես, թվում է, հասկանում էի, որ ________ պատերազմները կան, որովհետեւ, եթե ________ դուք փոքրիկ մարդուն համազգեստ տաք03________ եւ ասեք նրան, որ դա իր պարտքն է, բութ ________ ________ ավանակը կհասկանա, որ նա ինչ-որ ________ մեկն է, եւ եթե դուք ունեք միեւնույն գա- ________ ղափարով միլիոնավոր ավանակներ, եւ ________ ________ գաղափարը կապված է զենքի, սրերի, ________ ձիերի եւ մեքենաների հետ, դե, ուրեմն ________ ձեզ մոտ պատերազմ է, բայց սա այն դի- ________ տարկումը չի, որ ես կուզենայի առաջար-04________ կել որպես իմ սեփականը, եւ ես հիշատա- ________ ________ կում եմ այն այստեղ լոկ այն բանի հա- ________ մար, որպեսզի ցույց տամ, թե ինչ դժվար ________ է նույնիսկ մեծ մտածողին ճամփորդու- ________ ________ թյան ժամանակ մտածելը։ ________ Ինձ ասացին, որ գնացքը կժամանի Կիեւ, ________ Ուկրաինայի մայրաքաղաք, ուղիղ տասին ________ 05________ տասնհինգ պակաս, եւ այդպես էլ եղավ։ ________ Ես սպասում էի, որ այդ ընթացքում աշ- ________ ________ խարհը կթաղվի սեւ խավարի մեջ, ինչ________ պես եւ խորտկարանը, որտեղ ցիտրո ________ կամ ցիտրոն էին խմում, երբ գնացքը ժա- ________ մանեց Կիեւ։ Համազգեստով փոքրիկ ________ ________ մարդը, որը փոշիներն էր վերցնում եւ մերթ ընդ մերթ զննում էր զուգարանները, ________ 06________ ներխուժեց խորտկարան եւ խիստ հանդի- ________ մանեց ինձ այն բանի համար, որ ես այդ- ________ ________ քան անուշադիր եմ վերաբերվում իմ անձնական գործերին, անտեսելով իմ ու- ________ ________ ղեբեռը, որն ամեն րոպե կարող են գողա- ________ նալ, հատկապես գրամեքենան, որը նա ________ խնդրեց, որ իրեն ցույց տամ եւ որով նա ________ շատ հիանում էր, եւ կշտամբեց նաեւ այն ________ 07________ բանի համար, որ ես պիտի ավելի սեւե- ________ ռուն ուշադրություն դարձնեմ այն բանին, ________ որ գնացքը կանգ է առել եւ Կիեւում էր, որ- ________ ________ տեղ էլ որ ես պիտի իջնեի։ ________ Ես կարծում էի, թե այժմ կեսօրվա ժամը ________ վեցն է, բայց ինն անց քառասունհինգ էր, ________ ________ իսկ ամառային օրերն Ուկրաինայում եր________ կար եւ հաճելի են, իսկ գիշերները շատ 08________ ________ կարճ են, բայց նույնպես շատ հաճելի։ ________ Ես արգաքայլ հետեւեցի փոքրամարմին ________ մարդուն եւ գնացքից հանեցի պայու________ սակս։ Կառամատույցում ինձ մի տիկին ________ ________ դիմավորեց։ Նա անգլերեն էր խոսում։ ________ Կիեւը, ըստ նրա ասածի, աշխարհի ամե- ________ նագեղեցիկ քաղաքներից մեկն է։ Նա ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

103

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

104a

ա ±

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

104

հանդես-ա

ա ±

00________

105

հանդես-ա

լուսանկարը.տաթեւմնացականյան |2015

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

105a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

օտարոտի արտասանությամբ էր խոսում։ Մի քանի րոպե անց ես իմացա, որ նա ծնվել էր Կիեւում եւ երբեք այնտեղից երեսուն մղոնից ավելի չի հեռացել։ Այդուհանդերձ, Կիեւը շատ հարուստ է, եւ Մայրավանքը արժանի է ցանկացած ճանապարհորդի ուշադիր հետազոտմանը։ Քաղաքում ճարտարապետական տարատեսակ շինություներ կան, հիմնականում հին եւ հիմնականում եկեղեցական։ Մայրավանքում գետնախորշեր կան։ Ես մտածեցի, որ պիտի այդ մասին հիշատակեմ, թեեւ նույնիսկ ինձ դա այնքան էլ տպավորիչ չի թվում, թեւե հենց գետնախորշերը շատ տպավորում են՝ այդ եկեղեցական վայրերը օգտագործվում են որպես հնացած կենսակերպի թանգարաններ, տպագիր բացատրություններով դրա հետ կապված հիմարությունների եւ ուղեվարների հետ, որոնք բացատրում են, որ վանականներից մեկը կին է ունեցել։ Հետեւաբար, ակնհայտ է, որ Աստված չկա։ Կան նշաններ, որոնք բացատրում են, որ վանականի պաճուճազարդ հանդերձանքը 218 փութ ցորեն արժեր։ Գյուղացիները միշտ զարմանում էին այդ հաշվետվությունից, թեեւ անձամբ ինձ թվում էր, որ այդպիսի հանդերձանքներից ոմանք պիտի մի երեք անգամ ավելի թանկ արժենային։ Ես ուղեւորվեցի իմ հյուրանոց, որը Կարլ Մարքսի փողոցի վրա էր եւ ցնցուղով սենյակ ստացա: Այնուհետեւ ես զբոսնեցի տիկնոջ հետ, որն ինձ տարավ Մայիսի մեկի այգին։ Դա շատ լավ պուրակ կամ այգի է, եւ այնտեղից հիասքանչ տեսարան է բացվում դեպի Դնեպր։ Այգին մինչեւ հեղափոխությունը այլ անուն ուներ, բայց հեղափոխությունից հետո ոչ ոք չէր ուզում այլ անուն լսել, քանի որ այն ինչ-որ կապ ուներ այնպիսի անհեթեթ ու վայրի մարդու հետ, ինչպիսին թագավորն էր։

Հավելեմ, որ Կիեւի ճանապարհին դեպի պատուհան էին ձգվում շատ ցնցոտիավոր երեխաներ եւ ողորմություն էին խնդրում։ Ես մի քանի լեհական մետաղադրամ ունեի, եւ հատ-հատ տալիս էի յուրաքանչյուր երեխայի։ Բայց ես հայտնաբերեցի, որ այդ սենտիմենտալությունը նկատվել էր եւ սաստիկ չէր խրախուսվում, այդ պատճառով ստիպված եղա շատ զգույշ լինել, որպեսզի շարունակեմ այդ անել։ Այն ամենից զատ, որ ասում է կոնսերվատիվ մամուլը, Ռուսաստանում շատ աղքատներ կան։ Ոչ թե որ մենք կարող ենք դա շտկել, բայց երբ փոքրիկ տղեկը կամ փոքրիկ աղջիկը բարձրանում է աստիճանների վրա եւ կրքոտ ու սիրալիր խոսում է այն մասին, թե ինչ վատ ժամանակներ են, ես կարծում եմ, որ պատշաճ քրիստոնեական վերաբերմունք է, որպեսզի հավատաս նրան եւ նրան մետաղադրամ տաս, հիշելով սեփական պատմությունդ։ Իհարկե, երկիրը ուղղվածություն ունի,

106a

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ոչ մեկը դեռ չի նկատել,որ ժամանակը ծիծաղել է հենց դրա վրա էլ,եւ դրա դասական ստեղծագործությունների վրա էլ։ Այդու գեղագիտության ոլորտում համանման հայեցակետը յուրատեսակ ռադիկալիզմի ձեւ էր,որը համապատասխան կերպով դրսեւորվեց այդչափ շատ ոլորտներում` այն անսանձ սուբյեկտի,նրա նույնչափ անսանձ անբովանդակալիության արտահայտությունն էր։ սակայն եւ այդ ուղղությունը,ինչպես եւ շատ այլք,սանձահարեց հեգելը։ ընդհանրապես, բավական տխուր ճշմարտությունը,կցված հեգելյան փիլիսոփայությանը,այն է, որ ոչ նախորդող,եւ ոչ էլ այժմյան սերունդների համր այն ձեռք չբերեց այն նշանակությունը,որ կարող էր ստանալ,եթե նախորդ սերունդը զբաղված չլիներ այն բանով,որ ուժով դրա մեջ քշեր մարդկանց,դրանով զրկելով նրանց հանգիստ այն յուրացնելու հնարավորությունից,իսկ այժմյան սերունդն այդպես անդադար հոգ չէր տանի այն մասին,որպեսզի մարդկանց լիովին դուրս քշեր դրա սահմաններից։հեգելը վերականգնեց բովանդակությունը,գաղափարը դրանց օրինական իրավունքներում եւ դրանով հենց քշեց բոլոր այդ ժամանակավոր դասականներին,այդ դյուրաբեկ,փխրուն թիթեռնիկների նմանվող էակներին, դասական պանթեոնի բարձր կամարների տակից։ Մեր մտադրությունների մեջ ոչ մի կերպ չի մտնում ժխտել այդ ստեղծագործությունների ճշմարիտ արժեքը, սակայն այստեղ,ինչպես եւ բոլոր մնացած դեպքերում,հարկ է հոգ տանել այն մասին,որպեսզի լեզուն չդառնա դժվարիմաց,իսկ հասկացություններն` ամլացած։ իհարկե,դրանք կարող են ունենալ անմահության ինչ-որ իրենց տեսակը, եւ լիովին արժանի,սակայն դրանց այդ հավերժությունը` ըստ էության հավերժական ակնթարթ է,որով օժտված է արվեստի ամենայն ճշմարիտ ստեղծագործություն, այլ ամենեւին էլ ոչ լրիվ հավերժություն ընդմեջ ժամանակի բոլոր փոփոխությունների եւ շարժման։ ինչ չի բավում այդ ստեղծագործություններին` հենց գաղափարներն են,եւ որքան ավելի կատարյալ են դրանք ձեւի առումով, այնքան ավելի արագ են դրանք իրենք իրենց կործանում.որքան ավելի մոտ է դրանց տեխնիկական կատարելությունը մեր իսկական ճարտարվեստությանը, այնքան դրանք ավելի անցողիկ են լինում.դրանք օժտված չեն ոչ արիությամբ, ոչ ուժով,ոչ հավասարակշռությամբ,որպեսզի տանեն ժամանակի հարձակումները,թեպետ հար ավելի ու ավելի համառորեն են հավակնում այն բանին,որպեսզի համարվեն ոգով ամենապայծառացածը։ Միայն այնտեղ,որտեղ գաղափարը բերվում է հանգստության եւ թափանցիկության որոշակի ձեւում,կարող է խոսք լինել դասական ստեղծագործության մասին,եւ այդժամ այդ պայմանի դեպքում այդպիսի ստեղծագործություն կարող է դիմակայել ժամանակի հարձակումներին։ Այդ միասնությունը,այդ բազմակողմանի ներքին լարումը բնորոշ են ամենայն դասական ստեղծագործության,եւ այդ պատճառով դժվար չէ հասականալ,որ զանազան դասական գործերի ցաննկացած դասակարգում, որ ելակետ ունի մատերիայի եւ ձեւի կամ գաղափարի եւ ձեւի տարբերակումը, դատապարտված է կործանման։Կարելի է,իհարկե,դրան մոտենալ մյուս կողմից։ Մենք կարող ենք դիտարկել միջոցները,որոնց շնորհիվ դրսեւորվում է գաղափարը,եւ եթե նկատենք,որ որոշ միջոցներ ավելի հարուստ կամ աղոտ կլինեն,քան մյուսները,կարող ենք դա դնել դասակարգման հիմքում,համարելով միջոցների հարստությունը կամ աղքատությունը իրական օգնություն կամ խոչընդոտ ստեղծագործության արարման համար։ սակայն միջոցները չափազանց անհրաժեշտ հարաբերույան մեջ են ողջ ստեղծագործության հետ,որպեսզի դասակարգումը,հիմնված այդ հասկացության վրա,չլինի հավանականության նշանակալից մասով` փոքր ինչ ավելի վաղ կամ ավելի ուշ` ներառնված բոլոր վերը հիշատակված դժվարությունների մեջ։ ընդհակառակը,ես ենթադրում եմ,որ հաջորդող մտորմունքները կարող են բանալ դասակարգման ճանապարհը,որը ճիշտ կլինի հատկապես այն պատճառով,որ այն լիովին պատահական է։ որքան ավելի վերացական եւ այդ պատճառով որքան ավելի աղքատ են գործադրվող միջոցները,այնքան ավելի հավանական է,որ կրկնությունն անհնար է,եւ այնքան ավելի հավանական է,որ գաղափարը,մի անգամ իր մարմնացումը գտնելով,ընդմիշտ կմնա այդ մարմնավորման մեջ։ որքան ավելի կոնկրետ,եւ ուրեմն,որքան ավելի հարուստ է գաղափարը` եւ միեւնույնը տեսնվում է կիրարկվող միջոցների համար, այնքան ավելի հավանական է կրկնություն ը։ եթ ե այժմ ես դաս ավ որ եմ բոլ որ տար ակերպ դասական ստեղծագործու- թյունները իրար կողքի եւ, դեռ չջանալով դրանց միջեւ հիեր արխիա հաստատել,այդուհանդերձ հարց տամ,արդյոք դրանք միատեսաակ բարձր են,հեշտությամբ կպարզվի,որ մի բաժնում գործերն ավելի շատ են,քան մյուսում,եւ նույնիսկ դա լիովին այդպես չի,այդուհանդերձ գոյություն ունի այդպիսի անհավասարաչափության ակնհայտ հնարավորություն։ սրա վրա ես կուզենայի ավելի մանրամասն կանգ առնել։ որքան ավելի վերացական է գաղափարը,այնքան ավելի հավանական է դրա հայտնվելը։ Բայց դե

ա ±

106

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ինչպե՞ս է գաղափարը դառնում կոնկրետ։ դա տեղի է ունենում այն բանի շնորհիվ, որ այն ներթափանցված է լինում պատմական գիտակցությամբ։ որքան ավելի կոնկրետ է գաղափարը,այնքան ավելի հավանական է այն։ որքան ավելի վերացական են միջոցները,այնքան ավելի քիչ է դրանց հայտնվելու հավանականությունը,որքան ավելի կոկնկրետ,այնքան ավելի հավանական են։ Բայց ինչ է նշանակում «կոնկրետ միջոցներ»արտահայտությունը,եթե ոչ պնդում այն մասին,որ դրանք գոյավորվել են լեզվով կամ էլ թե հայտնաբերվել են լեզվին մոտենալու միջոցով,քանզի լեզուն ամենակոնկրետ միջավայրն է։ Ասենք,գաղափարը, որ իր արտահայտությունն է գտնում քանդակում,միանգամայն աբստրակտ է եւ ոչ մի ներբերում չունի պատմականինմիջոցները,որոնց օգնությամբ այն արտահայտված է,նույնպես վերացական են,եւ ուրեմն,հույժ հավանական է,որ քանդակագործությամբ ներկայացված դասական ստեղծագործությունների բաժինը, ծայրահեղ փոքրաթիվ կլինի։ ի օգուտ իմ պնդման են վկայում այստեղ ժամանակն ու փորձը։ իսկ եթե,մյուս կողմից,ես վերցնեմ կոնկրետ գաղափարն ու կոնկրետ միջոցները,ամեն ինչ միանգամայն հակառակը կլինի։ հոմերոսը,իհարկե,դասական էպիկական բանաստեղծ է,բայց հենց այն պատճառով,որ էպիկական գաղափարը կոնկրետ գաղափար է, իսկ միջոց է այստեղ հանդիսանում լեզուն,դասական ստեղծագործությունների բաժնում,որտեղ գտնվում է էպոսը, հնարավոր է գոյությունը բազում գործերի,որոնք բոլորը հավասարապես դասական են,քանզի պատմությունն անընդհատ մեզ նոր էպիկական նյութ է մատակարարում։ եւ այստեղ նույնպես իմ պնդումը սատարված է պատմության վկայությամբ եւ համաձայնեցվում է փորձի հետ։ քանի որ ես իմ բաժանումը ամբողջությամբ հիմնավորում եմ պատաահական իրավիճակների վրա,ախոյանի համար դժվ ար է ին չ-որ բան առ արկ ել ը` չէ որ նա չի կար ող ժխտ ել պատ ահ ականությունը։ իսկ եթե այդունահերձ որեւէ մեկը կամենա առարկել,ես կպատասխանեմ,որ նրա այդ առարկությունը սխալ է,քանի որ դասակարգման սկզբունքը հենց եւ պիտի միանգամայն պատահական լինի։ իսկապես,լիովին պատահական է,որ մի բաժնում հաշվվում է,կամ կարող է հաշվվել,շատ ավելի շատ ստեղծագործություն,քան մյուսում։ Բայց քանի որ այդ ամենը պատահական է,միան- գամայն պարզ է,որ կարելի է,օրինակ,ամենից բարձր դնել այն դասը,որ հաշվում է,կամ կարող է հաշվել` բաղկացուցիչների ամենան մեծ թիվը։ Այստեղ ես կարող եմ պարզապես վերադառնալ նախորդ քննարկմանը եւ հանգիստ պատասխանել,որ այդ ամենը,անշուշտ,ճիշտ է,բայց հենց այդ պատճառով հարկ է գովաբանել եւ իմ կշռադատությունը,երբ ես զուտ պատահականությամբ ամենից բարձր դրեցի հակադիր դասը,այսինքն ավելի նվազ բազմաքանակը։ սակայն ես այդ չեմ անի,այլ,ընդհակառակը,ձեր ուշադրությունը կդարձնեմ այն հանգամանքի վրա,որ իմ օգտին է խոսում` բանն այն է,որ բաժինները,որոնք ավելի կոկնկրետ գաղափարներ են պարփակում,դեռ ավարտված չեն,եւ նույնիսկ բնավ չեն կարող ավարտվել։ Այդ պատճառով լիովին բնական է առաջինը մյուս բաժինները դնելը, դարպասները լայն բացած թողնելով եւ մյուսների համար։ եթե որեւէ մեկը նկատի,թե փոքրաքանակությունն անկատարություն է, նույնիսկ համապատասխան բաժնի ինչ-որ արատ է,նա,ըստ էության,հենց դրանով եւս մի ակոս կհավելի իմ փաստարկման դաշտում,եւ այդ պատճառով պարտադիր չէ, որ ես ուշք դարձնեմ համանման փաստարկներին, որքան էլ որ հիմնարար դրանք թվան,քանզի ես ինքս սերում էի այն պնդումից,որ էական տեսանկյունից ամենը հավասարապես կատարյալ է։ Բայց դե ո՞ր գաղափարն է ամենավերացականը։ հարցը,դե իհարկե,վերաբերում է միայն գաղափարներին, կապված գեղարվեստական պատկերացմանը,այլ որ թե գաղափարներին,որ գիտական դիտարկում են պահանջում։ իսկ ո՞ր միջոցներն են առավելագույնս վերացական։ Այս վերջին հարցին էլ կպատասխանեմ սկզբում։ Ամենավերացական միջոցները` միջոցներն են,առավելագույնս լեզվից հեռացված։ ախքան առաջին հարցին պատասխանելը,ես կկամենայի ընթերցողին հիշեցՆ նել մի հանգամանքի մասին,որը կարող է ազդել խնդրի վերջնական որոշման վրա։ Ամենավերացական միջոցները կիրարկվում են ամենավերացական գաղափարի արտահայտման համար։ Այսպես,ճարտաարապետության օգտագործած միջոցները,անշուշտ,ամենավերացական միջոցներն են,սակայն գաղափարները,որ իրենց արտահայտությունն են գտնում ճարտարապետության մեջ,ոչ մի կերպ առավելագույն վերացական գաղափարները չեն։ Ասենք,ճարտարապետությունն ավելի սերտ հարաբերության մեջ է պատմության հետ,քան քանդակագործությունը։ Այստեղ մենք կրկին երկընտրանքի առաջ ենք կանգնում։ ես կարող եմ առաջնակարգ համարել արվեստի այն ստեղծագործությունները, որոնց միջոցներն առավելագույնս վերացական են,կամ նրանք,որոնց ներհատուկ է ամենավերացական գաղափարը։ Այստեղ մենք կրկին երկընտրանքի ա-

ա ±

107

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ որոնք շատ երկրներ չունեն։ Այնտեղ նաեւ ________ շատ է փքապերճությունը, բայց դա ամե- ________ ________ նուր է պատահում։ Եւ կա միեւնույն ________ մարդկային զգացողությունը, ինչպես եւ 01________ որեւէ տեղ, թեպետ այնտեղ նրանք փոր- ________ ձում են մարդուն ասել, որ այդ չկա, եւ դա ________ ________ իրապես բավարար վիճակ է։ Կա նա________ խանձն ու ագահությունը, եւ մնացած ________ ամենը։ Եւ ծիծաղ, եւ սեր։ մայիսմեկյան ________ ________ այգում այն նույնպիսին է, ինչպես ՆյուՅորքի Կենտրոնական այգում։ Մարդիկ, ________ ________ գրողը տանի, մարդիկ են, եւ ինչպես 02________ ուզում եք նրանց կոչեք, նրանք ամենուր ________ միատեսակ են։ Ջազային թմբկահարնե- ________ ________ րից բացի։ Նրանք շատ են տարբերվում ________ Ռուսաստանում, եւ նրանք շատ խիստ են ________ տարբերվում։ ________ ________ Ամերիկայում ջազային թմբկահարը, սեւ ________ կամ սպիտակ, ինչ-որ մեկն է։ Նկատի ________ ունեմ, որ նա տղա է, որը երաժշտությունը03________ տարուբերում է այնպես, ինչպես որ այն ________ ________ պիտի ներգործի։ Ես նկատի ունեմ, որ այն ________ տղան, որը ստիպում է երաժշտությանն ________ ________ այդպես տարուբերվել, ասես թե այդ ոչ մեկին չի վերաբերում, նույնիսկ, երբ նա ________ ________ ընդհանրապես որեւէ մեղեդի կամ այլ ________ ձայն չի արձակում, եւ դա շատ կարեւոր է։ ________ Դա այն բաներից մեկն է, ինչը մենք հի- 04________ շում ենք Ամերիկայից, երբ հեռանում ենք։ ________ ________ Մեր տաքարյուն թմբկահարները։ ________ Բանն այն է, որ ես ելա վիթխարի «Լին- ________ ________ քըլն»-ից եւ հասա իմ լոգասենյակ, ցնցուղ ________ ընդունեցի եւ իջա ընթրիքի։ Ժամը տասն- ________ ________ մեկն էր։ Ես մեղմ ջազային երաժշտու________ թյուն էի լսում եւ կարծում էի, թե կա05________ րոտաբաղձ եմ դառնում, տարօրինակ ________ բան է, որովհետեւ ես ինձ զգում էի ինչ- ________ պես տանը։ Ես ավելի լավ էի լսում եւ եկա ________ այն եզրակացության, որ բանը կարոտա- ________ ________ բաղձությունը չի, այլ մոտ երաժշտությու- ________ նը։ Ես մոտեցա դռանը, եւ ձայնն ուժ________ գնացավ։ Ես խոսեցի գլխավոր մատուցո- ________ ղի հետ, եւ նա մատնացոյց արեց այգին։ ________ 06________ Ես հարցրեցի՝ արդյոք կարող եմ ընթրի- ________ քին այգի ելնել, եւ նա ռուսերեն ասաց, որ ________ ես կարող եմ այգում նստել, կամ ներսում ________ ________ ընթրել, կամ իմ սենյակում, որովհետեւ ________ այն իմ տրամադրության տակ էր։ Բարե- ________ գութ Աստված, այս վայրը աղբահոր չէր, ________ այն ավելի լավ էր, քան վայրերը Փարի- ________ զում, Վիեննայում, Լոնդոնում, այդ պատ- ________ 07________ ճառով ես նստել էի այգում, յոթհոգանոց ________ նվագախմբի առաջ, որի յուրաքանչյուր ________ մասնակիցը աշխատավոր էր, պրոլետար, ________ ________ Կարլ Մարքսի աշակերտը եւ Լենինի ու ________ Ստալինի ջերմեռանդ երկրպագուն։ ________ Ինչեւէ։ Նվագախումբը լավ ամերիկյան ________ ________ Ջազային երաժշտություն էր կատարում, ________ հագեցած պերճաշուք եւ սենտիմենտալ 08________ ամերիկյան /եւ միջազգային/ հիմարու- ________ ________ թյամբ, հիմարությամբ, որը բոլորը գի________ տեն, եւ որը, այդուհանդերձ, դուր է գա________ լիս։ Բայց նվագախումբը չէր կարողանում ________ ________ պատշաճ տպավորություն թողնել։ ________ Եւ դա թմբկահարի պատճառով էր։ ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

107

Դա մի տասնյոթ կամ տասնութ տարեկան ռուս տղա էր,։ Երեւի թե, նա տեսել էր ջազային երաժիշտներին կինոնկարներում եւ ուզում էր ընդօրինակել նրանց շարժումները, բայց նա շատ վատ, շատ տխուր, շատ խղճուկ շարժումներ էր անում։ Եւ ես զարմանում էի, թե ինչու պրոլետարները չեն հրաժարվում ջազից եւ ինչո՞ւ, գրողը տանի, նրանք հավատարիմ չեն մնում սեւ աչերին եւ Վոլգայի նավավարներին եւ չարդաշներին ու համանման բաներին։ Եւ ես կարող էի ասել այն բանից, թե ինչ տխուր էր այդ երիտասարդ պրոլետար թմբկահարը զբաղվում իր գործերով, որ նրա սիրտը դրա ներսում չէր, եւ ես հաճելի թեթեւացում զգացի, երբ թախծալի շչակները սկսեցին ոռնալ, եւ լույսն անջատվեց, եւ առավոտյան նրանք ինձ ասացին, որ դա ռազմական հաշտեցում էր։ Եթե դուք այդ ժամանակ փողոցում լինեիք, ասացին նրանք ինձ, դուք ստիպված կլինեիք գնալ մինչեւ մոտակա տունն ու սպասել։ Ափսոս, որ ես փողոցում չէի, որովհետեւ պրակտիկան կես ժամից ավելի կտեւեր, եւ ես խորհրդային ռուսական կյանքն ուսումնասիրելու հնարավորություն կունենայի։ Բայց բանն այն է, իհարկե, որ ջազը չի զուգակցվում ծերուկ Կարլ Մարքսի ծանր տխուր տրամադրությանը, եւ որքան շուտ պրոլետարներն այդ հասկանան, այնքան նրանց համար ավելի լավ կլինի։ Ջազը կապիտալիստական երկրների զավեշտական եւ ողբերգական արտահայտությունն է, ազատության, աշխատանքից եւ մնացած ամեն ինչի անհանգստությունից ազատվելու պահը, եւ դա բերկրալի հուսահատության երաժշտությունն ու ռիթմն է, հիասքանչ անփութկոտության, էներգիայի մատերիայի քաոսում լիակատար կորստյան, պահածոյատուփի ամբողջականության, ծիծաղող, քայքայումից եւ հուսահատությունից ելնող, դեպի դժոխք լողող եւ անհետացող, ինչպես մեծ գետը, կամ օվկիանոսը, եւ դա ընտրյալների արտադրանք է, որոնք կորսված են եւ չգիտեն, թե ուր են գնում, եւ նրանց համար միեւնույն է, սա այն հիմնը չէ նրանց, որոնք գտել են, որոնք ուղղություն ունեն, եւ դրա ներսում չկա երկրի երեսին եղբայրության տրամադրությունը, պրելոտարիատի դիկտատուրան, անդասակարգայնությունը ապրողների մեջ, եւ չկա ավելի ծիծաղելի կամ ֆանտաստիկ բան, քան մեծ Ռուսաստանը, լի իր կույր վստահությամբ, խաղացող կյանքի հենց այն բնականության հետ, այն ամենավսեմ կենսակայունությամբ, որը թույլատրում է աղքատներին հավերժորեն աղքատ մնալ, եւ ինձ թվում է, որ նրանք պիտի ջազը թողնեն այն խեղճ բարի հոգիներին, որոնք այդ խելագար թարմացման կարիքն ունեն, եւ կառչեն իրենց զվարթ ինտերնացիոնալից։ ռուսաստան/կիեւ/1935թ |անգլերենիցթարգմ.վարդանֆերեշեթյան|

108a

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ռաջ ենք կանգնում։ ես կարող եմ առաջնակարգ համարել կամ այն արվեստի ստեղծագործությունները, որոնց միջոցներն ամենավերացականն են, կամ նրանք,որոնց ներհատուկ է ամենավերացական գաղափարը։ Այստեղ ես կընտրեմ գաղափարը,այլ ոչ թե միջոցները։

դե ինչ,ճարտարապետության մեջ օգտագործվող միջոցները,ինչպես եւ քանդակագործության,գեղանկարչության եւ երաժշտության մեջ,վերացական են։ Այստեղ դրա մեջ ավելի խորանալու տեղը չէ։ Բայց հնարավոր գաղափարներից ամենավերացականը` զգայական հանճարեղությունն է։իսկ ի՞նչ միջոցներով է այն արտահայտելի։ Միայն երաժշտությամբ։ Այն չի կարող արտահայտվել քանդակագործության մեջ,քանի որ ներքինի ինչ-որ սահմանում է ինքն իր ներսում. այն չի կարող արտահայտվել գեղանկարչությամբ,քանի որ իրեն արտահայտություն չի գտնում որոշակի գծերում.դա ինչ-որ ուժ է,փոթորիկ,անհամբերություն, կիրք եւ նմանատիպ բաներ` դրանց ողջ քնարականությամբ,սակայն այդ գաղափարը գոյություն ունի ոչ մեն-միակ պահում,բայց պահերի հաջորդականության մեջ,քանզի,եթե այն գոյություն ունենար մեն-միակ պահում,այն կարելի էր ծեփակերտել կամ նկարել։ Այն հանգամանքը,որ այն գոյութուն ունի պահերի հաջորդականության մեջ, թեպետ եւ արտահայտում է դրա էպիկական բնույթը, այդուհանդերձ ինչ-որ էպիկական բան չէ բառիս խիստ իմաստով,չէ որ այդ գաղափարը դեռ չի եկել առ խոսքերը,այլ անընդհատ շարժվում է անմիջականում։ Այդ պատճառով այն չի կարող արտահայտվել եւ պոեզիայով։ Միակ միջավայրը,որ կարող է դրան արտահայտություն տալ` երաժշտությունն է։ քանզի երաժշտությունն իր մեջ ժամանակային տարր է կրում,բայց ժամանակի մեջ չիտեղի ունենում,թերեւս միայն արդեն ամենաանէական իմաստով։ երաժշտությունը չի կարող արտահայտել պատմականը ժամանակի մեջ։

Ահա այդպիսի գաղափարի եւ դրան համապատասխանող ձեւի այդ կատարյալ միասնությունը մենք հենց գտնում ենք Մոցարտի «դոն ժուանում»։Բայց հենց այդ պատճառով,որ գաղափարն այստեղ այդպես սարսափելի վերացական է,միջոցը նույնպես վերացական է,եւ ուրեմն,հազիվ թե հավանականություն կա այն բանի,որ Մոցարտը երբեւէ մրցակիցներ կունենա։ Մոցարտը երջանկորեն դեմ է առել նյութի,որը բացարձակապես երաժշտական էր,եւ ադ պատճառով,եթե որեւէ այլ մի կոմպոզիտոր կամենա մրցել Մոցարտի հետ,նրան ուրիշ բան չի մնա,քան միայն կրկին գրել «դոն ժուանը»։հոմերոսն իր համար գտավ կատարյալ էպիկական նյութ, բայց կարելի է պատկերացնել բազում համանման էպիկական պոեմներ, քանի որ պատմության մեջ դեռ մնում են, որքան ասես, էպիկական պոեմներ։ Այդպես չէ «դոն ժուանի»հետ։ հնարավոր է,ավելի հեշտ կլինի հասկանալ,թե ես ինչ եմ այստեղ ենթադրում,եթե ես ցույց տամ տարբերությունը համանման գաղափարի նկատմամբ։ Գյոթեի «Ֆաուստը», դե իհարկե,ճշմարիտ դասական ստեղծագործություն է,բայց դրա գաղափարը պատմական գաղափար է,եւ այդ պատճառով ցանկացած պատմական դարաշրջան կունենա իր «Ֆաուստը»։«Ֆաուստի»միջավայրը լեզուն է,եւ քանի որ բառերը միշտ մնում են շատ ավելի կոնկրետ միջոց,այստեղից հետեւում է,որ կարելի է մտովի պատերացնել նույն տեսակի մի քանի գործերի գոյությունը։ ընդհակառակը,«դոն ժուանը»միշտ եղել ու կմնա իր տեսակի մեջ միակը,հույն քանդակագործների դասական ստեղծագործությունների նման։ Բայց քանի որ «դոն ժուանի»գաղափարն ավելի վերացական է,քան այն,որ ընկած է քանդակների հիմքում,դժվար չէ հասկանալ,որ ի տարբերություն քանդակի,որտեղ իրար կողքի գոյություն ունեն բազում գործեր,երաժշտության մեջ,ըստ էության,կա միայն մեն-միակը։ թեեւ երաժշտության մեջ հնարավոր են շատ ավելի դասական ստեղծագործություններ,ընդմիշտ կմնա այն միակ ստեղծագործությունը,որի մասին կարելի է ասել,որ նրա գաղափարը բացարձակապես երաժշտական է,որովհետեւ այստեղ երաժշտությունը հանդես է գալիս ոչ պարզապես որպես նվագակցություն, բայց,դրսեւորելով գաղափարը,միաժամանակ դրսեւորում է նաեւ իր ներքին էությունը։ Այդ պատճառով Մոցարտն իր «դոն ժուանով»բարձրագույն տեղն է գրավում բոլոր անմահների մեջ։ այց ես այժմ թողնում եմ ողջ հետազոտությունը։ Այն գրված է միայն սիրահարԲ ների համար։ եւ համանման այն բանին,թե ինչպես ինչ-որ չնչին մի բան կարող է ուրախացնել երեխային,հայտնի է,որ սիրահարները կարող են ուրախանալ ամենատարօրինակ բաներից։ դատողությունն այս նման է ոչ մի բանի համար սիրահարների ցասումնալի վեճի,եւ այդուհանդերձ այդ վեճն իր արժեքն ունի` սիրահարների համար։ |շարունակելի|

ա ±

108

հանդես-ա

|թարգմ.վարդանֆերեշեթյան|շարունակելի

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

շուշան հյուսնունց

00________

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ [1] Ջեն Քելլի (1912-1996) ________ ամերիկացի պարող, դերասան, 01________ խորեոգրաֆ, հատկապես հայտնի ________ ________ իր դերով Singin’ in the ________ rain մյուզիքլում: ________ ________ [2] pierre Henry, Journal de mes sons, actes Sudes 2004, ________ ________ էջ 46-47 (այս եւ հաջորդ ________ թարգմանությունները կատարված ________ են հեղինակի կողմից): 02________ ________ [3] այս եւ հաջորդ երաժշտական ________ օրինակները հասանելի են ________ Youtube հարթակի «acousmat- ________ ica» էջում, ինչպես նաեւ սույն ________ հոդվածի առցանց տարբերակում, ________ հրապարակված arteria.am ________ ________ կայքում: պիեռ անրիի ________ դիտարկվող ստեղծա03________ գործությունները թողարկվել են ________ pierre Henry Mix, philips ________ ձայնասկավառակների ________ անթոլոգիայում: ________ ________ [4] Խոսքը անտոնին արտոյի «դա________ ժանության թատրոն»-ի մասին է: ________ [5] pierre Henry, նշվ. աշխ., էջ ________ ________ 48-49: 04________ [6] pierre Henry, Je suis une ________ ________ musicien liturgique // a ________ Voix nue 2007 ________ (Ռադիոհաղորդում) ________ https://www.francecul________ ture.fr/musique/pierre________ henry-jai-fonde-une-sonot ________ heque-sur-une-vie ________ 05________ [29.01.2020, 13:16’’]: ________ [7] pierre Henry, Journal de ________ mes sons, էջ 100: ________ [8] Ios Smolders, pierre Henry ________ ________ Interview, ________ http://media.hyperreal.org ________ /zines/est/intervs/henry. ________ html [17.11.2019, 15:25’’]: ________ [9] pierre Henry, Journal de 06________ ________ mes sons, էջ 72: ________ ________ [10]անխուսափելի է այս առիթով ________ չնկատել զուգահեռները հին հունական դիցաբանության հետ` ________ ________ ի դեմս Օրփեոսի, ով նույնպես ________ իր բացառիկ երաժշտական ________ տաղանդի շնորհիվ հաղթահարեց ________ 07________ ճանապարհը դեպի Հադեսի ________ աշխարհ: ________ [11]pierre Henry, Mix pierre ________ Henry 02.3 ձայնասկավա________ ռակների հավաքածու, Փարիզ, ________ ________ philips 2000, էջ 7: ________ [12]տես` նույն տեղում: ________ [13]2019թ.-ին Son/Ré ստուդիայի ________ 08________ գործիքները տեղափոխվեցին ________ Փարիզի ֆիլհարմոնիայի շենք ________ (Cité de la musique), ________ որպես երաժշտական գործիքների ________ ________ թանգարանի մի մաս: ________ [14] Pierre Henry, Journal de ________ mes sons, Էջ 22-23: ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

ծանոթագրություններ

ԼԱվ տեՄպեՐԱցվԱծՄիԿՐոՖոՆը ԿԱՄ պիեՌԱՆՐի. ստեղծԱԳոՐծԱԿԱՆդիՄԱԳծիՓոՐՁ

ընդամենըմիքանիտարիառաջ,շրջելովՓարիզիփողոցներում,կարելիէր հանդիպելալեմորուս,ուշագրավարտաքինովեւխիստհայացքովմիտղամարդու`ականջակալերովուհսկայականմիկրոֆոնըձեռքին:Առաջինհայացքից կարող էր թվալ, որ այս՝ չափազանցության հասնող դանդաղ քայլող մարդըմիկորցրածառարկաէփնտրում:Այնինչ՝կոմպոզիտորպիեռԱնրինէր, որհերթականանգամդուրսէրեկելհնչյունների«որսի»:Նաբնազդորենշարժվում էր հենց այն ձայների ուղղությամբ, որոնք կարող էին պիտանի լինել իր կոմպոզիցիաներիհամար:դրանքկարողէինլինելբեկորներքաղաքայինաղմուկից,մարդկայինձայներ,քամի,ծառերիխշշոց,ինքնաթիռներեւայլն:Միկրոֆոնիմիջոցովայսհնչյուններնընկնումէինկոմպոզիտորի«պահեստը»,որ- պեսզիհետո,մասնատվելով,փոխակերպվելով,մեկըմյուսինխառնվելով,«եփվեն»նրաստուդիա-խոհանոցումեւնորկյանքառածազատարձակվենբարձրախոսներից: ծնունդովփարիզեցիպիեռԱնրին(1927-2017)որոշակիորենչիպատկանումայն կոմպոզիտորներիշարքին,որոնքհետեւողականորենզարգացրելենիրենցոճը մեկուղղությամբ:հակառակը,Անրինազատորենշարժվելէմեկոճականհարթությունիցմյուսը,կամրջելմիմյանցիցհեռուաշխարհներ,չիխորշելկտրուկկերպարանափոխումներից:Նաանսպասելիթռիչքներէկատարելդասականերաժշտությունիցդեպիէլեկտրոնայինկոնկրետերաժշտություն,կաթոլիկմեսսայից դեպիռոք-երգեր,բեթհովենյանսիմֆոնիաներիմշակումներիցմինչեւսեփական ստեղծագործությունների տեքնո remix-ներ եւ համագործակցություն DJ-ների հետ:Այսբազմազանությանմեջկամիբան,որմիավորելէԱնրիիբոլորստեղծագործական շրջանները. դա աշխատանքն է ձայնագրված հնչյունների հետ, դրանցմոնտաժը,մշակումը,որնէլեւհանդիսանումէկոնկրետերաժշտությանը (musiqueconcrète-ին)բնորոշաշխատելակերպը(տե՛սնախորդհոդվածում,էջ7): պատանեկանտարիներինԱնրինստացելէդասականերաժշտականկրթություն Փարիզի «երաժշտության բարձրագույն կոնսերվատորիայում», հաճախելով հարմոնիայիեւդաշնամուրիդասերՕլիվյեՄեսսիանիեւՆադյաԲուլանժեիմոտ: Նատիրապետումէրթե´ դաշնամուրայինդասականնվագացանկին,թե´ միեւնույն ժամանակփորձումէրբացահայտելդաշնամուրիաղմկայինհատկանիշները՝որպեսհարվածայինգործիք:եվդապատահականչէ,քանիորնույնկոնսերվատորիայումԱնրինսովորումէրնաեւհարվածայինգործիքներիբաժնումեւելույթ ունենումտարբերսիմֆոնիկնվագախմբերիհետ:դաէպատճառը,որհարվածայինտիպիհնչյուններնուաղմուկներըպատկանումեննրաերաժշտության պարբերաբարկրկնվողմոտիվներին:

ա ±

109

հանդես-ա

109

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

բանք երաժշտաց խորագիրը վարում է գեւորգ ճաղարյանը

* * *

«... [ի]նչպես որ Շեքսպիրն իր ողջ կյանքում անանուն դրամատուրգ մնալուց հետո` քողարկված իր թատերախաղերի կերպարների ետեւում, ի վերջո «Փոթորիկը»-ում մեր աչքերի առաջ է հառնում պրոսպերոյի դերում, այդպես էլ, կարծում եմ, «կախարդական սրինգ»-ում մենք վերջիվերջո հանդիպում ենք ինքնին մոցարտի մարդկային անհատականությանը»։ թարգմ.` G. tsh.-ի Bruno Walter, of Music and MusicMaking, new York: norton, 1961, trans. by p. Hamburger, p. 195.

* * * «... [Հ]իրավի, հնի եւ նորի ուշագրավ խառնուրդն այս տներգում [Vexilla regis] թերեւս կարող է մեկնաբանվել իբրեւ փորձ` ի մի բերելու նրա [բրուքների - G. tsh.] կյանքի գործը, թեպետ առավել նվազ չափով, քան իններորդ սիմֆոնիայի երրորդ մասի վերջանվագը` համադրելով բազում ոճական տարրեր։ Հինը ներկայացված է փռյուգական եղանակավորմամբ. միաձայն խմբերգով տոգորուն մեղեդասություն` ամեն տան սկզբնամասում [...] նորը կարող է երեւալ առ «սկիհ»-ի («Graal») խորհուրդը հղումներում եւ համադաշնակ փոխակերպություններում` խորհրդանշելով «մահից» «կյանք» փոփոխությունը` յուրաքանչյուր տան վերջամասին հար»։ թարգմ.` G. tsh.-ի (the Cambridge Companion to Bruckner. ed. by J. Williamson, Cambridge: Cambridge university press, 2004, p. 62).

* * * ... բրամսը տանել չէր կարողանում բրուքներին եւ նրա երաժշտությունը` բրուքներյան սիմֆոնիաները հեգնաբար անվանելով «վիշապօձեր» (թերեւս դրանց երկարությունը նկատի ունենալով), իսկ հեղինակին` բացառապես Շուբերտին ու վագներին ընդօրինակող մեկը։ մ. աուերը բրուքների իր կենսագրությու-

110a

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

Նմանբազմաֆունկցիոնալերաժշտիկարիերասկսելով`դժվարէպատկերացնել, որ Անրին շատ շուտով կլքեր իր գործունեությունը որպես դաշնակահար եւ թմբկահարումինչեւկյանքիվերջկտրվերմիմիայնէլեկտրոնայիներաժշտության ստեղծմանը:Այսբեկումըտեղիունեցավայնբանիցհետո,երբԱնրինառաջին անգամոտքդրեցկոնկրետերաժշտությանհիմնադիրպիեռշեֆերիստուդիան: ՄիասիննրանքստեղծեցինայսժանրիլեգենդդարձածSymphoniepourune hommeseul-ը(1949-50),առաջինէլեկտրոակուստիկօպերաOrphée-ն(1953)եւ միշարքայլփոքրակտավգործեր:/պիեռշեֆերիմասինավելիմանրամասն` տե՛սնախորդհոդվածում,էջ7/:

Անրիի կոմպոզիտորական կայացման առաջին շրջանը ձեւավորվեց շեֆերի խարիզմատիկանձնավորությանուժգինազդեցությաններքո:սակայնորքան ավելիմեծէլինումուսուցչիազդեցությունը,այնքանանխուսափելիէդառնում աշակերտի`դրանիցձերբազատվելումղումը:ինըտարիշարունակնրանքմիասինղեկավարումէինկոնկրետերաժշտությանփարիզյանստուդիան`Clubd’Essai-ն:սակայնժամանակիընթացքումնրանցհայացքներըստուդիայիգործու- նեությանվերաբերյալսկսեցինզարգանալհակադիրուղղություններով:շեֆերը հետզհետեավելիէրհեռանումերաժշտականստեղծագործությունիցեւդիտարկումստուդիանորպեսզուտտեսականհետազոտություններիկենտրոն,մինչդեռ Անրիիհամարամենակարեւորըպրակտիկաշխատանքնէրհնչյուններիհետ, երաժշտականստեղծագործությունը:Այսպատճառովնա1958թ.-ինհեռացավ Clubd’Essai-իցեւհիմնեցՖրանսիայիառաջինմասնավորէլեկտրոնայինստուդիան`apsome-ն:Անրիիմոտեցումներըկոնկրետերաժշտությանընկատելիորեն տարբերէին:եթեշեֆերըաշխատումէրառավելապեսարխիվային`արդենիսկ գոյությունունեցողձայնագրություններով,ապաԱնրիննախընտրումէրօգտագործելսեփականձեռքովձայնագրվածհնչյուններ:ՆրաստեղծագործություններիցմեկընույնիսկկոչվումէMicrophonebientempéré (Լավտեմպերացված միկրոֆոն),ակնհայտորենակնարկելովյ.ս.ԲախիԼավտեմպերացվածկլավիր ինվենցիաներիեւֆուգաներիցիկլը:ՄիկրոֆոնըԱնրիիմոտդառնումէմարմնի շարունակություն: Ձայնագրման պրոցեսն ինքնին դառնում է միջամտություն ակուստիկմիջավայրիմեջ: Անշուշտ,այսգործելաձեւիշնորհիվխորանումէստեղծագործությանսուբյեկտիվություննուզգայականությունը:սեփականձեռքովձայնագրածհնչյուններնօգտագործելիսբնականաբարավելանումէստեղծագործությանինքնակենսագրականբաղադրիչը:Անրիիկոմպոզիցիաներիցշատերըայսառումովկարելիէ ընկալելորպեսհնչյունայինօրագրեր:Oրագրեր,որոնցումվերապրվածըվերացարկվումէանսպասելիհամադրումների,մոնտաժիեւփոխակերպմանմիջոցով: ինչպեսԷլիոթըկասեր`«Mixingmemorywithdesire...»(Խառնելովհիշողությունը ցանկությանհետ): շեֆերիհետհանդիպմանըշուտովհաջորդեցծանոթությունեւսմեկնշանակալի մարդուհետ,որըճակատագրականպիտիդառնարԱնրիիստեղծագործական կյանքում:դաֆրանսիացիհայտնիխորեոգրաֆՄորիսԲեժարնէր,ումհետԱնրիինմինչեւկյանքիվերջկապումէրսերտհամագործակցությունըեւամուրընկերությունը:«իմհնչյուններիօրագիրը»գրքույկումԱնրինպատմումէ. «Մեր առաջին հանդիպումը: Մի բան, որի մասին մեծ սիրով եմ հիշում: տեսնում եմ մի փոքրամարմին,արեւաթուխնավաստուկապույտաչքերով`միմարսելցիՋենքելլի:1 1954 թվականնէր:Նաարդենճանաչումէրպիեռշեֆերինեւեկելէր[...]Studiod’Essaiմեր երաժշտությունը բացահայտելու համար: Արդեն բեմադրել էր մի շարք պարային ներկայացումներ,բայցդեռբավականդասականոճով:ուզումէրմերհետմիասինմինոր պարստեղծել:շատգեղեցիկէր,պայծառ,էներգիայովլի,հետաքրքրասերնորհնչյունների հանդեպ,ինչպիսինեւմնացհետագայում:շեֆերընրանառաջարկեցOrphée-ն:իսկես կասկածովլցված,հարցրեցի,-իսկինչու՞չպարեքSymphoniepourunehommeseul-իտակ:

Միացրեցիմագնիտոֆոնը:Բեժարըլսեց,մնացշատհանգիստ,ոչինչչասաց, ժապավեններըթեւիտակդրածգնացեւմենքնրանայլեւսչտեսանք:երկուամիս անց ստացանքհեռախոսազանգ,-կարողեքգալեւտեսնել,եթեցանկանաք: երկուշաբաթհետոկայացավներկայացմանպրեմիերանthéâtredel’Etoile-ում: շեֆերի հետ գնացինք դիտելու գլխավոր փորձը եւ մնացինք զարմանքից ապշած:Բեժարիպատկերացրածխորեոգրաֆիանոչմիկապչուներմեր`մինչ այդիմացածբալետներիհետ: դամիպարէր,որհրաշալիկերպովկապվածէրերաժշտությանհետեւբաբախումէրյուրաքանչյուրհնչյունիհետմիասին:»2

ա ±

110

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

երաժշտականօրինակ.PierreSchaeffer,PierreHenry:Symphoniepour unhommeseul]3

«եսնրահետշատչէիխոսումպարիմասին,-շարունակումէիրհիշողությունըԱնրին,-ոչէլ նա ինձ հետ` երաժշտության: Մենք խոսում էինք մնացած ամեն ինչի մասին: Նա իմ

հանցակիցնէր:Մենքընկերներէինք:եվուրախէինք,որդամերմոտստացվումէր:Մենք

մոտավորապեսնույնտարիքիէինք:ինձդուրէրգալիսնրահումորը:հիմանաշատավելի լուրջ է դարձել, մինչդեռ նախկինում «ամերիկյան բուռլեսկի» համբավ ուներ: Մենք

ծիծաղումէինքնույնբաներիվրա,[...]սիրումէինքնույնֆիլմերը,եսնրանպատմումէի Արտոյի4 թատրոնի,վեբեռնի,ստրավինսկումասին:[...]

եսմիշտգնումէի[Բեժարի]փորձերին,եւնույնիսկերբամենիհետչէր,որհամաձայնէի, դա ինձ անչափ մեծ օգուտ էր տալիս: Այնքան, որ մոտս արդեն տպավորություն էր ստեղծվում, կարծես ես միայն խորեգրաֆիկ երաժշտություն եմ ստեղծում, չնայած ի սկզբանենմանմտադրությունբնավչունեի:երբտեսնումես,թեինչպեսէստեղծագործում խորեոգրաֆը,հասկանումեսթեորքա՜նգաղափարներկան`երաժշտականդինամիկայի հիմքումընկածժեստերնընդգծելուհամար:»5

Չափազանցությունչիլինիասելը,որհենցայսհամագործակցությանշնորհիվէր, որԱնրին,իտարբերությունիրհասակակիցմիշարքայլ,ոչպակաստաղանդավոր կոմպոզիտորների,մեծճանաչումվայելեցոչմիայննեղակադեմիականշրջանակներում,այլեւլայնլսարանիմոտ:ԱյսհանդիպմանարդյունքնէրնաեւԱնրիիհայտնի ստեղծագործություններիցմեկը`MessePourletempsPrésent-ը(1967)(Մեսսա ներկաժամանակներիհամար),գրվածֆրանսիացիֆիլմ-երաժշտությանկոմպոզիտորՄիշելԿոլոմբյեյիհետմիասին:Այնթերեւսամենավառկերպովէցուցադրում Անրիիոճականբեւեռվածությունը,բացիայդ`սաէլեկտրոնայինեւռոքերաժշտությանսինթեզիթերեւսառաջինփորձերիցէ: «եսլիտուրգիկերաժիշտեմ»:6

Անրինխոստովանումէ,որիրառաջինուժեղերաժշտականտպավորոթյունըեղել էյ.ս.Բախիհ-mollմեսսայիունկնդրումըմանուկհասակում:Այսպահիցսկսած մեսսայիժանրըառանձնահատուկտեղէգրավումնրաստեղծագործությանմեջ, ինչըերեւումէMessePourletempsPrésentկամMessedeliverpoolվերնագրերից: վերջինում նույնիսկ ենթամասերն են վերնագրված կաթոլիկ մեսսայի սկզբունքով`Kyrie,gloria,Sanctusեւայլն:Բացիդրանից,Անրիներաժշտությունը պատկերացնում էր որպես հոգեւոր պրակտիկա: Կոմպոզիցիան նրա համար աղոթքէրեւինքնամաքրմանճանապարհ: «երաժշտությունըպետքէարվեստիդաշտիցտեղափոխվիսրբազաներկյուղիդաշտ»:7

սակայնMessePourletempsPrésent-ըշփոթեցնումէայնունկնդրին,ովսպասումէայստեղլսելհոգեւորերաժշտություն:Այնոչայլինչէ,քանռոքայինպարերիշարք,որոնքայնժամանակՖրանսիայումկոչվումէին«jerks»:Բեժարը խնդրելէրԱնրիինգրելմիստեղծագործություն,որկհամապատասխաներՆիցշեի`«եսկհավատայիմիայնայնԱստծուն,ովկկարողանարպարել»աֆորիզմին:Անրիիպատմելով,նաայդխոսքերինհամապատասխանմթնոլորտըգտավ thewildangelsֆիլմում(1966),որումռոմանտիզացվածկերպովպատկերվումէ կալիֆորնյանմոտոցիկլիստներիսուբմշակույթը`իրալկոհոլայինութմրանյութայինզեղումներովեւպարայինտարրերքիգերակայությամբ:Աչքիէընկնում նաեւֆիլմիերաժշտության(հեղինակ`դ.Ալլանեւthearrows)եւMessePourle tempsPrésent-իPsyché rockհատվածիոճականնմանությունը:

երաժշտականօրինակ.Davieallan&thearrows:Bluestheme

ոգեւորվածայսստեղծագործությանհաջողությունից,1969թվականինԱնրիի մենեջերըառաջարկեցհամագործակցելբրիտանականբլյուզ-ռոքSpookeytooth խմբիհետ,ինչիարդյունքումծնվեցմեծճանաչումստացածCeremonyալբոմը:

երաժշտականօրինակ.Spookytooth,PierreHenry: Ceremony.anelectronicmass

Չնայածմեծկոմերցիոնհաջողության`հետագայումԱնրիիմոտեցումըայսգործինայնքանէլմիանշանակչէր:Նրակարծիքով,այնգրվելէավելիշահադիտականմղումներից,քանիրականարվեստիպահանջիցելնելով:Այնուամենայնիվ, ստեղծագործությանմտահղացումըորպես«էլեկտրոնայինմեսսա»եւվերնագիրը`Ceremony(արարողություն),մատնանշումենայնհիմնականթեմատիկան,

ա ±

111

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ նում բերում է բրամսի խոսքերը` ________ ________ «... [բ]րուքների պարագայում ________ ________ գործ ունենք ամենեւին ո՛չ նրա 01________ ստեղծագործությունների հետ, այլ ________ խարդախության, որի վերջը կգա ________ _______ մեկ-երկու տարի անց»։ բայց ճա- _ ________ կատագիրն այլ բան էր նախատե________ սել։ 1861 թ. նոյեմբերի 21-ին ________ ________ վիեննայի կոնսերվատորիայում ________ պրոֆեսորություն ստանձնելու հա- ________ 02________ մար 36-ամյա բրուքները քննու- ________ ________ թյուն էր հանձնում։ ________ Հանձնաժողովում չորսն էին. ________ գերմանախոս աշխարհի երաժշտա- ________ _______ գիտական շրջանակներում մեծ հա- _ ________ մարում ունեցող երգահան-երա- ________ ժշտագետներ յ. Հելմեսբերգերը, ________ 03________ Օ. դեսոֆը, յ. ֆոն Հերբեկը եւ ________ ս. Զեխտերը, որոնք զգուշանում ________ ________ էին բրուքների գիտելիքներից եւ ________ դիտավորյալ բարդ երգեհոնային ________ ________ թեմաներ առաջարկում։ վերջին ________ ֆուգայի կատարումից հետո բրուք- ________ ________ ներն ապշահար ֆոն Հերբեկից 04________ կորզեց հետեւյալ բացականչու________ թյունը` «այդ նա՜ պետք է մեզ քն- ________ ________ նի»։ նոր փուլ էր սկսվում ________ բրուքների հոգեւոր կյանքում։ // ________ ________ վերներ վոլֆը արթուր նիկիշի ________ խմբավարությամբ առաջին անգամ ________ ________ իններորդ բրուքներյանն ունկնդ- 05________ րելուց հետո օրագրում հետեւյալ ________ _______ գրառումն արեց. «...[ե]ս շվա- _ ________ րած եմ։ այն ստիպում է ինձ տա- ________ ռապել։ այն գործում է ինձանում ________ ________ եւ ազդում ինձ վրա բնական աղե- ________ ________ տի զորությամբ։ առաջին մասի ________ վերջում կլարնետների ռիթմերն 06________ ________ անողոք երգեհոնային կետի ________ (organ-point) նկատմամբ երբեք ________ ________ չեն դադարի ինձ հետապնդե_______ լուց»2: // 1966 թ. ֆոն կարայա- _ ________ նի` իններորդի մեկնությունն ________ ունկնդրում ես լայնաբաց աչքե- ________ ________ րով, համակ լսողություն դարձած 07________ եւ հիպնոսահար։ եվ զարմանալով, ________ ________ թե որքան տարբեր կարող է այն ________ հնչել երիտասարդ ֆոն կարայանի ________ ________ ձեռքերում։ ________ ________ ________ Crawford Howie, anton Bruckner. a ________ Documentary Biography in 2 volumes, 08________ vol. 1, From ansfelden to Vienna, ________ edwin Mellen press, 2002, p. 77. ________ Werner Wolff, anton Bruckner: rustic ________ Genius, e. p. Dutton & Co., Inc; 1942, ________ p. X. ________ ________ ________ ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

111

________00 ________ ________ ________ ________ ________ * * * ________ «... [ֆ]ուրտվենգլերին գործո________ ________ ղության է մղում մի յուրատեսակ ________ վսեմ զգայականություն` սբ պո________10 ղոսի խոսքերին հարիր. «եթէ խօ________ ________ սեմ մարդկանց լեզուները եւ ________ հրեշտակներինը, բայց սէր չունե________ ________ նամ, կը նմանուեմ մի պղնձի, որ ________ հնչում է, կամ` ծնծղաների, որ ________ ղօղանջում են»։ ոչ մի անկենդան ________ ________ պահ չկա նրա նվագավարության ________20 մեջ. այն համակ ապրում է, սի________ րում, տառապում եւ ցնծում։ մինչ ________ ________ տոսկանինին արվեստի գործն իր ________ անհատականության միջով է տեսա________ ________ նում, ֆուրտվենգլերն իր անհատա________ կանությունն ի հայտ է բերում ________ ընդմեջ ստեղծագործության. եր________ ________30 կու տարբեր դիրքորոշում` սահ________ մանված երկու տարբեր ________ խառնվածքներով։ ֆուրտվենգլերի ________ ________ մղումն առ ձայնային անմիջական ________ բավականությունը, նրա դոնժուա________ նական հուզախռովքը, նրա ձգ________ ________ տումն առ զգացմունքի հանապազ ________ ________40 նորոգությունը հանգեցնում են ________ նրան, որ ունկնդիրն ավելի շուտ ________ հուզված, քան ազդված է լինում ________ նրա խմբավարությամբ։ Չնայած ________ ________ նրա հիսուն տարիներին` այնուա________ մենայնիվ ես նրա աճը հեռու եմ ________ համարում ավարտուն լինելուց։ նա ________ ________ թերեւս կհասնի իր ձիրքերի զե________50 նիթին որոշակի զգայական խա________ ________ ղաղման հետ միաժամանակ` ________ անխռովության հասնելով երկ________ րային սերը երկնայինի փոխակեր________ ________ պելու միջոցով։ բոլոր ________ խմբավարներից ֆուրտվենգլերն ________ ամենամերձն է իմ սրտին։ նա մի________ ________60 անգամայն զերծ է մեծամոլությու________ նից եւ ինքնապարծությունից, մի ________ բան, որ [խմբավարների] հատկա________ ________ նիշն է։ նրա ճշմարիտ համեստու________ թյունը երբեմն ի հայտ է գալիս ________ ________ անգամ ներքին անվստահության ________ ձեւով։ բայց ամենից առանրան ________ ________70 հատուկ է այն մանկական միամ________ տությունը, որ միշտ առանձնաց________ նում է իսկական արվեստագետին։ ________ [...] ֆուրտվենգլերը կատարելա________ ________ պես ազնիվ է. նա միանգամայն ________ կարող է դառնալ այն մեծագույն ________ ________ խմբավարը, որ Գերմանիան երբեւէ ________ ծնել է։ ________80 ________ Carl Flesch ________ թարգմ.` G. tsh.-ի ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 a ________ ________ ________ ________ ________ ________

112

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

որըպիտիբնորոշերԱնրիի`հաջորդտարիներիերաժշտականպոետիկան:Նրա ստեղծագործություններըոչմիայնթատերականէին,այլեւհաճախպարուրված էինծիսականմթնոլորտով: «եսշատհետաքրքրվածեմհնչյուններիլեզվով:Ավելին,ցանկանումեմդրանցով կերտելիմանձնականթատրոնը,որտեղդերասաններըհանդիպումենմիմյանց, պայքարումեւգրկախառնվում»:8 իրհամերգայինկատարումները,որոնքսովորաբարինքնէլհենցիրագործում էր,հանդեսգալովմիշպուլտիմոտ,Անրինձեւավորումէրհատուկլուսավորությամբ,նստատեղերիոչավանդականդասավորությամբ,եւիհարկե,հնչյունների տարածականացմամբ(spatialization):Նրալայնածավալ,մինչերեքժամտեւողությամբգործերի`առանցընդիջմանկատարումներընմանվումէինժամանակակիցծեսի: ծիսականությանկողքին,գուցեդրանիցանբաժան,Անրիիհամարկարեւորէին հոգեւորթեմաներըերաժշտությանմեջ.խորհրդածություններըհոգուգոյության, մահվանիցհետոհոգուճանապարհորդությանմասին,որոնցեննվիրվածapocalypsedeJean(հովհաննեսիհայտնություն),lelivredesmortségiptien(«եգիպտականմեռյալներիգիրքը»),leVoyage(Ճանապարհորդություն)(ըստ«տիբե- թյան մեռյալների գրքի»), Dieu (Աստված) (ըստ վիկտոր հյուգոյի համանուն վեպի)մոնումենտալցիկլերը:

Անրինընկալումէրմահըոչթեորպեսոչնչացում,այլ«կյանքիշնչիանցումդեպի մինորճակատագիր»:9 հենցայսգաղափարնէլնափորձելէարտահայտելիր Le livre des morts égiptien (1990)ստեղծագործությամբ:

եգիպտականՄեռյալներիգրքի հանդեպհետաքրքրությունըտեւելէշատերկար, մինչբերելէկոնկրետստեղծագործականարդյունքների:ԱռաջինանգամԱնրին այնընթերցելէդեռեւս1976թ-ին:Այնուհետեւ,1981թ.-ին,երբպիեռԲուլեզընրան պատվիրեցստեղծագործությունգրելIrCaM-իհամար,Անրինառաջարկեցիր եգիպտական նախագիծը: Գործը մտահղացված էր որպես երաժշտա-թատերականներկայացումմարդկայինձայնիեւէլեկտրոնիկայիհամար,ֆրանսիացի վիպագիրՖլորանսդելայիհետհամագործակցությամբ:սակայնստեղծագործական թիմը հետամուտ չեղավ ներկայացումն իրագործելու հարցում եւ այս գաղափարըմատնվեցվերջնականմոռացության:1986թ.-ին,փաստորենառաջին ընթերցումից տասը տարի անց, Անրին վերընթերցեց եգիպտական Մեռյալներիգիրքը,ընտրեցիրենտպավորողհատվածները,բաժանեցդրանքյոթ մասիեւվերջապեսիրագործեցիրվաղեմիմտադրությունը,գրելովդրանցհիման վրամեծածավալէլեկտրոնայինստեղծագործություն:սաԱնրիի`անդրշիրիմյան կյանքին վերաբերվող միակ ստեղծագործությունը չէ: դեռեւս 1968 թ.-ին նա ստեղծել էր le Voyage էլեկտրոնային կոմպոզիցիան, ներշնչված այս անգամ տիբեթյան Մեռյալների գրքով: հիշենք, որ այս գրքի օրիգինալ վերնագիրն է` Bardo thödol,ինչնէլտիբեթերենիցթարգմանաբարնշանակումէ`ազատագրում լսելումիջոցովմիջանկյալվիճակում:ըստտիբեթյանպատկերացումների՝մահից հետոմարդկայինհոգինենթարկվումէսարսափազդուփորձությունների,սակայն կարողէազատագրվել,եթեհետեւիիրենուղեկցողհնչյուններին:Փաստորեն, հնչյունըդառնումէանդրշիրիմյանճանապարհորդությանուղեկից10:հաշվիառնելովայսբովանդակայիննրբությունը,պարզէդառնում,թեինչուայսգրականծիսականտեքստըներշնչանքիաղբյուրէհանդիսացելոչմիայնպիեռԱնրիի, այլեւմիշարքայլկոմպոզիտորների`Կարլհայնցշտոկհաուզենի,Ջիաչինտո շելսիի,հանսցենդերիհամար:

Չնայածնմանատիպգաղափարականհիմքի,Անրիիտիբեթյանեւեգիպտական Մեռյալներիգրքերիընթերցումներըերաժշտականառումովխիստտարբերեն: ինչպեսկոմպոզիտորնէվկայում,տիբեթյանleVoyage-ումնափորձելէարտահայտելբացարձակլույսը,այսինքն,արդենիսկազատագրվածվիճակը,եւհնչյուններնէլ,հետեւաբար,ավելիմիատարրենստացվել:հակառակը,եգիպտականՄեռյալներիգրքումձգտելէստեղծելկյանքիեւմահվան,«ամենօրյալարումներիեւթուլացումներիերաժշտություն»:11 Ձեւափոխման եւ հակադրության սկզբունքն ընկած է ստեղծագործության ոչ միայնգեղագիտական,այլեւկոնկրետհնչյունայիննյութիհիմքում:Ամբողջ`մեկ ժամից ավել տեւողությամբ ստեղծագործությունը հիմնված է բացառապես դաշնամուրայինհնչյուններիվրա:սակայնդրանքտրանսֆորմացվելենայնչափ, որ ստեղծվել է մի շատ բազմազան ակուստիկ դաշտ, որում երբեմն, կարծես հեռավորհիշողություն,առկայծումենիրականդաշնամուրիձայները:

ա ±

112

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

«Այս գործը աբստրակցիայի է ենթարկում այն անտեսանելին, որը հորդում է դաշնամուրից(իմնախապատվելիգործիքից)»:12 որպեսհակադրությունըխորհրդանշողկերպարներ`Անրինհատկապեսառանձնացրելէդաշնամուրիհարվածային,մետաղայինզարկերըպեդալային,ձգվող հնչյուններից`ստեղծելովերկարաձիգ,ալիքաձեւակուստիկ«անջրպետներ»:

երաժշտականօրինակ.Pierre henry: Le livre desmorts égiptien - Navigation

Navigation(նավարկություն)կոչվողայսմասումհնչյուններըկարծեսլսվումեն ջրի ընդերքից: պատահական չէ, որ Անրին փորձել է հնչյուններին այս խուլ, հեղուկային բնույթը հաղորդել, երբ հիշում ենք ջրի նշանակությունը տարբեր մշակույթներում որպես անցումի, մահվան եւ վերափոխման, ինքնամաքրման խորհդանիշ:Անրինառհասարակշատէրսիրումաշխատելբնականտարրերի հետ:Նաասումէր,որիրգրեթեբոլորգործերըկապվածենօդիեւշնչառության հետ:եվիրոք,Le livre des morts égyptien-իհինգերորդ`Jugement(դատաստան) մասը հանգուցալուծվում է քամու` ամենինչ իր ճանապարհին կլանող հուժկու շնչառությանմեջ:

երաժշտականօրինակ.Pierre henry: Le livre des morts égiptien - Jugement

1982թ.-ինԱնրինՓարիզումհիմնեցմինորստուդիա`Son/Ré:Այսանվանումը պաշտոնապեսներկայացվումէորպեսկրճատմանարդյունք`Son et recherche électracoustique (էլեկտրոակուստիկհնչյունեւ ուսումնասիրություն)բառակապակցությունից,բայցիմանալովԱնրիիհետաքրքրությունըեգիպտականդիցաբանությանհանդեպ,պարզէդառնում,որայննաեւթաքնվածակնարկէեգիպտական արեւիաստծո`Ռա,ֆրանսերեն`Rê,անվանը:ԱյսստուդիանմիեւնույնժամանակհանդիսանումէրԱնրիիբնակարանըեւհամերգասրահը:13

Կոմպոզիտորիկյանքիօրոքայներաժշտասերներիկողմիցսիրվածհավաքատեղիէր,որտեղԱնրինկազմակերպումէրսեփականերաժշտությանհամերգներ: սաէպատճառը,որնամիշտստեղծումէրիրգործերիերկուտարբերակ:Մեկը` դահլիճային,մյուսը`տնայինունկնդրմանհամար,ելնելովվայրերիակուստիկ առանձնահատկություններից:Բացիդրանից,կյանքիվերջինտարիներինԱնրին սկսեց հին, այլեւս չօգտագործվող աուդիո համակարգերից եւ սինթեզատորներիցպատրաստելկոլաժայինքանդակներ,ասեմբլաժներ,որոնքինչորտեղ հիշեցնումենԿուրտշվիթերսիMErZ-արվեստը: եվորամենակարեւորնէ,Son/Ré-նհանդիսանումէրնաեւԱնրիիհսկայականհնչյունայինարխիվիպահոցը:Ավելիքան50տարիԱնրինձայնագրում,հավաքագրումուդասակարգումէրհնչյուններ,որոնքհանդիսանումէինիրստեղծագործություններիհումքը:

ա ±

113

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ «… Կա երկու անուն, որոնք խորագույն ________ մի ակոս են թողել իմ սրտում` Ռոմանոս 02________ ________ Մելիքյանը եւ Ալեքսանդր ________ Սպենդիարյանը: ________ ________ Մեկը` կրակոտ, մարմնացյալ մի եռանդ, ________ ________ մշտնջենական շարժման մեջ, ________ հարատեւորեն բոցավառվող ________ ստեղծագործական հույզերից, մյուսը` ________ խորապես ինքնամփոփ, կարծես թե 03________ հանգիստ եւ անմրրիկ, բայց նույնպես ________ ստեղծագործական իր երազանքներով ________ ________ տարված, նույնպես այդ ամենով ________ ապրող մի արվեստագետ: ________ ________ Սպենդիարյանի հետ ինձ ծանոթացրել ________ էր Ռոմանոս Մելիքյանը: Ռոմանոսը ________ սիրում էր նրան եւ այնպիսի հայացքով ________ էր նայում, կարծես Սպենդիարյանն իր 04________ ________ հարազատ որդին է, եւ ինքը ________ երջանկորեն հպարտ է, որ այդպիսի ________ ________ մեծատաղանդ որդի ունի: ________ ________ Սպենդիարյանն էլ սիրում էր ________ Ռոմանոսին եւ հավատում նրան… ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ Երկուսն էլ պարզ ու վճիտ էին սրտով` ________ մանուկների նման: Կարծես երկու ________ եղբայր էին, երկուսն էլ ապրում էին ________ միեւնույն երազանքով…»: ________ 08________ հատվածգրականագետտիգրան ________ ________ հախումյանիհուշերից ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

113

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

ալինա գրիգորյան

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ԵՔԻԱթ-ԱՌԱԿ ԱյՆ հ ՄԱՍԻՆ,թԵ ԻՆՉՊԵՍ ԺԱՄԱՆԱԿ ԱՐՔԱՆ ՊԱՏԺԵՑ ՄԱՐԴԿԱՆՑ

Iրակի վրա երկար տարիներ թաՀեռավոր անցյալում մեր մոլո-

գավորում էր արքաներից ամենամեծահոգին ու ամենաբարին` Ժամանակը: Ժամանակ արքայի օրոք, սիրելի փոքրիկ, մարդիկ ապրում էին երջանիկ ու անհոգ, քանի որ նա շատ առատաձեռն էր եւ հոգ էր տանում բոլոր մարդկանց մասին: ի տարբերություն մյուս արքաների` Ժամանակ արքան չէր սիրում հարստություն կուտակել ի՛ր համար, փոխարենը իր անհաշիվ ունեցվածքը` օրերը, ժամերն ու րոպեները, շռայլորեն բաժանում էր մարդկանց` չխնայելով նրանց համար ոչ մի վայրկյան: բայց այդ ամենի դիմաց, իմ բարեկամ, արքան ընդամենը մեկ պայման ուներ. մարդիկ նրա բաժանած ժամերի մի մասը պետք է ծախսեին օգտակար ու բարի գործեր անելու համար: որքան շատ էին մարդիկ օգտակար ու բարի գործեր կատարում, այնքան ավելանում էր Ժամանակ արքայի հարստությունը, որը նա որպես ժամեր կրկին բաժանում էր մարդկանց: եվ նույն կերպ էլ` անօգուտ վատնված ժամանակի կրկնապատիկի չափով պակասում էր արքայի հարստությունը: այդպիսին է տիեզերքում գործող ամենազորեղ օրենքը` փոխհատուցման օրենքը: այո՛, այո՛, փոքրիկ բարեկամ, գիտեմ, թե որքան տարօրինակ կհնչի քեզ համար, բայց հեռավոր անցյալում դեռ կային այնպիսի առաջնորդներ, որոնք քաջածանոթ էին տիեզերական օրենքներին եւ անում էին ամեն բան, որպեսզի բոլորը հետեւեն դրանց: ահա հենց այդպիսին էր նաեւ Ժամանակ արքան: այսպես երկար տարիներ մարդիկ, հետեւելով Ժամանակ արքայի հետ իրենց կնքած պայմանին, երջանիկ ապրում էին` չզգալով որեւէ բանի պակասություն. չէ՞ որ նրանք ունեին ամենակարեւորը՝ անսպառ ժամանակ: սակայն, սիրելի փոքրիկ, մարդկանց այդ երջանկությունը մի օր պետք է ավարտվեր, քանի

114a

«հնչյուններիդասակարգումըիմստեղծագործականաշխատանքիմիակշարժիչ ուժնէ: [...]

եսունեմգրադարանավարիմանիաներ:Ձայնադարանսիմ«Բաբելոնյանգրադարանն»է»14,-ակնարկելովԲորխեսին,նշումէրկոմպոզիտորը: Այսպիսով,Անրինիրստուդիա-բնակարանիօրինակովստեղծելէրմիվայր,որտեղառօրյանոչմիայնգոյակցումէրարվեստիհետ,այլեւինքնինվերածվումէր ապրվողարվեստի,որտեղտարրալուծվումէինսահմանագծերըստեղծագործականեւարխիվացմանպրոցեսների,կատարողականիեւունկնդրողականի, տարածքիանձնականեւհանրայինընկալումներիմիջեւ: |08.02.2020|

ա ±

114

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

յուրի սարգսյան

տԱՆՋողհԱՆեԼուԿՆեՐ

շներըմիայնմիբանիմասինեներազում`որոչոքոչմիտեղչգնա: ԷՄիհեՄՓեԼ

եռքիսռետինեգնդակը`միքիչփոքր,քանչափահասիբռունցքը,պատրաստՁ վածէպոլիմերայինմոլեկուլներից,ինչպեսեւբոլորռետինեգնդակները:պատվածէնեյլոնայինթելով,վրայից`եւսմիքանիռետինեշերտ:Գնդակըվերցնում, տալիսեմՄարկոսի`Մարկիգլխին:տալիսեմուղիղայնպես,որհետցատկելիսհայտնվիափիսմեջ:հիմնականումայսքաննէ,որհասցրելեմսովորելհամաճարակիմիքանիամիսներիընթացքում:

աեւվարժխոսելեմսովորելՄարկիհետ,զրուցել:վերջինքսաներեքտարիՆ ներիընթացքումդեռայսքանանկաշկանդչեմկարողացելնայելինչ-որմեկի աչքերիմեջ: իսկՄարկըպապականտնիցսհասցրելէհանելուկներիգիրքգտնել,անունը` տանջողհանելուկներ:ԱյսկլորդեմքովտղանՄարկնէ`նույնպեսիդեալական կլոր,ներսընկածաչքերով,կարծեսդաջածլինենչափիցդուրսզգուշությամբ: Մարկըժպտումէայսօրերիհազվագյուտժպիտով,ութշերինդժվարէասել` փոսիկներ,թեկնճիռներենհայտնվում:ընկերսէ:Ասումէ` -ուտումեմ,որապրեմ,խմումեմ,որմեռնեմ,ի՞նչնէ: -քանի՞տառա: -Խաչբառչի:

Գնդակըմիհատէլեմշպրտումուղիղգլխին,արդենվարժվելեմ,մասնագիտացել:Նստածենքպապուսհինտանը,առաջինհարկում`բակիմուտքիմոտ,կաղնուփայտիցկամարներկան,զարդարումենմուտքը,միսյանըեսեմհենված, մյուսին`Մարկը: -Փիղէ,կնճիթչունի,-ասումէ: -Նորածինփի՞ղ: -շախմատիփիղ,դմբո՛:

ամաճարակիպատճառովմահացելէմիքանիտասնյակհազարմարդ,որից հ միստվարմասըինքնասպանէեղել`երեկռադիոյովասեցին:Ռադիոյիցչեն հայտնումդեպքիմանրամասներ,դրանքականջիցականջփոխանցելովենքիմանում:ոչէլասումեն`ովքերենայդմարդիկ`ցուցակըշատմեծէ: ոչէլվարակվածենեղելմիմասը:վախեցելենվարակվելուց:

Փակվելենգրեթեբոլորխանութները,միայնոչինչկորցնելուչունեցողներնեն մնացել,նրանքենկերակրումքաղաքին:Նույնիսկստեփանիսրճարաննէփակվել,սուրճիհամնեմկարոտել:Մարկըերբեքչէրսիրումստեփանիպատրաստած սուրճը, բայց ես ստիպելով տանում էի նրան: համաճարակի առաջին օրերինդամերփրկություննէր,ոչեսէիուզումտանընստեի,ոչՄարկը: սիգարետներսէլէինվերջացել,էլեկտրոնայինէիգտել,ծխումեմ:

- Գետերեն,առանցջուր,քաղաքներ`առանցշենք,անտառներ`առանցծառ, որտե՞ղէ: -ինչիմանամ: -քարտեզիվրա,սիգարետիցդտո՛ւր:

արկիծնողներըմիասինկախվելէինիրենցնկուղում,երբդիակներըգտելէին` Մ նրանցոտքերըմիքիչհպվումէինիրար`անգլերենVտառըգծելով:Մյուսները տաքվաննայումփորձումէիներակներըկտրել,շատերիմոտստացվումէր,ուրիշներինտեղափոխումէինհիվանդանոց:երբեքչեմտեսելնրանցդեմքերը, բայցհամոզվածեմ`բժիշկներնիրենցփայմունաթըչէինթաքցնում: երքոլեջիպահակը`քրիստը,ինքնասպանեղավ`կովիսրտիհետսեռական Մ ակտիժամանակ:«պեռֆեկտ»ամսագրումկարդացելէր,որհամաձայնբժիշկներինորհայտնագործության`կենակցումըորոշկենդանիներիսրտերիհետ, երբնրանքփակցվածենորեւէէլեկտրականշարժիչի,տղամարդկանցպատ-

ա ±

00________

115

հանդես-ա

որ մարդիկ չեն կարողանում իրապես արժեւորել եւ պահպանել այն, ինչն իրենց հեշտությամբ է տրվում, իսկ Ժամանակ արքայի անգնահատելի հարստությունը բոլորին տրվում էր անհատույց: եվ ահա օրերից մի օր Ժամանակ արքայի ժամապահները զգում են, որ իրենց սիրելի արքայի հարստությունը ավելանալու փոխարեն գնալով պակասում է: կասկածն ընկնում է նրանց սիրտը. նշանակու՞մ էր դա արդյոք, որ մարդիկ խախտել էին պայմանը եւ փոխանակ այդ թանկագին ժամերը բարի եւ օգտակար գործերի ծառայեցնելու` սկսել էին վատնել դրանք, քանի որ միայն այդ դեպքում արքայի հարստությունը կարող էր պակասել: այս ամենը, իմ բարեկամ, խիստ մտահոգեց ժամապահներին, նրանք չգիտեին՝ ինչպես վարվել: Չէ՞ որ արքան շատ էր վստահում մարդկանց եւ մեծ հույսով ու հավատով էր բաժանում իր ժամերը` համոզված լինելով, որ մարդիկ, օգտագործելով դրանք, անխոնջ աշխատում են, որպեսզի մեր մոլորակն ավելի լավը դարձնեն: արքայի մտքով երբեք չէր անցնի, որ կգա մի օր, ու մարդիկ հուսախաբ կանեն իրեն` խախտելով պայմանը: բայց այդ օրը, սիրելի բարեկամ, դժբախտաբար եկել էր, եւ ժամապահների վրա մեծ պատասխանատվություն էր ընկել. նրանք գիտեին իրականությունը եւ շատ լավ հասկանում էին, որ եթե չասեն արքային այդ մասին, նրա հարստությունը վաղ թե ուշ կսպառվի եւ մոլորակի վրա այլեւս ժամանակ չի մնա: Շատ երկար մտածելուց հետո արքայի ժամապահները որոշում են, որ պետք է դիմել արքունիքի իմաստուններին, որոնք շատ նվիրված էին արքային, եւ միայն նրանք կարող էին ճիշտ որոշում կայացնել ու փրկել իրավիճակը: այսպիսով, ժամապահները դիմում են արքունիքի իմաստուններին, եւ վերջիններս մեծ խորհուրդ են հրավիրում՝ որոշելու, թե ինչպես արքային հայտնեն այդ սարսափելի լուրը: նրանք չէին ուզում ցավ պատճառել իրենց անչափ սիրելի արքային, քանի որ գիտեին, թե ինչ մեծ հույսեր ու սպասումներ է կապում նա մարդկանց հետ, բայց, միեւնույն ժամանակ, չէին էլ կարող հանդուրժել, որ ար-

115a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

քան խաբված լինի: երկար խորհրդակցելուց հետո իմաստունները որոշում են երազ ուղարկել Ժամանակ արքային, որպեսզի նա ի՛նքն իր աչքերով տեսնի իրականությունը եւ որոշի՝ ինչպես վարվել իր հարստության եւ մարդկանց հետ:

եվ այդպես էլ անում են: մի գիշեր արքան երազ է տեսնում, որ մարդիկ առանց փոքր-ինչ խղճի խայթի խախտում են իր պայմանը եւ գնալով ավելի ու ավելի շատ են վատնում այն ժամերը, որոնք նա այդքան սիրով ու հավատով բաժանում է` կարծելով, թե դրանք ծախսվում են օգտակար ու բարի գործերի համար: երազից վշտացած արքան արթնանում է եւ չի ուզում հավատալ իր տեսածին: նա երբեք չէր մտածել, որ մարդիկ ընդունակ են ստելու իրեն, հակառակը, միշտ կարծել է, որ նրանք բարեխղճորեն աշխատում են` օգտագործելով իր տված ամեն մի վայրկյանը: դե իհարկե, սիրելի՛ փոքրիկ, երկար հազարամյակներ մարդիկ հենց այդպես էլ վարվել են եւ ոչ մի անգամ չեն խախտել պայմանը: նրանք գիշեր-ցերեկ տքնաջան աշխատել են արքայի բաժանած ժամերով` ձգտելով ոչ մի դեպքում հուսախաբ չանել նրան: բայց հետո այդ ամենը աստիճանաբար դարձավ մարդկանց համար սովորական, եւ նրանք սկսեցին այլեւս չգնահատել ո՛չ արքայի մեծահոգությունը, ո՛չ էլ այն թանկագին ժամերը, որոնք այդքան հեշտությամբ տրվում էին նրանց: արքան չգիտեր՝ ինչ անել՝ հավատա՞լ երազին, թե՞ ոչ, սակայն, սիրելի՛ փոքրիկ, հոգու խորքում շատ լավ հասկանում էր, որ այդ երազը իմաստուններն են ուղարկել իրեն, եւ դա է իրականությունը: երկար խորհելուց հետո վերջիվերջո Ժամանակ արքան իր մոտ է կանչում արքունիքի ժամապահներին ու իմաստուններին, որպեսզի վերջնականապես համոզվի իր տեսած երազի իսկության մեջ: - ո՜վ դուք, իմ արքունիքի ժամապահներ ու իմաստուններ, ձեր արքան ծանր կացության մեջ է հայտնվել եւ շատ վշտացած է. դուք պետք է պատասխանեք մի շատ կարեւոր հարցի եւ վերջնա-

116a

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ճառումէաննկարագրելիհաճույք:քրիստըայդպեսէլանումէր`մսիշուկայից գնելէրկովիսիրտուերեկոներըկապումէրմեքենայիաշխատողշարժիչից:որոշեցայդպեսէլինքնասպանլինել`միաժամանակբացահայտելովիրգաղտնիքը: դրա մեջ էլ էռոտիկա կա, մտածում եմ: վարդակից եկող ուժեղ էլեկտրականությունըտեղումսպանեցքառասունհինգամյաքրիստին: ոհրաբքեռին`այդպեսէինդիմումնրանբոլորը,ձկնորսականպարագաների Զ խանութուներ:ԱնցածշաբաթօրըերեկոյանԶոհրաբիդիակըգտանգետիափին`առանցկոկորդի`բերանիանցքըամբողջությամբփակվածձկանմարմնով: քննիչը հայտնել էր, որ Զոհրաբը ինքնասպան է եղել` ձուկը կենդանի ժամանակամբողջությամբկուլտալով`գիտակցելով,որայնկարողէուղղակիորենքերծելկոկորդը: ողոցիներքեւիառանձնատանըամուսիններըմիաժամանակկրակելէինիրար Փ վրահրացանով: -3տառ,խ-ովէսկսում,գործանելիսկանգնածէ,հենցպրծնումէ,խոնարհվումէ: -պահո՜: -Խոր: -հը՞: -երգիխոր,էլի: իսկմիմասնընտրումէրամենահետաքրքիրտարբերակը,ամենառոմանտիկն ուամենաազատը`պրերիան:պրերիանժայռիվրաբացտարածքէր,անդունդիցվերեւ`դժոխքիվերջինելքնէր,որիցհետոազատանկումնէր:Այստեղից սկսվումէրդրախտը`շատերըկհամաձայնեին:ԲայցոչերբեքեսուՄարկը: Առհասարակ, Մարկը պինդ տղա էր` չնայած իր բարակ կազմվածքին: Մեզ փոքրժամանակասելէին,որինչքանտղանխոշորուպինդէ,այնքանէլկամքն էուժեղ,մենքէլհավատումենք:իվերջո,ոչոքՄարկիցավելիլավկռիվչէրանում`աղջիկներինիրկամքըցույցտալուհամար:Միայդպիսիդեպքիցհետոէլ ՄարկինուԱնիինտեսելէինքլսարանիամենահետեւումնստած`ՄարկիձեռքերիցմեկըԱնիիոտքերին:Գուցեոտքերինչէր,ավելիխորնէր,չգիտեմ: պրերիայիմուտքիդարպասներին,որոնքհսկումէինզինվածոստիկաններ,գրվածէր`«ինքնասպանությունըսպանությունէ»: Միքիչներքեւում`«Մի՛ընկիրներքեւ,վերեւնայի՛ր»: Ամենինչչէր,որհաջողվումէրվերահսկել:պրերիանուրիշէ,այստեղշատհաճախենլինումինքնասպանություններ,ուոչմիայն:պրերիայումխմբակային սեքսէինանում,սիրուհիէինբերում,տիեզերքիպեսբանէր`ազատություննայստեղոչսկիզբ,ոչվերջուներ:տեղանքիհայտնիությանպատճառովայստեղ խիստէրհսկողությունը,բայցամենմեկիտանդանակըձեռքիցչեսխլի:Նկուղիպարանըչեսկարողգտնել,էլչեմխոսումկովիսրտիմասին: պրերիանամուրհսկումէինհերթափոխով:ՄեզնիցամենամոտիկգտնվողճակատայինմասումհիմնականումԷդգարնէր,որիմոտՄարկըգնումէր`հանելուկ կարդալու` հենց հոգնում էր ինձնից: Էդգարին հավանում էինք, չքնող զինվորիպեսէր,միշտիրսահմանըպահումէր,ոչոքիշատմոտիկչէրթողնում: Մարկնէլհետըհամարյամիշտմիբանտանումէր`թխվածք,թղթիբաժակով սուրճ: -Միշտդեմներսա,բայցտեսնելչենքկարող,-ասումէՄարկը: -պրերիայիանդունդը: -Չէ: -Բա՞: -Ապագան: եսնայումեմվերեւ`մամայինկանչումեմ`թեյբերի,ումտածումեմ`արդյոքմի հավերժությունկարողեմընկերոջսհետնստելպապականտանբակում`փայտեաղյուսներինհենված:Մտածումեմ`երեւիսաէհայրենասիրությունը,երբ կարողանումեսնստելուռեզինիցգնդակովհարվածելընկերոջդգլխին:հայրենասիրություննայնէ,երբհանելուկներեսկարդումընկերոջդհամար:Կապույտ,իդելականկլորաչքերովտղանհայացքըմեխումէվրես,ասումէ` -ինչպե՞սչեսկարողինքնասպանլինելտիեզերքում: Ասումէ` -ինչո՞ւռոբոտներըոչնչիցչենվախենում: արկիհանգիստհայացքըվախեցնողէ:Ձեռքիերկումատըառաջէպարզում, Մ բութըծալում`ատրճանակնկարելով,ուկրակումէվրես:Այնքանանհոգտեսք

ա ±

116

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ունի,որմտածումեմ`եթեատրճանակնէլիսկականլիներ,ինձհաստատկգոհացներ: Ասումեմ`գնաԷդգարինտուրհարցերդ: Մամանթեյըբերումէ:

Լ ուսոյիմոտենք:Լուսոյիամուսինըինքնասպանէրեղելխոհանոցիսեղանի վրա,որտեղսեքսովէրզբաղվումիրենցհարեւանուհու`Աննայիհետ:Աննայի բերանումսպերմայիհետքերէին:սկզբից,երբԼուսոնչէրհավատում,խնդրում էրքննիչներին,որսպերմայիթեստանեն,պարզենումնէ,հետոհասկացանք, որհիմարգաղափարէ:քննիչներըդեռչենկարողացելպարզել`արդյոքԱննանեւսինքնասպանէրեղել,թեԼուսոյիամուսիննէրսպանելնրան,հետոինքնասպանեղել`հինամերիկյանֆիլմերիոճով:

Լ ուսոնանկեղծացավ`ամենաշատըխանդումէրայնփաստից,որիրենքքնում էինխոհանոցիսեղանիվրա:Մտածումէր`երեւիդաէիսկականկիրքը,երբկարողեքքնելսեղանիվրաուչմտածելդրամասին:երբկարողեսընկերուհուդ շպրտելսեղանինայնպես,որմեջքըցավա,բայցսեքսիցավով:դաէլ,մտածումեմ,Լուսոյիամուսնուպրերիանէր:Ազատությանհանգրվաններիցմեկնէր` խոհանոցիհին,մաշվածսեղանը: -Ամենհամաճարակինվերջկա,Լուս,սաէլկանցնի: -թերթերընայե՞լեք,ի՞նչեսէասում,-ասումէԼուսոն:

-թերթերըե՞րբենլավբանգրել,-գրեթեմիաժամանակասումենքՄարկիհետ:

երեկվաայսժամինանգամքաղաքըմռայլէրուկիսամութ:Փողոցներըդաց տարկէին,թվումէր`դիակիհոտէգալիսայդփողոցներից:Միայնչթափած աղբերիցորոշմասնկիներքամինպոկումուպարացնումէր`խախտելովլռությունը:Մեքենաներըմիշարքովկանգնածէին`ամենմեկըմիքանիամիստեղից չշարժվելու հաշվարկով: Լուսոյենց փողոցում ամենուրեք փակցված էին պաստառներ,որոնքանգիրէինքարել` «ինքնասպանությունըսպանությունէ»: Գրածէր` «քոկյանքըքեզչիպատկանում»:

Լ ուսոնդեռհետչէրեկելամուսնումահվանից,բայցմահըհիշեցնողբոլորատրիբուտներըարդենհանվածէին:Միայնթերթերնէինմնացել,որոնքցաքուցրիվէինամբողջտնովմեկ:Բոլորըչէ,որՄարկիպնդությունիցունեն,էստեղչես վիճի: Լուսոնհամարյաչէրլսումմեզ,մենակթեթեւհենվելէրուսիս:

-եսէստեղեմ,Մարկնէստեղա,չդնես,-ասումեմ`միձեռքովգրկելովուսը: -ոչինչվատչիավարտվում,-ասումեմ:

Գրասեղանինդրվածթերթիկտորիցկարդումեմ,որայսօրեւսհարյուրհիսունհինգհոգիինքնասպանէեղել:Մանրամասներչկան:Չորուցամաքտեքստեր են,ասես,ոչթեմարդիկենմեռել,այլբեռնատարիմեջիցհավիճտերենընկել պատահաբար:Ներքեւումգովազդիմասնէ,ամենամեծնէ,գրվածէ` «Միդարձիրհանցագործ,փրկիրկյանքդ»:Գրումեն,որինքնասպանէեղելարտաքինգործերինախարարը:Այստեղէլշատմանրամասներչկան,որոչոք չհամարի,որպաշտոնյանկարողէմնացածհարյուրհիսունչորսհոգուցկարեւորմարդլինել:Կարեւորը`ինքըցուցակումէմնացածիպես: Գրվածէ` «դուունե՞սհարազատներ»: Մեկուրիշիվրագրվածէ` «երեխաներիդնայիր`ինչսիրունեն»:

Լ ուսոնկոֆեէբերում,իսկեսթերթիմասերնեմհավաքում,որէլչկարողանա կարդա,չնայածգիտեմ`անգիրարածկլինի:Մարկըկապույտկազմովիրգրքիմեջէխորացել: -ի՞նչնոտաներովկարելիէչափելտարածքը: Կարդումէ` -Կղզիէ,իրենհագուստիտեղէդրել:

Լ ուսոնասումէ,որինքնասպանությանմեջոչինչարտառոցչկա,եթեմարդը վախենումէսպասվողապագայից:վախնամենաանկառավարելիզգացմունքն

ա ±

117

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ կանապես փարատեք իմ կասկած- ________ ________ ները, խիստ մտահոգված եւ ________ ծանր ձայնով խոսեց արքան: ________ 01________ - լսում ենք քեզ, մեր սիրելի՛ ________ ________ արքա,- պատասխանեցին ժամա________ պահներն ու իմաստունները: ________ - Ճշմարի՞տ է արդյոք իմ այսօր- ________ ________ վա երազը, որ մարդիկ խախտել ________ են պայմանը եւ սկսել են վատնել ________ ժամանակը ու գնալով ավելի ու ________ _______ ավելի քիչ օգտակար գործեր են 02_ ________ անում մոլորակի համար, ________ ________ հարցրեց արքան եւ այնուհետեւ ________ շարունակեց, ես գիտեմ, որ ________ դուք եք ուղարկել ինձ այդ երա- ________ զը, քանի որ չէիք համարձակվի ________ ինքներդ խոսել` իմանալով, թե ________ ________ որքան կվշտանամ: բայց այժմ ես 03________ ամեն ինչ գիտեմ եւ ուզում եմ ________ ________ ձեր վերջնական խոսքը լսել: ________ - այո, սիրելի արքա,- առաջինը ________ ________ խոսեցին ժամապահները,- քո ________ անհաշիվ հարստությունը՝ քո ________ ժամերը, գնալով քչանում են, ________ ________ քանի որ մարդիկ խախտել են 04________ պայմանը եւ փոխհատուցման ________ օրենքն այժմ սկսել է ի վնաս ________ ________ քեզ գործել. ամեն վատնված _______ ժամանակի կրկնապատիկի չափով _ ________ վերցվում է քեզանից: վաղ թե ________ ուշ քո թանկագին հարստությու- ________ նը կսպառվի, եւ մոլորակի վրա ________ ________ այլեւս ժամանակ չի մնա ո՛չ ոքի 05________ համար: ________ ________ - այդ դեպքում ինչպե՞ս վարվեմ ________ ________ ես,- արքան հարցը ուղղեց ________ իմաստուններին: ________ - դու պետք է պատժես մարդկանց ________ ________ իրենց արարքի համար, սիրելի՛ ________ արքա, որպեսզի մարդիկ կարո- 06________ ________ ղանան գնահատել իրենց ունե________ ցածը,- պատասխանեցին իմաս________ տունները: մինչեւ հիմա դու ________ ________ նրանց լիուլի ժամեր ես տվել, ________ որոնց միայն մի մասը նրանք ________ պետք է ծախսեին ի նպաստ մեր ________ ________ մոլորակի: սակայն, ինչպես 07________ տեսնում ենք, նրանք խախտեցին ________ պայմանը եւ անգամ այդ մի մա- ________ սը չեն ուզում ընդհանուր եւ ________ ________ օգտակար գործի վրա ծախսել: ________ դու նրանց բաժանել ես շատ, ________ բայց պահանջել քիչ: այժմ նրանք ________ պետք է վաստակե՛ն քո հարստու- ________ թյունը՝ շատ աշխատեն, բայց քիչ ________ 08________ ժամեր ստանան. միայն այդ ________ դեպքում նրանք կսկսեն գնահա- ________ ________ տել քեզ, Ժամանա՛կ արքա: ________ ________ - բայց ինչպե՞ս ես կարող եմ ________ այդպես դաժանորեն պատժել ________ նրանց. չէ՞ որ մարդիկ արդեն ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

117

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

սովոր են իմ անհատնելի հարստությանը: ինչպե՞ս կկարողանան նրանք ապրել այդքան քիչ ժամերով, հուսահատ հարցրեց արքան:

- այլ տարբերակ մենք չունենք, արքա՛, հաստատակամ խոսեցին ժամապահները, փոխհատուցման օրենքն անվրեպ է գործում, եւ դու դա բոլորիցս լավ գիտես: Քո տված ամեն ժամի դիմաց այն օգտակար ու բարի գործ է պահանջում մարդկանցից, ու երբ նրանք դա չեն անում, քո տված ժամանակի կրկնակին է վերցվում քեզանից:

արքայի համար չափազանց ծանր էր լսել այս խոսքերը: մի կողմից նա չէր պատկերացնում, թե ինչպես կարող է մարդկանց հետ այդպես դաժան վարվել եւ իր հարստությունից շատ քիչ բաժին հատկացնել նրանց, մյուս կողմից էլ վիրավորանքն ու հուսախաբությունը կեղեքում էին նրա սիրտը: նա ընդունում էր, որ ժամապահներն ու իմաստունները արդարացի են եւ հասկանում էր, որ պատիժը միակ ճիշտ քայլն է այս իրավիճակում: նա վերջին անգամ իր հուսահատ հայացքն ուղղեց դեպի իր հավատարիմ ծառայողները, այնուհետեւ գլխով արեց, որպես համաձայնության նշան:

այդ օրվանից սկսած, իմ փոքրիկ բարեկամ, ժամանակը երբեք չի բավականացնում մարդկանց: այն այնքան քիչ է եւ այնքան արագ է սպառվում, որ հերիք է մարդ միայն աչք թարթի ու կտեսնի, որ իրեն այլեւս ժամանակ չի մնացել: եվ միայն հիմա են մարդիկ հասկանում, թե ինչքան թանկ է ժամանակը, եւ ինչ են նրանք կորցրել: իհարկե, բարեկամս, սա չի նշանակում, որ ոչ ոք այլեւս չի ուզում որեւէ օգտակար ու բարի գործ անել մեր մոլորակի համար. այժմ էլ կան այնպիսի մարդիկ, որոնք, անգամ իրենց զոհելով, պատրաստ են բարի գործեր անելու: եվ ո՞վ գիտի, գուցե այս մարդիկ կարողանան մեղմել Ժամանակ արքայի պատիժը...

118a

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

է:հետեւաբար`դժվարթեինքնասպանությունըկարելիէգիտակցաբարկայացվածորոշումհամարել:Նմանէարտագաղթին,երբկարծումես,որքեզվտանգ էսպառնում:Լուսոնչիմտածում,որայնպիսիբանպիտիասի,որհարյուրհիսունչորսհոգուհարազատներըմիքիչհամաձայնլինեն: - Բայցերբբոլորնենսպանվում,վտանգըվերանումէ,-ասումեմ`նայելովՄարկին: -պա՛հ,դուքշոպենհաուերչեքկարդացել: -իսկդուպաստառներըչեսկարդացել,-ժպտումէՄարկը: «ինքնասպանությունըանպատասխանատվությունէ»,-կարդումեմթերթիվրա: - Լուրջ,ռադարա՛,Լո՛ւս,ինձնայի,էսգյադուննայի,արիհանելուկներկարդամ, -ասումէՄարկը: -Կոֆեբերե՞մ: -Էսուրիշ: Միասինգլխովենքանում: վերջինէջնեմվերցնում:Գրվածէ`«ընկերոջդհարցրե՞լես`ո՞նցես»:

եզմիշտ,չգիտեսինչու,թվումէ,որմարդիկշուտովպիտիփոխվեն,բայցոչ Մ երբեքաշխարհը:Աշխարհըպիտինույնըմնա:Մարդիկենփոխումաշխարհը, ասումէրմաման: երեքօրառաջամենմեկսերկուծաղիկառանքուգնացինքՄարկիծնողների մոտ:Գերեզմաններնարդենհինուսովորականէինթվում,երեւինրանիցէ,որ քարիտակիցոչդիակնէերեւում,ոչէլ`թեինչպեսէմարդըդիակդարձել: իսկհիմականգնածեմպրերիայում`Էդգարիցմիքանիմետրհեռավորության վրա:Առաջինմիտքսեղավ,որէլիեկելէհանելուկներկարդա.տեսագիրքը`իր` հարազատդարձածկապույտկազմով:Բայցհետոտեսա,որաչքերըթացեն: ԱրեւիլույսիցՄարկիթշերըպսպղունէին,իսկԷդգարըայնպիսիտեսքուներ,կարծեսհենցնորերկումեշոկալյուրէրդատարկել:եթեկարողանայիգոռալ,Մարկինկասեի,որառաջինանգամեմնրանտեսնումայսվիճակում:Էդգարինէլ: երկուսնէլինձէիննայում: ավանաբարՄարկըժամանակէրձգում,սպասումէր`մինչեւգամ,որկարողահ նամմտքումնկարելայդպահըունկարըպահեմմինչեւիմինքնասպանլինելը: եսէլառավոտիցնրանէիմանգալիս,սովորաբարնույնժամինգալիսէրմեր տոն: Նկարեմ,նկարնէլհետսկտանեմ,որովհետեւմիայնեսկտեսնեմայդպահը: ՄեկէլԷդգարը,բայցԷդգարըայնմոռացությանկտա,հենցհայտնիհաջորդ Մարկը: երբընկերդմոտիկէ,մնացածըհեռուէթվում,ասումէրմաման: ոլորնկարներըանումեմ:թեոնցէՄարկիշապիկըքամուցօրորվում,ոնցէ Բ նրադեմքըվերջինպահինստանումանորոշարտահայտություն:վերջիննկարը,որհասցնումեմանել,Մարկիդեղնածշալվարնէ`գոտուցներքեւպատառոտված` ես էի նվիրել այն իր ծննդյան օրը: Մի պահ հասցնում եմ նաեւ բոթասներըտեսնել`պրերիայիայնտեսարանը,որինմանըքչերնենտեսել, քանիորքչերնենհանդիսատեսունեցել:Էդգարնէլինձէնայում`երեւիասում է`հանելուկներըվերջացան: ինձթվումէր`Էդգարինկոտրելնէդժվար,բայցնկարներնանելիսհասկանում եմ`դժվարըժամանակներնենումարդիկ:դժվարըկամքնէ: եզմիշտ,չգիտեսինչու,թվումէ,որմարդիկշուտովպիտիփոխվեն,բայցոչ Մ երբեքաշխարհը: -ի՞նչկարողէլինելդատարկգրպանում,-գլխումսէլսվում: -հինգհոգիեն,մեկըմյուսիցառաջէանցնում,ի՞նչնէ: շրջվումեմ,որչտեսնեմԷդգարիդեմքը:դիմացսնույնցուցանակնէ,գրվածէ` «ինքնասպանությունըսպանությունէ»: Գրվածէ` «ինքնասպանությունըմեղքէ»,ներքեւումգրելեն`Ամեն: այլում,անցնումեմցուցանակիտակով,բայցմիայնդիմացսեմնայում,քայք լումեմ,ուհետչեմնայում:երբեք:

ա ±

118

հանդես-ա

ա ±

00________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

119

հանդես-ա

<ցռուկ> չտպագրվող ամսագրի էջերից գլխավոր խմբագիր՝ գրիգոր խաչատրյան ա.բ.վ.*

119a

*անունբարձրուվսեմ

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

զառա փիրումյան -ես...

այնային գալարագիծը ծավալվում է Ձ շրջաններով, միավորվում է առավոտյանլռությանըեւկախվումէինչ-որտեղ առաստաղիտակ։Փորձումեմխորազգալողջպրոցեսը,եւկրկինարտաշնչելիսդանդաղարտաբերումեմ«ես»։ոչ, այդուհանդերձ,դաայնքանէլգալարագիծչի,այլավելիշուտձագարափոսէ` ընդլայնվողներսիցդուրս,առօդը։

իսկօդնայսօրդրսումպաղէ։ուրկի՞ցես գիտեմ։եսյուրահատուկտաղանդունեմ` անկողնումպառկածգուշակելեղանակը։ ոչմիանգամչեմսխալվել։Ճիշտէ,երբ անձրեւէտեղում,դրաորոշմանմեջոչմի դժվար բան չկա` քաոտիկ եւ դրա հետ մեկտեղ հանգստացնող հնչողությունը հիշեցնումէցնցուղատակիաղմուկը։

ցնցուղի տակ սովորաբար երկար չեմ կանգնում`երգելեսչեմսիրում,ներշնչումտաքջրիճնշմանտակչիլինում,եւ գուցեայդպատճառովոչմիհանճարեղ բանեսդեռչեմստեղծել։Մուսան,ճիշտ է,երբեմնայցելումէինձ,երբեսծխում եմ`դաայլբանչի,քանբողոքիգործողություն առողջ ապրելակերպի եւ նոր սոցիալականնորմերիդեմ։ ոցիալական նորմերը պարզ ուրվագս ծում են մարդու սահմանները, ավելի հաճախ նոր տարածքներ գրավելով, իսկծխելնիրենիցներկայացնումէկրճատված կյանքի մոդելը` սկզբում դու կպցնումեսծխախոտը,եւկասկածելի գոյությանմիքանիրոպեներըմոխրիեն վերածվում, քամուց քշվելով անհայտ ուղղությամբ։ինչ-որշատկարեւորմտքերիստվերներըդրանիցհետոբերանիդառնությանհետմեկտեղնստումեն խորը ներսում, ինչին ես ամեն անգամ փորձում եմ սահմանում տալ։ տեղնուտեղըմիտսէգալիսհրեՓյունիկթռչնի կերպարը` զոհի եւ նորոգվող կյանքի խորհրդանիշըմարդուներսում։ արդու ներսը լի է ամենայն հավուճիՄ վով`մեկդոդոշնէխեղդում,մեկուտիճներենգոյ ան ումգլխ ում,մեկկատ ուներնենհոգիդճանկռում։եսանքանէլ շատչեմսիրումկենդանիներինեւկասկածում եմ, որ նրանք բոլորը ծագել են մարդկայինարատներիցեւայդունրանց մեջքեզտեսնելըչափազանցտհաճէ։

տհաճէինձհամարեւկոնցեպտուալիզմը։ոչ,ավելիվատ`այննողկալիէ։եւ ողջ մինիմալիստական արվեստն այլ բանչէ,քանյուրատեսականձնատուրությունպրիմիտիվիզմին։սթիվՌայխն ու ՖիլիպԳլասը,բոլորմնացյալ«կահավորայիներաժշտության»ներկայացուցիչ-

120a

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ներիհետ`ոչթեպարզապեսվատթա- րացումէ,այլստեղծագործականկաթվածի նոր ձեւ։ Աուտիզմով է ներթափանցվածայսօրամենը,ինչհավ ակ- նումէլրջության`տեքստերը,երաժշտու- թյունը,ճարտարապետությունը,ժամանակակիցարվեստիթանգարաններնու սուպերմարկետները։ ուպերմարկետումայսօրԲրեյգելիկտավս ներիցմիքանիդեմքտեսա,վաղեմիաշակերտներիսեւինքսինձհայելուարտացոլանքում։հետաքրքիրզգացողություններ են,երբմիայներրորդվայրկյանիցհասկանումես,որ«չէորայդդուես»։Ձգվողակնթարթի ակնթարթում դադարում ես ինքզինքդլինելեւթրխկ`վերադառնումես առքոմարմինը,ինչիցհետոմեկիցչգիտես-ինչու տրամադրությունդ ընկնում է ողջմնացածերեկոյիընթացքում։ երեկոյանբարումայսօրշատմարդչիլինի։հինգշաբթիէ։Փոխարենըկրկինկգա այնաղջիկըեւկնստիռոյալիդիմաց`ոտքըոտքին։սկզբումնաջին-տոնիկկըմպի, այնուհետեւերկարմուշտուկովծխախոտ կծխիեւծուլորեն,բայցտակտովկսկսի տարուբերել կոշիկը փոքրիկ տոտիկի մատներիվրայիշողշողացողլաքով։ եսարդենորոշելեմ,որնվագելուեմ։ Նվագել`նշանակումէդարձյալվերապրելեւսմիկյանք`դրահամարհարկէհիշել ամենը, ազատ արձակել դեւերին, արտաշնչելկուտակվածչարիքըծխախոտիծխովեւհաղթահարելվախդ։ ատուցմանեւփակբաժանմունքումհերհ թականմեկուսացմանվախնինձմշտապեսհետապնդումէ։Առաջինանգամինձ հոսպիտալիզացրին ութսունականների սկզբում,երբճակատիսչգիտեսթեորտեղիցհայտնվեց`«ԽսհՄ-իստՐուԿ»ուրվագիրը։որքանշատէինինձծակոտում, այնքանավելիվառէինլուսավորվումտառերը։տարօրինակէ,չէորեսինձերբեք այլախոհչեմհամարել։վարսակապկամ գլխարկ կրելը չէր օգնում` գործվածքը փտումէրհաշվածվայրկյաններիընթացքումեւպարզապեսաչքիառաջքրքրվում էր։Էլինչասեսդնումէինճակատիս,ինչով ասեսայրումէին`ամենինչանօգուտէր։

Անօգուտէրեւկնոջսբացատրելը,որես ոչմիկերպչեմազդումայնբանիվրա, որինձհետտեղիէրունենում։իվերջո, նահավաքեցիրենուգնաց,ասելով. -Կներես։ինձպետքէերեխայիմասին մտածել։ Աղջիկսերկուտարեկանէրդառնում։ես հասկանում էի, որ խարանը ճակատին մարդուհետապրելնանտանելիէ,եւմիակբանը,որմնումէրայդիրավիճակում` փախնելնէր։

ա ±

120

Գժանոցիցփախնելնանհնարինբանէր, բայցեսչէիդադարումհավատալհրաշքին,վարժեցնելովկամքիսուժը,ժամերով նստած հայելու մոտ` մտային կենտրոնացմանօգնությամբեսջանումէիգտնել այն,ինչըկարողէրվերադարձնելնորմալ դեմքս`եսհիշումէիբոլորմոգականբառերնունշանները,որոնքորգիտեի,նկարումէիդրանքերեւակայությանմեջ,պա- հումէիգիտակցությանսմեջայնքաներկար,որքանորհնարավորէ,բայց պարապ բանէր։Բարեբախտաբար,պարզվեց,որ գիշերվակեսիցհետոտառերըհամարյա անտանելի են դառնում եւ բժիշկները, փոքր-ինչխորհրդակցելով,ինձտունթողեցին։պարզվումէ,այնպիսիերեւույթը,ինչպես«նշանըմարմնիվրա» դիտարկվելէր եւնախկինում,բայցմիայնշատվաղուցեւ ինչ-որտեղարտասահմանում։ Արտասահման ես երբեք չեմ ձգտել եւ նույնսկերբչթողեցինվարշավահյուրախաղերի,եսսաստիկչսրտնեղեցի,առավելեւս,որկինսծննդաբերությանվերջինամսումէր։հիշումեմ`ինչպեսէրերաժշտությունը ներհոսում իմ մեջ ընդմեջ երազների,իսկկեսօրին,երկարչհեռանալով ռոյալից իմպրովիզացիաներ էի անում,մինչեւորուժահատվումէի։երանելիժամանակէր։ ամանակըհաճախթելադրումէճակաժ տագրիուղղությունը,որոշելովնորերթուղիները։Այնսրբագրումէհիշողությունը, բուժումէ,իսկերբեմնեւխեղաթյուրումէ այն,սակայնայդմիայնայնբանիհամար, որպեսզի հանգստացնի տիրոջ խիղճը։ Այդպեսպատահեցեւինձհետ`ահաայդպիսիխեղաթյուրվածհիշողությանմասը դարձավեւայն,ինչպեսեսհայտնվեցի դանիայում։ անիայումհորիզոնըփոխումէիրդերն դ ամենօր`մեկդիմադրելովմռայլերկնքիծանրությանը,մեկլուծվելովումիախառնվելով այն ամենի հետ, որ աչքն ընկալումէ։եսհիացածէիթեթեւճարտարապետական ձեւերից, զուսպ տոնայնություններից եւ հատկապես այդ խաղաղբողոքականաշխարհիպարզությունից եւ համեստությունից։ երգեհոնահարկարգվելովքաղաքայինեկեղեցիներիցմեկում`եսբերկրումէիիմմաքուր ճակատից եւ ճակատագրի նոր պարույրից։ժամանակառժամանակես թաղվումէիռեգիստրներիներկապնակում եւ բաս ային տոն այն ութ յուն երի խորքում, միախառնում էի դրանց, սավառնում, դառնում էի մեկ Բախը, մեկ Մեսիանը։ ծխականները երախտագիտությամբ գալիս ու չէին ուզում հեռանալ,եւինձհամարշատդժվարէրայդ ամենիցկտրվելը։ Կտրվել,այդուհանդերձ,ստիպվածեղա։ որոշժամանականցինձհեռացրինճա-

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ատիսվրայինշանիպատճառով։Նաեւ կ թափվելէինմազերսուատամներս։ես վերածվեցիայլանդակմեկի`ճակատիս վրամեծխաչով։ինձնորիցհիվանդանոց պառկեցրին։ Էլեկտրոշոկի մի սեանս,եւխաչըվերացավ։ ոքր-ինչ վերացա եւ ես։ Մնաց միայն Փ երաժշտությունը։

պրիման`դադարնէմիեւնույնտոնայնությաներկուհնչյուններիմիջեւ։ Նարկիսոսը,իրարտացոլանքին նայող պատկերնունմանությունը իմ«եսքեզսիրումեմ»-ը,արձագանքվողմիժամանակկնոջսմեջ հոգիները,միմյանցճանաչող

վայրկյանը`եռուքորուսրտխառնուքէ

երաժշտությունըհնչումէրամենուր`մեԱլերգիաեւհիվանդագինլարվածուքենաներում,ձեռքիհարմարանքներում, թյուն բարերում։եսհաճախմտնումէիդրան ամարյաատելություն հ ցիցմեկը,երբեմննստումէիռոյալիմոտ Ամուսինըչսիրածկնոջհետ Բելֆաստնուդուբլինը եւ կամացուկ անցնում էի ստեղների դոնբասնուԿիեւը վրայով։Մարդկանցդուրէրգալիսեւես սուխումի-թիֆլիսը նորիցէինվագում։ եկէլեսմտածումէիաղջկասմասին։ինչՄ պիսի՞նէնահիմա։Միտարիառաջսոցիալականցանցերումգտանախկինկնոջս եւ նրան հաղորդագրություն ուղարկեցի։ պատասխանըտեղնուտեղըեկավ.«Նաստյանդեռանցյալտարիգնացելէարտասահմանում սովորելու։ վե՛րջ։ Մի՛ գրիր, խնդրումեմ,այլեւսերբեք»։եսչզսպեցիինձ.«Խնդրումեմ,ասա՛ինձ`ինչպեսնրան գտնեմ։Չէորնաարդենքսանհինգտարեկանէ,այո՞»։ Այո՛,քսանհինգ։Այդժամանակիցիվեր ես սկսեցի զննել աղջիկների դեմքերը, փորձելովինձհետնմանությունգտնել։ դա յուրատեսակ խաղ դարձավ, ինչը տարօրինակորեն հանգստացնում էր` պատկերացնելովմերհանդիպումը,մտածումէիայնմասին,ինչպեսայնկհնչի։ երաժշտականդադարներիցո՞րըկծագիմերհայացքներիմիջեւ։եսհաճախէի խոհածում հնչյունների` միմյանց հանդեպհարաբերությանմասին,եւորդրանց մեջէայդաշխարհնընկալելուբանալին` գամմայիյոթաստիճաններիմիջեւմիջոցնամենանգամնորչափումէծնում` երբեմնկարգաբերված,ինչպեսմաթեմատիկականսահմանումը,իսկերբեմն խուսավարողամենանրբինընկալումից։ թաքնաքաուր յոթ թիվը, բազմապատկածյոթովժամանակիայսգծայինմիջոցումիմկենալութվայինարտահայտություննէ։հետաքրքականէփաստն այնբանի,որմտայինմիավորներիթիվըֆրազումդրաճիշտիմաստավորման համարչպետքէյոթըգերազանցի։

երկուիրարչհամապատասխանող բառեր,ճիշտկառուցածնախադասության կարգաբերվածությունըփչացնող

տերցիան`ահաորտեղէթեթեւացումը,օդը,տրամադրությունը Այնորոշումէտոնայնությունը,մթնոլորտը,երկնայինուղղահայացիեւերկրային հորիզանականիուրվագրումը Արեւը Լուսինը երիքովիծերծառը Ֆրանսիականպատշգամբըերրորդ հարկումչինականվարդիթաղարով սոտերնիշիշնուԼոտրեամոնիհատորյակը պապնութոռընառանցմիջանկյալ սերնդի Կվարտան`Մաքուրհինգշաբթին,որպեսայլչափմանթեթեւակնարկ Կվարտանհամեստէ,կայունեմիշտ պատրաստէայլոլորտփոխվելու Մալեւիչիքառակուսին տուփը,որումընդամենըմինամակէ

Կվինտան`հինգնէ,ստացված խոսրհրդայինժամանակներում դատարկտարածությունը,պատրաստիրմոտթողնելուկրտսերքույրերին, գունազարդելովուզադարելովնրանցիր հպումով սեկստան`«Անտառումեղեւնիէծնվել»։ տերցիանընդհակառակը Ձեռակերտությանսկիզբը թռիչքնառերկարություն`գեղեցիկ, լայնարձակինչպեսհռենոսը ինչեւամառվավերջըյոթօրէ։ինչ-որ Մ Բաժանվողպիտերյանկամուրջները

բանէսավառնումօդում,եւշուտովդա անպայման կարձագանքվի իմ էության Բարեգործուհինշիֆոնեվզնոցիկով, մեջեւգուցեբացվիհնչյուններիմիջեւեկարգուկանոնհաստատողլոկիրներկայուղածմեծգաղտնիքը,բառերով,ֆրազթյամբ ներով,նախադասություններով,ձեւերով ահայդեգերիբացափնէ դ ուիմաստներով։շուտգնալբար,բայց ժամանակ կա։ Բացում եմ տետրս ու սեպտիման`թեեւկապվածմոգական գրառումեմ. յոթին,առանցտերցիաներիլցոնմանհնչում ..........................................................

ա ±

00________

121

հանդես-ա

էինչպեսանուշադրիսպիրտը։ Ճմլվածմատըդռանարանքում Չաճածոսկորներնուճաքնաչքիթաղանթում ոտնամատներիվրականգնելնուխռպոտլացը Ակտավան`հավերժությաննշանէ Էնտրոպիա Մյոբիուսիգալարագիծը,որիրմեջէ ներառնումամենինչուամենքին Արտացոլքըհայելումմեջքից երկուհայացքհավերժությանը,բայց հակադիրուղղություններով Մաթեմատիկոսնուբանաստեղծը Բառերիանկարությունը,պտտվողշրջանովեւտարածությանմեջիդեալականձեւ ստեղծող Ճշմարիտկյանքիժամանակը`առանց ծննդիումահվան,առանցերկնքիուերկրի, միերգեւիվերջոամենագլխավորբառը .......................................................... Նստումեմտաքսի վարորդթուրքըհարցնումէորտեղից եմես։ Նասկսումէբարձաձայնվրդովվելեւ ձեռքերըտարուբերել։ «դանիանբանտէ։շուրջբոլորըազգայնամոլներեն»։ եսայլեւսչեմլսում։ ինձհամարտհաճէ։ եսգիտեմ,թեինչկատարվումդանիականթագավորությունում։ վճարումեմ,ելնումեւգնումեմբարի կողմը։ Աղջիկընստածէիրտեղում`թեթեւգլխովանումուժպտումէ։ Նստումեմռոյալիմոտ։ Փակումաչքերս։ Չեմուզումմտածելայնմասին,որշուտովինձկտանեն։ Գուցեընդմիշտ։ Ճակատիսխաչիփոխարենզարկահոսումէսվաստիկան։ թեթեւերակազարկը`առաջինախտանիշնէ։ Մատներսթաղումեմստեղներիմեջ։ Նվագումեմագահորենեւառանցորեւէամոթի։ Գուցեթեսավերջինանգամէ։ ինչ-որմեկըփափուկշուրթերովհպվում էճակատիսեւզարկահոսքըդադարումէ։ Գլխումսհնչումենմիաժամանակբոլորդադարները։ .......................................................... Բացումեմաչքերսուտեսնումեմաղջկադեմքը։ Նրաճակատնայրվումէ։ Նորչափում։ Նաինձթեւանցուկէանում։ Մենքելնումենքանձրեւիտակ։ երկինքըպարէբռնում։

121a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

ռաֆիկ ներսիսյան

Հիսուսը փրկիչ է, իսկ ես գրկիչ եմ, Գրկում եմ գիշերը, քամին, անցորդին Եվ արտացոլանքս, որ այդքան քիչ է, Երկու ձեռքերով իմ մնացորդի: Գրկում եմ մարող հավատը դարձի, Մի երգ մոռացված, որ էլ չի հնչում, Ավանի ճամփի այն խեղճ առյուծին, Որ ձանձրանալուց էլ չի մռնչում: Գրկում եմ բոլոր այն քաջ տղեքին, Որոնք մշուշում հավիտյան կորան, Եվ նրանց, ովքեր բազմոցի ղեկին Տանը մնացին եւ կամ էլ թռան:

Գրկում եմ նրան, ով էլ վարկ չունի, Ով խաղատնից դուրս եկավ տկլոր, Ով նման է խեղճ, պուճուր մրջյունի, Ում տրորում է կյանքը ամեն օր:

Գրկում եմ բոլոր այն աղջիկներին, Որոնք քսվելով դառնում են ծտեր, Եվ նրանց, ովքեր քնելուց առաջ Ունեն սեփական շրթունք ու աչքեր:

Գրկում եմ բոլոր այն մանուկներին, Որ կան, մեռել են, կամ պիտի ծնվեն՝ Տխուր նայելով այն մանրուքներին, Որ իրենց արյամբ դեռ պիտի սնվեն: Գրկում եմ արեւը, զեփյուռը, Փրկչին, Որ գլուխը կախ էն խաչին լռվեց, Գրկում եմ ամեն բան՝ մեծ ու չնչին, Որ Փրկիչը մեր տենց էլ չփրկեց:

122a

դավիթբալասանյան/գիդոնկրեմեռ

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ալինա գրիգորյան

ԱՐեվիշողը

նվիրումեմտատիկիս`ԱլետաՉալաբյանի(Էլֆիկ)հիշատակին

քաղաքնանհանգիստէր.մարդիկարագ-արագքայլումէինմայթերովեւ անցնումփողոցները`յուրաքանչյուրըձգտելովորքանհնարավորէշուտ հասնելիրնշանակետին:վերեւիցնայելիս,սիրելիընթերցող,քեզկթվար, թեդումեղուներիխումբեստեսնում,որոնքարագ-արագմիծաղկիցմյուսն ենթռչում`շտապելովվերցնելնրանցբոլորինեկտարը:Մարդկանցշարժի պեսանհանգիստէրնաեւմեքենաներիերթեւեկությունը:տեղ-տեղ`խաչմերուկներում,մեքենաներըկուտակվումէինեւայդպահերինազդանշանների աղմուկըլցնումէրողջքաղաքը:վարորդներիցյուրաքանչյուրըշտապումէր առաջիննինքըդուրսգալկուտակումիցուդուրսգալունպեսմեծարագությունհաղորդումմեքենային`ամբողջուժովնետվելովառաջ:շտապողականությունը,իմսիրելիբարեկամ,երեւիթեքեզհամարանհասկանալիբանէ, բայցդաշատբնորոշէմեծահասակներիաշխարհին.նրանքմիշտշտապում են,բայց,միեւնույնժամանակ,միշտուշանումեն:Նյարդայինայսվազքըմեծ լարվածությունէրստեղծելքաղաքում,քաղաքիշնչառությունըկանգէրառել, օդըքարացելէր`ստեղծելովանտեսանելիմիպատնեշ,որիմիջովարեւի ջերմշողերըչէինկարողանումներսթափանցել.միայննրանցլույսիթույլ կապտավունարտացոլանքնէրհասնումքաղաքիմարդկանց,իսկջերմությունը`ոչ:Ա՜խ,որքանկհրճվեինանցյալդարերիորոշֆիզիկոսներ`այդմասին իմանալով,քանիորայդերեւույթըհաստատումէլույսիմասիննրանցպատկերացումները.լույսիմասնիկներըիրենցողջլիցքովմնումէինպատնեշից այնկողմ,եւմիայննրանցթույլառկայծումներնէինթափանցում-անցնում պատնեշը:Այո,այո,սիրելի՛բարեկամ,այդօրերինքաղաքիերկնքումարեգակըլուսնիպեսէրերեւում`կարծեսկապույտարեւայինակնոցովնայելիս, եւայդպատճառովքաղաքումամառըանձյունամպամածձմեռվապեսէր,եւ բոլորօրերըցուրտէինուդժգույն: աղաքիերկնքում`պատնեշիցայնկողմարեւիմիփոքրիկշողանհանգիստ ք դեսուդենէրգնում`փորձելովգտնելգեթմեկճեղք,որովկթափանցերմարդկանցմոտ,կջերմացներնրանցսրտերըեւուրախությունկբերերնրանց,քանիորշնչահեղձքաղաքիմարդիկ,տարվելովիրենցառօրյահոգսերովու մտածմունքներիմեջընկնելով,դադարելէինժպտալեւուրախանալ:Արեւի շողըշատէրուզումվերադարձնելմարդկանցայն,ինչնրանքկորցրելէին, բայց,ցավոքսրտի,իմբարեկամ,պատնեշնայնքանամուրէր,որփոքրիկ շողըմիայնակիզորուչէրճեղքելայն:

Այսամենը,սիրելիբարեկամ,շատէրտխրեցնումարեւիփոքրիկշողին:Նա չգիտեր`ինչաներ,որկարողանարներսթափանցելմարդկանցմոտ,քանի որտեսնումէր,որնրանք,իրենցանվերջշտապողականությանեւհոգսերի պատճառով,ավելիուավելիմռայլէինդառնում`օրեցօրիրենցսրտումավելիուավելիքիչտեղթողնելովուրախությանհամար:Ա՜խ,եթենակարողանարճեղքելպատնեշըեւներսմտնել...Այդժամնրանկհաջողվերջերմացնել մարդկանցքարացածսրտերնումարդիկնորիցկսկսեինժպտալեւուրախանալ:Չէ՞որմարդունհատուկէուրախանալը.առանցդրակյանքըչիկարող շարունակվել: ատերկարտխրելուցումտածելուցհետո,վերջիվերջոարեւիշողըորոշեց, շ որպետքէդիմիխորհրդի:իսկո՞վկարողէրավելիլավխորհուրդտալնրան, եթեոչամենաիմաստունուամենատեսԱրեւը,որնանհիշելիժամանակներիցճանաչումէրմարդկանց:

ա ±

122

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

–ողջու՛յն,ամենատեսԱրեւ,–դիմեցնրանշողը,–եսեկելեմքեզանիցխորհուրդհարցնելուեւօգնությունխնդրելու:դուամենինչգիտեսմարդկանցմա-

սինեւվաղուցճանաչումեսնրանց,ասա՛ինձ`եսինչպե՞սվերադարձնեմ մարդկանց իրենց կորցրած ուրախությունն ու ժպիտը: Մարդիկ, ընկնելով

իրենցհոգսերի,մտածմունքներիեւառօրյագործերիետեւից,մոռացելեն

ուրախությանմասին`կառուցելովմիայնպիսիպատնեշ,որըթույլչիտալիս ինձներթափանցելնրանցմոտեւջերմացնելնրանցքարացածսրտերը:դու միշտօգնումեսբոլորինքոխորհուրդներով,այսանգամէլինձօգնիր,որպեսզիճեղքեմայդպատնեշըեւվերադարձնեմմարդկանցիրենցկորցրածը:

Արեւը,սիրելիբարեկամ,համբերատարլսումէրփոքրիկշողին`զգալովթե

որքանհուզվածումտահոգվածէնա:Միպահլռելուցհետո,Արեւըվերջապեսխոսեց.

–Միամի՛տպստլիկ,դուկարծումես`բոլորշողերիմեջմիա՞կնես,որինան-

հանգստացնումէայդամենը,եւկարծումես`դամիա՞կպաշարվածքաղաքն է:Գիտե՞ս,թեքանի-քանիսնենեկելինձմոտաշխարհիամենատարբերծայ-

րերիցեւխորհուրդհարցրել,թեինչպեսճեղքելպատնեշըեւվերադարձնել

մարդկանցուրախությունը:Բայցպատնեշըհնարավորչէճեղքելմիպարզ պատճառով.այնմարդիկենկառուցել`իրենցիսկընտրությամբ:

–Բայցայդպեսմարդիկերկարչենկարողապրել,–հուզվածպատասխանեց շողը,– նրանց ուրախություն է պետք: եվ բացի այդ, անգամ եթե մարդիկ իրենքենկառուցելպատնեշը,չէ՞որնրանքդագիտակցաբարչենարել:

–Գիտակցաբար,թեանգիտակցաբար`կարեւորչէ,–փոքր-ինչնյարդայնա-

ցածպատասխանեցԱրեւը:–Կարեւորնայնէ,որմադրիկչե՛նուզումքանդել պատնեշը, դա նրանց ավելորդ անհարմարություն է պատճառում, քանզի նրանքարդենսովորելենապրելայնպես,ինչպեսապրումեներկար-երկար տարիներ:

Փոքրիկ շողը Արեւի խոսքերի մեջ զայրույթ նկատեց, եւ, իհարկե, նա չէր սխալվում:Փոքրիկշողըչէրպատկերացնում,որիրենհենցԱրեւնէարձա-

կել,եւհիմանաեկելէրԱրեւիմոտեւկարծեսմեղադրումէրնրան,որնա ոչինչչիանումմարդկանցիրենցուրախությունըվերադարձնելուհամար:քանի-քանիհզորշողերէինփորձելճեղքելմարդկանցկառուցածպատնեշը,

բայցոչմիտեղոչմիշողիայդպեսէլդաչէրհաջողվել.մարդիկպարզապես չէինցանկացել,որպատնեշըքանդվի:եվհիմաԱրեւընայումէրայսբարալիկշողինումտածում,թեայդինչկարողէնաանել,եթեանգամամենապայծառեւամենաուժեղշողերըոչինչանելչենկարողացել:

ՓոքրիկշողըԱրեւինայլեւսոչինչչասաց:Միկողմից`նահասկանումէր,որ Արեւըշատէփորձելօգնելմարդկանցումիշտհանդիպելէնրանցդիմադրությանըեւայդպատճառովէլհիմահիասթափվածէ,բայցմյուսկողմիցէլ`

նահավատումէր,որմարդկանցմեկանգամեւսպետքէհնարավորություն տրվի`վերադարձնելուիրենցուրախությունը:Փոքրիկշողըհրաժեշտտվեց Արեւին,ներողությունխնդրեցանհանգստացնելուհամարեւհեռացավ:

իսկի՞նչեսկարծում,իմբարեկամ,ու՞րգնացնա:դեիհարկե,նաճանա-

պարհընկավաշխարհովմեկ`փնտրելումարդկանցհամարմտահոգուրիշ շողերի,համոզելունրանց,որմեկանգամէլ,բայցայսանգամարդենբոլորովմիասին,գնանԱրեւիմոտեւնրանիցօգնությունխնդրեն:

իհարկե,սիրելիընթերցող,փոքրիկշողիհամարշատդժվարէրգտնելմարդ-

կանցհամարմտահոգուրիշշողերիեւհամոզել,որնրանքմեկանգամեւս

փորձենճեղքելմարդկանցկառուցածպատնեշը,բայց,բարեբախտաբար,

դանրանհաջողվեց,քանիորմարդկանցօգնելունրացանկությունըշատ-

շատմեծէր:իսկդուքհավանաբարարդենգիտեք,որեթեմենքորեւէբան շատենքցանկանում,անպայմանհասնումենքդրան,միայնթեանհրաժեշտ

է,որցանկությունըլինիանկեղծուբարի:իսկփոքրիկշողիցանկությունը

ա ±

123

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ «…Սեպտեմբերի վերջն էր, եւ սառը ________ քամին թխագորշ ալիքները քշում էր ________ ________ դեպի փոքրիկ կղզին, ուր այդ օրը ________ հավաքվել էին ամենատարբեր եւ ________ պատահական մարդիկ… Հաջորդ ________ օրն սկսվեց տոնը: Մելամաղձոտ ________ երաժշտության տակ շուրջպար էր: ________ Նախ պարում էին աղջիկները, հետո ________ ոտքերի կտրուկ շարժումներով 03________ դուրս ելան տղամարդիկ: Քիչ հեռու ________ նստած էր մի փոքրիկ, կլոր երեսով ________ ________ մարդ, որն ակնոցի տակից նայում էր, մանկան պես ժպտում: Նա լսում ________ ________ էր եւ ընկալում: «Ինչ հիանալի է», ________ ասաց նա, հանելով թուղթը: - Դա, ________ իրոք, հիանալի է»: Կետերն ու գծերը ________ թղթի վրա դրոշմեցին շուրջպարերի ________ ռիթմերը»: 04________ ________ ________ հատվածգրող,հրապարակախոս, ________ թարգմանիչՄարիետաշահինյանի`«Զարյա ________ վոստոկա»թերթի11.05.1928համարում ________ տպագրվածհոդվածից,մեջբերումը`Մ. ________ ________ սպենդիարովայի«սպենդիարով»գրքից ________ ________ 05________ լուսանկարումձախից`Մ.սպենդիարովա,Մ. ________ ________ շահինյան,անհայտանձ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ աշխարհահռչակկվարտետը ________ փնտրումէերկուջութակահարեւմեկ ________ ________ թավջութակահար ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

հայտարարություն

123

Iավելի վատ այն տախտակի համար, որն իրեն ջութակ է զգում...

/արթյուրռեմբո/

վարդանթովմասյան/ստրավինսկի

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

124a

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

շատանկեղծէրեւ,հավանաբար,մարդկանցհամարամենաբարիցանկություննէր,որարեւիշողըերբեւէկարողէունենալ: եվահամիօրարեւիմիլիոնավորշողերհավաքվեցինեւմիասինգնացին Արեւիմոտ:Արեւըչէրհավատումիրտեսածին,նանայումէրփոքրիկշողին ուզարմանում,թեինչպեսէայդպստլիկինհաջողվելհամոզելնրանցգալիր մոտ:ՓոքրիկիհետիրենցհանդիպումիցհետոԱրեւըկարծումէր,որէլերբեքնրանչիտեսնի,այնինչնաանցելէրերկրից-երկիր,քաղաքից-քաղաքեւ շողերիայդպիսիմեծբանակէրհավաքել: իրելիբարեկամ,հարկեմհամարումքեզհայտնել,որերբայդքանմեծքաս նակությամբշողերհավաքվեցինուգնացինԱրեւիմոտ,երկրագնդիմիքանի կետերում արեւի խավարում տեղի ունեցավ: սակայն դա սովորական խավարումչէր:Արեւիսովորականխավարումները,ինչպեսհայտնիէ,տեղի ենունենում,երբԼուսինըշարժվելիսհայտնվումէարեւիեւերկրագնդիճիշտ մեջտեղումեւմիքանիրոպեովերկրագնդիհամարփակումէարեւիշողերի ճանապարհը:Այսխավարումնանսովորէրեւեզակի,քանիորարեւիշողերը ինքնակամէինլքելքաղաքներըեւհետեւելովիրենցփոքրիկառաջնորդին` գնացելէինԱրեւիմոտ:սակայնշատմարդիկայսօրդրանչենհավատում, իսկորոշաստղագետներէլ,որոնքտեղյակչենփոքրիկշողիպատմությանը,միչեւօրսգլուխենջարդում`հասկանալուայդանսպասելիխավարման գաղտնիքը:սակայնվերադառնանքմերպատմությանը: Այսպիսով,երկարլռությունիցհետոԱրեւըվերջապեսհաղթահարեցիրզարմանքըեւկարողացավխոսել:Նադիմեցփոքրիկշողին. –իմխիզա՛խպստլիկ,դուստիպեցիրինձհավատալմիբանի,որինեսարդենվաղուցդադարելէիհավատալ:ինձայլեւսոչինչչիմնում,քանիմողջ ուժըձեզփոխանցել,որպեսզիդուքմիասնաբարճեղքեքպատնեշները,թափանցեքմարդկանցսրտերնունրանցվերադարձնեքիրենցժպիտնուուրախությունը: Անցեք քաղաքից-քաղաք, միասին ճառագեք եւ քանդեք բոլոր պատնեշները: երբԱրեւնարտասանեցայսխոսքերը,փոքրիկշողիսիրտըտագնապեց. ախր,եթեԱրեւընրանցփոխանցերիրողջուժը,գուցեսպառվերեւայլեւս չկարողանարայդքանպայծառշողշողալ:սակայնհաջորդիսկվայրկյանին նրաբոլորկասկածներըփարատվեցին,երբԱրեւիուժերըստանալուցհետո նազարմանքովնկատեց,որԱրեւնառաջվանիցէլավելիպայծառէշողում: Այսպես,Արեւիշողերըմիասինճանապարհընկան` հերթովճեղքելովիրենց հանդիպողբոլորպատնեշները:Նրանքճառագեցինեւփայլեցինաշխարհի բոլործայրերումեւբոլորմարդկանցհամար,սակայն,սիրելի՛բարեկամ,այդ ամենըտեսանմիայննրանք,ովքերընտրեցինտեսնելը...իսկդամիուրիշ պատմությունէ,որըօրերիցմիօրդուքանպայմանկլսեք,եւերբլսեք,գրի առեք,որպեսզիայդկարեւորպատմությունըմոռացությանչմատնվի:իսկ փոքրիկշողիմասինձերընկերներինպատմելիսանպայմանվերջումավելացրեք,որշատհաճախփրկությունըգալիսէամենաթույլիմիջոցով,սակայն նաեւբացատրեք,որփոքրիկշողիթուլությունըտկարությունչէր,այլնրբություն,որամենաշատըհենցնուրբհոգիներնենհավատումբարուհաղթանակինուպատրաստեննվիրումովծառայել`ուրիշներինբարիքեւուրախություն բերելուհամար:

ա ±

124

հանդես-ա

00________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

ռաֆիկ ներսիսյան

ԱԿԱՄԱյիցթԱՐԳՄԱՆիՉը գործող անձինք`

ակամայիցթարգմանիչ(այսուհետ`թարգմանիչ) թարգմանչիմտքեր(այսուհետ`մտքեր) հաղորդավար(այսուհետ`հաղորդավար) լռություն (այսուհետ`լռություն)

հեռուստատեսությանտաղավար:երկուաթոռ,որոնցարանքումդր-

վածէփոքրիկսեղան:սեղանինկաջրովլիգրաֆին:հաղորդավարը նայումէտեսախցիկինեւխոսումհեռուստադիտողիհետ:թարգմանիչըհետեւումէհաղորդավարինեւերբեմնկողքանցնայումտեսախցիկին:հանկարծլսվումէերաժշտություն:երաժշտությունըլռումէ: հաղորդավարը շարունակումէխոսել:

արար 1-ին

հաղորդավար. Բարի օր, հարգելի՛ հեռուստադիտողներ: Բոլորինէհայտնի,որորեւէստեղծագործությունայլլեզվով ընթերցելուհամարհարկավորէնախայնթարգմանել:Այսօր մերհաղորդաշարիհյուրնէակամայիցթարգմանիչՆիկոլո դավադիտդյանը: պարո՛նդավադիտյան,ողջունումենքՁեզմերտաղավարում: թարգմանիչ. Բարիօր։

հաղորդավար. Մինչմերհարցերինանցնելընշենք,որայս հաղորդաշարիգլխավորհովանավորը անհատձեռներեցեւ համատեղելիությամբհայիրականությանմիակգրողՆարցիս Նարցիսյանն է: Առանց նրա «Ակամայից թարգմանիչ» հաղորդաշարըպարզապեսանհնարինկլիներ: Կարելիէասել`նաէստեղծելայսհաղորդաշարը: ՆարցիսՆարցիսյան` մեծսիրտեւանսահմանտաղանդ: իմիջայլոց,պարո՛նդավադիտյան,մերմեծարգոհովանավորըհաճախպնդումէ,որդուքմիակմարդնեք,որիկարծիքը նաառհասարակորեւէհարցումհաշվիէառնում,այնպեսոր կարծումեմ,որնրանանձամբշատհաճելիկլինիտեսնելՁեզ մերտաղավարում:

թարգմանիչ. ինձնույնպեսշատհաճելիէլինելայստեղ:ես վերջերսավարտեցիՆիկոլայԲերդյաեւի«Ազատությանփիլիսոփայություն» գրքի թարգմանությունըեւշատուրախեմ, որհենցիմաշխատանքիշնորհիվայդստեղծագործությունը վերջապեսհասանելիդարձավհայընթերցողին:

մտքեր. Խե՜ղճհայընթերցող,ռուսերենէլչգիտի,որկարդա, ամբողջհույսըեսէի...

հաղորդավար. դուքինձնիցառաջանցաք,հիշատակեցիք Նիկոլայ Բերդյաեւի «Ազատության փիլիսոփայությունը»: իրոք,զարմանալիէ,թեայդինչպեսմինչայժմոչոքձեռնամուխչիեղելայդստեղծագործութ....

մտքեր. ստեղծագործությու՜ն...չէմիչէ...Մարդըվերցրելա իր միքանիհոդված,որոնցումմոտավորապեսնույնբաներն են գրված ու կպցրել իրար:եթեգլուխներըտեղերովփոխես, համարյաբանչիփոխվի:

հաղորդավար. ....յանթարգմանությանը: իսկի՞նչէտալիս «Ազատությանփիլիսոփայությունը»ընթերցողին: մտքեր. եսի՞նչիմանամ,աʹյախպեր,ընթերցողինհարցրու,

ա ±

125

թեիրանինչատալիս...

թարգմանիչ. դեեեեե... Նախեւառաջ այն խտացնում եւ պարզորոշձեւակերպումէքրիստոնեականփիլիսոփայության ուաշխարհայացքիհիմնականդրույթներնուպատկերացումները: մտքեր. Բահետո՞:վե՞րջ:

թարգմանիչ. հաշվիառնելով,որմենքխորապեսհաղորդակիցենքհենցքրիստոնեականմշակույթին....

մտքեր. Նենցդեմքընդունի,իբր ասածներիդ գոնեդու եսհավատում...տեսնեսէսօրվախաղինկհասցնե՞նք,թե մինչեւէս տաղավարիցհելնենքխաղըկպրծնի:

թարգմանիչ. ....այսգործըմեզհնարավորությունէտալիս իմաստավորելու եւ վերափոխելու մեր պատկերացումները փիլիսոփայության,պատմության,ազատությանեւնույնիսկ մերկենցաղիմասին...

մտքեր. Էսի՜նչկարգիսովածեմ...գնամտուն,իմձեռներով միբանմոգոնեմ:Ասա` միկտորբանուտեիր,նորգայիրէլի...

արգմանիչ. Այսամենինգումարվումենայնուշագրավդիթ տարկումները,որոնքկարողենքգտնել ողջստեղծագործությանմեջ, եւստացվումէիսկապեսընթերցանությանարժանի միգործ:

հաղորդավար. իսկի՞նչնէհատկապեսՁեզդուրեկելայս ստեղծագործությանմեջ:Գուցեինչ-որհետաքրքիրդիտարկումկամուշագրավանդրադարձ...

մտքեր. Ասենք`կլոր-կլորկարտոֆիլ`ձեթիմեջտապակածու վերջումէլ...Էսդուանդրադարձբառնէլգիտե՞ս...հալալա... վերջումէլպանիրըկշարեմվրեն,նորգազըկանջատեմ:

թարգմանիչ. Այդհարցըլսելիսառաջինըմտքիսեկավփիլիսոփայությանիմաստազրկման մասինԲերդյաեւիդիտարկումը,նաասումէ. մտքեր. Մենա՜կէսօրտղեքըչզանգեն,հավեսչկախմելու:

թարգմանիչ. «ի՜նչ սարսափելի է,որ փիլիսոփայությունը դադարել է լինել սիրո խոստովանություն,կորցրել է էրոսը եւ այդ պատճառով վերածվել բառերի մասին վեճի»:

մտքեր. «Փիլիսոփայությունըպետքէլինիփիլիսոփայական»: Էսէլասա: ՄիԲրեժնեւէլէսաէլի:հլըԲրեժնեւիձենովէդարտասանի... հաղորդավար. իրո՛քկորցրելէ:շատբնորոշդիտարկումէ:

մտքեր. տոդու՞ինչգիտեսիբր...

թարգմանիչ. Այո՛,եւմերբոլորիսխնդիրնէջանքչխնայել կրկինկենսագործելուփիլիսոփայությանկենդանիզգացողությունը,անմիջականվերապրումը: մտքեր. Էսի՜նչապուշություններեմխոսում...

հաղորդավար. պարո՛նդավադիտյան,հիմաեկելէմերհաղորդաշարիավանդականհարցիժամանակը:Գրե՞լէարդյոք Բերդյաեւըհայերիմասին,եւեթեայո,ապաի՞նչ:

մտքեր. ի՞նչասես...եզէլի: սրանո՞վաբերելառաջինպլան: սրանպտիկոխեսաաա՜յընդե,ծակիմեջ:

թարգմանիչ. դե...Բերդյաեւըոչանմիջականկերպովանդրադառնումէմեզ`հայերիս:Մասնավորապեսնանշումէ,որ կաթոլիկությանմեջ մարդկայինըգերակայումէԱստվածայի-

հանդես-ա

125a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ± ________ նինկատմամբ,իսկուղղափառությանմեջ`հակառակը: ________ ________ հաղորդավար. հակառակը,այսինքն`չիգերակայու՞մ: ________ ________ թարգմանիչ. ո՛չ...այսինքն`աստվածայիննէգերակայում, ________10 իսկմարդկայինըտարրալուծվումէաստվածայինիմեջ:Մար________ դըկորցնումէիրանհատականությունը: ________ ________ հաղորդավար. Լավ,իսկի՞նչկապունիսամեզ`հայերիս ________ հետ: ________ ________ մտքեր. ո՜վդու,միամիտդմբո... ________ ________ թարգմանիչ. եթենկատեցիք,նաոչինչչիասումառաքե________ լական եկեղեցու մասին, այսինքն` հայերիս մոտ ամեն ինչ ________20 կարգինէ,եւմենքհամապատասխանումենքքրիստոնեական ________ ________ բոլորստանդարտներին: ________ մտքեր. Չբռնե՞մ,միքիչէլքաղաքականխաղերտամ... ________ ________ թարգմանիչ. Բացիայդ,ըստԲերդյաեւի,համաշխարհային ________ պատ մությանհամատեքստումՌուսաստանինվերապահված ________ էպատմությանկրոնականիմաստըկենսագործելուվճռորոշ ________ ________ դեր,իսկմենքգիտենք,որշատհաճախմեզդիտարկումեն ________30 որպեսհենցռուսականքաղաքակրթությանմիմաս:հետեւա________ բար,Բերդյաեւըմեզհեռվիցհեռուսերէխոստովանում: ________ ________ հաղորդավար. համոզվածեմ,որդեռշատայստեսակու________ շագ րավդիտարկումներունեք,սակայնառայժմգովազդմեր ________ ________ եթերում.կհանդիպենքգովազդիցհետո: ________ ________ ________ սկսվումէգովազդը,մինչհաղորդավարնութարգմանիչըբոլորիաչ________40 քիցհե ռուշարունակումենզրուցելիրարհետ: ________ ________ ________ ________ կուլիսներիետեւում ________ ________ ________ հաղորդավար. Լավ,եսչեմհասկանում` խի՞ աէսմարդը ________ քեզհո րինելիսկողքիցմտքերավելացրել,իսկինձհորինելիս` ________ ________50 չէ...Ասենքխի՞էլի...Միթատրոնումէլբեմադրեն,էդդերա________ սաններըկերպարսհատուկհիմարիպեսկմարմնավորեն... ________ դեարիսրանցբացատրի,որշեֆըտենցաուզել: վե՛րջ,էլ ________ սրամոտչեմհորինվելու,վերջինանգամնա... ________ ________ թարգմանիչ / մտքեր. Լավդեհիմա...եսէլէդմշտականեր________ կատումիցեմհոգնել:վատնէնա,որէսանկապհարցուպա________ ________ տասխանիցհետո,իրենոչոքբանչիասելու:Մեզենասելու, ________ մե՛զ... ________60 ________ հաղորդավար. Ասենք,հասարակբան.կարար,չէ՞,ինձհա________ մարմիէրկունորմալհարցհորիներ... ________ ________ թարգմանիչ / մտքեր. Ախպե՛ր,դեդուէլուրիշիմոտհորին________ վիէլի...Ասենք`Բատիկյանըվա՞տնա: ________ ________ հաղորդավար. Ապեր,դեիրամոտհամարյահորինվումէ________ ի,բայցնեեենցբաներիռաստվա...եսէլ,գիտե՛ս,մաքուրաբ________ ________70 րածտղաեմ... ________ թարգմանիչ / մտքեր. դեʹ,որէ՜դպահնա...Մեկըկարէ`քեզ ________ կսա զեր:Բանը...դավիիի՜թշշեցի՞:Չէʹ...դավիիի՜թհիշե________ ________ ցի:Չէʹ...հաաա՜,հիշեցի:դավիթՄշեցի: ________ հաղորդավար. Լավէ...թարգըտուր: ________ ________ թարգմանիչ / մտքեր. դեʹ,Մարինեիմոտ,պետրոսյան... ________ հաղորդավար. որսենցմիհատտվելեմէ... ________ ________80 թարգմանիչ / մտքեր. Լավ,լավ,հանգի՛ստ:իսկվահրա՞մը ________ Մարտիրոսյան... ________ ________ հաղորդավար. դե,ուզումէի,համարյապայմանավորվելէ________ ինք,մեկ էլ... ________ ________ թարգմանիչ / մտքեր. Մեկ էլի՞նչ... ________ ________ հաղորդավար. Մեկ էլ, թե բա` մի հատ բանաստեղծ եմ ________ ________90 a ________ ________ ________ ± ________ ________ ________

126

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

գտել,հավեսբաներագրում:ուզու՞մեսկարդամ:Ասեցի`հա: Մեկելպարզվեց`ո՞վլինի,որլավըլնի: հաղորդավար. ո՞վ

արգմանիչ / մտքեր. Մերէսդեբիլը...Լեզուսչիֆռումսրան թ գրողասեմ...էսորմեզհորինելաէլի...ֆազերսգցեց,հելա, ասեցի` ինձէլչզանգես:

թարգմանիչ / մտքեր. վայքուարա...(միպահերկուսնէլ լռումեն)Բայցդե,բողոքելդանիմաստա,բողոքումես,հենա`չհորինվեիր:

հաղորդավար. Բայց ո՞նց չասեմ: հիմա, օրինակ, նայի. նենց ա ինձ հորինել, որ քեզ երաժշտության մասին հարց տամ,որնայստեղբացարձակոչմիբանիհետկապչունի: Խի՞,Աստվածգիտի:

թարգմանիչ / մտքեր. դուէլտո՛ւր:Խի՞եսանիմաստխորանում... մտքեր. սպանեց,արա:

հաղորդավար. հլը վախտըչի...(կրկինլռությունէտիրում, հաղորդավարըուզումէինչ-որբանասել,կարծեսցանկանում էխոստովանությունանել,եւդաչիվրիպումթարգմանչիաչքից)ես...(նորիցլռումէ,հետոխորըշունչքաշելով`շարունակում)...եսպետքէմիբանասեմ... թարգմանիչ / մտքեր. ի՞նչ:

մտքեր. Էսմերախպերըգաղտնիքներունի՞:

հաղորդավար. դե,իրականում...ինձոչոքչուզեցհորինել, բացարձակապեսոչոք:Մենակստեղտեղգտա:քիչէրմնում ընդհանրապեսչհորինվածմնայի...ստիպվածէի,հասկանո՞ւմես:

թարգմանիչ. Կներես,բայցպետքէասեմ,որանիմաստես դժգոհում:շատէլլավտեղեսհորինվում:եթեմտածումես, թեուրիշտեղամենինչհարթուհանգիստա...տենցչի:Օրինակ`իմդրությունըքոնինիցբարդա,մտքերսառանձինեն, ես` առանձին,ամենմեկըքոապուշհարցերինյուրովիաարձագանքում,ոնցորերկու եսլինեմ:քեզի՞նչկա:դուուքոապուշ հարցերը: Բայց ես չեմ բողոքում, նույնիսկ գոհ եմ իմ վիճակից:Մենքայսպեսենքհորինվելեւպետքէինքներսմեզ այսպեսընդունենք...

հաղորդավար. Գիտես...մեկ-մեկինձթվումա,թե...Լաʹվ, հեչ... թարգմանիչ. Խոսա՛,չքաշվե՛ս:

հաղորդավար. Մեկ-մեկոնցորմերհորինողըլինես:Լավ, էշ-էշխոսումեմ,մոռացի՛...

թարգմանիչ. երեւիինքնէլաԲերդյաեւթարգմանել,դրանիցա(նայումէօդուկասկածելիկերպովշվացնում,սակայն հաղորդավարըդաչինկատում): հաղորդավար. Կարեւորըուրիշբանով,հատկապեսբանմանգրելով նմանչլինես:

երկուսնէլհռհռումեն,բայցանմիջապեսլրջանումեն

թարգմանիչ. տոչէ,այախպեր,եսու՜ր,գրելնու՜ր...Բայց ոնցորգովազդդպրծավ..

հաղորդավար. հաաա՜, անցնենք տեղերով: Խոսքով ընկանք,զուգարանէլմոռացագնամ...

արար 2-րդ

հաղորդավար. հարգելի՛ հեռուստադիտողներ,մենքդարձյալեթերումենք։եթեհիշումեք,զրուցակիցսպարոնՆիկոլոդավադիտյանն է,եւմենքզրուցումէինքռուսմեծփիլիսո- փաՆիկոլայԲերդյաեւիմասին:

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM ± ________ թարգմանիչ.հիմնականբարդություննայնէ,որնաշատհա- ________ մտքեր. Մե՜ծա,մեծ...միհատբույվըլ: ________ հաղորդավար. պարո՛ն դավադիտյան, իսկ եթե դիտար- ճախէգործածումմիեւնույնբառերը,շատհաճախէայդբա________ կենք Բերդյաեւին փիլիսոփայության պատմության համա- ռերովնույնմիտքըլուսաբանումտարբերդիտանկյուններից, ________ որոնք,սակայն,էականորեննորբանչենտալիսբունտեքս- 01________ տեքստում,ո՞րնէայստեղնրաարժեքը: ________ տինեւչեն հարստացնումբունիմաստը: թարգմանիչ. Մտքեր:Գիտե՞ք,ռուսականմշակույթըձեւա________ վորվել է, կարելի է ասել, եվրոպականի ստվերի ներքո: եվ մտքեր. Միբանըհարյուրանգամգրումաէլի...էջալցնում, ________ ________ Բերդյաեւիարժանիքնայստեղայնէ,որնափորձելէմտածել մենքէլստեղծնգլահանենքըլնում: ________ եւգրելայդզորեղավանդույթիցանկախ:Այլհարցէ,թեինչ թարգմանիչ. ...եվսաորոշակիբարդությունէստեղծումայն ________ յուսկողմից` նաամբողջաց- առումով,որթարգմանչիուղեղըմիտեսակթմրումէ,նասկ- ________ չափովէդանրանհաջողվել... Մ րել է քրիստոնեական պատկերացումները պատմության եւ սում է թարգմանել արդեն ծանոթ բաները նույն կերպ, ինչ ________ ________ դրաիմաստի,մեղքի,քրիստոնեակ անդոգմաներիմասինեւ նախկին էջերը` առանց ամեն անգամ նորովի մոտենալու, 02________ հաղորդելդրանցպարզեւհասկանալիձեւ:եթեգումարենք քանզի գրվածքն ինքը չի ստիպում իրեն մոտենալ նորովի: ________ այսամենինենթատեքստըշրջանցողայնսուրմտքերը,որոնք Բացիայդ` կանորոշարհեստականեզրույթներ,որոնքմիտե- ________ ________ սակ,կարծեսհորինվածլինեն,եւդաթարգմանչիհամար... երբեմնկարելիէգտնելնրա գործերում... ________ ________ հաղորդավար. սուրմտքե՞ր,իսկըմերհաղորդմանհամար հանկարծուժեղաղմուկէլսվում:շուրջբոլորնամբողջությամբ է...գուցեմեկ-երկուհատնշե՞ք,եթե,իհարկե,մտաբերումեք: մթնումէ:Աթոռները,սեղաննուողջտաղավարըհանկարծակիան- ________ ________ հետանումեն:Ամենինչկորումէանթափանցմթիեւանասելիլռու________ թարգմանիչ. Այո՛,իհարկե: թյանմեջ:թարգմանիչնուհաղորդավարըչենտեսնումմիմյանց, ________ մտքեր. էս,նենցստուգումեսհա՞...Նենցկարողասուտեմ 03________ սակայնզգումենմիմյանցներկայությունը: ասու՞մ: ________ հաղորդավար. Այսի՞նչէ...(սարսափածշոշափումէմթությունը) ________ թարգմանիչ / մտքեր. Օրինակ`ԲերդյաեւըգրումէԿանտի ________ մասին,որնամենակմարդէր...թվումէ` պատահականմիտք, թարգմանիչ / մտքեր. Ամենինչմթնեց...Արմագեդո՞նէր, ________ ________ բայցայն ենթատեքստում,որումդանշվումէր,սաշատխոր երկրաշա՞րժ...ինչ-որապուշկատա՞կ... ________ հաղորդավար. ի՞նչ է կատարվում, ի՞նչ եղավ... (անհույս եւհետաքրքիրդիտարկումէր... ________ ճչումէ,հետոհանկարծակիլռում): ________ մտքեր. Ապե՞ր...ոնցորքեզբանչասեց,հա՞: ________ թարգ մա նիչ մտ քեր. / Ա մ ենի ն չմթ ն եց... (կրկ ն ումէիրմիտ հաղորդավար. ... 04________ քը,իսկհետոտիրումէտեւականլռություն): ________ թարգմանիչ / մտքեր. Կամ.կրոննուգիտությունընույնբանն ________ ենասումմեծհաշվով... ________ ________ լռություն:(տեւումէ ահավորերկար:) հաղորդավար. շատհետաքրիրէ... ________ ________ թարգմանիչ / մտքեր. Այո՛,սամիմիտքէ,որն Օսվալդշպենգլերըգտնումէխորդիտարկումերիեւպատմականվերլուծու- թարգմանիչ / մտքեր. Մի՞թեչեսհասկանում... Այդհարցը, ________ ________ թյուններիընթացքում:Բերդյաեւիդեպքումայսմտքիհետեւում որինձուղղեցիր...Այդպատահական,անմեղհարցը...Նաըն- ________ կանգնածենպարզմտորումներ,որոնքկապ չունենշպենգլե- դամենըցանկանումէրհայտնվելայդ«Ակտուալարվեստ»կո- 05________ չեցյալհանդեսի եր աժշտ ակ ան համարում,ընդամեննայս- ________ րյանմտքերիհետ,բայցբունմիտքըգրեթեկրկնվումէ... ________ քանը: Նրան անհրաժեշտ էր երաժշտական թեմայով որեւէ ________ հաղորդավար. իսկի՞նչմտորումներ... հարց,որպեսզինրագրածըհամապատասխանիհանդեսին: ________ թարգմանիչ / մտքեր. դե,որօրինակ,քրիստոսիհարություիսկ այսհաղորդաշարը պարզապես պատրվակէր...Այսինքն` ________ նըհրաշքէ,գիտությունըչիզբաղվումհրաշքներով,այլբնա________ դուայդհանդեսիմասինչեսլսե՞լ... ________ կան օրինաչափությամբ, եւ ուրեմն գիտության համար բնությանմեջհրաշքչիկարողլինել:սակայնկրոնընույննէ հաղորդավար. ի՞նչհամար,ի՞նչհանդես...ի՞նչեսասում... ________ ________ ասում,քանիորըստկրոնի` բնությանմեջայսպեսթեայնպես թարգմանիչ / մտքեր. երբերաժշտությանմասինհարցտվե- 06________ հրաշքչկա,հրաշքըվերբնականէ:ուրեմներկուսնէլհաստա- ցիր,անմիջապես...(թափահարումէ ձեռքերը,ինչըչիերեւում): ________ ________ տումենբնությանօրինաչափությունը,պարզապեսփոքր-ինչ հաղորդավար. իսկի՞նչհանդեսէդա... ________ այլդիրքերից: ________ թարգմանիչ / մտքեր. դե,միքանիհամարլույսէտեսել... ________ հաղորդավար. շատհետաքրիրէ... հաղորդավար. (ընդհատելովթարգմանչին)Նամեզպար- ________ թարգմանիչ. (խորամանկժպտումէուգլխովանում): զապեսօգտագործեցուդե՞ննետեց...իսկինչո՞ւ թույլտվեց, ________ ________ մտքեր. դեթարգմանությունսեմգովազդում,եղբա՛յր:հոիզուր որմի հարցէլտամ: ________ չե՞մեկելստեղ: թարգ մանիչ / մտքեր. որամենբանպատահականություն 07________ ________ հաղորդավար. պարոն դավադիտյան, իսկ ու՞մ կատար- թվա,ունաեւինքնիրենհամոզի,որպատահականությունէ... ________ մամբեքսիրումլսելԲեթհովենիուշշրջանիդաշնամուրային Ահաայսպես... ________ ________ սոնատները: Նրանքդեռերկարխորհեցինիրենցճակատագիրը,սակայնամեն ________ թարգմանիչ. (Ձեւացնելով,թեանակնկալիեկավայստե- ինչ,նույնիսկմտքերը,որոնքմիվերջինանգամսավառնեցինմթի ________ ________ սակ`համատեքստիցդուրսհարցից)մտքեր. (Առանցանակն- մեջ,արդենձուլվելէին անթափանցլռությանը: ________ կալիգալու):դեերեւի26-իցսկսած,թեպետեւայլշատլավ ________ կատարումներկան,բայց...շնաբել:հա՛,դաշնաբելիմենաշ08________ նորհնէ:Չնայած`գուցեչափազանցնումեմ: ________ ________ հաղորդավար. իսկի՞նչբարդություններիեքբախվելթարգ________ մանությանընթացքում: ________ ________ թարգմանիչ / մտքեր. դե, եթե անկեղծ` Բերդյաեւը շատ ________ բարդհեղինակչէթարգմանությանհամար... ________ ________ մտքեր. ուոչմիայնթարգմանության: ________ 09________ a ________ հանդես-ա ________ ________ ± ________ ________ ________

127

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

հարցազրույց

ԽԱղԱղհԱՄԱԳոյԱԿցությԱՆ ԳեղեցԿություՆը 2021 թ. հուլիսի 2025ը մոսկվայի արեւելքի թանգարանում տեղի է ունեցել ֆարզանեհ Շաֆիի (իրան) եւ Հոսեյն ալ-Ջամանայի (իրաք) «դավանանքների խաղաղ համագոյակցություն» ցուցահանդեսը...

128a

հարցազրույցՖարզանեհշաֆիիհետ

Ե՞րբ եւ ինչպե՞ս մտահղացվեց ցուցահանդեսի գաղափարը։

աղափարըծնվեցերկուտարիառաջ,երբեսերկունկար(Մարֆո-Մարինյան Գ վանքըեւռուսականմիհինտաճար)լուսանկարեցիեւկետերովնկարեցի։Այդ ժամանակարդենմտածումէի,որնկարեմիրանիհինտաճարները,իսկհետո ավելացրեցինաեւՄոսկվայիսոբորյանտաճարըեւՌումիիդամբարանը`նշանավորբանաստեղծ,որհավատումէր,թեմարդուկյանքումկարեւորըսեՐնէ,այլ ոչթեկրոնը։ Այսօրվա արագ ընթացող աշխարհում Ձեր նկարչությունը կարծես դիսոնանս է առաջացնում իր մանրակրկիտությամբ։ Դուք դա նկատո՞ւմ եք։ Կամ գուցե դիտավորությո՞ւն կա այդտեղ` հիմնավոր կերպով դիմադրելու հարահոս աշխարհին։

Այո՛,եսդաշատլավնկատումեմ,բայցկարծումեմ,որարվեստիաշխարհն ազատէամենինչիցեւիրենթույլէտալիսպատկերելիրականություննիրհայեցողությամբ։Արվեստըյուրօրինակձեւովհակադրվումէամենինչին,որսխալ կերպովէձեւավորվելմարդուկյանքում։եվկարեւորէչվիրավորելուրիշների զգացումները.եսայդդիրքորոշումըփորձելեմպահելիմաշխատանքներում։Անձամբեսֆունդամենտալիստչեմեւչունեմհատուկքաղաքականկամկրոնական տեսանկյուն,իսկավելիճշգրիտ`չեմուզումդաարտահայտելիմգործերում։եթե

ա ±

128

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

դիտողըայդպիսիբանէընկալումիմնկարներում,դանրատեսանկյուննէ,ոչթե իմ։

Ձեր աշխատանքներում հավատքների միասնության գաղափար կա հստակ արտահայտված, այն դեպքում, երբ անցյալ դարի վերջերից կանխատեսումներ են արվում, թե քաղաքակրթությունների նոր բախումը կլինի հենց կրոնական հիմքի վրա. ի՞նչ եք կարծում` այսօրինակ ստեղծագործությունները ուտոպիա չե՞ն, թե՞ այնուամենայնիվ համարում եք, որ դրանք պատերազմները կանխելու ճանապարհներ են։

ՄարդկությանպատմությունըբավականաչափծանոթէՁերասածբախումներին, եւքանիցսդրալարմաննականատեսենքեղել։Այդտեղնորբանչկա։եվեսլիովին համաձայնեմ,որայսօրինակստեղծագործություններըկարելիէուտոպիահամարել։եսփորձելեմներկայացնելիմպատկերացումըԱստծոմիասնությանմասին, որՆաեզակիէեւամենայնիսկիզբնէ,այդթվում`հավատալիքների(բոլորկրոնների)։եսհավատումեմ,որմարդըԱստծոդրսեւորումէեւստեղծվածէկատարելությանըձգտելու,այլոչթեայլոցկյանքըոչնչացնելուհամար։ցավոք,այդօրինակ ոչնչացումներենքտեսնումիրականկյանքում։Արվեստըգեղեցիկիվերհանումնէ եւգուցեօգնիամենմեկին`մտածելիրշուրջնառկագեղեցիկիմասին։

Կրոնների միասնության այս համատեքստում ներկա է նաեւ հայ եկեղեցին, Իրանում կառուցված երկու եկեղեցիներ։ Իհարկե, դա շոյում է մեր հպարտությունը, բայց հետաքրքիր է, թե քրիստոնեությունից ինչո՞ւ է ընտրվել հենց հայկական եկեղեցին. կա նաեւ ռուսական եկեղեցին, բայց չկա, ասենք, կաթոլիկությունը։

երկուչէ,երեք`վանքը,ստեփանոսըեւԶորզորը։հայերըհինժողովուրդեն,որ երկարդարերապրելենպարսիկներիհարեւանությամբ։Չհաշվածորոշտհաճ միջադեպեր`նրանցհարաբերությունըհիմնվածէհոգեւորումտավորընդհանրությանեւփոխաջակցությանվրա։հայերը,որսեւֆյանշրջանումենգաղթել պարսկաստան,նշանակալիցդերենխաղացելայդերկրիզարգացմանգործում։ Այդժամանակաշրջանումկառուցվածհայկականերեքհիմնականպատմական եկեղեցիներըընդգրկվելենՄշակութայինժառանգությանմեջ,եւշատիրանցի մուսուլմաններմեծագույնհիացմունքովենգնումդրանքտեսնելու։թեեւիրանի բնակչության98%-ըմուսուլմանշիաներեն,այդերկրումբավականինդրական կարծիքկահայերիմասին,եւնրանքհանգիստապրումեն,ինչպեսորմյուսքաղաքացիները։եթեիմնկարներումչկակաթոլիկությունըկամռուսականեկեղեցին,դաչինշանակում,որեսկամիրանցիորեւէմեկըարհամարհումէդրանք։ իրանըբազմազգեւբազմակրոներկիրէ,թեեւօտարազգիներըփոքրամասնությունեն։իրանցիներիհամարհպարտությանառիթէ,որտարբերազգությանու դավանանքիմարդիկենապրումիրենցերկրումեւարժանանումենհարգանքի։

ա ±

129

հանդես-ա

00________

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ «Ինձ համար՝ որպես Ալմաստի գլխավոր ________ դերերգի կատարողի, սկզբում դժվար էր 02________ գտնել երաժշտական կերպարի հիմնա- ________ ________ կան գիծը: Երաժշտական կերպարի ________ ստեղծման դժվարությունը հետեւյալն էր. ________ չնայած Ալմաստի երգամասի քնարա________ կան հնչողությանը՝ մռայլ խորին ________ երանգները, միախառնվելով նվագախմ- ________ բային հնչողության երաժշտական հյուս- ________ ________ վածքին, քնարական տեսարաններին հաղորդում էին հոգեկան տագնապ եւ 03________ լարվածություն… Չլսելով նվագախմբում ________ հնչող անհանգիստ սպառնալի թեման` ________ ________ ես ձգտում էի ընդգծել միայն Ալմաստի ________ քնարական վոկալ գիծը, որը մեղեդիա- ________ կան պատկերում այնքան հեշտորեն եւ ________ սահուն ձգտում էր դեպի վեր: ________ Այդպիսով ինձ հաջողվեց ցույց տալ Ալ- ________ մաստի երկատվածությունը, մեկը` շին- ________ ծու քնքուշ, քմահաճ, մյուսը` փառասեր, 04________ ________ իշխող: ________ Բոլոր բեմական իրավիճակներում ես չէի ________ կորցնում գլխավորը` կանացիությունը: ________ ________ Ալմաստի դերերգն ինձ մոտ էր ե՛ւ տարիքով, ե՛ւ արտաքինով, տեսսիտուրայով ________ ________ էլ համապատասխան էր ձայնիս… ________ Ինձ մոտ մինչ այժմ պահպանվել է հերո- ________ սուհուս կատարյալ միայնության զգացո-05________ ղությունը: Անդնդի ծայրին կանգնած ________ լինելու եւ նրա առջեւ բոլոր ճանապարհ- ________ ________ ների փակ լինելու գիտակցումը ինձ` Ալմաստին, ստիպեցին այդ տեսարանն ________ ________ անցկացնել հպարտորեն, աներկբա եւ ________ անվախ… ________ Ահա, թե ինչ կարողացա հիշել իմ սիրելի ________ Ալմաստից 37-ամյա լռությունից հետո: ________ Իմ աշխատանքն Ալմաստի վրա մնաց 06________ ________ որպես արվեստում իմ ունեցած ստեղ________ ծագործական ուղու ամենաուժեղ ________ հիշողությունը»: ________ ________ հատվածռուսօպերայիներգչուհի(քնարական ________ մեցցո-սոպրանո),ԽսհՄժողովրդական ________ արտիստուհի,Ալմաստիդերերգիառաջին ________ կատարողՄարիաՄաքսակովայիհուշերից, ________ 07________ մեջբերումը`«Խոսքսպենդիարովիմասին» ________ գրքույկից ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ a ________ ________ ________ ________ ________ ________

129

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 դա անհավանական է։ ով կբա________ ցատրի ինձ՝ ի՞նչ է կատարվել։ ________ ________ ահա արդեն երրորդ օրն է ես ________ ________ պառկած եմ թախտին, եւ ահից ________ դողում եմ։ ես ոչինչ չեմ հաս________ կանում։ ________ ________ պատահել է դա այսպես։ ________20 իմ սենյակում պատին կախված է ________ ընկերոջս՝ կառլ իվանովիչ ________ ________ Շուստերլինգի նկարը։ երեք օր ________ առաջ, երբ ես հավաքում էի սե________ նյակս, ես հանեցի նկարը պա________ ________ տից, մաքրեցի վրայից փոշին եւ ________ այն ետ կախեցի։Հետո ես կողմ ________ քաշվեցի, որպեսզի հեռվից ________30 ________ նայեմ՝ թեք չի այն կախված։ ________ բայց երբ ես նայեցի, ոտքերս ________ սառչեցին, իսկ մազերս բիզ________ բիզ կանգնեցին։ կառլ իվանո________ ________ վիչ Շուստերլինգի փոխարեն ________ ինձ նայեց պատից հիմար գլ________ ________ խարկով, սարսափելի, մորուքա________40 վոր ծերուկ։ ես բղավոցով ________ դուրս թռա սենյակից։ ________ ________ ինչպե՞ս կառլ Շուստերլինգը մի ________ ակնթարթում վերածվեց այդ ________ ________ սարսափելի մորուքավորին։ ինձ ________ ոչ ոք չի կարող բացատրել դա։ ________ Գուցե, դուք ասեք ինձ, ու՞ր է ________ ________50 անհետացել իմ թանկագին կառլ ________ իվանովիչը։ ________ ________ ռուսերենիցթարգմանությունը. ________ գրիգորֆերեշեթյան ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 a ________ ________ ________ ________ ________ ________

դանիիլ խառմս

խորհրդավոր դեպք

130

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

Ի դեպ, հայկական մշակույթը Իրանում առկա հերթա կան մշակույթներից մե՞կն է, թե՞ ինչ-որ առանձնահատկություններ ունի։

իրանիհայերըէթնիկխումբեն,որապրումենհիմնականումթեհրանում,սպահանում,թավրիզում,շիրազում,Ռաշթումեւայլքաղաքներում։Նրանցթիվը80120հազար է։պարսկահայերըիրանիամենամեծաթիվքրիստոնյաներիխումբն ենկազմում։Նրանցմեջկաննշանավորմարդիկ,որոնցմենքառանձնակիհարգումենք։իրան-իրաքյանպատերազմիժամանակհայերըպարսիկներիհետմիասինպաշտպանելեներկիրը,եւայսօրշատփողոցներունրբանցքներկան նրանցանունով`հանուննրանցհիշատակի։Չեմկարողայլյուրահատկություններնշել,բացինրանից,որնրանքմիասնականենդարձելմերժողովուրդիհետ, իսկդավկայումէնրանցհոգեւորբարձրզարգացվածությանմասին։

Իսկ ինչո՞ւ են ներկա միայն աբրա հա մա կան կրոնները, ներկա չէ, ասենք, բուդդիզմը կամ զրադաշտականությունը. դրանց հետքերը չկա՞ն ժամանակակից Իրանում կամ անհետացել են, թե՞ ինչ-որ այլ ռացիոնալ պատճառ կա։

Զրադաշտականությունըհենցմեծմասամբներկաէիմնկարներում,քանիորոչ միայնինձ,այլեւշատերիհամարդաոչթեկրոնականդոգմաներիամբողջություն է,այլբարի,մաքուրմտածողությունուգործ։դաբարուվրահիմնվածհավատք է,եւինչպեսկարդումենքշատաղբյուրներում`Կյուրոսիօրոքպարսկաստանում ապրողտարբերհավատիբոլորժողովուրդներնունեցելենհավասարիրավունքներ։դրավրապետքէուշադրությունդարձնիժամանակակիցմարդը։ԳերմանացիփիլիսոփաՖրիդրիխՆիցշենմիկարեւորաշխատությունունի`«Այսպես խոսեցԶրադաշտը»,որարժեուշադրությունդարձնել։Բուդդայականությունը պարսկաստանումտարածվելէմ.թ.ա.6-5-րդդարերում։ԱրաբականնվաճումներըվերջնականհարվածըհասցրեցինբուդդայականությանըարեւելյանպարսկաստանումուԱֆղանստանում։թեեւորոշհատվածներում,օրինակ`Բամիա- նումուԽուդայում(ներկայիսԱֆղանստանիտարածքումէ)բուդդայականներն ապրելենմինչեւ8-9-րդդարեր։ժամանակակիցպարսիկբանաստեղծսոհրաբ սեփհերիի(1940-1980)որոշբանաստեղծություններոգեշնչվածենբուդդայականությամբ։ ժամանակակից մեկ այլ պոետ Ահմադ շամլուն (1925-2000) էլ պարսկերենէթարգմանելճապոնականբանաստեղծություններիժողովածուներ։ ցավոքսրտի,բուդդայականմիակտաճարը`դաշքեսենըկամդրակոնըԶանջանքաղաքում,գրեթեավերվածէ։իդեպ,լավգաղափարէ`փորձելայդտաճարըեւսպահպանելարվեստում,նկարներում։ Իրանը բավականին փակ երկիր է. այսպիսի «բաց» ցուցահանդես կարո՞ղ է լինել այնտեղ, թե՞ պետությունը խիստ իսլամիստական է եւ մերժողաբար է նայում մյուս կրոններին։

Մինչեւհիմաշատերնիրանըհամարումենփակերկիր,բայցդաայդպեսչէ։Ամեն երկրումկաններքինորոշխնդիրներուառանձնահատկություններ,բայցդաչարժեփակությանըվերագրել։իրանումհանգիստկարելիէնմանցուցահանդեսներ կազմակերպել։երկուտարիառաջմիգրքիշնորհանդեսեղավ`«իրանը`կրոններիխաղաղհամագոյակցությանօրրան»։իրանիհոգեւորառաջնորդության հատուկներկայացուցիչըլավհարբերություններիմեջէիրանումայլհավատներիհանրություններիհետ։Ամենհանրությունիրներկայացուցիչնունիիրանականպառլամենտում,որպեսզիպաշտպանիիրենցիրավունքներըցանկացած մակարդակում։

Դուք թարգմանիչ եք, տարբեր աշխատություններ եք թարգմանել պարսկերեն. սա՞ էլ թարգմանության մի ձեւ է, որ ոչ բացահայտ ինչ-որ գաղափարներ բացահայտ է դարձնում, թե՞ պարզապես, այսպես ասած, իլյուստրացիա է։

Այո՛,իմհիմնականգործունեությունըթարգմանություննուդասավանդումնեն, որոնցովեսփողեմվաստակում։թեեւերբեմնորոշգրքերթարգմանումեմզուտ հաճույքիհամար։Մինչօրսթարգմանելեմուղղափառեկեղեցուչորս գիրք`Կատեխիզիսը,Բիբլիականպատմությունը,սուրբսերաֆիմիվարքըեւսուրբսերգիուսՌադոնեժյանիվարքը։դրանքկազմվելեւհրատարակվելենՌուսաստանում,բայցիրանումշատմուսուլմաններհետաքրքրվումէինդրանցով`հնարավորինսմոտիկիցծանոթանալուհամարուղղափառեկեղեցուն։Այդպատճառով թարգմանեցի։Կատեխիզիսիիմպարսկերենթարգմանությունըերկուհրատարակություն է ունեցել` իրանի Բոլոր կրոնների համալսարանի հրատարակությամբ, եւ հիմա կարելի է գտնել բոլոր գրախանութներում։ սա վկայում է այն մասին,որիրանումարհամարհականվերաբերմունքչկաայլկրոններինկատմամբ,ինչպեսորսովորաբարներկայացվումէոչբարեկամերկրներիԶԼՄներում։ԱնդրադառնալովՁերհարցին`ասեմ,որիմնկարներըերբեմնիսկապես

ա ±

130

հանդես-ա

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

հոգեւոր գաղափարների թարգմանությունեն,իսկերբեմնէլ`պարզապեսգեղեցիկինկատմամբուշադրությունհրա- վիրելուհայտ։Կարեւորէ`ամենկերպթույլ չտալմարդկանցմոռանալգեղեցիկիմասին, իսկ գեղեցիկի լավագույն դրսեւորումներիցմեկըխաղաղհամագոյակցու- թյուննէ։

Վերջին տարիներին Հայաստա նում բա վականին թարգմանվել է ժամանակակից պարսկա կան պոե զիա, ո րն իր յուրահատկությամբ բարձր համա րում ունի մեզանում։ Պարսկական կինո է ցուցադրվում կինոփառատոններում, որ դարձյալ բարձր է գնահատվում հայ հանդիսատեսի կողմից։ Մի քա նի տարի առաջ ցուցադրվեցին Աբաս Քիա րոստամիի նկարչական ստեղծագործությունները։ Ի դեպ, մեր հանդեսի համարներից մեկում հրատարակել ենք Վեռներ Հերցոգի եւ Մոխսեն Մախմալբաֆի հարցազրույցը։ Նկարչությունը եւս այդպես զարգացա՞ծ է Իրանում եւ նույնպե՞ս տարբերվում է արեւմտյան ճանապարհից։

եսշատբարձրեմգնահատումիրանի`ոչմիայնընդհանրապեսգեղանկարչությունըպահպանելումտահոգությունը,այլեւ պարսկականգեղանկարչությունըզարգացնելուհետեւողականությունը։պարսկականմանրանկարչությունըոչմիայնանցյալումչէ,այլեւամենօրդառնումէավելիկենդանի,վերագտ- նումէիրեննորիրողություններիմիջավայրումեւկարծեսբոլորովինչիծերանում։եսինքսէլհետաքրքրվածուոգեշնչվածեմ հենցպարսկականգեղանկարչությամբ եւայդուղղությամբգործունեությունս սկսել եմ պարսկական մանրանկարչությունից։ թեեւինձվարպետչեմհամարում,բայցշարունակոգեշնչվումեմ պարսկականարվեստով։

զրուցեց.դավիթ մոսինյան

Ի՞նչ եք կարծում` արվեստը կարո՞ղ է փոխել հասարակական կյանքը, թե՞ այն այլընտրանքային աշխարհ է ընդամենը։

ո՛չ,արվեստըչիկարողպարզապեսայլընտրանքայինաշխարհլինել։Արվեստնառավելխաղաղէդարձնումմարդկանցսրտերը,եթեանգամնրանքհրապուրվածչենարվեստով։դրանովարդենիսկազդեցությունէունենում։Մարդիկաշխարհըմեծապեսընկալումենտեսողությանմիջոցով,ուր եմնգեղ եց իկ իառկայությունըչիկարողիրներգործությունըչունենալ։դաիմկարծիքնէ,կարողէմեկըչհամաձայնելինձհետ։ԲայցգեղեցիկըԱստծունբացահայտելու ուղինէ։

ա ±

00________

131

հանդես-ա

131a

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

a_#8(14).qxd07/06/202112:05PM

գրիգոր խաչատրյան

միօր... երբվահրամՄարտիրոսյանըհրավիրելէրբնակարանամուտի,դուրսգալիս նկատեցի,որմիջանցքումկախելէրԳագիկղազանչյանիվերատպություններից:

իքանիօրանցԳագիկղազանչյանինհանդիպելով` նախատեցի,թե վահրաՄ մըիր գործերի վերատպություններ էկախում պատերին:Գագիկն անմիջապես հրավիրեցիրարվեստանոց,եւ վահրամըգրկեց նրա գործերիցմեկը:

ԷստաֆետնանմիջապեսվերցրեցթաթուլԱռակյանը` հրավիրելով ընտրության իր հավաքածուից։ընտրությունը կանգ առավ Արման Գրիգորյանի գործի վրա։ Այնուհետեւ Աշոտհարությունյանը հրավիրեց իր արվեստանոց,եւ քանի որ Ամերիկայից եկած սեւ հենդոն էլ իր հետ նույն արվեստանոցում էր այդ պահին աշխատում Նկարիչների միությունում բացվելիք ցուցահանդեսի համար, նա էլ նվիրեց իր գործերից մեկը:Նազարեթը Կարոյան իր հավաքածուից խոստացավ նկար, Մկրտիչ Մաթեւոսյանը, Լեո Լեո վարդանյանը, Արթուր Օշականցին… որոնց մոտ դեռ պետք է գնանք:Անսպասելի առաջարկ ստացվեց Լիլիթ սողոմոնյանի կողմից,եւ մենք նորից գնացինք ղազանչյանների արվեստանոցայինհամալիրը` ստանալովեւսմեկխոստումԳայղազանչյանից։հետո առաջարկություն եղավ Ալբերտ հակոբյանի կողմից,եւ մենք ավարառության գնացինք Էջմիածին: Այս պլանավորված պատահականությունները ներկայումս ֆլեշմոբ է կոչվում /կարող է առաջիկայում հայերեն հոմանիշ գտնենք,սարքենք/,որի սկզբնաղբյուրը վահրամ Մարտիրոսյանի` նկարչության նկատմամբ անտարբերության պակասն է եւ Գագիկ ղազանչյանի անմիջական արձագանքը։ Այն պետք է շարունակվի` ներառելով մեր այցելությունները այլ գրողների,երաժիշտների դերասանների… ի փառս հայրենյաց եւ ի սարսափ թշնամյաց: հԳ.թերեւս,սակայն,միգուցե,այնուամենայնիվ անհրաժեշտություն կա մշակութային տարբեր ոլորտներում տարանջատ գործող անձերի շփումըակտիվացնելու, մոտեցնելու,մտերմացնելու,քանի որ մեր բոլոր խնդիրների սկզբնապատճառը մշակութային է: |2021|

132a

ա ±

132

հանդես-ա

a_#9(15).qxd 07/07/2021

05:05PM

a_#9(15).qxd 07/07/2021

գլխավոր խմբագիր(ներ). լեւոն գյուլխասյան անի եղիազարյան մկրտիչ մաթեւոսյան դավիթ մոսինյան վարդան ֆերեշեթյան

ալբերտ հակոբյան

աշոտ հարությունյան

լիլիթ սողոմոնյան

րը քաղված են չճշտված աղբյուր-

ներից կամ այնքան էլ չեն հա-

արման գրիգորյան

հենրիկ խաչատրայան

գագիկ ղազանչյան

մապատասխանում իրականությանը

00________

05:05PM

սեւ

սույն նշանի տակ գտնվող նյութե-

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

հանդես-ա

ա ±

ճշմարիտ արվեստը պիտի անհաղթահարելի ցանկություն առաջացնի գլխախոկույս մխրճվել իր մեջ...

հանդես-ա

հաջորդ համարում տես սույն ֆլեշմոբի առաջին ցուցահանդեսի մասին` կայացած artZone-ում...

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________

ա ±

լիոն / վիլյորբան / արթյուր ռեմբո ծառուղի

ակտուալ արվեստ

la musique savante manque à notre désir (rimbaud / illuminations)

շապիկի առաջին էջերին | կվարդան թովմասյան

հաջորդ համարում

________00 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________10 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________20 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________30 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________40 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________50 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________60 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________70 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________80 ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________90 ________ ________ ________ ________ ________ ________

00________

ակտուալ արվեստ

________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 01________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 02________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 03________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 04________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 05________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 06________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 07________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 08________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ 09________ ________ ________ ________ ________ ________ ________