Մեդիան և տեղեկատվությունը XXI դարի պատերազմներում

գիտաժողովի նյութեր

ԵՎ

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ

XXI ԴԱՐԻ

ՊԱՏ ԵՐ ԱԶՄ ՆԵՐ ՈՒՄ

գիտաժողովի նյութեր

ՄԵԴԻԱՆ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ - XXI ԴԱՐԻ ՊԱՏԵՐԱԶՄՆԵՐՈՒՄ

ՄԵԴԻԱՆ

ՄԵԴԻԱՆ ԵՎ

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ

XXI ԴԱՐԻ

ՊԱՏ ԵՐ ԱԶՄ ՆԵՐ ՈՒՄ

գիտաժողովի նյութեր

| ակտուալ արվեստ / բանք |

երեւան 2021

հրատարակվել է ԲՊՀ գիտական խորհրդի երաշխավորությամբ

խմբագիրներ՝ Դավիթ Մոսինյան Անահիտ Հակոբյան գրախոսներ՝ Ցոլակ Ակոպյան Սահակ Մանուկյան

Մե դի ան եւ տե ղե կատ վու թյու նը XXI դա րի պա տե րազմ նե րում։ Գի տա ժո ղո վի նյու թեր։ Եր., Ակ տո ւալ ար վեստ, Բանք։ 2021, - 200 է ջ։ ՀՏԴ 070(082) ԳՄԴ 76.0ց43 Մ 432

ISBN 978-9939-877-86-0

¡ ԲՊՀ հանրային հաղորդակցման տեխնոլոգիաների գիտաուսումնական կենտրոն, 2021 թ. ¡ Ակտուալ արվեստ, 2021 թ.

­ՄԵ­ԴԻ­ԱՆ ԵՎ­

ՏԵ­ՂԵ­ԿԱՏ­ՎՈՒԹՅՈՒ­ՆԸ

XXI­ԴԱ­ՐԻ

ՊԱ­Տ Ե­Ր ԱԶՄ­ ՆԵ­Ր ՈՒՄ

գիտաժողովի նյութեր

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

Ողջույնի խոսք..............................................................................6 ­Պ Ա­Տ Ե­Ր ԱԶՄ­ԵՎ­քԱ­Ր ՈԶ­չ ՈՒ­Թ ՅՈՒՆ

ՄՈՎՍԵՍ ԴԵՄիրճՅԱՆ Զանգվածային գիտակցության միֆերի փոխակերպումները ճգնաժամային իրավիճակներում ................................................10 ԱրՄԵՆ ՍԱրԳՍՅԱՆ «Ռազմավարի պուրակը» որպես ադրբեջանի հայատյաց պետական քաղաքականության տրամաբանական շարունակություն..20 ԱրՄԵՆ ՊԵՏրՈՍՅԱՆ Ադրբեջանա֊թուրքական տեղեկատվական մարտավարությունը 44֊օրյա պատերազմի ընթացքում ..............................................32 ­Տ Ե­Ղ Ե­Կ ԱՏ­Վ Ա­Կ ԱՆ­ԱՆ­Վ ՏԱՆ­գ ՈՒ­Թ ՅԱՆ­հԻՄ­Ն ԱխՆ­Դ ԻՐ­Ն ԵՐ

ՀԱՅԿ ՆԱԶԱրՅԱՆ Հետպատերազմական շրջանի տեղեկատվական ոլորտի որոշ մարտահրավերների շուրջ...........................................................50 Мери Тадевосян информационные потоки армении: к вопросу о стратегии национальной и региональной безопасности ..........................58 ՆԱրիՆԵ ԱղԱՅԱՆ Կիբերհանցավորությանը հակազդելու խնդիրները տեղեկատվական անվտանգության ոլորտում ...........................70 ՆԱիրԱ ՀԱՄԲԱրձՈՒՄՅԱՆ Որոշ դիտարկումներ հետպատերազմական շրջանում տեղեկատվական քաղաքականության նոր ռազմավարության եւ հայկական ռազմական ժուռնալիստիկայի առջեւ ծառացած արդի մարտահրավերների շուրջ........................................................................86

ՏիԳրԱՆ ԵԿԱՒԵԱՆ Մտորումներ Ֆրանսիայում Արցախյան 44-օրյա պատերազմի վերաբերյալ լրատվամիջոցների վերաբերմունքի մասին...........100 ԶԱՆգ­Վ Ա­ծ ԱՅԻՆ­հԱ­Ղ ՈՐ­Դ ԱԿ­ց ՈՒ­Թ ՅՈՒՆ ԵՎ ՊԱ­Տ Ե­Ր ԱԶՄ­Ն ԵՐ

ANAhIt hAkoByAN Civic participation practices of Armenians during Nagorno-karabakh conflict in 2020: analyses in the context of civic society development and national security.......................108 ԴԱՎիԹ ՄՈՍիՆՅԱՆ Մեդիան եւ պատերազմի պատմագրման մարտահրավերները....................................................................128 ՆԱրիՆԵ ԵԳԱՆՅԱՆ ՀՀ պետական ճգնաժամային հաղորդակցությունները Արցախյան երկրորդ պատերազմի համատեքստում..................136 ­Պ Ա­Տ Ե­Ր ԱԶՄ­ԵՎ­սՈ­ց Ի­Ա լ ­ Ա­Կ ԱՆ­գՈՐ­ծ ԸՆ­Թ Աց­Ն ԵՐ

ԳԱԳիԿ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ Քաղաքացիական կրթության դերը տեղեկատվական արդի մարտահրավերների դիմագրավման գործընթացում ................152 ԱՄԱլՅԱ ՍՈղՈՄՈՆՅԱՆ Հասարակության հետպատերազմական տրավմաները եւ պատերազմը գրականության մեջ ..............................................164 ԱրշԱԿ ԲԱլԱՅԱՆ Ժողովրդավարությունը, գիտելիքը եւ հաղորդակցությունը պատերազմական համատեքստում ............................................174

հեղինակների մասին ...................................................................196

ՈղՋՈՒՅՆի ԽՈՍՔ

Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացումը հիմնովին վերափոխել է պատերազմների բնույթը։ Պատերազմի ավանդական ըմբռնմանը զուգահեռ այսօր իրողությունները նշանակելու համար առաջադրվում են նոր հասկացություններ՝ «տեղեկատվական», «հիբրիդային» կամ «կիբերպատերազմներ», որոնք շեշտադրում ու ընդգծում են դրանց տեղեկատվական եւ տեխնոլոգիական բաղադրիչների ռազմավարական նշանակությունը։ Աշխարհաքաղաքական վերադասավորումները, սպառազինության տեխնոլոգիականացումը, թվային տեխնոլոգիաների զանգվածայնացումը, տեղեկատվության ծավալների ու շրջանառման արագության աննախադեպ աճը եւ քարոզչության ահագնացումը գործածությունից դուրս են մղել տեսական ու մեթոդաբանական հին գործիքաշարերը եւ պատերազմի հասկացման համար պահանջում են նոր մոտեցումներ ու մեթոդներ։ Ցավոք սրտի, Հայաստանն այսօր գտնվում է աշխարհաքաղաքական իրարանցումների կենտրոնում եւ, կարելի է ասել, դեռ դուրս չի եկել պատերազմական վիճակից եւ առավել եւս չի հաղթահարել բուն պատերազմի հետեւանքները։ Այս անկայուն ու արագ փոփոխվող աշխարհաքաղաքական իրադրությունում, որում այսօր գտնվում է Հայաստանը, պատերազմների տեղեկատվական ասպեկտների վերաբերյալ միջգիտակարգային քննարկումները դառնում են խիստ արդիական։ 44-օրյա Արցախյան պատերազմն աննախադեպ էի իր մասշտաբներով ու բնույթով։ Ռազմական գործողությունների կողքին թերեւս նույնքան կարեւոր էր տեղեկատվական պատերազմը։ Պատերազմում համացանցի եւ սոցիալական մեդիաների ներգրավվածությունը՝ որպես պետության եւ հանրության, աշխարհասփյուռ հայության տարբեր խմբերի, ինչպես նաեւ միջազգային լսարանների հետ հաղորդակցման հիմնական ուղի, առանձնակի ուշադրության կարիք ունի։ Այս առումով, իհարկե, անհրաժեշտություն է 21-րդ դարի այլ պաՄԵԴիԱՆ ԵՎ ՏԵղԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆը XXI ԴԱրի ՊԱՏԵրԱԶՄՆԵրՈՒՄ

6

տերազմների օրինակով տեղեկատվության եւ մեդիայի դերի քննարկումն ու վերհանումը, դրանց ուսումնասիրության համար նոր միջգիտակարգային մոտեցումների ու մեթոդաբանությունների մշակումը։ Այս եւ նման հարցերի նկատմամբ անդրադարձը հնարավորություն կտա բարելավել ինչպես պատերազմական, այնպես էլ հետպատերազմական պայմաններում մեր կողմից իրականացվող տեղեկատվաքարոզչական աշխատանքները՝ ապահովելով տեղական փորձի համար կիրառելի գիտական մոտեցումներ ու մեթոդաբանություն եւ վերջիներիս արդյունավետ կիրառում՝ առկա տեղեկատվական անվտանգության սպառնալիքներին դիմագրավելու նպատակով։ Ողջունում եմ հանրային հաղորդակցման տեխնոլոգիաների գիտաուսումնական կենտրոնի նախաձեռնությունը՝ ներգրավել հայաստանյան 6 տարբեր բուհերի եւ կենտրոնների գիտնականների՝ միասին մտածելու այս խիստ արդիական ու հրատապ խնդիրների շուրջ։ շատ կարեւոր է, որ կրթական կենտրոնները միավորվեն նաեւ գիտական հետազոտությունների հարթակում։ Հուսով եմ՝ այս համագործակցությունը շարունակական կլինի, եւ այս գիտաժողովի հիման վրա կձեւավորվեն տարբեր կրթական ու գիտահետազոտական ծրագրեր, որոնք գործի կդրվեն ի նպաստ հայրենիքի։ Մաղթում եմ գիտաժողովին բարի ընթացք, արդյունավետ քննարկումներ։

ՑՈլԱԿ ԱԿՈՊՅԱՆ

ԲՊՀ սոցիլական գիտությունների եւ սերվիսի ֆակուլտետի դեկան

ԳիՏԱԺՈղՈՎի ՆՅՈՒԹԵր

7

ՊԱՏԵրԱԶՄ ԵՎ ՔԱրՈԶՉՈՒԹՅՈՒՆ

ԶԱՆԳՎԱԾԱՅիՆ ԳիՏԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՄիՖԵրի ՓՈԽԱԿԵրՊՈՒՄՆԵրը ճԳՆԱԺԱՄԱՅիՆ իրԱՎիճԱԿՆԵրՈՒՄ ՄՈՎՍԵՍ ԴԵՄիրճՅԱՆ

­ԲԱ­ՆԱ­լԻ­ԲԱ­ռԵՐ.­­

միֆ, իրականություն, ճգնաժամ, անհատ, զանգվածային գիտակցություն, պատերազմ, բարեկամ երկիր, գլոբալացում Keywords:

myth, reality, crisis, individual, mass consciousness, war, friendly country, globalization

Ժ ա­մա­նա­կա­կից­հա­սա­րա­կու­թյուն­նե­րում­տե­ղի­ու­նե­ցող­փո­փո­խու­թյուն­նե­րը­ ա­ռա­վե­լա­պես­ հա­մա­կար­գային­ բնույթ ունեն­եւ վե­րա­բե­րում­են­ոչ­թե­հան­րային­կյան­քի­ա­ռան­ձին ո­լորտ­նե­րին,­այլ­ը­նդ­գր­կում­են­հա­սա­րա­կա­կան­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի­ո­ղջ­հա­մա­կա­րա­գը`­ա­ռնչ­վե­լով­նաեւ մար­դու­գի­տակ­ցու­թյան­ եւ են­թա­գի­տակ­ցու­թյան­ հետ:­ Հա­սա­րա­կա­կան­փո­խա­կեր­պում­ներն­ար­տա­ցոլ­վում­են­հա­սա­րա­կա­կան գի­տակ­ցու­թյան­մեջ­ի­նչ­պես­ստույգ,­այն­պես­էլ­ա­ղա­վաղ­ված­ձեւով`­ա­ռա­ջաց­նե­լով­մո­լո­րու­թյուն­ներ,­կարծ­րա­տի­պեր, մի­ֆեր­եւ այլն:­Զանգ­վա­ծային­գի­տակ­ցու­թյան­մի­ֆերն­ա­ռա­վել­ազ­դե­ցիկ­եւ հե­տաքր­քիր­եր­եւույթ­նե­րից­են,­ո­րոնք­գրա­վում­են­հա­սա­րա­կա­գի­տա­կան­եւ հու­մա­նի­տար­գի­տու­թյուն­նե­րի­մաս­նա­գետ­նե­րին,­քա­նի­որ­ա­ռնչ­վում­են­փի­լի­սո­փա­յու­թյան,­հո­գե­բա­նու­թյան,­մշա­կու­թա­բա­նու­թյան,­քա­ղա­քա­գի­տու­թյան,­ ար­վես­տի­ եւ այլ­ ո­լորտ­նե­րին:­ Ժա­մա­նա­կա­կից մի­ֆի­է­ու­թյու­նը­հաս­կա­նա­լու­հա­մար­կա­րե­լի­է­հա­մե­մա­տել այն­աշ­խար­հի­մա­սին­ա­ռա­ջին­ա­ռաս­պել­նե­րի­հետ:­Ե­թե­դի­ցա­բա­նու­թյու­նը­ձեւա­վոր­վում­էր­բնա­կա­նոն­կեր­պով­եւ տա­րե­րայ­նո­րեն`­ որ­պես­ շր­ջա­պա­տող­ ի­րա­կա­նու­թյու­նը­ հաս­կա­նա­լու­փորձ,­ա­պա­ժա­մա­նա­կա­կից­մի­ֆե­րը­ստեղծ­վում են­ար­հես­տա­կա­նո­րեն­եւ նպա­տա­կային­կեր­պով`­մար­դուց ի­րա­կա­նու­թյու­նը­ թաքց­նե­լու­ եւ մեկ­ այլ­ պատ­կեր­ որ­պես իրա­կան­ներ­կա­յաց­նե­լու­հա­մար:­Ե­թե­ժա­մա­նա­կին­դի­ցա­բա­նու­թյու­նը­վե­րա­բե­րում­էր­նախ­եւա­ռաջ­բնու­թյան­եր­եւույթ­նե­րին,­ին­չի­պատ­ճա­ռով­ա­ռա­ջին­ա­ստ­ված­նե­րը­հենց­բնու­թյան­եր­եւույթ­նե­րի­ա­ստ­ված­ներ­է­ին,­ա­պա­ժա­մա­նա­կա­կից մի­ֆե­րը­վե­րա­բե­րում­են­կյան­քի­գրե­թե­բո­լոր­ո­լորտ­նե­րին`­գի­տու­թյա­նը,­քա­ղա­քա­կա­նու­թյա­նը,­կր­թու­թյա­նը­եւ այլն:­«­Մի­ֆը­մար­դու­գի­տակ­ցու­թյան­մեջ­գա­ղա­փա­րա­կան­կա­ռուց­վածք­է,­ո­րը­նույ­նաց­նում­է­ի­րա­կա­նու­թյան­պատ­կե­րը­եւ բուն ի­րա­կա­նու­թյու­նը»:1 Ի­սկ­ի­նչ­վե­րա­բե­րում­է­հին­եւ մե­րօ­րյա մի­ֆե­րի­նմա­նու­թյուն­նե­րին,­ա­պա­դրան­ցից­թերեւս­գլ­խա­վորն­այն­է,­որ­եր­կու­դեպ­քում­էլ­մի­ֆե­րը­լեզ­վի­մի­ջո­ցով­ստեղ­ծում­են­ի­րա­կա­նու­թյան­պատ­կեր,­ո­րը­հա­վակ­նում­է­հան­դես գալ­որ­պես­մի­ակ­ի­րա­կա­նու­թյուն:­Ե­թե­դա­ար­դա­րաց­ված էր­հին­դի­ցա­բա­նու­թյան­դեպ­քում,­քա­նի­որ­նախ­նա­դա­րյան մար­դու­հա­մար­չկար­ուրիշ­ի­րա­կա­նու­թյուն,­բա­ցի­մի­ֆե­րով ստեղծ­ված­ի­րա­կա­նու­թյու­նից,­ո­րն­ար­տա­հայտ­ված­էր­լեզ­վի­մեջ­եւ,­այս­պես­ա­սած,­նրա­մտ­քի­մի­ակ­ա­ռար­կան­էր, ԶԱՆԳՎԱԾԱՅիՆ ԳիՏԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՄիՖԵրի ՓՈԽԱԿԵրՊՈՒՄՆԵրը

11

ապա­ժա­մա­նա­կա­կից­մի­ֆե­րը­մր­ցակ­ցում­են,­օ­րի­նակ,­գի­տա­կան­կամ­գա­ղա­փա­րա­կան­հայե­ցա­կար­գե­րի­հետ`­աշ­խար­հի­մա­սին­մար­դու­պատ­կե­րա­ցում­նե­րի­հա­մա­կար­գում ա­ռաջ­նային­դիր­քեր­զբա­ղեց­նե­լու­հա­մար:­Հայտ­նի­է­մի­ֆի հետ­կապ­ված­հետ­եւյալ­օ­րի­նա­չա­փու­թյու­նը.­որ­քան­քիչ­է մի­ֆը­գի­տակց­ված,­այն­քան­շատ­է­ազ­դում­մար­դու­վրա,­որ­քան­քիչ­է­ըն­կալ­վում­մի­ֆը­որ­պես­ի­նչ-որ­բա­նի­կեղծ­կեր­պար,­այդ­քան­մեծ­է­դրա­ազ­դե­ցու­թյու­նը­մար­դու­մտա­ծո-­­ ղու­թյան­եւ վար­քի­վրա:­Այդ­ժա­մա­նակ­մի­ֆա­կան­կեր­պա­րը դառ­նում­է­ի­րա­կա­նու­թյուն,­ի­սկ­մար­դու­կյան­քը`­դրա­պատ­ճեն,­ստ­վե­րը: ­ ա­մա­նա­կա­կից­ հա­սա­րա­կու­թյուն­նե­րում­ տե­ղի­ է­ ու­նե­նում Ժ մի­ֆի­վե­րած­նունդ,­ին­չը­պայ­մա­նա­վոր­ված­է­մի­շարք­հան­գա­մանք­նե­րով:­Դրան­ցից,­թերեւս,­գլ­խա­վո­րը­գլո­բա­լա­ցումն է,­մի­գոր­ծըն­թաց,­ե­րբ­կյան­քի­կազ­մա­կերպ­ման­տար­բեր­մո­դել­ներ`­տն­տե­սա­կան,­քա­ղա­քա­կան­եւ մշա­կու­թային,­դուրս են­գա­լիս­ի­րենց­ձեւա­վոր­ման­եւ գոր­ծառ­նու­թյան­բնա­կանաշ­խար­հագ­րա­կան­սահ­ման­նե­րից­եւ տա­րած­վում­այլ­հա­սա­րա­կու­թյուն­նե­րում:­Աշ­խար­հում­տա­րած­վող­տն­տե­սա­կան հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի­գե­րա­կա­մո­դե­լը­լի­բե­րա­լիզմն­է`­ազատ շու­կա­յա­կան­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի­գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյան ներ­քո,­ի­սկ­իշ­խող­քա­ղա­քա­կան­մո­դե­լը`­ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյու­նը`­մար­դու­ի­րա­վունք­նե­րի­հռ­չա­կագ­րի­ներ­քո:­Գլո­բա­լաց­ման­տն­տե­սա­կան­եւ քա­ղա­քա­կան­փու­լերն­ան­ցնում­են հա­րա­բե­րա­կա­նո­րեն­ան­ցն­ցում,­քա­նի­որ­լայն­ի­մաս­տով­կա­րող­են­ձեռն­տու­լի­նել­բո­լո­րին.­մի­աս­նա­կան­տն­տե­սա­կան­եւ քա­ղա­քա­կան­հա­մա­կար­գե­րում­ապ­րե­լը­բա­վա­կա­նին­պարզ, հաս­կա­նա­լի­եւ կան­խա­տե­սե­լի­է­դարձ­նում­կյան­քը:­Մինչ­դեռ մի­ֆի­վե­րածնն­դի­հա­մար­ա­ռա­վել­բա­րեն­պաստ­պայ­ման­ներ­ են­ ստեղծ­վում­ գլո­բա­լաց­ման­ եր­րորդ­ փու­լի`­ մշա­կու­թային­գլո­բա­լաց­ման­ժա­մա­նակ,­ե­րբ­տվյալ­հա­սա­րա­կու­թյան­կյան­քը­սկ­սում­է­կազ­մա­կերպ­վել­օ­տար­սկզ­բունք­նե­րով`­նոր­ար­ժեք­նե­րով,­նոր­ի­մաստ­նե­րով­եւ նոր­նպա­տակ­նե­րով:­Գլո­բա­լաց­ման­նոր­եւ ան­հաս­կա­նա­լի­ի­րա­վի­ճակ­նե­րում­ հայտն­ված­ հա­սա­րա­կու­թյու­նը,­ չկա­րո­ղա­նա­լով­ հա­մար­ժեք­ճա­նա­չել­վրա­հաս­նող­ի­րա­կա­նու­թյու­նը,­սկ­սում­է ստեղ­ծել­ այդ­ ի­րա­կա­նու­թյան­ ի­մաս­տա­վոր­ման­ մի­ֆա­կա­նաց­ված­պատ­կեր­ներ: ՄՈՎՍԵՍ ԴԵՄիրճՅԱՆ

12

Մ ­ ի­ֆե­րի­ վե­րածնն­դին­ եւ ար­դի­ա­կա­նաց­մա­նը­ նպաս­տող երկ­րորդ­հան­գա­ման­քը­ճգ­նա­ժա­մերն­են,­ո­րոն­ցում­հայտն­ված­հա­սա­րա­կու­թյու­նը­փոր­ձում­է­հաս­կա­նալ­տե­ղի­ու­նե­ցող կտ­րուկ­փո­փո­խու­թյուն­նե­րի­պատ­ճառ­նե­րը,­ի­մաստ­նե­րը­եւ նպա­տակ­նե­րը`­այդ­ըն­թաց­քում­հա­ճախ­դուրս­գա­լով­ռա­ցի­ո­նա­լու­թյան­սահ­ման­նե­րից­եւ ստեղ­ծե­լով­ի­րա­կա­նու­թյունն ա­ղա­վա­ղող­մի­ֆա­կան­պատ­կեր­ներ,­ո­րոնք­ըն­դուն­վում­են որ­պես­ճշ­մա­րիտ­ոչ­թե­այն­պատ­ճա­ռով,­որ­հա­մա­պա­տաս­խա­նում­են­ի­րա­կա­նու­թյա­նը,­այլ­ո­րով­հետեւ ստեղ­ծում­են իրա­կա­նու­թյու­նը­հաս­կա­նա­լու­պատ­րանք:­Այդ­ճգ­նա­ժա­նե­րը­կա­րե­լի­է­բա­ժա­նել­եր­կու­մա­սի`­բնա­կան­եւ ար­հես­տա­կան:­Բնա­կան­ճգ­նա­ժա­մե­րից­են,­օ­րի­նակ,­վի­րուս­նե­րը,­եւ վեր­ջերս­ամ­բողջ­աշ­խար­հում­տա­րած­ված­Covid-19­վա­րա­կի­շուրջ­ար­դեն­ստեղծ­վել­են­բազ­մա­թիվ­մի­ֆեր:2 Ար­հես­տա­կան­ճգ­նա­ժա­մե­րից­են­քա­ղա­քա­կան,­տն­տե­սա­կան­­ճգ­նա-­­ ժա­մե­րը,­պա­տե­րազմ­նե­րը,­ո­րոնք­շուրջ­նույն­պես­ծա­վալ­վում է­ա­ռաս­պե­լաս­տեղծ­ման­մեծ­ա­լիք: Ժ ­ ա­մա­նա­կա­կից­մի­ֆե­րը­կա­րող­են­ու­նե­նալ­ի­նչ­պես­ա­պա­կա­ռու­ցո­ղա­կան,­այն­պես­էլ­կա­ռու­ցո­ղա­կան­ազ­դե­ցու­թյուն:­Ժա­մա­նա­կա­կից­աշ­խար­հը­դառ­նում­է,­ը­ստ­Ռ.­Բար­տի,­մի­ֆա­կան­ ի­մաստ­նե­րի­ ար­տո­նյալ­ տա­րածք:3 Մի­ֆը,­ մի­ կող­մից, կա­րող­է­կա­ռու­ցար­կել­սո­ցի­ա­լա­կան­ի­րա­կա­նու­թյուն­եւ կա­ռա­վա­րել­այն,­ի­սկ­մյուս­կող­մից­միֆն­օգ­տա­գործ­վում­է­մարդ­կանց­ մա­նի­պու­լաց­նե­լու­ եւ հա­սա­րա­կու­թյան­ մշա­կու­թային չա­փո­րո­շիչ­ներն­ու­բա­րո­յա­կան­նոր­մե­րը­ար­մա­տա­պես­փո­խե­լու­ հա­մար:­ Ժա­մա­նա­կա­կից­ գի­տա­տեխ­նի­կա­կան­ նվա­ճում­նե­րը­եւ տե­ղե­կատ­վա­կան­տեխ­նո­լո­գի­ան ­ ե­րի­տա­րա­ծու­մը հնա­րա­վո­րու­թյուն­ են­ ստեղ­ծել­ ան­նա­խա­դեպ­ մե­ծաց­նել զանգ­վա­ծային­լրատ­վա­մի­ջոց­նե­րի­ազ­դե­ցու­թյունն­ան­հա­տի եւ հա­սա­րա­կու­թյան­վրա,­ին­չը­զանգ­վա­ծային­գի­տակ­ցու­թյու­նը­դարձ­նում­է­թի­րախ`­մի­ֆա­կա­նաց­ման­հա­մար: ­Հե­տաքր­քիր­է­նաեւ,­որ­նոր­սո­ցի­ա­լա­կան­մի­ֆե­րը­դառ­նում են­մարդ­կանց­սպա­սում­նե­րի­եւ ձգ­տում­նե­րի­ար­տա­հայտ­ման­ձեւ եւ նրանց­սո­ցի­ա­լա­կան­ակ­տի­վու­թյան­ո­ւղ­ղորդ­ման մի­ջոց:­Նոր­մի­ֆե­րում­կա­րե­լի­է­գտ­նել­պատ­մա­կան­եւ սո­ցի­ա­լա­կան­փոր­ձի­ամ­փո­փում,­ի­նչ­պես­նաեւ ա­պա­գայի­հան­դեպ­հույ­սի,­հա­վա­տի­եւ այլ­սպա­սում­նե­րի­դրս­եւո­րում­ներ: ԶԱՆԳՎԱԾԱՅիՆ ԳիՏԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՄիՖԵրի ՓՈԽԱԿԵրՊՈՒՄՆԵրը

13

Այդ­տես­քով­մի­ֆե­րը­շատ­դեպ­քե­րում­ա­վե­լի­ըն­դու­նե­լի­են­լի­նում­լայն­զանգ­ված­նե­րի­կող­մից,­քան­գի­տա­կան­վեր­լու­ծու­թյուն­նե­րը­ կամ­ ռա­ցի­ո­նալ­ հաշ­վարկ­նե­րը:­ «Այս­տեղ,­ ո­ւր բա­նա­խո­հու­թյու­նը­փնտ­րում­է­բար­դու­թյուն,­մի­ֆը­տա­լիս­է ան­մի­ջա­կան­տր­վա­ծու­թյան­պար­զու­թյուն»:4 Չ­հան­դի­պե­լով­ դի­մադ­րու­թյան­ սո­ցի­ա­լա­կան­ ցն­ցում­նե­րի, հա­սա­րա­կա­կան­ կյան­քի­ խոր­քային­ փո­խա­կեր­պում­նե­րի կամ­ճգ­նա­մե­րի­տես­քով,­մի­ֆե­րը­ամ­րապնդ­վում­են­զանգ­վա­ծային­ գի­տակ­ցու­թյան­ մեջ`­ փա­կե­լով­ ի­րա­կա­նու­թյան սթափ,­ռա­ցի­ոն ­ ալ­ի­մաս­տա­վոր­ման­եւ ա­րժ­եւոր­ման­հա­մար, բթաց­նում­են­մարդ­կանց­մոտ­ռեֆ­լեք­սի­ային­դի­մե­լու­ձգ­տու­մը,­քա­նի­որ­ստեղ­ծում­են­ա­պա­հով­ու­բա­րե­կե­ցիկ­կյան­քի պատ­րանք:­Սա­կայն­սո­ցի­ա­լա­կան­մեծ­ցն­ցում­նե­րը,­լի­նեն դրանց­պատ­ճառ­նե­րը­բնա­կան­(ե­րկ­րա­շարժ,­հա­մա­ճա­րակ եւ այլն)­կամ­ար­հես­տա­կան­(օր.`­պա­տե­րազմ),­ստի­պում­են մարդ­կանց­ վե­րա­նայել­ սո­ցի­ա­լա­կան­ ի­րա­կա­նու­թյան­ եւ դրա­նում­ի­րենց­դե­րի­մա­սին­պատ­կե­րա­ցում­նե­րի­ո­ղջ­հա­մա­կար­գը,­այդ­թվում`­մի­ֆե­րը: 2020­թվա­կա­նի­աշ­նա­նը­սկս­ված­պա­տե­րազ­մի­ար­դյուն­քում Հա­յաս­տա­նի­ հա­սա­րա­կու­թյան­ մեջ­ տա­րած­ված­ մի­ֆե­րը նույն­պես­են­թարկ­վե­ցին­փո­խա­կեր­պում­նե­րի:­Այս­ի­մաս­տով նպա­տա­կա­հար­մար­է­քն­նար­կել­ե­րեք­մի­ֆեր,­ո­րոնք­եր­կար ժա­մա­նակ­ար­մա­տա­վոր­ված­է­ին­զանգ­վա­ծային­գի­տակ­ցու­թյան­մեջ,­սա­կայն­պա­տե­րազ­մին­հա­ջոր­դած­ա­միս­նե­րի­ըն­թաց­քում­հիմ­նո­վին­վե­րարժ­եւոր­վե­ցին`­հայ­կա­կան­բա­նա­կի` որ­պես­տա­րա­ծաշր­ջա­նի­ա­մե­նա­մար­տու­նակ­բա­նա­կի,­Ռու­սաս­տա­նի`­ որ­պես­ ռազ­մա­վա­րա­կան­ դաշ­նակ­ցի,­ ա­րեւմ­տյան­ մի­ շարք­ ե­րկր­նե­րի­ որ­պես­ Հա­յաս­տա­նի­ բա­րե­­կամ­նե­րի,­մի­ֆե­րը: ­ այ­կա­կան­բա­նա­կի`­որ­պես­տա­րա­ծաշր­ջա­նի­ա­մե­նա­մար­Հ տու­նակ­բա­նա­կի­մա­սին­մի­ֆը­լայն­տա­րա­ծում­էր­գտել­վեր­ջին­ տա­րի­նե­րին,­ ին­չին­ նպաս­տել­ է­ին­ մի­ շարք­ հան­գա­մանք­ներ:­ Մաս­նա­վո­րա­պես,­ 2016­ թվա­կա­նի­ ապ­րի­լին­ եւ 2020­թվա­կա­նի­հու­լի­սին­տե­ղի­ու­նե­ցած­հայ-ա­դր­բե­ջա­նա­կան­ռազ­մա­կան­բա­խում­նե­րը,­ո­րոնց­ըն­թաց­քում­թշ­նա­մու ու­ժե­րը,­ ու­նե­նա­լով­ զգա­լի­ կո­րուստ­ներ,­ նա­հան­ջել­ են:­ Այդ ՄՈՎՍԵՍ ԴԵՄիրճՅԱՆ

14

դեպ­քե­րից­հե­տո­բազ­մա­թիվ­ե­րկր­նե­րի­ղե­կա­վար­ներ­եւ մի­ջազ­գային­կա­ռույց­նե­րի­ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ­ի­րենց­ա­ջակ­ցու­թյու­նը­ հայտ­նե­ցին­ հայ­կա­կան­ կող­մին­ եւ քն­նա­դա­տե­ցին Ա­դր­բե­ջա­նի­իշ­խա­նու­թյա­նը­հրա­դա­դա­րի­խախտ­ման­հա­մար:­Այս­ար­ձա­գանք­նե­րը­ոգ­եւո­րու­թյան­ա­ռիթ­հան­դի­սա­ցան­ Հա­յաս­տա­նի­ հա­սա­րա­կու­թյան­ հա­մար,­ ին­չը­ բարձր հու­զա­կան­ֆո­նի­պայ­ման­նե­րում­ամ­րապն­դեց­տա­րա­ծաշր­ջա­նի­ ա­մե­նա­մար­տու­նակ­ բա­նա­կի­ մա­սին­ տա­րած­ված պատ­կե­րա­ցում­նե­րը:­ Զանգ­վա­ծային­ գի­տակ­ցու­թյան­ մեջ դրանց­ար­մա­տա­վոր­մա­նը­նպաս­տե­ցին­նաեւ «­Հա­մաշ­խար­հային­ ռազ­մա­կա­նաց­վա­ծու­թյան­ ին­դեք­սի»­ տվյալ­նե­րը5, ըստ­ո­րոնց­Հա­յաս­տա­նը­2015­թվա­կա­նից­ի­վեր­բարձր­տեղ է­ զբա­ղեց­րել­ ռազ­մա­կա­նաց­վա­ծու­թյան­ ա­ռու­մով,­ չնա­յած ԶԼՄ-նե­րը­պար­բե­րա­բար­տե­ղե­կաց­նում­է­ին­հան­րու­թյա­նը, թե­ի­նչ­է­ռազ­մա­կա­նաց­վա­ծու­թյան­ին­դեք­սը,­ի­նչ­պես­է­այն հաշ­վարկ­վում­ եւ որ­քա­նով­ կապ­ ու­նի­ ցու­ցա­կում­ ե­րկ­րի` առաջ­նային­տե­ղե­րում­լի­նե­լը­բա­նա­կի­մար­տու­նա­կու­թյան հետ:­ Տա­րա­ծաշր­ջա­նի­ ա­մե­նա­մար­տու­նակ­ բա­նա­կի­ մի­ֆը կտ­րուկ­փո­խա­կերպ­ման­են­թարկ­վեց­Ար­ցա­խյան­ե­րկ­րորդ պա­տե­րազ­մից­հե­տո,­ե­րբ­մեծ­ու­շադ­րու­թյու­նը­ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րին­ ա­ռնչ­վող­ տե­ղե­կատ­վու­թյան­ նկատ­մամբ,­ փաս­տա­կան­ տվյալ­նե­րի­ հոս­քը­ եւ վեր­լու­ծու­թյունն ակն­հայտ­դարձ­րե­ցին,­որ­բա­նա­կի­մար­տու­նա­կու­թյան­մա­սին չի­կա­րե­լի­դա­տել­հատ­վա­ծային­դեպ­քե­րով,­մի­այն­զին­վոր­նե­րի­ կա­մային­ հատ­կա­նիշ­նե­րով­ եւ հայ­րե­նա­սի­րու­թյամբ, չնա­յած­նաեւ ան­գամ­սպա­ռա­զի­նու­թյան­քա­նա­կը­եւ առ­կա տե­սա­կա­նին­դեռեւս­բա­վա­րար­հիմք­չեն­բա­նա­կը­որ­պես ամե­նա­մար­տու­նակ­բնու­թագ­րե­լու­հա­մար:­Այս­մի­ֆի­փո­խա­կեր­պու­մը­բա­վա­կա­նին­ցա­վոտ­դար­ձավ­Հա­յաս­տա­նի­հա­սա­րա­կու­թյան­հա­մար,­ին­չի­մա­սին­վկա­յում­են­պա­տե­րազ­մին­հա­ջոր­դած­շր­ջա­նում­սո­ցի­ալ­ա­կան­ցան­ցե­րում­տա­րած­ված­ քն­նար­կում­ներն­ այն­ մա­սին,­ թե­ հայ­կա­կան­ կող­մը պատ­րու­թյուն­է­կրել­բա­նա­կի՞,­թե՞­քա­ղա­քա­կան­ղե­կա­վա­րու­թյան­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­ար­դյուն­քում:­Ու­շադ­րու­թյան­է ար­ժա­նի­ նաեւ այն­ հան­գա­ման­քը,­ որ­ հա­մա­պա­տաս­խան փո­խա­կեր­պում­չկ­րեց­ա­ռան­ձին­զին­վոր­նե­րի,­սպա­նե­րի­եւ կա­մա­վոր­նե­րի­ հե­րո­սաց­ման­ գոր­ծըն­թա­ցը,­ ին­չը,­ թերեւս, կա­րե­լի­է­բա­ցատ­րել­եր­կու­հանգա­ման­քով.­նախ,­պա­տե­ԶԱՆԳՎԱԾԱՅիՆ ԳիՏԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՄիՖԵրի ՓՈԽԱԿԵրՊՈՒՄՆԵրը

15

րազ­մը­են­թադ­րում­եւ ո­րոշ­դեպ­քե­րում­պար­տադ­րում­է­ան­հատ­նե­րին­դրս­եւո­րել­ի­րա­կա­նում­հե­րո­սա­կան­վարք,­եւ երկ­րորդ`­ամ­բողջ­բա­նա­կի­մար­տու­նա­կու­թյանն­ա­ռնչ­վող­հա-­ ­մոզ­մուն­քի­ նվա­զու­մը­ մա­սամբ­ կոմ­պեն­սաց­վում,­ փոխ­հա­տուց­վում­է­ա­ռան­ձին­ան­հատ­նե­րի­հե­րո­սաց­մամբ: ­ ու­սաս­տա­նի`­որ­պես­ռազ­մա­վա­րա­կան­դաշ­նակ­ցի­դե­րա­Ռ կա­տար­ման­մի­ֆա­կա­նա­ցու­մը­եւս­կրեց­մեծ­փո­փո­խու­թյուն: Բանն­այն­է,­որ­2016­թվա­կա­նի­ապ­րի­լին­եւ 2020­թվա­կա­նի­հու­լի­սին­տե­ղի­ու­նե­ցած­հայ-ա­դր­բե­ջա­նա­կան­ու­ժե­րի­բա­խում­նե­րին­ա­րագ­ար­ձա­գան­քող­նե­րից­մե­կը­հենց­Ռու­սաս­տանն­էր,­ով­նաեւ գոր­ծուն­քայ­լեր­ձեռ­նար­կեց­ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­դա­դա­րեց­ման­եւ հա­կա­մար­տու­-­թյան հե­տա­գա­սրաց­ման­կանխ­ման­ո­ւղ­ղու­թյամբ:­Սա­կայն­2020 թվա­կա­նի­44-օ­րյա­պա­տե­րազ­մի­ժա­մա­նակ,­ե­րբ­Հա­յաս­տա­նի­հա­սա­րա­կու­թյունն­ա­կն­կա­լում­էր­նույն­քան­ա­րագ­եւ գոր­ծուն­ար­ձա­գանք,­այն­չկար­կամ­ազ­դե­ցու­թյուն­չու­ներ: Հե­տա­գա­ըն­թաց­քը,­ե­րբ­Լեռ­նային­Ղա­րա­բա­ղում­տե­ղա­կայ­վե­ցին­ռուս­խա­ղա­ղա­պահ­նե­րը,­եր­կա­կա­ըն­կալ­վեց­Հա­յաս­տա­նի­հա­սա­րա­կու­թյան­կող­մից.­մի­կող­մից­ա­կն­հայտ­է,­որ խա­ղա­ղա­պահ­նե­րի­ներ­կա­յու­թյու­նը­զգա­լի­չա­փով­ազ­դում­է Լեռ­նային­Ղա­րա­բա­ղի­հայ­բնակ­չու­թյան­ան­վտան­գու­թյան մա­կար­դա­կի­վրա,­մյուս­կող­մից­պարզ­դար­ձավ,­որ­ռու­սա­կան­կող­մը,­ի­տար­բե­րու­թյուն­նա­խորդ­դեպ­քե­րի,­այս­ան­գամ­իր­շա­հերն­ա­ռաջ­նային­հա­մա­րեց­եւ սպա­սեց­այն­պի­սի ի­րա­վի­ճա­կի,­ե­րբ­լե­գի­տիմ­կդիտ­վի­ռուս­խա­ղա­ղա­պահ­զոր­քե­րի­մուտ­քը­տա­րա­ծաշր­ջան:­ Ա­վան­դա­բար­ ա­րեւմ­տյան­ մի­ շարք­ ե­րկր­ներ`­ Ֆրան­սի­ան, ԱՄՆ­եւ այլն,­Հա­յաս­տա­նի­հա­սա­րա­կու­թյան­կող­մից­ըն­կալ­վում­է­ին­որ­պես­բա­րե­կամ­ներ,­ո­րոնք­հարկ­ե­ղած­դեպ­քում պատ­րաստ­ են­ ա­ջակ­ցել­ Հա­յաս­տա­նին:­ 44-օ­րյա­ պա­տե­րազ­մը­ո­րո­շա­կի­ճշգր­տում­ներ­մտց­րեց­նաեւ այս­տա­րած­ված­մո­լո­րու­թյան­մեջ,­թե­ա­րեւմ­տյան­բա­րե­կամ­ե­րկր­նե­րը պատ­րաստ­են­կանգ­նել­Հա­յաս­տա­նի­կող­քը­ի­րենց­աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան,­դի­վա­նա­գի­տա­կան­եւ ռազ­մա­կան­կշ­ռին հա­մա­պա­տաս­խան­ չա­փով:­ Փոր­ձը­ ցույց­ տվեց,­ որ­ այդ աջակ­ցու­թյու­նը­կա­րող­է­լի­նել­տար­բեր­ձեւե­րով`­հայ­տա­րա­րու­թյուն­նե­րի,­հու­մա­նի­տար­օգ­նու­թյան,­պա­տե­րազ­մի­հետ­ՄՈՎՍԵՍ ԴԵՄիրճՅԱՆ

16

եւանք­նե­րի­վե­րաց­ման­եւ այլն,­բայց­ոչ`­այդ­պա­հին­ան­հրա­ժեշտ­ձեւով­(օր.`­ռազ­մա­կան,­դի­վա­նա­գի­տա­կան,­ֆի­նան­սա­կան)­ եւ չա­փով:­ Բա­րե­կամ­ ե­րկր­նե­րի­ մա­սին­ մի­ֆում նրանք­հան­դես­են­գա­լիս­որ­պես­ի­դե­ալ­ա­կա­նաց­ված­կեր­պար­ներ,­ո­րոնք­բա­րե­կամ­ներ­են­«­միշտ­եւ ան­վե­րա­պահ», մինչ­դեռ­ի­րա­կա­նու­թյունն­այն­է,­որ­ե­րկր­նե­րի­բա­րե­կա­մու­թյան­հա­մար­էլ­գոր­ծում­է­«­չաթ­ու­սահ­մա­նի»­սկզ­բուն­քը:­Ի դեպ,­բա­րե­կամ­ե­րկր­նե­րի­մա­սին­մի­ֆա­կա­նաց­ված­պատ­կե­րա­ցում­նե­րի­փո­խա­կեր­պում­նե­րին­է­ա­ռնչ­վում­նաեւ Վրաս­տա­նի­մա­սին­Հա­յաս­տա­նի­հա­սա­րա­կու­թյան­դիր­քո­րոշ­ման փո­փո­խու­թյու­նը:­ Բանն­ այն­ է,­ որ­ Հա­յաս­տա­նի­ հան­րային խո­սույ­թում­գրե­թե­բա­ցա­կա­յում­է­Վրաս­տա­նի­հետ­պատ­մա­կան­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի­քն­նար­կու­մը,­ան­կա­խու­թյան շր­ջա­նում­ եր­կու­ ե­րկր­նե­րի­ շփում­նե­րի­ վեր­լու­ծու­թյու­նը­ եւ Վրաս­տա­նում­«­վար­դե­րի»­հե­ղա­փո­խու­թյու­նից­հե­տո­ստեղծ­ված­ի­րա­վի­ճա­կի­աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան­նշա­նա­կու­թյա­նը եւ դրա­տա­րա­ծաշր­ջա­նային­ազ­դե­ցու­թյան­ան­դրա­դար­ձը: Բո­լոր­այս­հար­ցե­րի­ան­տե­սու­մը­կամ­ոչ­բա­վա­րար­ի­մա­ցու­թյու­նը­Հա­յաս­տա­նի­հան­րային­գի­տակ­ցու­թյու­նում­ստեղ­ծել էր­Վրաս­տա­նի­այն­պի­սի­կեր­պար,­ո­րը­կտ­րուկ­հա­կա­սու­թյան­մեջ­մտավ­44-օ­րյա­պա­տե­րազ­մի­ըն­թաց­քում­հայ­կա­կան­կող­մին­չն­պաս­տող­ո­րո­շա­կի­քայ­լեր6 ի­րա­կա­նաց­րած Վրաս­տա­նի­հետ:­ Այս­պի­սով,­կա­րե­լի­է­եզ­րա­կաց­նել,­որ­ժա­մա­նա­կա­կից­հա­յաս­տա­նյան­ հա­սա­րա­կու­թյու­նը­ լա­վա­գույն­ կեր­պով­ բնու­թագր­վում­է­որ­պես­փո­խա­կեր­պա­կան:­Ներ­կա­յումս­ըն­թա­ցող­ար­մա­տա­կան­փո­խա­կեր­պում­նե­րը­սկիզբ­են­ա­ռել­ոչ մի­այն­որ­պես­ան­կա­խու­թյու­նիս­սկիզբ­ա­ռած­գլո­բա­լաց­ման ազ­դե­ցու­թյուն,­այլեւ որ­պես­Հա­յաս­տա­նում­2018­թվա­կա­նի իշ­խա­նա­փո­խու­թյան­ հետ­եւանք­ եւ 44-օ­րյա­ պա­տե­րազ­մի ար­դյունք:­ Այս­քա­նով­ հան­դերձ­ այդ­ փո­խա­կեր­պում­ներն ունեն­հա­մա­կար­գային­նշա­նա­կու­թյուն­եւ ա­ռնչ­վում­են­սո­ցի­ա­լա­կան­կյան­քի­բո­լոր­ո­լորտ­նե­րին:­Բա­ցա­ռու­թյուն­չէ­նաեւ զանգ­վա­ծային­գի­տակ­ցու­թյու­նը,­ո­րի­ձեւե­րից­մե­կը`­մի­ֆը, նույն­պես­են­թարկ­վում­է­տրանս­ֆոր­մա­ցի­այի,­ին­չի­հա­մար բա­րեն­պաստ­պայ­ման­ներ­են­ստեղծ­վում­հատ­կա­պես­ճգ­նա­ժա­մե­րից­ հե­տո:­ Ար­ցա­խյան­ ե­րկ­րորդ­ պա­տե­րազ­մը­ եւ դրա­հետ­եւանք­նե­րը­խոր­ճգ­նա­ժա­մեր­ստեղ­ծե­ցին­Հա­յաս­ԶԱՆԳՎԱԾԱՅիՆ ԳիՏԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՄիՖԵրի ՓՈԽԱԿԵրՊՈՒՄՆԵրը

17

տա­նի­ներ­քին­եւ ար­տա­քին­կյան­քում,­ո­րոնց­դեպ­քում­ար­մա­տա­կան­վե­րա­փոխ­ման­են­են­թարկ­վում­նաեւ զանգվա­ծային­գի­տակ­ցու­թյան­մի­ֆե­րը:­Դրանք­հան­դես­են­գա­լիս որ­պես­ի­դե­ա­լա­կա­նաց­ված,­սա­կայն­թյուր­պատ­կե­րա­ցում­ներ­ի­րա­կա­նու­թյան­մա­սին,­ո­րոնք­խա­ղաղ­պայ­-­ման­նե­րում կա­րո­ղա­նում­են­քո­ղար­կել­ի­րա­կա­նու­թյու­նը,­սա­կայն­կտ­րուկ փո­փո­խու­թյուն­նե­րը,­ճգ­նա­ժա­մե­րը­եւ հա­կա­մար­տու­թյուն­նե­րը­«­մեր­կաց­նում­են»­մի­ֆե­րի­սին­բո­վան­դա-­­կու­թյու­նը,­ին­չի ար­դյուն­քում­դրանք­վե­րաի­մաս­տա­վոր­վում­եւ վե­րարժ­եւոր­վում­են`­ստեղ­ծե­լով­ցա­վոտ­եւ ան­դուր­բա­խում­ի­րա­կա­նու­թյան­հետ,­ին­չից­խու­սա­փե­լու­ձգ­տումն,­իր­հեր­թին,­ա­ռիթ­է հան­դի­սա­նում­նոր­ա­ռաս­պե­լաս­տեղծ­ման­հա­մար:

ABSTRACT Modern­Armenian­society­can­be­described­as­transformational.­The current­radical­transformations­have­begun­not­only­as­an­impact­of the­globalization­that­began­with­independence,­but­also­as­results­of the­change­of­government­in­Armenia­in­2018­and­2020­NagornoKarabakh­war.­At­the­same­time,­these­transformations­have­a­systemic­significance­and­relate­to­all­spheres­of­social­life.­The­mass consciousness­is­not­an­exception,­one­of­the­forms­of­which,­the myth,­is­also­takes­transformation,­for­which­favorable­conditions­are being­formed,­especially­after­crises.­The­44-day­war­and­its­effects created­deep­crises­in­the­internal­and­external­life­of­Armenia,­in which­case­the­myths­of­the­mass­consciousness­underwent­a­radical transformation.­They­appear­as­idealized,­but­misconceptions­about reality,­which­can­hide­reality­in­peacetime,­but­drastic­changes,­crises and­conflicts­expose­the­vain­content­of­myths,­as­a­result­of­which they­are­being­reinterpreted­and­re-transformed,­creating­a­painful, unpleasant­confrontation­with­reality.­The­desire­to­avoid­it,­in­turn, is­an­occasion­for­the­creation­of­a­new­myth.

ՄՈՎՍԵՍ ԴԵՄիրճՅԱՆ

18

ԾԱՆՈԹԱԳրՈՒԹՅՈՒՆՆԵր 1

Зиновьева а. н. Философское осмысление мифа в современном

мире // исторические, философские, политические и юридические науки, культурология и искусствоведение. вопросы теории и практики. Тамбов: Грамота, 2017. № 6 (80): в 2-х ч. Ч. 1. с. 14.

2

Տե՛ս, օրինակ, ардашев р. Г. Пандемия коронавируса как стратегия

иррационального мышления: естественные условия и социальные рамки // Проблема соотношения естественного и социального в обществе и человеке. XI всероссийская с международным участием очная научная конференция. Чита, 14–15 мая 2020 (https://www.elibrary.ru/item.asp?id=44116645), էջ 82-88: 3

Տե՛ս Барт р. Мифологии. М., академический проект, 1998.

4

Մեջբերումն ըստ Ляшенко о. в. Трансформация мифа в условиях

кризисных явлений // вестник ставропольского государственного университета, 64/2009. էջ 206: 5

https://gmi.bicc.de/ranking-table?year=2019

6

Մասնավորապես, Վրաստանի տարածքով Թուրքիայից Ադրբեջան ռազմամթերքի տեղափոխման դեպքերը:

ԶԱՆԳՎԱԾԱՅիՆ ԳիՏԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՄիՖԵրի ՓՈԽԱԿԵրՊՈՒՄՆԵրը

19

«ՌԱԶՄԱՎԱրի ՊՈՒրԱԿը» ՈրՊԵՍ ԱԴրԲԵՋԱՆի ՀԱՅԱՏՅԱՑ ՊԵՏԱԿԱՆ ՔԱղԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՏրԱՄԱԲԱՆԱԿԱՆ շԱրՈՒՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆ ԱրՄԵՆ ՍԱրԳՍՅԱՆ

­ԲԱ­ՆԱ­լԻ­ԲԱ­ռԵՐ.­­

Ադրբեջան, պետական քաղաքականություն, Ռազմավարի պուրակ, հայեր, մարդատյացություն, հայատյացություն, կրթական համակարգ Keywords:

Azerbaijan, state policy, Military trophies Park, Armenians, xenophobia, armenophobia, educational systemn

2 020թ.­սեպ­տեմ­բե­րի 27-ին Ա­դր­բե­ջա­նի կող­մից Ար­ցա­խի դեմ սան­ձա­զերծ­ված ռազ­մա­կան ագ­րե­սի­ան,­ ո­րն ի դեմս 44օրյա պա­տե­րազ­մի ու­ղեկց­վեց բազ­մա­թիվ ռազ­մա­կան հան­ցա­գոր­ծու­թյուն­նե­րով,­հա­յա­տյա­ցու­թյան դրս­եւո­րում­նե­րով, պատ­շաճ քն­նա­դա­տա­կան ար­ձա­գան­քի չար­ժա­նա­ցավ մի­ջազ­գային հան­րու­թյան կող­մից:­Թերեւս նաեւ այդ­պի­սի ար­ձա­գան­քի բա­ցա­կա­յու­թյունն էր,­որ ԱՀ նա­խա­գահ Ի.­Ա­լի­եւին հնա­րա­վո­րու­թյուն ըն­ձե­ռեց խո­րաց­նե­լու այն հա­յա­տյաց պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը,­ո­րն ին­քը,­շա­րու­նա­կե­լով նա­խորդ­նե­րի ձեւա­վո­րած ա­վան­դույ­թը,­իր ի­սկ կա­ռա­վար­ման տա­րի­նե­րին հետ­եւո­ղա­կա­նո­րեն կյան­քի էր կո­չում:­Այս հա­մա­տեքս­տում բնավ պա­տա­հա­կան չէ,­որ 2021թ.­ապ­րի­լին Բաք­վում բաց­վեց այս­պես կոչ­ված «­ռազ­մա­վա­րի պու­րա­կը», ո­րն ի­րա­կա­նում ոչ այն­քան ռազ­մա­վա­րի ցու­ցադ­րու­թյուն էր, «­հաղ­թա­կան»­ո­գու ար­տա­հայ­տություն,­որ­քան հա­յա­տյա­ցու­թյան հեր­թա­կան դրս­եւո­րում:­Բանն այն է,­որ նշ­ված պու­րա­կում հայ­կա­կան զին­վո­րա­կան տեխ­նի­կային զու­գա­հեռ ցու­ցադր­ված են հայ զին­ծա­ռայող­նե­րի կեր­պար­ներ (մա­նե­կեն­ներ),­ո­րոնք բո­լորն էլ ներ­կա­յաց­ված են նվաս­տա­ցու­ցիչ վի­ճա­կում:­Ի­հար­կե,­պու­րա­կի բա­ցումն ու­ղեկց­վեց բազ­մա­թիվ քն­նա­դա­տու­թյուն­նե­րով:­Այն դա­տա­պար­տե­ցին ի­նչ­պես ՀՀ ար­տա­քին գե­րա­տես­չու­թյու­նը,­ Մար­դու ի­րա­վունք­նե­րի պաշտ­պա­նը,­այն­պես էլ տար­բեր մի­ջազ­գային կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի,­կա­ռույց­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ եւ այլն:­Սա­կայն,­ այ­դու­հան­դերձ,­ պու­րա­կը շա­րու­նա­կեց ծա­ռայել իր նպա­տա­կին՝ ա­դր­բե­ջա­նա­կան հա­սա­րա­կու­թյա­նը հա­յա­տյա­ցու­թյան հեր­թա­կան չա­փա­բա­ժին նե­րար­կե­լուն,­այ­լա­մեր­ժու­թյան հիմ­քով «­հայ­րեն­սի­րու­թյուն»­քա­րո­զե­լուն:­Խն­դիր չու­նե­նա­լով պու­րա­կում հայ­կա­կան զին­ված ու­ժե­րի ծա­ռայող­նե­րի ներ­կա­յաց­ման հետ կապ­ված ման­րա­մաս­նե­րի, ի­նչ­պես նաեւ հա­յա­տյա­ցու­թյան տա­րա­տե­սակ դրս­եւո­րում­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­մը (ըն­թեր­ցող­ներն այդ ա­ռու­մով հա­մա­ցան­ցում կա­րող են բազ­մա­թիվ փաս­տեր գտ­նել),­ նշենք մի­այն,­որ սույն հոդ­վա­ծի տե­սան­կյու­նից կար­եւոր է հաս­կա­նալ,­ թե ին­չու Ա­դր­բե­ջա­նում այդ պու­րա­կի բա­ցու­մը մեծ խան­դա­վա­ռու­թյուն էր ա­ռա­ջաց­րել եւ այ­ցե­լու­նե­րի հեր­թեր էին գո­յա­ցել:­Այ­ցե­լու­ներ,­ո­րոնց շար­քում բազ­մա­թիվ է­ին երե­խա­նե­րը,­ո­րոնք ծնող­նե­րի կամ այ­լոց ու­ղեկ­ցու­թյամբ ե­կել «ՌԱԶՄԱՎԱրի ՊՈՒրԱԿը»...

21

էին տես­նե­լու «­փա­ռա­պանծ»­ա­դր­բե­ջա­նա­կան բա­նա­կի եւ նրա գե­րա­գույն գլ­խա­վոր հրա­մա­նա­տա­րի ձեռք­բե­րում­նե­րը: Դա պա­տա­հա­կա­նությո՞ւն էր,­սոսկ հե­տաքրք­րությո՞ւն,­թե՞ տաս­նա­մյակ­ներ շա­րու­նակ պե­տա­կան մա­կար­դա­կում քա­րոզ­վող հա­յա­տյա­ցու­թյան տրա­մա­բա­նա­կան շա­րու­նա­կու­թյուն:­ Գեր­մա­նա­ցի հայտ­նի մտա­ծող Գ.­ Լայբ­նի­ցը ժա­մա­նա­կին ասում էր,­թե «­ներ­կան մշ­տա­պես հղի է ա­պա­գայով»:­Ա­սել կու­զենք,­որ ե­թե ներ­կան սն­վում է այ­լա­տյա­ցու­թյան «­պոր­տա­լա­րով»,­ա­պա դժ­վար է ա­կն­կա­լել,­որ ա­պա­գա կոչ­վող ծնուն­դը կլի­նի հան­դուր­ժո­ղա­կա­նու­թյամբ աչ­քի ը­նկ­նող կամ հա­յա­տյա­ցու­թյու­նը վա­նող ո­րակ­նե­րով:­Այ­սինքն՝ ռազ­մա­վա­րի պու­րա­կը այն հեր­թա­կան «ա­պա­գան»­էր,­ո­րը պտուղն էր Ա­դր­բե­ջա­նում տաս­նա­մյակ­նե­րի հաս­նող եւ պե­տա­կան մա­կար­դա­կով ի­րա­կա­նաց­վող հա­յա­տյաց քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն կոչ­վող ներ­կայի:­ Հատ­կան­շա­կան է,­որ ռազ­մա­վա­րի պու­րա­կի բա­ցու­մը Հա­յաս­տա­նում ոչ մի­ան­շա­նակ ար­ձա­գանք­նե­րի ար­ժա­նա­ցավ: Շա­տե­րի հա­մար այն զար­մա­նա­հա­րույց էր,­ա­նակն­կալ էր ե­րե­խա­նե­րի այ­ցե­լու­թյունն ու գո­յա­ցած հեր­թե­րը:­Սա­կայն Ադր­բե­ջա­նում հա­յա­տյա­ցու­թյան հետ կապ­ված խն­դիր­նե­րով զբաղ­վող բազ­մա­թիվ մաս­նա­գետ­նե­րի,­ փոր­ձա­գետ­նե­րի հա­մար այդ ա­մե­նը ոչ մի­այն ար­տա­ռոց չէր,­այլեւ մի­ան­գա­մայն սպա­սե­լի էր:­Բանն այն է,­որ տա­րի­ներ շա­րու­նակ Ադր­բե­ջա­նում հետ­եւո­ղա­կա­նո­րեն ի­րա­գործ­վող հա­յա­տյաց պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը լե­գի­տի­մաց­րել էր այն,­ին­չը հնա­րա­վոր էր դարձ­նե­լու ի­նչ­պես պու­րա­կի բա­ցու­մը,­այն­պես էլ այ­ցե­լու­նե­րի ա­ռատ եւ խան­դա­վառ հոս­քը:­ Մինչ Հա­յաս­տա­նում տար­բեր կազ­մա­կեր­պու­թյուն­ներ եւ ան­հատ­ներ լծ­վել է­ին ազ­գաբ­նակ­չու­թյա­նը խա­ղա­ղու­թյան նա­խա­պատ­րաս­տե­լուն,­ Ա­դր­բե­ջա­նում ա­մենն ար­վում էր այդ խա­ղա­ղու­թյան հնա­րա­վո­րու­թյու­նը նվա­զա­գույ­նի հասց­նե­լու ո­ւղ­ղու­թյամբ:­Մինչ Հա­յաս­տա­նում շա­տե­րը քա­րո­զում է­ին ժո­ղո­վուրդ­նե­րի խա­ղաղ հա­մա­գո­յակ­ցու­թյան ա­նայ­լընտ­րան­քայ­նու­թյան թե­զը,­Ա­դր­բե­ջա­նում հետ­եւո­ղա­կա­նո­րեն դի­վայ­նաց­վում էր հայի կեր­պա­րը,­ին­չը բնավ չէր ծա­ռայե­լու այդ խա­ղաղ հա­մա­կե­ցու­թյունն ի­րա­կա­նու­թյուն դարձ­նե­լուն: ԱրՄԵՆ ՍԱրԳՍՅԱՆ

22

Մինչ Հա­յաս­տա­նում խո­սում է­ին փոխ­զի­ջում­նե­րի մա­սին, Ադր­բե­ջա­նում բարձ­րա­ձայն­վում է­ին ՀՀ տա­րածք­նե­րի ա­դր­բե­ջա­նա­պատ­կա­նու­թյան մա­սին թե­զե­րը եւ այլն:­Այս­պի­սով, Հա­յաս­տա­նում պու­րա­կի հետ կապ­ված շա­տե­րի զար­ման­քը եւ զայ­րույ­թը պետք է բա­ցատ­րել ա­մե­նից ա­ռաջ ա­դր­բե­ջա­նա­կան ի­րո­ղու­թյուն­նե­րին ան­ծա­նո­թու­թյամբ կամ դրանց ոչ պատ­շաճ ի­մա­ցու­թյամբ:­Աս­վածն ա­ռա­վել ա­ռար­կա­յա­կան կդառ­նա,­ե­թե ներ­կա­յաց­նենք Ա­դր­բե­ջա­նում հա­յա­տյաց պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ո­րոշ դրս­եւո­րում­ներ (հիմ­նա­կա­նում կր­թա­կան հա­մա­կար­գի օ­րի­նա­կով):­Սա­կայն մինչ այդ ան­հրա­ժեշտ է նշել այն ցու­ցիչ­նե­րը,­ո­րոնք ան­հրա­ժեշտ եւ բա­վա­րար կլի­նեն Ա­դր­բե­ջա­նում ի­րա­կա­նաց­վող հա­յա­տյաց քա­ղա­քա­կա­նու­թյան պե­տա­կան հիմ­քե­րը ցու­ցա­նե­լու հա­մար:­Այդ ցու­ցիչ­նե­րից ե­ն՝­ 1.­Ադր­բե­ջա­նի­նա­խա­գա­հի­եւ­բազ­մա­թիվ­պե­տա­կան­պաշ­տո­նյա­նե­րի­ռա­սիս­տա­կան,­հա­յա­տյա­ցու­թյուն­սեր­մա­նող եւ­խրա­խու­սող­հայ­տա­րա­րու­թյուն­նե­րը­(օ­րի­նակ՝­Ի.­Ա­լի­եւի կող­մից­հա­մայն­հա­յու­թյու­նը­թշ­նա­մի­հռ­չա­կե­լը,­Ռ.­Սա­ֆա­րո­վի­ար­տա­հանձ­ման­եւ­հե­րո­սաց­ման­փաս­տի­ա­ռն­չու­թյամբ­ գնա­հա­տա­կան­նե­րը­ եւ­ այլն):­ Դրանք­ ոչ­ մի­այն բազ­միցս­հն­չեց­վել­են,­այլեւ­չեն­ներ­կա­յաց­վել­որ­պես­ան­ձնա­կան­կար­ծիք:­Ի­սկ­դա­վկա­յում­է­այն­մա­սին,­որ­այդ հայ­տա­րա­րու­թյուն­ներն­ու­գնա­հա­տա­կան­նե­րը­պետք­է­դի­տար­կել­որ­պես­պաշ­տո­նա­կան­կամ­պե­տա­կան­մո­տեց­ման­դրս­եւո­րում:­ 2.­Ադր­բե­ջա­նում­օ­րենսդ­րա­կան­ո­րոշ­նա­խա­ձեռ­նու­թյուն­նե­րի­բնույ­թը­եւ­մի­ջազ­գային­տար­բեր­կա­ռույց­ներ­կամ­կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի­ներ­կա­յաց­նող­հայե­րին­մուտ­քի­վի­զա չտրա­մադ­րե­լու,­ ե­րկ­րից­ ար­տաք­սե­լու­ մա­սին­ պատ­կան կա­-­ռույց­նե­րի­ո­րո­շում­նե­րը:­Օ­րի­նակ՝­2011թ.­Ա­դր­բե­ջա­նի Միլ­լի­Մեջ­լի­սում­նա­խա­տես­ված­էր­ա­նուն­նե­րի­մա­սին նոր­օ­րեն­քի­ըն­դու­նու­մը,­ո­րը­նա­խա­տե­սում­էր­ա­նուն­նե­րի տր­ման­«­լու­սա­ցույ­ցի»­մե­խա­նիզ­մը,­ո­րը­մշակ­վել­էր­Ա­դր­բե­ջա­նի­ԳԱԱ­տե­ղե­կատ­վա­կան­տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի­ի­նս­տի­տու­տի­ կող­մից:­ Հա­մա­ձայն­ այդ­ օ­րեն­քի՝­ «­կա­նաչ ցու­ցա­կի»­մեջ­են­ը­նդ­գրկ­ված­Ա­դր­բե­ջա­նի­ազ­գային,­մշա­կու­թային,­ գա­ղա­փա­րա­խո­սա­կան­ ար­ժեք­նե­րին­ հա­մա­«ՌԱԶՄԱՎԱրի ՊՈՒրԱԿը»...

23

պա­տաս­խա­նող,­«­դե­ղին­ցու­ցա­կի»­մեջ՝­ոչ­ցան­կա­լի,­այլ լե­զու­նե­րով­ոչ­բա­րե­հունչ­եւ­ծաղր­ա­ռա­ջաց­նող­ա­նուն­նե­րը:­Մինչ­դեռ­«­կար­միր­ցու­ցա­կում»­ընդ­գրկ­ված­ներն­ար­գել­ված­են:­Դրանք­շար­քին­են­պատ­կա­նում­այն­մարդ­կանց­ա­նուն­նե­րը,­ո­րոնք­ի­բր­ագ­րե­սի­ա­են­ի­րա­կա­նաց­րել ա­դր­բե­ջան­ցի­նե­րի­դեմ1:­Ի­սկ­դա,­ինչ­պես­խոս­տո­վա­նում­է նշ­ված­մե­խա­նիզ­մը­մշա­կող­կա­ռույ­ցի­տնօ­րեն­ռա­սիմ­Ա­լի­գու­լի­եւը,­նշա­նա­կում­է,­որ­Ա­րդ­բե­ջա­նում­հայ­կա­կան­ա­նուն­ներն­ը­նկ­նում­են­ար­գել­քի­տակ2:­ 3.­Արդ­բե­ջա­նի­կր­թու­թյան­նա­խա­րա­րու­թյան­հաս­տա­տած­եւ կր­թա­կան­հաս­տա­տու­թյուն­նե­րում­շր­ջա­նա­ռու­թյան­մեջ­դր­ված­ու­սում­նա­մե­թո­դա­կան­ձեռ­նարկ­նե­րը,­դա­սագր­քե­րը, հե­քի­աթ­նե­րը,­կր­թա­կան­ծրագ­րե­րի­բո­վան­դա­կու­թյու­նը: ­4.­Հա­սա­րա­կա­կան­տար­բեր­կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի­եւ­հիմ­նադ­րամ­նե­րի­գոր­ծու­նե­ու­թյու­նը,­ո­րոնք­ու­նե­նա­լով­պե­տա­կան­ հո­վա­նա­վո­րու­թյուն­ կամ­ ա­ջակ­ցու­թյուն՝­ մշա­կու­թային,­գի­տա­կան­եւ­այլ­նպա­տակ­նե­րի­հռ­չակ­ման­քո­ղի ներ­քո­ փոր­ձում­ են­ մի­ջազ­գային­ հար­թակ­ տե­ղա­փո­խել հա­կա­հայ­կա­կա­նու­թյու­նը­եւ­այլն3:­ Ար­դեն­ակ­նար­կել­ե­նք,­որ­Ա­դր­բե­ջա­նում­բաց­ված­ռազ­մա­կան­ա­վա­րի­պու­րա­կի­լե­գի­տի­մա­ցու­մը­բնավ­պա­տա­հա­կան չէր:­Այդ­լե­գի­տի­մու­թյան­նա­խադ­րյալ­նե­րը­պետք­է­փնտ­րել նաեւ­այն­կր­թա­կան­քա­ղա­քա­կա­նու­թյան­հա­մա­տեքս­տում, ո­րը­որ­դեգր­վել­էր­հար­եւան­պե­տու­թյան­կող­մից:­Ի­հար­կե, եթե­հետ­եւենք­ե­րե­խայի­ի­րա­վունք­նե­րի­մա­սին­Ա­դր­բե­ջա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան­օ­րեն­քին,­ա­պա­կն­կա­տենք­բարձր­ար­ժեք­նե­րի,­հան­դուր­ժո­ղա­կա­նու­թյան­հան­դեպ­ո­րո­շա­կի­ակ­նա­ծա­կան­վե­րա­բեր­մունք:­Օ­րի­նակ՝­ը­ստ­այդ­օ­րեն­քի­11-րդ հոդ­վա­ծի՝­ յու­րա­քան­չյուր­ե­րե­խա­ու­նի­զար­գա­նա­լու­եւ­ազ­գային­ ու­ հա­մա­մարդ­կային­ ար­ժեք­նե­րին­ հա­մա­պա­տաս­խան,­մար­դա­սի­րու­թյան­եւ­բա­րո­յա­կա­նու­թյան­սկզ­բունք­նե­րի­հի­ման­վրա­դաս­տի­ա­րա­կու­թյուն­ստա­նա­լու­ի­րա­վունք: Այդ­նույն­օ­րեն­քի­հա­մա­ձայն՝­ե­րե­խա­նե­րի­շր­ջա­նում­ար­գել­վում­ է­ ֆիլ­մե­րի,­ գրա­կա­նու­թյան­ եւ­ այլ­ մի­ջոց­նե­րի­ տա­րա­ծումն­ու­ցու­ցադ­րու­մը,­ո­րոնք­քա­րո­զում­են­բռ­նու­թյուն,­բռ­նա­պե­տու­թյուն,­բա­ցա­սա­բար­ազ­դում­են­ե­րե­խայի­հո­գե­կա­նի եւ­բա­րո­յա­կան­զար­գաց­ման­վրա4 եւ­այլն:­Սա­կայն­խն­դիրն ԱրՄԵՆ ՍԱրԳՍՅԱՆ

24

այն­է,­որ­նշ­ված­օ­րեն­քի­պա­հան­ջի­եւ­Ա­դր­բե­ջա­նի­կր­թա­կան հա­մա­կար­գի­բո­վան­դա­կու­թյան­միջեւ­կա­ը­նդ­գծ­ված­ան­հա­մա­պա­տաս­խա­նու­թյուն5:­Դրա­խո­սուն­վկա­յու­թյունն­է­այդ կր­թա­կան­հա­մա­կար­գում­գե­նե­րաց­վող­եւ­էթ­նո­կենտ­րո­նու­թյամբ­աչ­քի­ը­նկ­նող­այ­լա­տյա­ցու­թյան­փաս­տը:­Ի­րո­ղու­թյուն, ո­րի­մա­սին­վկայել­են­ոչ­մի­այն­հայ,­այլեւ­օ­տար,­այդ­թվում՝ ո­րոշ­ա­դր­բե­ջան­ցի­հե­ղի­նակ­ներ:­ «Այն,­-­ոչ­պա­տա­հա­կան ա­սել­է­ա­դր­բե­ջան­ցի­պատ­մա­բան­Ա.­Յու­նու­սո­վը,­-­ թե­ի­նչ­պես­են­հայե­րը­ներ­կա­յաց­վում­(ա­դր­բե­ջա­նա­կան)­դա­սագր­քե­րում՝­ռա­սիզմ­է:­Այդ­ե­րե­խա­նե­րը­կմե­ծա­նան­ա­տե­լու­թյամբ, հան­դուր­ժո­ղա­կան­չեն­լի­նի»6:­Ի­սկ­հետ­խորհր­դային­ե­րկր­նե­րի­պատ­մու­թյան­դպ­րո­ցա­կան­դա­սագր­քե­րի­ու­սում­նա­սի­րու­թյան­ար­դյունք­նե­րի­վե­րա­բե­րյալ­զե­կույ­ցի­հա­մա­ձայն՝­«...բա-­ ­ցա­ռու­թյամբ Բե­լո­ռու­սի­այի­ եւ­ Հա­յաս­տա­նի­ (պա­կաս­ չա­փով)՝­մնա­ցած­ե­րկր­նե­րը­գնա­ցել­են­նո­րա­հաս­սերն­դին­ազ­գայ­նա­կան­մեկ­նա­բա­նու­թյամբ­պատ­մու­թյուն­դա­սա­վան-­ դե­լու­ճա­նա­պար­հով,­ո­րը­հիմն­ված­է­հին­ժո­ղո­վուրդ­լի­նե­լու, նախ­նի­նե­րի­բարձր­մշա­կու­թային­ա­ռա­քե­լու­թյան­եւ­«ո­խե­րիմ թշ­նա­մու»­դի­ցե­րի­վրա»7:

Մ.­Գյու­նեշ­լին քն­նա­դա­տե­լով­ա­դր­բե­ջա­նա­կան­դա­սագր­քե­րի­բո­վան­դա­կու­թյու­նը՝­ը­ստ­է­ու­թյան­ցույց­է­տա­լիս,­որ­դրան­ցում­հայ­րե­նա­սի­րու­թյան­ո­գով­դաս­տի­ար ­ ա­կումն­ան­ցնում­է զա­վեշ­տի­սահ­ման­նե­րը:­Դրա­վկա­յու­թյու­նե­րից­է­ա­դր­բե­ջա­նա­կան­դպ­րոց­նե­րում­կեն­սա­բա­նու­թյուն­ա­ռար­կայի հա­մար նա­խա­տես­ված­դա­սա­գիր­քը8,­ո­րի­հե­ղի­նակ­նե­րը­նպա­տակ ու­նե­ին­«­գործ­նա­կան­աշ­խա­տանք­նե­րի­(լա­բո­րա­տոր­աշ­խա­տանք­ներ,­ թես­տեր,­ խն­դիր­ներ,­ խաչ­բա­ռեր) օգ­նու­թյամբ ձեւա­վո­րել­սո­վո­րող­նե­րի­տե­սա­կան­գի­տե­լիք­նե­րը­եւ­դաս­տի­ա­րա­կել­հայ­րե­նա­սեր­ան­հատ­ներ»: ­Նա­վկա­յա­կո­չում­է­դա­սագր­քի­«­Հե­նա­շար­ժո­ղա­կան­հա­մա­կար­գի­բնու­թա­գի­րը»,­«­Հա­կիրճ­տե­ղե­կու­թյուն­ներ­ա­րյան­եւ ա­րյու­նաս­տեղծ­ հա­մա­կար­գի­ մա­սին»,­ «­Հա­կիրճ­ տե­ղե­կու­թյուն­ներ­ շն­չա­ռա­կան­ հա­մա­կար­գի­ մա­սին» բա­ժին­նե­րը, որոն­ցում­դա­սագր­քի­հե­ղի­նակ­նե­րը­ա­շա­կերտ­նե­րին­հայ­րե­նա­սի­րա­կան­ո­գով­դաս­տի­ա­րա­կե­լու­հա­մար­ա­ռա­ջար­կում են­հետ­եւյալ­խն­դիր­նե­րը­կամ­հար­ցե­րը­(դ­րանք­կներ­կա­յաց­նենք­բա­ռա­ցի­ո­րեն). «ՌԱԶՄԱՎԱրի ՊՈՒրԱԿը»...

25

Ո՞վ­կա­րող­է­նշել­ղա­րա­բա­ղյան­պա­տե­րազ­մում­վեր­ջույթ­նե­րը­կորց­րած­հաշ­ման­դամ­նե­րի­մո­տա­վոր­թի­վը: Լ­ եռ­նային­ Ղա­րա­բա­ղի­ պա­տե­րազ­մում­ 20-21­ տա­րե­կան երի­տա­սարդ­նե­րը­թշ­նա­մու­ու­շադ­րու­թյու­նը­շե­ղե­լու­նպա­տա­կով­ նետ­վում­ է­ին­ բարձր­ ժայ­ռե­րից:­ Չնա­յած­ բուժ­մա­նը՝ նրանք­հաշ­ման­դամ­ներ­են:­Շա­տե­րի­ստո­րին­վեր­ջույթ­նե­րը չեն­ շարժ­վում,­ առ­կա­ է­ ան­մի­զա­պա­հու­թյուն:­ Բա­ցատ­րեք պատ­ճա­ռը:­ 1992­թ.­ղա­րա­բա­ղյան­ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի­ժա­մա­նակ­թշ­նա­մուց­փախ­չող­մարդ­կանց­խումբն­(ե­րե­խա­ներ,­դե­ռա­հաս­ներ,­ հղի­ կա­նայք,­ ծե­րու­նի­ներ) ու­ժե­րի­ նե­րա­ծին­ չա­փով վա­զում­է­ին­դե­պի­ան­տառ­ներ,­լեռ­ներ,­հո­վիտ­ներ:­Նշեք­այդ մարդ­կանց­սր­տի­բա­բա­խյուն­նե­րի­մո­տա­վոր­թի­վը­եւ­բա­ցատ­րեք­պատ­ճա­ռը:­ Զան­գե­զու­րից­ա­դր­բե­ջան­ցի­նե­րին­վտա­րե­լիս­յու­րա­քան­չյուր ե­րկ­րոր­դի­վի­ճա­կը­վա­տա­նում­էր­եւ­ար­հես­տա­կան­շն­չա­ռու­թյան­կա­րիք­էր­զգաց­վում:­Ո­մանք­տեղ­չհա­սան,­ո­մանք­կեն­դա­նի­մնա­ցին:­Բա­ցատ­րեք­մարդ­կանց­հետ­կա­տար­վա­ծի պատ­ճա­ռը9: ­ ա­վեշ­տի­հաս­նող­այս­ձեւա­կեր­պում­նե­րից­շա­տե­րի­դեպ­Զ քում­հս­տակ­կա­րե­լի­է­ար­ձա­նագ­րել­ա­դր­բե­ջա­նա­կան­քա­րոզ­չա­մե­քե­նայի­հա­կա­հայ­կա­կան­թե­զե­րից­շա­տե­րը,­ո­րոնք դի­դակ­տիկ­«ն­պա­տա­կա­հար­մա­րու­թյան»­եւ­հայ­րե­նա­սի­րա­կան­մղում­նե­րի­հո­վա­նու­ներ­քո­կր­թա­կան­հաս­տա­տու­թյուն­նե­րը­վե­րա­ծում­են­այ­լա­տյա­ցու­թյան­կր­թօ­ջախ­նե­րի:­Բանն այն­է,­որ,­օ­րի­նակ,­վե­րո­բե­րյալ­նե­րից­2-րդ­կե­տով­ակ­նարկ­վում­ է­ հայ­կա­կան­ ագ­րե­սի­այի,­ դա­ժա­նու­թյան­ եւ­ Ար­ցա­խի ադր­բե­ջա­նա­պատ­կա­նու­թյան­մա­սին,­քան­զի­20-21­տա­րե­կան­ան­դա­մա­լույծ­կամ­հաշմ­ված­ե­րի­տա­սարդ­նե­րի­հե­րո­սու­թյուն­նե­րը­բնո­րոշ­են­հայ­րե­նի­բնօր­րա­նը­ար­տա­քին­ագ­րե­սո­րից­պաշտ­պա­նո­ղի,­խա­ղաղ­բնակ­չու­թյա­նը­հնա­րա­վոր ո­չն­չա­ցու­մից­փր­կո­ղի­վար­քագ­ծին:­3-րդ­կե­տը­ցույց­է­տա­լիս,­որ­հայե­րից­փախ­չում­է­ին­ե­րե­խա­նե­րը,­դե­ռա­հաս­նե­րը, հղի­նե­րը­ եւ­ ծե­րու­նի­նե­րը,­ ին­չը­ կար­ծես­ լա­տենտ­ վկա­յու­թյունն­է­հայե­րի­դա­ժա­նու­թյուն­նե­րի,­գա­զա­նա­բա­րո­վար­քի, ան­պաշտ­պան­ մարդ­կանց­ ո­չն­չաց­նե­լու­ նպա­տա­կադ­րու­ԱրՄԵՆ ՍԱրԳՍՅԱՆ

26

թյան:­4-րդ­կե­տով­ա­շա­կերտ­նե­րին­այն­միտքն­է­սեր­ման­վում­կամ­հի­շեց­վում,­որ­ա­դր­բե­ջան­ցի­նե­րը­հայե­րի­կող­մից վտար­վել­են­Զան­գե­զու­րից՝­ի­րենց­«­պատ­մա­կան­հայ­րե­նի­քի»­ մի­ հատ­վա­ծից­ եւ­ այլն:­ Ա­կն­հայտ­ է,­ որ­ այս­ հար­ցե­րի շնոր­հիվ­ա­դր­բե­ջան­ցի­ա­շա­կերտ­նե­րի­հա­մար­հայ­րե­նա­սի­րու­թյու­նը­կա­րող­է­դառ­նալ­հա­յա­տյա­ցու­թյան­հա­մարժե­քը, քա­նի­որ,­դա­տե­լով­դա­սագր­քի­հե­ղի­նակ­նե­րի­ձեւա­կեր­պում­նե­րից,­հայ­րե­նա­սեր­ա­դր­բե­ջան­ցի­դաս­տի­ար ­ ա­կե­լու­հա­մար ան­հրա­ժեշտ­են­մար­դաս­պան­հայի­եւ­ադր­բե­ջան­ցի­զո­հի կեր­պար­նե­րը:­ Ադր­բե­ջա­նում­մի­այն­դա­սագր­քե­րը­չէ,­որ­ծա­ռա­յում­են­հայի կեր­պա­րի­դի­ա­վա­յանց­մա­նը,­հա­յա­տյա­ցու­թյան­սեր­ման­մա­նը:­Վեր­ջին­նե­րիս­են­ծա­ռա­յում­նաեւ­տար­բեր­մե­թո­դա­կան ձեռ­նարկ­նե­րը,­ար­տա­դա­սա­րա­նային­ըն­թե­րաց­նու­թյան­հա­մար­նա­խա­տես­ված­նյու­թե­րը­եւ­այլն:­Օ­րի­նակ՝­Ա­դր­բե­ջա­նի միջ­նա­կարգ­դպ­րոց­նե­րում­ար­տա­դա­սա­րա­նային­ըն­թեր­ցա­նու­թյան­ հա­մար­ ե­րաշ­խա­վոր­վել­ է­ Է.­ Զեյ­նալ­լի­ի­ «­Հայը» պատմ­ված­քը:­Ո­ւս­տի­դժ­վար­է­պատ­կե­րաց­նել­ա­դր­բե­ջան­ցի ե­րե­խա­նե­րի­հու­մա­նիզմն­ու­հան­դուր­ժո­ղա­կա­նու­թյու­նը,­ե­թե նրանք­ դաս­տի­ա­րակ­վում­ են­ նշ­ված­ պատմ­ված­քում­ տեղ գտած՝ «­հայե­րը­ստոր­են,­եւ­նրանց­բո­լո­րին­պետք­է­ո­չն­չաց­նել», «­հայե­րին­պետք­է­ջն­ջել­ե­րկ­րի­ե­րե­սից» ար­տա­հայ­տու­թյուն­նե­րով,­ հայե­րին­տր­վող­«­շուն»,­«ար­նա­խում»,­«­դա­ժան»,­«­գո­ղի­ա­րյուն­ու­նե­ցող»,­«­կեղ­տոտ­ա­րյուն­ու­նե­ցող» եւ­այլ­պի­տակ­նե­րի­ո­գով10:­

­Պա­կաս­խնդ­րա­հա­րույց­չեն­Ֆ.­Քո­չար­լի­ի­ան­վան­Հան­րա­պե­տա­կան­Ման­կա­կան գրա­դա­րա­նի­գի­տա­մե­թո­դա­կան­եւ Ս.­Վուր­գու­նի­ան­վան­Կենտ­րո­նա­կան­գրա­դա­րա­նի­մե­թո­դա­կան­բա­ժին­նե­րի­մշա­կած­«­Նա­խադպ­րո­ցա­կան­եւ­դպ­րո­ցա­կան­ տա­րի­քի­ ե­րե­խա­նե­րի­ հայ­րե­նա­սի­րա­կան­ դաս­տի­ա­րա­կու­թյան­մե­թո­դա­կան­ձեռ­նար­կը»­եւ­«Ե­րե­խա­նե­րին­հայ­րե­նա­սի­րա­կան­ ո­գով­ դաս­տի­ա­րա­կե­լու­ մե­թո­դա­կան­ ձեռ­նար­կը»:­Վեր­ջին­ներս­խո­սուն­վկա­յու­թյունն­են­այն­բա­նի,­որ դեռեւս­3­տա­րե­կա­նից սկ­սած ա­դր­բե­ջան­ցի­ե­րե­խա­նե­րը­ծա­նո­թա­նում­են­հայե­րի­բա­ցա­սա­կան­կեր­պա­րին,­դաս­տի­ա-­ րակ­վում­են­վրե­ժի­եւ­ա­տե­լու­թյան­ո­գով:­Այդ­ձեռ­նարկ­նե­րում բեր­ված­են­կոնկ­րետ­սցե­նար­ներ­եւ­վա­րող­նե­րի­շուր­թե­րից «ՌԱԶՄԱՎԱրի ՊՈՒրԱԿը»...

27

ար­տա­բեր­ման­են­թա­կա­բա­ռեր­ու­ար­տա­հայ­տու­թյուն­ներ, ո­րոն­ցում­հայերն­ու­նեն­ի­րենց­ու­րույն­տե­ղը:­Օրի­նակ՝­հա­յու­թյու­նը­բա­ռա­ցի­ո­րեն­բնո­րոշ­վում­է­որ­պես­ դա­րի­ա­ղետ,­ ի­սկ ե­րե­խա­նե­րին­հայ­րե­նա­սի­րա­կան­ո­գով­դաս­տի­ա­րա­կե­լու­եւ նրանց­մոտ­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­դիր­քո­րո­շում­ձեւա­վո­րե­լու­հա­մար­կար­եւոր­վում­է­«Ով­քե՞ր­են­հայե­րը­եւ­ո­՞րն­է­մեր­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­ պարտ­քը»,­ «Ո՞վ­ է­ լավ­ մար­դը»,­ «Ե՞րբ­ է­ տե­ղի ու­նե­ցել­Խո­ջա­լո­ւի­ող­բեր­գու­թյու­նը» թե­մա­նե­րով­քն­նար­կում­նե­րի­ան­ցկա­ցու­մը:­Ա­վե­լին,­ի­նչ­պես­փաս­տում­է­ադր­բե­ջան­ցի­ լրագ­րո­ղու­հի­ Ո­ւլ­քեր Իս­մայիլ­գի­զին,­ ա­դր­բե­ջա­նա­կան դա­սագր­քե­րից­հան­վել­են­չա­րի­նկատ­մամբ­բա­րու­հաղ­թա­նա­կի­մա­սին­պատ­մող­ա­վան­դա­կան­հե­քի­աթ­նե­րը11,­սո­վո­րա­կան­ ման­կա­կան­ սյու­ժե­նե­րը­ եւ­ փո­խա­րե­նը­ մտց­վել­ են ազ­գային­տո­նե­րը,­Խո­ջա­լո­ւի­ող­բեր­գու­թյան­եւ­Մու­բա­րի­զի մա­սին­պատմ­վածք­նե­րը:­ Պարզ­է,­որ­սույն­հոդ­վա­ծում­Ա­դր­բե­ջա­նի­հա­յա­տյաց­պե­տա­կան­քա­ղա­քա­կա­նու­թյան­ամ­բող­ջա­կան­եւ­հա­մընդգր­կուն­ պատ­կե­րը­ հնա­րա­վոր­ չէ­ ներ­կա­յաց­նել,­ սա­կայն­ այդ քա­ղա­քա­կա­նու­թյան­դրս­եւո­րում­նե­րից­շա­տե­րի­հի­շա­տա­կու­մը­կա­րող­է­հնա­րա­վո­րու­թյուն­ըն­ձե­ռել­հաս­կա­նա­լու,­որ­ռազ­մա­վա­րի­ պու­րա­կի­ հան­դեպ­ խան­դա­վա­ռու­թյու­նը,­ Ա­դր­բե­ջա­նում­դրա­հա­յա­տյաց­բո­վան­դա­կու­թյան­լե­գի­տի­մու­թյու­նը բնավ­պա­տա­հա­կան­չէ­ին:­Տաս­նա­մյակ­ներ­շա­րու­նակ­հայի կեր­պա­րի­դի­վայ­նա­ցու­մը,­ե­րե­խա­նե­րի­մոտ­հայի­հան­դեպ ա­տե­լու­թյան­ եւ­ ան­հան­դուր­ժո­ղա­կա­նու­թյան­ սեր­մա­նու­մը վաղ­թե­ո­ւշ­բե­րե­լու­էր­ռազ­մա­վա­րի­պու­րա­կով­հե­րո­սա­կան կեղ­ծե­լուն,­հա­յա­տյա­ցու­թյամբ­«­հայ­րե­նա­սի­րու­թյուն»­տա­րա­ծե­լուն­եւ­հա­մա­պա­տաս­խան­սերն­դի­ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րով այդ­պու­րա­կի­այ­ցե­լու­նե­րի­շար­քե­րը­խտաց­նե­լուն:­

ԱրՄԵՆ ՍԱրԳՍՅԱՆ

28

ABSTRACT MiliTARy­ TRophieS­ pARK”­ AS­ A­ logiC­ CoNTiNuATioN­ of AzeRBAijAN'S­STATe­poliCy­of­ARMeNophoBiA The­article­is­dedicated­to­revealing­the­links­between­the­“Military Trophies­park”­opened­in­Baku­in­April­2021­and­the­armenophobic state­policy­pursued­by­Azerbaijan­for­decades.­it­is­substantiated­that the­legitimacy­of­this­park­in­Azerbaijan­is­not­accidental­at­all,­it­was a­ logical­ continuation­ of­ the­ demonization­ of­ Armenians­ in­ the educational­system­of­Azerbaijan,­the­sowing­of­hatred,­intolerance towards­Armenians­among­children,­etc.

ԾԱՆՈԹԱԳրՈՒԹՅՈՒՆՆԵր 1

Տե՛ս в азербайджане будет принят новый закон об именах (վերջին դիտում՝ 15.04.2021), https://www.trend.az/azerbaijan/society/1815552.html.

2

Տե՛ս в азербайджане введен фашистский закон об именах и фамилиях нацменьшинств (15.04.2021), https://www.panorama.am/ru/news/2011/05/16/azerbayjanname/947312.

3

Այս մասին տե՛ս Ա. Սարգսյան, Հայատյացությունը Ադրբեջանում. ռե-

սենտիմենտի եւ ավտորիտարիզմի խաչմերուկում, Հանրային կապերի եւ տեղեկատվության կենտրոն, Եր., 2013: 4

Տե՛ս Закон азербайджанской республики о правах ребенка, (15.07.2021), https://www.legal-tools.org/doc/4264c3/pdf/.

5

Այս մասին մանրամասն տե՛ս Ա. Սարգսյան, նշվ. աշխ.:

6

Մեջբ. ըստ а. Барсегян, Ш. султанова, Уроки истории в армении и

азербайджане, (18.04.2021), https://iwpr.net/ru/global-voices/urokiistorii-v-armenii-i-azerbaydzhane 7

освещение общей истории россии и народов постсоветских стран в школьных учебниках истории новых независимых государств, М., 2009, с. 5.

8

9-րդ դասարանցիների համար նախատեսված «Կենսաբանություն-

մարդ: լաբորատոր աշխատանքներ» դասագիրքը հաստատվել է 2003թ. Ադրբեջանի Հանրապետության կրթության նախարարության գիտամեթոդական հանձնաժողովի «Կենսաբանություն» սեկցիայի նիստի ժամանակ: 9

Մեջբ. ըստ М. Гюнешли, Марксизм – Марданизм (22.04.2021), http://azerichild.info/books-education-azerbaijan-hatred-from-childhood3.html.

«ՌԱԶՄԱՎԱրի ՊՈՒրԱԿը»...

29

10

տե՛ս Э. Зейналлы, армянин, (22.01.2021), http://azerichild.info/literature_23.html.

11

Դրանց փոխարեն տարածում է գտել «իլհամի եւ Ֆարիզայի պատմությունը» հեքիաթը, որը պրոֆեսոր Գ. Նամազովի համոզմամբ՝ «երեխաների համար նախատեսված ժամանակակից գրական ստեղծագործության օրինակելի նմուշ է»՝ կոչված դաստիարակելու «հայրենասիրություն, անկեղծություն, ազնվություն եւ հոգու մաքրություն»: Հատկանշական է, որ այդ հեքիաթում ընթերցողը ավանդական հեքիաթներին բնորոշ բարու եւ չարի պայքարի փոխարեն կարող է ծանոթանալ ադրբեջանական քարոզչամեքենայի թեզերի հիման վրա կառուցված սյուժեի: Բանն այն է, որ այստեղ ռուսները եւ հայերը հանդես են գալիս թալանչիների եւ արյունարբու էակների կարգավիճակում՝ դաժանաբար սպանելով ծերերին եւ երեխաներին, թալանելով եւ ավերելով հանդիպած ամեն բան: Ավելին, հայի ստորությունը եւ դաժանությունը դրսեւորվում է նաեւ այն ժամանակ, երբ գլխավոր հերոսի ընկերները (նրանցից մեկը հայ է) սրիկայաբար եւ դաժանաբար սպանում են իլհամին՝ չարաշահելով նրա վստահությունը: Պատահական չէ, որ ազգային ատելության «չտանող», «հանդուրժողականություն եւ հայրենասիրություն սերմանող» այս հեքիաթը Ադրբեջանի կրթության նախարարության գործուն մասնակցությամբ ներառվել է մանկավարժական բուհերի ուսանողների ուսումնական ձեռնարկներում եւ դպրոցական ծրագրում (տե՛ս Г.ибрагимова, история ильхама и Фаризы (24.04.2021), http://azerichild.info/tales_03.html):

­

ԱրՄԵՆ ՍԱրԳՍՅԱՆ

30

ԱԴրԲԵՋԱՆԱ֊ԹՈՒրՔԱԿԱՆ ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՄԱրՏԱՎԱրՈՒԹՅՈՒՆը 44-ՕրՅԱ ՊԱՏԵրԱԶՄի ըՆԹԱՑՔՈՒՄ ԱրՄԵՆ ՊԵՏրՈՍՅԱՆ

­ԲԱ­ՆԱ­լԻ­ԲԱ­ռԵՐ.­­

Ադրբեջան, Թուրքիա, ադրբեջանա-թուրքական, Արցախ, Հայաստան, պատերազմ, տեղեկատվություն, քարոզչություն, համագործակցություն, ռազմավարություն, մարտավարություն մեդիահարթակ, դաշինք, քաղաքականություն, օրակարգ Keywords:

Azerbaijan, turkey, Azerbaijani-turkish, Artsakh, Armenia, war, information, propaganda, cooperation, strategy, tactics, media platform, alliance, policy/ politics, agenda

Կա ­ ս­կա­ծից­վեր­է՝­մե­րօ­րյա­հա­կա­մար­տու­թյուն­նե­րում­հան­գու­ցային­կար­եւո­րու­թյուն­ու­նի­դրանց­տե­ղե­կատ­վա­կան-քա­րոզ­չա­կան­ բա­ղադ­րի­չը։­ Ա­վե­լին,­ եր­բեմն­ դրա­ ար­դի­ա­կա­նու­թյու­նը­հաս­նում­է­այն­պի­սի­աս­տի­ճա­նի,­որ­որոշ­հա­կա­մար­տու­թյուն­ներ­ան­վան­վում­են­ան­գամ­տե­ղե­կատ­վա­կան, ի­սկ­ պե­տու­թյուն­նե­րի­ դա­սա­կան­ Զին­ված­ ու­ժե­րի­ կող­քին իրենց­ու­րույն­խրա­մատ­ներն­ու­նեն­նաեւ­տե­ղե­կատ­վա­կան բա­նակ­նե­րը։ Տ ­ ե­ղե­կատ­վա­կան­ մի­ջամ­տու­թյու­նը,­ տե­ղե­կատ­վա­կան­ դի­վեր­սի­ան,­տե­ղե­կատ­վա­կան­սադ­րան­քը­եւ­այլն­հա­տուկ­մի­ջոց­ներ­են,­ո­րոնք­ու­նակ­են­գործ­նա­կա­նում­ազ­դե­լու­որ­եւէ հա­կա­մար­տու­թյան­ըն­թաց­քի­վրա։­Ի­սկ­տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի­ ար­դի­ դա­րաշր­ջա­նում­ հա­կա­մար­տու­թյուն­նե­րի­տվյալ­հար­թու­թյունն­ա­ռա­վել­բազ­մա­շերտ­է­դար­ձել՝­նե­րա­ռե­լով­ոչ­մի­այն­տե­ղե­կատ­վու­թյան­փո­խանց­ման, քա­րոզ­չա­կան­ նե­րազդ­ման­ ա­վան­դա­կա­կան­ մի­ջոց­նե­րը, ԶԼՄ-նե­րը,­այլեւ­ան­գամ­սո­ցի­ա­լա­կան­ցան­ցե­րը՝­խմ­բե­րը, ան­հատ­նե­րի­է­ջե­րը­եւ­այլն։ Քն­նարկ­վող­խնդ­րի­կար­եւո­րու­թյան­եւ­ար­դի­ակ ­ ա­նու­թյան­յու­րօ­րի­նակ­ցու­ցիչ­է­նաեւ­ի­նչ­պես­ա­ռան­ձին­պե­տու­թյուն­նե­րի քա­ղա­քա­կա­նու­թյան­մեջ,­այն­պես­էլ­միջ­պե­տա­կան­եւ­ոչ­պե­տա­կան­սուբյեկտ­նե­րի­միջեւ­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րում՝­որ­պես ա­ռան­ձին­բնա­գա­վա­ռի՝­տե­ղե­կատ­վա­կան­հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան­ ո­ւղ­ղու­թյու­նը,­ ի­սկ­ ռազ­մա­վա­րա­կան­ գոր­ծըն­կե­րային­կամ­դաշ­նակ­ցային­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րում­ան­գամ ռազ­մա­վա­րա­կան­կար­եւո­րու­թյան՝­մի­աս­նա­կան­տե­ղե­կատ­վա­կան­հար­թակ­նե­րի­ձեւա­վոր­ման­օ­րի­նակ­նե­րը։ 2020­թ.­սեպ­տեմ­բե­րի­27-ին­սան­ձա­զերծ­ված­ար­ցա­խյան 44-օ­րյա­ պա­տե­րազ­մի­ ըն­թաց­քում­ Հեյ­դար­ Ա­լի­եւի՝­ «­Մեկ ազգ,­եր­կու­պե­տու­թյուն»­գա­ղա­փա­րի­հի­ման­վրա­Թուր­քի­աԱ­դր­բե­ջան­դա­շին­քի­հա­մա­կող­մա­նի­հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան ի­րո­ղու­թյու­նը­նաեւ­տե­ղե­կատ­վա­կան­ո­լոր­տում­վե­րոն­շյա­լի պրակ­տիկ­եւ­հա­ջող­ված­օ­րի­նակ­է։­ Առ­հա­սա­րակ,­սույն­թե­մայի­հա­մա­պար­փակ­վեր­լու­ծու­թյան գոր­ծում­ա­ռանձ­նա­հա­տուկ­տեղ­ու­նի­Թուր­քի­այի­դե­րա­կա­տար­ման­հա­մա­ռոտ­բնու­թագ­րու­մը,­քա­նի­որ­այն­վճ­ռո­րոշ ԱԴրԲԵՋԱՆԱ֊ԹՈՒրՔԱԿԱՆ ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՄԱրՏԱՎԱրՈՒԹՅՈՒՆը...

33

ազ­դե­ցու­թյուն­է­ու­նե­ցել­ի­նչ­պես­պա­տե­րազ­մի­նա­խա­պատ­րաստ­ման,­այն­պես­էլ­ըն­թաց­քի­եւ­ել­քի­վրա։­Հա­մար­ձակ­վենք­պն­դել՝­գու­ցե­եւ­տվյալ­ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում­Ա­դր­բե­ջա­նի­կող­մից­չսան­ձա­զերծ­վեր­պա­տե­րազ­մը,­եւ­վս­տա­հա­բար­չու­նե­նար­նման­մասշ­տաբ­ներ,­ար­դյունք-հետ­եւանք­ներ,­ե­թե­չլի­ներ­Թուր­քի­այի­ան­մի­ջա­կան­եւ­ան­վե­րա­պահ ներգ­րավ­վա­ծու­թյու­նը­ պա­տե­րազ­մա­կան­ ո­ղջ­ գոր­ծըն­թա­ցում։­ Ան­կա­րայի­ հա­մա­կող­մա­նի­ ա­ջակ­ցու­թյու­նը­ Բաք­վին դրս­եւոր­վեց­ի­նչ­պես­ռազ­մա­կան,­այն­պես­էլ­քա­ղա­քա­կան, դի­վա­նա­գի­տա­կան,­տե­ղե­կատ­վա­կան-քա­րոզ­չա­կան­հար­թու­թյուն­նե­րում՝­պա­տե­րազ­մի­նա­խա­պատ­րաստ­ման­փու­լում,­դրա­ո­ղջ­ըն­թաց­քում­եւ­հա­ջոր­դած­ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում։­ Իսկ­նման­ա­ջակ­ցու­թյու­նը­եւ­մի­ջամ­տու­թյու­նը­կա­րե­լի­է­դի­տար­կել­որ­պես­դեռեւս­2016­թ.­հու­լի­սին­Թուր­քի­ա­յում­ձա­խող­ված­հե­ղաշրջ­ման­փոր­ձից­հե­տո­այդ­ե­րկ­րի­ներ­քին­եւ ար­տա­քին­քա­ղա­քա­կան­ու­ղեգ­ծե­րում­տեղ­գտած­ո­րա­կա­կան­ փո­փո­խու­թյուն­նե­րի­ ա­ռայժմ­ վեր­ջին­ եւ­ բա­վա­կա­նա­չափ­ հա­ջող­ված­ դրս­եւո­րում։­ Թուր­քի­այի­ նա­խա­գա­հի­ դեմ ի­րա­կա­նաց­ված­ան­հա­ջող­հե­ղաշրջ­ման­փոր­ձին­հա­ջոր­դած շր­ջա­նում­ար­ձա­նագր­ված­իշ­խող­է­լի­տայի­վար­քա­բա­նա­կան փո­փո­խու­թյան­պայ­ման­նե­րում,­նաեւ­ներ­քին­մի­շարք­ի­րո­ղու­թյուն­նե­րով­պայ­մա­նա­վոր­ված,­Էր­դո­ղա­նի­վար­չա­կարգն սկ­սեց­վա­րել­ա­վե­լի­հա­վակ­նոտ,­ագ­րե­սիվ­եւ­ա­պա­կա­յու­նաց­նող­քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն­հա­րա­կից­գրե­թե­բո­լոր­տա­րա­ծաշր­ջան­նե­րում՝­Մեր­ձա­վոր­Ար­եւել­քում,­Հա­րա­վային­Կով­կա­սում,­Ար­եւե­լ յան­Մի­ջերկ­րա­ծո­վյան­տա­րա­ծաշր­ջա­նում։ Որ­պես­դրա­գա­ղա­փա­րա­կան­հենք­ըն­դուն­վե­ցին­հետ­եւյալ ե­րեք­սկզ­բունք­նե­րը՝­նե­ոօս­մա­նիզ­մը,­պան­թյուր­քիզ­մը,­պա­նիս­լա­միզ­մը։­ Ան­կա­րան­ այս­ քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը­ վա­րում­ էր­ հս­տակ մար­տա­վա­րու­թյամբ։­Թուր­քի­այի­շա­հե­րի­գո­տի­հան­դի­սա­ցող­որ­եւէ­տա­րա­ծաշր­ջա­նային­կամ­ներ­պե­տա­կան­սա­ռեց­ված,­ակ­տի­վա­ցած­կամ­նոր­ծա­գած­հիմ­նախնդ­րում­Թուր­քի­ան­իր­մի­ան­շա­նակ,­վճ­ռո­րոշ­եւ­հա­մա­կող­մա­նի­ա­ջակ­ցու­թյունն­էր­ա­ռա­ջար­կում­հա­կա­մարտ­կող­մե­րից­մե­կին։­Ստա­նա­լով­գոր­ծե­լու­հնա­րա­վո­րու­թյուն՝­ա­ռա­վե­լա­գույնս­նպաս­ԱրՄԵՆ ՊԵՏրՈՍՅԱՆ

34

տում­էր­իր­հո­վա­նա­վո­րյալ­դե­րա­կա­տա­րի­դիր­քե­րի­բա­րե­լավ­մա­նը՝­զու­գա­հե­ռա­բար­ա­պա­հո­վե­լով­սե­փա­կան­ռազ­մա­կան,­ ռազ­մա­վա­րա­կան,­ քա­ղա­քա­կան­ եւ­ տն­տե­սա­կան ազ­դե­ցու­թյու­նը­հա­կա­մար­տու­թյան­տվյալ­գո­տում1։­Նշ­ված սցե­նար­նե­րի­ բնո­րո­շող­ օ­րի­նակ­ներ­ են­ Կա­տա­րի,­ սի­րի­ա-­ կան,­լի­բի­ակ ­ ան,­պա­ղես­տի­նաիս­րայե­լա­կան,­ԼՂ­հա­կա­մար­տու­թյուն­նե­րը,­ո­րոն­ցում­Ան­կա­րայի­ներգ­րա­վու­մը­որա­կա­կան­փո­փո­խու­թյուն­մտց­րեց­ի­նչ­պես­հա­կա­մար­տու­թյուն­նե­րի­բո­վան­դա­կու­թյան,­այն­պես­էլ­այլ­ար­տա­քին­դե­րա­կա­տար­նե­րի­մի­ջամ­տու­թյան­հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի­հար­ցում։ Ը­նդ­հա­նուր­առ­մամբ,­Թուր­քի­այի­նման­գոր­ծե­լաո­ճը­գա­գաթ­նա­կե­տին­հա­սավ­2019­թ.­հոկ­տեմ­բե­րից­2020­թ.­նոյեմ­բերն ըն­կած­ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում,­երբ­Ան­կա­րան­հա­ջոր­դա­բար­նա­խա­ձեռ­նեց­կամ­մաս­նակ­ցեց­հիմ­նախնդ­րի­ակ­տի­վաց­ման­գոր­ծըն­թաց­նե­րի,­ռազ­մա­կան­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի Սի­րի­ա­յում,­Լի­բի­ա­յում,­Ար­եւե­լ յան­Մի­ջերկ­րա­կա­նում,­Ի­րա­քում,­Ար­ցա­խում։ Մ ­ ինչեւ­44-օ­րյա­պա­տե­րազ­մը­Թուր­քի­ա-Ա­դր­բե­ջան­տան­դե­մի­հա­մար­պրակ­տիկ­«­զո­րա­վար­ժու­թյան»­հար­թակ­հան­դի­սա­ցավ­2020­թ.­հու­լի­սին­ար­ձա­նագր­ված­տա­վու­շյան­սահ­մա­նային­ լար­վա­ծու­թյան­ ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծը,­ ո­րի­ ըն­թաց­քում,­ԶՈւ-ից­բա­ցի,­ե­րկ­կողմ­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­ներ­դաշ­նակ­ման­ յու­րօ­րի­նակ­ փորձ­ ան­ցավ­ նաեւ­ դաշ­նա­կից­նե­րի­հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյու­նը­տե­ղե­կատ­վա­կան-քա­րոզ­չա­կան­հար­թու­թյու­նում։ ­Տա­վու­շյան­սրաց­ման­ո­ղջ­ըն­թաց­քում­թուր­քա­կան­ԶԼՄ-նե­րը,­մաս­նա­վո­րա­պես­պե­տա­կան,­իշ­խա­նա­մերձ­եւ­ազ­գայ­նա­կան­լրատ­վա­կայ­քե­րը­ռազ­մա­կան­ի­րա­վի­ճա­կը­լու­սա­բա­նում­է­ին­մի­ա­կող­մա­նի­ո­րեն։­Տե­ղե­կատ­վա­կան­բնույ­թի­հրա­պա­րա­կում­նե­րում­մեջ­բեր­վում­է­ին­ա­դր­բե­ջա­նա­կան­պե­տա­կան­եւ­ռազ­մա­կան­գե­րա­տես­չու­թյուն­նե­րի­ան­խտիր­բո­լոր հայ­տա­րա­րու­թյուն­նե­րը,­հրա­պա­րակ­վում­ա­դր­բե­ջա­նա­մետ, հա­կա­հայ­կա­կան­ե­րանգ­նե­րով­քա­րոզ­չա­կան­նյու­թեր,­թուրք պաշ­տո­նյա­նե­րի՝­ Ա­դր­բե­ջա­նին­ ա­ջակ­ցող­ հայ­տա­րա­րու­թյուն­ներ2։ ­Հարկ­է­ը­նդ­գծել,­որ­թե­մայի­վե­րա­բե­րյալ­ա­դր­բե­ջա­նա­կան ԱԴրԲԵՋԱՆԱ֊ԹՈՒրՔԱԿԱՆ ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՄԱրՏԱՎԱրՈՒԹՅՈՒՆը...

35

մա­մու­լում­հրա­պա­րակ­ված­գրե­թե­յու­րա­քան­չյուր­հայ­տա­րա­րու­թյուն,­տե­ղե­կու­թյուն­ան­կախ­դրա­իս­կու­թյու­նից,­հայտ­վել­ է­ թուր­քա­կան­ ԶԼՄ-նե­րում,­ ը­նդ­ ո­րում­ եր­բեմն­ գրե­թե մի­ա­ժա­մա­նակ՝­ա­կա­մայից­տպա­վո­րու­թյուն­ստեղ­ծե­լով­մեկ ը­նդ­հա­նուր­կենտ­րո­նից­տե­ղե­կատ­վա­կան­քա­ղա­քա­կա­նու­թյան­հա­մա­կարգ­ման­եւ­կոոր­դի­նաց­ման3։­ Ա­վե­լորդ­չէ­նաեւ­հա­վե­լել,­որ­թուր­քա­կան­մե­դի­ա­յում­վեր­լու­ծա­կան,­փոր­ձա­գի­տա­կան­մա­կար­դա­կում­կար­ծիք­ձեւա­վո­րե­լու­ ո­ւղ­ղու­թյամբ­ ակ­տիվ­ աշ­խա­տանք­ են­ տա­րել­ ա­դր­բե­ջան­ցի­մաս­նա­գետ­նե­րը։­Թուր­քա­կան­մա­մու­լում­ա­դր­բե­ջան­ցի փոր­ձա­գետ­նե­րի­հոդ­ված­նե­րից,­հար­ցազ­րույց­նե­րից­բա­ցի, լայ­նո­րեն­հրա­պա­րակ­վել­են­նաեւ­Ան­կա­րա­յում­Ա­դր­բե­ջա­նի դես­պա­նի­ հար­ցազ­րույց­նե­րը4։­ Հե­ռուս­տա­հա­ղոր­դում­նե­րին զգա­լի­մա­սին­մաս­նակ­ցել­են­կամ­ա­դր­բե­ջան­ցի­փոր­ձա­գետ­ներ,­կամ­պատ­գա­մա­վոր­ներ։­Ի­դեպ,­նույն­ը­նդ­հա­նուր­մար­տա­վա­րու­թյու­նը­ա­ռա­վել­լայն­մասշ­տա­բով­ար­ձա­նագր­վել­է նաեւ­44-օ­րյա­պա­տե­րազ­մի­ո­ղջ­ըն­թաց­քում։ ­ ա­ցի­նշ­վա­ծից,­տա­վու­շյան­լար­վա­ծու­թյու­նից­հե­տո­զգա­լի­Բ ո­րեն­խմ­բագր­վեց­նաեւ­Ա­դր­բե­ջա­նի­տե­ղե­կատ­վա­կան­քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը՝­հնա­րա­վո­րինս­շտ­կե­լով­ար­ձա­նագր­ված թե­րու­թյուն­նե­րը։­ Որ­պես­ օ­րի­նակ,­ թերեւս,­ կա­րե­լի­ է­ նշել, Ադր­բե­ջա­նի­հա­մար­տա­վու­շյան­մար­տե­րի­ըն­թաց­քում­եր­բեմն­ խնդ­րա­հա­րույց­ հայ­տա­րա­րու­թյուն­նե­րով5 գլ­խա­ցա­վանք­ ա­ռա­ջաց­րած­ ՊՆ­ մա­մու­լի­ ծա­ռա­յու­թյան­ ղե­կա­վար Վա­գիֆ­ Դար­գահ­լըի­ հան­րային­ գոր­ծու­նե­ու­թյան­ ո­րո­շա­կի սահ­մա­նա­փա­կու­մը։­Պաշտ­պա­նու­թյան­նա­խա­րա­րի­հրա­մա­նով՝­մա­մու­լի­ծա­ռա­յու­թյու­նում­ստեղծ­վեց­մա­մու­լի­քար­տու­ղա­րի­հա­տուկ­պաշ­տոն,­հենց­ո­րին­նշա­նակ­ված­Ա­նար Այ­վա­զովն­էլ­հիմ­նա­կա­նում­մա­մու­լի­ա­սու­լիս­նե­րով­հան­դես ե­կավ­ար­դեն­44-օ­րյա­պա­տե­րազ­մի­ըն­թաց­քում6։­Ը­նդ­ո­րում, մա­մու­լի­ա­սու­լիս­նե­րի­ի­րա­կա­նաց­ման­ձեւա­չափն­ո­ւղ­ղա­կի­ո­րեն­ըն­դօ­րի­նակ­վեց՝­հիմք­ըն­դու­նե­լով­հայ­կա­կան­կող­մի­հու­լի­սյան­փոր­ձը­(հու­լի­սին­Ա­դր­բե­ջա­նում­նկատ­վում­էր­դժ­գո­հու­թյուն­առ­այն,­որ,­ի­տար­բե­րու­թյուն­ՀՀ­ՊՆ­֊ի,­իրենց­ՊՆ­֊ի մա­մու­լի­ծա­ռա­յու­թյու­նը­լավ­չի­աշ­խա­տում,­դժ­վար­հա­սա­նե­լի­է­եւ­այլն)։ ԱրՄԵՆ ՊԵՏրՈՍՅԱՆ

36

Տ ­ ա­վու­շյան­լար­վա­ծու­թյու­նից­հե­տո՝­ար­դեն­սեպ­տեմ­բե­րի­7ին,­Թուր­քի­այ­ում­տե­ղի­ու­նե­ցավ­ԹՀ­նա­խա­գա­հի­աշ­խա­տա­կազ­մի­ հան­րային­ կա­պե­րի­ վար­չու­թյան­ ղե­կա­վար­ Ֆահ­րեթ­թին­Ալ­թու­նի­եւ­Ա­դր­բե­ջա­նի­նա­խա­գա­հի­օգ­նա­կան,­աշ­խա­տա­կազ­մի­ ար­տա­քին­ քա­ղա­քա­կա­նու­թյան­ հար­ցե­րի բաժ­նի­ղե­կա­վար­Հիք­մեթ­Հա­ջի­եւի­ղե­կա­վա­րած­պատ­վի­րա­կու­թյուն­նե­րի­հան­դի­պու­մը: Հ ­ ան­դիպ­մանն­Ալ­թու­նը,­ի­թիվս­այլ­հայ­տա­րա­րու­թյուն­նե­րի, հատ­կա­պես­նշել­է,­որ­կեն­սա­կան­նշա­նա­կու­թյուն­ու­նի­եր­կու­ե­րկր­նե­րի­միջեւ­փոխ­գոր­ծակ­ցու­թյան­ը­նդ­լայ­նու­մը­լրատ­վու­թյան,­ կա­պի­ եւ­ հան­րային­ դի­վա­նա­գի­տու­թյան­ ո­լորտ­նե­րում:­Նրա­կար­ծի­քով՝­այս­ո­լորտ­նե­րում­եր­կու­ե­րկր­նե­րի հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը­եւ­փոր­ձը­մեկ­տե­ղե­լով­ու­հա­մա­տեղ աշ­խա­տե­լով՝­հնա­րա­վոր­է­գո­հա­ցու­ցիչ­ար­դյունք­նե­րի­հաս­նել7:­ Այդ­ հա­մա­տեքս­տում­ նա­ հետ­եւյալ­ շեշ­տադ­րումն­ է­ ա­րել. «Պայ­մա­նա­վոր­վել­ե­նք­Թուր­քի­ա-Ա­դր­բե­ջան­մե­դի­ա­հար­թակ ձեւա­վո­րել:­ Քն­նար­կել­ ե­նք­ այդ­ հար­թա­կի­ մի­ջո­ցով­ եր­կու երկր­նե­րի­մե­դի­ա­դաշ­տե­րի­ին­տեգր­ված­աշ­խա­տե­լու,­ժո­ղո­վուրդ­նե­րին­տե­ղե­կատ­վու­թյուն­տրա­մադ­րե­լու­հար­ցում­ար­դյու­նա­վետ­գոր­ծե­լու,­մաս­նա­վո­րա­պես­սոց­ցան­ցե­րում­շր­ջա­նառ­վող­ստե­րի­եւ­ար­տա­քին­աշ­խար­հից­ե­կող­քա­րոզ­չու­թյան­դեմ­պայ­քա­րե­լու­հար­ցում­հա­մա­տեղ­ռազ­մա­վա­րու­թյուն­մշա­կե­լու­վե­րա­բե­րյալ­հար­ցեր»8:­ Եվ­ չնա­յած­ ֆոր­մալ­ ա­ռու­մով­ վե­րոն­շյալ­ մե­դի­ահ ­ ար­թա­կի ստեղծ­ման­վե­րա­բե­րյալ՝­«­Մե­դի­ա­ո­լոր­տում­հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան­մա­սին­փո­խըմբռ­նամն­հու­շա­գի­րը»­ստո­րագր­վեց մի­այն­2020­թ.­դեկ­տեմ­բե­րի­10-ի­ն9,­այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ­44օրյա­ պա­տե­րազ­մի­ ո­ղջ­ ըն­թաց­քում­ ար­ձա­նագր­ված­ ե­րկ­կողմ­ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյու­նը­ որ­եւէ­ կաս­կած­ չէր­ թող­նում ո­լոր­տի՝­ մեկ­ կենտ­րո­նից­ հա­մա­կարգ­ման­ շուրջ­ պնդ­ման հար­ցում։­Այս­ի­րո­ղու­թյունն­ան­հա­մե­մա­տե­լի­կեր­պով­ու­ժե­ղաց­րեց­քա­րոզ­չա­կան­տի­րույ­թում­թշ­նա­մա­կան­դիր­քե­րը։ ­ ա­յաս­տա­նի­դեմ­տե­ղե­կատ­վա­կան-քա­րոզ­չա­կան­ար­շա­վի Հ ե­րկ­րորդ­ հա­մա­կարգ­ված,­ կոոր­դի­նաց­ված­ ա­լիքն­ ի­րա­կա­նաց­վել­է­պա­տե­րազ­մին­ան­մի­ջա­պես­նա­խոր­դած­շա­բաթ­վա ԱԴրԲԵՋԱՆԱ֊ԹՈՒրՔԱԿԱՆ ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՄԱրՏԱՎԱրՈՒԹՅՈՒՆը...

37

ըն­թաց­քում,­ե­րբ­Ա­դր­բե­ջա­նից­բա­ցի(նա­խա­գահ­Ա­լի­եւի­ի­րար հա­ջոր­դած­ե­լույթ­նե­րը,­տե­ղե­կատ­վա­կան,­փոր­ձա­գի­տա­կան դաշ­տի­վեր­լու­ծու­թյուն­նե­րը)­Թուր­քի­ան­եւս­փոր­ձում­էր­ար­հես­տա­կա­նո­րեն­լա­րել­կամ­լար­վա­ծու­թյան­մթ­նո­լորտ­ստեղ­ծել Հա­յաս­տա­նի­շուրջ՝­նպա­տակ­ու­նե­նա­լով­պա­տե­րազ­մի­սան­ձա­զերծ­ման­հա­մար­ան­հրա­ժեշտ­տե­ղե­կատ­վա­կան,­ի­րա­վա­քա­ղա­քա­կան­եւ­ռազ­մա­կան­հիմ­քե­րի­ստեղծ­ման։­ Ընդ­ո­րում,­ի­րա­վի­ճակն­ար­հես­տա­կա­նո­րեն­սրե­լու­փոր­ձե­րը կա­տար­վում­է­ին­ոչ­մի­այն­տե­ղե­կատ­վա­կան­դաշ­տում,­այլեւ Թուր­քի­այի­պե­տա­կան,­պաշ­տո­նա­կան­հռե­տո­րա­բա­նու­թյան մա­կար­դա­կում՝­տե­ղե­կատ­վա­կան­դաշ­տում­ա­դր­բե­ջա­նա­կան պաշ­տո­նա­կան­եւ­քա­րոզ­չա­կան­տե­ղե­կատ­վու­թյան,­հա­կա­հայ­կա­կան­մի­աս­նա­կան­թե­զե­րի­տա­րած­ման­մի­ջո­ցով։ ­ ա­տե­րազ­մի­ըն­թաց­քում­այս­պրակ­տի­կան­շա­րու­նակ­վեց Պ ա­վե­լի­մեծ­եւ­ը­նդ­գր­կուն­ծա­վալ­նե­րով։­Ա­դր­բե­ջա­նա­կան­կող­մից­նշ­ված­ու­ղեգ­ծի­ա­ռանց­քային­պա­տաս­խա­նա­տուն­Հա­ջիեւն­էր,­թուր­քա­կան­կող­մից՝­Ալ­թու­նը։ ­Ռազ­մա­կան­դրու­թյան­պայ­ման­նե­րում­նաեւ­ա­կն­հայտ­ներ­քա­ղա­քա­կան­նպա­տա­նե­րով­պաշ­տո­նա­կան­Բաք­վի­ա­ռաջ­նային­սկզբ­նաղ­բյու­րի­դե­րում­նա­խա­գահ­Ա­լի­եւի­Twitter-ի­է­ջն էր,­ո­րի­մի­ջո­ցով­պար­բե­րա­բար­հա­ղոր­դում­էր­ա­դր­բե­ջա­նա­կան­ բա­նա­կի­ կող­մից­ գրավ­ված­ բնա­կա­վայ­րե­րի­ մա­սին, որին­ո­րոշ­ժա­մա­նակ­ան­ց­հետ­եւում­էր­տե­ղե­կատ­վու­թյան տե­սա­հաս­տա­տու­մը­պաշտ­պա­նու­թյան­նա­խա­րա­րու­թյան youtube-յան­եւ­Telegram-ա­լիք­նե­րում­(Ա­դր­բե­ջա­նի­դրոշ­նե­րի տե­ղա­կայ­ման­հայտ­նի­տե­սա­րան­նե­րի,­ԱՀ­զին­ծա­ռայող­նե­րի­սել­ֆի­նե­րի,­հա­տուկ­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­վե­րա­բե­րյալ­ար­բա­նյա­կային­կամ­Ա­ԹՍ-նե­րի­մի­ջո­ցով­նկա­րա­հա­նում­նե­րի տա­րած­ման­մի­ջո­ցով­եւ­այլն)։­Ա­պա­ո­ղջ­տե­ղե­կատ­վու­թյունն ան­ցնում­ էր­ նաեւ­ թուրք-ա­դր­բե­ջա­նա­կան­ քա­րոզ­չա­մե­քե­նայի­հա­ջորդ­օ­ղակ­նե­րով։ Պաշ­տո­նա­կան­հա­ղոր­դագ­րու­թյուն­նե­րին­զու­գա­հեռ՝­Բաք­վի դիր­քո­րո­շում­ներն­Ա­ԳՆ­֊ից,­ՊՆ­֊ից­բա­ցի,­հն­չեց­նում­է­ին­նաեւ Ի.­Ա­լի­եւը,­Հ.­Հա­ջի­եւը՝­օ­տա­րերկ­րյա­հայտ­նի,­բայց­եւ­ա­ռա­վե­լա­պես­թուր­քա­կան­ԶԼՄ֊­նե­րին­տված­հար­ցազ­րույց­նե­րով,­ակ­տիվ­գոր­ծում­էր­նաեւ­Ա­դր­բե­ջա­նի­ՄԻՊ­֊ը,­գլ­խա­վոր ԱրՄԵՆ ՊԵՏրՈՍՅԱՆ

38

դա­տա­խա­զու­թյու­նը,­«ԼՂ­շր­ջա­նի­Ա­դր­բե­ջա­նա­կան­հա­մայնք» ՀԿ­֊ի­ղե­կա­վար­Թ.­Գյան­ջա­լի­եւը,­մյուս­նա­խա­րա­րու­թյուն­նե­րը­եւ­պե­տա­կան­հանձ­նա­ժո­ղով­նե­րը։­Ը­նդ­հա­նուր­առ­մամբ նկա­տե­լի­ էր­ ա­դր­բե­ջա­նա­կան­ պե­տա­կան­ կա­ռույց­նե­րի փոխլ­րաց­նող­եւ­հա­մա­կարգ­ված­աշ­խա­տան­քը։­ Բա­ցի­այդ,­թուրք-ա­դր­բե­ջա­նա­կան­թե­զե­րի­հնա­րա­վո­րինս լայն­տա­րած­ման­հար­ցում­ան­հրա­ժեշտ­տե­ղե­կատ­վա­կան բո­վան­դա­կու­թյուն­ ա­պա­հո­վե­լու­ հա­մար­ բա­վա­կա­նա­չափ ար­դյու­նա­վետ­մե­խա­նիզմ­էր­Թուր­քի­այի­եւ­Ա­դր­բե­ջա­նի՝­միեւ­նույն­դիր­քային­պաշ­տո­նյա­նե­րի­միջեւ­բա­վա­կա­նա­չափ­հա­ճա­խա­կի­ շփում­նե­րը­ հե­ռա­խո­սազ­րույց­նե­րի,­ ու­ղերձ­նե­րի տես­քով՝­ որ­պես­ օ­րի­նակ­ նա­խա­գահ­նե­րի,­ խորհր­դա­րա­նի խոս­նակ­նե­րի,­Ա­ԳՆ-նե­րի,­պաշտ­պա­նու­թյան­նա­խա­րար­նե­րի,­ՄԻՊ-ե­րի­մա­կար­դա­կով­եւ­այլն,­փո­խայ­ցե­լու­թյուն­նե­րը, ո­րոնց­ ըն­թաց­քում­ հն­չեց­վող­ թի­րա­խային­ հայ­տա­րա­րու­թյուն­նե­րը­լայ­նո­րեն­տի­րա­ժա­վոր­վում­է­ին­ը­նդ­հա­նուր­«­մե­դիա­մե­քե­նայի»­ կող­մից­ ի­նչ­պես­ ներ­քին­ լսա­րան­նե­րի­ վրա ազ­դե­լու,­այն­պես­էլ­հս­տակ­ար­տա­քին­ազ­դակ­ներ­հա­ղոր­դե­լու­նպա­տա­կով։­Քա­րոզ­չու­թյան­տվյալ՝­քա­ղա­քա­կան-դի­վա­նա­գի­տա­կան­ու­ղե­գիծն­ա­ռա­վե­լա­պես­գոր­ծի­էր­դր­վում պա­տե­րազ­մի­ըն­թաց­քում­ար­ձա­նագր­ված­կար­եւոր­ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան­ ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի­ հա­մա­տեքս­տում,­ որ­պես­ օ­րի­նակ՝­ Ե­ԱՀԿ­ ՄԽ­ հա­մա­նա­խա­գահ­ ե­րկր­նե­րի­ ղե­կա­վար­նե­րի­միջ­նոր­դու­թյամբ­հայ­տա­րար­ված­հրա­դա­դա­րի գոր­ծըն­թաց­նե­րի­հետ­կապ­ված,­ի­նչ­պես­նաեւ­հան­գու­ցային բնա­կա­վայ­րե­րի՝­Հադ­րու­թի,­Շուշ­վա­գրավ­ման­վե­րա­բե­րյալ հա­կա­սա­կան­ տե­ղե­կատ­վա­կան­ ֆո­նին­ ա­դր­բե­ջա­նա­թուր­քա­կան­տե­սա­կե­տը­դո­մի­նանտ­դարձ­նե­լու­նպա­տա­կով10։ ­ ա­կայն­պետք­է­նշել,­որ­թուր­քա­կան­ԶԼՄ-նե­րում­հա­կա­հայ­Ս կա­կան­օ­րա­կար­գը­չէր­սահ­մա­նա­փակ­վում­մի­այն­ա­դր­բե­ջա­նա­կան­տե­ղե­կատ­վու­թյան­ներ­մուծ­մամբ: ­ ուր­քա­կան­ մե­դի­ան­ ակ­տի­վո­րեն­ շր­ջա­նա­ռում­ էր­ նաեւ11 Թ «Քրդս­տա­նի­ բան­վո­րա­կան­ կու­սակ­ցու­թյան»­ զի­նյալ­նե­րի՝ Հա­յաս­տան­եւ­Ար­ցախ­տե­ղա­փոխ­վե­լու­մա­սին­ա­պա­տե­ղե­կատ­վու­թյու­նը։­ Ընդ­հա­նուր­առ­մամբ,­կա­րե­լի­է­նշել,­որ­տե­ղե­կատ­վա­կան ԱԴրԲԵՋԱՆԱ֊ԹՈՒրՔԱԿԱՆ ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՄԱրՏԱՎԱրՈՒԹՅՈՒՆը...

39

տի­րույ­թում­թուրք-ա­դր­բե­ջա­նա­կան­հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան հիմ­քում­դր­վել­են­«­շա­րու­նակ­ման-զար­գաց­ման»­եւ­«­փոխլ­րաց­ման»­պայ­մա­նա­կան­սկզ­բունք­նե­րը։­ Ա­ռա­ջին­սկզ­բուն­քի­ա­ռար­կա­յաց­ման­ցցուն­օ­րի­նակ­ներ­են եր­կու­ ե­րկր­նե­րի­ ղե­կա­վար­ շր­ջա­նակ­նե­րի­ պաշ­տո­նա­կան հայ­տա­րա­րու­թյուն­նե­րի,­ գե­րա­տես­չա­կան­ հա­ղոր­դագ­րու­թյուն­նե­րի,­ պաշ­տո­նյա­նե­րի­ սոց­ցան­ցային­ գրա­ռում­նե­րի հրա­տապ­տա­րած­ման­ի­րո­ղու­թյու­նը­յու­րա­քան­չյու­րի­կող­մից ի­նչ­պես­սե­փա­կան­մե­դի­ա­դաշ­տում,­այն­պես­էլ­ար­տա­քին լսա­րա­նի­վրա­նե­րազդ­ման­խո­ղո­վակ­նե­րով։­ Երկ­րորդ­սկզ­բուն­քի­ի­մպ­լի­մեն­տաց­ման­լա­վա­գույն­օ­րի­նակ­ներ­ են­ տա­րաբ­նույթ­ պատ­ճառ­նե­րով­ ա­ռա­ջա­ցած­ թե­րա­ցում­նե­րից­կամ­հնա­րա­վոր­բար­դու­թյուն­նե­րից­խու­սա­փե­լու հա­մար­մի­ե­րկ­րի­քա­րոզ­չա­մե­քե­նայի­կող­մից­մյու­սի­փո­խա­րեն­խնդ­րա­հա­րույց­թե­մա­նե­րին­ան­դրա­դառ­նա­լու­հս­տակ ու­ղե­գի­ծը։­ Դրա­ կի­րա­ռա­կան­ ա­ռար­կա­յա­կան­ օ­րի­նակ­ներ կա­րող­են­ծա­ռայել­պա­տե­րազ­մի­սկզբ­նա­կան­փու­լում­ար­տա­սահ­մա­նյան­լսա­րա­նին­հա­սա­նե­լի­ու­թյան­հար­ցում­ա­դր­բե­ջա­նա­կան­կող­մի­թե­րաց­ման­լրա­ցու­մը­թուր­քա­կան­քա­րոզ­չա­մե­քե­նայի­կող­մից,­ի­նչ­պես­նաեւ­Ա­դր­բե­ջա­նի­ներ­սում՝ հա­մա­ցան­ցի­ եւ­ սոց­ցան­ցային­ հա­սա­նե­լի­ու­թյան­ կան­խամտած­ված­ ար­գե­լա­փակ­ման­ պայ­ման­նե­րում­ ա­ռա­ջացած թե­րա­հա­վա­տու­թյան­մթ­նո­լոր­տը­թուր­քա­կան­սկզբ­նաղ­բյուր­նե­րի­տե­ղե­կատ­վու­թյամբ­փա­րա­տե­լուն­միտ­ված­հա­ջող­ված գոր­ծե­լաո­ճը։­Այս­ո­ւղ­ղու­թյան­հա­ջող­ման­հար­ցում,­ան­շուշտ, չա­փա­զանց­կար­եւոր­նշա­նա­կու­թյուն­ու­նի­Թուր­քի­այի­Հան­րա­պե­տու­թյան­եւ­ան­ձամբ­նրա­նա­խա­գահ­Էր­դո­ղա­նի­հան­դեպ­ա­դր­բե­ջա­նա­կան­հա­սա­րա­կու­թյան­մեծ­վս­տա­հու­թյան գոր­ծո­նը։­Ը­նդ­ո­րում,­հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան­այս­ո­ւղ­ղու­թյու­նը­ շա­րու­նակ­վել­ է­ նաեւ­ հետ­պա­տե­րազ­մյա­ ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում՝­ օ­րի­նակ՝­ ար­դեն­ ա­դր­բե­ջա­նա­կան­ կող­մից Թուր­քի­այի­ փո­խա­րեն­ Հայոց­ ցե­ղաս­պա­նու­թյան­ թե­մային հա­կա­դար­ձում­նե­րի­հար­ցում12։ ­ ուր­քա­կան­ հայտ­նի­ հե­ռուս­տաըն­կե­րու­թյուն­նե­րը­ (haber Թ global-ը,TRT-ն,­CNN­Türk-ը­եւ­այլն)­ի­րենց­ցան­կա­լի­շեշ­տադ­րում­նե­րով­ակ­տի­վո­րեն­նե­րա­յաց­նում­է­ին­ա­դր­բե­ջա­նա­կան ԱրՄԵՆ ՊԵՏրՈՍՅԱՆ

40

կող­մի­հայ­տա­րա­րու­թյուն­նե­րը,­մար­տա­կան­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­վե­րա­բե­րյալ­հա­ղոր­դագ­րու­թյուն­նե­րը,­տե­սա­նյու­թե­րը, Գյան­ջայի,­Թար­թա­ռի­վե­րա­բե­րյալ­եւ­այլ­ի­րա­դար­ձու­թյուն­ներ։­Հատ­կան­շա­կան­է,­որ­CNN­Türk-ի­լրագ­րող­Ֆյու­լ յա­Օզ­թյուր­քի­ «­խի­զախ­ գոր­ծու­նե­ու­թյան»­ մա­սին­ այժմ­ ան­գամ Ա­դր­բե­ջա­նում­ֆիլ­մեր­են­պատ­րաս­տում­եւ­եր­եւի­փոր­ձում­են ստեղ­ծել­ Ար­ցա­խյան­ ա­ռա­ջին­ պա­տե­րազ­մի­ ըն­թաց­քում «հայ­կա­կան­ Ցվե­տա­նա­ Պաս­կալ­եւայի»­ ա­դր­բե­ջա­նա­կան «ա­նա­լո­գը»13։­Այս­հա­մա­տեքս­տում­նաեւ­հարկ­է­հի­շեց­նել,­որ Շու­շի­կա­տա­րած­այ­ցե­րից­մե­կի­ըն­թաց­քում­լրագ­րող­նե­րի հետ­զրույ­ցում­Ա­լի­եւը­շնոր­հա­կա­լու­թյուն­էր­հայտ­նում­այ­ցը լու­սա­բա­նող­լրագ­րող­նե­րին­պա­տե­րազ­մի­ըն­թաց­քում­լավ գոր­ծե­լու­ հա­մար՝­ շեշ­տե­լով,­ որ­ 90­֊ա­կան­ թթ.­ ի­րենք­ չեն ունե­ցել­հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ,­եւ­հայ­կա­կան­կող­մը­աշ­խար­հին­իր­ձեւով­է­ներ­կա­յաց­րել­հա­կա­մար­տու­թյունն­ու­պա­տեր ­ ազ­մը14։­ Ինչ­պես­ պա­տե­րազ­մին­ նա­խոր­դած­ շր­ջա­նում,­ այն­պես­ էլ դրա­ըն­թաց­քում­տե­ղե­կատ­վա­կան­դաշ­տում­բա­վա­կա­նա­չափ­մեծ­աղ­մուկ­է­ին­բարձ­րաց­նում­նաեւ­ա­դր­բե­ջա­նա­կան դի­վա­նա­գի­տա­կան­ներ­կա­յա­ցուց­չու­թյուն­նե­րը՝­մի­ջազ­գային մա­մու­լում­ա­դր­բե­ջա­նա­մետ­թե­զե­րի­ակ­տիվ­շր­ջա­նառ­ման մի­ջո­ցով։­ Այս­ո­ւղ­ղու­թյամբ­ան­նա­խա­դեպ­ակ­տի­վու­թյուն­է­ցու­ցա­բե­րել նաեւ­ ա­դր­բե­ջա­նա­կան­ սփյուռ­քը՝­ տա­րաբ­նույթ­ ցույ­ցե­րի, ակ­ցի­ա­նե­րի­կազ­մա­կերպ­մամբ,­ի­նչ­պես­նաեւ­հա­մա­ցան­ցային­ տի­րույ­թում­ օ­տար­ լե­զու­նե­րով­ ակ­տիվ­ գոր­ծու­նե­ու­թյան­ծա­վալ­մամբ։­Ա­դր­բե­ջա­նի­ա­ռա­ջին­տի­կին­եւ­ա­ռա­ջին փոխ­նա­խա­գահ­Մեհ­րի­բան­Ա­լի­եւան­պա­տե­րազ­մի­օ­րե­րին ան­գամ­հա­տուկ­ու­ղերձ­ներ­էր­հղում՝­տե­ղե­կատ­վա­կան­դաշ­տում­հա­կազ­դել­հայ­կա­կան­սփյուռ­քի­գոր­ծու­նե­ու­թյա­նը15։ ­Տե­ղե­կատ­վա­կան­տի­րույ­թում­թե­րու­թյուն­ներ,­ան­շուշտ,­եւս ար­ձա­նագր­վել­են,­սա­կայն­դրանք,­ը­ստ­է­ու­թյան,­մեծ­ազ­դե­ցու­թյուն­չու­նե­ցան­պաշ­տո­նա­կան­Բաք­վի­քա­ղա­քա­կա­նու­թյան­վրա։­Բա­ցա­հայտ­ված­թե­րա­ցում­նե­րից­է­ին,­մաս­նա­վո­րա­պես,­կեղծ­լու­սան­կար­նե­րի­տա­րա­ծու­մը­(օր.­հայ­զոհ­ված­նե­րի­հու­ղար­կա­վո­րու­թյուն­նե­րից­կադ­րե­րը­որ­պես­ա­դր­ԱԴրԲԵՋԱՆԱ֊ԹՈՒրՔԱԿԱՆ ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՄԱրՏԱՎԱրՈՒԹՅՈՒՆը...

41

բե­ջա­նա­կա­նի­տա­րա­ծե­լը),­Գյան­ջայի­դեպ­քե­րի­հետ­կապ­ված­աղ­ջիկ­ե­րե­խայի­նկա­րով­շոո­ւի­պատ­րաս­տու­մը,­Թար­թա­ռի­ հր­թի­ռա­կոծ­ման­ վե­րա­բե­րյալ­ ու­ղիղ­ տե­սա­կա­պի ըն­թաց­քում­բնա­կե­լի­թա­ղա­մա­սե­րից­մե­կում­տե­ղա­կայ­ված հր­թի­ռային­ հա­մա­կար­գի­ ցու­ցադ­րու­մը­ (ո­րը­ հե­տա­գա­յում մոն­տաժ­վեց)­եւ­այլն16։­ Հարկ­է­նշել,­որ­թշ­նա­մա­կան­մե­դի­ա­մե­քե­նան­բա­վա­կա­նա­չափ­նր­բան­կատ­էր­հայ­կա­կան­կող­մից­տա­րած­վող­տե­ղե­կատ­վու­թյան,­ հրա­պա­րա­կում­նե­րի­ նկատ­մամբ­ եւ­ շատ հա­ճախ­դրանք­պաշ­տո­նա­կան­մա­կար­դա­կում­լայ­նո­րեն­շա­հարկ­վում­է­ին­(օր.՝­ՀՀ­ՊՆ֊ն­Դ.­Տո­նո­յա­նի­եւ­զին­ծա­ռայող­նե­րի­ հան­դիպ­ման­ վե­րա­բե­րյալ­ լու­սան­կար­ էր­ տա­րա­ծել։ Նա­խա­րա­րի­կող­քին­նս­տած­նե­րից­մեկն­Ա­դր­բե­ջա­նի­ՊՍԾ­֊ի­հա­գուս­տով­էր.­ա­վե­լի­ո­ւշ­ՊՆ֊ն­ջն­ջել­էր­նկա­րը,­բայց­Հա­ջի­եւը,­Ա­ԳՆ֊ն­եւ­այլ­կա­ռույց­ներ­թե­ման­լայ­նո­րեն­շա­հար­կե­ցին՝­նշե­լով,­թե­ՊՍԾ­֊ի­հա­գուս­տով­ի­բր­ա­հա­բե­կիչ­նե­րի տե­սա­նյու­թե­րը­ եւս­ հայ­կա­կան­ քա­րոզ­չա­մե­քե­նայի­ պատ­րաս­տածն­է­եւ­այլն)։­ Հայտ­նի­ ար­դյունք­նե­րով­ պա­տե­րազ­մի­ ա­վար­տից­ հե­տո թուրք-ա­դր­բե­ջա­նա­կան­մար­տա­վա­րու­թյու­նը­բո­վան­դա­կային է­ա­կան­փո­փո­խու­թյուն­կրեց՝­միտ­ված­«եղ­բայ­րա­կան­ե­րկր­նե­րի»­ա­ռանց­այն­էլ­չա­փա­զանց­կար­եւոր­հաղ­թա­նա­կի­նշա­նա­կու­թյան­գե­րուռ­ճաց­մա­նը,­ի­նչ­պես­նաեւ­հրա­դա­դա­րի­վե­րա­բե­րյալ­նոյեմ­բե­րի­9-ի­ե­ռա­կողմ­հայ­տա­րա­րու­թյան­առան­ձին­կե­տե­րի՝­սե­փա­կան­ծրագ­րե­րի­տես­լա­կա­նի­հի­ման­վրա ա­ռաջմղ­մա­նը։­Հարկ­է­նշել,­որ­զու­գա­հե­ռա­բար­շա­րու­նակ­վում­է­ա­ռան­ձին­եւ­ը­նդ­հա­նուր­մար­տահ­րա­վեր­նե­րին­հա­կա­դար­ձե­լու­նախ­կին­խիստ­ներ­դաշ­նա­կեց­ված­ու­ղե­գի­ծը­նույն ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րով։ ­ որ­ու­ղեգ­ծի­նպա­տա­կը­պա­տե­րազ­մի­ար­դյուն­քում­ձեւա­Ն վոր­ված­ի­րա­վի­ճա­կին­ա­ռա­վել­լայն՝­տա­րա­ծաշր­ջա­նային, ին­չու­ո­չ՝­նաեւ­աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան­ը­նգր­կում­հա­ղոր­դե­լուն­ո­ւղղ­ված­տե­ղե­կատ­վա­կան-քա­րոզ­չա­կան­քա­ղա­քա­կա­նու­թյան­ա­պա­հո­վումն­է՝­հիմն­ված­պան­թյուր­քիս­տա­կան­գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյան­վրա։­Հենց­այս­հար­թու­թյու­նում­ադր­բե­ջա­նա­թուր­քա­կան­մար­տա­վա­րու­թյան՝­դե­պի­ռազ­մա­վա­ԱրՄԵՆ ՊԵՏրՈՍՅԱՆ

42

րա­կա­նի­ ձգտ­ման­ յու­րօ­րի­նակ­ ծրա­գիր­ է­ հայտ­նի­ մե­դի­ա­հար­թա­կի­ սահ­ման­ներն­ ը­նդ­լայ­նե­լու­ գա­ղա­փա­րը՝­ նաեւ թյուր­քա­լե­զու­մյուս­պե­տու­թյուն­նե­րի­մաս­նակ­ցու­թյամբ։­ Ամ­փո­փե­լով՝­հարկ­է­նշել,­որ­պա­տե­րազ­մի­հետ­եւանք­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խան­կազ­մա­լուծ­ված­եւ­քայ­քայ­ված­ՀՀ­տե­ղե­կատ­վա­կան­քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը­կանգ­նել­է­հետ­պա­տե­րազ­մա­կան­ նոր­ խն­դիր­նե­րի­ ա­ռջեւ,­ ո­րոնց­ դի­մա­կայ­ման հար­ցում­ա­ռա­վե­լա­գույն­ար­դյու­նա­վե­տու­թյուն­ա­պա­հո­վե­լու հա­մար­ա­ռաջ­նային­նա­խա­պայ­ման­նե­րից­են­նաեւ­առ­կա մար­տահ­րա­վեր­նե­րի­օբյեկ­տիվ­գնա­հատ­ման­պայ­ման­նե­րում­պան­թյուր­քիս­տա­կան­մե­դի­ահ ­ ար­թա­կի­դեմ­հա­մա­հայ­կա­կան­ հա­մադ­րե­լի­ մե­դի­ա­մե­քե­նայի­ նա­խա­ձեռ­նու­մը՝­ իր ու­րույն­ռազ­մա­վա­րու­թյամբ­եւ­քա­ղա­քա­կա­նու­թյամբ­եւ­դրանց ի­րաց­ման­մե­խա­նիզմ­նե­րով։­ Հ.Գ.­ փո­խա­րեն՝­ թուր­քա­կան-թյուր­քա­կան­ մար­տա­վա­րու­թյան­լա­վա­գույն­օ­րի­նակ­է­günAz­TV­լրատ­վա­մի­ջո­ցը­(թրգմ՝ Հա­րա­վային­Ա­դր­բե­ջան),­ո­րը­պան­թյուր­քիս­տա­կան­կայք­է, գոր­ծում­է­պարս­կե­րեն­ու­ա­դր­բե­ջա­նե­րեն­լե­զու­նե­րով:­Գլ­խա­մա­սային­գրա­սե­նյա­կը­գտն­վում­է­Ա­Մ Ն-ո­ւմ:­Կայ­քում­զե­տեղ­վում­ են­ հա­կաի­րա­նա­կան­ եւ­ հա­կա­հայ­կա­կան­ ո­ւղղ­վա­ծու­թյան­հրա­պա­րա­կում­ներ:­Ար­ցա­խյան­ե­րկ­րորդ­պա­տե­րազ­մի­օ­րե­րին,­օ­րի­նակ,­հա­ճախ­է­ին­գրում,­որ­Թեհ­րա­նը աջակ­ցում­է­Եր­եւա­նին,­զենք­եւ­վա­ռե­լիք­մա­տա­կա­րա­րում: Կայ­քը­ հիմ­նա­կա­նում­ ան­դրա­դառ­նում­ է­ Ի­րա­նում­ «­հա­րա­վային­ա­դր­բե­ջան­ցի­նե­րի­ճն­շում­նե­րի­ու­հե­տապն­դում­նե­րի» խնդ­րին:

ԱԴրԲԵՋԱՆԱ֊ԹՈՒրՔԱԿԱՆ ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՄԱրՏԱՎԱրՈՒԹՅՈՒՆը...

43

ABSTRACT AzeRBAijANi-TuRKiSh­iNfoRMATioN­TACTiCS­duRiNg­The­44dAy­wAR The­outreach­component­of­today's­conflicts­is­of­key­importance.

Moreover,­ sometimes­ its­ priority­ reaches­ such­ a­ level­ that­ some conflicts­are­even­called­informational. informational­cooperation­in­relations­between­states­and­non-state organizations­is­a­unique­indicator­of­the­importance­and­relevance­of this­issue.­furthermore,­in­a­strategic­partnerships­or­allied­relations, the­level­of­informational­cooperation­is­raised­to­a­strategic­level,­for instance,­ by­ creating­ joint­ information­ platforms.­ The­ fact­ of­ the comprehensive­cooperation­between­the­Turkish-Azerbaijani­alliance during­the­44-day­Artsakh­war­(Turkey's­role­had­a­crucial­impact­on both­the­preparation­and­the­outcome­of­the­war)­is­also­a­successful example­ in­ the­ information­ field.­ despite­ the­ "Memorandum­ of understanding­on­Media­Cooperation"­–­the­formal­establishment­of the­Turkish-Azerbaijani­media­platform-­was­signed­only­on­10th­of december,­ 2020­ (the­ agreement­ was­ reached­ on­ September­ 7, before­the­war),­the­bilateral­cooperation­during­the­44-day­war­left no­doubt­that­the­field­was­coordinated­from­one­center.­The­TurkishAzerbaijani­ cooperation­ in­ the­ field­ of­ information­ was­ based­ on conditional­principles­of­"continuation-development"­and­"complementary''.­ After­ the­ end­ of­ the­ war,­ the­ Turkish-Azerbaijani­ information­strategy­underwent­a­significant­change­in­content,­aimed­at exaggerating­the­significance­of­the­victory,­as­well­as­promoting­the new­post-war­common­agenda­in­parallel­with­the­previous­strictly harmonized­ approach­ to­ addressing­ separate­ and­ common challenges.­ its­purpose­is­to­provide­an­information-propaganda­policy­aimed­at transforming­ the­ situation­ created­ by­ the­ war,­ into­ a­ regional, moreover­into­a­geopolitical­issue.­This­policy­is­based­on­the­panTurkic­ideology,­the­unique­reflection­of­which­is­the­formation­of­a common­ media­ platform­ with­ the­ participation­ of­ other­ Turkicspeaking­countries. in­this­context,­the­launch­of­a­pan-Armenian­media­machine,­which would­ have­ its­ unique­ strategy,­ policy­ and­ mechanisms­ for­ their implementation,­against­the­pan-Turkic­media­platform­is­a­crucial issue­for­Armenia.

ԱրՄԵՆ ՊԵՏրՈՍՅԱՆ

44

ԾԱՆՈԹԱԳրՈՒԹՅՈՒՆՆԵր 1

Պետրոսյան Ա., «Թուրքիան, որպես անվերահսկելի սպառնալիք միջազգային անվտանգությանն ու խաղաղությանը»,Դրօշակ (75 տարի) Թիվ-1, էջ 15-21։

2

Տե՛ս օր.՝ ԹՀ նախագահ Ռ.Թ. Էրդողանի հայտարարությունը՝ https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/erdogan-turkiye-azerbaycana-yonelikher-turlu-saldirinin-karsisinda-yer-almakta-tereddutgostermeyecektir/1910411 ԹՀ ԱԳՆ-ի հայտարարությունը՝ http://www.mfa.gov.tr/no_-149_azerbaycan-a-yonelik-ermeni-saldirisi-hk.tr.mfa ԱԳ նախարար Մ. Չավուշօղլուի հայտարարությունը՝ https://www.hurriyet.com.tr/gundem/son-dakika-haberi-bakancavusoglundan-sert-aciklamalar-ermenistan-aklini-basina-toplasin41563517 ՊՆ նախարար Հ. Աքարի հայտարարությունը՝ https://www.karar.com/son-dakika-turkiyeden-azerbaycana-destekkardeslerimizin-yanindayiz-1574655

3

Տե՛ս օր.՝ Ադրբեջան-Հայաստան սահմանին 100 հայ զինծառայող է սպանվել https://www.sabah.com.tr/video/dunya/azerbaycan-ermenistansinirinda100den-fazla-ermeni-askeri-olduruldu-video Ադրբեջանի նախագահը՝ Հայաստանի մասին. «Ֆաշիստական պետություն է» https://www.haber3.com/dunya/azerbaycan-cumhurbaskanindanermenistana-fasist-devlet-haberi-5527344

4

Տե՛ս օր.՝ Սահմանային լարվածության պատճառների եւ հնարավոր արդյունքների մասին https://www.aa.com.tr/tr/analiz/azerbaycanermenistan-cephe-hattindaki-gerginligin-nedenleri-ve-muhtemelsonuclari/1912394 «Հայաստանի սադրանքը գուցե Ռուսաստանի պատվե՞րն է» https://www.haber7.com/yazarlar/sevil-nuriyevaismayilov/2995016-ermenistan-provokasyonu-yoksa-moskovaninsiparisi-mi Ադրբեջանցի պատգամավորի հարցազրույցը. «Հայաստանը միշտ պատերազմ է ուզում»https://www.ahaber.com.tr/video/gundem-videolari/azerbaycanmilletvekili-igbal-agazade-a-habere-konustu-azerbaycan-her-zamanbaristan-yanadir-ermenistan-ise-savas-istiyor Անկարայում Ադրբեջանի դեսպանի հարցազրույցը՝ https://www.star.com.tr/guncel/azerbaycanankara-buyukelcisi-hazar-ibrahim-sadece-turkiyeden-destek-gordukhaber-1559284/

5

Տե՛ս օր.՝ Վ. Դարգահլըի հայտարարությունը Մեծամորի ատոմակայանին հարվածելու Ադրբեջանի հնարավորության մասին։ Минобороны азербайджана: Можем нанести удар по аЭс

ԱԴրԲԵՋԱՆԱ֊ԹՈՒրՔԱԿԱՆ ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՄԱրՏԱՎԱրՈՒԹՅՈՒՆը...

45

“Мецамор” https://report.az/ru/karabakh/minoborony-azerbajdzhanamozhem-porazit-armyanskuyu-aes-mecamor/ Այս հայտարարությունից հետո Երեւանը ԲԱքվին մեղադրեց Հայաստանին միջուկային ահաբեկչությամբ սպառնալու մեջ։ Ադրբեջանը Հայաստանին սպառնում է միջուկային ահաբեկչությամբ https://armenpress.am/arm/news/1022013.html 6

в пресс-службе Минобороны азербайджана назначен новый пресссекретарь https://report.az/ru/armiya/novoe-naznachenie-vminoborony-azerbajdzhana/

7

Ալթուն. «Համաձայնություն ենք ձեռք բերել Թուրքիա-Արդբեջան մեդիահարթակ ստեղծելու շուրջ» https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/iletisim-baskani-altun-turkiyeazerbaycan-medya-platformu-olusturmak-uzere-mutabakatavardik/1965314

8

Նույն տեղում

9

Баку и анкара подписали новый пакет документов о сотрудничестве http://interfax.az/view/821873

10

Տե՛ս օր.՝ ԹՀ ԱԳ նախարարը Բայրամովի հետ քննարկել է Հայաստանի կողմից հրադադարի խախտումների հարցը (11.10.2020) https://www.aa.com.tr/tr/azerbaycan-cephe-hatti/disisleri-bakanicavusoglu-azerbaycanli-mevkidasi-bayramovla-ermenistanin-ateskesihlallerini-gorustu/2002924 Թուրքիայի ԱԳ նախարարը հեռախոսազրույց է ունեցել ադրբեջանցի պաշտոնակցի հետ (28.10.2020) https://www.ahaber.com.tr/gundem/2020/10/28/son-dakika-disisleribakani-mevlut-cavusoglu-azerbaycan-disisleri-bakani-ceyhunbayramovla-gorustu Ալիեւը զանգահարել է Էրդողանին (29.10.2020) https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/aliyev-erdogani-arayarak-29-ekimcumhuriyet-bayramini-kutladi/2023324

11

Հայաստան-Pkk/yPG համագործակցություն https://www.trthaber.com/haber/gundem/ermenistan-pkkypgli-teroristlerisivil-saldirilarda-kullandi-519595.html «Pkk-ն ղարաբաղում 7 ճամբար ունի» https://www.yenisafak.com/gundem/pkknin-karabagda-7-kampi-var3571869 Հայաստան-Pkk համագործակցության արձանագրություններից մանրամասներ https://www.sabah.com.tr/gundem/2020/10/01/iste-ermenistan-pkkortakliginin-belgesi-hain-protokolun-detaylari-sabahta «Ադրբեջանը հրապարակել է լղ-ում ՀՀ համար կռվող Pkk-ի ահաբեկիչների խոսակցությունները»

ԱրՄԵՆ ՊԵՏրՈՍՅԱՆ

46

https://www.aa.com.tr/tr/azerbaycan-cephe-hatti/azerbaycankarabagda-ermenistan-icin-savasan-pkkli-teroristlerin-telsizkonusmalarini-yayinladi/1997729 12

Տե՛ս օր.՝ Хикмет Гаджиев: использование термина “геноцид” историческая ошибка сШа https://report.az/ru/vneshnyayapolitika/hikmet-gadzhiev-nichto-ne-mozhet-sravnitsya-s-holokostom/ омбудсмен: называть события 1915 года «геноцидом» неверно с точки зрения международного права https://apa.az/ru/xeber/vnutrennyaya-politika/ombudsmen-Nazyvatsobytiya-1915-goda-genocidom-neverno-s-tochki-zreniyamezhdunarodnogo-prava-444245 head of working group: Decision of Latvian parliament on ‘Armenian genocide’ illogical https://report.az/en/foreign-politics/head-of-working-group-decision-oflatvian-parliament-on-armenian-genocide-is-illogical/

13

в азербайджане снимут фильм о турецкой журналистке Фулье озтюрк https://zerkalo.az/v-azerbajdzhane-snimut-film-o-turetskojzhurnalistke-fule-oztyurk/

14

Ադրբեջանի նախագահ. շատ դեպքերում երկրում տեղի ունեցող գործընթացների մասին լրագրողներից եմ լսում https://report.az/media-xeber/prezident-bir-cox-hallarda-olkede-gedenprosesleri-jurnalistlerden-esidirem/

15

Мехрибан алиева: все мы - солдаты, которые обязаны приложить максимум усилий для развенчания армянской лжи https://report.az/ru/karabakh/mehriban-alieva-my-vse-soldatyobyazannye-ulichat-armyanskuyu-lozh/ Տե՛ս նաեւ՝ Ալիեւայի ուղերձը հուլիսյան մարտերից հետո՝ Мехрибан алиева обратилась к азербайджанскому народу https://report.az/ru/vnutrennyaya-politika/mehriban-alieva-obratilas-kazerbajdzhanskomu-narodu/

16

Տե՛ս օր.՝ Children and the fake propaganda of Azerbaijan https://www.1lurer.am/en/2020/10/21/Children-and-the-fakepropaganda-of-Azerbaijan/341591 Staged Poster #StopArmenianAggression https://azerywood.com/2020/10/20/staged-poster/

­

ԱԴրԲԵՋԱՆԱ֊ԹՈՒրՔԱԿԱՆ ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՄԱրՏԱՎԱրՈՒԹՅՈՒՆը...

47

ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ՀիՄՆԱԽՆԴիրՆԵր

ՀԵՏՊԱՏԵրԱԶՄԱԿԱՆ շրՋԱՆի ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՈլՈրՏի ՈրՈշ ՄԱրՏԱՀրԱՎԵրՆԵրի շՈՒրՋ ՀԱՅԿ ՆԱԶԱրՅԱՆ

­ԲԱ­ՆԱ­լԻ­ԲԱ­ռԵՐ.­­

տեղեկատվություն, քարոզչություն, ազգային գաղափար, ազգ-բանակ, ուղերձ, տեղեկատվական միջավայր, պատերազմ Keywords:

Information, propaganda, national idea, nation-army, message, information sphere, war

Հ ետ­պա­տե­րազ­մա­կան­շր­ջա­նում­հա­յաս­տա­նյան­տե­ղե­կատ­վա­կան­տի­րույ­թում­առ­կա ի­րա­վի­ճա­կը, տե­ղե­կատ­վա­կան հոս­քե­րի­հան­դեպ­հա­սա­րա­կու­թյան­վս­տա­հու­թյան­ան­կու­մը,­ձեւա­վոր­ված թե­րա­հա­վա­տու­թյու­նը ու­սում­նա­սի­րու­թյան ըն­դար­ձակ հո­րի­զոն է բա­ցում:­Այս­հա­մա­տեքս­տում­կար­եւոր տեղ ե­նք հատ­կաց­րել տե­ղե­կատ­վա­կան ան­վտան­գու­թյան հետ կապ­ված խոր­քային մի շարք գոր­ծըն­թաց­նե­րի եւ տե­ղե­կա­տա­վա­կան­ մի­ջա­վայ­րի ը­նդ­հա­նուր­ պատ­կե­րի ներ­կա­յաց­մ ա­ն ը: Ու­շ ադ­ր ու­թ յուն­ե­ն ք­դարձ­ր ել­վեր­ջ ին­տաս­ն ա­մ ­ յակ­նե­րում­շր­ջա­նառ­վող­ազ­գային­գա­ղա­փար­նե­րին,­տե­ղե­կատ­վա­կան-հո­գե­բա­նա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի մի­ջո­ցով թշ­նա­մուն­վնաս­հասց­նե­լու­հնա­րա­վո­րու­թյա­նը,­ի­նչ­պես­նաեւ ի­րա­կա­նաց­վող­քա­րոզ­չու­թյա­նը: Քա­նի­որ­պե­տու­թյան­տե­ղե­կատ­վա­կան­ան­վտան­գու­թյան­սյու­նե­րը­մեծ­չա­փով­հեն­վում­են­ազ­գային­գա­ղա­փար­նե­րի­եւ­պե­տու­թյան­որ­դեգ­րած ու­ղու­վրա,­փորձ­ե­նք­ա­րել­հաս­կա­նա­լու, հատ­կա­պես,­մեր ի­րա­կա­նու­թյան­մեջ­վեր­ջին­տաս­նա­մյակ­նե­րի­ազ­գային­գա­ղա­փար­նե­րի­եւ­ու­ղերձ­նե­րի­կա­պը­տե­ղե­կատ­վա­կան­գոր­ծըն­թաց­նե­րի­հետ:­ Ա.­Ազ­գային­գա­ղա­փար­նե­րի1 կամ­դրանց­շուրջ­ձեւա­վոր­ված ու­ղերձ­նե­րի­հա­մա­կարգ­վա­ծու­թյան­բա­ցա­կա­յու­թյու­նը­տե­ղե­կատ­վա­կան­հար­թու­թյան­մեջ­կա­րող­է­ստեղ­ծել­խու­թեր, ի­սկ­եր­կա­րա­ժամ­կետ­կտր­ված­քով­ազ­գային­գա­ղա­փար­նե­րի­ակ­տիվ­շր­ջա­նա­ռու­մը­կա­րող­է­ու­ղե­նիշ­լի­նել­տե­ղե­կատ­վա­կան­ ան­վտան­գու­թյան­ ա­պա­հով­ման­ գոր­ծում՝­ ո­ւղ­ղոր­դե­լով­հա­սա­րա­կան­կար­ծի­քի­եւ­գի­տակ­ցու­թյան­ձեւա­վո­րու­մը:­«Ազ­գային­գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյու­նը­ազ­գե­րի­պատ­մու­թյան­ան­կյու­նա­դար­ձային­ա­մեն­ժա­մա­նա­կա­հատ­ված­ա­ռաջ է­մղում­մեկ­կամ­մի­քա­նի­գա­ղա­փար­ներ,­ո­րոնք­պատ­մա­կան­ըն­թաց­քի­այդ­պա­հին­ի­րենց­ձգո­ղա­կա­նու­թյան­ու­ժով տվյալ­ազ­գի­հա­մար­դառ­նում­են­ո­գեշնչ­ման­աղ­բյուր,­պայ­քա­րի­ու­ղե­նիշ»2:­Հե­ռա­հա­ղոր­դակ­ցու­թյան­զար­գաց­ման­եւ հա­մաշ­խար­հայ­նաց­ման­ պայ­ման­նե­րում­ ազ­գային­ գա­ղա­փա­րե­րի­ բա­ցա­կա­յու­թյու­նը­ հնա­րա­վո­րու­թյուն­ է­ ըն­ձե­ռում օտա­րա­ծին­ազ­դե­ցու­թյուն­նե­րի,­տե­ղե­կատ­վա­կան­հոս­քե­րի ա­զատ­ներ­թա­փանց­ման­հա­մար:­Վեր­ջին­նե­րի­ին­տեն­սիվ­եւ եր­կա­րա­ժամ­կետ­ներ­գոր­ծու­թյան­պայ­ման­նե­րում­հա­սա­րա­կու­թյան­ներ­սում­կա­րող­է­ար­մա­տա­վոր­վել­կողմ­նո­րո­շում­նե­ՀԵՏՊԱՏԵրԱԶՄԱԿԱՆ շրՋԱՆի ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՈլՈրՏի ՈրՈշ...

51

րի­ան­սկզ­բուն­քայ­նու­թյուն­եւ­նպա­տակ­նե­րի­ի­րա­կա­նաց­ման ա­ռու­մով­ան­հս­տա­կու­թյուն: ­ ա­յաս­տա­նյան­տե­ղե­կատ­վա­կան­մի­ջա­վայ­րի­եր­կա­րա­ժամ­Հ կետ­ան­վտան­գու­թյու­նը­ա­պա­հո­վե­լու­հա­մար­որ­պես­կար­եւոր­հիմք­է­ծա­ռա­յում­հենց­ազ­գային­գա­ղա­փար­նե­րի­հս­տա-­ ­կե­ցու­մը:­Վե­րոն­շյա­լը­մեր­ի­րա­կա­նու­թյան­մեջ­հատ­կա­պես կար­եւոր­տեղ­ու­դեր­ու­նի­ա­ռանց­քային­հար­ցե­րի­շուրջ­մի­աս­նա­կան­եւ­ը­նդ­հա­նուր­տե­ղե­կատ­վա­կան­տի­րույթ­ա­պա­հո­վե­լու­գոր­ծում:­Ե­թե­նա­խորդ­դա­րի­սկզ­բի­ազ­գային­գա­ղա­փա­րը­ազ­գային-ա­զա­տագ­րա­կան­պայ­քա­րի­շուրջ­էր,­ի­սկ Ար­ցա­խի­ա­զա­տագ­րու­մը­եւ­ան­կա­խու­թյան­հռ­չա­կու­մը­20րդ­ դա­րի­ վեր­ջին­ տաս­նա­մյա­կի­ ձգո­ղա­կան­ ու­ժե­րից­ է­ին, ապա­ ան­կա­խու­թյու­նից­ հե­տո­ այդ­պի­սին­ կա­րող­ էր­ լի­նել «միա­վ ­ որ­ված­Հա­յաս­տա­նի»,­«ա­զա­տագր­ված­հայ­րե­նի­քի­բնա­կեց­ման»,­«ազգ-բա­նա­կի»­եւ­այլ­գա­ղա­փար­նե­րի­ար­մա­տա­վո­րու­մը,­ո­րը­ցա­վոք­չի­րա­կա­նա­ցավ­բա­վա­րար­չա­փով:­Այ­ն­ինչ,­վե­րոն­շյալ­գա­ղա­փար­նե­րով­սնուց­ված­հա­սա­րա­կա­կան գի­տակ­ցու­թյու­նը­ա­վե­լի­հա­սուն­կլի­ներ­եւ­կդի­մա­կայեր­այն­պի­սի­մար­տահ­րա­վե­րի,­ի­նչ­պի­սին­էր­2020­թ.­պա­տե­րազ­մը: ­ ետ­պա­տե­րազ­մա­կան­շր­ջա­նում­«ազգ-բա­նակ»­գա­ղա­փա­Հ րի­շե­փո­րա­հա­րու­մը­դար­ձել­է­հրա­մա­յա­կան:­Կար­ծում­ե­նք, այն­կա­րող­էր­լի­նել­մե­րօ­րյա­սպառ­նա­լիք­նե­րին­դի­մա­կայե­լու­լա­վա­գույն­գա­ղա­փար­նե­րից­մե­կը,­քա­նի­որ­հա­մա­պա­տաս­խա­նում­է­տե­ղե­կատ­վա­կան­հար­թու­թյան­մեջ­օ­տա­րա­ծին­ազ­դե­ցու­թյուն­նե­րի­տա­րած­ման­դեմ­հա­կա­մար­մին­ներ ստեղ­ծե­լուն,­թշ­նա­մի­նե­րին­հա­կա­դարձ­ման­նե­րուժ­ձեւա­վո­րե­լուն,­ի­նչ­պես­նաեւ­սե­փա­կա­նան­ու­ժե­րի­նկատ­մամբ­վս­տա­հու­թյան­վե­րա­կանգն­ման­գոր­ծին:­Պա­տա­հա­կան­չէ,­որ «ազգ-բա­նակ»­գա­ղա­փա­րի­ար­ծար­ծու­մը­սրըն­թաց­կեր­պով ակ­տի­վա­ցել­է­մի­շարք­ռազ­մա­հայ­րե­նա­սի­րա­կան­կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի­ (դպ­րոց­նե­րի)­ կող­մից,­ ի­նչ­պի­սիք­ են «ՈՄԱ3»,­ «­ՊՈ­ԳԱ4»,­ «Ի­րա­կան­ դպ­րոց»­ եւ­ այլն:­ Նժ­դե­հյան ուղերձ­նե­րը՝­ սե­փա­կան­ ու­ժե­րին­ ա­պա­վի­նե­լով­ հայ­րե­նի­քի պաշտ­պա­նու­թյան­կազ­մա­կեր­պումն,­այս­տեղ­ակ­տիվ­շր­ջա­նա­ռու­թյուն­է­ստա­նում:­ Այս­ա­ռու­մով­կա­րե­լի­է­հա­վե­լել­նաեւ­հետ­եւյա­լը­մո­տե­ցու­մը. ան­հրա­ժեշտ­է­ոչ­թե­կենտ­րո­նա­նալ­օ­տար­ազ­դե­ցու­թյուն­նե­րի­կանխ­ման­վրա,­այլ­պետք­է­շեշ­տը­դնել­«ազգ­–­բա­նա­կի» ՀԱՅԿ ՆԱԶԱրՅԱՆ

52

ու­ղերձ­նե­րը­շր­ջա­նա­ռե­լու­մի­ջո­ցով­հա­սա­րա­կա­կան­գի­տակ­ցու­թյու­նը­ ամ­րապն­դե­լու­ վրա,­ ո­րն­ էլ­ իր­ հեր­թին­ կստ­վե­րի օտար­ազ­դե­ցու­թյուն­նե­րի­ներ­թա­փանց­ման­հնա­րա­վո­րութ ­ յու­նը­եւ­հա­վա­նա­կա­նու­թյու­նը: Բ.­ 1990-ա­կան­ թթ.­ Ար­ցա­խյան­ պա­տե­րազ­մում­ պար­տու­թյուն­կրե­լուց­հե­տո­Ա­դր­բե­ջա­նի­վա­րած­ռեւան­շիս­տա­կան տե­ղե­կատ­վա­կան­քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը­եւ­հա­կա­հայ­քա­րոզ­չու­թյու­նը­հա­սավ­ո­րո­շա­կի­ար­դյուն­քի:­Մաս­նա­վո­րա­պես, տա­րի­ներ­ շա­րու­նակ­ Հա­յաս­տա­նին­ մի­ջազ­գային­ հան­րու­թյան­աչ­քե­րում­հետ­եւո­ղա­կա­նո­րեն­ներ­կա­յաց­նում­էր­որ­պես զավ­թիչ,­ փոր­ձում­ էր­ հան­դես­ գալ­ զո­հի­ կար­գա­վի­ճա­կով, սեր­մա­նում­ էր­ հա­յա­տյա­ցու­թյուն,­ ան­դա­դար­ քա­րո­զում­ էր սե­փա­կան­ա­ռա­վե­լու­թյու­նը­եւ­ի­րենց­պա­հանջ­նե­րի­ճշ­մար­տա­ցի­ու­թյու­նը­ եւ­ ա­լն:­ Տաս­նա­մյակ­նե­րի­ քա­րոզ­չու­թյու­նը տվեց­նաեւ­իր­պտուղ­նե­րը,­եւ­մենք­պա­տե­րազ­մում­հաղ­թո­ղից­վե­րած­վե­ցինք­տե­ղե­կատ­վա­կան­պա­տե­րազ­մում­«պաշտ­պան­վո­ղի»:­Փաս­տո­րեն,­պետք­է­ար­ձա­նագ­րել,­որ­ակ­տիվ քա­րոզ­չու­թյու­նը­եւ­ա­պա­տե­ղե­կատ­վու­թյու­նը­կա­րող­են­վտան­գ ­ ա­վոր­կողմ­նո­րո­շիչ­դեր­կա­տա­րել­ը­նդ­հա­նուր­պատ­կե­րա­ցում­նե­րի­ձեւա­վոր­ման­գոր­ծում,­եւ­թշ­նա­մին,­իր­տե­ղե­կատ­վա­կան­քա­ղա­քա­կա­նու­թյան­մեջ­ա­նընդ­հատ­շր­ջա­նա­ռե­լով­իր­տե­սան­կյու­նից­շա­հա­վետ­սկզ­բունք­նե­րը,­կա­րող­է­վե­րա­ծել­այն­օգ­տա­կար­գոր­ծի­քի:­Հայ­կա­կան­տե­ղե­կատ­վա­կան­ քա­ղա­քա­կա­նու­թյան­ մեջ,­ ի­ թիվս­ պատ­մա­կա­նո­րեն ապա­ցուց­ված­ի­րո­ղու­թյուն­նե­րի,­պատ­շաճ­կեր­պով­չօգ­տա­գործ­վեց,­օ­րի­նակ,­«­բա­ժա­նա­րար­քա­րոզ­չու­թյան»­գոր­ծի­քա­կազ­մը:­Ի­տար­բե­րու­թյուն­Հա­յաս­տա­նի­էթ­նի­կա­կան­կազ­մի՝ Ա­դր­բե­ջա­նը­բազ­մաէթ­նիկ­է,­եւ­այդ­բազ­մա­զա­նու­թյան­մեջ կան­է­ա­կան­հա­կա­սու­թյուն­ներ.­օ­րի­նակ,­տար­բեր­էթ­նի­կա­կան­խմ­բեր­հնա­րա­վո­րու­թյան­դեպ­քում­դեմ­չեն­լի­նի­հաս­նե­լու­ի­նք­նո­րոշ­ման:­Ա­դր­բե­ջա­նում­բնակ­վող­հն­դա­րի­ա­կան եւ­կով­կա­սյան­էթ­նի­կա­կան­խմ­բե­րի­հետ­«­պատ­մա­կան­հար­եւան­ներ»­լի­նե­լու­քա­րոզ­չու­թյու­նը,­ի­րար­դեմ­չպա­տե­րազ­մե­լու,­ի­նչ­պես­նաեւ­«­մեր­պայ­քա­րը­իշ­խա­նու­թյուն­ներ­դեմ­է,­ոչ թե­տե­ղաբ­նիկ­ժո­ղո­վուրդ­նե­րի»­ը­նդ­հա­նուր­պատ­կե­րա­ցու­մը կա­րող­է­ին­քայ­քայել­Ա­դր­բե­ջա­նում­թի­կուն­քը­եւ­հող­ստեղ­ծել ո­րոշ­ձեռք­բե­րում­ներ­գրան­ցե­լու­հա­մար:­«­Բա­ժա­նա­րար»­քա­րոզ­չու­թյուն­ ի­րա­կա­նաց­նե­լու­ հնա­րա­վո­րու­թյու­նը­ առ­կա­ է ՀԵՏՊԱՏԵրԱԶՄԱԿԱՆ շրՋԱՆի ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՈլՈրՏի ՈրՈշ...

53

նաեւ­այժմ:­Թեեւ­ներ­կա­ժա­մա­նակ­նե­րում­ա­վե­լի­բարդ­ի­րո­ղու­թյուն­է­տի­րում­հայ­կա­կան­շա­հե­րի­ի­րա­կա­նաց­ման­տե­սան­կյու­նից,­սա­կայն­խնդ­րի­հե­տա­գա­խո­րա­ցու­մը,­եր­կա­րա­ժամ­կետ­քայ­լե­րի­եւ­հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի­մշա­կու­մը­կա­րող են­ստեղ­ծել­նոր­հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ:­ Ան­կա­խա­ցու­մից­հե­տո­պա­տե­րազ­մում­տա­րած­հաղ­թա­նա­կը­ յու­րօ­րի­նակ­ «թմ­բիր»­ էր­ հյու­սել­ հայ­ հա­սա­րա­կու­թյան շուրջ.­բարձր­էր­պահ­վում­հա­սա­րա­կու­թյան­մեջ­մար­տա­կան ո­գին,­սա­կայն­մի­ա­ժա­մա­նակ­գործ­նա­կա­նում­կա­տար­վող քայ­լե­րը,­ի­նչ­պի­սիք­են­զին­ված­ու­ժե­րի­մար­տու­նա­կու­թյան հետ­եւո­ղա­կան­ բարձ­րա­ցու­մը,­ հա­մա­հայ­կա­կան­ նե­րու­ժի ներգ­րա­վու­մը,­հա­սա­րա­կու­թյան­պար­բե­րա­կան­մար­զու­մը, հա­մար­ժեք­չէ­ին­քա­րոզ­չու­թյա­նը:­Այս­ի­րո­ղու­թյու­նը­թույլ­չի տվել­ու­շադ­րու­թյան­կենտ­րո­նում­պա­հե­լու­մո­տե­ցող­սպառ­նա­լիք­նե­րը,­ի­սկ­«ազգ-բա­նակ»­հայե­ցա­կար­գի­առ­կա­յու­թյու­նը­ եւ­ հե­տա­գա­ շր­ջա­նա­ռու­մը­ կա­րող­ էր­ դրա­կան­ դե­րա­կա­տա­րու­թյուն­ու­նե­նալ­վե­րոն­շյալ­խն­դիր­նե­րը­խո­շո­րա­ցույ­ցի­տակ­պա­հե­լու­գոր­ծում: ­ յուս­կար­եւոր­խն­դի­րը­կապ­ված­է­թշ­նա­մուն­կեր­պա­րի­ներ­Մ կա­յաց­ման­հետ:­Մե­զա­նում­եր­կար­տա­րի­ներ­շր­ջա­նառ­վում էր­թշ­նա­մու՝­վախ­կոտ­եւ­փախ­չող­կեր­պա­րը:­Մեր­ռազ­մա­կան­քա­րոզ­չու­թյու­նը­ի­սկզ­բա­նե­որ­դեգ­րեց­թշ­նա­մուն­թե­րագ­նա­հա­տե­լու­ մար­տա­վա­րու­թյու­նը:­ Սա­կայն­ հե­տա­գա ըն­թաց­քը­ցույց­տվեց,­որ­շտ­կում­ներ­են­ան­հրա­ժեշտ:­Թշ­նա­մու­հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը­ճիշտ­չգ­նա­հա­տե­լը­հան­գեց­րեց լուրջ­խն­դիր­նե­րի­եւ՛­զին­ված­ու­ժե­րում,­եւ՛­թի­կուն­քում:­Մի­ա­ժա­մա­նակ,­թե­րագ­նա­հա­տե­լով­թշ­նա­մուն՝­ի­նք­նա­բե­րա­բար գե­րագ­նա­հատ­վում­սե­փա­կան­ու­ժե­րը,­ո­րը­թու­լաց­նում­է­ին­քան­կա­տա­րե­լա­գործ­ման­ ձգ­տու­մը:­ Հատ­կան­շա­կան­ է­ Ա. Հիտ­լե­րի­«Իմ­պայ­քա­րը»­գր­քում­տեղ­գտած­դր­վա­գը,­որ­տեղ նկա­րագր­վում­է­գեր­մա­նա­կան­քա­րոզ­չու­թյան՝­հա­կա­ռա­կոր­դին­ծի­ծա­ղե­լի­տես­քով­ներ­կա­յաց­նե­լը:­«­Դա­ճիշտ­չէր,­քա­նի որ­ա­ռա­ջին­ի­սկ­հան­դիպ­ման­ժա­մա­նակ­ի­րա­կան­հա­կա­ռա­կոր­դի­հետ­լրիվ­ու­րիշ­տպա­վո­րու­թյուն­էր­ստաց­վում:­Դա­հս­կա­յա­կան­ վնաս­ էր­ հասց­նում:­ Մեր­ զին­վոր­նե­րը­ ի­րենց խաբ­ված­է­ին­զգում­եւ­սկ­սում­է­ին­չհա­վա­տալ­մա­տուց­ված տե­ղե­կատ­վու­թյա­նը:­Նրանք­հի­աս­թափ­վում­են­եւ­թվում­էր, թե­ի­րենց­ա­նընդ­մեջ­խա­բում­են»5:­Ը­ստ­այդմ՝­ան­հրա­ժեշտ­է ՀԱՅԿ ՆԱԶԱրՅԱՆ

54

նշել,­որ­թշ­նա­մուն­ծի­ծա­ղե­լի­կամ­ոչ­ա­դեկ­վաատ­կեր­պա­րով­ներ­կա­յա­ցու­մը­թու­լաց­նում­է­սե­փա­կան­ու­ժե­րը,­ի­սկ­նույն պայ­ման­նե­րում­թշ­նա­մուն­բար­բա­րո­սի,­զավ­թի­չի­կեր­պա­րով ներ­կա­յաց­նե­լը­ կա­րող­ է­ դրա­կան­ ազ­դե­ցու­թյուն­ ու­նե­նալ՝ պատ­րաս­տել­դի­մա­կայե­լու­մո­տա­լուտ­սպառ­նա­լիք­նե­րին:­ Տե­ղե­կատ­վա­կան­ո­լոր­տում­մեր­բաց­թո­ղում­նե­րից­կա­րե­լի­է նշել­«աս­պե­տա­կան»­մարտն­չե­լու­սկզ­բուն­քը­եւ­դրա­շուրջ ձեւա­վոր­ված­քա­րոզ­չու­թյու­նը:­Հայ­կա­կան­ու­ժե­րի­դեմ­տար­վող­ պա­տե­րազ­մում­ թշ­նա­մին­ ո­չն­չաց­նում­ էր­ բո­լո­րին­ եւ ամեն­ի­նչ,­ռազ­մա­վա­րա­կան­նշա­նա­կու­թյան­են­թա­կա­ռուցվ ­ ածք­ներ,­պատ­մամ­շա­կու­թյային­կո­թող­ներ­եւ­այլն:­Այս­քայ­լե­րը­նպա­տակ­ու­նե­ին­նաեւ­թի­կուն­քում­ձեւա­վո­րե­լու­վա­խի մթ­նո­լորտ­եւ­թու­լաց­նե­լու­ճա­կա­տը:­Ի­պա­տաս­խան­ա­դր­բե­ջա­նա­կան­քայ­լե­րի՝­հայ­կա­կան­կող­մը­հիմ­նա­կա­նում­պայ­քա­րում­ էր­ մի­այն­ թշ­նա­մու­ զին­վո­րի­ դեմ­ եւ­ խու­սա­փում խոր­քային­ վնաս­ներ­ պատ­ճա­ռե­լու­ մար­տա­վա­րու­թյու­նից: Ար­դյուն­քում­հայ­կա­կան­տե­ղե­կատ­վա­կան­տի­րույ­թում­շր­ջա­նառ­վում­է­ին­թշ­նա­մու­կա­տա­ղի­գրոհ­նե­րի­տե­սա­նյու­թե­րը­եւ հա­մար­ժեք­ պա­տաս­խան­ տա­լու­ ա­կն­կա­լի­քով­ կար­ մեծ սպա­սում:­Հե­տաքրք­րա­կան­է­մոտ­1­դար­ա­ռաջ­հայ­հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան­գոր­ծիչ­Շա­հան­Նա­թա­լի­ի­ան­դրա­դար­ձը­հայ-թուր­քա­կան­բա­խում­նե­րին.­«Թուր­քե­րի­դեմ­չկռ­վե­ցինք­այն­զեն­քով,­ո­րով­նա­էր­մեզ­հետ­կռ­վում,­եր­եւույթն ան­վա­նե­լով­«­կեղծ­աս­պե­տա­կա­նու­թյուն»:­Նրանք­կռ­վում­են «­մահ­հա­յու­թյա­նը»­կար­գա­խո­սով:­«­Մեր­ա­ղե­տա­վոր­սխալն այս­փաս­տը­չտես­նելն­էր,­ի­սկ­թուր­քի­դեմ­իր­զեն­քով­չկռ­վե­լը­մի­ո­ճիր­ե­ղավ,­ո­րը­գոր­ծե­ցինք­մեր­ազ­գի­ֆի­զի­կա­կան­գո­յու­թյան­դեմ6:­Այս­ա­ռու­մով­կա­րե­լի­է­նշել,­որ­պա­տե­րազ­մում մի­այն­զին­ված­ու­ժե­րի­դեմ­կռիվ­տա­լը­գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյան­մա­կար­դա­կում­չի­կա­րող­ար­դյու­նա­վետ­լի­նել:­Չի­նա­կան­մշա­կույ­թում­ըն­դուն­ված­է,­որ­ե­թե­հաղ­թել­ես,­ա­պա­ար­դա­րաց­ված­են­բո­լոր­այն­մի­ջոց­նե­րը,­ո­րոն­ցով­կա­րո­ղա­ցել ես­ հաղ­թա­նա­կի­ հաս­նել7:­ Հետ­եւա­բար,­ «աս­պե­տա­կան» պայ­քա­րե­լու­մար­տա­վա­րու­թյու­նը­հաղ­թա­նակ­ա­պա­հո­վե­լու հար­ցում­ար­դյու­նա­վետ­չէ,­քա­նի­որ­ը­նդ­լայ­նում­է­թշ­նա­մու կող­մից­մեծ­վնաս­պատ­ճա­ռե­լու­հնա­րա­վո­րու­թյու­նը­եւ­նվա­զեց­նում­դրան­հա­կազ­դե­լու­սե­փա­կան­մի­ջոց­նե­րը: ­Հա­յաս­տա­նյան­ ի­րա­կա­նու­թյան­ մեջ­ հա­ճախ­ է­ հան­դի­պում ՀԵՏՊԱՏԵրԱԶՄԱԿԱՆ շրՋԱՆի ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՈլՈրՏի ՈրՈշ...

55

այն­ թյուր­ ըն­կա­լու­մը,­ ի­բրեւ­ սե­փա­կան­ խն­դիր­նե­րը­ լու­ծե­լու հա­մար­պետք­է­ա­պա­վի­նել­ար­տա­քին­ու­ժե­րի­օգ­նու­թյա­նը,­ոչ թե­սե­փա­կան­ու­ժե­րին­եւ­եր­կա­րատեւ­տք­նա­ջան­աշ­խա­տան­քի­շնոր­հիվ­բար­դու­թյուն­նե­րը­հաղ­թա­հա­րե­լուն:­Հույ­սը­ու­րի­շի վրա­դնե­լու­մա­սին­խո­սե­լով՝­այն­նշ­վում­է­որ­պես­հայ­զեն­քի ան­հա­ջո­ղու­թյան­ պատ­ճառ­նե­րից­ մե­կը:­ Գա­րե­գին­ Նժ­դե­հը, ան­դրա­դառ­նա­լով­այս­թե­մային,­ա­ռանձ­նաց­նում­է­հայոց­բա­նա­կի­ հո­գե­բա­նա­կան­ ա­մե­նա­վատ­ խն­դիր­նե­րից­ մե­կը՝ «Պարտ­վո­ղա­կա­նու­թյու­նը­ եւ­ հույ­սը­ ու­րի­շի­ օգ­նու­թյան­ վրա դնե­լը»8:­Այս­ա­ռու­մով­եւս­«ազգ-բա­նակ»-ը­հա­կադր­վում­է­օտա­րի­օգ­նու­թյա­նը­ա­պա­վի­նե­լուն­եւ­ա­ռաջ­է­մղում­մի­այն­սե­փա­կան­ու­ժե­րով­խն­դիր­նե­րը­հաղ­թա­հա­րե­լու­գա­ղա­փա­րը:­ Այս­պի­սով,­ազ­գային­գա­ղա­փար­նե­րի­ակ­տիվ­շր­ջա­նա­ռու­մը տե­ղե­կատ­վա­կան­ան­վտան­գու­թյան­ա­պա­հով­ման­կար­եւոր սյու­նե­րից­մեկն­է:­Ազ­գային­գա­ղա­փար­նե­րի­շուրջ­հյուս­ված ու­ղե­նի­շե­րի­առ­կա­յու­թյու­նը­կար­եւոր­է­ը­նդ­հա­նուր­տես­լա­կան կա­ռու­ցե­լու­հար­ցում,­ի­սկ­դրա­նով­ա­ռաջ­նորդ­վող­հա­սա­րա­կու­թյա­նը­դժ­վար­է­պա­ռակ­տել­(հենց­պա­ռակ­տումն­է­դի­տար­վում­որ­պես­Հա­յու­թյան­պար­տու­թյուն­նե­րի­ա­մե­նա­մեծ խն­դիր­նե­րից­մե­կը):­Հետ­պա­տե­րազ­մա­կան­շր­ջա­նում­ազ­գային­գա­ղա­փար­նե­րով­սնուց­ված­հա­սա­րա­կու­թյու­նը­կա­րող­ էր­ ծա­ռա­ցած­ խն­դիր­նե­րը­ հաղ­թա­հա­րե­լու­ սե­փա­կան մի­աս­նա­կան­ մո­տե­ցում­ներն­ ու­նե­նալ:­ Խո­սե­լով­ «ազգ-բա­նակ»­գա­ղա­փա­րի­մա­սին՝­պետք­է­շեշ­տել,­որ­դրա­լայն­շր­ջա­նա­ռու­մը­կա­րող­է­նպաս­տել­կեն­սա­կան­խն­դիր­նե­րի­կար-­ գա­վոր­մա­նը­(օ­տա­րա­ծին­մա­նի­պու­լի­ա­ցի­ոն­տե­ղե­կատ­վա­կան­հոս­քե­րի­ներ­գոր­ծու­թյան­թու­լա­ցում,­հա­սա­րա­կու­թյա­նը գա­լիք­ պա­տե­րազմ­նե­րի­ պատ­րաս­տում­ եւ­ հա­մա­պատաս­խան­տե­ղե­կատ­վա­կան-հո­գա­բա­նա­կան­մթ­նո­լոր­տի­ձեւա­վո­րում,­սե­փա­կան­ու­ժե­րով­խն­դիր­նե­րը­լու­ծե­լու­մի­ջա­վայ­րի ստեղ­ծում­եւ­այլն):­ Քա­րոզ­չա­կան­թե­զե­րի­(թշ­նա­մու­կեր­պա­րի­հա­մար­ժեք­ներ­կա­յա­ցում,­«աս­պե­տա­կան»­մար­տա­վա­րու­թյան­սկզ­բունք­նե­րի­վե­րա­նա­յու­մը,­օ­տա­րի­օգ­նու­թյան­վրա­հույս­դնե­լու­մտայ­նու­թյան­վե­րա­փո­խում­եւ­այլն)­վե­րա­նա­յու­մը­եւս­է­ակ ­ ան­նշա­նա­կու­թյուն­կա­րող­է­ու­նե­նալ­տե­ղե­կատ­վա­կան-հո­գե­բա­նա­կան­մի­ջա­վայ­րի­ա­ռող­ջաց­ման­գոր­ծըն­թա­ցում:

ՀԱՅԿ ՆԱԶԱրՅԱՆ

56

ABSTRACT oN­ SoMe­ ChAlleNgeS­ iN­ The­ iNfoRMATioN­ SpheRe­ iN­ The poST-wAR­peRiod elaboration­and­circulation­of­national­ideas­can­serve­as­a­basis­for ensuring­the­security­of­the­Armenian­information­environment­in­a long­run.­it­is­especially­important­in­providing­a­common,­joint­information­environment­on­key­issues.­if­the­liberation­of­western­Armenia­was­one­of­the­national­ideas­of­the­late­19th­and­early­20th centuries,­and­the­liberation­of­Artsakh­was­the­major­ideological force­of­the­last­decade­of­the­20th­century,­after­independence­it could­be­the­“settlement­of­a­united­Armenia”­or­“Nation-army”, which­unfortunately­was­not­materialized­as­needed.­As­a­result,­a predictable­unified­information­sphere­was­not­formed,­too.

After­2020­war,­the­active­circulation­of­the­idea­of­­­a­“nation-army” has­already­become­imperative.­we­believe­that­this­is­one­of­the best­ideas­to­deal­with­today’s­threats,­as­it­corresponds­to­the­creation­of­immunity­against­foreign­informational­influences,­to­build the­potential­to­repel­enemies,­as­well­as­to­restore­self-confidence. we­are­sure­that­it­will­be­difficult­to­split­and­panic­the­society­led by­the­national­ideas­like­“nation-army”.

ԾԱՆՈԹԱԳրՈՒԹՅՈՒՆՆԵր 1

«Ազգային գաղափար» եզրը կիրառել ենք որպես ազգային

2

լալայան Մ., Ազգային գաղափարախոսության խնդիրների շուրջ,

գաղափարախոսության մասնիկ, բաղկացուցիչ մաս: Երեւան, Հայրենիք-2008, էջ 8։ 3

ՈՄԱ՝ - Ողջ մնալու արվեստ

4

ՊՈԳԱ՝ - Պետականությունը որպես գերագույն արժեք

5

Տե՛ս, Гитлер а., Моя борьба, Глава 6, https://oneMoreLibrary.com, с.

6

Նաթալի շ., Թուրքերը եւ մենք, մաս 3, Հայրենիք մատենաշար, թիվ 26,

135-146. Երեւան, 2011, էջ 16։ 7

Տե՛ս, Սարգսյան լ., Մելքոնյան լ., Երեսունվեց հնարք, Երեւան, Ոսկան Երեւանցի, 2019, էջ 12։

8

Նժդեհ Գ., Հիշիր պատերազմը. Խուստուփյան կանչեր, Երեւան, լուսակն, 2020, էջ 84։

ՀԵՏՊԱՏԵրԱԶՄԱԿԱՆ շրՋԱՆի ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՈլՈրՏի ՈրՈշ...

57

инФорМационные ПоТоки арМении: к воПросУ о сТраТеГии национаЛьной и реГионаЛьной БеЗоПасносТи Мери Тадевосян

­КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА:

информационные потоки, сМи, армения, медиапространство, национальная безопасность, региональная безопасность Keywords:

information flows, mass media, Armenia, mediaspace, national security, regional security

З а­ последние­ годы­ с­ различной­ периодичностью­ такие­ известные­ научные­ центры,­ как:­ лаборатория­ Касперского, «fire­eye»,­специализирующаяся­на­предоставлении­услуг­в сфере­сетевой­безопасности,­и­лаборатория­«Citizen­lab»­– опубликовали­весьма­интересные­расследования­о­кибершпионских­ атаках.­ Согласно­ исследованию­ лаборатории Касперского,­ ею­ в­ 2013­ году­ был­ обнаружен­ шпионский вирус­«Red­octobe».­Он­внедрялся­в­важные­государственные­и­негосударственные­инфраструктуры,­совершая­масштабные­кибершпионские­действия,­крадя­всю­возможную информацию,­даже­восстанавливая­уже­стертые­файлы,­которые­ могли­ быть­ интересны­ для­ создателей­ вируса.­ Выяснилось,­что­программа­тайно­действовала­пять­лет­и­нигде до­2013­г.­не­была­обнаружена1.­Армения­была­в­десятке самых­«инфицированных»­стран,­лаборатория­Касперского обнаружила­здесь­десять­случаев­заражения.­До­сих­пор­не удалось­выяснить,­кто­именно­был­причастным­к­«Red­octobe».­ Эксперты,­ во­ всяком­ случае,­ обнаружили­ в­ программе­русские­следы,­но­понятно,­что­их­могли­и­преднамеренно­оставить­в­коде,­тем­самым,­возложив­вину­на российскую­сторону.­По­мнению­специалистов­по­безопасности,­более­правдоподобной­представляется­версия­с­китайским­следом,­поскольку­в­технологии­создания­данного вируса­были­обнаружены­сегменты,­отсылающие­к­тем­программам,­которые­использовались­спецслужбами­Китайской Народной­Республики­против­активистов­Тибета. В­ 2014­ г.­ американская­ компания­ «fire­ eye»­ в­ докладе «ApT28:­A­window­into­russia’s­cyber­espionage­operations?» выявила,­что­со­стороны­таких­хакерских­группировок,­как «ApT28»­или­«fancy­Bear»­(российские­власти­не­раз­отрицали­причастность­государства­к стоящей за атаками группировке «fancy­ Bear»­ –­ Тадевосян­ М.Р.)­ –­ была­ «произ­ве­дена»­весьма­высокая­активность­по­отношению­к­армянским­ военнослужащим2.­ Данные­ кибергруппы­ известны своей­деятельностью,­и,­возможно,­именно­они­повлияли­на итоги­выборов­в­США.­В­исследовании,­подготовленном­«fire eye»,­говорится,­что­хакерами­«fancy­Bear»­был­разработан фишинговый­сайт­“mail.rnil.am”,­который­имитировал­домен инФорМационные ПоТоки арМении

59

Министерства­обороны­Армении­(mil.am)­и,­таким­образом, при­помощи­ложных­писем­позволял­вести­против­армянских­военнослужащих­различные­кибершпионские­операции­(«o target members of the Armenian military by hosting a fake login page»).­ В­мае­2017­г.­организация­«Citizen­lab»­подготовила­очередное­разоблачение­о­новых­действиях­хакерской­группы «fancy­Bear».­И­вновь­Армения­оказалась­в­списке­жертв.­Из подготовленного­ими­доклада­становится­известно,­что­на этот­раз­мишенью­стали­представители­армии­и­правительства­Армении.­По­данным­этой­организации,­наша­республика­относилась­к­числу­тех­стран,­которые­стали­мишенью фишинговой­атаки:­приблизительно­3%­подобных­атак­приходится­на­долю­именно­Армении­(есть­основания­считать, что­жертвами­этой­компании­стали­высокопоставленные­армянские­военные­и­дипломаты).­ Выше­были­приведены­лишь­несколько­известных­нам­примеров­ государственного­ хакинга.­ Они­ свидетельствуют­ о том,­что­информационные­потоки­нашей­страны­приковывают­ к­ себе­ внимание­ многих­ крупных­ киберразведок­ (в скобках­заметим,­что­как­показывают­результаты­этих­исследований,­данные­атаки­велись­вовсе­не­со­стороны­Азербайджана­и­Турции,­с­которыми­мы­находимся­в­состоянии информационного­противостояния).­И,­к­сожалению,­как отмечают­многие­эксперты,­да­и­сам­факт­успешности­проведенных­кибератак­–­Армения­пока­не­готова­противостоять­ существующим­ угрозам­ в­ киберпространстве.­ Неподготовленность­в­некоторых­сферах­зафиксировало­также исследование­центра­мировой­кибербезопасности­«global Cyber­ Security­ index­ 2017»,­ опубликованной­ агентством ООН «international­Telecommunication­union­(iTu)»3.­Результаты­исследования­показывают,­что­Армения­находится­на 111-ом­месте,­т.е.­занимает­одну­из­худших­позиций­в­мировом­рейтинге,­в­то­время­как­соседняя­Грузия­находится на­8-м,­а­Азербайджан­–­на­48­месте.­ В­данном­исследовании­страны­оценены­в­соответствии­с­осМери Тадевосян

60

новными­критериями­в­ряде­сфер.­Речь­идет­о­пяти­основных­сегментах:­отраслевое­законодательство;­техническая сфера,­предполагающая­наличие­национальных­или­отраслевых­структур,­ответственных­за­кибербезопасность;­стратегия­кибербезопасности;­формирование­соответствующих стандартов­и­образовательных­программ­и­сотрудничество как­в­пределах­страны,­так­и­на­международном­уровне4. Рассмотрев­ эти­ данные,­ можно­ заметить,­ что­ ни­ один­ из представленных­пунктов­в­нашей­стране­фактически­не­реализован,­при­этом,­нет­оснований­говорить­о­том,­что­в­будущем­ они­ будут­ исполнены.­ Существующие­ и­ принятые законодательные­нормы­также­не­отражают­ту­реальность, которая­сегодня­характерна­для­области­iT.­Как­таковые­отсутствуют­ответственные­общественные­или­отраслевые­органы­ по­ кибербезопасности.­ В­ ряде­ сфер,­ например,­ в Службе­национальной­безопасности­(СНБ),­существуют­соответствующие­отделы,­которые,­однако,­решают­вопрос­защиты­ крайне­ ограниченных­ пространств.­ Нет­ подобной четко­сформулированной­политики,­нет­и­стандартов.­Если говорить­о­сфере­образования,­то­и­здесь­существует­множество­проблем.­Лишь­пункт­«сотрудничество­на­международном­ уровне»­ Республикой­ Арменией­ выполняется должным­образом. Вышеозначенные­ проблемы­ информационной­ системы нашей­ страны­ (и­ ситуация­ с­ фейковыми­ сообщениями,­ и рассмотренные­кейсы­по­кибератакам)­свидетельствуют­о том,­что­они­нуждаются­в­соответствующем­изучении­и­анализе,­как­на­государственном,­так­и­на­экспертном­уровнях. Причем,­рассматривать­данные­вопросы­нужно­не­только­с точки­ зрения­ кибербезопасности­ и­ методов­ ведения­ информационных­войн­(исследований­по­подобным­темам­в нашей­стране­было­проведено­множество),­а­в­контексте развития­и­формирования­информационных­потоков­Армении.­Данная­тема­на­сегодняшний­день­совершенно­не­изучена,­ она­ нова­ и­ нуждается­ в­ теоретической­ разработанности.­Очень­многие­вопросы­относительно­самих­массовых­ информационных­ потоков­ (МИП)­ до­ сих­ пор остаются­открытыми:­что­есть­МИП,­это­то­же­самое,­что­и инФорМационные ПоТоки арМении

61

средства­массовой­информации?­Как­соотносятся­эти­два понятия?­Они­тождественны­или­же­понятия­разного­рода, а,­может,­одно­из­них­является­частью­другого?­Каков­механизм­формирования­МИП­той­или­иной­страны,­исходя­из ее­внутри-­и­внешнеполитической­повестки­дня?­и­т.д. Отсутствие­терминологической­конкретики­приводит­к­путанице­определений.­Многие­эксперты­полагают,­что­МИП и­СМИ­–­это­одно­и­то­же­и­используют­их­в­качестве­синонимов,­но­результаты­нашего­исследования­показывают,­что это­не­так.­Неразбериха­терминологическая­и­непонимание самого­явления­МИП­становится­причиной­возникновения проблемы­уровня­выше­–­хаотичности­«существования»­информационных­потоков.­Неотрегулированность­и­бесконтрольность­формирования­МИП­как­со­стороны­государства, так­и­иных­структур,­например,­тех­же­СМИ­может­стать уязвимой­точкой­страны.­Во-первых,­в­силу­резкого­увеличения­объема­информационных­потоков­(где­оказалось очень­много­информационного­«сора»:­лживых,­непроверенных,­недостоверных­сообщений,­информации,­распространение­которой­запрещено­законом)­граждане­той­или иной­страны,­если­к­тому­же­уровень­медиаграмотности­в этом­государстве­низок,­начинают,­в­буквальном­смысле,­теряться­в­этом­огромном­массиве­сообщений­и,­таким­образом,­«снижается»­их­способность­адекватно­воспринимать­и понимать­происходящие­вокруг­них­события­и­«фильтровать»­получаемые­сообщения.­Очевидно,­что­мы­сталкиваемся­с­новым­механизмом­по­манипуляции­общественным сознанием.­А­этим,­во-вторых,­могут­воспользоваться­наши противники­на­международной­арене,­нанеся­значительный ущерб­ информационным­ процессам­ и­ информационной системе­государства.­По­этой­причине­для­Армении,­исходя из­ее­геополитического­окружения­и­внутриполитической ситуации,­ а­ именно:­ неурегулированность­ нагорно-карабахского­конфликта,­усиление­противоречий­между­ведущими­ державами­ –­ США­ и­ РФ­ –­ что­ непосредственно сказывается­на­нашем­регионе,­отсутствие­дипотношений­с Турцией,­обострение­противостояния­западных­стран­с­Ираном,­«застой»­в­переговорном­процессе между Москвой и Мери Тадевосян

62

Тбилиси,­нестабильная ситуация в регионе Ближнего Востока,­события постбархатной революции в Армении –­вопрос формирования­ информационных­ потоков­ нужно рассматривать­в­контексте­стратегии­национальной­и­региональной­безопасности­государства.­Информации­в­вакууме самой­по­себе­не­бывает.­Информация­–­часть­сложной­сети силовых­отношений.­И,­следовательно,­и­информационный поток­–­всегда­политический­–­прямо­или­косвенно,­т.е.­всегда­ отражает­ силовые­ отношения­ и­ служит­ проводником того­или­иного­влияния. В­ связи­ с­ этим,­ экспертному­ сообществу­ необходимо­ заняться­ исследованием­ данной­ проблемы,­ изучить­ имеющиеся­ угрозы­ и­ риски­ в­ вопросе­ формирования­ МИП страны.­На­основании­данного­исследования­нашим­властям необходимо­принять­меры­по­обеспечению­безопасности нашей­информационной­системы­и­заняться­выработкой­национальной­информационной­доктрины,­которая,­в­частности,­позволит­нашим­СМИ­придерживаться­единой­логики действий.­В­противном­случае,­мы­можем­понести­серьезные­потери.­Ведь­по­состоянию­и­насыщенности­информационных­потоков­той­или­иной­страны­сегодня­можно­судить о­сложившейся­в­этом­государстве­социально-политической ситуации.­ И­ уязвимость­ информационной­ системы­ государства­говорит­об­уязвимости­самой­страны. По­ итогам­ исследования­ и­ изучения­ системы­ информационных­потоков­в­СМИ­нашей­страны,­нам­также­удалось выявить­те­ключевые­вызовы,­с­которыми­на­сегодняшний день­сталкивается­наше­медиапространство:­ Не­ отрегулирован­ и­ не­ координируется­ процесс­ обмена информационными­потоками­в­целом­и­в­СМИ,­в­частности, между­различными­ветвями­государственной­власти; Не­ обеспечивается­ содержательно-технический­ цикл­ информационных­ потоков­ в­ СМИ­ на­ уровне­ личность-общество-государство; Не­ созданы­ условия­ для­ эффективного­ управления­ госуинФорМационные ПоТоки арМении

63

дарственными­и­общедоступными­информационными­ресурсами,­ а­ также­ посредством­ сотрудничества­ с­ негосударственными­ информационными­ структурами,­ не­ обеспечивается­ полное­ присутствие­ Армении­ на­ международном­информационном­поле­и­не­наблюдается­активного участия­с­нашей­стороны­в­инициировании­международных информационных­потоков; Не­обеспечена­«защита»­индивидуального­и­общественного сознания,­мировоззрения­от­внутренних­и­внешних­потоков информации,­ угрожающих­ психологическому­ состоянию нашего­народа,­его­национальной­культуре,­историческим традициям,­ при­ помощи­ психолого-педагогических­ механизмов,­вытекающих­из­национальной­системы­ценностей; Не­ реагируем­ оперативно­ и­ не­ противодействуем­ антиармянской­пропаганде­на­международном­информационном­пространстве;­не­проводится­активная­информационная­политика­в­армянских­общинах­за­рубежом­с­целью­повышения­ престижа­ и­ репутации­ армянских­ общин­ в­ этих странах,­ усиления­ их­ влияния­ в­ углублении­ межгосударственных­отношений; Недостаточная­ координация­ деятельности­ органов­ государственной­ власти­ и­ местного­ самоуправления­ в­ разработке­ и­ реализации­ единой­ государственной­ политики­ в области­информационной­безопасности; Незаконное­ присутствие­ зарубежных­ информационных потоков­в­информационной­сфере­деятельности­РА; Отсутствие­единого­подхода­в­вопросе­управления­киберсферы.­ Каждое­ учреждение­ самостоятельно­ занимается обеспечением­безопасности,­однако­это­секторальные­шаги. Нет­скоординированного­и­универсального­национального подхода­ (ответственность­ за­ обеспечение­ кибербезопасности­страны­возложена­на­Полицию,­Службу­Национальной­безопасности­и­Министерство­обороны­(МО)­Республики­Армении). Ответом­на­вышеуказанные­вызовы­является­выработка­тех Мери Тадевосян

64

концептов-предложений­и­ряда­следующих­инициатив-рекомендаций,­которые,­возможно,­поспособствуют­разрешению­существующих­проблем­на­медиаполе­нашей­страны: 1.Уточнение­ ключевых­ медиапонятий­ («журналистика», «СМИ»,­ «СМК»,­ «информационные­ потоки»),­ установив «объемно-содержательную»­связь­между­ними,­с­целью­их последующего­ применения­ в­ практической,­ теоретической­и­законодательной­деятельности.­ 2.­Совершенствование­(а,­возможно,­разработка)­стратегии информационной­политики­страны,­регулирующей­информационную­ систему­ Республики­ Армения­ и­ включающей­в­себя­цели,­задачи­и­комплекс­основных­мер­по ее­практической­реализации.­Информационная­политика должна­быть­предметом­ответственности­органов­государственной­власти­и­управления­всех­уровней.­Информационная­ политика­ –­ инструмент­ формирования устойчивых­связей­с­общественностью,­призванная­обеспечить­прозрачность­процесса­государственного­управления­и­не­применяться­в­цензурных­целях.­ 3.­Подготовка­предложений­по­модернизации­правового, нормативно-методического,­научно-технического­и­организационного­обеспечения­информационной­политики Республики­Армения,­в­том­числе,­совершенствование, прежде­всего,­исходя­их­текущих­событий,­нормативноправовой­базы,­регулирующей­сферу­информационную безопасности­страны,­существенное­обновление­положений­Концепции­информационной­безопасности­Республики­Армения­(изучив­специфику­принятых­соответствующих­Концепций­в­сопредельных­странах),­а­именно5: а)­ разработка­ государственной­ стратегии­ обеспечения информационной­безопасности,­комплекса­мероприятий и­механизмов­ее­реализации;­б)­выявление,­оценка­и­прогнозирование­источников­внутренних­и­внешних­угроз информационной­безопасности,­в)­координация­деятельности­ органов­ государственной­ власти­ и­ управления­ и предприятий­ по­ обеспечению­ информационной­ безинФорМационные ПоТоки арМении

65

опасности;­г)­развитие­системы­обеспечения­информационной­безопасности,­совершенствование­ее­организации,­форм,­методов­и­средств­предотвращения,­парирования­и­нейтрализации­угроз­информационной­безопасности­и­ликвидации­последствий­ее­нарушения;­д)­разработка­ целевых­ программ­ защиты­ информационных ресурсов­и­средств­информатизации,­е)­создание­постоянного­наблюдателя­в­сфере­кибербезопасности,­по­примеру­ действующих­ в­ Азербайджане­ и­ Грузии­ «CeRT» (Comput­ eremergency­ response­ team),­ формирование координирующего­органа,­который­мог­бы­противостоять атакам­на­государственные­и­негосударственные­(однако не­менее­важные)­узлы,­ё)­обеспечение­активного­участия­Армении­в­процессах­создания­и­использования­глобальных­информационных­сетей­и­систем,­ж)­развитие внутренних­информационных­инфраструктур,­а­также средств­информации­и­телекоммуникаций,­повышение­их конкурентоспособности­на­внутреннем­и­внешнем­рынке. Кроме­ того,­ создание­ условий­ для­ реализации­ и­ осуществления­ разрешенной­ законом­ деятельности­ общественными­объединениями­граждан­в­сфере­информации.

4.­Выявление­особенностей­обеспечения­информационной политики­в­различных­сферах,­деятельности­государства (в­политической,­экономической,­оборонной­сферах,­в условиях­чрезвычайных­ситуаций)­и­общегосударственных­информационных­и­телекоммуникационных­системах­(в­каждой­сфере­деятельности­государства­требуется отдельная­и­специальная­организация­работ,­использование­ форм­ и­ способов­ обеспечения­ информационной безопасности­ исходя­ из­ специфических­ факторов, влияющих­на­ее­состояние­–­характерные­черты­решения поставленных­ задач,­ наличием­ свойственных­ каждой области­информационной­безопасности­слабых­элементов­и­уязвимых­звеньев).

5.­ Установление­ и­ поддержание­ баланса­ между­ требованиями­о­свободном­обмене­информацией­между­граждаМери Тадевосян

66

нами,­обществом­и­государством­и­необходимыми­ограничениями­на­распространение­информации­(данное­обстоятельство­исходит­из­требований­информационной­войны).

6.­Права­граждан­на­неприкосновенность­частной­жизни, личную­и­семейную­тайну,­тайну­переписки,­закрепленные­в­Конституции­Республики­Армения,­пока­не­имеют необходимой­правовой,­организационной­и­технической поддержки.­Защита­данных­(персональных­данных),­собираемых­физическими­лицами­из­государственных­органов­ и­ органов­ местного­ самоуправления,­ также­ нуждается­в­улучшении­и­модернизации.­Контроль­за­процессом­ создания­ и­ использования­ средств­ защиты­ информации­ путем­ обязательного­ лицензирования­ деятельности­в­этой­сфере­и­сертификации­средств­защиты информации 7.­Развитие­фундаментальных,­прикладных­научных­исследований­в­области­информационной­политики,­информационной­безопасности.­Развитие­и­совершенствование единой­системы­подготовки­кадров­в­области­информационной­политики,­информационной­безопасности.­Распространение­и­введение­в­систему­образования­страны обязательных­программ­по­повышению­уровня­информационной­и­медиаграмотности. Как­уже­нами­выше­отмечалось,­бесконтрольность­и­хаотичное­ существование­ информационных­ потоков­ нашей страны­представляют­собой­угрозу­информационной­безопасности­государства.­А­вследствие­воздействия­подобного рода­угроз­ключевым­интересам­Республики­Армения­в­политической,­экономической,­оборонной­и­других­областях государственной­деятельности­может­быть­нанесен­серьезнейший­ущерб,­социально-экономических­урон­может­причинён­ социуму­ и­ отдельным­ гражданам.­ Кроме­ того,­ в результате­подобного­воздействия­определенные­препоны и­преграды­могут­быть­созданы­по­направлению­полноправного­партнёрства­и­сотрудничества­Армении­с­развитыми государствами­и­союзными­странами­(что­крайне­важно­для инФорМационные ПоТоки арМении

67

РА­исходя­из­ее­геополитического­окружения),­препятствия могут­возникнуть­в­процессе­принятия­важных­политических,­ военных,­ экономических­ и­ иных­ решений,­ также может­быть­ослаблена­(или­же­вовсе­подорвана)­государственная­власть­и­авторитет­Республики­Армения­на­мировой арене.­Далее,­в­стране­может­сформирована­и­создана­атмосфера­политической­напряженности­и­нестабильности, могут­быть­спровоцированы­социальные­конфликты,­инициированы­массовые­беспорядки,­дискредитирована­и­нарушена­ деятельность­ органов­ власти,­ систем­ государственного­управления,­в­том­числе­системам­управления­вооружениями,­войсками­и­военной­техникой,­объектами­повышенной­ опасности.­ Результатом­ такого­ влияния­ может стать­снижение­темпов­научно-технического­развития­государства,­потеря­культурного­наследия,­может­негативно­сказаться­ на­ процессах­ образования;­ в­ итоге­ нарушений законодательных­норм­в­информационной­сфере­и­компьютерных­преступлений­может­быть­нанесен­существенный­ экономический­ урон­ различным­ областям­ общественной­ жизни­ и­ интересам­ бизнес-структур.­ Усовершенствование­ стратегии­ информационной­ политики­ государства,­ модернизация­ правовых­ аспектов­ и­ ряда­ положений­в­Концепции­информационной­безопасности­Республики­Армения,­а­также­придерживаясь­предложений­по процессу­репозиционирования­СМИ­–­в­этом­случае,­возможно,­можно­будет­отрегулировать­многие­медийные­вопросы-проблемы,­«поставить­под­контроль»­информационные­потоки­в­СМИ­и­тем­самым­воспрепятствовать­существующим­угрозам­информационной­безопасности­страны или­же­«смягчить»­их­последствия.

Мери Тадевосян

68

ABSTRACT iNfoRMATioN­flowS­of­ARMeNiA:­oN­The­iSSue­of­The­STRATegy­of­NATioNAl­ANd­RegioNAl­SeCuRiTy This­article­presents­the­main­problems­associated­with­the­system­of formation­of­information­flows­in­the­Republic­of­Armenia.­The­problem­of­information­flows­is­considered­from­the­point­of­the­strategy of­national­and­regional­security.

ПриМеЧания 1

Мартиросян с., о хакерских атаках на армению [Электронный

ресурс] // нораванк: информ.-аналитический портал. ер., 2018.

URL: http://www.noravank.am/rus/issues/detail.php?ELEMENt_ID=16908 (дата обращения 12.03.2020).

2

APt28: A window into russia’s cyber espionage operations? FireEye, 2014 // Available at: https://www.fireeye.com/content/dam/fireeyewww/global/en/current-threats/pdfs/rpt-apt28.pdf (access at 18.02.2020).

3

Cybercrime costs the global economy $450 billion: CEo. CNBC, 2017 // Available at: https://www.cnbc.com/2017/02/07/cybercrime-costs-theglobal-economy-450-billion-ceo.html (access at 20.02.2020).

4

Мартиросян с. армения в международной рейтинговой системе кибербезопасности [Электронный ресурс] // нораванк: информ.-аналитический портал. ер., 2017. URL: http://www.noravank.am/rus/issues/detail.php?ELEMENt_ID=16085 (дата обращения 20.03.2020).

5

Здесь мы руководствовались концепцией информационной безопасности российской Федерации. [Электронный ресурс]. URL: http://emag.iis.ru/arc/infosoc/emag.nsf/BPA/4d900a096c2bf5b9c325763 f0045a87f (дата обращения: 22.09.2020г.).

инФорМационные ПоТоки арМении

69

ԿիԲԵրՀԱՆՑԱՎՈրՈՒԹՅԱՆը ՀԱԿԱԶԴԵլՈՒ ԽՆԴիրՆԵրը ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ՈլՈրՏՈՒՄ ՆԱրիՆԵ ԱղԱՅԱՆ

­ԲԱ­ՆԱ­լԻ­ԲԱ­ռԵՐ.­­

կիբերանվտանգություն, կիբերհանցավորություն, կիբերսպառնալիքներ, կիբերպատերազմներ, մարտահրավերներ, վիրտուալ տիրույթ, սոցիալական ցանցեր, համակարգչային կրթվածություն Keywords:

Cyber Security, Cybercrime, Cyber threats, Cyber Wars, Challenges, Virtual Domain, Social Networks, Computer Education

2 1-րդ­դա­րում­պե­տու­թյուն­նե­րի ազ­գային­ան­վտան­գու­թյա­նը սպառ­նա­ցող­վտանգ­նե­րի­մեջ­ա­վե­լի­ու­ա­վե­լի­մեծ­չա­փեր­է ըն­դու­նում­կի­բեր­հան­ցա­վո­րու­թյու­նը՝­իր­տա­րա­տե­սակ­նե­րով: Այն ան­դրազ­գային հան­ցա­վո­րու­թյան ա­մե­նից ա­րագ զար­գա­ցող տե­սակ­նե­րից է:­ Կի­բեր­հան­ցա­վո­րու­թյան ա­ճը աշ­խար­հում վկա­յում է,­որ կի­բերս­պառ­նա­լիք­նե­րը հա­մա­ցան­ցում ա­վե­լի ու ա­վե­լի ի­րա­կան են դառ­նում եւ ի­րա­պես լուրջ վտանգ­ներ են պա­րու­նա­կում պե­տու­թյուն­նե­րի ազ­գային ան­վտան­գու­թյան հա­մար1:­Այն,­որ նշյալ­սպառ­նա­լիք­նե­րը բնավ չա­փա­զանց­ված չեն, դրա ա­մե­նա­վառ ա­պա­ցույց­նե­րը տար­բեր ին­տեր­նե­տային­ռե­սուրս­նե­րի,­տե­ղային ցան­ցե­րի,­տվյալ­նե­րի պա­հոց­նե­րի եւ­կա­ռա­վա­րա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի վրա հա­քե­րային գրոհ­նե­րի ա­վե­լի ու ա­վե­լի աճող քա­նակն ու ո­րակն­են:­internet­Society’s­online­Trust­Alliance (oTA)­կազ­մա­կեր­պու­թյան­զե­կույ­ցի­հա­մա­ձայն՝­ամ­բողջ­աշ­խար­հում կի­բեր­հան­ցա­վո­րու­թյու­նից­2018­թ.­տն­տե­սա­կան վնա­սը­կազ­մել­է 45­մլրդ­Ա­Մ Ն­դո­լար2:­Ը­ստ­ՄԱԿ-ի­մաս­նա­գետ­նե­րի՝­2020­թվա­կա­նի­ա­վար­տին այդ թի­վը մո­տե­ցել է­3 տրի­լի­ոն դո­լա­րի3:­ Այս­պես,­«Իս­լա­մա­կան­պե­տու­թյուն»­ա­հա­բեկ­չա­կան­կազ­մա­կեր­պու­թյու­նը,­ո­րը­2013­թ.­ի­վեր­շուրջ­հինգ­տա­րի­գրա­ված­էր­պա­հում­Սի­րի­այի­Ա­րա­բա­կան­Հան­րա­պե­տու­թյան տա­րած­քը, լայ­նո­րեն եւ ար­դյու­նա­վե­տո­րեն օգ­տա­գոր­ծում էր տե­ղե­կատ­վա­կան դա­րաշր­ջա­նի տեխ­նի­կա-տեխ­նո­լո­գի­ա­կան եւ մյուս հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը:­Ի­տա­լա­կան «il­Messaggero»­թեր­թը,­վկա­յա­կո­չում է Ի­տա­լի­այի ներ­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րար Մար­կո Մի­նի­տի­ի՝ Հռո­մի Լո­ւի­սի հա­մալ­սա­րա­նում կի­բե­րանվ­տան­գու­թյա­նը նվիր­ված հա­մա­ժո­ղո­վում ու­նե­ցած ե­լույ­թը,­ ո­րում նա ա­սում է.­ «ԻՊ-ը ա­ռա­ջին ա­հա­բեկ­չա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյունն է,­ո­րը հա­մա­ցան­ցը դարձ­րել է իր հիմ­նա­կան զեն­քը:­Հա­մաշ­խար­հային ցան­ցը կար­եւո­րա­գույն դեր է խա­ղում ար­մա­տա­կան իս­լա­մի հետ­եւորդ­նե­րի թի­վը մե­ծաց­նե­լու եւ կրո­նա­կան մո­լե­ռան­դու­թյուն տա­րա­ծե­լու գոր­ծըն­թա­ցում:­Այդ աշ­խա­տան­քի 80­տո­կո­սը կա­տար­վում է հա­մա­ցան­ցի մի­ջո­ցով,­գլ­խա­վո­րա­պես՝ զի­նյալ­նե­րի եւ կողմ­նա­կից­նե­րի հա­վա­քագ­րե­լու նպա­տա­կով»4:­ Ներ­կա­յումս­շուրջ­130­ե­րկր­նե­րում­գոր­ծում­են­ցան­ցա­հեն­ԿիԲԵրՀԱՆՑԱՎՈրՈՒԹՅԱՆը ՀԱԿԱԶԴԵլՈՒ ԽՆԴիրՆԵրը.

71

նե­րի­խմ­բեր,­ո­րոնք ա­մեն ա­միս մի­լի­ո­նա­վոր նոր վնա­սա­կար ծրագ­րեր են մշա­կում եւ տա­րե­կան կա­տա­րում են մի քա­նի հա­րյուր մի­լի­ոն­կի­բեր­հար­ձա­կում5:­Դրանց­նպա­տակն­է­ֆի­նան­սա­կան­–­տն­տե­սա­կան­վնաս­պատ­ճա­ռել­«­պայ­մա­նա­կան­ հա­կա­ռա­կորդ­նե­րին»՝­ մր­ցա­կից­ բիզ­նես­ կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րին,­կամ­էլ­ո­ւղ­ղա­կի­ան­ձնա­կան­շա­հույթ­ստա­նալ։­ Կի­բեր­հան­ցա­վո­րու­թյան­մա­սին­Եվ­րո­պայի­խորհր­դի­կոն­վեն­ցի­ան­այն­բա­ժա­նում­է­հինգ­խմ­բի:­ Ա­ռա­ջին­խմ­բին­դաս­վում­են­«­հա­մա­կարգ­չային­հան­ցա­գոր­ծու­թյուն­նե­րը»՝­ո­ւղղ­ված­հա­մա­կարգ­չային­տվյալ­նե­րի­ու­հա­մա­կար­գե­րի­գաղտ­նի­ու­թյան,­ամ­բող­ջա­կա­նու­թյան­ու­հա­սա­նե­լի­ու­թյան­դեմ:­Դրան­ցից­ե­ն՝­ա­պօ­րի­նա­բար­մուտք­գոր­ծե­լը,­ա­պօ­րի­նա­բար­տե­ղե­կու­թյուն­ներ­ձեռք­բե­րե­լը,­տվյալ­նե­րին­մի­ջամ­տե­լը,­հա­մա­կար­գին­մի­ջամ­տե­լը­եւ­այլն:­ Երկ­րորդ­խմ­բում­տեղ­են­գտել­հա­մա­կարգ­չային­մի­ջոց­նե­րի գոր­ծադր­մամբ­հա­կաօ­րի­նա­կան­ա­րարք­նե­րը,­ո­րոն­ցից­ե­ն՝ հա­մա­կարգ­չային­տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի­կի­րա­ռու­թյամբ­զեղ­ծա­րա­րու­թյուն­նե­րը,­տն­տե­սա­կան­շահ­կոր­զե­լու­նպա­տա­կով կա­տար­վող­խար­դա­խու­թյուն­նե­րը­եւ­այլն:­ Եր­րորդ­խում­բը­կազ­մում­են­բո­վան­դա­կային­ո­ւղղ­վա­ծու­թյան հետ­ կապ­ված­ չա­րա­գոր­ծու­թյուն­նե­րը,­ ա­ռա­ջին­ հեր­թին ման­կա­կան­պոռ­նոգ­րա­ֆի­այի­քա­րոզ­չու­թյու­նը: ­ որ­րոր­դը­հե­ղի­նա­կային­եւ­այլ­ի­րա­վունք­նե­րի­խախ­տում­Չ ներն­են:­ Հին­գե­րորդ­խում­բը­նե­րա­ռում­է­հետ­եւյալ­հան­ցա­գոր­ծու­թյուն­նե­րը՝­ռա­սիս­տա­կան­եւ­հա­ման­ման­բնույ­թի­տե­ղե­կատ­վու­թյան­տա­րա­ծու­մը,­ո­րը­դր­դում­է­բռ­նի­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի, սեր­մա­նում­ա­տե­լու­թյուն,­խտ­րա­կա­նու­թյուն­որ­եւէ­ան­ձի­կամ ան­ձանց­ խմ­բի­ նկատ­մամբ՝­ հիմք­ ըն­դու­նե­լով­ նրանց­ ազ­գային,­ռաս­սա­յա­կան,­կրո­նա­կան­պատ­կա­նե­լու­թյու­նը6:­ Այն ի­րո­ղու­թյու­նը,­որ ժա­մա­նա­կա­կից­աշ­խար­հում­քա­ղա­քա­ցի­նե­րի,­ ե­րկր­նե­րի եւ պե­տու­թյուն­նե­րի կեն­սա­գոր­ծու­նե­ու­թյան մեծ մա­սը կազ­մա­կերպ­վում է ցան­ցե­րի եւ ծրագ­րե­րի ՆԱրիՆԵ ԱղԱՅԱՆ

72

մի­ջո­ցով,­է­ա­կա­նո­րեն­բարձ­րաց­նում­է­դրանց­խո­ցե­լի­ու­թյու­նը­կի­բեր­հար­ձա­կում­նե­րի­նկատ­մամբ:­Օ­րի­նակ՝­ներ­կա­յումս ՀՀ-ո­ւմ­ար­դեն­ի­սկ­ներդր­ված­են­է­լեկտ­րո­նային­փաս­տաթղ­թաշր­ջա­նա­ռու­թյան,­բնակ­չու­թյան­պե­տա­կան­ռե­գիստ­րի, սո­ցի­ա­լա­կան­ ա­պա­հո­վու­թյան­ ո­լոր­տի,­ ան­շարժ­ գույ­քի գրանց­ման,­հար­կային­հաշ­վետ­վու­թյուն­նե­րի­եւ­մի­շարք­այլ հա­մա­կար­գեր,­ո­րոնց­խա­փա­նու­մը­կա­րող­է­հան­գեց­նել­պե­տու­թյան­կար­եւո­րա­գույն­գոր­ծա­ռույթ­նե­րի­ի­րա­կա­նաց­ման ժա­մա­նա­կա­վոր­ար­գե­լա­փակ­ման,­ի­նչն­իր­հեր­թին­կհան­գեց­նի­փոխ­կա­պակց­ված­այլ­ո­լորտ­նե­րում­կաթ­վա­ծա­հար վի­ճա­կի: Այս­ հա­մա­տեքս­տում­ կա­րե­լի­ է­ հի­շեց­նել­ այն­ դեպ­քը,­ ե­րբ 2018­թ.­սեպ­տեմ­բե­րի­11-ին­հա­մա­ցան­ցում­հայտն­վեց­ՀՀ ազ­գային­ան­վտան­գու­թյան­ծա­ռա­յու­թյան­տնօ­րեն­Ար­թուր Վա­նե­ցյա­նի­եւ­Հա­տուկ­քնն­չա­կան­ծա­ռա­յու­թյան­պետ­Սա­սուն­Խա­չատ­րյա­նի­գաղտ­նալս­ված­հե­ռա­խո­սազ­րույ­ցի­ձայ­նագ­րու­թյու­նը։­ Ձայ­նագ­րու­թյան­ մեջ­ խոս­վում­ է­ «2008­ թ. մար­տի­1-ի»­գոր­ծի­ու­դրա­նում­ներգ­րավ­ված­բարձ­րաս­տի­ճան­պաշ­տո­նյա­նե­րի­մա­սին7։­Ա­միս­ներ­ան­ց­(05.12.2018) հրա­պա­րակ­վեց­նաեւ­ձայ­նագ­րու­թյան­մյուս­մա­սը,­որ­տեղ առ­կա­էր­նույն­թե­մայի­շուրջ­վար­չա­պետ­Նի­կոլ­Փա­շի­նյա­նի եւ­ԱԱԾ­տնօ­րե­նի­հե­ռա­խո­սազ­րույ­ցը:­Վար­չա­պե­տը­հանձ­նա­րա­րել­է­բա­ցա­հայ­տել­գաղտ­նալ­սող­նե­րին,­քա­նի­որ­դա նաեւ­ազ­գային­ան­վտան­գու­թյան­հարց­է:­Ը­ստ­է­ու­թյան,­դա կի­բե­րանվ­տան­գու­թյան­ խն­դիր­ է,­ ե­րբ­ հա­մա­պա­տաս­խան պե­տա­կան­կա­ռույց­նե­րը­չեն­կա­րո­ղա­ցել­ա­պա­հո­վել­բարձ­րաս­տի­ճան­պաշ­տո­նյա­նե­րի­ոչ­հրա­պա­րա­կային­խո­սակ­ցու­թյուն­նե­րի­գաղտ­նի­ու­թյու­նը՝­դրա­նով­ի­սկ­լայն­հա­սա­րա­կայ­նու­թյան­սե­փա­կա­նու­թյու­նը­դարձ­նե­լով­գաղտ­նի­տե­ղե­կու­թյուն­ներ­եւ­հար­վա­ծի­տակ­դնե­լով­ան­վտան­գու­թյան­կա­ռույց­նե­րի­հե­ղի­նա­կու­թյու­նը: ­Զար­գա­ցած­ե­րկր­նե­րում ա­մե­նայն­լր­ջու­թյամբ­են­վե­րա­բեր­վում­այս­խնդ­րին:­Ա­Մ Ն-ի­2015­թ.­«Ազ­գային­ան­վտան­գու­թյան­ռազ­մա­վա­րու­թյան»­մեջ­կա­հա­տուկ՝­«­Կի­բե­րանվ­տան­գու­թյուն»­բա­ժին,­ո­րում­մաս­նա­վո­րա­պես­նշ­վում­է.­«Որ­պես հա­մա­ցան­ցի­ծնն­դա­վայր`­Մի­ա­ցյալ­Նա­հանգ­նե­րը­ստանձ­նել­է­ցան­ցային­աշ­խարհն­ա­ռաջ­նոր­դե­լու­հա­տուկ­պա­տաս­ԿիԲԵրՀԱՆՑԱՎՈրՈՒԹՅԱՆը ՀԱԿԱԶԴԵլՈՒ ԽՆԴիրՆԵրը

73

խա­նատ­վու­թյուն:­Ա­վե­լի­ու­ա­վե­լի­է­ա­ճում­բա­րե­կե­ցու­թյան­ու ան­վտան­գու­թյան­կա­խու­մը­բաց,­հա­մա­գոր­ծակ­ցե­լի,­պաշտ­պան­ված­եւ­հու­սա­լի­հա­մա­ցան­ցից:­Մեր­տն­տե­սու­թյու­նը, ապա­հո­վու­թյու­նը­եւ­ա­ռող­ջու­թյու­նը­փոխ­կապ­ված­են­ցան­ցային­ են­թա­կա­ռուց­ված­քով,­ ո­րը­ դար­ձել­ է­ պա­տաս­խա­նատ­վու­թյու­նից­խու­սա­փե­լու­ձգ­տող­թշ­նա­մա­կան­պե­տա­կան,­քրե­ակ ­ ան­եւ­ան­հատ­ղե­կա­վար­նե­րի­թի­րախ:­Հեն­վե­լով Կի­բե­րանվ­տան­գու­թյան­կա­մա­վոր­հայե­ցա­կար­գի­վրա`­մենք պաշտ­պա­նում­ե­նք­Դաշ­նային­ցան­ցերն­ու­աշ­խա­տում­մաս­նա­վոր­հատ­վա­ծի,­քա­ղա­քա­ցի­ակ ­ ան­հա­սա­րա­կու­թյան­եւ այլ­շա­հագր­գիռ­կող­մե­րի­հետ`­Ա­Մ Ն-ի­կեն­սա­կա­նո­րեն­կար­եւոր­ են­թա­կա­ռուց­ված­քի­ ան­վտան­գու­թյունն­ ու­ կա­յու­նու­թյունն­ամ­րապն­դե­լու­հա­մար»8: ­ եծ­Բրի­տա­նի­այի­2015­թ.­Ազ­գային­ան­վտան­գու­թյան­ռազ­Մ մա­վա­րու­թյու­նում­եւս­կի­բե­րանվ­տան­գու­թյա­նը­հատ­կաց­ված է­ա­ռան­ձին­բա­ժին9:­ ՌԴ­ազ­գային­ան­վտան­գու­թյան­ռազ­մա­վա­րու­թյան­21-րդ­եւ 22-րդ­կե­տե­րում­որ­պես­սպառ­նա­լիք­մատ­նանշ­վում­են­գլո­բալ­տե­ղե­կատ­վա­կան­տի­րույ­թում­նո­րա­գույն­հա­ղոր­դակ­ցա­կան-տե­ղե­կատ­վա­կան­ մի­ջոց­նե­րի­ կի­րառ­մամբ­ ի­րա­կա­նաց­վող­հար­ձա­կում­նե­րը10:­ՌԴ­պաշտ­պա­նու­թյան­նա­խա­րա­րու­թյան­կազ­մում­նույ­նիսկ­ստեղծ­վել­են­կի­բեր­զոր­քեր, ո­րոնց­խն­դի­րը­կի­բեր­պա­տե­րազմ­ներ­մղելն­է,­ՌԴ­պաշտ­պա­նա­կան-ա­նվ­տան­գային­ցան­ցե­րը­կի­բե­րա­հա­բեկ­չու­թյու­նից­եւ­այլ­հար­ձա­կում­նե­րից­պաշտ­պա­նե­լը­եւ­այլն: ՆԱ­ՏՕ-ի­ան­դամ­ե­րկր­նե­րը­ման­րակր­կիտ­հե­տա­զո­տում­են կի­բեր­տա­րած­քում­առ­կա­հնա­րա­վոր­ռիս­կե­րը­եւ­ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­ըն­թաց­քում­դրանք­կի­րա­ռե­լու­հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը,­մշա­կում­են­կի­բեր­հար­ձա­կում­նե­րի­դեմ­պայ­քա­րի­հայե­ցա­կարգ: Խնդ­րին­լուրջ­նշա­նա­կու­թյուն­է­տա­լիս­նաեւ­Հա­վա­քա­կան ան­վտան­գու­թյան­ պե­տու­թյուն­նե­րի­ կազ­մա­կեր­պու­թյու­նը (ՀԱՊԿ),­ ո­րի­ ան­դամ­ է­ Հա­յաս­տա­նը:­ 2008­ թ.­ ըն­դուն­վեց «ՀԱՊԿ­ ան­դամ­ պե­տու­թյուն­նե­րի­ տե­ղե­կատ­վա­կան­ ան­վտան­գու­թյան­հա­մա­կար­գի­ձեւա­վոր­ման­հա­մա­տեղ­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­ ծրա­գի­րը»11,­ ո­րի­ հի­ման­ վրա­ հե­տա­գա­յում ՆԱրիՆԵ ԱղԱՅԱՆ

74

ըն­դուն­վե­ցին­մի­շարք­այլ­փաս­տաթղ­թեր,­ի­րա­կա­նաց­վե­ցին հա­մ ա­տ եղ­ վար­ժ անք­ն եր­ ու­ մի­ջ ո­ց ա­ռ ում­ն եր:­ 2009­ թ. «ՊՐՈՔ­ՍԻ»­ ան­վան­ված­ գոր­ծո­ղու­թյան­ ժա­մա­նակ­ ՀԱՊԿ երկր­նե­րի­հա­տուկ­ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րը­շուրջ­1,7­հա­զար­հան­ցա­վոր­ո­ւղղ­վա­ծու­թյան­եւ­մոտ­10­ա­հա­բեկ­չա­կան­ին­տեր­նետ-կայ­քեր­են­հայտ­նա­բե­րել,­այդ­թվում­այն­պի­սի­կայ­քէ­ջեր,­որ­տեղ­մա­հա­պարտ­ներ­են­հա­վա­քագր­վում:­2017­թ. նոյեմ­բե­րին­Մինս­կում­ան­ցկաց­ված ­ՀԱՊԿ­պե­տու­թյուն­նե­րի ՊՆ,­Ա­ԳՆ­եւ­ԱԱԽ­գլ­խա­վոր­քար­տու­ղար­նե­րի­գա­գաթ­նա­ժո­ղո­վում­կար­եւոր­վեց կազ­մա­կեր­պու­թյան­կող­մից­Կի­բե­րանվ­տան­գու­թյան­ռազ­մա­վա­րու­թյան­ըն­դու­նու­մը12:­ Ընդս­մին­կի­բեր­տա­րած­քում­գե­րիշ­խա­նու­թյան­ձգ­տող­մեծ տե­րու­թյուն­նե­րը­ար­դեն­տեւա­կան­ժա­մա­նակ­գոր­ծի­են­դրել մարդ­կանց­եւ­պե­տու­թյուն­նե­րի­գոր­ծե­րին­մի­ջամ­տե­լու­եւս մեկ­հա­կաօ­րի­նա­կան­մի­ջոց՝­կի­բերլր­տե­սու­թյու­նը:­Այս­մա­սին­են­վկա­յում­մաս­նա­վո­րա­պես ա­մե­րի­կյան­հե­տա­խու­զու­թյան­նախ­կին­գոր­ծա­կալ­Էդ­վարդ­Սնոու­դե­նի13 բա­ցա­հայ­տում­նե­րը,­ո­րոն­ցից­եր­եւաց,­որ­Ա­Մ Ն-ի­եւ­Մեծ­Բրի­տա­նի­այի հա­տուկ­ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րը­վա­ղուց­են­օգ­տա­գոր­ծում­ան­հատ­նե­րին­ու­կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րին­հետ­եւե­լու­մի­ջոց­ներ։­ Ա­Մ Ն­ Ազ­գային­ ան­վտան­գու­թյան­ գոր­ծա­կա­լու­թյու­նը (National­Security­Agency­(NSA)),­բրի­տա­նա­կան­Հա­ղոր­դակ­ցու­թյուն­նե­րի­կա­ռա­վա­րա­կան­շտա­բը­(government­Communications­ headquarters­ (gChQ))­ կա­նա­դա­կան,­ ա­վստ­րա­լա­կան­եւ­նոր­զե­լան­դա­կան­հա­տուկ­ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի­հետ հա­մա­տեղ­ստեղ­ծել­են­լր­տե­սա­կան­գլո­բալ­հա­մա­կարգ,­ո­րը թույլ­ է­ տա­լիս­ հետ­եւել­ գրե­թե­ բո­լոր­ ան­հատ­նե­րին,­ ո­րոնք օգտ­վում­են­հե­ռա­խո­սից­կամ­հա­մա­կարգ­չից։­Հա­տուկ­ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րը­հա­քե­րային­հար­ձա­կում­ներ­են­կա­տա­րում օգ­տա­տե­րե­րի­վրա­եւ­լայ­նո­րեն­օ­գտ­վում­են­տե­ղե­կատ­վու­թյուն­ստա­նա­լու­ծա­ռա­յու­թյուն­ներ­տրա­մադ­րող­հար­թակ­նե­րի­ հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րից,­ նույն­ google-ից­ կամ­ facebook-ի­ց։­ Արեւմ­տյան­ե­րկր­նե­րի­հա­տուկ­ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի­վիր­տո­ւալ տի­րույ­թում­ծա­վա­լած­կի­բեր­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­վե­րա­բե­րյալ հրա­պա­րա­կում­ներ­ ա­րեց­ wikileaks-ը՝­ հայտ­նե­լով­ Ա­Մ Ն Կենտ­րո­նա­կան­ հե­տա­խու­զա­կան­ վար­չու­թյան­ ցան­ցա­հե­ԿիԲԵրՀԱՆՑԱՎՈրՈՒԹՅԱՆը ՀԱԿԱԶԴԵլՈՒ ԽՆԴիրՆԵրը

75

նային­ ծրագ­րե­րի­ եւ­ գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­ վե­րա­բե­րյալ­ նոր տվյալ­ներ,­հա­մա­ձայն­ո­րոնց՝­լր­տե­սա­կան­այս­գոր­ծա­կա­լու­թյու­նը­նույն­պես­օգ­տա­գոր­ծում­է­տեխ­նի­կա­կան­հնարք­ներ ան­հատ­նե­րին­եւ­կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րին­հետ­եւե­լու­եւ­տե­ղե­կատ­վու­թյուն­կոր­զե­լու­հա­մար14։­ Հա­սա­րա­կա­կան­բուռն­ար­ձա­գան­քը­հան­գեց­րեց­նաեւ­քա­ղա­քա­կան­հետ­եւանք­նե­րի:­Գեր­մա­նի­ան­խզեց­Ա­Մ Ն-ի­եւ­Մեծ Բրի­տա­նի­այի­հետ­հա­մա­ձայ­նա­գի­րը,­ո­րը­թույլ­էր­տա­լիս­այդ ե­րկր­նե­րի­հա­տուկ­ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րին­է­լեկտ­րո­նային­հե­տա­խու­զում­ի­րա­կա­նաց­նել­Գեր­մա­նի­այի­տա­րած­քում:­Ա­Մ Ն-ո­ւմ ան­գամ­դա­տա­վա­րու­թյուն­սկս­վեց­նա­խա­գա­հի­դեմ՝­քա­ղա­քա­ցի­նե­րի­ ան­ձնա­կան­ տվյալ­նե­րի­ ան­ձեռնմ­խե­լի­ու­թյան իրա­վուն­քը­խախ­տե­լու­հայ­ցա­դի­մու­մով:­ Սա­կայն­ մի­այն­ ա­մե­րի­կյան,­ բրի­տա­նա­կան­ հե­տա­խու­զու­թյուն­նե­րը­չէ,­որ­ի­րա­կա­նաց­նում­են­հա­քե­րային­լայ­նա­մասշ­տաբ­գոր­ծո­ղու­թյուն­ներ,­այ­սօր­նման­լր­տե­սա­կան­հա­մա­կար­գեր­ձեւա­վոր­վում­են­նաեւ­այլ­ե­րկր­նե­րում։­Հի­շենք­Ա­Մ Նո­ւմ­նա­խա­գա­հա­կան­2016­թ.­ը­նտ­րու­թյուն­նե­րի­ժա­մա­նակ ա­ռա­ջա­ցած­սկան­դա­լը,­ե­րբ­ա­մե­րի­կյան­կող­մը­մե­ղադ­րեց Ռու­սաս­տա­նին­կազ­մա­կերպ­ված­հա­քե­րային­խմ­բե­րի­մի­ջո­ցով­ա­մե­րի­կյան­ը­նտ­րու­թյուն­նե­րի­ըն­թաց­քին­մի­ջամ­տե­լու մեջ,­ին­չին­հա­ջոր­դեց­ե­րկ­կողմ­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րում­լար­վա­ծու­թյու­նը15:­Նման­մե­ղադ­րանք­ներ­հն­չե­ցին­նաեւ­Ա­Մ Ն Կոնգ­րե­սի­2018­թ.­ը­նտ­րու­թյուն­նե­րի­ժա­մա­նակ,­ե­րբ­ռու­սա­կան­կող­մը­մե­ղադր­վեց­Մի­ա­ցյալ­Նա­հանգ­նե­րում­«­ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյան­հիմ­քե­րը­սա­սա­նե­լու­հա­մար»: Ն­շա­նա­կում­ է­ հա­մաշ­խար­հային­ տի­րա­պե­տու­թյան­ հա­մար մղ­վող­պայ­քա­րում­գոր­ծի­են­դր­վում­քա­ղա­քա­կան­հա­ղոր­դակ­ցու­թյան­բո­լոր­հնա­րա­վոր­մի­ջոց­նե­րը,­եւ­ա­պա­գա­յում­այդ­մի­տում­նե­րը­բնավ­էլ­նվազ­ման­ճա­նա­պար­հով­չեն­գնա­լու: ­Գաղտ­նիք­չէ,­որ­սահ­մա­նա­փակ­են­զար­գա­ցող ե­րկր­նե­րի հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը­պայ­քա­րե­լու կի­բեր­հար­ձա­կում­նե­րի եւ կի­բեր­հան­ցա­վո­րու­թյան այլ տե­սակ­նե­րի դեմ՝ հա­մա­պա­տաս­խան կար­գա­վո­րում­ներ եւ ֆի­նան­սա­կան կա­րո­ղու­թյուն­ներ չու­նե­նա­լու­պատ­ճա­ռով:­Հենց­մի­այն­այն­հան­գա­ման­քը, որ­այդ­ե­րկր­նե­րի­օգ­տա­տե­րե­րի­գե­րակ­շիռ­մասն­օ­գտ­վում­է ՆԱրիՆԵ ԱղԱՅԱՆ

76

չար­տո­նագր­ված­ հա­մա­կարգ­չային­ ծրագ­րային­ ա­պա­հո­վում­նե­րից՝­դրանց­բարձր­գնե­րի­պատ­ճա­ռով­(ի­նչ­պես­օ­րի­նակ՝­Հա­յաս­տա­նում),­ցույց­է­տա­լիս,­որ­նրանք­են­թա­կա­են վի­րուս­նե­րով վա­րակ­վե­լու բարձր ռիս­կի:­Հետ­եւա­բար,­տու­ժող­նե­րի թիվն­էլ ա­վե­լի մեծ է զար­գաց­ման ա­վե­լի ցածր մա­կար­դակ ու­նե­ցող ե­րկր­նե­րում:­ Կի­բեր­հան­ցա­գործ­նե­րը օ­գտ­վում են նաեւ ե­րկր­նե­րի օ­րենսդ­րա­կան սո­ղանցք­նե­րից եւ ան­վտան­գու­թյանն ո­ւղղ­ված մի­ջո­ցա­ռում­նե­րի ան­բա­վա­րա­րու­թյու­նից:­Պա­րարտ­հող­է­ստեղ­ծում­նաեւ­հա­մա­կարգ­չային­գրա­գի­տու­թյան­եւ­այս­պես­կոչ­ված­«­հա­մա­կարգ­չային հի­գի­ե­նայի»­ան­մխի­թար­վի­ճա­կը:­Զար­գա­ցած եւ զար­գա­ցող ե­րկր­նե­րի միջեւ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան պա­կա­սը նույն­պես նպաս­տա­վոր­պայ­ման­է կի­բեր­հան­ցա­գործ­նե­րի հա­մար16: Հ ­ աշ­վի­ առ­նե­լով­ կի­բեր­հան­ցա­վո­րու­թյան­ ա­ճի­ մի­տում­նե­րը՝ կաս­կա­ծից­դուրս­է,­որ­կի­բե­րանվ­տան­գու­թյու­նը կար­եւո­րա­գույն բա­ղադ­րիչ է դառ­նում­ոչ­մի­այն­ան­ձնա­կան­տի­րույ­թում,­այլեւ ազ­գային ան­վտան­գու­թյան ա­պա­հով­ման հա­մա­կար­գում:­ Հա­յաս­տա­նի­պա­րա­գա­յում­լուրջ­վտանգ­են­ներ­կա­յաց­նում մի­շարք­ե­րկր­նե­րի,­հատ­կա­պես­Ա­դր­բե­ջա­նի­եւ­Թուր­քի­այի հա­տուկ­ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րը։­Ար­դյուն­քում՝­հա­զա­րա­վոր­հա­յաս­տան­ցի­ներ­եւ­սփյուռ­քա­հայեր­շա­րու­նա­կա­բար­տու­ժում են­ա­դր­բե­ջա­նա-թուր­քա­կան­հա­քեր­նե­րից։­ Հա­յաս­տա­նի եւ Ա­դր­բե­ջա­նի միջեւ կի­բեր­պա­տե­րազմ­նե­րի պատ­մու­թյու­նը սկս­վում է 2000­թվա­կա­նից,­ե­րբ հա­մա­ցան­ցը եր­կու ե­րկր­նե­րում էլ գործ­նա­կա­նում զար­գա­ցած չէր,­գոր­ծում էր մի քա­ն ի տաս­ն յակ կայք,­ի­սկ հա­մ ա­ց ան­ց ից օ­գ ­տ­վող­նե­րի թիվն ա­ռանձ­նա­պես մեծ չէր։ Դրա հա­մար էլ «green­Revenge»­ա­դր­բե­ջա­նա­կան եւ «­Լի­ազ ­ որ»­հայ հա­քե­րա­կան խմ­բե­րի միջեւ փո­խա­դար­ձա­բար կայ­քէ­ջեր կոտ­րե­լը՝ որ­պես եր­կու պե­տու­թյուն­նե­րի միջեւ խո­շոր Կի­բեր­պա­տե­րազ­մի ա­ռա­ջին դեպ­քե­րից մե­կը,­շա­տե­րի հա­մար ան­նկատ է մնա­ցել,­եւ այ­սօր այս մի­ջա­դե­պի մա­սին քչե­րը գի­տեն։ Այն ժա­մա­նակ եր­կու կող­մից կոտր­վել են տաս­նյակ կայ­քեր:­ Այ­նու­հետեւ մի քա­նի տա­րի տի­րել է հա­մե­մա­տա­կան ան­դորր,­ո­րից հե­տո՝ 2006-2007­թթ.­ա­դր­բե­ջան­ցի հա­քեր­նե­րը կր­կին սկ­սել են ակ­տի­վա­նալ՝ ձեւա­վո­րե­լով հայ­կա­կան կայ­ԿիԲԵրՀԱՆՑԱՎՈրՈՒԹՅԱՆը ՀԱԿԱԶԴԵլՈՒ ԽՆԴիրՆԵրը

77

քե­րի վրա հար­ձա­կում­ներ գոր­ծող խմ­բեր,­ո­րոնք զբաղ­ված էին հայե­րի հաս­ցե­ին վի­րա­վո­րանք­նե­րի եւ հա­կա­հայ­կա­կան բնույ­թի քա­րոզ­չա­նյու­թե­րի տա­րած­մամբ։ Այդ ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում հար­ձա­կում­նե­րը գե­րա­զան­ցա­պես մի­ակ ­ ող­մա­նի է­ին։ Բանն այն է,­ որ Հա­յաս­տա­նում տե­ղե­կատ­վա­կան ան­վտան­գու­թյան ո­լորտն այն­քան դուրս էր ու­շադ­րու­թյու­նից, որ հա­ճախ կոտր­վում է­ին նաեւ պե­տա­կան կայ­քեր։ Ար­ձա­նագր­վել են նաեւ պե­տա­կան հաս­տա­տու­թյուն­նե­րից տե­ղե­կատ­վու­թյան ար­տա­հոս­քի դեպ­քեր։­ Ի­րա­վի­ճա­կը սկ­սել է փոխ­վել 2009­թ. ­ե­րկ­րորդ կե­սից,­ե­րբ հայ­կա­կան ցան­ցի պե­տա­կան հատ­վա­ծի հս­կո­ղու­թյու­նը դր­վել է Հա­յաս­տա­նի Ազ­գային ան­վտան­գու­թյան ծա­ռա­յու­թյան վրա։­ Ճիշտ­ է,­ դրան զու­գա­հեռ՝ ա­ճել է հայ­կա­կան ցան­ցի մաս­նա­վոր հատ­վա­ծի նկատ­մամբ հար­ձա­կում­նե­րի քա­նա­կը:­Դրա­նից հե­տո մինչեւ 2016­թ.­լուրջ հետ­եւանք­նե­րի հան­գեց­րած գրոհ­ներ չեն ար­ձա­նագր­վել:­Նշյալ տար­վա հուն­վա­րի 19-20-ը­զանգ­վա­ծային հա­քե­րային հար­ձակ­ման են են­թարկ­վել ՀՀ ­դես­պա­նատ­նե­րի կայ­քե­րը,­ո­րին­ի պա­տաս­խան ­հայ հա­քեր­նե­րը կոտ­րել են Ադր­բե­ջա­նի 16.000­օգ­տա­տե­րե­րի բլոգ­ներ17:­ 2016-ի­Ապ­րի­լ յան­քա­ռօ­րյայի­եւ­դրան­մեր­ձա­կա­օ­րե­րին­կտ­րուկ­սաստ­կա­ցել­են­ա­դր­բե­ջա­նա­կան­կի­բեր­հար­ձա­կում­նե­րը,­ը­նդ­ո­րում,­ի­հա­մե­րաշ­խու­թյուն­նրանց,­ակ­տի­վա­ցել­են նաեւ­թուրք­հա­քեր­նե­րը:­Ի­պա­տաս­խան­ակ­տիվ­են­ե­ղել­հայ հա­քե­րային­խմ­բե­րը,­մաս­նա­վո­րա­պես­կոտ­րե­լով­Ա­դր­բե­ջա­նի­կա­ռա­վա­րու­թյան­կայ­քը­եւ­հրա­պա­րա­կե­լով­այդ­ե­րկ­րի զին­ված­ ու­ժե­րի­ 25­ հա­զար­ զին­ծա­ռայո­ղի­ ան­հա­տա­կան տվյալ­նե­րը:­ Ապ­րի­լ յան­պա­տե­րազ­մից­հե­տո­ըն­կած­ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում­ա­դր­բե­ջա­նա­կան հա­քեր­նե­րը ա­վե­լի­շատ­սկ­սել են թի­րա­խա­վո­րել Ֆեսյ­բու­քի հայ­կա­կան օգ­տա­տե­րե­րին՝­կոտ­րե­լով պրո­ֆիլ­ներ,­ է­լեկտրո­նային փոս­տեր եւ ֆեյս­բու­քյան հա­շիվ­նե­րի մուտ­քային տվյալ­ներ­եւ­այլն:­ Ադր­բե­ջա­նի­ հա­քե­րային­ թի­մե­րը­ կտ­րուկ­ ակ­տի­վա­ցել­ են 2020­թվա­կա­նի­ա­մառ­վա­նից,­դեռ­մինչեւ­Տա­վու­շի­մար­տե­րը­(հու­լի­սի­12-16)։ Հու­նի­սի­եւ­հու­լի­սի­ըն­թաց­քում ­տաս­նյակ ՆԱրիՆԵ ԱղԱՅԱՆ

78

հա­զա­րա­վոր­մարդ­կանց­ան­ձնա­կան­տվյալ­նե­րի­ար­տա­հոս­քեր­են­տե­ղի­ու­նե­ցել­ա­դր­բե­ջա­նա­կան­հա­քե­րային­թի­մե­րի կող­մից­թի­րա­խա­վոր­ված­հար­ձա­կում­նե­րի­հետ­եւան­քով։ Հ ­ ու­լի­սի­14-ին­ա­դր­բե­ջա­նա­կան­հա­քեր­նե­րը­կի­բեր­հար­ձա­կում­են­գոր­ծել­gov.am,­e-gov.am­եւ­primeminister.am­պաշ­տո­նա­կան­կայ­քե­րի­վրա։­Վար­չա­պե­տի­կայ­քում­հա­քեր­նե­րը տե­ղադ­րել­է­ին­Ա­լի­եւի­ու­ղեր­ձը­եւ­Մ.­Իբ­րա­հի­մո­վի­նկա­րը18։ Ա­դր­բե­ջա­նա­կան­հա­քեր­նե­րը­հայ­տա­րա­րել­են,­որ­կա­րո­ղա­ցել­են­ճեղ­քել­կա­ռա­վա­րա­կան­ներ­քին­ցան­ցը­եւ­ձեռք­բե­րել մոտ­55­տե­րա­բայ­թի­տե­ղե­կատ­վու­թյուն:­Այս­տե­ղե­կատ­վու­թյու­նը­հեր­քել­է­ՀՀ­վար­չա­պե­տի­մա­մու­լի­քար­տու­ղա­րը՝­նշե­լով,­որ­ՀՀ­ԱԱԾ­կող­մից­ի­րա­կա­նաց­ված­աշ­խա­տանք­նե­րի ըն­թաց­քում­պարզ­վել­է,­որ­հա­մա­ցան­ցում­շր­ջա­նառ­վում է­ՀՀ­կա­ռա­վա­րու­թյան­սեր­վեր­նե­րի­ղե­կա­վար­ման­հա­մա­կար­գ ի­աշ­խ ա­տ ան­ք ային­գոր­ծ ըն­թ ա­ց ը­պատ­կ ե­ր ող­հա­մա­կարգ­չային­էկ­րա­նի­լու­սա­պատ­ճե­նը­(screenshot),­ին­չը դեռ­ չի­ վկա­յում­ 55­ տե­ր ա­բ այթ­ ծա­վ ա­լով­ տե­ղ ե­կ ատ­վ ու­թյան­կորզ­ման­մա­սին19։­ Ի­պա­տաս­խան­հայ­կա­կան­հա­քե­րային­թի­մե­րից­մե­կը­հար­ձա­կում­է­ի­րա­կա­նաց­րել­եւ­կոտ­րել­Ա­դր­բե­ջա­նի­մոտ­եր­կու հա­զար­տնային­տն­տե­սու­թյուն­նե­րի­եւ­օ­ֆիս­նե­րի­wifi­սար­քեր,­փո­խել­դրանց­dNS­կար­գա­վո­րում­նե­րը:­ Ար­դեն­Ար­ցա­խյան­44-օ­րյա­պա­տե­րազ­մի­ըն­թաց­քում­ա­դր­բե­ջա­նա­կան­հա­քեր­նե­րին­հա­ջող­վել­է­կոտ­րել­մի­շարք­պե­տա­կան­կայ­քեր,­ի­նչ­պես­նաեւ­ներ­թա­փան­ցել­պե­տա­կան փաս­տաթղ­թե­րի­շր­ջա­նա­ռու­թյան­հա­մա­կարգ,­տի­րա­նալ­մի շարք­բարձ­րաս­տի­ճան­պաշ­տո­նյա­նե­րի­է­լեկտ­րո­նային­փոս­տե­րին­եւ­այլն։­Բա­ցի­դրա­նից,­մի­շարք­լրատ­վա­մի­ջոց­ներ են­ կոտր­վել,­ ի­սկ­ գրե­թե­ ո­ղջ­ լրատ­վա­կան­ եւ­ պե­տա­կան հատ­վա­ծը­գտն­վում­էր­ա­նընդ­հատ­եւ­ո­ւժ­գին­ddoS­հար­ձա­կում­նե­րի­տակ։ ­Մե­դի­ա­փոր­ձա­գետ,­ տե­ղե­կատ­վա­կան­ ան­վտան­գու­թյան մաս­նա­գետ­Սամ­վել­Մար­տի­րո­սյա­նը20 նշել­էր,­որ,­ա­մե­նայն հա­վա­նա­կա­նու­թյամբ,­հար­ձակ­ման­նա­խա­ձեռ­նող­նե­րը­Ադր­բե­ջա­նի­հա­տուկ­ծա­ռա­յու­թյուն­ներն­է­ին։­ ԿիԲԵրՀԱՆՑԱՎՈրՈՒԹՅԱՆը ՀԱԿԱԶԴԵլՈՒ ԽՆԴիրՆԵրը

79

Խնդ­րի­ կար­եւո­րու­թյու­նը­ հաշ­վի­ առ­նե­լով,­ ՀՀ-ո­ւմ­ վեր­ջին տաս­նա­մյա­կում­ո­րո­շա­կի­քայ­լեր­կա­տար­վել­են:­ Հա­յաս­տա­նի­Հան­րա­պե­տու­թյան­Ազ­գային­ժո­ղո­վը­2007­թ. վա­վե­րաց­րել­է­«­Կի­բեր­հան­ցա­գոր­ծու­թյուն­նե­րի­մա­սին»­Եվ­րա­խորհր­դի­ կոն­վեն­ցի­ան­ եւ­ նույն­ կոն­վեն­ցի­այի­ «­Հա­մա­կարգ­չային­ հա­մա­կար­գե­րի­ մի­ջո­ցով­ կա­տար­վող­ ռա­սիս­տա­կան­եւ­քսե­նո­ֆո­բի­ա­կան­բնույ­թի­ա­րարք­նե­րի­քրե­ա­կա­նաց­ման­մա­սին»­լրա­ցու­ցիչ­ար­ձա­նագ­րու­թյու­նը21: 2009­թ.­ըն­դուն­վել­է­ՀՀ­տե­ղե­կատ­վա­կան­ան­վտան­գու­թյան հայե­ցա­կար­գը22,­ո­րում­ձեւա­կերպ­վել­են­Հա­յաս­տա­նի­Հան­րա­պե­տու­թյան­տե­ղե­կատ­վա­կան­ան­վտան­գու­թյան­սպառ­նա­լիք­նե­րի­ տե­սակ­նե­րը,­ ո­րոնց­ շար­քում­ է­ նաեւ­ կի­բե­րա­հա­բեկ­չու­թյու­նը­եւ­նշ­վել­դրանց­դի­մա­կայե­լու­ա­ռաջ­նա­հերթ մի­ջո­ցա­ռում­ներն­ու­դրանց­ի­րա­կա­նաց­ման­ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թյուն­նե­րը: ­ ի­բե­րանվ­տան­գու­թյան ա­պա­հով­ման նպա­տակ է հե­տապն­դում Կ նաեւ Հա­յաս­տա­նի­ Հան­րա­պե­տու­թյու­նում­ կազ­մա­կերպ­ված ­հան­ցա­վո­րու­թյուն­նե­րի ­դեմ պայ­քա­րի ար­դյու­նա­վե­տու­թյան բարձ­րաց­ման ազ­գային ծրա­գի­րը (2011թ.)23: ­ աշ­վի­առ­նե­լով­կի­բեր­հան­ցա­վո­րու­թյան­ա­ճի­մի­տում­նե­րը՝ Հ 2012­թ.­ըն­դուն­վել­է­Հա­յաս­տա­նի­Հան­րա­պե­տու­թյու­նում­ա­հա­բեկ­չու­թյան­դեմ­պայ­քա­րի­ազ­գային­ռազ­մա­վա­րու­թյու­նը24:­ Այս­տեղ­ կի­բե­րա­հա­բեկ­չու­թյու­նը­ հս­տա­կո­րեն­ սահ­ման­վել­է­որ­պես­«ա­հա­բեկ­չու­թյան­տա­րա­տե­սակ»:­ Կի­բե­րա­հա­բեկ­չու­թյան­մյուս­սպառ­նա­լի­քը­քայ­քայիչ­տե­ղե­կատ­վա­կան­հոս­քե­րի­ներ­թա­փան­ցումն­է­հան­րային­կյանք, ին­չը­կա­րող­է­վտան­գա­վոր­ազ­դե­ցու­թյուն­ու­նե­նալ­հան­րային գի­տակ­ցու­թյան­վրա։­ Ռազ­մա­վա­րու­թյու­նում­ամ­րագր­վել­է­նաեւ,­որ­սա­հա­մաշ­խար­հային­ը­նդ­գրկ­ման­չա­րիք­է,­հետ­եւա­բար­դրա­դեմ­պայ­քա­րը­ հնա­րա­վոր­ է­ մի­այն­ հա­մաշ­խար­հային­ հան­րու­թյան բո­լոր­մաս­նա­կից­նե­րի­հա­մա­տեղ­ջան­քե­րով:­Ը­ստ­այդմ՝­նա­խանշ­վել­են­Հա­յաս­տա­նի­Հան­րա­պե­տու­թյան­մի­ջազ­գային հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան­հիմ­նա­կան­ո­ւղ­ղու­թյուն­նե­րը­(գ­լուխ­9, կետ­85): ՆԱրիՆԵ ԱղԱՅԱՆ

80

Հ ­ ե­տա­գա­տա­րի­նե­րին­եւս­քայ­լեր­են­ար­վել­այս­ո­լոր­տին­վե­րա­բե­րող­ՀՀ­օ­րենսդ­րու­թյու­նը­մի­ջազ­գային­ի­րա­վուն­քի­պա­հանջ­նե­րին,­գոր­ծող­կոն­վեն­ցի­ան ­ ե­րին­հա­մա­պա­տաս­խա­նեց­նե­լու­ո­ւղ­ղու­թյամբ՝­գի­տակ­ցե­լով,­որ­տե­ղե­կատ­վա­կան ներ­գոր­ծու­թյան­նո­րա­գույն­մի­ջոց­նե­րի­ա­ռա­ջա­ցումն­ու­կի­րա­ռու­մը­ աշ­խար­հում­ շա­րու­նակ­ նոր­ սպառ­նա­լիք­ներ­ են ծնում­եւ­հե­տա­գա­յում­էլ­կծ­նեն,­ո­ւս­տի­պետք­է­դրանց­ա­րագ ար­ձա­գան­քե­լու­տե­սա­կան,­ի­րա­վա­կան,­օ­րենսդ­րա­կան­հիմ­քե­րը­ա­նընդ­հատ­կա­տա­րե­լա­գոր­ծել:­ Մ­շակ­վել­է­Տե­ղե­կատ­վա­կան ան­վտան­գու­թյան ա­պա­հով­ման եւ տե­ղե­կատ­վա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան հայե­ցա­կար­գի նա­խա­գի­ծը: Այն­հա­վա­նու­թյան­է­ար­ժա­նա­ցել­Ազ­գային ան­վտան­գու­թյան խորհր­դի 27.09.2017­թ. նիս­տում: 2017­թ.­տա­րե­վեր­ջին (20.12.2017)­Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան կա­ռա­վա­րու­թյու­նը մշա­կել­ է Կի­բե­րանվ­տան­գու­թյան ռազ­մա­վա­րու­թյան նա­խա­գի­ծը եւ դրա­նից բխող մի­ջո­ցա­ռում­նե­րի ժա­մա­նա­կա­ցույ­ցը25:­ Ռազ­մա­վա­րու­թյան ան­հրա­ժեշ­տու­թյու­նը­բխում­է­ֆի­զի­կա­կան­եւ­վիր­տո­ւալ­տա­րածք­նե­րում­ են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րի­ ա­պա­հով­ եւ­ հու­սա­լի գոր­ծու­նե­ու­թյան­ան­հրա­ժեշ­տու­թյու­նից։­Հաշ­վի­առ­նե­լով­աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան­ ներ­կա­ զար­գա­ցում­նե­րի­ ա­րա­գու­թյունն­ու­ան­կան­խա­տե­սե­լի­ու­թյու­նը՝­թերեւս­ժա­մա­նակն­է ա­րա­գաց­նե­լու­վե­րոն­շյալ­նա­խագ­ծի­լրամ­շա­կումն՝­ա­վար­տուն­տես­քով­ըն­դուն­ման­հա­մար: ՀՀ-ո­ւմ­կի­բեր­հան­ցա­վո­րու­թյան­դեմ­պայ­քա­րի­ստո­րա­բա­ժա­նում­ներ­են­գոր­ծում­ազ­գային­ան­վտան­գու­թյան­ծա­ռա­յու­թյան,­ պաշտ­պա­նու­թյան­ նա­խա­րա­րու­թյան,­ ոս­տի­կա­նու­թյան­հա­մա­կար­գե­րում:­Մի­այն­2017­թվա­կա­նի­ըն­թաց­քում­ՀՀ­ԱԱԾ-ի­կող­մից­կանխ­վել­է­պե­տա­կան­մար­մին­նե­րի տե­ղե­կատ­վա­կան­հա­մա­կար­գեր­եւ­պաշ­տո­նա­կան­կայ­քեր ա­նօ­րի­նա­կան­ մուտք­ գոր­ծե­լու­ կամ­ այլ­ հար­ձա­կում­նե­րի ­ ա­կայն­նրանց­գոր­ծու­նե­ու­թյունն շուրջ­1.5­մի­լի­ոն­փորձ26: Ս ա­ռա­վե­լա­պես­ո­ւղղ­ված­է­պե­տա­կան­կայ­քե­րի­եւ­տե­ղե­կատ­վա­կան­հար­թակ­նե­րի­պաշտ­պա­նու­թյա­նը,­ի­սկ­մաս­նա­վոր­նե­րը­ եր­բեմն­ կա­րող­ են­ ա­վե­լի­ վտանգ­ված­ լի­նել:­ Մեր ե­րկ­րում­կի­բե­րանվ­տան­գու­թյան­խն­դիր­նե­րով­զբաղ­վում­են ԿիԲԵրՀԱՆՑԱՎՈրՈՒԹՅԱՆը ՀԱԿԱԶԴԵլՈՒ ԽՆԴիրՆԵրը

81

նաեւ­մի­շարք­մաս­նա­վոր­ըն­կե­րու­թյուն­ներ:­Նկա­տի­ու­նե­նա­լով­կի­բեր­խո­ցե­լի­ու­թյուն­նե­րի­հա­մա­պար­փակ­բնույ­թը,­ա­ռա­ջա­նում­ է­ նաեւ­ պե­տու­թյուն-մաս­նա­վոր­ հատ­ված­ հա­մա­գոր­ծ ակ­ց ու­թ յան­ ան­հ րա­ժ եշ­տ ու­թ յուն,­ ին­չ ը­ հնա­ր ա­վ որ կդարձ­նի­մաս­նա­վոր­հատ­վա­ծի­սե­փա­կա­նու­թյուն­հան­դի­սա­ցող­ տե­ղե­կատ­վա­կան­ են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րի­ պաշտ­պա­նու­թյու­նը­կի­բեր­հար­ձա­կում­նե­րից՝­նե­րա­ռյալ­բան­կային հատ­վա­ծը,­ հան­րային­ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րը­ եւ­ հե­ռա­հա­ղոր­դակ­ցու­թյու­նը։­ Այ­սօր­լր­ջա­գույն­խն­դիր­է­մնում­Հա­յաս­տա­նի հա­սա­րա­կու­թյան­տե­ղե­կատ­վա­կան­կրթ­վա­ծու­թյան­մա­կար­դա­կը:­Ին­տեր­նե­տից օ­գտ­վող­նե­րի կտ­րուկ ա­ճին զու­գա­հեռ՝ քայ­լեր­չեն կա­տար­վում­ բնակ­չու­թյան նվա­զա­գույն հա­մա­կարգ­չային կրթ­վա­ծու­թյան­ո­ւղ­ղու­թյամբ։­Այդ­պատ­ճա­ռով­հա­սա­րա­կու­թյան­գե­րակ­շիռ­մա­սը­չու­նի­տար­րա­կան­գի­տե­լիք­ներ­հա­մա­կարգ­չային­սար­քա­վո­րում­նե­րից­ու­ծրագ­րե­րից­օ­գտ­վե­լիս ան­վտան­գու­թյան­կա­նոն­նե­րը­պահ­պա­նե­լու­ան­հրա­ժեշ­տու­թյան­եւ­ձեւե­րի­մա­սին՝­տե­ղե­կատ­վա­կան ան­վտան­գու­թյան տե­սան­կյու­նից դառ­նա­լով­խո­ցե­լի:­Նշա­նա­կում­է՝­ներ­կա­յումս հրա­տապ­ան­հրա­ժեշ­տու­թյուն­կա­դպ­րո­ցա­կան ու բու­հա­կան ծրագ­րե­րում­հա­մա­պա­տաս­խան­դա­սըն­թաց­ներ­ներդ­նե­լու՝­ դրա­նով­ ի­սկ­ ո­րո­շա­կի­ո­րեն­ բարձ­րաց­նե­լով­ հա­սա­րա­կու­թյան­ տե­ղե­կատ­վա­կան ան­վտան­գու­թյան մա­կար­դա­կը։ ­ եր­կա­յումս­ար­դի­ա­կան­է­պե­տու­թյան­հո­վա­նա­վո­րու­թյամբ Ն Կի­բե­րանվ­տան­գու­թյան­ ռազ­մա­վա­րա­կան­ հե­տա­զո­տու­թյուն­նե­րի­կենտ­րոն­ստեղ­ծե­լու­հար­ցը,­որ­տեղ­գի­տա­կանտե­սա­կան­հե­տա­զո­տու­թյուն­նե­րի­մա­կար­դա­կով­կմ­շակ­վեն կի­բեր­հան­ցա­վո­րու­թյան­դեմ­պայ­քա­րի­մե­խա­նիզմ­ներ,­մո­դել­ներ,­ ո­րոն­ցից­ կօգտ­վեն­ թե՛­ պե­տա­կան­ գե­րա­տես­չու­թյուն­նե­րը,­թե՛­մաս­նա­վոր­ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը:­Պետք­է­նկա­տի­ ու­նե­նանք,­ որ­ հար­եւան­ ե­րկր­նե­րում՝­ Ա­դր­բե­ջա­նում եւ Վրաս­տա­նում,­ ար­դեն­ տեւա­կան­ ժա­մա­նակ­ է գոր­ծում­ են նման­ կենտ­րոն­ներ,­ այս­պես­ կոչ­ված­ CeRT-ե­րը (Computer emer-gency­response­team),­ո­րոնք ար­ձա­գան­քում­են ոչ պե­տա­կան,­օ­ղակ­նե­րի վրա վտան­գա­վոր հար­ձա­կում­նե­րին։­

ՆԱրիՆԵ ԱղԱՅԱՆ

82

Այս­պի­սով,­նշյալ­տի­րույ­թում­կայ­ծակ­նային­ա­րա­գու­թյամբ զար­գա­ցող­գոր­ծըն­թաց­նե­րը­եւ­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­ան­հաշ­վե­լի­տար­բե­րակ­նե­րը­պա­հան­ջում­են­ա­րագ­ու­հա­մար­ժեք ար­ձա­գանք­պե­տու­թյան­կող­մից:­

ABSTRACT pRoBleMS­ of­ CouNTeRACTiNg­ CyBeR­ CRiMe­ iN­ The­ field­ of iNfoRMATioN­SeCuRiTy in­the­21st­century,­cybercrime­in­all­its­forms­is­becoming­more­and more­dangerous­for­the­national­security­of­states.­Considering­that in­the­modern­world­most­of­the­life­of­citizens,­countries­and­states is­organized­through­networks,­their­vulnerability­to­cyber­attacks increases­significantly. i­n­developed­countries,­this­issue­is­taken­very­seriously,­appropriate concepts­and­strategies­are­adopted,­action­plans­are­developed­and implemented,­etc. in­developing­countries,­for­many­reasons,­both­objective­and­subjective, there­are­more­difficulties­in­this­area.­in­this­regard,­the­Republic­of Armenia­ is­ no­ exception,­ especially­ since­ it­ is­ the­ target­ of­ hostile countries­ such­ as­ Azerbaijan­ and­ Turkey.­ Thousands­ of­ Armenians, Armenians­of­the­diaspora,­continue­to­suffer­from­Azerbaijani-Turkish hackers,­and­state­bodies­are­also­subjected­to­cyberattacks.­lightningfast­processes­and­countless­options­in­this­area­require­a­quick­and adequate­response­from­the­state.­A­serious­problem­today­is­the­level of­information­education­of­the­Armenian­society.

ԾԱՆՈԹԱԳրՈՒԹՅՈՒՆՆԵր 1

Տե՛ս Աթոյան Վ.Կ., Ազգային անվտանգության հիմնախնդիրներ, Երեւան, 2014, 154 էջ:

2

Ущерб от кибер-преступлений в 2018 году составил 45 миллиардов долларов сШа https://www.cloudav.ru/mediacenter/news/costs-cybercrime/

3

Տե՛ս Կիբերհանցավորություն (համակարգչային տեղեկությունների անվտանգության դեմ ուղղված հանցավորություն), http://www.un.am/up/file/Crime%20Congress_Cybercrime_Arm_Final.pdf

4

«իՊ-ի ահաբեկիչներն իրենց կողմնակիցների 80 տոկոսին հավաքագրել են Համացանցի միջոցով», 5 հոկտեմբերի 2017թ. // httpc://www.armenpress.am

ԿիԲԵրՀԱՆՑԱՎՈրՈՒԹՅԱՆը ՀԱԿԱԶԴԵլՈՒ ԽՆԴիրՆԵրը

83

5

ըստ Allianz Global Corporate & Specialty տվյալների, http://www.agcs.allianz.com/

6

Տե՛ս конвенция совета европы о киберпреступности,

7

Գաղտնալսում. ո՞ւմ է այն ձեռնտու, «Հայաստանի Հանրապետություն»

www.coe.int/t/DC/Files/Source/FS_cybercrime_ru.doc

օրաթերթ, 12.09.2018, http://www.hhpress.am/index.php?sub=hodv&hodv= 20180912_ 1&flag=am 8

National Security Strategy. the White house, February 2015, PP. 12–13. https://www.whitehouse.gov /sites/default/files/docs/2015_national_security_strategy.pdf

9

Տե՛ս National Security Strategy and Strategic Defence and Security Review 2015. A Secure and Prosperous United kingdomե. Presented to Parliament by the Prime Minister by Command of her Majesty, November 2015, P. 11, https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/478933/52309_ Cm_9161 _NSS_SD_ Review_ web_ only.pdf)

10

Տե՛ս стратегия национальной безопасности российской Федерации https://rg.ru/2015/12/31/nac-bezopasnost-site-dok.html

11

12

Տե՛ս решение совета коллективной безопасности организации договора о коллективной безопасности от 5 сентября 2008 года от 5 сентября 2008 года, https://base.spinform.ru/show_doc.fwx?rgn=30848 Տե՛ս страны одкБ будут совместно обеспечивать кибербезопасность, https://digital.report/stranyi-odkb-budut-sovmestno-obespechivatkiberbezopasnost/

13

Տե՛ս Snowden Archive, http://www.cjfe.org/snowden

14

Տե՛ս Vault 7: CIA hacking tools Revealed, https://wikileaks.org/ciav7p1/

15

Տե՛ս кибервойна россии и сШа, http://www.tadviser.ru/index.php/

16

Տե՛ս Կիբերհանցավորություն (համակարգչային տեղեկությունների անվտանգության դեմ ուղղված հանցավորություն) http://www.un.am/up/file/Crime%20Congress_Cybercrime_Arm_Final.pdf

17

Տե՛ս Ադրբեջանցի հաքերները կոտրել են ՀՀ դեսպանատների կայքերը http://www.panarmenian.net/arm/news/204165/

18

Միրզոյան Արմեն, Կիբեռհարձակման են ենթարկվել gov.am, e-gov.am եւ primeminister.am կայքերը https://hetq.am/hy/article/119356

19

20

Մանե Գեւորգյանը՝ ադրբեջանցի հաքերների կողմից 55 տերաբայթ տեղեկատվություն առեւանգելու մասին https://a1plus.am/hy/article/375691 Ոչ միայն վարչապետինը, https://armeniasputnik.am/society/20200714/23724247/Voch-miayn-varchapetiny-hh-um-petakanvor-karuycneri-kayqern-en-kotrel-adrbejancinery.html

ՆԱրիՆԵ ԱղԱՅԱՆ

84

21

Տե՛ս «Կոնվենցիա Կիբերհանցագործությունների մասին», http://www.arlis.am/DocumentView.aspx? docid=48028

22

Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության ռազմավարություն, http://www.mfa.am/u_files/file/doctrine/Doctrinearm.pdf

23

Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետությունում կազմակերպված հանցավորության դեմ պայքարի արդյունավետության բարձրացման ազգային ծրագիր, http:/www.arlis.am /documentview.aspx?docid=73264

24

Տե՛ս «Հայաստանի Հանրապետությունում ահաբեկչության դեմ պայքարի ազգային ռազմավարություն» http://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=75353

25

ՀՀ կառավարության «Կիբերանվտանգության ռազմավարությունը հաստատելու մասին» արձանագրային որոշման նախագիծ, https://www.e-draft.am/projects/581/about

26

«Նախագահը մասնակցել է Ազգային անվտանգության մարմինների աշխատողի օրվան նվիրված հանդիսավոր նիստին», http://www.president.am/hy/press-release/item/2017/12/22/President-Serzh-Sargsyanhad-a-speech-at-the-National-Security-Service/

­

ԿիԲԵրՀԱՆՑԱՎՈրՈՒԹՅԱՆը ՀԱԿԱԶԴԵլՈՒ ԽՆԴիրՆԵրը

85

ՈրՈշ ԴիՏԱրԿՈՒՄՆԵր ՀԵՏՊԱՏԵրԱԶՄԱԿԱՆ շրՋԱՆՈՒՄ ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՔԱղԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՆՈր ՌԱԶՄԱՎԱրՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՌԱԶՄԱԿԱՆ ԺՈՒՌՆԱլիՍՏիԿԱՅի ԱՌՋԵՎ ԾԱՌԱՑԱԾ ԱրԴի ՄԱրՏԱՀրԱՎԵրՆԵրի շՈՒրՋ ՆԱիրԱ Ա. ՀԱՄԲԱրձՈՒՄՅԱՆ

­ԲԱ­ՆԱ­լԻ­ԲԱ­ռԵՐ.­­

տեղեկատվական քաղաքականություն, ռազմական ժուռնալիստիկա, ռազմական գործողությունների տեղեկատվական ապահովում, հակամարտություն, մարտական գործողությունների լուսաբանում, բանակային թեմայի առանձնահատկությունը ԶլՄ-ներում, խմբագրական քաղաքականություն, խոսքի ազատություն եւ ռազմական գաղտնիք Keywords:

information policy, military journalism, providing information on military operations, conflict, coverage of hostilities, peculiarity of the topic of the army in the media, editorial policy, freedom of speech and military secrecy

Հ ա­յաս­տա­նում­ռազ­մա­կան­լրագ­րու­թյան­սկզբ­նա­վո­րու­մը­կա­պում­են­1920-ա­կաան­նե­րի­հետ,­ե­րբ­սկ­սեց­լույս­ըն­ծայ­վել Ռազ­միկ՚ թեր­թը1:­ Խորհր­դային­ տա­րի­նե­րին­ հայ­կա­կան թեր­թերն­ու­հան­դես­նե­րը­լու­սա­բա­նել­են­Կար­միր­բա­նա­կի զո­րա­մա­սե­րի­ ու­ ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րի,­ այդ­ թվում`­ ազ­գային­կազ­մա­վո­րում­նե­րի,­կեն­սա­գոր­ծու­նե­ու­թյու­նը,­պրոբ­լեմ­ներն­ու­ձեռք­բե­րում­նե­րը:­1921−1938­թթ.­Եր­եւա­նում­լույս է­տե­սել­«­Կար­միր­զին­վոր»­թեր­թը,­ո­րը­ե­ղել­է­ՀԽՍՀ­Կար­միր բա­նա­կի­քաղ­բաժ­նի,­այ­նու­հետեւ`­76-րդ­լեռ­նահ­րաձ­գային Կար­միր­դրո­շի­հայ­կա­կան­դի­վի­զի­այի­օր­գան2:­Հայ­րե­նա­կան­ մեծ­ պա­տե­րազ­մի­ տա­րի­նե­րին­ եւ­ հե­տո`­ 1942−1956 թթ.,­նույն­ան­վան­մամբ­թերթ­է­ու­նե­ցել­նաեւ­89-րդ­հայ­կա­կան­Թա­մա­նյան­հրաձ­գային­դի­վի­զի­ան3:­«­Կար­միր­զին­վո­րը»­լու­սա­բա­նել­է­զին­վոր­նե­րի­մար­տա­կան­պատ­րաս­տու­մը, պա­տե­րազ­մի­տա­րի­նե­րին­հրա­պա­րա­կել­նյու­թեր­ռազ­մա­ճա­կա­տում­ տի­րող­ ի­րա­վի­ճա­կի,­ մար­տե­րի­ մա­սին,­ ծա­նո­թաց­րել­հայ­ռազ­միկ­նե­րի­սխ­րան­քին:­1941−1945­թթ.­հրա­տա­րակ­վել­ են­ նաեւ­ այլ­ հայ­կա­կան­ ռազ­մա­ճա­կա­տային թեր­թեր,­ըն­դա­մե­նը՝­16­ա­նուն:­Այդ­թեր­թե­րի­նպա­տակն­էր զին­վոր­նե­րին­ դաս­տի­ա­րա­կել­ հայ­րե­նա­սի­րա­կան­ ո­գով, նպաս­տել­նրանց­մար­տա­կան­պատ­րաս­տու­թյան­մա­կար­դա­կի­բարձ­րաց­մա­նը4:­1991­թ.­Հա­յաս­տա­նի­Հան­րա­պե­տու­թյան­հռ­չա­կու­մից­հե­տո­հայ­կա­կան­զին­վո­րա­կան­ժուռ­նա­լիս­տի­կայի­զար­գաց­ման­խթան­դար­ձավ­Ար­ցա­խյան­պա­տե­րազ­մը: Ան­կա­խու­թյան­հռ­չա­կու­մից­հե­տո Եր­եւան­ե­կան զին­վո­րա­կան­թե­մա­տի­կան­լու­սա­բա­նող մի­շարք­հա­ղոր­դա­շա­րեր,­ ծրագ­րեր­ եւ­ խո­րագ­րեր:­ Ը­ստ­ լրատ­վա­մի­ջոց­նե­րի հրա­պա­րա­կում­նե­րի­հայ­կա­կան­ռազ­մա­կան­ժուռ­նա­լիս­տի­ա­կայի­է­վու­լ յու­ցի­ան­պայ­մա­նա­կա­նո­րեն­կա­րե­լի­է­բա­ժա­նել հինգ շր­ջա­նի.

1.­1988-1992­թթ.,­ե­րբ­Հա­յաս­տա­նի­սահ­մա­նա­մերձ­շր­ջան­նե­րում­եւ­Լեռ­նային­Ղա­րա­բա­ղում­ըն­թա­նում­է­ին­տե­ղային ը­նդ­հա­րում­ներ,­զին­վո­րա­կան­թե­մա­տի­կայով­հա­ղոր­դում­ներ­գրե­թե­չէ­ին­պատ­րաստ­վում­եւ­չէ­ին­հե­ռար­ձակ­վում, պար­բե­րա­կան­ներ­չէ­ին­տպագր­վում,­քան­զի­ամ­բողջ­ե­թե­րը­եւ­տպա­գիր­մա­մու­լը­գտն­վում­էր­սո­վե­տա­կան­պե­տա­կան­ա­պա­րա­տի­հս­կո­ղու­թյան­տակ:­ ՈրՈշ ԴիՏԱրԿՈՒՄՆԵր ՀԵՏՊԱՏԵրԱԶՄԱԿԱՆ շրՋԱՆՈՒՄ...

87

2.­1992-1994­թթ.,­ե­րբ­Հա­յաս­տա­նի­սահ­մա­նա­մերձ­շր­ջան­նե­րում­եւ­Լեռ­նային­Ղա­րա­բա­ղում­ըն­թա­նում­է­ին­լայ­նա­ծա­վալ­ մար­տա­կան­ գոր­ծո­ղու­թյուն­ներ,­ զին­վո­րա­կան թե­մա­տի­կայով­հա­ղոր­դում­ներ­պատ­րաս­տում­եւ­Հա­յաս­տա­նի­պե­տա­կան­հե­ռուս­տա­տե­սու­թյան­ա­ռա­ջին­եւ­ե­րկ­րորդ­(հե­տա­գա­յում`­ Նորք)­ա­լիք­նե­րով­հե­ռար­ձա­կում­է­ին ՀՀ­ՊՆ­լրատ­վա­կան­ծա­ռա­յու­թյան`­ Զի­նուժ (շա­բա­թը­եր­կու­ան­գամ,­30­րո­պե­տե­ւո­ղու­թյամբ)­եւ­ Ոչ ոք­չի­մո­ռաց­վել 30­ րո­պե­ տե­ւո­ղու­թյամբ­ ծրագ­րե­րը:­ ՀՀ­ ՊՆ­ լրատ­վա­կան­ ծա­ռա­յու­թյու­նը­ պատ­րաս­տում­ եւ­ Հա­յաս­տա­նի պե­տա­կան­ռա­դի­ոյի­մի­ջո­ցով­հե­ռար­ձա­կում­էր­ Աս­պար ռա­դի­ոծ­րա­գի­րը`­շա­բա­թը­մեկ­ան­գամ­30­րո­պե­տե­ւո­ղու­թյամբ:­ Գե­րա­տես­չա­կան­ Հայ զին­վոր պար­բե­րա­կա­նը հրա­տա­րա­կում­ էր­ շա­բա­թը­ մեկ­ հա­մար:­ Գո­յա­մարտ ծրագ­րի­ շր­ջա­նակ­նե­րում­ զին­վո­րա­կան­ թե­մա­տի­կայով հա­ղոր­դում­ներ­պատ­րաս­տում­եւ­Ար­ցա­խի­հան­րա­պե­տա­կան­ հե­ռուս­տաըն­կե­րու­թյան­ մի­ջո­ցով­ հե­ռար­ձա­կում­ էր նաեւ­ԼՂՀ­պաշտ­պա­նու­թյան­բա­նա­կի­լրատ­վու­թյան­բա­ժի­նը:­Հրա­պա­րա­կում­նե­րով­հան­դես­է­ին­գա­լիս­նաեւ­մի շարք­կու­սակ­ցա­կան­եւ­հան­րա­պե­տա­կան­թեր­թեր`­ Եր­կիր,­ Ազգ,­ Լ­րա­գիր,­ Հա­յաս­տան,­ Գո­լոս Ար­մե­նի­ի եւ­այլն, զին­վո­րա­կան­թե­մա­տի­կայով­հա­ղոր­դում­ներ­պատ­րաս­տում­ եւ­ հե­ռար­ձա­կում­ է­ին­ մաս­նա­վոր­ մի­ շարք­ հե­ռուս­տաըն­կե­րու­թյուն­ներ`­ Ար,­ Ա1 եւ­այլն: 3.­1994-2005­թթ.,­ե­րբ­զին­վո­րա­կան­թե­մա­տի­կայով­հա­ղոր­դում­ներ­ եւ­ հրա­պա­րա­կում­ներ­ սկ­սե­ցին­ պատ­րաս­տել հան­րա­պե­տու­թյան­ զանգ­վա­ծային­ լրատ­վա­մի­ջոց­նե­րի ճն­շող­մե­ծա­մաս­նու­թյու­նը­ի­նչ­պես­Եր­եւա­նում,­այն­պես­էլ մար­զե­րում­եւ­ԼՂՀ-ո­ւմ: 4.­2005-2010­թթ.,­ե­րբ­գրե­թե­բո­լոր­լրատ­վա­մի­ջոց­նե­րի­ու­շադ­րու­թյան­կենտ­րո­նում­է­ին­Լեռ­նային­Ղա­րա­բա­ղի­հա­կա­մար­տու­թյան­կար­գա­վոր­ման,­հայ-թուր­քա­կան­ար­ձա­նագ­րու­թյուն­նե­րին,­տա­րա­ծաշր­ջա­նային­հիմ­նախն­դիր­նե­րին,­տե­ղե­կատ­վա­կան­պա­տե­րազմ­նե­րին­ա­ռնչ­վող­եւ հա­ման­ման­այլ­խն­դիր­ներ: 5.2010-2016­թթ.,երբ­ԶԼՄ-ներն­ակ­տիվ­հա­մա­գոր­ծակ­ցում ՆԱիրԱ Ա. ՀԱՄԲԱրձՈՒՄՅԱՆ

88

է­ին­պաշտ­պա­նա­կան­գե­րա­տես­չու­թյան­հետ:­Այս­ա­ռու­մով ու­շագ­րավ­էր­հատ­կա­պես­նա­խա­րա­րու­թյան­մա­մու­լի­խոս­նա­կի­աշ­խա­տան­քը:­Նկա­տենք,­որ­բա­վա­կան­ճկուն­սկ­սեց­ կի­րառ­վել­ հա­վա­տար­մագր­ված­ լրագ­րող­նե­րի­ ի­նս­տի­տու­տը:­ Ի­սկ­ ա­հա­ ապ­րի­լ յան­ քա­ռօ­րյա­ մար­տա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­լուս­բա­նու­մը,­հե­տո­նաեւ­2020-ի­հու­լի­սյան­մար­տե­րը­տե­ղա­ցի­լրագ­րող­նե­րի­հա­մար­մար­տա­կան­ մկր­տու­թյուն­ է­ին,­ չնա­յած­ նկատ­ված­ թե­րա­ցում­նե­րին5,­այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ­սահ­մա­նին­տի­րող­ի­րա­վի­ճա­կը լու­սա­բան­վեց,­եւ­պետք­է,­որ­ու­ղե­նիշ­լի­ներ­լրագ­րո­ղա­կան հա­մայն­քի­հե­տա­գա­գոր­ծու­նե­ու­թյան­հա­մար:­ Հայ­կա­կան­ռազ­մա­կան­ժուռ­նա­լիս­տի­կայի­ա­ռաջ­այ­սօր­բո­լոր­վին­նոր­մար­տահ­րա­վեր­ներ­են: Նկա­տենք,­որ­ռազ­մա­կան­լրագ­րու­թյու­նը­որ­պես­լրագ­րու­թյան­ա­ռան­ձին­նեղ­մաս­նա­գի­տա­ցում­բու­հե­րում­սկ­սե­ցին դա­սա­վան­դել­մի­այն­վեր­ջին­տա­րի­նե­րին:­Եր­բեմն-եր­բեմն լրագ­րող­նե­րի­հա­մար­ռազ­մա­կան­թե­մա­տի­կայով­լու­սա­բան­ման­մաս­նա­վոր­դա­սըն­թաց­ներ­կազ­մա­կերպ­վում­են,­սա­կայն­ մեր­ դի­տարկ­մամբ­ դրանք­ պետք­ է­ կազ­մա­կերպ­վեն պե­տա­կան­հս­տակ­ծրագ­րի­շր­ջա­նակ­նե­րում­եւ­հա­կա­մար­տու­թյան­լու­սա­բան­ման­շուրջ­պե­տու­թյան­տե­ղե­կատ­վա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան­տե­սան­կյու­նից­ու­նե­նան­հս­տակ­նպա­տակ­ներ,­թի­րախ­ներ:­Եր­կա­րատեւ­հա­կա­մար­տու­թյան­պա­րա­գա­յում,­ ո­րը­ եր­բեմն-եր­բեմն­ ու­ղեկց­վում­ է­ ակ­տիվ­ պա­տե­րազ­մա­կան­ գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րով­ լու­սա­բան­ման­ սպեկ­տորն­ա­վե­լի­ը­նդ­գր­կուն­պետք­է­լի­նի:­ Ն­ման­դեպ­քե­րում,­զին­վո­րա­կան­ժուռ­նա­լիս­տի­կան­են­թադ­րում­է­ոչ­մի­այն­ռազ­մա­կան­գե­րա­տես­չու­թյուն­նե­րին­պատ­կա­նող­ եւ­ ռազ­մա­կան­ թե­մա­տի­կայով­ մաս­նա­գի­տա­ցած պար­բե­րա­կան­նե­րի,­ այլեւ­ հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան զանգ­վա­ծային­լրատ­վու­թյան­մի­ջոց­նե­րի­ժուռ­նա­լիստ­նե­րի այն­պի­սի­գոր­ծու­նե­ու­թյուն,­ո­րն­ո­ւղղ­ված­է­պա­տե­րազմ­նե­րի եւ­զին­ված­հա­կա­մար­տու­թյուն­նե­րի,­ի­նչ­պես­պա­տե­րազ­մա­կան,­այն­պես­էլ­խա­ղաղ­պայ­ման­նե­րում­ԶՈՒ-ի­ա­ռօ­րյա­գոր­ծու­նե­ու­թյան,­ ԶՈՒ-ի­ բա­րե­փո­խում­նե­րի­ ու­ ռազ­մաար­դյու­նա­բե­րա­կան­ հա­մա­լի­րի­ պրոբ­լեմ­նե­րի­ լու­սա­բան­մա­նը6: ՈրՈշ ԴիՏԱրԿՈՒՄՆԵր ՀԵՏՊԱՏԵրԱԶՄԱԿԱՆ շրՋԱՆՈՒՄ...

89

Մյուս­կող­մից­կար­եւոր­է­հա­կա­մար­տու­թյան­ըն­թաց­քի,­ան­ցած­ եւ­ ար­դի­ փու­լե­րի,­ հնա­րա­վոր­ զար­գա­ցում­նե­րի­ շուրջ պար­բե­րա­կան­հրա­պա­րա­կում­նե­րի,­վեր­լու­ծու­թյուն­նե­րի­ա­պա­հո­վու­մը,­լրագ­րող­նե­րի­կող­մից­հա­կա­մար­տու­թյան­շուրջ բա­նակ­ցային­գոր­ծըն­թաց­նե­րի,­ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան,­դի­վա­նա­գի­տա­կան­ո­լոր­տում­զար­գա­ցում­նե­րի­մշ­տա­դի­տար­կու­մը,­դրանց­շուրջ­մաս­նա­գի­տա­կան­վեր­լու­ծու­թյու­նը:­Ի­սկ ար­դեն­բուն­պա­տե­րազ­մա­կան­ի­րա­վի­ճակ­նե­րում,­կար­եւոր­է նկա­տել,­ որ­ զին­վո­րա­կան­ ժուռ­նա­լիս­տի­կան­ ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­տե­ղե­կատ­վա­կան­ա­պա­հով­ման7 (ՌԳ­ՏԱ) հիմ­նա­կան­ մե­խա­նիզմ­նե­րից­ մեկն­ է8:­ ՌԳ­ՏԱ-ի­ նպա­տա­կը հա­կա­ռա­կոր­դի­ նկատ­մամբ­ տե­ղե­կատ­վա­կան­ գե­րա­զան­ցու­թյան­ձեռք­բե­րումն­է:­Ը­ստ­ա­մե­րի­կյան­հե­տա­զո­տող­նե­րի` տե­ղե­կատ­վա­կան­գե­րա­զան­ցու­թյու­նը­տե­ղե­կույ­թի­ա­նընդ­հատ­հոս­քի­ստաց­ման,­մշակ­ման­եւ­տա­րած­ման­հնա­րա­վո­րու­թյունն­է­այն­դեպ­քում,­ե­րբ­հա­կա­ռա­կոր­դը­զրկ­ված­է դրա­նից9:­Տե­ղե­կատ­վա­կան­գե­րա­զան­ցու­թյու­նը­մար­տա­կան պատ­րաս­տու­թյան­նոր­մա­կար­դակ­է,­ո­րի­ան­հրա­ժեշ­տու­թյու­նը­ծա­գել­է­հա­մե­մա­տա­բար­վեր­ջերս10:­Մաս­նա­գետ­նե­րի­ կար­ծի­քով`­ ՌԳ­ՏԱ-ն­ ազ­դում­ է­ ան­ձնա­կազ­մի,­ սպա­ռա­զի­նու­թյան­ու­տեխ­նի­կայի­կո­րուստ­նե­րի,­նյու­թա­կան­ծախ­սե­րի­ մա­կար­դակ­նե­րի­ վրա`­ նվա­զեց­նե­լով­ դրանք,­ նպաս­տում­ է­ բա­նա­կի­ ու­ պե­տու­թյան­ հե­ղի­նա­կու­թյան­ պահ­պան­մա­նը­նույ­նիսկ­ռազ­մա­կան­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­ան­հա­ջո­ղու­թյան­ դեպ­քում11:­ Վեր­ջին­ տաս­նա­մյակ­նե­րի­ զին­ված հա­կա­մար­տու­թյուն­նե­րում­Ա­Մ Ն-ի­ու­ՆԱ­ՏՕ-ի,­ի­նչ­պես­նաեւ Սի­րի­այի,­ Ռու­սաս­տա­նի,­ Ո­Ւկ­րաի­նայի,­ Չի­նաս­տա­նի,­ Իս­րայե­լի­եւ­այլ­ե­րկր­նե­րի­զին­ված­ու­ժե­րի­կի­րառ­ման­փոր­ձը վկա­յում­է,­որ­այ­սօր­ռազ­մա­կան­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­տե­ղե­կատ­վա­կան­ա­պա­հով­մա­նը­հատ­կաց­վում­է­մեծ­ու­շադ­րու­թյուն:­ Ը­նդս­մին,­ Ա­Մ Ն-ո­ւմ­ ի­րա­գործ­վող­ օ­պե­րա­ցի­այի­ ըն­թաց­քին,­սպա­ռա­զի­նու­թյան­մար­տա­կան­հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րին­ու­կի­րառ­ման­կար­գին­վե­րա­բե­րող­գաղտ­նի­տվյալ­նե­րը­պետք­է­հու­սա­լի­ո­րեն­պաշտ­պան­ված­լի­նեն­ԶԼՄ-նե­րով հրա­պա­րա­կում­նե­րից:­Խոր­հուրդ­չի­տր­վում­ԶԼՄ-նե­րին­հա­ղոր­դել­տե­ղե­կույթ,­ո­րը­կա­րող­է­կաս­կա­ծի­տակ­դնել­մար­տա­կան­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­հա­ջո­ղու­թյու­նը,­մե­ծաց­նել­զին­ծա­ռայող­նե­րի­հա­մար­վտան­գի­աս­տի­ճա­նը,­շո­շա­փել­դաշ­ՆԱիրԱ Ա. ՀԱՄԲԱրձՈՒՄՅԱՆ

90

նա­կից­նե­րի­շա­հե­րը,­բա­ցա­հայ­տել­հե­տա­խու­զա­կան­տվյալ­նե­րի­ստաց­ման­մե­թոդ­ներն­ու­աղ­բյուր­նե­րը12: Բ ­ արձր­ գնա­հա­տե­լով­ մե­դի­այի­ ազ­դե­ցու­թյու­նը­ հան­րային կար­ծի­քի­ ձեւա­վոր­ման­ գոր­ծում­ եւ­ հան­րային­ կար­ծի­քի­ ու հան­րային­գոր­ծե­լաո­ճի­տրա­մա­բա­նա­կան­փոխ­կա­պակց­վա­ծու­թյու­նը`­կար­ծում­ե­նք`­օր­ա­ռաջ­ան­հրա­ժեշտ­է­վե­րա­նայել­ԶԼՄ-նե­րի­մի­ջո­ցով­հա­կա­մար­տու­թյան,­մար­տա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի,­բա­նա­կային­ա­ռօ­րյային­ա­ռնչ­վող­թե­մա­նե­րով­լու­սա­բան­ման­ռազ­մա­վա­րու­թյու­նը,­մշա­կել­ի­րա­վա­կան­ մե­խա­նիզմ­ներ,­ ո­րոնք­ թույլ­ կտան,­ պահ­պա­նե­լով օ­րեն­քով­ամ­րագր­ված­խոս­քի­ա­զա­տու­թյան­ի­րա­վուն­քի­նոր­մերն­ու­դրույթ­նե­րը,­ո­րո­շա­կի­ո­րեն­վե­րահս­կե­լի­դարձ­նել­մե­դի­այի­խմ­բագ­րա­կան­քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը`­չե­զո­քաց­նե­լով լրատ­վա­կան­դաշ­տի­տա­րե­րային­ի­րա­կա­նու­թյու­նը`­նպաս­տե­լով­նաեւ­պրո­ֆե­սի­ո­նալ­ռազ­մա­կան­լրագ­րու­թյան­ձեւա­վոր­մա­նը:­ ԱՄՆ-ո­ւմ­մշակ­վել­է­ԶՈՒ-ի­եւ­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­ԶԼՄ-նե­րի հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան­մի­մո­դել­(այս­պես­կոչ­ված­ ներդր­ված լրագ­րո­ղի (embedded­journalist)­մո­դե­լը13),­ո­րի­է­ու­թյու­նը­հետ­եւյալն­է.­քա­ղա­քա­ցի­ակ ­ ան­ԶԼՄ-նե­րի­հա­տուկ­կեր­պով­ը­նտ­րա­զատ­ված­լրագ­րող­նե­րը­հա­վա­տար­մագր­վում­են բա­նա­կի­տե­ղե­կատ­վա­կան­բյու­րո­յում­եւ­ի­րա­վունք­ստա­նում մար­տա­կան­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­ըն­թաց­քում­լի­նե­լու­զին­վո­րի­կող­քին,­հա­սա­րա­կայ­նու­թյան­հետ­կա­պե­րի­գծով­սպա­նե­րից­ստա­նա­լու­ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի­վե­րա­բե­րյալ­մաս­նա­գի­տա­կան­ մեկ­նա­բա­նու­թյուն­ներ:­ Ի­հար­կե,­ ներդր­ված լրագ­րող­նե­րը­պար­տա­վո­րու­թյուն­են­ստանձ­նում­չհ­րա­պա­րա­կե­լու­ռազ­մա­կան­գաղտ­նիք14:­Ի­դեպ,­ՀՀ­ՊՆ-ն­եւս­ու­նի նմա­նօ­րի­նակ­փորձ15,­սա­կայն­ո­րո­շա­կի­մո­տե­ցում­ներ,­կար­ծում­ե­նք,­այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ,­ու­նեն­վե­րա­նայ­ման­կա­րիք: ­ ե­րա­դառ­նա­լով­Ա­Մ Ն-ի­փոր­ձին`­նշենք,­որ­այս­դեպ­քում­հս­Վ տակ­ամ­րագր­ված­է,­որ ի­րա­գործ­վող­օ­պե­րա­ցի­այի­ըն­թաց­քին,­սպա­ռա­զի­նու­թյան­մար­տա­կան­հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րին­ու­կի­րառ­ման­կար­գին­վե­րա­բե­րող­գաղտ­նի­տվյալ­նե­րը պետք­ է­ հու­սա­լի­ո­րեն­ պաշտ­պան­ված­ լի­նեն­ ԶԼՄ-նե­րով հրա­պա­րա­կում­նե­րից:­Խոր­հուրդ­չի­տր­վում­ԶԼՄ-նե­րին­հա­ՈրՈշ ԴիՏԱրԿՈՒՄՆԵր ՀԵՏՊԱՏԵրԱԶՄԱԿԱՆ շրՋԱՆՈՒՄ...

91

ղոր­դել­տե­ղե­կույթ,­ո­րը­կա­րող­է­կաս­կա­ծի­տակ­դնել­մար­տա­կան­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­հա­ջո­ղու­թյու­նը,­մե­ծաց­նել­զին­ծա­ռայող­նե­րի­հա­մար­վտան­գի­աս­տի­ճա­նը,­շո­շա­փել­դաշ­նա­կից­նե­րի­շա­հե­րը,­բա­ցա­հայ­տել­հե­տա­խու­զա­կան­տվյալ­նե­րի­ ստաց­ման­ մե­թոդ­ներն­ ու­ աղ­բյուր­նե­րը16:­ Ը­ստ­ այդմ հրա­պա­րակ­ման­են­թա­կա­չեն`­զոր­քե­րի­(ու­ժե­րի)­մար­տա­կան­կազ­մի­ու­թվա­քա­նա­կի,­նյու­թա­տեխ­նի­կա­կան­ա­պա­հով­ման­մի­ջոց­նե­րի­պա­շար­նե­րի­մա­սին­տվյալ­նե­րը,­ա­պա­գա­օ­պե­րա­ցի­ա­նե­րի­կամ­հար­ված­նե­րի­մշակ­վող­պլան­նե­րի ման­րա­մաս­նե­րը,­զոր­քե­րի­(ու­ժե­րի)­տե­ղա­բաշ­խու­մը,­ռազ­մա­կան­օբյեկտ­նե­րի­պահ­պա­նու­թյան­ու­պաշտ­պա­նու­թյան կազ­մա­կերպ­ման­մա­սին­տվյալ­նե­րը,­զոր­քե­րի­(ու­ժե­րի)­մար­տա­կան­կի­րառ­ման­կար­գը,­ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րի­ու­զո­րամա­սե­րի­հա­մար­նե­րը,­զոր­քե­րի­(ու­ժե­րի)­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի մար­տա­վա­րու­թյունն­ու­մար­տա­կան­հա­մա­կար­գե­րի­կի­րառ­ման­ ար­դյու­նա­վե­տու­թյու­նը­ բնու­թագ­րող­ տվյալ­նե­րը,­ հա­տուկ­նա­խան­շա­նակ­ման­զոր­քե­րի­մար­տա­կան­օգ­տա­գործ­ման­ մար­տա­վա­րու­թյան­ ու­ ե­ղա­նա­կի,­ հան­դեր­ձա­վոր­ման մա­սին­տվյալ­նե­րը,­զոր­քե­րի­(ու­ժե­րի)­օ­պե­րա­տիվ­եւ­թի­կուն­քային­ա­պա­հով­ման­հա­մա­կար­գում­ե­ղած­թե­րու­թյուն­նե­րը, օ­պե­րա­ցի­այի­ան­ցկաց­ման­տեմ­պը:­Հրա­պա­րակ­ման­են­թա­կա­չեն­նաեւ­զոր­քե­րի­կո­րուստ­նե­րի­մա­սին­ը­նդ­հան­րաց­ված տվյալ­նե­րը:­Այս­հար­ցում­ա­մե­րի­կա­ցի­նե­րի­սկզ­բունքն­է`­հան­րու­թյա­նը­հասց­նել­մի­այն­այն­կո­րուստ­նե­րի­մա­սին­տե­ղե­կու­թյուն­ներ,­ո­րոնք­հայտ­նի­են­դար­ձել­հա­կա­ռա­կոր­դին17:­ Ո­րոշ­ա­մե­րի­կա­ցի­լրագ­րող­նե­րի­կար­ծի­քով`­այս­մո­դե­լի­կի­րառ­ման­նպա­տակն­այն­է,­որ­լրագ­րո­ղը,­զին­վո­րին­հա­վա­սար­վտան­գե­լով­իր­կյան­քը­եւ­օ­գտ­վե­լով­նրա­պաշտ­պա­նու­թյու­նից,­հո­գե­բա­նո­րեն­չկա­րո­ղա­նա­ու­եր­բեք­քն­նա­դա­տա­բար­չլու­սա­բա­նի­մար­տա­կան­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը:­Նաեւ նշ­վում­է,­որ­այս­մո­դե­լը­կա­րող­է­կի­րառ­վել­մի­այն­այն­դեպ­քում,­ե­րբ­յու­րային­զոր­քը­վա­րում­է­հա­ջող­մար­տա­կան­գոր­ծո­ղու­թյուն­ներ18:­Օ­րի­նակ՝­ռազ­մա­կան­լրագ­րող­եւ­տե­սա­բան­Ռոս­Հո­վար­դը­կար­ծում­էր,­որ­ԶԼՄ-նե­րը­պետք­է­կա­րո­ղա­նան­գլուխ­հա­նել­հա­կա­մար­տու­թյու­նից,­բա­ցատ­րեն­այն, պար­զա­բա­նեն­հան­գա­մանք­նե­րը,­եւ­գտ­նեն­այլ­տե­սա­նյուն­ներ,­այլ­ոչ­թե­հիմն­վեն­նույն­աղ­բյուր­նե­րին:­Հա­կա­մար­տութ­թյուն­նե­րի­լու­սա­բան­ման­մա­սին­իր­կար­եւոր­աշ­խա­տու­թյան ՆԱիրԱ Ա. ՀԱՄԲԱրձՈՒՄՅԱՆ

92

մեջ­Հո­վար­դը­հատ­կա­պես­ը­նդ­գծում­է­հա­կա­մար­տու­թյու­նը լու­սա­բա­նող­նե­րի­պար­տա­վո­րու­թյուն­նե­րի­մա­սին:­Նա­կար­եւո­րում­ է,­ որ­պես­զի­ լրագ­րո­ղը­ հաս­կա­նա­ կոնֆ­լիկ­տը,­ վեր հա­նի­հա­կա­մար­տու­թյան­նա­խադ­րյալ­ներն­ու­պատ­ճառ­նե­րը,­ ու­շադ­րու­թյան­ կենտ­րո­նում­ պա­հի­ հա­կա­մար­տու­թյան մարդ­կային­կող­մը,­իր­հրա­պա­րա­կում­նե­րում­կար­եւո­րի­խա­ղա­ղու­թյան­հաս­նե­լու­ո­ւղ­ղու­թյամբ­գոր­ծադր­ված­ջան­քե­րը, գի­տակ­ցի­իր­ազ­դե­ցու­թյու­նը19: Շ ­ ա­րու­նա­կե­լով­Հո­վար­դին­եւ­հաշ­վի­առ­նե­լով­այն­հս­կա­յա­կան­ազ­դե­ցու­թյու­նը,­ո­րն­այ­սօր­հա­սա­րա­կա­կան­կար­ծի­քի ու­ան­հա­տի­մտայ­նու­թյան­վրա­ու­նեն­ԶԼՄ-նե­րը`­հա­կա­մար­տու­թյուն­նե­րի­պրո­ֆե­սի­ոն ­ ալ­լու­սա­բա­նու­մը­դար­ձել­է­օր­վա հրա­մա­յա­կան:­Հետ­խորհր­դային­տա­րա­ծու­թյու­նում­էթ­նո­քա­ղա­քա­կան­հա­կա­մար­տու­թյուն­նե­րի­պրոբ­լե­մը­ժա­մա­նա­կա­կից­ հա­կա­մար­տա­բա­նու­թյան­ ար­դի­ա­կան­ խն­դիր­նե­րից մեկն­է:­Նման­հա­կա­մար­տու­թյուն­նե­րի­շար­քում­իր­ու­րույն տեղն­ու­նի­Ղա­րա­բա­ղյան­էթ­նո­քա­ղա­քա­կան­հա­կա­մար­տու­թյու­նը,­ ո­րն­ ա­ռանձ­նա­նում­ է­ պատ­մա­կան,­ էթ­նի­կա­կան, մշա­կու­թային­ար­մատ­նե­րի­խո­րու­թյամբ,­ի­րա­վա­բա­նու­թյան տե­սան­կյու­նից­ղա­րա­բա­ղա­հա­յու­թյան­գոր­ծու­նե­ու­թյան­հիմ­նա­վոր­վա­ծու­թյամբ20 եւ­ մետ­րո­պո­լի­այի­ կի­րա­ռած­ բռ­նու­թյուն­նե­րի­դա­ժա­նու­թյամբ:­Ի­սկ­էթ­նի­կա­կան­հա­կա­մար­տու­թյուն­նե­րի­ը­նդ­հա­նուր­առ­մամբ­բազ­մա­գոր­ծոն­է­ու­թյու­նը­(ազ­գային­նկա­րա­գիր,­հո­գե­կերտ­վածք,­մտա­ծե­լա­կերպ,­պատ­մություն,­սո­ցի­ալ­ա­կան,­քա­ղա­քա­կան,­տն­տե­սա­կան,­մշա-­ կու­թային,­կրո­նա­կան­եւ­այլ­բա­ղադ­րիչ­ներ)­լու­սա­բա­նո­ղից պա­հան­ջում­է­ոչ­մի­այն­էթ­նո­քա­ղա­քա­գի­տա­կան­օ­րի­նա­չա­փու­թյուն­նե­րի­ ի­մա­ցու­թյուն,­ այլեւ­ տվյալ­ կոնկ­րետ­ հա­կա­մար­տու­թյան­ պատ­մա­կան­ ա­կունք­նե­րի­ ու­ զար­գաց­ման ըն­թաց­քի,­քա­ղա­քա­կան,­ի­րա­վա­կան,­սո­ցի­ա­լա­կան­եւ­այլ կող­մե­րի­գի­տակ­ցում:­Մեզ­հա­մար­այդ­պի­սի­պրոբ­լեմ­է­Ղա­րա­բա­ղյան­հա­կա­մար­տու­թյու­նը,­ո­րը­սր­ման­պա­հե­րին­վե­րած­վում­է­լի­նել-չ­լի­նե­լու­եր­կընտ­րան­քի21:­ Ոչ­մի­այն­կար­եւոր­է­հա­սա­կա­նալ­թե­ի­նչ­պես­լու­սա­բա­նել առաջ­նագ­ծում,­ այլեւ­ աշ­խա­տել­ հա­կա­մար­տու­թյան­ հետ­եւան­քով­տու­ժած­հա­մայնք­նե­րում,­հար­ցազ­րույց­վա­րել­խո­ցե­լի­ խմ­բե­րի­ հետ,­ ի­նչ­պի­սիք­ են­ տե­ղա­շարժ­ված­ ան­ձիք, ՈրՈշ ԴիՏԱրԿՈՒՄՆԵր ՀԵՏՊԱՏԵրԱԶՄԱԿԱՆ շրՋԱՆՈՒՄ...

93

ե­րե­խա­նե­րը­եւ­այլն,­ի­նչ­պես­օգ­նել­մարդ­կանց­գտ­նել­եւ­տա­րա­ծել­կար­եւոր­հու­մա­նի­տար­տե­ղե­կատ­վու­թյուն­ճգ­նա­ժա­մի­պայ­ման­նե­րում22:­ Հայ­կա­կան­ մե­դի­ա­դաշ­տում­ հազ­վա­դեպ­ են­ հան­դի­պում լրագ­րո­ղա­կան­վեր­լու­ծա­կան­նյու­թեր­հայ­րե­նազրկ­ված­հայե­րի,­հար­կա­դիր­տե­ղա­շար­ժի­հետ­եւան­քով­փախս­տա­կա­նի կամ­ներ­քին­տե­ղա­հան­ված­ան­ձի­կար­գա­վի­ճա­կում­հայտն­ված­ար­ցախ­ցի­նե­րի­ճա­կա­տա­գի­րը­ա­ռան­ձին­ան­ձնա­կան, սո­ցի­ալ-կեն­ցա­ղային­խն­դիր­նե­րից­դուրս­ազ­գային­հայ­րե­նազրկ­ման­հա­մա­տեքս­տում­դի­տար­կե­լու­փոր­ձեր:­Մեր­դի­տարկ­մամբ­ լրատ­վու­թյու­նը­ հա­սա­րա­կա­կան­ շր­ջա­նակ­նե­րում­կա­րող­է­ձեւա­վո­րի­ըն­կա­լում­ներ,­թե­ներ­քին­տե­ղա­հան­ված­նե­րը­հայ­րե­նազրկ­ման­սուբյեկտ­են,­եւ­ոչ­թե­ի­րենց­խն­դիր­նե­րով­ հան­րային­ հոգս­ ու­ բեռ:­ Նաեւ­ մե­դի­ահ ­ ար­թա­կի մի­ջո­ցով­պետք­է­ձեւա­վո­րել­ըն­կա­լում,­որ­ նա կորց­րել է տու­նը,­ ի­սկ մենք մեր հայ­րե­նի­քի այն կտո­րը,­ ո­րի­ վրա­ նրա տունն­է­ր: ­Կար­ծում­ ե­նք,­ որ­ հա­կա­մար­տու­թյու­նը­ լու­սա­բա­նող­նե­րի, հան­րային­կար­ծի­քի­ձեւա­վոր­ման­գոր­ծում­ներ­գոր­ծուն­ազ­դե­ցու­թյուն­ ու­նե­ցող­ մաս­նա­գետ­նե­րի­ ու­շադ­րու­թյունն­ ան­հրա­ժեշտ­է­հրա­վի­րել­ա­ռա­վել­եւս­հայ­րե­նազր­կու­թյան­թե­­մայի­վրա:­Որ­պես­սո­ցի­ալ­քա­ղա­քա­կան­եր­եւույթ,­ը­նդ­գծել թե­մայի­գի­տե­լի­քա­հենք­լու­սա­բան­ման,­խոր­քային­վեր­լու­ծու­թյուն­նե­րի­եւ­հան­րային­լայն­շր­ջա­նակ­նե­րում­այս­թե­մայով մատ­չե­լի­ տե­ղե­կատ­վու­թյան­ տա­րած­ման­ կար­եւո­րու­թյան ար­դի­ա­կա­նու­թյունն­ու­ան­հրա­ժեշ­տու­թյու­նը,­որ­պես­հայ­կա­կան­պե­տա­կա­նու­թյան,­հայ­ազ­գի­լի­նե­լու­թյան­եւ­գա­լիք­աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան­դա­սա­վո­րում­նե­րում­ա­ռա­վել­նպաս­տա­վոր­կեց­վածք­ու­կար­գա­վի­ճակ­ու­նե­նա­լու­եւս­մեկ­հնա­րա­վո­րու­թյուն: ­Կար­եւոր­է­լու­սա­բա­նել­ոչ­մի­այն­մար­տե­րում­զոհ­ված­տղա­նե­րի­ պատ­մու­թյուն­նե­րը,­ այլեւ­ հե­րո­սա­բար­ կռ­ված­ ու­ մեր կող­քին­ապ­րել­շա­րու­նա­կող­մարդ­կանց­պատ­մու­թյուն­նե­րը, կար­եւոր­ է­ լու­սա­բա­նել­ այն­ տղա­նե­րի­ պատ­մու­թյուն­նե­րը, որոնք­բազ­մա­թիվ­լուրջ­վի­րա­վո­րում­նե­րով,­հաշմ­ված­մար­մին­նե­րով­շա­րու­նա­կում­են­ապ­րել­մեր­կող­քին…­­ սա­տե­ղե­ՆԱիրԱ Ա. ՀԱՄԲԱրձՈՒՄՅԱՆ

94

կու­թա­հո­գե­բա­նա­կան­նե­րազդ­ման­գոր­ծիք­նե­րի­մի­մասն­է մի­այն,­ո­րը­ան­հրա­ժեշտ­է­հետ­պա­տե­րազ­մա­կան­իրա­վի­ճա­կում­հա­սա­րա­կու­թյան­հու­զա­կա­նու­թյու­նը­կա­ռա­վա­րե­լու­հա­մար:­­ Սա­ հա­կա­մար­տային­ ժուռ­նա­լիս­տի­կայի­ կար­եւոր բաղ­կա­ցու­ցիչ­է: Վ ­ եր­ջին­ պա­տե­րազ­մի­ ըն­թաց­քում­ մենք­ ա­կա­նա­տե­սը եղանք­ա­մե­նա­տար­բեր­պա­տե­րազ­մա­կան­հան­ցա­գոր­ծու­թյուն­նե­րի(­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­ան­ձանք­գն­դա­կա­հա­րու­թյուն Հադ­րու­թում23,­խոշ­տան­գում­ներ,­­դի­ա­կապ­տու­թյան­դեպ­քեր, բնա­կա­վայ­րե­րի­հրե­տա­կոծ­ման24,­կա­սե­տային,­ֆոս­ֆո­րային ու­այլ­ար­գել­ված­զի­նա­տե­սակ­նե­րի­կիր­րառ­ման­դեպ­քեր25 եւ այլն):­ Նկա­տենք,­ որ­ դեռեւս­ 2016-ի­ ապ­րի­լ յան­ քա­ռօ­րյա պա­տե­րազ­մի­օ­րե­րին­հայ­կա­կան­բա­նա­կի­ազ­գու­թյամբ­եզ­դի­ զին­ծա­ռայո­ղի­ գլ­խատ­ման­ նա­խա­դե­պը26 հա­մար­ժեք գնա­հա­տա­կան­չս­տա­ցավ­լրագ­րո­ղա­կան­հա­մայն­քի­շր­ջա­նակ­նե­րում:­ Աս­վա­ծից­բխում­է,­որ­հնա­րա­վոր­ռազ­մա­կան­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րում­ ՌԳ­ՏԱ-ի­ հա­մար­ զին­վո­րա­կան­ ժուռ­նա­լիստ­նե­րին պետք­ է­ ա­ճեց­նել­ վա­ղօ­րոք:­ Դեռ­ խա­ղաղ­ պայ­ման­նե­րում նրանք­պետք­է­հա­սա­րա­կու­թյան­մեջ­ձեռք­բե­րեն­հե­ղի­նա­կու­թյուն­որ­պես­տե­ղե­կատ­վու­թյան­վս­տա­հե­լի­աղ­բյուր­ներ, որ­պես­զի­ կա­րո­ղա­նան­ ի­րենց­ ա­ռա­քե­լու­թյու­նը­ հա­ջո­ղու­թյամբ­կա­տա­րել­պա­տե­րազ­մի­ժա­մա­նակ:­Սա­են­թադ­րում­է զին­վո­րա­կան­ժուռ­նա­լիստ­նե­րի­պատ­րաստ­ման­հս­տակ­պե­տա­կան­ քա­ղա­քա­կա­նու­թյան­ մշա­կում­ եւ­ ի­րա­գոր­ծում՝ պաշտ­պա­նու­թյան­նա­խա­րա­րու­թյան­եւ­կր­թու­թյան­ու­գի­տու­թյան­նա­խա­րա­րու­թյան­մաս­նակ­ցու­թյամբ,­ԶԼՄ-նե­րի­ու հա­սա­րա­կա­կան­կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի­գոր­ծուն­ա­ջակ­ցու­թյամբ27: ­ ա­րու­նա­կե­լով­Ս.­Շահ­սու­վա­րյա­նի­դի­տար­կու­մը­եւ­հաշ­վի Շ առ­նե­լով­ Լեռ­նային­ Ղա­րա­բա­ղի­ շուրջ­ հա­կա­մար­տու­թյան ներ­կա­փու­լի­ո­րոշ­զար­գա­ցում­ներ`­ա­ռա­ջար­կում­ե­նք­ Լ­րագ­րու­թյուն՚ մաս­նա­գի­տու­թյան­բու­հա­կան­կր­թա­կան­ծրագ­րե­րում­ պար­տա­դիր­ ներդ­նել­ եւ­ պրո­ֆե­սի­նալ­ մա­կար­դա­կով կազ­մա­կեր­պել­ Ռազ­մա­կան լրագ­րու­թյուն՚­ա­ռար­կայի­դա­սաա­վան­դու­մը,­պատ­րաս­տել­մաս­նա­գետ­ներ,­ով­քեր­պա­ՈրՈշ ԴիՏԱրԿՈՒՄՆԵր ՀԵՏՊԱՏԵրԱԶՄԱԿԱՆ շրՋԱՆՈՒՄ...

95

տե­րազ­մա­կան,­հետ­պա­տե­րազ­մա­կան­ ժա­մա­նա­կա­հատ­ված­նե­րում­կկա­րո­ղա­նան­հա­մա­կարգ­ված­եւ­պրո­ֆե­սի­ա­նալ գոր­ծե­լաճ­դրս­եւո­րել,­մա­տու­ցել­տե­ղե­կատ­վու­թյու­նը­ոչ­մի­այն­որ­պես­լուր­կամ­տե­ղե­կույթ,­այլեւ­կա­րո­ղա­նան­վեր­լու­ծել,­եզ­ր ա­հ ան­գ ում­ն եր­ա­ն ել,­այս­կամ­այն­ի­ր ա­վ ի­ճ ա­կի ա­ռն­չու­թյամբ­սե­փա­կան­կար­ծիք­ձեւա­վո­րել,­ի­րա­կա­նաց­նել հա­կա­մար­տու­թյան,­պա­տե­րազ­մա­կան­ի­րա­վի­ճակ­նե­րի­գի­տե­լի­քա­հենք­լու­սա­բա­նում:

­ԵԶ­ՐԱ­ԿԱ­ՑՈՒ­ԹՅՈՒՆ

­ ա­տե­րազմ­նե­րը­չեն­սկս­վում­հրա­նոթ­նե­րի­հա­մա­զար­կից, Պ կամ­չեն­ա­վարտ­վում­կրա­կի­դա­դա­րեց­մամբ:­Պա­տե­րազմ­նե­րը­նա­խա­պատ­րաստ­վում­են­բուն­մար­տա­կան­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­ մեկ­նար­կից­ շատ­ ա­վե­լի­ վաղ­ եւ­ հրա­դա­դա­րից հե­տո­էլ­շա­րու­նակ­վում­այլ­դաշ­տե­րում,­եր­բեմն`­ան­տե­սա­նե­լի­կեր­պով­շա­րու­նա­կե­լով­մեծ­վնաս­ներ­հասց­նել­հա­սա­րա­կու­թյուն­նե­րին­ու­պե­տու­թյուն­նե­րին`­դրս­եւոր­ման­ա­մե­նա­տար­բեր­ձեւե­րով:­Ո­ւս­տի­ան­հրա­ժեշտ­է­գի­տակ­ցել,­որ­ռազ­մա­կան­լրագ­րու­թյու­նը­մի­այն­մար­տի­դաշ­տում­տե­ղի­ու­նե­ցա­ծի­ մա­սին­ գրա­վիչ­ ռե­պոր­տաժ­նե­րը­ չեն,­ ո­րոնք­ շատ ա­րագ­կա­րող­են­մեծ­դի­տո­ղա­կա­նու­թյուն­ու­նե­նալ,­հռ­չակ ապա­հո­վել­հե­ղի­նա­կին,­եւ­նույն­ա­րա­գու­թյամբ­էլ­մո­ռա­ցու­թյան­մատն­վել.­ռազ­մա­կան­լրագ­րու­թյու­նը­շատ­ա­վե­լին­է: Ռազ­մա­կան­ լրագ­րո­ղի­ հա­մար­ մաս­նա­գի­տա­կան­ հմ­տու­թյուն­նե­րից,­գի­տե­լիք­նե­րից­զատ,­է­թի­կայի­եւ­ի­նք­նա­կազ­մա­կերպ­ման­կա­նոն­նե­րից­զատ,­ոչ­պա­կաս­կար­եւոր­են­նաեւ լրա­ցու­ցիչ­գի­տե­լիք­ներն,­այդ­թվում`­հա­րա­կից­այլ­ո­լորտ­նե­րից,­ի­նչ­պես­օ­րի­նակ`­քա­ղա­քա­գի­տու­թյուն,­ի­րա­վա­գի­տու­թյուն,­հա­կա­մար­տու­թյան­պատ­մու­թյուն,­աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն,­աշ­խար­հագ­րո­թյուն­եւ­տե­ղագ­րու­թյուն,­ռազ­մա­կան­բնույ­թի­տե­ղե­կույ­թի­հետ­աշ­խա­տե­լու­հմ­տու­թյուն­ներ,­պատ­կե­րա­ցում­ներ­հա­կա­մար­տող­ե­րկր­նե­րի­բա­նակ­նե­րի­մա­սին,­ան­հրա­ժեշտ­սպա­ռիչ­տե­ղե­կու­թյուն­ներ­հա­կա­ռա­կորդ­ կամ­ պա­տե­րազ­մող­ կողմ­ հան­դի­սա­ցող­ պե­տու­թյան,­նրա­ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան­դաշ­նա­կից­նե­րի­մա­սին­եւ այլն:­ Պա­տե­րազ­մում­ տե­ղե­կատ­վա­կան­ գե­րա­կա­յու­թյուն ունե­նա­լու­հա­մար­պե­տու­թյու­նը­եւ­զին­ված­ու­ժե­րը,­կար­ծում ՆԱիրԱ Ա. ՀԱՄԲԱրձՈՒՄՅԱՆ

96

ե­նք,­պետք­է­վա­ղօ­րոք­շա­հագրգռ­ված­լի­նեն,­ի­դեմս­լրագ­րող­նե­րի,­ի­րենց­շուրջ­ար­հես­տա­վարժ­մաս­նա­գետ­ներ­ու­նե­նա­լու­հար­ցում:­ Հաշ­վի­ առ­նե­լով­ Ղա­րա­բա­ղյան­ հա­կա­մար­տու­թյան­ շուրջ վեր­ջին­ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան­զար­գա­ցում­նե­րը`­կար­ծում­ենք, որ­կար­եւոր­է­օր­ա­ռաջ­մշա­կել­եւ­ներդ­նել­ար­դի­հրա­մա­յա­կան­նե­րին­ հա­մա­հունչ­ տե­ղե­կատ­վա­կան­ քա­րոզ­չու­թյան իրա­կա­նաց­ման­եւ­միեւ­նույն­ժա­մա­նակ­տե­ղե­կատ­վու­թյան վե­րահսկ­ման­ եւ­ տե­ղե­կատ­վա­կան­ քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ռազ­մա­վա­րա­կան­ պե­տա­կան­ հայե­ցա­կարգ­ ի­նչ­պես­ ներ­քին,­այն­պես­էլ­ար­տա­քին­լսա­րա­նի­վրա­ներ­գոր­ծե­լու­հա­մար,­ը­նդ­գր­կել­ԶԼՄ-նե­րի­ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րին­դրա­դրույթն ­ ե­րի­ ի­րա­կա­նաց­ման­ գոր­ծըն­թա­ցում,­ հա­սա­րա­կու­թյա­նը երկ­րում­ եւ­ ե­րկ­րի­ շուրջ­ ստեղծ­ված­ ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան իրադ­րու­թյու­նը­հան­րա­մատ­չե­լի,­հա­մա­պար­փակ­եւ­օբյեկ­տիվ­կեր­պով­ներ­կա­յաց­նե­լու­ռազ­մա­վա­րու­թյուն­մշա­կել:­Այդ թվում`­վե­րա­նայե­լով­ե­ղած­փոր­ձա­ռու­թյու­նը,­կար­եւո­րել­հա­կա­մար­տու­թյուն­նե­րի­եւ­հետ­պա­տե­րազ­մա­կան­ժա­մա­նակ­նե­րում­աշ­խա­տե­լու­հա­մար­ար­հես­տա­վարժ­լրագ­րող­նե­րի պատ­րաս­տու­մը,­ո­րը­հատ­կա­պես­այ­սօր­կա­րող­է­օգ­տա­կար լի­նել­հետ­պա­տե­րազ­մա­կան­շր­ջա­նում­ա­ռաջ­ե­կած­հու­մա­նի­տար­ճգ­նա­ժա­մը­հաղ­թա­հա­րե­լու,­նոր­մար­տահ­րա­վեր­նե­րին­պատ­րաստ­վե­լու­եւ­դի­մա­կայե­լու­առու­մով,­այդ­թվում` մե­դի­ա­հար­թա­կում:­

ԾԱՆՈԹԱԳրՈՒԹՅՈՒՆՆԵր 1

Տե՛ս Մ. լ. Կարապետյան, Հայաստանի Հանրապետության բանակի կազմավորումը (1918– 1920 թթ.): «ՀԲ», 1995, հմ. 5–6:

2

Տե՛ս Հայկական սովետական հանրագիտարան, հ. 9, Ե., 1983, էջ 587:

3

Տե՛ս Հայկական սովետական հանրագիտարան, հ. 6, Ե., 1980, էջ

4

Տե՛ս նույն տեղում:

5

Ք. Ալագուլյան. «Ապրիլյան պատերազմի լուսաբանումը ՀՀ

174−175:

լրատվամիջոցներում, իրավական եւ էթիկական խնդիրներ»: http://www.ysu.am/files/1-1.pdf 6

Ս. Ն. շահսուվարյան, ՀՀ ԶՈՒ-ի արդիականացման համատեքստում հայկական զինվորական ժուռնալիստիկայի զարգացման որոշ

ՈրՈշ ԴիՏԱրԿՈՒՄՆԵր ՀԵՏՊԱՏԵրԱԶՄԱԿԱՆ շրՋԱՆՈՒՄ...

97

հարցեր, «Հայկական բանակե 4(94). 2017թ էջ 68 7

Ռազմական գործողությունների տեղեկատվական ապահովումը պլանավորված գործողություններ են, որոնք ուղղված են ընտրված տեղեկույթը եւ ազդեցության ցուցիչները արտաքին լսարանին հաղորդելուն` նրա զգացմունքների, շարժառիթների, օբյեկտիվ դատողությունների եւ ի վերջո` օտարերկրյա կառավարությունների, կազմակերպությունների, խմբերի ու անհատների վարքի վրա հօգուտ իր նպատակների ազդելու համար (տե՛ս «Military Information Support operations» (JP 3-13.2), 07 January 2010, Incorporating Change 1, 20 December 2011, P. VII (https://www.pksoi.org/document_repository/Lessons/JP3_13_2_MISo_ (20-Dec-2011)- LMS-1255.pdf)):

8

Տե՛ս Ա. Ն. Անտոնյան, Ա. Կ. Յալանուզյան, Ռազմական գործողությունների տեղեկատվական ապահովման արդիական սկզբունքները, եղանակները եւ մեխանիզմները: «ՀԲ», 2016, հմ. 1:

9

Տե՛ս նույն տեղում:

10

Տե՛ս Т. Л. Партыка, и. и. Попов. информационная безопасность. М., 2010, с. 36:

11

Տե՛ս н. д. Плотников. информационно-пропагандистское обеспечение операций и боевых действий в военных конфликтах. «военная мысль» («вМ»), 1996, № 1:

12

Տե՛ս Ա. Ն. Անտոնյան, Ա. Կ. Յալանուզյան, Ռազմական գործողությունների տեղեկատվական ապահովման արդիական սկզբունքները, եղանակները եւ մեխանիզմները: «ՀԲ», 2016, հմ. 1, էջ 23:

13

Գրեթե նույն մոդելը կիրառվել է նաեւ ԽՍՀՄ-ում` Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին:

14

Տե՛ս в. Газетов, М. ветров. когда журналист сильнее солдата. «независимое военное обозрение» («нво»), 04.04.2014 (http://nvo.ng.ru/wars/2014-04-04/8_journalist.html):

15

ՀՀ Պն-ում ԶլՄ-ների հավատարմագրման ընդհանուր դրույթներ. https://mil.am/files/press/guide.pdf

16

Տե՛ս в. Жуков. информационное обеспечение военных операций в вс сШа и овс наТо. «Зво», 2000, № 4:

17 18

Տե՛ս նույն տեղում: Տե՛ս в. Газетов, М. ветров. когда журналист сильнее солдата. «независимое военное обозрение» («нво»), 04.04.2014 (http://nvo.ng.ru/wars/2014-04-04/8_journalist.html):

19

Տե՛ս (Журналистика конфликта. Пособие росса Говарда изданное организацией Международная поддержка медиа (International Media Support (IMS) и IMPACS: http://www.mediasupport.org/wp-

ՆԱիրԱ Ա. ՀԱՄԲԱրձՈՒՄՅԱՆ

98

content/uploads/2012/11/ims-csjhandbook-2004.pdf) 20

Տե՛ս Հ. Ս. Քոթանջյան, ղարաբաղյան հակամարտության լուծման առանձնահատկությունները: «ղարաբաղ. հակամարտություն-համաձայնություն»: Ե., 1997, էջ 5−11:

21

Տե՛ս Ն. Ա. Համբարձումյան, ղարաբաղյան հակամարտության լուսաբանման որոշ պրոբլեմներ էթնոքաղաքականության լույսով «Հայկական բանակ». 3 (105). 2020, էջ 56:

22

Տե՛ս (Журналистика конфликта. Пособие росса Говарда изданное организацией Международная поддержка медиа (International Media Support (IMS) и IMPACS: http://www.mediasupport.org/wpcontent/uploads/2012/11/ims-csjhandbook-2004.pdf)

23

karabakh conflict: Azerbaijani soldiers behead Ezidi from Armenia. http://www.ezidipress.com/en/karabakh-conflict-azerbaijani-soldiersbehead-ezidi-soldier-from-armenia/

24

Artsakh ombudsman: Azerbaijani subversive group kills mother and son with disability in hadrut, https://news.am/eng/news/607298.html

25

Civilians describe daily toll as war rages in Nagorno-karabakh, https://observers.france24.com/en/20201020-nagorno-karabakhAzerbaijan-Armenia-bombing-civilians-war

26

Azerbaijan uses banned phosphorous weapons against Artsakh. https://www.1lurer.am/en/2020/10/31/Azerbaijan-uses-bannedphosphorous-weapons-against-Artsakh-Video/349670

27

Ս.Ն. շահսուվարյան, ՀՀ ԶՈՒ-ի արդիականացման համատեքստում հայկական զինվորական ժուռնալիստիկայի զարգացման որոշ հարցեր, «Հայկական բանակ», 4(94).2017թ., էջ 71:

­

ՈրՈշ ԴիՏԱրԿՈՒՄՆԵր ՀԵՏՊԱՏԵրԱԶՄԱԿԱՆ շրՋԱՆՈՒՄ...

99

ԱրՑԱԽՅԱՆ 44-ՕրՅԱ ՊԱՏԵրԱԶՄի ՆԿԱՏՄԱՄԲ ՖրԱՆՍիԱԿԱՆ լրԱՏՎԱՄիՋՈՑՆԵրի ՎԵրԱԲԵրՄՈՒՆՔի շՈՒրՋ ՏիԳրԱՆ ԵԿԱՒԵԱՆ

­ԲԱ­ՆԱ­լԻ­ԲԱ­ռԵՐ.­­

ԶլՄ, հակամարտություն, գաղտնի ծառայություններ, պատերազմ, բարեկամ երկիր Keywords:

mass media, conflict, secret services, iwar, friendly country

Չ նա­յած,­որ­հա­մա­ճա­րա­կը­եւ­Ա­Մ Ն­նա­խա­գա­հա­կան­ը­նտ­րու­թյուն­նե­րը­հիմ­նա­կան­լրատ­վա­կան­նյութն­է­ին­ֆրան­սի­ա­կան ԶԼՄ-նե­րում,­Ար­ցա­խյան­հա­կա­մար­տու­թյան­լու­սա­բա­նու­մը­եւս բա­վա­կա­նին­խիտ­էր: Կախ­ված­յու­րա­քան­չյուր­լրատ­վա­մի­ջո­ցի­քա­ղա­քա­կան­դիր­քո­րո­շու­մից՝ առ­կա­է­մո­տե­ցում­նե­րի­եւ դիր­քո­րո­շում­նե­րի­լայն­բազ­մա­զա­նու­թյուն,­ին­չը վկա­յում­է­հա­վա­քա­կան­եր­եւա­կա­յու­թյան­մեջ­հայե­րի­ներ­կա­յաց­ման­նոր ձեւե­րի­մա­սին: Մ ­ ինչ­մո­լո­րա­կի ա­րյու­նոտ­հա­կա­մար­տու­թյուն­նե­րից­շա­տե­րը­դուրս­են­ե­կել­նո­րու­թյուն­նե­րի­շա­ռավ­ղից,­ֆրան­սա­խոս հան­րու­թյու­նը­հնա­րա­վո­րու­թյուն­է­ու­նե­ցել­ծա­նո­թա­նալ­«­Ղա­րա­բաղ»­ան­վան­հետ:­Ը­նդ­հա­նուր­առ­մամբ,­թե­մային­վե­րա­բե­րող­ ա­վե­լի­ քան­ 700­ հոդ­ված­ներ­ կա­րե­լի­ է­ հաշ­վել,­ որ տար­բեր­աս­տի­ճա­նի­կա­րեկ­ցան­քով­նվիր­ված­են­Ար­ցա­խի խա­ղաղ­բնա­կիչ­նե­րին:­Բա­ցի­ար­տա­քին­հան­րային­տե­սալ­սո­ղա­կան­լրատ­վա­մի­ջոց­նե­րից­(Rfi,­france­24)­կամ­ե­րկ­րորդ նշա­նա­կու­թյան­ լրատ­վա­մի­ջոց­նե­րից (TV5Monde­ եւ­ այլն), որ­պես­կա­նոն,­հե­ռուս­տաա­լիք­նե­րը­մեծ­տեղ­չեն­հատ­կաց­րել­ հա­կա­մար­տու­թյա­նը,­ բա­ցա­ռու­թյամբ­ ծայ­րա­մա­սային ԶԼՄ-նե­րի,­ի­նչ­պի­սիք­են,­օ­րի­նակ, հա­րա­վային­լրատ­վա­մի­ջոց­նե­րը:­ Կա­տա­րյալ­ չե­զո­քու­թյան­ այս­ պա­հան­ջը­ թույլ տվեց­ա­դր­բե­ջա­նա­կան­կող­մին իր­քա­րոզ­չու­թյու­նը­տե­ղա­փո­խել նկա­րա­հան­ման­հրա­պա­րակ­եւ­ար­վես­տա­նոց­ներ` Ղա­րա­բա­ղը­հա­մե­մա­տե­լով­Ալ­զաս­Լո­րե­նի,­ի­սկ­«­հայ­կա­կան օ­կու­պա­ցի­ան»՝ այն­ ա­մե­նի­ հետ,­ ի­նչ­ Ֆրան­սի­ան­ ապ­րեց Երկ­րորդ­հա­մաշ­խար­հային­պա­տե­րազ­մի­ժա­մա­նակ: Բա­ցա­սա­կան­ կող­մով­ ներ­կա­յաց­ված­ հազ­վա­գյուտ­ զե­կույ­ցը լրագ­րող­Լի­սե­րոն­Բու­դու­լի՝ Ա­դր­բե­ջա­նում­ա­ռանց­քն­նա­դա­տա­կան­հե­ռա­վո­րու­թյան­պատ­րաս­տած­հա­ղոր­դումն­էր,­որ հե­ռար­ձակ­վեց­ հոկ­տեմ­բե­րի­ 22-ին­ Tf1­ հե­ռուս­տաա­լի­քով երե­կո­յան­ժա­մը­20:00-ին,­եւ­ո­րը­Լրագրողներ­ա­ռանց­սահ­ման­նե­րի ՀԿ-ի­(RSf)­մոտ­աջակցական­բուռն­ար­ձա­գանք­նե­ր­ա­ռա­ջաց­րեց:1 Ֆ­րան­սի­այի­ար­տա­քին­ծա­ռա­յու­թյան­(france­24,­Rfi­եւ­Monte Carlo­al­doualiya)­տե­սա­ձայ­նային լրատ­վա­մի­ջոց­ներն ա­պա­հո­վե­ցին,­որ­եր­կու­տե­սա­կետ­ներն­էլ­բա­ցա­հայտ­վեն: Նույնը՝ TV5­Monde-ի­հա­մար:­Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ,­քիչ­են­այն­հիմ­նա­ԱրՑԱԽՅԱՆ 44-ՕրՅԱ ՊԱՏԵրԱԶՄի ՆԿԱՏՄԱՄԲ ՖրԱՆՍիԱԿԱՆ...

101

կան­լրատ­վա­կան­ա­լիք­նե­րը,­ո­րոնք­պար­բե­րա­բար­հրա­վի­րում­են­հայ­կա­կան­ազ­գա­նուն­նե­րով­հե­տա­զո­տող­նե­րի. բա­ցա­ռու­թյամբ le­ Monde-ի­ լրագ­րող­ Կայծ­ Մի­նա­սյա­նի,­ քա­ղա­քա­գե­տ­Թա­լին­Փա­փա­զյա­նի,­վեր­լու­ծա­բան­Լո­րան­Լեյ­լե­կյա­նի­եւ­այս­տո­ղե­րի­հե­ղի­նա­կի:­Հայ­կա­կան­ծա­գում­ու­նե­ցող խոս­նակ­նե­րի­այս­հա­րա­բե­րա­կան­բա­ցա­կա­յու­թյու­նը,­ո­րոնք ու­շա­դիր­կեր­պով­զտ­ված­են­«ամ­րագր­ման»­ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի­կող­մից,­բուռն­քն­նա­դա­տու­թյուն­ա­ռա­ջաց­րեց ժա­մա­նա­կա­կից­Ռու­սաս­տան­ցի­հար­ցե­րի­մաս­նա­գետ,­պրո­ֆե­սոր­Ժան Ռո­բերտ­Ռա­վի­ոյի­մոտ,­ո­րը­նոյեմ­բե­րի 18-ին­իր­ֆեյս­բու­քյան է­ջում­գրել­էր­france­24-ի­դեմ: «­Ճիշտ­է,­france­24-ը­կա­րո­ղա­ցավ­ե­րեք­դաշ­տային­ա­ռա­քե­լու­թյուն­ու­ղար­կել­Եր­եւան՝­կա­պե­լով­հայ­գոր­ծա­դիր իշ­խա­նու­թյան հետ­ իր­ ֆրան­սա­խոս­ եւ­ ան­գլա­լե­զու­ ա­լիք­նե­րի հար­ցազ­րույց­նե­րը: Բայց­պա­տե­րազ­մի­ըն­թաց­քում­Ար­ցա­խի­խիտ­բնա­կեց­ված­տա­րածք­նե­րում­ա­դր­բե­ջա­նա­կան­ռմ­բա­կո­ծու­թյուն­նե­րի­հետ­եւան­քով­ա­վե­րա­ծու­թյան փաս­տա­ցի որ­եւէ­պատ­կեր­չի­ներ­կա­յաց­վել:­Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ,­մենք­ող­ջու­նե­լու­ե­նք­Լյու­դո­վիկ­դե­Ֆու­կոյի­եւ­Ռո­մե­ո­Լանգ­լո­ւայի­պրո­ֆե­սի­ո­նա­լիզ­մը­ (Ալ­բերտ­ Լոնդ­րե­սի­ մր­ցա­նակ): Ա­ռա­ջինն ա­դր­բե­ջա­նա­կան­կող­մին­ան­դրա­դար­ձավ­ա­մե­նայն լր­ջու­թյամբ,­ի­սկ ե­րկ­րորդն­ան­դրա­դար­ձավ կա­սե­տային­զի­նամ­թեր­քով­եւ­սպի­տակ­ֆոս­ֆո­րով ռմ­բա­կո­ծու­թյուն­նե­րին»: ­ ե­ռա­վոր­տա­րա­ծաշր­ջա­նի­նկատ­մամբ­այս­հա­րա­բե­րա­կան Հ հե­տաքրք­րու­թյա­նը­հա­կադր­վում­է­ին ռու­սա­լե­զու­լրատ­վա­մի­ջոց­նե­րի­(RT­france­եւ­Radio­Sputnik)­լու­սա­բա­նում­նե­րը:­Ռա­դի­ո Sputnik-ը,­մաս­նա­վո­րա­պես,­շա­րու­նա­կա­կան­թե­մա­էր ա­ռա­ջար­կում,­RT­france-ը­պար­բե­րա­բար­հրա­վի­րում­էր­հայ­կա­կան­ծա­գում­ու­նե­ցող­բազ­մա­թիվ­փոր­ձա­գետ­նե­րի,­ա­դր­բե­ջան­ցի­նե­րի­ հետ­ կազ­մա­կեր­պում­ էր բա­նա­վե­ճեր`­ որ­եւէ կող­մի­նկատ­մամբ­ը­նդ­գծ­ված­հա­մակ­րանք­չցու­ցա­բե­րե­լով: Ա­լի­քի­աշ­խա­տակ­ցի­կար­ծի­քով,­ո­րից մենք­հար­ցազ­րույց­ենք վերց­րել,­Ղա­րա­բա­ղի­նկատ­մամբ­այս­ա­ռանձ­նա­հա­տուկ­ու­շադ­րու­թյու­նը­նախ­եւա­ռաջ­պայ­մա­նա­վոր­ված­է­տա­րա­ծաշր­ջա­նում­Ռու­սաս­տա­նի­հե­տաքրք­րու­թյամբ:­Հո­րա­կան­կող­մից ծա­գու­մով­հայ, RT­Sputnik­խմ­բի­ղե­կա­վա­րի­Մար­գա­րի­տա Սի­մո­նյա­նը­չի­թաքց­նում­Կրեմ­լի հետ իր­մեր­ձա­վո­րու­թյու­նը, ՏիԳրԱՆ ԵԿԱՒԵԱՆ

102

ին­չը վկա­յում­ են­ հատ­կա­պես­ թվի­թե­րում­ Ռու­սաս­տա­նի նկատ­մամբ­հայե­րի­«անշ­նոր­հա­կա­լու­թյան»­մա­սին­նրա­զայ­րաց­կոտ ու քա­մահ­րա­կան­գրա­ռում­նե­րը:­

«Ա­լան­Կա­վա­լի­հա­մախ­տա­նի­շը» Հ ­ ազ­վա­դեպ­էր խմ­բագ­րա­կազ­մը­ո­րո­շում­կա­յաց­նում՝ ռազ­մա­կան­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­ա­մե­նա­թեժ­պա­հե­րին­լրագ­րող­ներ ու­ղար­կել­սահ­ման,­քա­նի­որ­ան­վտան­գու­թյան­ռիս­կը­բա­վա­կա­նին­մեծ­էր:­Ե­րբ­հոկ­տեմ­բե­րի­1-ին­Մար­տու­նի­ում­ա­դր­բե­ջա­նա­կան­ հրե­տա­նին թի­րա­խա­վո­րեց­ լրագ­րող­նե­րի­ մե­քե­նան՝­ծանր­վի­րա­վո­րե­լով le­Monde-ի­լրագ­րող­Ա­լան­Կա­վա­լին­եւ­լու­սան­կա­րիչ­Ռա­ֆայել­Յա­ղոբ­զա­դե­ին,­խմ­բագ­րու­թյան աշ­խա­տա­կից­նե­րը­խու­ճա­պի­մատն­վե­ցին:­Դա­ի­րա­կա­նու­թյուն­է,­ո­րը­քաջ­հայտ­նի­է­ո­լոր­տի­մաս­նա­գետ­նե­րին:­Փա­րի­զյան­խմ­բագ­րա­կազ­մե­րի­մեծ­մա­սը,­ո­րոնք լրագ­րող­ներ­են ու­ղար­կում­ պա­տե­րազ­մա­կան­ գո­տի,­ «­պատ­րաստ­վում»­ է dgSe-ի՝ ֆրան­սի­ա­կան­ գաղտ­նի­ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի­ մոտ, որոն­ցից­ո­րոշ­նե­րը վե­րած­վել­են­մա­մու­լի:­Չա­փա­վոր հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյուն,­որ­թույլ­է­տա­լիս­խմ­բա­գիր­նե­րին­խու­սա­փել ան­խո­հեմ­ռիս­կե­րի­դի­մե­լուց եւ օ­գտ­վել ի­րենց­լրագ­րող­նե­րի կյան­քի­հա­մար­կար­եւոր­տե­ղե­կատ­վու­թյու­նից:­ Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ,­պետք­է­նշել,­որ­ռազ­մա­կան­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­ըն­թաց­քում­հա­կա­մար­տու­թյու­նը­բա­վա­կա­նա­չափ­լու­սա­բան­ված­ չէր:­ Ա­կն­հայտ­ է,­ որ­ ֆրան­սի­ա­կան­ ԶԼՄ-նե­րը «­շատ­ո­ւշ­ա­րթ­նա­ցան,­սա­կայն­նրանք­փոր­ձե­ցին­դա­փոխ­հա­տու­ցել հրա­դա­դա­րից­հե­տո»:­Ֆրան­սի­այի­եւ Հա­յաս­տա­նի կա­պը­զգաց­մուն­քային­շերտ­ու­նի,­եւ դա­իր­նպաս­տա­վոր դերն­ու­նե­ցավ­Հա­յաս­տա­նի­հա­մար: Սա­կայն­ֆրան­սի­ա­կան ռա­ցի­ո­նալ­շա­հե­րը­հա­ճախ Ա­դր­բե­ջա­նի­կողմն­են:

­ ա­ղա­փա­րա­խո­սա­կան­ ըն­թեր­ցում Ար­ցա­խի­ բազ­մա­թիվ Գ կողմ­նա­կից­նե­րի­շր­ջա­նում­

le­point,­le­figaro­Magazine,­l’incorrect,­l’humanité,­provence, Marianne,­l’obs,­կամ­նոյ­նիսկ la­Règle du Jeu, Charlie Hebdo, ԱրՑԱԽՅԱՆ 44-ՕրՅԱ ՊԱՏԵրԱԶՄի ՆԿԱՏՄԱՄԲ ՖրԱՆՍիԱԿԱՆ...

103

le­Canard­enchainé,­front­populaire…­Այս­ար­տա­սո­վոր­խում­բը,­որ­ներ­կա­յաց­նում­է­գրե­թե­ո­ղջ­քա­ղա­քա­կան­սպեկտ­րը՝ ի­նք­նիշ­խան­ձա­խե­րից­ու­եվ­րո­պա­մետ­նե­րից­մինչեւ­աջ­կա­թո­լիկ­ներ­ու­պահ­պա­նո­ղա­կան­ներ,­զբաղ­վել­են­ի­պաշտ­պա­նու­թյուն­Ար­ցա­խի:­Թեեւ ­նր ­ անց­ը­նդ­հա­նուր­խմ­բագ­րա­կան գծե­րը­տար­բեր­վում­են,­ղա­րա­բա­ղյան հար­ցը­միջ­կու­սակ­ցա­կան­հա­մա­ձայ­նու­թյուն­է ա­ռա­ջաց­րել:­Գլ­խա­վոր­լրատ­վա­մի­ջոց­նե­րը,­ի­նչ­պի­սիք­են,­օ­րի­նակ,­obs-ը,­որ­գա­ղա­փա­րա­պես զգա­յուն­են­Բեռ­նար­Ան­րի­Լեւի­ի Խա­ղի­կա­նոն­նե­րի­նկատ­մամբ,­ո­րը­ջանք­չէր­խնա­յում հայե­րին ա­ջակ­ցու­թյուն­ցույց տա­լու­ հա­մար,­ դա­տա­պար­տե­ցին Էր­դո­ղա­նի­ հր­դե­հային խա­ղը:­Հա­ճախ­հա­կա­մար­տու­թյան­նման ըն­թեր­ցու­մը­մուտք է­ լի­նում քա­ղա­քակր­թու­թյուն­նե­րի­ բախ­ման­ մեծ­ պա­տու­մի հա­մար:­Այն­մեծ­թափ­ստա­ցավ­ֆրան­սի­ա­կան­հա­սա­րա­կու­թյան­մեջ­ի­նք­նու­թյան­լար­վա­ծու­թյան­եւ­այս­պես­կոչ­ված­ան­կու­մա­պաշտ մտա­վո­րա­կան­նե­րի­վե­րել­քի­հա­մա­տեքս­տում: Դրա­նով­հայե­րը­պահ­պա­նո­ղա­կան­ա­ջե­րի­եր­եւա­կա­յու­թյամբ վե­րած­վե­ցին­«ար­եւե­լ յան­քրիս­տո­նյա­նե­րի»:­Այս­մեկն­Ար­ցա­խյան­պա­տե­րազմն­ըն­կա­լում­է­ի­բրեւ­2014­թվա­կա­նին­Ի­րա­քում­ար­դեն­տե­ղի­ու­նե­ցած­սցե­նա­րի­կրկ­նու­թյուն,­ե­րբ­Իս­լա­մա­կան­պե­տու­թյան­հետ­եւորդ­նե­րը­հա­լա­ծում­է­ին­Նին­վե­ի դաշ­տի­քրիս­տո­նյա­նե­րին­եւ­եզ­դի­նե­րին­ու­Ի­րա­քի­հյու­սի­սում գտն­վող­Սին­ջա­րի­զանգ­վա­ծին:­ Ի­րենց­հեր­թին­ո­րոշ­ձա­խա­կող­մյան­լրատ­վա­մի­ջոց­ներ­հիմ­նա­կա­նում­ը­նդ­գծել­են պան­թուր­քիզ­մի­դեմ­քր­դա­կան­եւ­հայ­կա­կան­պայ­քա­րի­նմա­նու­թյու­նը՝­չմո­ռա­նա­լով­Ֆրան­սի­ա­յում հայ­կո­մու­նիս­տա­կան­­­դի­մադ­րու­թյան­մեծ­գոր­ծիչ­նե­րի­թո­ղած­ժա­ռան­գու­թյու­նը:­Ա­հա­թե­ի­նչ­պես l’humanité-ի­նման օ­րա­թեր­թը,­ ի­նչ­պես­ նաեւ politis­ շա­բա­թա­թեր­թը,­ ջանք չխնայե­ցին Ար­ցա­խին ա­ջակ­ցե­լու­հար­ցում,­ին­չի­մա­սին­վկա­յում­են­Ար­ցա­խում­կո­մու­նիս­տա­կան­­­օր ­ ա­թեր­թի­հա­տուկ­դես­պա­նորդ Վա­դիմ­Կա­մեն­կայի­զե­կույց­նե­րը:­Ար­ժե հի­շել նաեւ այն­դիր­քո­րո­շու­մը,­ո­րն­ըն­դու­նեց­Ֆրան­սի­այի­Կո­մու­նիս­տա­կան­­­կու­սակ­ցու­թյու­նը՝­հօ­գուտ­Ար­ցա­խի­ճա­նաչ­ման,­ո­րը­սա­տա­րում­էր­հայե­րի­մեծ­բա­րե­կամ­սե­նա­տոր­Պի­եռ­Ու­զու­լի­ա­սին:­Նույ­նիսկ­ա­վե­լի­ա­ջ՝­l’incorrect­ամ­սա­գի­րը,­որ ժա­մա­նա­կին­մաս­նակ­ցել­էր­Բա­քվում մա­մու­լի­քո­ղարկ­ված­շր­ջա­գա­յու­թյա­նը,­ար­ժա­նա­ցել է­հայե­րի­ա­ռա­վել­դրա­կան­ար­ձա­գանք­ՏիԳրԱՆ ԵԿԱՒԵԱՆ

104

նե­րին:­Հայե­րին­ա­ջակ­ցում­են­այն­բա­նի­հա­մա՞ր,­թե­ով­են նրանք կամ­թե այն­­­կեր­պա­րի­հա­մա՞ր,­որ­ֆրան­սի­ա­ցի­ներն ու­նենք­նրանց­մա­սին:­Պա­տաս­խա­նը­դրա­կան է: ­ ԾԱՆՈԹԱԳրՈՒԹՅՈՒՆ 1

Տե՛ս https://rsf.org/fr/actualites/une-journaliste-auteure-dun-reportagesur-le-conflit-au-haut-karabakh-violemment-prise-partie-en

ԱրՑԱԽՅԱՆ 44-ՕրՅԱ ՊԱՏԵրԱԶՄի ՆԿԱՏՄԱՄԲ ՖրԱՆՍիԱԿԱՆ...

105

ԶԱՆԳՎԱԾԱՅիՆ ՀԱղՈրԴԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՊԱՏԵրԱԶՄՆԵր

CIVIC PARtICIPAtIoN PRACtICES oF ARMENIANS DURING NAGoRNo-kARABAkh CoNFLICt IN 2020: ANALySES IN thE CoNtEXt oF CIVIC SoCIEty DEVELoPMENt AND NAtIoNAL SECURIty ANAhIt hAkoByAN

­ Keywords:

civic participation, civic identity, civic society, social media, digital activism, Nagorno-karabakh conflict

CiViC­pARTiCipATioN:­MAiN­CoNCepTS­ANd­Typology­ Civic­participation­is­the­key­element­of­democracy,­the­participatory­nature­of­which­requires­active­involvement­of­citizens­ in­ civic­ and­ political­ activities.­ The­ concept­ of­ “civic participation”­or­“civic­engagement”­became­popular­at­the beginning­of­1990s,­after­putnam­published­his­famous­research­ on­ declining­ civic­ engagement­ in­ the­ uSA1.­ Subsequently­ the­ term­ “civic­ participation”­ has­ been­ used­ interchangeably­in­literature­together­with­“civic­engagement”­and “civic­activism”.­Through­recent­decades­numerous­definitions and­typologies­of­civic­participation­have­been­developed, emphasizing­ its­ collective/individual­ and­ manifest/latent forms.­Some­of­them­highlight­political­or­collective­nature­of civic­engagement,­others­include­postmodern­and­more­individualistic­ manifestations­ such­ as­ monitorial­ participation2.

Some­researchers­define­civic­participation­as­individual­or­collective­feelings,­knowledge­and­actions­aimed­at­solution­of problems­or­changing­conditions­outside­of­the­immediate­environment­of­one’s­family­and­friends3 4 5.­A­framework,­suggested­by­Bennet­et­al.,­includes­two­types­of­civic­participation­practices:­dutiful­-­based­on­duty,­responsibility­and­one way­communication­with­state­bodies,­and­actualizing­–­based on­new­and­creative­ways­of­participation,­self-actualization, social­expression,­content­creation­and­sharing­through­networks6.­ in­parallel­with­the­development­of­online­technologies­new forms­of­civic­participation­appeared­under­the­broad­term “online­civic­participation”,­including­e-governance­activities, online­discussions,­likes,­comments,­posts,­signing­petitions, etc.­ The­ nature­ of­ the­ phenomenon­ itself­ also­ transformed under­the­logic­of­the­informational­era.­Two­opposite­views have­been­developed­concerning­the­role­of­the­internet­in civic­participation­processes.­The­first­approach­stresses­the role­of­virtual­technologies­in­political­participation­in­different countries:­the­protests­against­the­dictatorship­in­egypt­(2011), the­Spanish­15-M­Movement­(2011),­the­occupy­movement (2011),­the­confrontations­around­the­gezi­park­protests­in­isCIVIC PARtICIPAtIoN PRACtICES oF ARMENIANS...

109

tanbul­(2013),­the­umbrella­Movement­in­hong­Kong­(2014), the­Nuit­debout­movement­in­france­(2016),­Velvet­revolution­in­Armenia­(2018).­These­movements­are­defined­by­technically­ advanced­ sociality­ -­ a­ novel­ and­ close­ interplay between­socially­based­events,­relationships,­communication processes­and­activities­and­new­forms­of­their­technically­mediated­facilitation,­dissemination­and­structuration7.­Castells supports­this­approach­while­examining­the­zapatistas­movement,­ defining­ it­ as­ “the­ first­ informational­ guerilla­ movement”.­he­assumes­that­combination­of­both­online­and­offline communication­flows­is­a­totally­new­and­powerful­tool­for masses­to­change­power­relations8.­weinstein,­Bennett­and Segerberg­consider­digital­media­as­organizational­agents­for the­new­social­movements­which­are­no­longer­based­on­collective­action­but­are­more­individualized­and­driven­by­the logic­of­connective­action,­actualizing­citizenship­and­impression­management.­in­this­regard­even­everyday­creative­practices­including­sharing­memes­and­photo­stories­online­are considered­to­be­vital­for­citizen’s­engagement­in­civic­and­political­activities,­allowing­them­to­participate­in­public,­collective­actions,­while­maintaining­sense­of­individuality9 10.­ The­ second­ approach­ assumes­ that­ the­ role­ of­ the­ web­ in modern­movements­is­overrated,­although­technology­may foster­ communication­ and­ mobilization.­ however,­ social media­reinforces­new­forms­of­activism,­like­“slacktivism”11, which­limits­actions­to­a­“facebook­like”­or­signing­an­online petition12.­Morozov­views­social­media­technologies­as­simply having­been­present­during­protests­and­not­having­actually been­impactful­in­a­meaningful­(positive)­way13.­Supporters­of this­approach­insist­that­virtual­spaces­not­only­failed­to­form public­spaces­of­rational­debating,­suggested­by­habermas14, moreover,­they­mainly­shape­weak­publics­that­provide­and express­public­opinion­which­is­not­translated­into­authoritative­decisions15.­papacharissi­states­that­even­in­case­of­equal opportunities­for­everyone­to­get­engaged­in­virtual­public sphere,­it­may­only­ensure­a­sense­of­activity­rather­than­genuine­civic­engagement­because­of­its­commercialization­and colonization­by­advertising16.­The­logic­of­social­media­may ANAhIt hAkoByAN

110

prevent­users­from­offline­forms­of­participation­as­well.­first, the­information­on­the­internet­is­often­public­and­searchable, which­may­cause­concerns­about­long-term­implications­of identification­with­certain­civic­concerns­and­thus­make­them avoid­certain­actions.­Besides,­it’s­easy­to­be­criticized­for­certain­views­and­actions,­which­may­contain­such­forms­of­communication­as­trolling­or­hate­speech17.­ CiViC­ pARTiCipATioN­ iN­ ARMeNiA:­ hiSToRiCAl­ fRAMewoRK­ANd­CuRReNT­deVelopMeNTS­ Civic­society­in­Armenia­is­reported­to­have­characteristics­typical­for­most­post-soviet­countries:­disdain­towards­volunteering,­ distrust­ towards­ associations,­ low­ membership­ in associations­and­rapid­donor-driven­development­of­the­CSos after­the­collapse­of­uSSR18.­These­singularities­directly­affect the­manifestations­of­civic­participation,­the­development­of which­have­passed­a­long­and­difficult­way­outlining­a­unique pathway­for­various­forms­of­activism.­ The­history­of­the­development­of­civic­participation­in­modern­Armenia­can­be­divided­into­four­periods.­

underground­activism­and­state-directed­volunteerism: civic activism­in­Soviet­Armenia­was­limited­to­mutual­support­in frames­of­citizen’s­network­and­underground­organizations which­led­their­activity­off­state­institutions­and­power­relationships19.­Volunteerism­was­state-directed­and­controlled from­above­by­governmentally­organized­Ngos­and­compromised­the­main­meaning­of­it.­history­reports­existing­of­underground­organizations­and­movements­whose­main­activity was­focused­on­the­recognition­of­the­Armenian­genocide­in 1915.­As­a­result­of­their­activity,­in­1965­more­than­100­000 people­took­part­in­the­gathering­commemorating­the­50th anniversary­of­the­genocide.­This­event­lasted­a­day­and­was­unprecedented­for­Soviet­union­of­that­period20.­ National­movements­under­perestroika: At­mid-1980s­inspired by­gorbachev’s­perestroika­an­environmental­movement­was initiated­by­liberal­minded­scientists,­educators­and­writers.­AlCIVIC PARtICIPAtIoN PRACtICES oF ARMENIANS...

111

though­crowded­demonstrations­resulted­forced­closure­of­the “Medzamor”­ nuclear­ power­ plant­ and­ “Nayarit”­ factory­ in 1988,­the­movement­did­not­extinguish,­but­gradually­transformed­into­a­national­and­political­one.­Among­environmental­ activists­ there­ were­ nationalist­ intellectuals,­ who­ raised claims­of­self-determination­of­Nagorno-Karabakh­during­these movements.­ Many­ of­ them­ joined­ the­ new­ pan-Armenian movement,­ Karabakh­ movement,­ which­ was­ leaded­ by­ the Karabakh­ Committee,­ demanding­ the­ return­ of­ NagornoKarabakh­Autonomous­oblast­(NKAo),­then­officially­a­part­of Soviet­Republic­of­Azerbaijan,­to­the­Soviet­Republic­of­Armenia.­while­the­number­of­environmental­movement­activists was­ counted­ in­ thousands,­ Karabakh­ movement­ was­ much more­crowded.­in­its­peak,­on­february­21,­1988,­up­to­1­mln Armenians­mobilized­in­yerevan­with­claims­of­unification21.­ The­Armenian­earthquake­of­7­december­1988­boosted­civic activism­ in­ the­ country­ in­ two­ ways:­ numerous­ voluntary groups­and­organizations­were­formed­for­humanitarian­assistance­and­relief,­and,­as­doose­assumes,­fail­of­effective­disaster­management­by­Soviet­union­escalated­ethnic­tensions­and played­a­catalyst­role­in­shaping­a­discursive­platform­were hidden­passions­were­released22.­

Rise­of­Ngo’s­and­donor-supported­democracy: After­gaining independence­ in­ 1991­ Armenia­ entered­ on­ the­ path­ of democracy­building.­At­this­period­under­heavy­social­and economic­circumstances­people­were­concentrated­on­daily survival­and­social­movements­or­street­activism­were­on­decrease.­Civic­life­was­mainly­sustained­by­newly­established civic­society­organizations­and­Ngos­in­particular,­effectiveness­of­which­in­that­period­researchers­find­questionable23. democracy­ and­ civic­ society­ agendas­ were­ guided­ not­ as much­by­local­Ngos,­but­rather­by­international­donors­and their­representatives­which,­as­ishkhanian­argues,­had­affected the­definition­of­concepts,­production­of­knowledge,­circulation­of­information,­decision­making­and­outcomes­of­projects and­campaigns24.­in­addition,­the­low­level­of­trust­towards politics­and­rise­of­nationalism­and­national­ideology­during ANAhIt hAkoByAN

112

Nagorno-Karabakh­war­(1992-1994)­also­affected­negatively on­civil­rights­and­free­expression­of­critical­opinion25.­

Civic­initiatives­and­the­Velvet­Revolution: Since­2007­rise­of civic­initiatives­has­been­reported­in­Armenia,­led­mostly­by educated­and­young­generation,­raised­in­“soviet­mentality”free­liberal­environment.­Civic­initiatives­(“qaxaqaciakan­naxadzernutyunner”­ in­ Armenian)­ are­ defined­ as­ non-violent forms­of­collective­expression­of­will,­through­which­the­opinion­of­a­certain­group­or­groups­of­citizens­is­presented­to­state or­local­self-government­bodies­and­solution­is­required.­Civic initiatives­not­just­demand­justice­but­strive­for­its­fulfillment26.

The­growth­of­these­initiatives­was­conditioned­by­coming­of the­age­of­post-soviet­generation­with­more­proactive­mindset­towards­public­problem’s­solving,­new­informational­and technological­tools­and­the­worldwide­spike­in­global­civic movements­at­that­period27.­More­than­25­civic­initiatives­have been­reported­around­different­issues­and­with­different­outcomes.­what­these­initiatives­have­in­common­are­young­and like-minded­initiators­and­the­use­of­informational­and­communication­technologies­for­communication,­coordination­and mobilization,­although­slacktivism­was­also­displayed­in­frames of­the­online­manifestations­of­civic­actions28,­and­the­activists’ digital­skills­required­improvement29.­Tadevosyan­emphasizes civic­activists­attempt­to­establish­dialogue­between­civic­society­through­formation­of­new­discursive­practices­and­state institutions­as­well­as­the­increase­of­the­role­of­social­and­cultural­capitals­besides­the­economic­one,­creation­of­symbolic capital­through­the­interchange­of­symbols­between­online and­offline­spaces,­and­their­involvement­in­civic­sphere30.­it­is worth­to­mention­that­digital­technologies­not­only­empowered­the­activists,­but­also­were­used­as­tools­for­the­state­surveillance31.

Mass­anti-governmental­protests­in­April­2018­resulted­in­the election­of­a­new­prime­minister­and­changes­in­governmental­cabinet,­further­leading­to­early­parliamentary­elections.

CSos­and­informal­civic­groups­took­an­active­role­in­2018 protests­and­have­been­subsequently­involved­in­consultation CIVIC PARtICIPAtIoN PRACtICES oF ARMENIANS...

113

with­the­government­and­monitoring­of­snap­parliamentary elections.­Many­civil­society­activists­were­further­involved­in the­composition­of­the­new­government­or­elected­as­parliament­members32.­The­role­of­social­media­was­central­during the­protests.­Although­some­researches­have­revealed­that communicative­forms­of­activism­like­searching­and­sharing information­were­more­popular­than­actual,­offline­forms­of protest­and­were­considered­as­much­realistic­as­actual­participation33,­social­media­has­played­a­key­role­in­organization of­mass­protests­and­mobilization­of­people.­As­most­local­TV and­radio­companies­were­controlled­by­former­authorities, the­internet­became­the­main­source­of­information­about­the protests.­The­future­prime­Minister­Nikol­pashinyan­used­his facebook­account­as­a­main­tool­to­communicate­with­society.­After­the­revolution­many­civic­activists­also­active­on­social­media­got­involved­in­state­offices­keeping­their­online activities.­This­contributed­the­raise­of­online­civic­participation­in­the­country34.­Sargsyan­and­dulamanyan­note­that­although­ the­ revolution­ had­ a­ positive­ impact­ on­ the development­of­civic­identity,­the­new­government­tends­to shape­it­based­on­the­myth­of­revolution,­which­may­harm­the relationship­between­the­state­and­civic­society­and­cause­further­conflicts35.­ Not­all­forms­of­civic­participation­have­emerged­like­civic­initiatives­in­post-soviet­Armenia.­Researches­show­that­the­most popular­forms­of­civic­activities­are­helping­a­neighbor/friend with­housework36,­physical­work/labor;­organization/participation­of/in­community­events­and­awareness-raising­campaigns37.­The­level­of­membership­in­various­associations­had been­low­and­on­decrease38.­informal­volunteering­is­its­most preferred­form­among­Armenians,­caused­by­the­deficiency­of regulations­and­legislation,­mismanagement­practices39 and low­level­of­trust­towards­CSo’s40.­The­main­motivations­driving­people­to­volunteering­are­quite­individualistic:­curiosity, opportunity­to­gain­working­experience,­self-education;­networking­and­making­new­friends;­better­information;­and­a pure­change­in­life­brought­about­by­volunteering41.­ ANAhIt hAkoByAN

114

CiViC­pARTiCipATioN­pRACTiCeS­duRiNg­ NAgoRNo-KARABAKh­CoNfliCT­iN­2020 on­September­27,­2020­Azerbaijan­launched­the­largest­missile­attack­since­the­1994­ceasefire.­The­war­was­the­largest­in the­history­of­the­conflict­and­was­characterized­as­5th generation­war­with­unprecedented­for­South­Caucasus­use­of­advanced­technology­and­destructive­weaponry42.­it­was­also unprecedented­in­scope­of­primary­involvement­of­Turkey­in military­actions­supporting­Azerbaijan.­After­44­days­of­fighting,­on­November­10,­the­war­was­stopped­with­a­peace­deal signed­by­Armenia,­Azerbaijan­and­Russia.­under­the­deal, Azerbaijan­held­on­to­areas­of­Nagorno-Karabakh­that­it­has taken­during­the­conflict,­and­Armenia­agreed­to­withdraw from­adjacent­areas­held­as­a­result­of­the­previous­war43.­ Starting­from­the­first­hours­of­the­war­the­Armenian­society, with­active­involvement­of­diaspora,­mobilized­both­in­online and­offline­spaces,­involving­civic­activists,­Ngo’s,­state­bodies­and­various­society­groups.­The­main­purposes­of­mobilization­ and­ civic­ participation­ were­ raising­ international awareness,­fighting­the­enemy­propaganda­in­informational war­and­supporting­people­from­Nagorno-Karabakh­and­the frontline.­ SoCiAl­iNVolVeMeNT­(ATTeNTioN)­ under­the­war­circumstances,­taking­interest­in­the­situation and­perceiving­it­as­important,­as­well­as­staying­informed­on the­situation­were­inevitable.­people­were­actively­creating, commenting­and­sharing­posts,­using­thematic­frames­for­profile­ pictures­ highlighting­ the­ key­ messages­ and­ hashtags: “#RecognizeArtsakh”,­ “#wewillwin”,­ “#StopAzerbaijaniAggression”,­“#StopTerrorism”,­etc.­it­is­worth­to­mention­that this­was­the­first­large­scale­war­for­Armenians­at­the­age­of digital­media,­and­the­content­circulating­through­social­media platforms­was­following­their­logic.­first,­visual­and­humorous content­ was­ developed­ following­ the­ war­ agenda,­ created both­by­users­and­companies­from­marketing/advertising/pR fields­ on­ a­ voluntary­ principle.­ A­ special­ attention­ deserve CIVIC PARtICIPAtIoN PRACtICES oF ARMENIANS...

115

user-generated­ internet­ memes­ and­ caricatures.­ These­ elements­of­visual­culture­allowed­users­to­become­a­part­of­the movement­and­demonstrate­shared­ideology­with­others,­also serving­as­a­mean­to­reduce­the­stress­and­discomfort­of­the war44.­Another­manifestation­of­the­influence­of­social­media logic­on­communication­practices­during­the­war­was­the­style of­messages­by­the­Representative­of­RA­defense­Ministry­Artsrun­hovhannisyan,­who­was­the­main­official­communicator together­with­the­press-secretary­of­the­Ministry­-­Shushan Stepanyan.­while­the­latter­posted­messages­mainly­with­official­language­style,­hovhannisyan­was­actively­using­humorous­and­sarcastic­statements­as­well,­mainly­addressed­to­the Azerbaijani­side.­following­the­social­media­logic,­these­posts went­viral­and­spread­faster­and­with­bigger­engagement.­ CiViC­eNgAgeMeNT­

Creating­and­promoting­content­on­social­media:­ while­the first­news­and­reports­were­arriving­from­the­frontline­and­international­media­just­started­publishing­about­the­“new­war”, groups­were­created­by­Armenian­facebook­users­aimed­to spread­official­information­through­various­online­channels, create­content­and­monitor­online­platforms.­Some­of­these groups­organized­their­work­in­offline­offices­as­well,­in­order to­make­the­work­more­effective.­it­is­worth­to­note­that­while online­groups­in­Azerbaijan­had­been­formed­and­coordinated by­state­propagandists,­in­Armenia­they­were­formed­mainly in­a­spontaneous­way­by­ordinary­citizens,­who­wanted­to­be useful­for­their­country­in­some­way.­More­than­20­facebook groups­were­created­by­volunteers­for­this­aim.­online­actions were­implemented­in­the­following­social­media­platforms: facebook,­ Twitter,­ instagram,­ linkedin,­ Vkontakte,­ and youTube.­facebook­and­Telegram­were­mainly­used­for­organizational­and­coordination­purposes.

Analyses­of­activities­of­top­5­groups­revealed­the­following main­actions:­ emails­to­international­media Reporting­fake/hate-speech­spreading­or­hacked­profiles­and pages­ ANAhIt hAkoByAN

116

Messages­to­influencers­and­public­figures­on­facebook­and instagram­ Sharing­posts­of­officials­and­state­body­representatives­ liking,­commenting­and­sharing­pro-Armenian­content­by international­media,­foreign­public­figures,­politicians, journalists,­bloggers­and­influencers­ Carrying­hashtag­campaigns­on­Twitter­confronting­Azerbaijani hashtags­(e.g.,­#factsAboutAzerbaijan­against #dontBelieveArmenia)­ promoting­youTube­video­content­to­increase­its­visibility­ promoting­online­petitions promoting­donations­ Making­money­by­digital­channels­(using­youTube­views­and display­ads) diaspora­was­also­actively­involved­in­these­practices,­and special­groups­were­created­for­them.­

As­a­result­of­group­initiatives­Twitter,­not­so­popular­among Armenians­before,­registered­rapid­increase­of­users­from­Armenia45.­people­on­facebook­were­actively­encouraging­their friends­to­register­on­Twitter­and­start­tweeting.­despite­the lack­of­Twitter­literacy,­as­well­as­the­absence­of­unified­communication­strategy,­the­mobilizing­power­of­facebook­groups helped­to­achieve­some­significant­results.­for­example,­on the­day­RA­fA­Minister­and­uS­press­secretary­met,­due­to­the use­of­VpN­applications,­the­hashtags­“peaceforArmenians” and­“StopAliyev”­became­trending­in­uS­and­other­countries.

The­main­hashtags­used­in­Twitter­were­#StopAzerbaijaniAggression,­#NKpeace,­#ArtsakhStrong,­#Stoperdogan,­#StopTureky,­#BoycottTureky,­#SanctionTurkey,­#RecognizeArtsakh, #ArmeniaAgainstTerrorism.­ it­ is­ notable­ that­ top­ hashtags were­following­the­news­agenda­and­highlighted­official­theses.­ in­addition­to­the­mentioned­voluntary­initiatives,­state­organizations,­like­“Armenian­unified­information­Center”,­were also­recruiting­volunteers­to­carry­on­the­informational­war.­

Commenting­international­media­posts:­ one­of­the­main­fo-

CIVIC PARtICIPAtIoN PRACtICES oF ARMENIANS...

117

cuses­of­the­online­voluntary­groups­were­comments­under international­ media­ posts.­ Again,­ these­ comments­ were mainly­posted­by­volunteers­unlike­the­Azerbaijani­side46.­This was­proved­for­several­times­when­instructions­for­posting comments­were­mistakenly­posted­by­Azeri­users­with­the comment­text.­These­comments­often­contained­trolling­and hate­speech,­denying­any­attempt­of­rational­debate.­Armenian­group­admins,­in­contrary,­were­urging­the­volunteers­to avoid­hate­speech­and­discussions­with­trolls.­in­general,­Azerbaijani­side­was­more­proactive­in­commenting,­while­the­Armenians­were­mainly­reactive­and­concentrated­in­those­posts under­which­the­opposite­side­was­already­active.­As­a­result, the­ posts­ by­ international­ media­ regarding­ the­ war­ were quickly­turning­into­online­battlefields­between­Azeris­and­Armenians.­The­abovementioned­disadvantages­regarding­the lack­of­systematic­approach­and­standard­content­is­also­applicable­for­commenting­activities­by­the­volunteers.­

Reporting­ pages­ and­ accounts: during­ the­ war­ Azerbaijani state­propaganda­was­constantly­spreading­misinformation confronting­the­facts­provided­by­the­Armenian­side.­Moreover,­staged­video­content­was­created­in­order­to­show­their achievements­or­war­crimes­of­the­opposite­side47.­fake­advertising­content­targeting­Armenian­audience­was­created­as well.­To­fight­it,­group­admins­mobilized­for­blocking­and­reporting­fake­pages­created­by­Azeri­users­or­hacked­Armenian pages,­often­providing­reporting­instructions.­it­is­remarkable that­on­october­8­facebook­announced­about­the­removal­of a­network­originated­in­Azerbaijan,­including­589­facebook accounts,­7,906­pages­and­447­accounts­on­instagram­that were­involved­in­coordinated­inauthentic­behavior.­These­networks­used­fake­pages­in­order­to­boost­state­propaganda through­commenting48.­ Signing­online­petitions:­Various­online­petitions­were­organized,­mainly­in­change.org,­with­various­war-related­topics­and addressed­to­international­community,­organizations­and­state bodies­ of­ other­ countries.­ Their­ main­ purpose­ was­ raising awareness,­pushing­the­addressees­to­condemn­Azerbaijani

ANAhIt hAkoByAN

118

war­crimes­and­taking­actions,­boycotting­Turkish­products, etc.­however,­none­of­these­causes­has­reached­certain­results,­and­only­few­of­them­reached­the­required­number­of signatures.­

Creating­online­tools­and­platforms:­Special­websites­were­created­by­specialists­from­iT­and­related­fields­aimed­to­unify support­activities­and­information­sources49:­a­Telegram­channel­publishing­the­actual­confirmed­losses­of­the­Azerbaijani side50;­ a­ google­ Chrome­ browser­ extension­ detecting­ fake Azerbaijani­ websites­ and­ social­ media­ pages­ were­ developed51.­ oRgANizATioN­of­SuppoRT­foR­The­fRoNTliNe­ANd fAMilieS­fRoM­ARTSAKh Solidarity­and­mutual­support­activities­were­organized­both­in yerevan­and­regions­since­the­first­day­of­the­war.­Their­main purpose­was­gathering­necessary­goods­and­supplies­for­the frontline­and­helping­families,­who­had­to­leave­their­homes­in Artsakh­with­food,­clothes,­shelter­and­temporary­jobs.­Social media­and­facebook­in­particular­became­the­main­mobilization­platform­for­these­initiatives.­facebook­groups­were­created­to­recruit­volunteers­and­coordinate­the­work.­people­also actively­used­their­online­network­for­posting­and­sharing­information­and­requests­for­necessary­goods­or­shelter.­Social mediators­ and­ influencers­ significantly­ boosted­ these processes­ by­ posting­ themselves­ or­ sharing­ others’­ posts.

Some­of­these­initiatives­included­gathering­harvest­and­food production,­thus­ensuring­temporary­jobs­and­financing­for families­from­Artsakh­(for­example,­baking­and­selling­Artsakh traditional­zhengyalov­hats­and­other­products).­A­special website­was­developed­by­volunteers­aimed­to­facilitate­the process­ of­ finding­ out­ needs­ and­ operational­ responding them52.­ At­the­start­of­the­war­Armenian­state­bodies­announced­that everything­is­under­their­control­and­urged­people­to­coordinate­their­work­with­them­in­order­to­meet­the­real­needs­and avoid­wasting­resources.­however,­this­did­not­affect­the­rise CIVIC PARtICIPAtIoN PRACtICES oF ARMENIANS...

119

of­voluntary­initiatives­which­were­effective­due­to­the­absence of­bureaucratic­processes­and­horizontal­networked­way­of communication­and­coordination­contributed­fast­discovery­of needs­and­gathering­necessary­goods­and­supplies.­The­lack­of trust­towards­state­bodies­was­also­crucial­in­this­regard.­officials­and­information­security­experts­were­warning­about­the risks­concerning­the­public­use­of­sensitive­military­information,­such­as­the­quantity­and­needs­of­people­arriving­from Artsakh­and­assumed­people­to­organize­online­communication­ in­ more­ private­ ways.­ Thus,­ information­ security­ and media­literacy­issues­in­times­of­should­be­considered­seriously­in­scope­of­using­social­media­platforms­for­civic­participation­and­mobilization­purposes.­ pRoTeSTS protests­demanding­to­speak­the­truth­about­the­war­and­condemn­Azerbaijan’s­and­Turkey’s­actions­were­organized­both in­Armenia­and­other­countries­by­diaspora.­Activists­in­Armenia­organized­peaceful­protests­and­marches­against­the offices­of­uN,­eu,­embassies­of­uSA,­germany­and­other­countries.­Meanwhile,­diaspora­members­were­organizing­peaceful­ protests­ and­ marches­ aiming­ to­ raise­ awareness, demanding­from­their­governments­to­condemn­actions­of Azerbaijan­and­Turkey­and­Recognize­the­Republic­of­Artsakh.

Some­diaspora­protests­were­targeting­international­media, demanding­to­cover­the­situation­objectively,­and­companies producing­ military­ supplies­ and­ products­ for­ the­ weapons used­by­Azerbaijan­and­Turkey53.­large­protests­were­organized­in­uSA,­france,­germany,­uK,­israel,­georgia,­Argentina, Belgium,­greece­and­other­countries.­donations­were­also­organized­during­these­protests.­it­is­worth­to­mention­that­these protests­were­massive­comparing­to­the­ones­in­Armenia,­including­ thousands­ of­ people,­ not­ only­ Armenians,­ and­ involved­ marches­ and­ rallies­ blocking­ roads­ and­ major highways,­in­particular­in­los­Angeles­and­european­countries54.­These­initiatives­were­important­not­only­in­scope­of raising­awareness­and­promotion­of­Armenian­theses,­but­also had­their­role­in­changing­the­media­agendas­and­formulations ANAhIt hAkoByAN

120

and­pushing­international­organizations­to­stop­selling­military supplies­to­Turkey55.­ doNATioNS­ one­of­the­main­forms­of­civic­participation­during­the­war­was making­donations­both­online­and­offline.­The­main­donation platform­was­the­website­of­“hayastan”­All­Armenian­foundation.­in­order­to­boost­donations­various­initiatives­and­flash mobs­were­organized­by­social­media­users.­people­were­posting­ the­ screenshots­ of­ paid­ SMS-messages­ sent­ to­ himnadram.org,­challenging­their­friends,­e.g.­urging­them­to­make a­donation­instead­of­buying­a­gift­for­their­birthday.­websites and­social­media­pages­were­created­to­organize­sales­of­various­goods­and­donate­the­profit56.­Many­people­were­using their­social­media­network­to­sell­personal­goods­and­donate the­money.­Some­people,­including­children­and­teenagers,­organized­sales­offline,­selling­their­paintings,­fruits­and­other­affordable­goods.­These­initiatives­were­actively­discussed­on social­media­thus­promoting­them­and­boosting­sales.­ BoyCoTTiNg­TuRKiSh­pRoduCTS The­issue­of­boycotting­Turkish­products­had­always­been­an actual­agenda­in­Armenia,­although­the­import­of­products from­this­country­had­been­intensive57.­Since­the­resumption of­the­war­in­which­Turkey­was­openly­involved,­supporting Azerbaijan,­ calls­ for­ boycott­ intensified­ again.­ Social­ media users­were­actively­promoting­textual­and­visual­content,­online­petitions­and­websites­created­to­boycott­Turkish­products.

Although­not­everyone­was­in­favor­with­this­demand,­highlighting­its­possible­negative­effects­on­entrepreneurs­trading with­Turkish­products­and­the­risks­concerning­inflation,­the­National­ Assembly­ of­ RA­ admitted­ a­ law­ putting­ embargo­ on Turkish­products58.­The­fact­that­other­countries,­like­Saudi­Arabia,­also­had­put­embargo­on­Turkish­products­at­this­period also­contributed­this­movement­expanding­it­outside­national borders59.­A­special­international­website­was­developed­to promote­the­call60.­The­hashtag­“BoycottTurkey”­was­actively circulated­on­Twitter­by­Armenian,­Arab,­and­greek­users.­ CIVIC PARtICIPAtIoN PRACtICES oF ARMENIANS...

121

CoNCluSioN­ Artsakh­war­in­2020­was­another­stage­of­civic­participation development­in­Armenia.­Similar­to­previous­civic­initiatives, this­time­also­the­rise­of­participation­was­determined­by­imperative­socio-political­and­economic­problems­demanding urgent­actions­and­solutions­with­massive­involvement­of­citizens.­The­active­use­of­social­media­as­a­main­communication channel­once­again­reinforced­its­role­as­a­public­space,­where actions­and­discourses­involving­various­social­groups­were taking­place.­As­a­result,­civic­participation­practices­during the­war­had­significant­similarities­with­civic­initiatives­and­inherited­ their­ key­ principles:­ volunteerism,­ decentralization, systematized­self-organization,­inclusivity,­horizontal­solidarity, individual­commitment­and­collective­action61.­ Civic­participation­during­this­war­was­implemented­under­the context­of­decline­of­civic­initiative’s­resistant­power­after­the Velvet­Revolution,­caused­by­decrease­of­pluralism,­grab­of civic­society­by­the­state­and­other­factors62.­The­war­gave­a­rebirth­to­the­discourse­of­national­unity­empowered­by­the­official­messages­and­the­textual­and­visual­content­circulating on­social­media.­under­such­circumstances­the­idea­of­national unity­was­the­main­glue­unifying­people­under­networked­horizontal­participation.­in­addition,­highlighting­the­citizen­as­the key­subject­and­responsible­for­the­future­victory­in­frames­of the­official­discourse­also­boosted­civic­participation,­especially among­the­youth.­ Civic­participation,­as­an­important­component­of­civic­society,­might­have­both­positive­and­negative­effects­within­the context­of­national­security­during­war.­on­the­one­hand,­representatives­of­civic­initiatives,­became­a­connecting­link­between­society,­army­and­the­state.­on­the­other­hand,­the­lack of­systematized­and­coherent­actions­between­citizens­and state­bodies­decreased­the­efficiency­of­civic­initiatives,­thus causing­potential­harm­in­scope­of­national­security­in­general. youth­was­again­actively­involved­in­these­practices,­but,­like in­ case­ of­ previous­ civic­ initiatives,­ civic­ participation­ was based­not­on­strong­civic­consciousness­but­mostly­on­self-acANAhIt hAkoByAN

122

tualization­and­social­impression,­determined­by­the­tools­and structure­provided­by­social­media­networks.­in­fact,­online­activists­became­a­tool­of­promotion­of­the­state­propaganda, which,­as­events­after­November­9­have­shown,­was­far­from reality.­in­this­regard,­the­problem­of­questioning­state­structures­and­existing­order­has­become­vital­again:­instead­of­raising­voice­on­actual­problems,­civic­activists­preferred­to­limit themselves­with­discourses­and­practices­framed­by­irrational myths­and­self-censorship.­Moreover,­the­issues­concerning the­work­of­state­bodies­and­their­responsibility,­detected­during­the­war­period,­were­neglected­within­the­post-war­public­agenda.­The­use­of­social­media­as­a­main­organizational and­mobilization­platform­also­caused­its­own­risks­in­scope­of public­use­of­sensitive­military­information.­Thus,­the­development­of­formal­and­institutional­cooperation­mechanisms between­the­state­and­society­must­be­priority­in­scope­of strengthening­ the­ state­ security.­ The­ idea­ of­ national­ unity should­first­of­all­serve­this­cooperation­based­on­reinforcing civic­identity,­instead­of­protecting­the­existing­order­asserting only­the­national­identity.­

NotES 1

2

3

4

Putnam Robert D., Tuning In, Tuning Out: The Strange Disappearance of

Social Capital in America. Political Science and Politics, Vol. 28, No. 4, 1995, pp. 664-683.

Hooghe Marc, Dejaeghere Yves, Does the ‘Monitorial Citizen’ Exist? An Empirical Investigation into the Occurrence of Postmodern Forms of Citizenship in the Nordic Countries. Scandinavian Political Studies, Vol. 30 – No. 2, 2007, pp. 249-271

Gil de Zúñiga Homero, Jung Nakwon, Valenzuela Sebastián, Social media use for news and individuals’ social capital, civic engagement and political participation. Journal of Computer-Mediated Communication, 17(3), 2012, pp. 319-336 Zukin Cliff, Keeter Scott, Andolina Molly, Jenkins Krista, X. Delli Carpini Michael, A New Engagement?: Political Participation, Civic Life, and the Changing American Citizen: Political Participation, Civic Life, and the Changing American Citizen: Oxford University Press, USA, 2006 Amná Erik, How Is Civic Engagement Developed Over Time? Emerging Answers from a Multidisciplinary Field, Journal of Adolescence, 35 (3), 2012, p. 611-627

CIVIC PARtICIPAtIoN PRACtICES oF ARMENIANS...

123

5

6

7 8

9

Sargsyan Gayane, Democracy and Development in the Making: Civic Participation in Armenia; Challenges, Opportunities, a dissertation submitted to the doctoral school of local development and global dynamics in partial fulfillment of the requirements for the Doctoral degree (Ph.D.) in Local Development and Global Dynamics”, 2016 Bennett W. Lance, Wells Chris, Deen Freelon, Communicating Civic Engagement: Contrasting Models of Citizenship in the Youth Web Sphere, Journal of Communication, 61 (2011), pp. 835–856

Ulrich Dolata, Schrape Jan-Felix, Collectivity and Power on the Internet, Springer International Publishing, 2018), p. 47 Castells Manuel, Communication, Power and Counter-power in the Network Society, International Journal of Communication, 1 (2007), pp.

238-266

Bennett W. Lance, Segerberg Alexandra, The Logic of Connective Action, Information, Communication, and Society 15, no. 5, 2012, pp. 739– 768

10

11

12

13 14 15

16 17

18 19

20

21

Plevriti Vasiliki, Satirical User-Generated Memes as an Effective Source of Political Criticism, Extending Debate and Enhancing Civic Engagement, M.A. Thesis, University of Warwick, 2014

John Bellamy Foster, Robert W. McChesney, The Internet’s Unholy Marriage to Capitalism, Monthly Review, vol. 62, no. 10, 2011. pp. 1-30 Bellamy Foster John, W. McChesney Robert, Jonna R. Jamil (2011) Monopoly and Competition in Twenty-First Century Capitalism, Monthly Review, vol. 62, no. 11 (April 2011), pp. 1-39 Morozov Yevgeny, The Net Delusion, London: Allen Lane, 2011Turkle Sheryll, Life on the Screen, New York: Simon and Schuster, 1995

Vissers Sara, Stolle Dietlind ,(2014) The Internet and new modes of political participation: online versus offline participation, Information, Communication & Society, 17:8, pp. 937-955 Morozov Yevgeny, The Net Delusion, London: Allen Lane, 2011

Curran James, Fenton Natalie, Freedman Des, Misunderstanding the Internet, Routledge, 2012, p. 13

Fraser Nancy, Rethinking the Public Sphere: A Contribution to the Critique of Actually Existing Democracy, Social Text, No. 25/26, 1990, pp. 56-80 Routledge Handbook of Internet Politics, Edited by Andrew Chadwick and Philip N. Howard, 2009

Weinstein Emily C., The Personal Is Political on Social Media: Online Civic Expression Patterns and Pathways Among Civically Engaged Youth, International Journal of Communication, 8 (2014), pp. 210–233

CIVICUS Civil Society Index Rapid Assessment: Armenia Country Report, Yerevan, 2014, p. 11-12 Paturyan Yevgenya Jenny, Gevorgyan Valentina, Armenian Civil Society after Twenty Years of Transition: Still Post-Communist?, Yerevan, 2014, p. 15

Saparov Arsène, Re-negotiating the Boundaries of the Permissible: The National(ist) Revival in Soviet Armenia and Moscow’s Response Europe-Asia Studies, Volume 70, 2018, pp. 862-883

Geukjian Ohannes, The Politicization of the Environmental Issue in Armenia and Nagorno-Karabakh’s Nationalist Movement in the South

ANAhIt hAkoByAN

124

22

23

24 25 26 27

28 29 30 31

32 33

34 35

36

37

38 39 40

Caucasus 1985 –1991, Nationalities Papers, Vol. 35, No. 2, May 2007, pp. 233-265

Doose Katja, The Armenian Earthquake of 1988: A Perfect Stage for the Nagorno-Karabakh Conflict, Europe-Asia Studies, 70:6, 2018, pp. 924941

Paturyan Yevgenya Jenny, Gevorgyan Valentina, Armenian Civil Society after Twenty Years of Transition: Still Post-Communist?, Yerevan, 2014, p. 26

Ishkanian Armine, Democracy Building and Civil Society in Post-Soviet Armenia, Routledge, London, 2008, p. 30 Ishkanian Armine, Democracy Building and Civil Society in Post-Soviet Armenia, p. 119 Tadevosyan Aghasi, Civic initiatives and new technologies in Armenia, p. 3

Ishkhanian Armine, Civil society development and environmental activism in Armenia, London School of Economics and Political Science, 2013 Ishkhanian Armine, Civil society development and environmental activism in Armenia, p. 23

CIVICUS Civil Society Index Rapid Assessment: Armenia Country Report, Yerevan, 2014, p. 7 CIVICUS Civil Society Index Rapid Assessment: Armenia Country Report, p. 21-40

Protest Demonstration in Support of Yeghia Nersissian on 15 April, Retrieved from: http://www.ecolur.org/en/news/mining/protestdemonstration-insupport-of-yeghia-nersissian-on-15-april/4778/

CSO METER Assessing the civil society environment in the Eastern Partnership countries: Armenia, Yerevan, 2019, p. 5

Atanesyan Arthur, The Impact of Social Networks on Protest Activities (the Case of Armenia). Sotsiologicheskie issledovaniya (Sociological Studies) 3: 2019, pp. 73-84.

Petrosyan Astghik, (2019). The Features of Political Participation in Conditions of Information Society. WISDOM, 12(1), 2019, pp. 101-107.

Sargsyan Hovhannes, Dunamalyan Norayr, Dynamics of transformations of civil identity in modern Armenia: Polis, Politichesiye issledovaniya, 2020. № 2, pp. 53-72.

Report on “Caucasus barometer survey in 2019-2020”. Retrieved from: http://www.crrc.am/wpcontent/uploads/2019/03/CB_2019_PPT_30.07.2020.pdf Sargsyan Gayane, Democracy and Development in the Making: Civic Participation in Armenia; Challenges, Opportunities, a dissertation submitted to the doctoral school of local development and global dynamics in partial fulfillment of the requirements for the Doctoral degree (Ph.D.) in Local Development and Global Dynamics”, 2016.

Paturyan Yevgenya Jenny, Gevorgyan Valentina, Civic Activism as a Novel Component of Armenian Civil Society, Yerevan 2016.

Civil society index initiative, Culture of volunteerism in Armenia, Yerevan, 2010.

CIVICUS Civil Society Index Rapid Assessment: Armenia Country

CIVIC PARtICIPAtIoN PRACtICES oF ARMENIANS...

125

41

42

43 44

45 46 47

48

49 50 51

52 53

54

55 56

57

Report, Yerevan, 2014, p. 30.

Paturyan Yevgenya Jenny, Gevorgyan Valentina, Armenian Civil Society after Twenty Years of Transition: Still Post-Communist?, Yerevan, 2014, p. 100.

This is 5th generation warfare, says Armenian military expert, Retrieved from: https://armenpress.am/eng/news/1029560.html, Kopalyan Nerses, War, Nothing But War: The Virtue of Brute Force and the Shortcomings of Diplomacy, Retrieved from: https://www.evnreport.com/spotlightkarabakh/war-nothing-but-war-the-virtue-of-brute-force-and-the-shortcomings-of-diplomacy

Armenia, Azerbaijan and Russia sign Nagorno-Karabakh peace deal, Retrieved from: https://www.bbc.com/news/world-europe-54882564

Vitiuk Iryna, Polishchuk Olena, Kovtun Nataliia, Fed Volodymyr, Memes as the Phenomenon of Modern Digital Culture. WISDOM, 15(2), 2020, pp. 45-55

Social Media Stats Armenia, Retrieved from: https://gs.statcounter.com/social-media-stats/all/armenia

Margaryan Nikol, Azerbaijani propaganda in the war: part 1. Retrieved from: https://www.detector.am/posts/azeri-propaganda-1

Antonopoulus Paul, Azerbaijani media & government repeatedly caught making fake news about war against Armenia, Retrieved from: https://greekcitytimes.com/2020/10/08/azerbaijan-fake-news/

Gleicher Nathaniel, Removing Coordinated Inauthentic Behavior, Retrieved from: https://about.fb.com/news/2020/10/removingcoordinated-inauthentic-behavior-september-report/ https://www.forvictory.am/, https://haghteluenq.com/

https://t.me/war_front?fbclid=IwAR1CeY2w5O3ve4kuovjsC55N4ebum0 Z66urEdgyDgd8dM3hUqtr92pSC2vY

https://chrome.google.com/webstore/detail/fakeblocker/bddjmhgdcgibhhl legghejelagppgaac?fbclid=IwAR26xMsVX5YnVswJKjYN-QvlArYQ5gnNn7j2jtDCsrRPJyRamXnMdcVgMI https://sahman.in/hy

Viasat Inc. vows to suspend drone tech supply to Turkey amid Bayraktar bombings of Artsakh civilians, Retrieved from https://armenpress.am/eng/news/1032408.html, Armenian Activists in U.S. Target Companies Supplying Military Arms/Technology to Turkey, Retrieved from: https://hetq.am/en/article/123409 Armenians in London urge BBC to tell the truth about incidents taking place in Artsakh, Retrieved from: https://armenpress.am/eng/news/1031894.html Ghazanchyan Siranush, Armenians block major highways in Europe, demand recognition of Artsakh, Retrieved from: https://en.armradio.am/2020/10/16/armenians-block-major-highways-ineurope-demand-recognition-of-artsakh/

The American company stops the supply of parts for Bayraktar, Retrieved from: https://parstoday.com/hy/news/middle_east-i127832

https://www.instagram.com/sale4fund/?igshid=1evp2hsgy7c8c&fbclid=I wAR23Az4yow2txJBtaFlYPBO_SiyO5Ej3QOCrST9tvz6KL4XnYis82LE mcvg Purging Armenia of Turkish Goods: The Prospects and Pitfalls of a

ANAhIt hAkoByAN

126

58

59

60 61

62

Nationwide Boycott, Retrieved from: https://hetq.am/en/article/122296

Armenia imposes embargo on Turkish products, Retrieved from: https://www.panarmenian.net/eng/news/286865/Armenia_imposes_emb argo_on_Turkish_products

Saudi Arabia undermines Turkey’s exports to Arab countries by leading boycott of Turkish goods, Retrieved from: https://www.nordicmonitor.com/2020/10/saudi-arabia-underminesturkeys-exports-to-arab-countries-by-leading-a-boycott-for-turkishgoods/ https://boycottturkey.org/

Andreasyan Zhanna, Zhamakochyan Anna, Ishkhanian Armine, Manusyan Arpi, Manusyan Sona, Analytical report: from the offensive territory to the post-revolutionary territory: reimagining the role of the Armenian civic society and relationships, Yerevan, 2018. Retrieved from: https://ge.boell.org/sites/default/files/socioscopereport_15.01_arm.pdf

Ishkhanian Armine, From the offensive territory to the post-revolutionary territory: the Armenian civil society after the revolution. Retrived from: http://socioscope.am/archives/1426

­

CIVIC PARtICIPAtIoN PRACtICES oF ARMENIANS...

127

ՄԵԴիԱՆ ԵՎ ՊԱՏԵրԱԶՄի ՊԱՏՄԱԳրՄԱՆ ՄԱրՏԱՀրԱՎԵրՆԵրը ԴԱՎիԹ ՄՈՍիՆՅԱՆ

­ԲԱ­ՆԱ­լԻ­ԲԱ­ռԵՐ.­­

մեդիա, մեդիումի տեսություն, պատմություն, բանավոր պատմություն, ճգնաժամ, պատերազմ Keywords:

media, medium theory, history, oral history, crisis, war

X X­դա­րի­ե­րկ­րորդ­կե­սին­ձեւա­վոր­ված­ մե­դի­ու­մի­տե­սու­թյու­նը1 նկա­տե­լի­դարձ­րեց­մի­շարք­ի­րո­ղու­թյուն­ներ,­ո­րոնք­վա­ղուց ար­դեն­ի­րենց­ծան­րակ­շիռ­ազ­դե­ցու­թյունն­ու­նե­ին­հա­սա­րա­կա­կան­կյան­քի­վրա։­Ա­կն­հայտ­դար­ձավ,­որ­մե­դի­ան­տե­ղե­կու­թյուն­ փո­խան­ցե­լու­ պարզ­ ու­ չե­զոք­ մի­ջոց­ չէ­ մի­այն,­ այլ ի­նք­նին­պար­տադ­րում­է­ո­րո­շա­կի­մի­ջա­վայր,­որ­տեղ­ան­հրա­ժեշ­տա­բար­ձեւա­վոր­վում­են­նախ­կի­նից­ար­մա­տա­պես­տար­բեր­վող­փոխ­հա­րա­բե­րու­թյուն­ներ։­Մե­դի­այով­պայ­մա­նա­վորվ ­ ած­մի­ջա­վայ­րե­րի­բազ­մա­զա­նու­թյու­նը­ան­հե­թեթ­է­դարձ­նում մի­ա­գիծ­ հա­ղոր­դակց­ման­ մտա­ծու­մը­ եւ­ հա­ղոր­դակ­ցու­թյան սու­բոր­դի­նա­ցի­ոն­ տր­մա­բա­նու­թյու­նը։­ Մըք­Լու­հա­նի՝­ հայտ­նի դար­ձած­«­հա­ղոր­դակ­ցու­թյան­մի­ջո­ցը­(մե­դի­ու­մը)­հա­ղոր­դագ­րու­թյուն­է»2 ար­տա­հայ­տու­թյու­նը­լա­վա­գույնս­բնո­րո­շում­է­զու­գա­հեռ­ բո­վան­դա­կու­թյուն­նե­րի­ նոր­ աշ­խար­հը.­ ի­րա­կա­նու­թյուն­ներն­ար­դեն­ծն­վում­են­տար­բեր­աղ­բյուր­նե­րից,­եւ­թերեւս ան­հնար­է­վերջ­նա­կան­հղում­ա­նել­իս­կու­թյա­նը։­Սա­նշա­նա­կում­է,­որ­տեխ­նո­լո­գի­ակ ­ ան­փո­խա­կեր­պում­ներն­ա­ռա­ջադ­րել են­ան­վե­րահս­կե­լի­(ա­ռն­վազն­նեղ­տա­րա­ծաշր­ջա­նային­ա­ռու­մով)­տե­ղե­կատ­վա­կան­հոս­քեր։­Նման­հիմ­նա­րար­փո­փո­խու­թյու­նը­են­թադ­րում­է­պատ­մու­թյան­վե­րա­նա­յում­եւ­ան­ցյա­լից սահ­մա­նա­զա­տում։­Մե­դի­ու­մի­տե­սու­թյու­նը,­որ­պես­հիմք­ըն­դու­նե­լով­հա­ղոր­դակ­ցու­թյան­ե­ղա­նա­կը,­պատ­մու­թյու­նը­բա­ժա­նում­է­չորս­փու­լի՝­բա­նա­վո­րու­թյան,­գրի,­տպագ­րու­թյան­եւ է­լեկտ­րո­նային­շր­ջան­նե­րի։­Մե­դի­ու­մի­տե­սու­թյան­կենտ­րո­նա­կան­ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րից­մե­կը՝­Վալ­թեր­Օն­գը,­հե­տաքր­քիր մեկ­նա­բա­նու­թյուն­է­տա­լիս­այս­փու­լե­րի­փոխ­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րին՝­նշե­լով,­որ­խոս­քի­է­լեկտ­րո­նային­փո­խա­կեր­պու­մը­ի­նչ­պես­խո­րաց­րել­է­բա­ռի­եւ­տա­րա­ծու­թյան­կա­պը,­որ­սկս­վել­էր գրու­թյու­նից,­այն­պես­էլ­մարդ­կային­գի­տակ­ցու­թյու­նը­հասց­րել է­ե­րկ­րոր­դային­բա­նա­վո­րու­թյան­նոր­դա­րաշր­ջա­նի3։­Սո­ցի­ա-­ լա­կան­ցան­ցե­րում,­տար­բեր­զրու­ցա­րան­նե­րում­տե­ղի­ու­նե­ցող հա­ղոր­դակ­ցու­թյուն­ներն­ի­րենց­ան­մի­ջա­կան­ո­ճով­ու­կա­ռուց­ված­քով­ա­վե­լի­շատ­նման­են­բա­նա­վո­րու­թյա­նը,­քան­գրա­վո­րու­թյա­նը։­Այդ­ան­ցու­մը­եր­բեմն­դժ­կա­մու­թյամբ­է­ըն­դուն­վում­ու ող­ջուն­վում,­ո­րով­հետեւ­«­մինչ­օ­րս­մենք­այն­պի­սի­խո­րու­թյամբ ե­նք­ներք­նայ­նաց­րել­գրու­թյու­նը­եւ­դարձ­րել­մեր­մի­մա­սը,­…որ դժ­վա­րա­նում­ե­նք­այն­դի­տար­կել­որ­պես­տեխ­նո­լո­գի­ա­այն­պես,­ի­նչ­պես­որ­սո­վո­րա­բար­տպագ­րու­թյունն­ու­հա­մա­կար­ՄԵԴիԱՆ ԵՎ ՊԱՏԵրԱԶՄի ՊԱՏՄԱԳրՄԱՆ ՄԱրՏԱՀրԱՎԵրՆԵրը

129

գիչն­ե­նք­հա­մա­րում»4։­Ը­նդ­ո­րում,­ստաց­վում­է,­որ­հա­մա­կար­գիչն­ա­վե­լի­մոտ­է­բնա­կան­վի­ճա­կին՝­բա­նա­վո­րու­թյա­նը։ ­ ե­դի­այի­այս­նոր­ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյու­նը­իր­հետ­քը­թո­ղեց Մ մի­շարք­ո­լորտ­նե­րում,­եւ­ե­թե­ը­նդ­հան­րաց­նե­լու­լի­նենք՝­ազ­դեց բո­լոր­ո­լորտ­նե­րի­լի­նե­լի­ու­թյան­կեր­պի՝­պատ­մա­կա­նաց­ման վրա։­ Մե­դի­այի­ բա­նա­վո­րու­թյու­նը,­ ը­ստ­ է­ու­թյան,­ վե­րաց­րեց կամ­ ա­ռն­վազն­ նվա­զա­գույ­նի­ հասց­րեց­ ար­խի­վային­ փաս­տաթղ­թե­րի­ա­վան­դա­կան­գո­րառ­նու­թյու­նը։­ԶԼՄ-նե­րում,­պաշ­տո­նա­կան­հա­ղոր­դագ­րու­թյուն­նե­րում­շր­ջա­նառ­վող­տե­ղե­կու­թյուն­ներն­այլեւս­ի­նք­նա­բե­րա­բար­չու­նե­ին­նույն­հե­ղի­նա­կա­վոր կար­գա­վի­ճա­կը­եւ­չէ­ին­ար­խի­վա­նում։­Մե­դի­ային­կց­ված­ա­մեն օգ­տա­տեր­հնա­րա­վո­րու­թյուն­ու­նի­բա­ցա­ռիկ­նո­րու­թյուն­հայտ­նե­լու,­եւ­այդ­ի­սկ­պատ­ճա­ռով­տե­ղե­կու­թյան­ա­վան­դա­կան­աղ­բյուր­նե­րը­հե­տին­պլան­են­մղ­վում։­Նա­մակ­ներն­ար­դեն­գրե­թե հնա­րա­վո­րու­թյուն­չու­նեն­հան­րային­սե­փա­կա­նու­թյուն­դառ­նա­լու,­քա­նի­որ­քո­ղարկ­ված­են­ան­հա­տա­կան­գաղտ­նա­բա­ռե­րով։­ Ո­ւս­տի­ մե­դի­այի­ գե­րիշ­խա­նու­թյան­ պայ­ման­նե­րում­ հե­տա­զո­տո­ղը­չի­կա­րող­բա­վա­րար­վել­ար­խիվ­նե­րը­փորփ­րե­լով, քա­նի­ որ­ հիմ­նա­կան­ տե­ղե­կատ­վա­կան­ բո­վան­դա­կու­թյու­նը տար­բեր­զրու­ցա­րան­նե­րում­է։­Սա­են­թադ­րում­է­նոր­մե­թո­դա­բա­նու­թյուն՝­ստեղծ­ված­ի­րա­վի­ճա­կը­հաս­կա­նա­լու­եւ­պատ­մագ­րե­լու­հա­մար։ XiX­ դա­րա­վեր­ջին­ հա­մաշ­խար­հային­ պատ­մա­գի­տու­թյան աս­պա­րե­զում­ճգ­նա­ժամ­էր­հա­սու­նա­ցել­հենց­այն­պատ­ճա­ռով,­որ­պատ­մա­բա­նու­թյու­նից­ա­կն­կա­լիք­նե­րը­շատ­ու­բազ­մա­կող­մա­նի­ է­ին,­ մինչ­դեռ­ պատ­մու­թյու­նը­ շա­րադր­վում­ էր որ­պես­քա­ղա­քա­կան­ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի­շարք՝­հիմն­ված միեւ­նույն­ ար­խիվ­նե­րի­ վրա։­ Մե­զա­նում­ այդ­ քա­ղա­քա­կան պատ­մու­թյան­հիմ­նա­կան­ա­ռանց­քը­տեւա­կա­նո­րեն­ե­ղել­եւ, կա­րե­լի­է­ա­սել,­մնում­է­ազ­գային-ա­զա­տագ­րա­կան­պայ­քա­րը,­ին­չի­ար­դյուն­քում­ո­ղջ­հայոց­պատ­մու­թյու­նը­ը­ստ­է­ու­թյան հան­գեց­վել­ է­ ո­րո­շա­կի­ ռազ­մա­կան­ գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի պատ­ճա­ռա­գի­տա­կան­նկա­րագ­րու­թյան.­պատ­մու­թյան­մնա­ցյալ­դր­վագ­նե­րը­ե­րկ­րոր­դա­կան­կար­գա­վի­ճակ­ու­նեն։­Այ­դօ­րի­նակ­պատ­մա­կան­գի­տակ­ցու­թյան­հա­մար­հա­ճախ­ան­տե­սա­նե­լի­են­մնում­այլ­ի­րո­ղու­թյուն­նե­րը,­կամ­վեր­ջին­ներս ԴԱՎիԹ ՄՈՍիՆՅԱՆ

130

ի­մաս­տա­վոր­վում­են,­ե­թե­տե­ղա­վոր­վում­են­ա­զա­տագ­րա­կան­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­կա­ղա­պա­րում։­ 44-օ­րյա­պա­տե­րազ­մը­եւս­ը­նդ­հա­նուր­հոր­ձան­քում­կորս­վե­լու վտան­գի­ա­ռաջ­է­կանգ­նած։­Պա­տե­րազ­մի­ա­ռա­ջին­ի­սկ­օ­րե­րին՝­2020­թ.­հոկ­տեմ­բե­րի­3-ին,­ՀՀ­վար­չա­պե­տը­հայ­ժո­ղովր­դին­ո­ւղղ­ված­իր­ու­ղեր­ձում­պա­տե­րազ­մը­ո­րա­կեց­որ­պես­«­նոր Սար­դա­րա­պատ»՝­ պն­դե­լով,­ որ­ «Ադր­բե­ջա­նա­թուր­քա­կան հրո­սա­կախմ­բե­րը­մի­այն­ռազ­մա­կան­կամ­ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան­հարց­լու­ծե­լու­նպա­տակ­չէ,­որ­հե­տապն­դում­են:­Նրանք մի­այն­Ղա­րա­բա­ղի­կամ­Ղա­րա­բա­ղի­հար­ցի­ետ­եւից­չէ,­որ եկել­են:­Նրանք­չեն­ե­կել­մի­այն­տա­րածք­ներ,­գյու­ղեր­կամ քա­ղաք­ներ­գրա­վե­լու­նպա­տա­կով:­Նրանց­նպա­տա­կը­հա­յու­թյունն­է,­նրանց­նպա­տա­կը­Հայոց­ցե­ղաս­պա­նու­թյան­ի­րենց քա­ղա­քա­կա­նու­թյան­շա­րու­նա­կու­թյունն­է,­եւ­նրանք­խն­դիր­են դրել­Հայոց­ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը­շա­րու­նա­կե­լու­այ­սօր»5։­Հա­մա­րել,­որ­նման­դի­տար­կում­նե­րը­բնու­թագ­րում­են­պա­տե­րազ­մը՝­նշա­նա­կում­է­հրա­ժար­վել­պա­տե­րազ­մի­յու­րաց­ման հրա­մա­յա­կա­նից։­Ցե­ղաս­պա­նու­թյան­գա­ղա­փա­րի­շա­հար­կու­մը­ոչ­մի­այն­մեզ­վե­րա­դարձ­նում­է­թշ­նա­մու­բռ­նա­կա­լա­կան տրա­մա­բա­նու­թյան­տի­րույթ,­որ­տեղ­մենք­հա­վերժ­պի­տի­ա­պա­ցույց­ներ­մո­գո­նենք,­այլեւ­թույլ­չի­տա­լիս­հա­վուր­պատ­շա­ճի­մտա­ծել­մի­կող­մից՝­աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան­ըն­թա­ցիկ ի­րո­ղու­թյուն­նե­րը,­մյուս­կող­մից՝­հետ­եւո­ղա­կա­նո­րեն­դի­տար­կել­ հա­սա­րա­կու­թյան­ սո­ցի­ալ-հո­գե­բա­նա­կան­ ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րը,­ ո­ւս­տիեւ­ ներ­քուստ­ հաս­կա­նալ­ ի­րա­վի­ճա­կը։­Ի­սկ­«­Սար­դա­րա­պատ»-ի­հետ­հա­մա­բա­նու­թյու­նը­կա­րող­է­ա­նա­խորժ­հետ­եւանք­ներ­ու­նե­նալ,­ը­նդ­հուպ­մինչեւ­պե­տու­թյուն­չու­նե­նա­լու­եւ­դրա­հա­մար­պայ­քա­րե­լու­ակ­նարկ­նե­րը։­Տվյալ­դեպ­քում­պա­տե­րազ­մը­կորց­նում­է­իր­ի­նք­նօ­րի­նա­կու­թյու­նը­եւ­վե­րած­վում­է­սոսկ­ան­ցյա­լի­ստ­վե­րի։­Սի­մու­լյակ­րի­գե­րա­կա­յու­թյան­պայ­ման­նե­րին­առ­հա­սա­րակ­բնո­րոշ է­ի­րա­կա­նու­թյան­շեր­տա­վոր­քո­ղար­կու­մը.­«ի­րո­ղու­թյուն­ներն այլեւս­չու­նեն­սե­փա­կան­հե­տա­գիծ,­դրանք­ծն­վում­են­մո­դել­նե­րի­խաչ­մե­րու­կում,­միեւ­նույն­ի­րո­ղու­թյու­նը­կա­րող­է­սեր­վել մի­աժ ­ ա­մա­նակ­բո­լոր­մո­դել­նե­րից»6։­ Պատ­մու­թյան­տե­սու­թյան­ո­լոր­տում­ժա­մա­նակ­առ­ժա­մա­նակ­խն­դիր­է­դր­վել՝­հաղ­թա­հա­րել­այդ­ճգ­նա­ժա­մը՝­ի­հայտ ՄԵԴիԱՆ ԵՎ ՊԱՏԵրԱԶՄի ՊԱՏՄԱԳրՄԱՆ ՄԱրՏԱՀրԱՎԵրՆԵրը

131

բե­րե­լով­պատ­մու­թյան­տար­բեր­հայե­ցա­կեր­պեր։­Ա­ռանձ­նա­հա­տուկ­է­նա­րա­տի­վիս­տա­կան­ո­ւղ­ղու­թյու­նը­(Հեյ­դեն­Ո­ւայթ, Ֆրանք­Ան­կերս­միթ­եւ­այլք),­ո­րի­հիմ­նա­կան­դրույթն­այն­է, որ­պատ­մու­թյու­նը­ներ­կա­յա­նում­է­որ­պես­նա­րա­տիվ­(պա­տում),­այ­սինքն՝­ոչ­թե­ի­րա­կա­նու­թյան­վեր­կա­յա­ցում­(«ան­ցյալն­այն­պես,­ի­նչ­պես­ե­ղել­է»),­այլ­ան­ցյա­լը­բա­ցատ­րե­լու­ու մեկ­նա­բա­նե­լու­մտային­կա­ռույց։­Այլ­կերպ՝­նա­րա­տի­վը­ոչ­թե նշա­նա­կում­է­բուն­ան­ցյա­լը,­այլ­յու­րօ­րի­նակ­լե­զու­է­ա­ռա­ջադ­րում­ ան­ցյա­լը­ մտա­ծե­լու­ կամ­ մեկ­նա­բա­նե­լու­ հա­մար:­ Այս առու­մով­նշա­նա­կու­թյուն­չու­նի,­օ­րի­նակ,­«­սա­ռը­պա­տե­րազմ» ար­տա­հայ­տու­թյու­նը,­ո­րով­հետեւ­դա­մատ­նան­շե­լի­չէ7։­Այս դի­տան­կյու­նից­պարզ­է­դառ­նում,­որ­«­նոր­Սար­դա­րա­պատ»ը, «­Հայոց­ ցե­ղաս­պա­նու­թյան­ շա­րու­նա­կու­թյուն»ը­ եւս­ նա­րա­տիվ­ներ­են,­ո­րոնք­ը­նդ­հա­նուր­ու­վե­րա­ցա­կան­ա­ռաս­պել­նե­րի­պես­ո­ւղ­ղոր­դում­են­հան­րու­թյան­միտ­քը­եւ,­ը­ստ­է­ու­թյան, խո­չըն­դո­տում­են­ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րի­յու­րա­-­ցու­մը։­ Պատ­մու­թյան­ ճգ­նա­ժա­մի­ հաղթահարման­ հայտ­ էր­ նաեւ Ան­նալ­նե­րի­դպ­րո­ցը,­ո­րի­ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներն­ա­ռա­ջադ­րե­ցին­ եր­կա­րատեւ­ ու­ հա­մա­կող­մա­նի­ պատ­մու­թյան­ գա­ղա­փա­րը՝­կյան­քի­սո­ցի­ալ­ա­կան,­մշա­կու­թային,­ա­ռօ­րյա­կող­մե­րը­եւս­լի­ար­ժեք­կեր­պով­ը­նդ­գր­կե­լով­պատ­մու­թյան­մեջ։ Հատ­կան­շա­կան­է­Մարկ­Բլո­կի­ջան­քը՝­զին­վոր­նե­րի­շր­ջա­նում­բամ­բա­սանք­նե­րի­հի­ման­վրա­վե­րա­կա­ռու­ցել­Ա­ռա­ջին աշ­խար­հա­մար­տի­պատ­մու­թյու­նը։8 XX­ դա­րի­ ե­րկ­րորդ­ կե­սին­ Ա­րեւ­մուտ­քում­ լայն­ տա­րա­ծում գտած­բա­նա­վոր­պատ­մու­թյու­նը­կա­րող­է­լի­նել­այն­մե­թո­դա­բա­նու­թյու­նը,­ ո­րը­ կա­պա­հո­վի­ պա­տե­րազ­մի,­ ու­ ոչ­ մի­այն պա­տե­րազ­մի,­ ժա­մա­նակ­ գո­յա­ցած­ տե­ղե­կատ­վա­կան­ եւ ընդ­հան­րա­պես­ի­մա­ցա­բա­նա­կան­բա­ցը:­Բա­նա­վոր­պատ­մու­թյունն­է,­որ­ի­զո­րու­է­լրաց­նել­այդ­ան­ջր­պե­տը՝­վեր­կա­յաց­նե­լով­ի­րո­ղու­թյուն­նե­րի­զգաց­մուն­քային­շեր­տը,­ի­նչ­պես նաեւ­բա­ցա­հայ­տե­լով­այն­մարդ­կանց­ու­ի­րա­կա­նու­թյան­այն կող­մե­րը,­ո­րոնք­առ­կա­չեն­պաշ­տո­նա­կան­պատ­մագ­րու­թյու­նում­եւ­չեն­կա­րող­լի­նել­պո­զի­տի­վիս­տա­կան­պատ­մագ­րու­թյան­հա­մա­տեքս­տում:­Սո­ցի­ա­լա­կան­մե­դի­այի­աղ­բյուր­նե­րը հնա­րա­վոր­են­դարձ­րել­ո­րո­շա­կի­տե­ղե­կու­թյան­ի­հայտ­գա­լը,­ին­չը­հնա­րա­վոր­չէր­ար­խիվ­նե­րի­հե­տա­զո­տու­թյան­պա­-

րա­գա­յում:­ Բա­նա­վոր­ պատ­մու­թյան­ մե­թո­դա­բա­նու­թյու­նը հենց­այն­հար­թակն­է,­որ­տեղ­կա­րող­են­հա­վա­քագր­վել­այդ տե­ղային­պա­տում­նե­րը՝­ստեղ­ծե­լով­պատ­մա­կան­ի­րա­կա­նու­թյան­նոր­հանգր­վան:­Ի­հար­կե,­այ­դօ­րի­նակ­հա­վա­քագ­րու­մը­հար­ցի­վերջ­նա­կան­լու­ծու­մը­չէ­բնավ,­այլ­սկիզբն­է:­Եվ այդ­տեղ­կենտ­րո­նա­կան­«­հարցն­այն­է,­թե­ա­րդյո՞ք­ցան­կա­ցած­բա­նա­վոր­պա­տում­(նա­րա­տիվ)­կա­րե­լի­է­հա­մա­րել­բա­նա­վոր­ պատ­մու­թյուն­ եւ­ այդ­ աղ­բյու­րի­ օգ­տա­գոր­ծումն­ է­լ՝ բա­վա­րար­հիմք­այս­կամ­այն­աշ­խա­տու­թյունն­ըն­դու­նե­լու որ­պես­բա­նա­վոր­պատ­մու­թյան­պատ­մա­գի­տա­կան­նմուշ»9: Այս­դի­տան­կյու­նից­մի­նոր­հե­տա­զո­տա­կան­դաշտ­է­բաց­վում պատ­մա­բա­նի­ա­ռջեւ՝­աղ­բյուր­նե­րի­հա­վաս­տի­ու­թյան­պար­զա­բան­ման­ու­հնա­րա­վո­րինս­լայն­հա­մա­տեքստ­փո­խադր­ման­ խն­դի­րը,­ ի­սկ­ պատ­մա­գի­տու­թյու­նը,­ սո­ցի­ոլ­ո­գի­ան, ազ­գագ­րու­թյու­նը­կար­ծես­հան­դես­են­գա­լիս­մի­ը­նդ­հա­նուր հա­մակ­ցու­թյամբ:­Բա­նա­վոր­պա­տում­նե­րը,­բնա­կա­նա­բար, չու­նեն­ա­կա­դե­մի­ա­կան­պատ­մագ­րու­թյան­խս­տու­թյու­նը­եւ­ո­ւս­տի­հետ­եւո­ղա­կան­դի­տարկ­ման­ու­քնն­ման­կա­րիք­ու­նեն: Բա­ցի­դրա­նից,­կար­եւոր­է­հաշ­վի­առ­նել­բա­նա­վոր­աղ­բյուր­նե­րի­հիմ­նա­կան­ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյու­նը,­այն­է՝­որ­դրանք տե­ղե­կու­թյուն­ են­ հա­ղոր­դում­ ոչ­ այն­քան­ ան­ցյա­լի­ ի­նչ-որ իրա­դար­ձու­թյուն­նե­րի,­որ­քան­դրանց­ի­մաս­տի մա­սին10:­Այ­սօ­րի­նակ­ի­մաս­տա­բա­նա­կան­մո­տե­ցու­մը­պատ­մու­թյան­ըն­թաց­քը­վե­րա­կազ­մա­վո­րե­լու­ներ­քին­մղում­ու­նի.­պատ­մու­թյու­նը­ներ­կա­յա­նում­է­ոչ­թե­որ­պես­ան­ցյա­լի­ի­նչ-որ­դր­վա­գից­մինչ­մեզ­հաս­նող­ար­տա­քին­հոսք,­այլ­ի­բրեւ­ներ­կայի հա­վա­քա­կան­հի­շո­ղու­թյու­նից­դե­պի­ան­ցյա­լի­խոս­քե­րը­ձգ­վող­են­թա­կա­յա­կան­ձգ­տում։­Հենց­այդ­հա­վա­քա­կան­հի­շո­ղու­թյունն­է,­որ­փոր­ձում­է­դուրս­գալ­քա­ղա­քա­կան­այս­կամ այն­ սուբյեկ­տի­ ա­ռա­ջադ­րած­ «օբյեկ­տիվ»­ պատ­մու­թյան պար­տադ­րան­քից­եւ­ստեղ­ծել­զուտ­կեն­սա­կան­պա­տու­թյան մի­ջա­վայր։­Ի­դեպ,­այդ­պի­սի­փորձ­ար­վել­է­ապ­րի­լ յան­պա­տե­րազ­մի­հետ­կապ­ված.­ներ­կա­յաց­նել­պա­տե­րազ­մը՝­հիմն­վե­լով­ մե­դի­ա­յում­ տեղ­ գտած­ հրա­պա­րա­կում­նե­րի­ եւ­ զին­ծա­ռայող­նե­րի­հետ­հա­մա­պա­տաս­խան­զրույց­նե­րի­հի­ման վրա11։­ 44-օ­րյա­պա­տե­րազ­մը­թե՛­իր­լայ­նա­մասշ­տաբ­ը­նդ­գրկ­ման, թե՛­ժա­մա­նա­կա­կից­տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի­կի­րառ­ման­ա­ռու­մով

ա­վե­լի­հան­գա­մա­նա­լից­մո­տեց­ման­կա­րիք­ու­նի։­Պաշ­տո­նա­կան­լրատ­վա­մի­ջոց­նե­րը,­ան­դրա­դառ­նա­լով­պա­տե­րազ­մի­եւ հա­կա­մար­տու­թյան­ ի­նչ-ի­նչ­ կող­մե­րի,­ հա­վակ­նում­ են­ դա ներ­կա­յաց­նել­ի­բրեւ­պատ­մու­թյուն,­ի­նչ­պես,­օ­րի­նակ,­վար­չա­պե­տի­ հայտ­նի­ հոդ­վա­ծը,­ ո­րի­ վեր­ջա­բա­նում­ աս­վում­ է՝ «ըստ­է­ու­թյան­սա­պատ­մու­թյան­այն­հատ­վածն­էր,­թե­ին­չու սկս­վեց­44-օ­րյա­պա­տե­րազ­մը,­ի­նչ­հան­գա­մանք­նե­րի­բե­րու­մով»12։­Սա­կայն­վեր­լու­ծու­թյա­նը­պաշ­տո­նա­կան­պատ­մու­թյան­կար­գա­վի­ճակ­հա­ղոր­դե­լու­մի­տու­մը­ոչ­մի­այն­լռեց­նում է­բուն­պա­տե­րազ­մա­կան­գոր­ծըն­թա­ցում­ներգ­րավ­ված­նե­րի ձայ­նե­րը,­այլեւ­ա­ղա­վա­ղում­է­ա­ռա­ջաց­նում,­քա­նի­որ­պաշ­տո­նա­կան­ար­ձա­գանք­նե­րը­հա­ճախ­եր­կա­կի­մեկ­նա­բա­նու­թյուն­ներ­ են­ ստա­նում,­ եր­բեմն՝­ հենց­ հե­ղի­նա­կի­ հող­մից։ Կա­րե­լի­է­հի­շել,­օ­րի­նակ,­«Գյոռ­բա­գոռ­2020»­պա­տու­մը,­ո­րը Ա­րծ­րուն­Հով­հա­նի­սյա­նը­նոյեմ­բե­րի­6-ին­ներ­կա­յաց­րեց­ի­բրեւ Շու­շի­ի­ պաշտ­պա­նու­թյան­ փայ­լուն­ օր,­ այն­ դեպ­քում,­ ե­րբ նոյեմ­բե­րի­ 9-ին­ Շու­շին­ ար­դեն­ հանձն­վեց­ եւ­ կնք­վեց­ տխ­րահռ­չակ­կա­պի­տու­լա­ցի­ոն­հա­մա­ձայ­նա­գի­րը։­Կամ՝­2019 թվա­կա­նի­մար­տի­30-ին­Պաշտ­պա­նու­թյան­նա­խա­րար­Դա­վիթ­Տո­նո­յա­նի­«­Նոր­պա­տե­րազմ,­նոր­տա­րածք­ներ»­լո­զուն­գը,­ ո­րը­ պա­տե­րազ­մից­ հե­տո­ ո­րակ­վեց­ ի­բրեւ­ սոսկ­ «ար­ձա­գանք­ Ա­դր­բե­ջա­նի­ ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան­ ղե­կա­վա­րու­թյան`­ար­ցա­խյան­խն­դի­րը­պա­տե­րազ­մի­մի­ջո­ցով­լու­ծե­լու հայ­տա­րա­րու­թյուն­նե­րին»։­Ի­դեպ,­հենց­այ­դօ­րի­նակ­ձեւա­կեր­պում­ներն­է­ին,­որ­սո­ցի­ա­լա­կան­մե­դի­ա­յում­պո­ռո­տա­խո­սու­թյան­մեծ­ա­լիք­ծնե­ցին13,­ի­սկ­պա­տե­րազ­մում­պար­տու­թյու­նից­հե­տո­դրանք­վե­րած­վե­ցին­հա­կա­դիր­ար­տա­հայ­տու­թյուն­նե­րի։­ Ի­րա­դար­ձու­թե­նա­կենտ­րոն­ պատ­մագ­րու­թյան դի­տան­կյու­նից­այ­դօ­րի­նակ­ձեւա­կեր­պում­ներն­ա­ռանձ­նա­կի կար­եւո­րու­թյուն­չեն­ներ­կա­յաց­նում,­քա­նի­որ­ա­ղերս­ներ­չու­նեն­պատ­մա­կան­ճշ­մար­տու­թյան­հետ։­Սա­կայն­հեցն­դրանց հե­տագ­ծի­ վեր­հա­նումն­ է,­ որ­ գի­տակ­ցե­լի­ է­ դարձ­նե­լու­ մի շարք­ ա­ռաս­պել­նե­րի­ (տ­վյալ­ դեպ­քում,­ մաս­նա­վո­րա­պես, հայ­կա­կան­ան­հաղթ­բա­նա­կի)­հիմ­քե­րը­եւ­վե­րա­փո­խե­լու­է դրանք­դե­պի­ի­նք­նա­ճա­նա­չո­ղու­թյուն։­

ԴԱՎիԹ ՄՈՍիՆՅԱՆ

134

ԾԱՆՈԹԱԳրՈՒԹՅՈՒՆՆԵր 1

Երբեմն վիճարկվում է ընդհանրապես մեդիայի տեսության գոյությունը, բայց ամեն դեպքում հատկապես կանադական դպրոցը էական ազդեցություն է թողել արեւմտյան հասարակագիտական ու հումանիտար

մտքի վրա։ Մեդիայի տեսության ժխտման մասին տե՛ս, Baudrillard J., Pour une critique de l’économie politique du signe. Gallimard, 1972, էջ 200-203։

2

Տե՛ս, McLuhan M., Understanding Media. the Extensions of Man. the MIt Press, 1994, էջ 7-21։ Արտահայտությունը բնագրով հետեւյալն է. «the medium is the message»։

3

Տե՛ս, ong W., orality and Literacy. the technologizing of the Word.

Routledge, London & New york, 2002, էջ 133։

4

Նույն տեղում, էջ 80։

5

Տե՛ս, https://www.youtube.com/watch?v=_0X4tVX58GQ (դիտումը՝

6

Baudrillard J., Simulacres et simulation. Galil e, 1981, էջ 32։

7

Տե՛ս, Անկերսմիթ Ֆ., «Վեց դրույթ նարատիվիստական պատմության

01.09.2021)։

փիլիսոփայության մասին», թարգմ.՝ Դ. Մոսինյան, ՎԷՄ, թիվ 3 (51), հուլիս-սեպտեմբեր, 2015, էջ 19-20։ 8

Տե՛ս, Гуревич а.я., исторический синтез и школа «анналов». М., индрик, 1993, էջ 72։

9

շագոյան Գ., «Բանավոր պատմությունը պատմագիտության եւ ազգագրության միջեւ» // Չլսվող ձայներ. հիշողությունն ու հետհիշողությունը

բանավոր պատմություններում։ Եր., ՀԱի հրատ., 2018, էջ 11։ 10

11

Տե՛ս, Портелли а., “особенности устной истории” // Хрестоматия по устной истории. сПб, 2003, էջ 39 Տե՛ս, Մովսեսյան Մ., «Ապրիլյան պատերազմը ժամկետային զինծառայողների աչքերով» // Չլսվող ձայներ. հիշողությունն ու հետհիշո-

ղությունը բանավոր պատմություններում։ Եր., ՀԱի հրատ., 2018, էջ 234-260։ 12

«44-օրյա պատերազմի ծագումը. վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի հոդվածը» // https://www.primeminister.am/hy/interviews-and-pressconferences/item/2021/01/04/Nikol-Pashinyan-04-01/ (դիտումը՝ 01.09.2021)։

13

Առավել մանրամասն տե՛ս, Մարտիրոսյան Վ., «Խոսքը եւ լռությունը Արցախյան I եւ II պատերազմների մեդիայում – 2» // https://media.am/hy/critique/2020/12/25/25658/ (դիտումը՝ 01.09.2021)։

ՄԵԴիԱՆ ԵՎ ՊԱՏԵրԱԶՄի ՊԱՏՄԱԳրՄԱՆ ՄԱրՏԱՀրԱՎԵրՆԵրը

135

ՀՀ ՊԵՏԱԿԱՆ ճԳՆԱԺԱՄԱՅիՆ ՀԱղՈրԴԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵրը ԱրՑԱԽՅԱՆ ԵրԿրՈրԴ ՊԱՏԵրԱԶՄի ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ ՆԱրիՆԵ ԵԳԱՆՅԱՆ

­ԲԱ­ՆԱ­լԻ­ԲԱ­ռԵՐ.­­

ճգնաժամ, ճգնաժամային հաղորդակցություն, իմիջի վերականգնում, հռետորաբանություն, պատերազմ, պաշտոնական աղբյուրներ, քաղաքական հաղորդակցություններ Keywords:

crisis, crisis communication, image repair, rhetoric, war, official sources, political communications

ՃԳ­ՆԱ­ԺԱ­ՄԱՅԻՆ­ՀԱ­ՂՈՐ­ԴԱԿ­ՑՈՒ­ԹՅՈՒՆ ­Ի­ՄԻ­ջԻ­ ՎԵ­ՐԱ­ԿԱՆԳՆ­ՄԱՆ­ՄՈ­ԴԵԼ­ՆԵՐ Ճգ­նա­ժա­մե­րից­խու­սա­փել­միշտ­չէ,­որ­հնա­րա­վոր­է։­Ա­վե­լի դժ­վար­է­ճգ­նա­ժա­մե­րը­հաղ­թա­հա­րել՝­ա­ռանց­կո­րուստ­նե­րի։ Ի­սկ­ճիշտ­ը­նտր­ված­ճգ­նա­ժա­մային­հա­ղոր­դակ­ցու­թյամբ­կո­րուստ­նե­րը­հնա­րա­վոր­է­զգա­լի­որ ­ են­մեղ­մաց­նել։ «ՃԳ­ՆԱ­ԺԱՄ»­ԵԶ­ՐՈՒՅ­ԹԸ­ Օքս­ֆոր­դի­բա­ռա­րա­նը­«ճգ­նա­ժամ»­հաս­կա­ցու­թյան­հա­մար եր­կու­նշա­նա­կու­թյուն­է­ա­ռա­ջար­կում,­ո­րոնք­եր­կուսն­էլ­բա­ցա­սա­կան­ի­մաս­տով­ե­ն ­1.­վտան­գա­վոր,­դժ­վար ժա­մա­նա­կաշր­ջան,­խառ­նաշ­փոթ,­ո­րը են­թադ­րում է խն­դիր­նե­րի լու-­ ծում եւ ո­րո­շում­նե­րի կա­յա­ցում;­2.­Ժա­մա­նա­կաշր­ջան,­ե­րբ ար­դեն ի­սկ դժ­վա­րին­ի­րա­վի­ճա­կի­ա­մե­նա­բարդ­փուլն­է­։1 Ժա­մա­նա­կա­կից­հայոց­լեզ­վի­բա­ցատ­րա­կան­բա­ռա­րա­նը­«ճգ­նա­ժամ»­հաս­կա­ցու­թյու­նը­սահ­մա­նում­է­որ­պես­«վճ­ռա­կան ժամ,­ծանր,­վտան­գա­վոր­դրու­թյուն,­տագ­նապ»։2 Ճգ­նա­ժա­մի­մեկ­մի­աս­նա­կան­ձեւա­կեր­պում­մաս­նա­գի­տա­կան­գրա­կա­նու­թյան­մեջ­չկա։­Հա­ղոր­դակ­ցու­թյուն­նե­րի­հա­մա­տեքս­տում­տար­բեր­ու­սում­նա­սի­րող­ներ­ա­ռա­ջար­կում­են ճգ­նա­ժա­մի­տար­բեր­սահ­մա­նում­ներ։­ Ո­մանք­ի­նք­նին­ճգ­նա­ժա­մը­միշտ­չէ,­որ­բա­ցա­սա­կան­ի­մաս­տով­են­նկա­րագ­րում,­այլ­հա­մա­րում­են­մի­կետ,­ո­րում­տե­ղի է­ու­նե­ցել­ի­րա­վի­ճա­կի­շր­ջա­դար­ձային­փո­փո­խու­թյուն,­ո­րը, սա­կայն,­կա­րող­է­բա­ցա­սա­բար­ազ­դել­կազ­մա­կեր­պու­թյան կամ­ան­հա­տի­ի­մի­ջի­վրա։­Հե­տա­զո­տող­նե­րը­հա­մա­կար­ծիք են,­որ­այդ­կե­տը­են­թադ­րում­է­ի­մի­ջի,­ըն­կալ­ման­փո­փո­խու­թյուն,­ո­րն­ան­հրա­ժեշտ­է­տա­նել­ցան­կա­լի­ո­ւղ­ղու­թյամբ։­ Ս­տորեւ­ներ­կա­յաց­ված­են­մի­քա­նի­սահ­մա­նում­ներ։3 «­Պար­տա­դիր­չէ,­որ­այն­վատ­բան­լի­նի ­դա­կա­րող­է­լի­նել­ռա­դի­կալ­փո­փո­խու­թյուն՝­ի­նչ­պես­դե­պի­վա­տը,­այն­պես­էլ­դե­պի լա­վը» ­/­Ֆրիդ­ման «­Պա­տա­հար,­ո­րը­ան­սպա­սե­լի­է,­բա­ցա­սա­կան­եւ­ճն­շող». /­Բար­թոն «­Հա­տուկ,­ան­սպա­սե­լի,­ոչ­ա­ռօ­րյա­ի­րա­դար­ձու­թյուն,­ո­րը­ան­ՀՀ ՊԵՏԱԿԱՆ ճԳՆԱԺԱՄԱՅիՆ ՀԱղՈրԴԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵրը...

137

հս­տա­կու­թյան­բարձր­աս­տի­ճան­է­ձեւա­վո­րում­եւ­կազ­մա­կեր­պու­թյան­նպա­տակ­նե­րի­հա­մար­սպառ­նա­լիք» /­Սի­գեր,­Սել­նաու,­Ո­ւլ­մեր։ «­Դե­պի­լա­վը­կամ­վա­տը­տա­նող­շր­ջա­դար­ձային­կետ» ­ /­Ֆինկ։­

Ինչ­վե­րա­բե­րում­է­ճգ­նա­ժա­մային­հա­ղոր­դակ­ցու­թյա­նը,­այն սահ­ման­վում­է­որ­պես­ճգ­նա­ժա­մային­ի­րա­վի­ճա­կին­ա­ռնչ­վող տե­ղե­կատ­վու­թյան­հա­վա­քագր­ման,­մշակ­ման­եւ­տա­րած­ման­գոր­ծըն­թաց։­Ի­սկ­Հորս­լին­եւ­Բար­կե­րը­ա­ռա­ջար­կում­են ճգ­նա­ժա­մի­հաղ­թա­հար­ման­վեց­փու­լից­բաղ­կա­ցած­մո­դել՝ հա­ղոր­դակ­ցու­թյան­ըն­թա­ցիկ­գոր­ծո­ղու­թյուն­ներ,­ճգ­նա­ժա­մի­սահ­մա­նում­եւ­հե­տա­գա­ճգ­նա­ժա­մե­րի­հա­մար­նա­խա­պատ­րաս­տում,­ճգ­նա­ժա­մային­ի­րա­դար­ձու­թյուն,­գնա­հա­տում­եւ­հա­ղոր­դակ­ցու­թյան­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­վե­րա­նա­յում, հա­մա­կար­գում­եւ­վեր­լու­ծու­թյուն։4 Ճգ­նա­ժա­մային­հա­ղոր­դակ­ցու­թյու­նը­վեր­ջին­տաս­նա­մյակ­նե­րին­ա­վե­լի­ու­ա­վե­լի­կար­եւոր­է­դառ­նում­աշ­խար­հում։­Շատ մաս­նա­գետ­ներ­են­աշ­խա­տում­կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի­ճգ­նա­ժա­մային­հա­ղոր­դակ­ցու­թյուն­ներն­ու­սում­նա­սի­րե­լու­եւ­օ­րի­նա­չա­փու­թյուն­ներ­գտ­նե­լու,­ճգ­նա­ժա­մի­հաղ­թա­հար­ման լա­վա­գույն­մո­դել­նե­րը­ո­րո­շե­լու­ո­ւղ­ղու­թյամբ։ ­ ա­ղա­քա­կան­հա­ղոր­դակ­ցու­թյուն­նե­րում­ճգ­նա­ժա­մե­րի­հաղ­Ք թա­հար­ման­ գոր­ծում­ ա­ռանց­քային­ նշա­նա­կու­թյուն­ ու­նի ընտր­ված­հռե­տո­րա­բա­նու­թյու­նը։­Հիմ­նա­կա­նում­հենց­դրա վրա­ են­ հիմն­վում­ ճգ­նա­ժա­մե­րի­ հաղ­թա­հար­ման­ մո­դել­նե­րը։Դ­րանք­հիմ­նա­կա­նում­կա­ռուց­վում­են­«ար­դա­րա­ցում­նե­րի»­վրա,­ո­րոնք­այժմ­բա­վա­կա­նին­շատ­են­կի­րա­ռում­շա­հույթ­հե­տապն­դող­կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րը,­բայց­քա­ղա­քա­կա­նու­թյան­մեջ­դա­սկ­սել­է­կի­րառ­վել­ա­վե­լի­վաղ՝­դեռեւս ան­ցյալ­դա­րա­վեր­ջից։­ Ընդ­հա­նուր­ան­վամբ­այս­մո­տե­ցում­նե­րը­ամ­փոփ­վում­են­«վե­րան­վաճ­ման/­հետգն­ման­ հռե­տո­րա­բա­նու­թյուն»­ եզ­րույ­թի ներ­քո։5 Ըստ­Թ. ­Քումբ­սի՝ ոչ­ա­կա­դե­մի­ակ ­ ան­շր­ջա­նակ­նե­րում­ճգ­նա­ժա­մային­հա­ղոր­դակ­ցու­թյուն­նե­րի­ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րը ՆԱրիՆԵ ԵԳԱՆՅԱՆ

138

հենց­ պա­տե­րազ­մա­կան­ դր­վագ­նե­րի,­ պատ­մու­թյուն­նե­րի շուրջ­է­ին։­Պա­տե­րազ­մը՝­որ­պես­ճգ­նա­ժա­մե­րի­ար­դյունք­ու հետ­եւանք,­ու­սում­նա­սի­րող­նե­րի­հա­մար­կա­տա­րյալ­դաշտ­է՝ ճգ­նա­ժա­մային­հա­ղոր­դակ­ցու­թյուն­նե­րի­տրա­մա­բա­նու­թյու­նը,­ օ­րի­նա­չա­փու­թյուն­նե­րը­ գտ­նե­լու­ տե­սան­կյու­նից։­ Այդ ուսում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րը­ հիմ­նա­կա­նում­ նպա­տակ­ ու­նե­ին գտ­նե­լու­ա­մե­նաար­դյու­նա­վետ­տար­բե­րակ­նե­րը՝­ճգ­նա­ժա­մե­րին­դի­մագ­րա­վե­լու­եւ­ճգ­նա­ժա­մից­հե­տո­ի­մի­ջը­վե­րա­կանգ­նե­լու։­ Մաս­նա­գետ­ներն­ ի­րա­կա­նաց­նում­ է­ին­ պա­տե­րազ­մա­կան­«­դեպ­քե­րի­ու­սում­նա­սի­րու­թյուն»։­Այս­հե­տա­զո­տող­նե­րի­աշ­խա­տանք­նե­րը­հոդ­ված­նե­րի­տես­քով­հրա­տա­րակ­վում­է­ին,­սա­կայն,­ոչ­ա­կա­դե­մի­ակ ­ ան­ամ­սագ­րե­րում։6 1991-ին­Այ­սը­ա­ռա­ջին­նե­րից­էր,­որ­ա­մե­րի­կյան­քի­մի­ակ ­ ան ար­դյու­նա­բե­րող­Carbide­union-ի­օ­րի­նա­կով­ու­սում­նա­սի­րեց ճգ­նա­ժա­մային­հա­ղոր­դակ­ցու­թյան­բա­ղադ­րիչ­նե­րը։­Այ­սը­դա ա­րել­էր­աշ­խար­հում­զո­հե­րի­թվով­խո­շո­րա­գույն՝­«Բ­հո­պա­լ յան­ ա­ղետ»-ի­ շր­ջա­նա­կում,­ ո­րն­ ա­ռա­ջա­ցել­ էր­ Carbide union-ի՝ Հնդ­կաս­տա­նի Բհո­պալ բնա­կա­վայ­րում տե­ղա­կայ­ված­գոր­ծա­րան­նե­րում։­ Այ­սի,­ի­սկ­ա­վե­լի­վաղ­նաեւ­Դի­ո­նի­սո­պո­լու­սի­եւ­Վի­բեր­տի­ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րում­ո­ւր­վագծ­վում­էր­ո­րո­շա­կի­գոր­ծի­քա­կազմ,­ո­րի­հիմ­քում­ար­դա­րա­ցում­նե­րի,­զղջ­ման­վրա­հիմն­ված­մո­տե­ցում­ներն­է­ին։­ Ա­մե­րի­կա­ցի­գիտ­նա­կան­Ո­ւի­լ յամ­Լի­ոն­Բե­նո­ւայի­եւ­նրա­հետ­եւորդ­նե­րի­ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­ներն­ա­վե­լի­հա­մա­կարգ­ված է­ին­եւ­ա­ռա­ջար­կում­է­ին­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­հս­տակ­շարք։7 1995-ին­Բե­նո­ւան­ա­ռա­ջար­կեց­ճգ­նա­ժա­մի­հաղ­թա­հար­ման իր­մո­դե­լը,­ո­րը­ամ­բող­ջաց­նում­է­ճգ­նա­ժա­մի­հաղ­թա­հար­ման հիմ­նա­կան­ փու­լե­րը։­ Այն­ ներ­կա­յաց­վում­ է­ «Ի­մի­ջի­ վե­րա­կանգն­ման­տե­սու­թյան»­հա­մա­տեքս­տում։­Մո­դե­լը­բաղ­կա­ցած­է­հինգ­փու­լե­րից. ­հեր­քում ­այս­փու­լում­ճգ­նա­ժա­մի­կրո­ղը­բա­ցա­ռում­է,­որ­այն գո­յու­թյուն­ու­նի ­կամ հեր­քում է փաստն ի­նք­նին՝ եր­բեմն հա­մա­րե­լով դա կեղծ տե­ղե­կատ­վու­թյուն,­կամ ըն­դու­նում է փաս­տը,­բայց սե­փա­կան մեկ­նա­բա­նու­թյուն­ներն է տա­լիս։ պա­տաս­խա­նատ­վու­թյու­նից­խու­սա­փել ­այս­փու­լում­ճգ­նա­ՀՀ ՊԵՏԱԿԱՆ ճԳՆԱԺԱՄԱՅիՆ ՀԱղՈրԴԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵրը...

139

ժա­մի­կաա­վա­րիչ­նե­րը՝­պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րը,­ի­րա­վի­ճա­կը­ներ­կա­յաց­նում­են­որ­պես­օբյեկ­տիվ­ի­րա­դար­ձու­թյուն,­ի­րենց­կամ­քից­եւ­ջան­քե­րից­ան­կախ­տե­ղի­ու­նե­ցող­մի­բան, կամ­ու­րիշ­նե­րի­մեղ­քով­տե­ղի­ու­նե­ցած­դեպք,­կամ­ո­ւղ­ղա­կի նվա­զեց­նում­են­դրա­նշա­նա­կու­թյու­նը­եւ­ներ­կա­յաց­նում­որ­պես­շար­քային­մի­ջա­դեպ։ ­մեղ­մաց­նել­բա­ցա­սա­կան­ըն­կա­լու­մը ­այս­փու­լում­ճգ­նա­ժա­մի կա­ռա­վա­րիչ­նե­րը­փոր­ձում­են­ի­րա­վի­ճա­կը­ներ­կա­յաց­նել­այլ տե­սան­կյու­նից,­ցույց­տալ,­թե­այդ­ի­րա­վի­ճա­կից­կա­րե­լի­է նույ­նիսկ­օ­գուտ­ներ­քա­ղել։­ շտ­կող­գոր­ծո­ղու­թյուն­ներ ­այս­փու­լում­ճգ­նա­ժա­մի­կա­ռա­վա­րիչ­նե­րը­փոր­ձում­են­գտ­նել­մե­ղա­վոր­ներ,­հաշ­վե­հար­դար տես­նել­նրանց­հետ՝­դրա­նով­տպա­վո­րու­թուն­ստեղ­ծե­լով,­թե խն­դի­րը­շտ­կում­ե­ն։­Հնա­րա­վոր­են­պա­տաս­խա­նա­տու­պաշ­տո­նյա­նե­րի­պաշ­տո­նան­կու­թյուն­ներ,­ֆի­նան­սա­կան­կամ­այլ ե­ղա­նա­կով­փոխ­հա­տու­ցում­ներ՝­պատ­ճառ­ված­վնա­սը­վե­րա­կանգ­նե­լու­կամ­մեղ­մե­լու­նպա­տա­կով։­ «­հանձն­վել» ­վեր­ջին՝­հին­գե­րորդ­փուլն­է,­ո­րը­վրա­է­հաս­նում, ե­րբ­չեն­օգ­նել­նա­խորդ­չոր­սը։­այս փու­լում կա­րե­լի է տես­նել մեղ­քի հրա­պա­րա­կային ըն­դու­նում,­նույ­նիսկ նե­րո­ղու­թյուն հայ­ցել։8

­ ո­դե­լի­փու­լե­րը­կա­րող­են­ը­ստ­ի­րա­վի­ճա­կի­տար­բեր­դրս­Մ եւո­րում­ներ­ու­նե­նալ։­ Սույն­ հոդ­վա­ծի­ շր­ջա­նա­կում­ վե­րոն­շյալ­ մո­դե­լի­ մի­ջո­ցով կվեր­լու­ծենք­2020­թ ­Ար­ցա­խյան­ե­րկ­րորդ­պա­տե­րազ­մի­հա­մա­տեքս­տում­ստեղծ­ված­ճգ­նա­ժա­մի­հաղ­թա­հար­ման­հար­ցում­ ՀՀ­ Կա­ռա­վա­րու­թյան,­ այլ­ պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րի հա­ղոր­դակ­ցու­թյունն­ու­ը­նտ­րած­հռե­տո­րա­բա­նու­թյու­նը։9 ԺԽ­ՏՈՒՄ ­ արզ­ժխ­տում՝­հայ­տա­րա­րել,­որ­ճգ­նա­ժամ­չկա Պ ­ ա­րե­լի­է­ա­սել,­որ­պա­տե­րազ­մի­ո­ղջ­ըն­թաց­քում­այս­փու­լի Կ հետ­ գործ­ ու­նե­ինք։­ Զա­նա­զան­ մե­մե­րով,­ մա­մու­լի­ հա­ղոր­դագ­րու­թյուն­նե­րով,­կար­ծի­քի­ա­ռաջ­նորդ­նե­րի­մի­ջո­ցով­տա­րած­վում­էր­ճգ­նա­ժա­մը­հեր­քող­թե­զը։ «­Հաղ­թե­լու­ե­նք»10,­«ԱԹՍ/ուղ­ղա­թիռ­ե­նք­զգետ­նել»11,­թշ­նա­մուն­նվաս­տաց­նող,­ա­վե­լի­թույլ­ցույց­տվող­հա­ղոր­դագ­րու­թյուն­ներ։ ՆԱրիՆԵ ԵԳԱՆՅԱՆ

140

Պ ­ ա­տե­րազ­մի­ա­ռա­ջին­օ­րը­Ար­ցա­խի/ԼՂ­պաշտ­պա­նու­թյան նա­խա­րար­ջա­լալ­Հա­րու­թյու­նյա­նը­մար­տա­կո­չով­դի­մեց­եւ վս­տա­հեց­րեց,­որ­հայ­կա­կան­կող­մը­հաղ­թա­նակ­է­տա­նե­լու պա­տե­րազ­մում,­ ե­րբ­ ար­դեն­ ջախ­ջա­խիչ­ հար­ված­ներ­ է­ին հասց­վել։12

«Վս­տահ­ե­ղեք,­այս­ան­գամ­եւս­հա­կա­ռա­կոր­դը ձա­խող­վե­լու է:­Հաղ­թա­նա­կը հեշտ չի տր­վե­լու:­Իր բնույ­թին հա­վա­տա­րիմ՝ հա­կա­ռա­կոր­դը թի­րա­խա­վո­րե­լու է խա­ղաղ բնա­կա­վայ­րերն ու քա­ղա­քա­ցի­ա­կան բնակ­չու­թյա­նը,­­նա տար­բե­րու­թյուն չի դնե­լու զին­վո­րի ու ման­կա­հա­սակ ե­րե­խայի,­հոգ­եւո­րա­կա­նի ու տա­րեց­կնոջ,­հա­սուն­տղա­մար­դու­եւ­ա­նօգ­նա­կան­ծե­րու­նու­միջեւ.­նրա­թի­րա­խը­բո­լորս­ե­նք:­Հաղ­թա­նա­կը­պա­հան­ջե­լու­ է­ ու­ժե­րի­ գեր­լա­րում­ եւ­ եր­կա­թա­կուռ­ մի­աս­նու­թյուն: Հի­մա­մի­կողմ­պետք­է­դր­վեն­բո­լոր­տա­րա­կար­ծու­թյուն­նե­րը,­բո­լոր­տե­սա­կետ­նե­րը,­բո­լոր­ ­կար­ծիք­նե­րը:­Մեր նպա­տա­կը մեկն է՝ ջախ­ջա­խել­հա­կա­ռա­կոր­դին­բո­լոր­հնա­րա­վոր մի­ջոց­նե­րով,­խոր­տա­կիչ­հար­ված­ներ­հասց­նել­նրա­զին­ված ա­վա­զա­կախմ­բե­րին,­ո­չն­չաց­նել­նրա­ռազ­մա­կան­են­թա­կա­ռուց­ված­քը, ան­հրա­ժեշ­տու­թյան դեպ­քում նաեւ ըն­դար­ձա­կել ան­վտան­գու­թյան գո­տին ու պար­տադ­րել վերջ­նա­կան խա­ղա­ղու­թյուն»:13 Ն ­ ույն­օ­րը­ՀՀ­վար­չա­պետ­Նի­կոլ­Փա­շի­նյա­նը­ՀՀ­Ազ­գային­ժո­ղո­վում­ե­լույթ­ու­նե­ցավ,­ո­րում­նշեց ­«­Մեզ­հաղ­թել­հնա­րա­վոր չէ:­Մեզ­հաղ­թել­հնա­րա­վոր­չէ,­ո­րով­հետեւ­հաղ­թա­նա­կը,­Ար­ցա­խյան­հե­րո­սա­մար­տի­հաղ­թա­նա­կը,­ո­րն­ան­ցել­է­պար­տու­թյուն­նե­րի­մի­ջով,­ո­րը­ան­ցել­է­կո­րուստ­նե­րի­մի­ջով,­բայց ո­րը­ի­վեր­ջո­պսակ­վել­է­որ­պես­հաղ­թա­նակ,­այդ­հաղ­թա­նա­կը­հո­սում­է­մեր­ե­րակ­նե­րում­եւ­այդ­հաղ­թա­նա­կը­նս­տած­է մեր­գի­տակ­ցու­թյան­մեջ»:14­ Ե­թե­վե­րը­նշ­ված­եր­կու­տեքս­տե­րը­կա­րե­լի­է­մեկ­նա­բա­նել հու­սադ­րող,­ոգ­եւո­րող­նշա­նա­կու­թյամբ,­ա­պա­պա­տե­րազ­մի մեկ­նար­կից­օ­րեր,­շա­բաթ­ներ­ան­ց,­նույն­հռե­տո­րա­բա­նու­թյունն­էր­շա­րու­նա­կում­Նի­կոլ­Փա­շի­նյա­նը­ժո­ղովր­դին­ո­ւղղ­ված­ իր­ ու­ղեր­ձում­ 2020­ թ. ­ հոկ­տեմ­բե­րի 3-ին­ նշեց. ­ «Այս պա­հի­դրու­թյամբ­ար­դեն­ու­նենք­բազ­մա­թիվ­մարդ­կային­կո­րուստ­ներ՝­զին­վո­րա­կան­եւ­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան,­շար­քից­դուրս

ՀՀ ՊԵՏԱԿԱՆ ճԳՆԱԺԱՄԱՅիՆ ՀԱղՈրԴԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵրը...

141

է­ե­կել­մեծ­թվով­զին­տեխ­նի­կա,­բայց­հա­կա­ռա­կոր­դը­այդ­պես­էլ­ի­վի­ճա­կի­չի­ե­ղել­լու­ծել­ո­րե­ւէ­ռազ­մա­վա­րա­կան­խն­դիր»:15­ Ար­դեն­հոկ­տեմ­բե­րի­20-ին­Ա­րծ­րուն­Հով­հան­նի­սյա­նը,­ո­րը­հան­դես­էր­գա­լիս­որ­պես­ՀՀ­պաշտ­պա­նու­թյան­նա­խա­րա­րու­թյան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ,­Հան­րային­հե­ռուս­տաըն­կե­րու­թյան­ե­թե­րում հայ­տա­րա­րում­էր,­որ­հա­րա­վում­թշ­նա­մու­ա­ռաջ­խա­ղա­ցու­մը դեռ­պար­տու­թյուն­չէ,­դա­ո­րա­կում­էր­որ­պես­հայ­կա­կան­կող­մի­տակ­տի­կա­կան­նա­հանջ,­պն­դում­էր,­որ­թշ­նա­մուն­չի­հա­ջող­վել­դա­սա­կան­ճեղ­քում­ի­րա­կա­նաց­նել։16 ­ ա­մու­լի­ա­սու­լիս­նե­րի­ժա­մա­նակ­նշում­է­ր՝­սպա­սեք­լավ­լու­Մ րե­րի,­միեւ­նույնն­է՝­հաղ­թե­լու­ե­նք։ ­ ա­րու­նա­կա­բար­հերք­վում­է­ին­զո­հե­րի,­տա­րածք­նե­րի­կո­Շ րուստ­նե­րի­մա­սին­ոչ­պաշ­տո­նա­կան­աղ­բյուր­նե­րի­տե­ղե­կու­թյուն­նե­րը։­Ի­սկ­ռազ­մա­կան­դրու­թյուն­հայ­տա­րա­րե­լուց­հե­տո սահ­մա­նա­փակ­ված­ էր­ նաեւ­ լրատ­վա­մի­ջոց­նե­րի­ աշ­խա­տան­քը,­եւ­փաս­տա­ցի­մի­այն­պաշ­տո­նա­կան­տե­ղե­կատ­վու­թյուն­էր­առ­կա։

­ԽՈՒ­ՍԱ­ՓԵԼ­ՊԱ­ՏԱՍ­ԽԱ­ՆԱՏ­ՎՈՒ­ԹՅՈՒ­ՆԻՑ ­Հայ­տա­րա­րել,­թե­խն­դիրն­այլ­տեղ­է ­մեկ­ու­րի­շի­ա­րար­քին հղում­տալ,­շե­ղել­ո­ւղ­ղու­թյու­նը­ Ան­մի­ջա­պես­պա­տե­րազ­մի­ա­վար­տից­հե­տո՝­ո­րոշ­ժա­մա­նակ­լռու­թյու­նից­ու­տե­ղե­կատ­վա­կան­վա­կո­ւու­մից­հե­տո­եւ ՀՀ­վար­չա­պետ­Նի­կոլ­Փա­շի­նյա­նի17,­եւ­Ար­ցա­խի/ԼՂ­նա­խա­գահ­ Ա­րայիկ­ Հա­րու­թյու­նյա­նի18 կող­մից­ սկս­վե­ցին­ մե­ղադ­րանք­նե­րը՝­ա­ռան­ձին­խմ­բե­րի,­ՀՀ­նախ­կին­իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի­ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի,­նրանց­գոր­ծու­նե­ու­թյան­նկատ­մամբ­առ­հա­սա­րակ։

«­Մենք­բախ­վել­ե­նք­այն­պի­սի­տա­րօ­րի­նակ­դեպ­քե­րի,­ե­րբ, օրի­նակ,­զին­ված­ու­ժե­րի­զո­րա­մա­սը,­գուն­դը­պետք­է­մար­տա­կան­նպա­տա­կով­տե­ղա­փոխ­վի,­բայց­այդ­գն­դի­դռ­նե­րը, տվյալ­բնա­կա­վայ­րի­բնա­կիչ­ներ­փա­կում­են,­շր­ջա­փա­կում ՆԱրիՆԵ ԵԳԱՆՅԱՆ

142

են­դռ­նե­րը,­մե­քե­նա­նե­րը­եւ­թույլ­չեն­տա­լիս,­որ­զո­րա­մա­սից մե­քե­նա­նե­րը­դուրս­գան ­մենք ու­նե­ցել ե­նք այս­պի­սի տաս­նյա­կին մո­տիկ դեպ­քեր» նշում­էր­Նի­կոլ­Փա­շի­նյա­նը։ Ն­շում­էր­նաեւ,­որ­խն­դիր­ներ­են­ե­ղել­զո­րա­հա­վա­քի,­կա­մա­վոր­նե­րի­մար­տու­նա­կու­թյան­հետ,­խո­սում­էր­դա­սալ­քու­թյան մա­սին։ Ն ­ ոյեմ­բե­րի­10-ին­Ար­ցա­խի­նա­խա­գահ­Ա­րայիկ­Հա­րու­թյու­նյա­նը­իր­տե­սաու­ղեր­ձում­նշեց,­որ­ստիպ­ված­են­գնա­ցել­այդ քայ­լին,­մի­ա­ժա­մա­նակ­նշեց,­որ­նոյեմ­բե­րի­8-ին­Շու­շին­ար­դեն­ըն­կած­է­ր։

Մ ­ ԵՂ­ՄԱՑ­ՆԵԼ­ԲԱ­ՑԱ­ՍԱ­ԿԱՆ­ԸՆ­ԿԱ­ԼՈՒ­ՄԸ

­Հա­մե­մա­տել­այլ՝­ա­վե­լի­վատ­թար­վի­ճա­կի­բե­րած­ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի­հետ,­ի­րա­վի­ճա­կը­ներ­կա­յաց­նել­ա­վե­լի­շա­հե­կան­դիր­քե­րից,­փոխ­հա­տու­ցել

«Այս­փաս­տաթղ­թով­հար­ցի­բո­վան­դա­կային­լու­ծում­նա­խա­տես­ված­չէ,­այլ­ըն­դա­մե­նը­ռազ­մա­կան­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի դա­դար» ­վար­չա­պե­տի­ու­ղեր­ձը­նոյեմ­բե­րի­12-ի­ն։19 Սկզբ­նա­կան­շր­ջա­նում­տե­ղի­ու­նե­ցա­ծը­(հա­մա­ձայ­նա­գի­րը) ներ­կա­յաց­վում­էր­որ­պես­չա­րյաց­փոք­րա­գույ­նը՝­ա­վե­լի­մեծ ա­ղետ­ կան­խած­ ի­րա­դար­ձու­թյուն­ կամ­ մի­ակ­ հնա­րա­վոր տար­բե­րա­կը։­Ներ­կա­յաց­վում­էր,­որ­դրա­շնոր­հիվ­հնա­րա­վոր­ ե­ղավ­ կան­խել­ հա­զա­րա­վոր­ զին­վոր­նե­րի­ նկատ­մամբ սպառ­նա­լիք­նե­րը,­ո­րոնք­Ար­ցա­խի­այլ­տա­րածք­նե­րում­է­ին ծա­ռա­յու­թյուն­ի­րա­կա­նաց­նում,­կամ­հա­ջորդ­քայ­լը­Ստե­փա­նա­կեր­տը­գրա­վելն­էր­եւ­այլն։

ՇՏ­ԿՈՂ­ԳՈՐ­ԾՈ­ՂՈՒ­ԹՅՈՒՆ

Ց ­ ույց­տալ,­թե­փո­փո­խու­թյուն­ներ­կլի­նեն,­չի­կրկն­վի­նման բան­կամ­նախ­կին­վի­ճա­կը­կլի­նի ՀՀ ՊԵՏԱԿԱՆ ճԳՆԱԺԱՄԱՅիՆ ՀԱղՈրԴԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵրը...

143

­ աշ­տո­նան­կու­թյուն­ներ20 ­շտա­բի պե­տը,­ՊՆ,­Ա­ԳՆ­նա­խա­Պ րար­նե­րը,­պատ­գա­մա­վոր­ներ­ման­դա­տը­վայր­դրե­ցին,­Կա­ռա­վա­րու­թյու­նում­պաշ­տո­նյա­նե­րի­փո­խա­տե­ղում­ներ­ե­ղան։ ­ ոխ­հա­տու­ցում­ներ­ե­ղան,­սո­ցի­ա­լա­կան­ծրագ­րեր­մշակ­վե­Փ ցին­տե­ղա­հան­ված­նե­րի­հա­մար,­Վար­չա­պե­տի­տի­կինն­ու պաշ­տո­նյա­ներ­այ­ցե­լե­ցին21 զոհ­ված­նե­րի­ըն­տա­նիք­նե­րին, հաշ­մա­դա­մու­թյուն­ստա­ցած­զին­ծա­ռայող­նե­րին,­ան­հայտ կո­րած­նե­րի­ըն­տա­նիք­նե­րին։

«­ՀԱՆՁՆ­ՎԵԼ»­

Ըն­դու­նել­մեղ­քը,­զղ­ջալ,­նե­րո­ղու­թյուն­հայ­ցել ­ յս­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը­տե­ղի­ու­նե­ցան­նա­խորդ­նե­րից­նշա­Ա նա­կա­լի­ո­րեն­ո­ւշ։ Ճգ­նա­ժա­մը­հեր­քե­լուց,­ար­դա­րա­նա­լուց­հե­տո­ո­րո­շում­կա­յաց­նող­նե­րը­վեր­ջա­պես­սկ­սե­ցին­ըն­դու­նել­ի­րենց­մեղ­քը։ Սկզ­բում­վար­չա­պետ­Նի­կոլ­Փա­շի­նյա­նը­ա­ռաջ­քա­շեց­«Ես­եմ մի­ակ­պա­տաս­խա­նա­տուն,­բայց­ոչ­մի­ակ­մե­ղա­վո­րը»­թե­զը՝ կր­կին­մե­ղադ­րան­քի­ո­ւղ­ղու­թյու­նը­շե­ղե­լով22։­Մինչ­այդ­նա­ՀՀ Ազ­գային­ժո­ղո­վում­հետ­եւյալ­հայ­տա­րա­րու­թյունն­էր­ա­րել­«Իմ քայ­լը»­խմ­բակ­ցու­թյան­հետ­հան­դիպ­ման­ժա­մա­նակ ­«Ես եմ մի­ակ պա­տաս­խա­նա­տուն,­ոչ մեկն այլեւս,­ես կկանգ­նեմ մեր ժո­ղովր­դի դա­տի ա­ռաջ,­եւ ի­նչ դա­տավ­ճիռ կկա­յաց­նի մեր ժո­ղո­վուր­դը,­ան­մռունչ այդ դա­տավ­ճի­ռը կըն­դու­նեմ»23։ ­ այց­ ար­դեն­ նա­խընտ­րա­կան­ փու­լում­ ը­նդ­հա­նուր­ «­բո­լոր Բ սխալ­նե­րի­հա­մա­տեքս­տում»­սկ­սեց­նե­րո­ղու­թյուն­խնդ­րել­ժո­ղովր­դից­եւ­որ­պես­ի­րա­վի­ճա­կի­հան­գու­ցա­լու­ծում՝­հայ­տա­րա­րեց­ար­տա­հերթ­խորհր­դա­րա­նա­կան­ը­նտ­րու­թյուն­նե­րի նշա­նակ­ման­մա­սին։24 2021­թ. ­մար­տի­1-ին­կա­յա­ցած­հան­րա­հա­վա­քի­ժա­մա­նակ ՀՀ­ վար­չա­պետ­ Նի­կոլ­ Փա­շի­նյա­նը­ նշեց ­ «­Մեր­ ան­կա­խու­թյան­ 31­ տա­րում­ մենք­ թույլ­ ե­նք­ տվել­ բո­լոր­ հնա­րա­վոր սխալ­նե­րը,­բո­լոր­սխալ­նե­րը,­որ­հնա­րա­վոր­էր­տե­սա­կա­նո­րեն­եւ­գործ­նա­կա­նում:­Վեր­ջին­2­տա­րի­10­ամ­սում­նույն­պես ՆԱրիՆԵ ԵԳԱՆՅԱՆ

144

մենք­թույլ­ե­նք­տվել­բո­լոր­հնա­րա­վոր­սխալ­նե­րը:­Ես­նկա­տի ու­նեմ՝­հե­ղա­փո­խու­թյու­նից­հե­տո:­Խոս­քը­մեր­կա­ռա­վա­րու­թյան­մա­սին­է,­խոսքն­ան­ձամբ­իմ­մա­սին­է:­Եվ­ես­ու­զում­եմ ձեզ­նից­բո­լո­րից,­Հա­յաս­տա­նի­Հան­րա­պե­տու­թյան­բո­լոր­քա­ղա­քա­ցի­նե­րից,­Սփյուռ­քի­բո­լոր­հայե­րից,­Ար­ցա­խի­Հան­րա­պե­տու­թյան­բո­լոր­քա­ղա­քա­ցի­նե­րից­նե­րո­ղու­թյուն­խնդ­րել­իմ թույլ­տված­բո­լոր­սխալ­նե­րի­հա­մար»:25 ­ ԵԶ­ՐԱ­ԿԱ­ՑՈՒ­ԹՅՈՒՆ Հ ­ ա­ղոր­դակ­ցու­թյու­նը­ե­րկ­կող­մա­նի­գոր­ծըն­թաց­է՝­ո­ւղղ­ված հա­սա­րա­կու­թյան­ եւ­ հա­ղոր­դակ­ցու­թյու­նը­ նա­խա­ձեռ­նո­ղի միջեւ­ փոխվս­տա­հու­թյան­ մթ­նո­լորտ­ ձեւա­վո­րե­լուն։­ Ի­սկ փոխվս­տա­հու­թյան­ մթ­նո­լոր­տին­ մե­ծա­պես­ նպաս­տում­ են տե­ղե­կատ­վու­թյան­հա­սա­նե­լի­ու­թյունն­ու­թա­փան­ցիկ­գոր­ծե­լաո­ճը։­ Այս­ ա­մե­նը­ է­ա­պես­ սահ­մա­նա­փակ­վում­ է,­ ե­թե­ չա­սենք՝­զրո­յաց­վում­է,­ռազ­մա­կան­դրու­թյան­պայ­ման­նե­րում, ե­րբ­ օ­րեն­քով­ սահ­մա­նա­փակ­վում­ է­ տե­ղե­կատ­վու­թյան­ ա­զատ­ փո­խա­նա­կու­մը,­ տե­ղե­կատ­վու­թյունն­ սկ­սում­ է­ տրա­մադր­վել­մի­այն­մի՝­պաշ­տո­նա­կան­ու­ղուց։­ Այս­պի­սով՝­ պա­տե­րազ­մը,­ ի­նք­նին­ լի­նե­լով­ ճգ­նա­ժա­մային իրա­վի­ճակ­մի­քա­նի­տե­սան­կյու­նից՝­տն­տե­սա­կան,­մար­դա­սի­րա­կան,­մար­դու­ի­րա­վունք­նե­րի­եւ­այլն,­ան­խու­սա­փե­լի­ո­րեն­ճգ­նա­ժամ­է­ստեղ­ծում­նաեւ­հա­ղոր­դակ­ցու­թյան­տե­սան­կյու­նից։ 2020­թվա­կա­նի­սեպ­տեմ­բե­րի­27-ին­Ա­դր­բե­ջա­նի­սան­ձա­զերծ­ված­պա­տե­րազ­մը­դար­ձավ­հեր­թա­կան­ճգ­նա­ժա­մը­ՀՀ Կա­ռա­վա­րու­թյան­հա­մար ­Ար­ցա­խի/­Լեռ­նային­Ղա­րա­բա­ղի ղե­կա­վա­րու­թյու­նը­այս­հա­մա­տեքս­տում­ի­նք­նու­րույն­բո­վան­դա­կու­թյուն­ստեղ­ծող­չէր­եւ­գոր­ծում­էր­նույն­ձեւով,­ի­նչ­ՀՀ պաշ­տո­նյա­նե­րը։ ­Պա­տե­րազ­մի­ ժա­մա­նակ­ եւ­ դրան­ հա­ջոր­դած­ շր­ջա­նում պաշ­տո­նա­կան­հա­ղոր­դակ­ցու­թյու­նը­ան­ցավ­վե­րոն­շյալ­հինգ փու­լե­րով,­բայց­չնա­յած­սրան՝­վեր­ջին­փու­լը­լի­ով ­ ին­հան­գու­ցա­լուծ­ված­չենք­կա­րող­հա­մա­րել,­քա­նի­որ­մի­կող­մից­ա­կան­ատես­ե­նք­լի­նում­«­հանձն­վե­լու»­փու­լին՝­նե­րո­ղու­թյուն­ներ, ՀՀ ՊԵՏԱԿԱՆ ճԳՆԱԺԱՄԱՅիՆ ՀԱղՈրԴԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵրը...

145

խոս­տո­վա­նու­թյուն­ներ,­բայց­մյուս­կող­մից­մեղ­քի­լի­ո­վին­ըն­դու­նում­տե­ղի­չի­ու­նե­ցել ­նե­րո­ղու­թյուն­ներն­ար­վում­են­ը­նդ­հա­նուր­հա­մա­տեքս­տում՝­հս­տակ­չմատ­նան­շե­լով­պա­տե­րազ­մը,­դրա­պատ­ճառ­նե­րը,­ըն­թացքն­ու­հետ­եւանք­նե­րը։ Ան­ձամբ­Նի­կոլ­Փա­շի­նյա­նը­իր­ե­լույթ­նե­րում­շա­րու­նա­կում­է քն­նա­դա­տել­ու­հի­շել­«­նախ­կին­նե­րին»՝­պար­բե­րա­բար­վե­րա­դառ­նա­լով­մո­դե­լի­նա­խորդ­փու­լեր։­ Իսկ­թե­որ­քա­նով­են­ճիշտ­ու­ժա­մա­նա­կին­ե­ղել­մի­փու­լից մյու­սին­ան­ցում­նե­րը­եւ­որ­քա­նով­են­ար­դյու­նա­վետ­ե­ղել,­այս պա­հին­գնա­հա­տել­դժ­վար­է։­Հս­տակ­է,­որ­մի­փու­լից­մյու­սին ան­ցու­մը­ժա­մա­նակ­շա­հե­լու­նպա­տակ­ու­նի­եւ­դա­տե­ղի­է­ու­նե­ցել­նաեւ­Ար­ցա­խյան­ե­րկ­րորդ­պա­տե­րազ­մի­հա­մա­տեքս­տում­հա­ղոր­դակ­ցու­թյան­շր­ջա­նա­կում։

ABSTRACT RA­STATe­CRiSiS­CoMMuNiCATioNS­iN­The­CoNTeXT­of ARTSAKh­SeCoNd­wAR State­ crisis­ communications­ of­ the­ Republic­ of­ Armenia­ and­ the Republic­of­Artsakh/Nagorno-Karabakh­in­the­context­of­the­Second Artsakh­war -­The­Second­Artsakh­war­(Nagorno-Karabakh­conflict) entailed­a­crisis­situation­in­the­economic,­humanitarian,­human­rights and­communication­spheres­in­Armenia.­in­the­current­situation,­the official­sources­of­Armenia­and­Artsakh/Nagorno-Karabakh­began­to conduct­crisis­communication­according­to­the­model­suggested­by experts­ at­ the­ end­ of­ the­ last­ century.­ The­ study­ shows­ that­ the communication­ conducted­ by­ the­ official­ sources­ of­ Armenia­ and Artsakh­fits­the­five-stage­model­set­forth­by­the­American­scientist Benoit.­The­last,­i.e.,­the­fifth­stage­is­not­completed­yet,­though.

ՆԱրիՆԵ ԵԳԱՆՅԱՆ

146

ԾԱՆՈԹԱԳրՈՒԹՅՈՒՆՆԵր 1

oxford Advanced American Dictionary, https://www.oxfordlearnersdictionaries.com/definition/american_english/crisis

2

Հայկական ՍՍՀ գիտությունների ակադեմիա, Հր. Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտ, Ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրական բառարան, Հայկական ՍՍՀ գիտությունների ակադեմիայի հրատարակչություն, Երեւան, 1969, 443։

3

W. timothy Coombs, Parameters for Crisis Communication, the handbook of Crisis Communication edited by W. timothy Coombs and Sherry J. holladay, A John Wiley & Sons, Ltd., Publication, United kingdom, 2010, 18

4

Alyson M. teeter-Baker, CoNStANt CRISIS: A StUDy oF thE U.S. MILItARy’S CRISIS CoMMUNICAtIoN PRoGRAM, the Faculty of the School of Journalism and Mass Communications San Jose State University, 2008, 8

5

Johnson Avery Elizabeth and Lariscy Ruthann W., FEMA and the Rhetoric of Redemption: New Directions in Crisis Communication Models for Government Agencies, the handbook of Crisis Communication edited

by W. timothy Coombs and Sherry J. holladay, A John Wiley & Sons, Ltd., Publication, United kingdom, 2010, 319

6

W. timothy Coombs, Parameters for Crisis Communication, the handbook of Crisis Communication edited by W. timothy Coombs and Sherry J. holladay, A John Wiley & Sons, Ltd., Publication, United kingdom, 2010, 18

7

Coombs timothy W. and holladay Sherry J., the handbook of Crisis Communication, 22

8

Image repair discourse and crisis communication by William L. Benoit, Public Relations Review, 1997, 177(10), https://www.ou.edu/deptcomm/dodjcc/groups/98A1/Benoit.htm

9

Ուսումնասիրությունն իրականացրել ենք պատերազմի սկզբից սկսած ՀՀ եւ Արցախի պաշտոնական աղբյուրներով տարածված ուղերձների հիման վրա։ Ուսումնասիրության մեջ տեղ են գտել մինչեւ 2021 թ. մայիս տեղի ունեցած իրադարձությունները։

10

#Հաղթելուենք, Facebook.com, https://www.facebook.com/hashtag/%D5%B0%D5%A1%D5%B2%D5% A9%D5%A5%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%A5%D5%B6%D6%84

11

Եվս մեկ ուղղաթիռ ենք զգետնել. Արծրուն Հովհաննիսյան, yerkirmedia.am, https://yerkirmedia.am/hy/article/2020/10/01/22461

12

44-օրյա ԱղԵՏ-ի առաջին օրը. 2020-ի սեպտեմբերի 27-ը, tatul hakobyan, https://www.facebook.com/100000616638924/videos/188661200044998

13

ԱՀ ՊՆ, ՊԲ հրամանատար, գեներալ-մայոր Ջալալ Հարությունյանի

ՀՀ ՊԵՏԱԿԱՆ ճԳՆԱԺԱՄԱՅիՆ ՀԱղՈրԴԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵրը...

147

մարտակոչը, hetq.am, https://hetq.am/hy/article/121971 14

Մեզ հաղթել հնարավոր չէ. վարչապետի եզրափակիչ ելույթը ԱԺ-ում՝ ռազմական դրություն հայտարարելու որոշման վերաբերյալ, prime-

minister.am, https://www.primeminister.am/hy/statements-and-messages/item/2020/09/27/Cabinet-meeting-Speech-27-09/ 15

Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի ուղերձը ժողովրդին, primeminister.am, https://www.primeminister.am/hy/statements-and-messages/item/2020/10/03/Nikol-Pashinyan-message/

16

Հարցազրույց Արծրուն Հովհաննիսյանի հետ, լուրեր, https://www.youtube.com/watch?v=7QEowUEotsg

17

Զրույց ժողովրդի հետ. վերջին իրադարձությունների մասին, https://www.facebook.com/nikol.pashinyan/, https://www.facebook.com/nikol.pashinyan/videos/726655837939351

18

իրողությունների մասին , որոնք արդեն արձանագրված են, https://www.facebook.com/watch/Arayikharutyunian/, https://www.facebook.com/171436153553766/videos/715777212648321

19

Այս փաստաթղթով հարցի բովանդակային լուծում նախատեսված չէ, այլ ընդամենը ռազմական գործողությունների դադար. Վարչապետի ուղերձը ժողովրդին, primeminister.am, https://www.primeminister.am/hy/videos/item/tqRoIJZSPls/

20

Հրաժարականների շքերթը սկսված է. պատերազմից հետո ովքեր են ազատվել աշխատանքից եւ ինչ պաշտոնանկություններ են սպասվում առաջիկայում, armdaily.am, https://armdaily.am/?p=116075&l=am

21

Աննա Հակոբյանն ու լենա Նազարյանն այցելել են զոհված կամավորականի ընտանիքին, լուրեր, https://www.youtube.com/watch?v=qepD4Ga6kXE

22

Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարում է՝ «ես եմ իրավիճակի գլխավոր պատասխանատուն, բայց ոչ՝ թիվ մեկ մեղավորը», azatutyun.am, https://www.azatutyun.am/a/31004126.html

23

24

Ես կկանգնեմ մեր ժողովրդի դատի առաջ. Նիկոլ Փաշինյան, parliamentmonitoring.am, https://www.parliamentmonitoring.am/am/monitoring/589 Փաշինյանը ներողություն խնդրեց, մեղադրեց եւ «մարտահրավեր նետեց», mediamax.am, https://mediamax.am/am/news/politics/42119/

25

«Ժողովուրդն անհաղթահարելի ուժ է». վարչապետի ելույթը Հանրապետության հրապարակում հանրահավաքի ժամանակ,

primeminister.am, https://www.primeminister.am/hy/statements-andmessages/item/2021/03/01/Nikol-Pashinyan-Speech/

ՆԱրիՆԵ ԵԳԱՆՅԱՆ

148

­

ՊԱՏԵրԱԶՄ ԵՎ ՍՈՑիԱլԱԿԱՆ ԳՈրԾըՆԹԱՑՆԵր

ՔԱղԱՔԱՑիԱԿԱՆ ԿրԹՈՒԹՅԱՆ ԴԵրը ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ԱրԴի ՄԱրՏԱՀրԱՎԵրՆԵրի ԴիՄԱԳրԱՎՄԱՆ ԳՈրԾըՆԹԱՑՈՒՄ ԳԱԳիԿ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ

­ԲԱ­ՆԱ­լԻ­ԲԱ­ռԵՐ.­­

քաղաքացիական հասարակություն, քաղաքացիական կրթություն, քաղաքացիական ինքնություն, տեղեկատվական մարտահրավերներ, տեղեկատվական գրագիտություն, թվային քաղաքացիություն Keywords:

civil society, civic education, civic identity, information challenges, information literacy, digital citizenship

Ա ր­դի­հա­սա­րա­կու­թյուն­նե­րը­բնո­րոշ­վում­են­տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի­ դե­րի­ շա­րու­նա­կա­կան­ բարձ­րաց­մամբ: Տե­սա­բան­նե­րից­շա­տե­րը­(Դ.­Բելլ,­Է.­Թոֆ­լեր,­Ա.­Թու­րեն,­ջ. Մար­տին)­ հե­տար­դյու­նա­բե­րա­կան­ հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րին հա­ջոր­դած­ սո­ցի­ալ­ա­կան­ կագ­րե­րի­ վեր­լու­ծու­թյան­ հի­ման վրա­ա­ռաջ­են­քա­շում­«­տե­ղե­կատ­վա­կան­հա­սա­րա­կու­թյուն» եզ­րույ­թը:­Հի­շյալ­մո­տեց­ման­հա­մա­ձայն­տե­ղե­կատ­վու­թյու­նը­որո­շիչ­դեր­է­խա­ղում­հա­սա­րա­կա­կան­կյան­քի­բո­լոր­մա­կար­դակ­նե­րում:­ Այ­դու­հան­դերձ­ տե­ղե­կատ­վա­կան­ հա­ղոր­դակ­ցություն­նե­րի­ազ­դե­ցու­թյամբ­պայ­մա­նա­վոր­ված­դրս­եւո­րում­նե­րի­ բազ­մա­կող­մա­նի­ու­թյու­նը­ ­հարց է ա­ռա­ջաց­նում. «ի՞նչ է տե­ղե­կատ­վա­կան հա­սա­րա­կու­թյու­նը.­հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի՞,­թե՞ ռիս­կի­հա­սա­րա­կու­թյուն»:­Խու­սա­փե­լով­մի­ա­կող­մա­նի­ եզ­րա­հան­գում­նե­րից՝­ հի­շյալ­ հար­ցադր­մանն­ ի պա­տաս­խան­կա­րող­ե­նք­ա­սել,­որ­տե­ղե­կատ­վա­կան­հա­սա­րա­կու­թյու­նը­եւ՛­մեկն­է,­եւ՛­մյու­սը:­Այս­տե­ղից­բխում­է,­որ­սո­ցի­ետ ­ ալ­ հա­մա­կար­գե­րի­ գոր­ծա­ռույ­թը­ տե­ղե­կատ­վա­կան ռիս­կե­րի­կա­ռա­վար­ման­մի­ջո­ցով­տե­ղե­կատ­վու­թյամբ­պայ­մա­նա­վոր­ված­հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի­ը­նդ­լայնումն­է:­Մաս­նա­վո­րա­պես,­ տե­ղե­կատ­վա­կան­ ռիս­կե­րի­ կա­ռա­վա­րումն ի­րե­նից­ են­թադ­րում­ է­ տե­ղե­կատ­վա­կան­ հոս­քե­րի,­ տե­ղե­կատ­վա­կան­ տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի­ հետ­ փոխ­հա­րա­բեր­ման ար­դյու­նա­վե­տու­թյան­բարձ­րա­ցում,­ին­չը­դժ­վար­է­պատ­կե­րաց­նել­ա­ռանց­տե­ղե­կատ­վա­կան­գրա­գի­տու­թյան: Ար­դի­հե­տա­զո­տու­թյուն­նե­րը­ դ­րա­կան հա­րա­բե­րակ­ցու­թյուն են ար­ձա­նագ­րում քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­սա­րա­կու­թյան­կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի­գոր­ծու­նե­ու­թյան­եւ տե­ղե­կատ­վա­կան գրա­գի­տու­թյան­ա­ռաջ­խա­ղաց­ման­միջեւ:­Տվյալ­հա­մա­տեքս­տում­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­կր­թու­թյա­նը­դիտ­վում­է­որ­պես­տե­ղե­կատ­վա­կան­գրա­գի­տու­թյան­խթան­մանն­ո­ւղղ­ված­քա­ղա­քա­ցի­ակ ­ ան­հա­սա­րա­կու­թյան­կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի­գոր­ծա­ռու­թյան­ա­ռանց­քային­ող­ղու­թյուն: Մաս­նա­գի­տա­կան­գրա­կա­նու­թյու­նում­քա­ղա­քա­ցի­ակ ­ ան­կր­թու­թյու­նը­են­թադ­րում­է­գի­տե­լիք­նե­րի,­հա­մոզ­մունք­նե­րի,­ար­ժեք­նե­րի,­կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի­եւ պա­տաս­խա­նատ­վու­թյուն­նե­րի­ձեւա­վո­րում,­ո­րոնց­մի­ջո­ցով­մար­դը­դրս­եւոր­վում­է­որ­պես հան­րույ­թի­մի­մաս:­Մյուս­կող­մից­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­կր­թու­ՔԱղԱՔԱՑիԱԿԱՆ ԿրԹՈՒԹՅԱՆ ԴԵրը...

153

թյան­ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նա­լաց­ված­մե­խանզմ­նե­րը­(դի­ցուք,­հա­մայն­քային­կա­րիք­նե­րին­ո­ւղղ­ված­ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի­ու­սու­ցու­մը­-­service­learning)­են­թար­դում­են­մաս­նակ­ցային­ակ­տի­վու­թյուն1:­ Հի­շյալ­մո­տե­ցում­նե­րից­ել­նե­լով՝­կա­րող­ե­նք­նշել,­որ­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­կր­թու­թյան­վրա­հիմն­ված­սո­ցի­ալ­ա­կան­պա­տաս­խա­նատ­վու­թյան,­քն­նա­դա­տա­կան­մտա­ծո­ղու­թյան­եւ տե­ղե­կաց­վա­ծու­թյան­մա­կար­դա­կի­բարձ­րա­ցու­մը­խթա­նող մե­խա­նիզմ­նե­րի­ու­սում­նա­սի­րու­թյու­նը­ան­հրա­ժեշտ­հիմ­քեր­է ա­պա­հո­վում­ըն­թա­ցիկ­տե­ղե­կատ­վա­կան­մար­տահ­րա­վեր­նե­րին­ բնո­րոշ­ խնդ­րա­կան­ դրս­եւո­րում­նե­րի­ (ի­նչ­պի­սիք­ են փաս­տե­րի­մա­նի­պու­լ յա­տիվ­խե­ղա­թյու­րու­մը,­կեղծ­լու­րե­րի տա­րա­ծու­մը,­ա­տե­լու­թյան­խոս­քի­եւ ագ­րե­սի­այի­հան­րայ­նա­ցու­մը­)­զս­պան­ու­կան­խար­գել­ման­գոր­ծըն­թա­ցում: Քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­կր­թու­թյան­սահ­մա­նում­նե­րի­հա­մա­ձայն այն­են­թադ­րում­է­ան­ձնային­հա­մոզ­մունք­նե­րը,­պար­տա­կա­նու­թյուն­նե­րը,­կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը­նե­րա­ռող­գոր­ծո­ղու­թյուն­ներ,­ո­րոնց­մի­ջո­ցով­մարդն­ի­րեն­դրս­եւո­րում­է­որ­պես­հան­րույ­թի­ան­դամ­(կամ­հնա­րա­վոր­ան­դամ)2:­Քա­ղա­քա­ցի­ա­կան կր­թու­թան­դեպ­քում­գործ­ու­նենք­գի­տակց­ված­եւ կա­մա­վոր ը­նտ­րու­թյան­հետ,­ո­րն­ը­նդ­գր­կում­է­ո­ղջ­կյան­քի­ըն­թացքը՝ չսահ­մա­նա­փակ­վե­լով­դպ­րո­ցա­կան­կամ­հա­մալ­սա­րա­նա­կան­ու­սուց­մամբ:­Քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­կր­թու­թյան­հիմ­նա­կան ա­գեն­տի­դե­րում­սո­վո­րա­բար­հան­դես­են­գա­լիս­քա­ղաքա­ցի­ա­կան­ հա­սա­րա­կու­թյան­ կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րը­ (այ­սու­հետ՝­ՔՀԿ),­ըն­տա­նի­քը,­ե­կե­ղե­ցին,­ԶԼՄ-նե­րը: Դեռեւս­1976 թ.-ին­լե­հա­կան­«­Հա­մե­րաշ­խու­թյուն»­շարժ­ման­ա­ռաջ­նորդ­նե­րից­Ա.Միխ­նիկն­իր­հրա­տա­րա­կած­«­Նոր­Է­վո­լ յու­ցի­ոն ­ իզմ3» հոդ­վա­ծով­ ա­ռա­ջար­կում­ է­ քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­ հա­սա­րա­կու­թյան­մի­մո­դել,­ո­րում­հա­մա­տեղ­վում­են­ին­տի­լի­գեն­ցի­այից (մաս­նա­վո­րա­պես­շեշ­տադր­վում­է­կա­թո­լիկ­ին­տի­լի­գեն­ցի­այի դե­րը)­ եւ­ աշ­խա­տա­վոր­նե­րից­ կազմ­ված­ մի­ա­վո­րում­նե­րը: Նոր­է­վոլյոի­ցի­ո­նիս­տա­կան­հայե­ցա­կար­գի­ի­րաց­ման­մե­խա­նիզմ­նե­րի­թվում­Միխ­նի­կը­կար­եւո­րում­էր­ը­նդ­հա­տա­կյա­ան­կախ­հրա­տա­րակ­չու­թյուն­նե­րի,­ու­սա­նո­ղա­կան­շար­ժում­նե­րի եւ­ի­նք­նա­կազ­մա­կերպ­վող­ըն­կե­րակ­ցու­թյուն­նե­րի­առ­կա­յու­թյու­նը:­ ԳԱԳիԿ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ

154

Այս­պի­սով­կա­րող­ե­նք­ը­նդ­հան­րաց­նել,­որ­քաղ­քա­ցի­ա­կան կր­թու­թյու­նը­ո­ղջ­կյան­քի­ըն­թաց­քը­նե­րա­ռող­գի­տակց­ված­եւ կա­մա­վոր­գոր­ծըն­թաց­է,­ո­րը­բնու­թագր­վում­է­քն­նա­դա­տա­կան­մտա­ծո­ղու­թյան­եւ­ի­նք­նա­կազ­մա­կերպ­ման­սկզ­բունք­նե­րով,­հիմն­ված­է­ան­ձի­հա­մոզ­մունք­նե­րի,­կա­րո­ղու­թյուն­նե-­ րի­եւ­պար­տա­կա­նու­թյուն­նե­րի­վրա,­տե­ղի­է­ու­նե­նում­ի­նչ­պես ֆոր­մալ­այն­պես­էլ­ոչ­ֆոր­մալ­մե­խա­նիզմ­նե­րով՝­ը­նդ­գր­կե­լով այն­պի­սի­շա­հագր­գիռ­կող­մեր­ի­նչ­պի­սիք­են­ՔՀԿ-նե­րը,­ԶԼՄնե­րը,­ըն­տա­նի­քը,­կր­թա­կան,­կրո­նա­կան­հաս­տա­տու­թյուն­նե­րը­եւ­այլն: Ա­նդ­րա­դառ­նա­լով­քա­ղա­քա­ցի­ակ ­ ան­կր­թու­թյան­հայե­ցա­կար­գային­յու­րա­հատ­կու­թյուն­նե­րին՝­կար­եւոր­է­նկա­տել,­որ­վեր­ջի­նիս­ բա­րո­յա­գի­տա­կան,­ ար­ժե­քա­նոր­մային­ բա­ղադ­րիչ­նե­րը ա­վան­դա­պես­ ձեւա­վոր­վել­ են­ ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան­ տե­սու­թյուն­նե­րի­հա­մա­տեքս­տում: Այս­տե­սան­կյու­նից­ու­շագ­րավ­են ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյան­տե­սա­բան­Մարկ­Ո­ւո­րե­նի­մո­տե­ցում­նե­րը:­Վեր­ջինս­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­կր­թու­թյան­գոր­ծըն­թա­ցը կա­պում­է­ռա­դի­կալ­ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյան (Դյո­ւի,­ջե­ֆեր­սոն, Միլս,­Գրամ­շի) գա­ղա­փա­րի­հետ,­ո­րի­հի­ման­վրա­ցույց­է­տա­լիս,­որ­ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան­մաս­նակ­ցու­թյու­նը­ի­նք­նա­զար­գաց­ման­եւ­ի­նք­նաի­րաց­ման­լա­վա­գույն­մե­խա­նիզմն­է: Այս­պի­սով­Ո­ւո­րե­նը­ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյու­նը­դի­տար­կում­է­որ­պես­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­կր­թու­թյան­ան­հրա­ժեշտ­նա­խա­պայ­ման:­Ո­ւո­րե­նի­ռա­դի­կալ­ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյան քն­նար­կում­նե­րում­ա­ռանց­քային­է­հա­մար­վում­հա­մոզ­մունքն­առ­այն,­որ մաս­նակ­ցային­ներգ­րավ­վա­ծու­թյան­ա­ճը­հան­գեց­նում­է­ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան­դիս­պո­զի­ցի­ան ­ ե­րով­ան­հա­տի­ձեւա­վոր­մա­նը:­Ը­ստ­հե­ղի­նա­կի՝ նման­ան­հատն­աչ­քի­է­ը­նկ­նում­մի շարք­ հատ­կա­նիշ­նե­րով,­ այդ­ թվում՝­ տար­բե­րու­թյուն­նե­րի նկատ­մամբ­հան­դուր­ժո­ղա­կա­նու­թյամբ,­փո­խա­դար­ձու­թյան սկզ­բուն­քի­ հան­դեպ­ հետ­եւո­ղա­կա­նու­թյամբ,­ է­թի­կա­կան գրա­գի­տու­թյամբ­եւ­ի­նք­նա­ռեֆ­լեք­սի­այի­կա­րո­ղու­թյամբ4: Ներ­կա­յումս­թվայի­տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի­դե­րի­զգա­լի­բարձ­րա­ցու­մը,­սո­ցի­ալ­ա­կան­մե­դի­այի,­վե­րազ­գային­տե­ղե­կատ­վա­կան­ցան­ցե­րի­ծած­կույ­թի­շա­րու­նա­կա­կան­ը­նդ­լայ­նու­մը­թույլ է­տա­լիս­խո­սել­տե­ղե­կատ­վա­կան­հա­ղոր­դակ­ցու­թյուն­նե­րի ՔԱղԱՔԱՑիԱԿԱՆ ԿրԹՈՒԹՅԱՆ ԴԵրը...

155

վրա­հիմն­ված­ա­ռան­ձին՝­վիր­տո­ւալ­ի­րա­կա­նու­թյան­մա­սին, ո­րում­գոր­ծող­կազ­մա­կերպ­ման­սկզ­բունք­ներն­ու­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րը­ո­րո­շա­կի­ո­րեն­տար­բեր­վում­են­ի­րա­կան­պայ­ման­նե­րում­ (off-line)­ ծա­վալ­վող­ փոխ­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի բնույ­թից­(պայ­մա­նա­վոր­ված­գլ­խա­վո­րա­պես­վե­րահս­կե­լի­ու­թյան­եւ­պա­տաս­խա­նատ­վու­թյան­հիմ­նախն­դիր­նե­րով):­Այ­դու­հան­դերձ,­վիր­տո­ւալ­ի­րա­կա­նու­թյան­նման­ի­նք­նա­վա­րու­թյու­նը­չէր­լի­նի­խնդ­րա­հա­րույց,­ե­թե­այս­դաշ­տում­ձեւա­վոր­վող­փոխ­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րը­չու­նե­նային­ի­րա­կան­սո­ցի­ա­լա­կան­հետ­եւանք­ներ:­Պա­տա­հա­կան­չէ,­որ­ար­դի­հե­ղի­նակ­նե­րի­կող­մից­այժմ­շատ­է­քն­նարկ­վում­թվային­ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյան­հայե­ցա­կար­գը,­ո­րն­ի­թիվս­տար­բեր­բնու­թագ­րիչ­նե­րի­են­թադ­րում­է­նաեւ­հա­սա­րա­կա­կան­կյան­քի­ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան­սկզ­բունք­նե­րի­փո­խադ­րում­առ­ցանց­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի­մի­ջա­վայր5:­Ար­ձա­նագ­րենք,­որ­տե­ղե­կատ­վա­կան­ հա­ղոր­դակ­ցու­թյուն­նե­րի­ շր­ջա­նակ­նե­րում­ ժո­ղովր­դավա­րա­կան­սկզ­բունք­նե­րի­ի­րա­ցու­մը­են­թադ­րում­է­տե­ղե­կատ­վա­կան­գրա­գի­տու­թյան­ան­հրա­ժեշտ­մա­կար­դակ:­Վեր­ջին տա­րի­նե­րին­ի­րա­կա­նաց­ված­սո­ցի­ո­լո­գի­ա­կան­հե­տա­զո­տու­թյուն­նե­րը­ցույց­են­տա­լիս,­որ­այս­հար­ցում­եւս­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի­կր­թա­կան­դե­րա­կա­տա­րու­թյա­նը­մեծ­տեղ­է­վե­րա­պահ­վում:­Հա­ղոր­դակ­ցու­թյուն­նե­րի ար­դի­ մաս­նա­գետ­ Պե­տեր­ Լան­թի­ կար­ծի­քով­ նոր­ մե­դի­ա­դաշ­տը­ հա­մայնք­նե­րի­ կա­րիք­նե­րին­ ո­ւղղ­ված­ մի­ա­ցյալ­ եւ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան­մաս­նակ­ցային­ակ­տի­վու­թյուն­նե­րի­մի­ջո­ցով­ա­պա­հո­վում­է­ոչ-ֆոր­մալ­կր­թու­թյան­եւ­գի­տե­լիք­նե­րի փո­խա­նակ­ման­հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ,­ո­րոնք­կար­եւոր­նա­խա­պայ­ման­են­քաղ­քա­ցի­ա­կան­կյան­քի­հա­մար:­Այս­շր­ջա­նակ­նե­րում­ի­րա­կա­նաց­ված­ար­դի հե­տա­զո­տու­թյուն­նե­րը դ­րա­կան­հա­րա­բե­րակ­ցու­թյուն­են­ար­ձա­նագ­րում­քա­ղա­քա­ցի­ակ ­ ան­հա­սա­րա­կու­թյան­կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի­գոր­ծու­նե­ու­թյան­եւ­տե­ղե­կատ­վա­կան­գրա­գի­տու­թյան­ա­ռաջ­խա­ղաց­ման­միջեւ:­ Մաս­նա­վո­րա­պես,­«ANR­translit»­ծրագ­րի­շր­ջա­նակ­նե­րում 2016թ.-ին­ ի­րա­կա­նաց­ված­ հե­տա­զո­տու­թյուն­նե­րի­ հա­մա­ձայն­Եվ­րա­մի­ու­թյան­28­ե­րկր­նե­րից­19-ի­դեպ­քում­քա­ղա­քա­ցի­ակ ­ ան­հա­սա­րա­կու­թյու­նը­մե­դի­ագ­րա­գի­տու­թյան­գլ­խա­վոր շա­հա­ռուն­է­հան­դի­սա­նում:­Մաս­նա­վո­րա­պես­հե­տա­զո­տու­ԳԱԳիԿ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ

156

թյու­նում­ նե­րառ­ված­ հայ­րուր­ փոր­ձա­գետ­նե­րի­ գնա­հատ­մամբ­ մե­դի­ագ­րա­գի­տու­թյան­ ա­ռաջ­խա­ղաց­ման­ հար­ցում ՔՀԿ-նե­րին­է­վե­րա­պահ­վում­ա­ռաջ­նային­դե­րա­կա­տա­րու­մը: Մի­ա­ժա­մա­նակ­նույն­հե­տա­զո­տու­թյամբ­պարզ­վել­է­145­դեպ­քի­ վեր­լու­ծու­թյան­ ծրագ­րե­րից­ 96-ը­ ի­րա­կա­նաց­վել­ են­ ՔՀ սեկ­տո­րի­նա­խա­ձեռ­նու­թյամբ:­Մյուս­կող­մից­ՔՀ-ը­83­դեպ­քի ցու­ցա­նի­շով­ա­ռա­ջինն­է­109­մի­ջո­լոր­տային­հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյուն­նե­րի­շր­ջա­նակ­նե­րում:­Ը­նդ­հա­նուր­առ­մամբ­մե­դի­ագ­րա­գի­տու­թյան­939­ճա­նաչ­ված­շա­հա­ռու­նե­րից,­շուրջ­1/3-ը, այն­է­305-ը­քա­ղա­քա­ցի­ակ ­ ան­հա­սա­րա­կու­թյան­դե­րա­կա­տար­ներ­են,­վեր­ջին­նե­րիս­հա­ջոր­դում­են­պե­տա­կան­գոր­ծիչ­ներ­175,­այ­նու­հետեւ­ա­կա­դե­մի­ակ ­ ան­հան­րույ­թի­ներ­կա­յաց ­ ու­ցիչ­ներ­161:­Հա­մե­մա­տու­թյան­հա­մար­նշենք,­որ­ը­նդ­հա­նուր­ մե­դի­ագ­րա­գի­տու­թյան­ ծրագ­րե­րում­ ներգ­րավ­վա­ծու­թյան­ տե­սան­կյու­նից­ 939­ դեպ­քից­ 15-ն­ են­ ներ­կա­յաց­նում լրագ­րող­նե­րի­մի­ու­թյուն­նե­րը6: Այս­պի­սով­ քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­ կր­թու­թյան­ եւ­ տե­ղե­կատ­վա­կան­գրա­գի­տու­թյան­բա­ղադ­րիչ­նե­րի­միջեւ­առ­կա­է­հա­րա­բե­րակ­ցու­թյուն,­ը­ստ­ո­րի­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­կր­թու­թյան­սուբ-­ յեկտ­նե­րը­փո­խազ­դե­ցու­թյան­մեջ­են­տե­ղե­կատ­վա­կան­գրա­գի­տու­թյան­ բա­ղադ­րիչ­նե­րի­ հետ:­ Այս­ փո­խազ­դե­ցու­թյու­նը կա­յա­նում­է­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­կր­թու­թյան­հի­ման­վրա­ձեւա­վոր­վող­քն­նա­դա­տա­կան,­ռեֆ­լեք­սիվ­մտա­ծո­ղու­թյամբ,­սո­ցի­ալ­ա­կան­պա­տաս­խա­նատ­վու­թյան­կա­րո­ղու­թյուն­նե­րով, ո­րոնք­ա­ռանց­քային­նշա­նա­կու­թյուն­են­ձեռք­բե­րում­նաեւ թվային­տա­րա­ծու­թյու­նում: Մյուս­հար­թու­թյու­նը­որ­տեղ­զու­գակց­վում­են­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­կր­թու­թյան­եւ­տե­ղե­կատ­վա­կան­գրա­գի­տու­թյան­դրս­եւո­րում­նե­րը­հիմն­վում­է­սո­ցի­ա­լա­կան­ի­նք­նու­թյան­հայե­ցա­կե­տե­րի­վրա:­Այս­տեղ­տե­ղին­է­ան­դրա­դառ­նալ­Լան­թի­եւ­Լի­վինգս­թո­նի­մեկ­նա­բան­մա­նը,­ո­րի­հա­մա­ձայն­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­ հա­սա­րա­կու­թյու­նը­ չի­ սահ­մա­նա­փակ­վում­ մի­այն պե­տու­թյան­եւ­տն­տե­սու­թյան­նկատ­մամբ­զբա­ղեց­րած­ի­նք­նա­վար­կամ­կա­խյալ­դիր­քով,­այն­հան­դես­է­գա­լիս­նաեւ­որ­պես­հա­ղոր­դակ­ցային­դաշտ­դի­ֆուզ­բայց­միեւ­նույն­ժա­մա-­ նակ­ նշա­նա­կա­լի­ հա­վա­քա­կան­ ի­նք­նու­թյուն­նե­րի,­ ի­նչ­պես նաեւ­ հա­մե­րաշ­խու­թյուն­նե­րի­ կա­ռուց­ման­ եւ­ վե­րա­կա­ռուց­ման­հա­մար7: ՔԱղԱՔԱՑիԱԿԱՆ ԿրԹՈՒԹՅԱՆ ԴԵրը...

157

Այս­ շր­ջա­նակ­նե­րում­ ան­դրա­դառ­նա­լով­ տե­ղե­կատ­վա­կան գրա­գի­տու­թյան­հիմ­նախնդ­րին՝­գտ­նում­ե­նք,­որ­վար­քա­բա­նա­կան­,­ճա­նա­չո­ղա­կան,­դե­րային­մա­կար­դա­կում­վեր­ջի­նիս ի­րաց­ման­ ու­ վե­րար­տադ­րու­թյան­ հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի հաս­կաց­ման­հա­մար­այն­կար­եւոր­է­դի­տար­կել­ի­նք­նու­թե­նա­կան­ տե­սան­կյու­նից:­ Սո­ցի­ա­լա­կան­ ի­նք­նու­թյան­ ար­դի դրս­եւո­րում­նե­րի­հա­մա­տեքս­տում­հե­տաքր­քիր­է­ան­դրա­դառ­նալ­թվային­քա­ղա­քա­ցի­ու­թյան­հաս­կա­ցու­թյա­նը,­ո­րը­կա­րե­լի­է­ներ­կա­յաց­նել­որ­պես­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­կր­թու­թյունն ու­տե­ղե­կատ­վա­կան­գրա­գի­տու­թյու­նը­զու­գակ­ցող­դե­րային մո­դել:­ Մաս­նա­վո­րա­պես,­ Ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան­ մշա­կույ­թի եվ­րո­պա­կան­խորհր­դի­ա­ռա­ջար­կած­սահ­ման­մամբ­թվային քա­ղա­քա­ցի­ու­թյու­նը (digital­Citizenship)­վե­րա­բե­րում­է­այն կա­րո­ղու­թյուն­նե­րին,­ո­րոնց­մի­ջո­ցով­մար­դիկ­թվային­մի­ջա­վայր­ են­ ներգ­րավ­վում­ դրա­կա­նո­րեն,­ քն­նա­դա­տա­բար­ եւ իրա­զեկ՝­ հիմն­վե­լով­ ար­դյու­նա­վետ­ հա­ղոր­դակ­ցու­թյան­ եւ ստեղ­ծա­րար­հմ­տու­թյուն­նե­րի­վրա:­Մի­ա­ժա­մա­նակ­թվային գրա­գի­տու­թյու­նը­հիմն­վում­է­սո­ցի­ա­լա­կան­մաս­նակ­ցու­թյան այն­ձեւե­րի­վրա,­ո­րոնք­մար­դու­ի­րա­վունք­նե­րին­եւ­ար­ժա­նա­պատ­վու­թյա­նը­հա­մա­հունչ­տեխ­նո­լո­գի­ան ­ ե­րի­պա­տաս­խա­նա­տու­կի­րա­ռում­են­են­թադ­րում:­Ը­ստ­այդմ­թվային­քա­ղա-­ քա­ցի­նե­րը­նրանք­են,­ով­քեր­պար­բե­րա­բար­օ­գտ­վում­են­տեխ­նո­լո­գի­ան ­ ե­րից,­ով­քեր­օգ­տա­գոր­ծում­են­տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րը քա­ղա­քա­կան­տե­ղե­կատ­վու­թյան­ստաց­ման­եւ­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­պար­տա­կա­նու­թյուն­նե­րի­ի­րաց­ման­նպա­տա­կով,­ի­նչ­պես­նաեւ­տն­տե­սա­կան­շա­հույ­թի­հա­մար8: Թվային­քա­ղա­քա­ցի­ու­թյան­կր­թու­մը­են­թադ­րում­է­այն­պի­սի գի­տե­լիք­ներ,­հմ­տու­թյուն­ներ­եւ­ըն­կա­լում­ներ­,­ո­րոնք­դրանց տի­րա­պե­տող­նե­րին­թույլ­են­տա­լիս­առ­ցանց­մի­ջա­վայ­րում (կամ­կի­բեռ­տա­րա­ծու­թյու­նում)­պաշտ­պա­նել­ի­րենց­ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան­շա­հե­րը,­պա­տաս­խա­նատ­վու­թյուն­ներ­ստանձ­նել,­ա­ռաջ­խա­ղաց­նել­եւ­պաշտ­պա­նել­մար­դու­ի­րա­վունք­նե­րը, ի­նչ­պես­նաեւ­ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյու­նը­եւ­օ­րեն­քի­գե­րա­կա­յու­թյու­նը: Այլ­կերպ­ա­սած,­թվային­քա­ղա­քա­ցի­ու­թյան­նպա­տակն­է աջակ­ցել­ նրանց,­ ով­քեր­ թվային­ տե­ղաբ­նակ­ներ­ (digital natives)­չեն­կամ­զրկ­ված­են­թվային­քա­ղա­քա­ցի­(digizens)­ ԳԱԳիԿ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ

158

դառ­նա­լու­հնա­րա­վո­րու­թյու­նից,­որ­պես­զի­վեր­ջին­ներս­չմար­գի­նա­լաց­վեն­ա­պա­գայի­հա­սա­րա­կու­թյու­նում: Վեր­ջին­ տա­րի­նե­րին­ ի­րա­կա­նաց­ված­ տե­ղային­ հե­տա­զո­տու­թյուն­նե­րը­եւս­ու­շագ­րավ­հայե­ցա­կե­տեր­են­ա­պա­հո­վում քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­ ի­նք­նու­թյան­ եւ­ տե­ղե­կատ­վա­կան­ մար­տահ­րա­վեր­նե­րի­փոխ­հա­րա­բեր­ման­հա­մա­տեքս­տում: Մաս­նա­վո­րա­պես,­2019­թ.-ին­ՀՀ­սահ­մա­նա­մերձ­գյու­ղե­րում ի­րա­կա­նաց­ված­հե­տա­զո­տու­թյու­նը9 ցույց­է­տա­լիս,­որ քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­ի­նք­նու­թյան­բա­ղադ­րիչ­նե­րի­կա­յաց­վա­ծու­թյան­մա­կար­դա­կը­պայ­մա­նա­վոր­ված­է­տե­ղե­կատ­վա­կան հիմ­նախն­դիր­նե­րով:­Մաս­նա­վո­րա­պես,­ձեռք­բեր­ված­տվյալ­նե­րի­հա­մա­ձայն­տե­ղե­կատ­վա­կան­գրա­գի­տու­թյու­նը­որ­պես տե­ղե­կատ­վա­կան­մար­տահ­րա­վեր­նե­րին­դի­մագ­րա­վե­լու­կա­րո­ղու­թյուն­ հա­վա­քա­կան­ ի­նք­նու­թյան­ տե­ղային­ կա­ռուց­վածք­նե­րում­ բա­վա­կա­նին­ թույլ­ է­ ին­տեգր­ված:­ ՀՀ­ սահմ ­ ա­նա­մերձ­գյու­ղե­րի­բնա­կիչ­նե­րի­շր­ջա­նում­ի­րա­կա­նաց­ված հարց­մամբ­ նախ­եւա­ռաջ­ ու­սում­նա­սի­րել­ ե­նք­ վեր­ջին­նե­րիս մաս­նակ­ցային­ակ­տի­վու­թյան­ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րը՝ հաշ­վի­ առ­նե­լով,­ որ­ քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­ ի­նք­նու­թյան­ բնու­թագր­ման­կենտ­րո­նա­կան­չա­փա­նիշ­նե­րից­մե­կը­հենց­մաս­նակ­ցային­ակ­տի­վու­թյունն­է10:­Այս­հա­մա­տեքս­տում­հն­չած պա­տաս­խան­նե­րը­ ցույց­ են­ տա­լիս,­ որ­ ՀՀ­ սահ­մա­նա­մերձ գյու­ղե­րի­բնա­կիչ­նե­րի­շր­ջա­նում­առ­կա­է­քա­ղա­քա­ցի­ակ ­ ան մաս­նակ­ցու­թյան­ նվազ­ մա­կար­դակ:­ Մաս­նա­վո­րա­պես, հարց­ված­նե­րը­դժ­վա­րա­նում­են­տես­նել­ի­րենց­սուբյեկ­տային ազ­դե­ցու­թյու­նը­ ո­րո­շում­ներ­ կա­յաց­նող­ կա­ռա­վա­րա­կան մար­մին­նե­րի­վրա:­Ըն­դո­րում,­ե­թե­հա­մայն­քային­մա­կար­դա­կում­այս­ազ­դե­ցու­թյան­վե­րա­բե­րյալ­նշ­վում­են­ներգ­րավ­ման ո­րոշ­ օ­րի­նակ­ներ­ (մաս­նա­վո­րա­պես­ գյու­ղատն­տե­սա­կան գոր­ծու­նե­ու­թյամբ),­ ա­պա­ մար­զային­ մա­կար­դա­կում­ որ­եւէ ազ­դե­ցու­թյան­մա­սին­գրե­թե­չի­խոս­վում:­Մյուս­կող­մից­հատ­կան­շա­կան­է,­որ­հարց­ված­նե­րի­մաս­նակ­ցային­ակ­տի­վու­թյան­ նման­ հա­մա­պատ­կե­րը­ պայ­մա­նա­վոր­ված­ է­ գլ­խա­վո­րա­պես­ի­րա­զեկ­վա­ծու­թյան­հիմ­նախնդ­րով:­Հարց­ված­նե­րի­շր­ջա­նում­առ­կա­է­տե­ղե­կատ­վա­կան­սղու­թյուն­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­մաս­նակ­ցու­թյան­մե­խա­նիզմ­նե­րի­վե­րա­բե­րյալ:­Այս միտ­վա­ծու­թյան­մա­սին­է­վկա­յում­հատ­կա­պես­հարց­ված­նե­ՔԱղԱՔԱՑիԱԿԱՆ ԿրԹՈՒԹՅԱՆ ԴԵրը...

159

րի­չե­զո­քու­թյու­նը­(ա­ռան­ձին­բա­ցա­ռու­թյուն­նե­րով)­մաս­նակ­ցու­թյան­ար­դի­մե­խա­նիզմ­նե­րի­(սո­ցի­ա­լա­կան­ցան­ցեր,­մե­դի­ա­հար­թակ­ներ)­օգ­տա­գործ­ման­հար­ցում:­Այ­դու­հան­դերձ, դա­տե­լով­ հարց­ված­նե­րի­ պա­տաս­խան­նե­րից,­ մաս­նակ­ցային­ակ­տի­վու­թյան­հար­ցում­ա­վե­լի­շատ­խոս­վում­է­ա­վան­դա­կան,­ ոչ­ ֆոր­մալ­ ե­ղա­նակ­նե­րի­ մա­սին­ (ի­նչ­պի­սիք­ են օ­րի­նակ­գյու­ղա­մի­ջյան­քն­նար­կում­նե­րը):­Այ­դու­հան­դերձ­մաս­նակ­ցային­այս­ձեւա­չա­փերն­աչ­քի­են­ը­նկ­նում­ա­վե­լի­շուտ ազ­դա­կային,­քան­պար­բե­րա­կան­բնույ­թով:­Ը­նդ­ո­րում,­մաս­նակ­ցային­ ա­վան­դա­կան­ մե­խա­նիզմ­նե­րի­ դեպ­քում­ հարց­ված­ներն­ի­րենց­վե­րա­պա­հում­են­ոչ­այդ­քան­նա­խա­ձեռ­նո­ղի, որ­քան­վեր­եւից­ի­ջեց­ված­ո­րո­շում­նե­րին­են­թարկ­վո­ղի­կամ պա­սիվ­ման­սակ­ցի­դե­րա­կա­տա­րում: Քա­ղա­քա­ցի­ակ ­ ան­ի­նք­նու­թյան­տե­սա­կան­մո­տե­ցում­նե­րում մեծ­տեղ­է­հատ­կաց­վում­վս­տա­հու­թյան­հիմ­նախնդ­րին:­Այս հա­մա­տեքս­տում­ վս­տա­հու­թյու­նը­ հան­դես­ է­ գա­լիս­ որ­պես դրա­կան­նա­խատ­րա­մադր­վա­ծու­թյուն­այ­լոց­հան­դեպ,­հա­վատ­մյուս­նե­րի­ա­զն­վու­թյան,­վս­տա­հե­լի­ու­թյան­եւ­հա­մար­ժեք­փո­խա­դարձ­վե­րա­բեր­մուն­քի­նկատ­մամբ:­Հետ­եւա­բար, վս­տա­հու­թյա­նը­ան­կյու­նա­քա­րային­նշա­նա­կու­թյուն­է­վե­րա­պահ­վում­քա­ղա­քա­ցի­ու­թյան­սո­ցի­ալ-հո­գե­բա­նա­կան­հիմ­քե­րի­ձեւա­վոր­ման­հար­ցում:­Պա­տա­հա­կան­չէ,­որ­այս­ո­լոր­տում­ի­րա­կա­նաց­ված­հե­տա­զո­տու­թյուն­նե­րը­վկա­յում­են­այն մա­սին,­որ­վս­տա­հու­թյու­նը­խթա­նիչ­ազ­դե­ցու­թյուն­է­ու­նե­նում մաս­նակ­ցային­գոր­ծըն­թաց­նե­րում11:­Ը­ստ­այդմ,­ՀՀ­սահ­մա­նա­մերձ­ գյու­ղե­րի­ բնա­կիչ­նե­րի­ շր­ջա­նում­ ի­րա­կա­նաց­ված հարց­մամբ­հե­տա­զո­տել­ե­նք­նաեւ­վեր­ջին­նե­րիս­վս­տա­հու­թյու­նը քա­ղա­քա­կան­եւ­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­հիմ­նա­կան­ի­նս­տի­տուտ­նե­րի­նկատ­մամբ:­Մաս­նա­վո­րա­պես,­հարց­ված­նե­րի­պա­տաս­խան­նե­րից­դա­տե­լով՝­հան­գում­ե­նք­այն­եզ­րա­կա­ցու­թյա­նը,­որ­կա­ռա­վար­ման­հա­մա­կար­գի­մաս­կազ­մող ի­նս­տի­տուտ­նե­րի,­ի­նչ­պես­նաեւ­քա­ղա­քա­ցի­ակ ­ ան­հա­սա­րա­կու­թյան­ ի­նս­տի­տուտ­նե­րի­ նկատ­մամբ­ վս­տա­հու­թյու­նը եւս­ կապ­վում­ է­ տե­ղե­կաց­վա­ծու­թյան­ հիմ­նախնդ­րի­ հետ: Հարց­ված­նե­րի­մեծ­մա­սը­ոչ­մի­ան­շա­նակ­վե­րա­բեր­մունք­է ար­տա­հայ­տել­հի­շյալ­ի­նս­տի­տուտ­նե­րի­նկատ­մամբ:­Հե­տա­զո­տու­թյան­ար­դյունք­նե­րը­ցույց­են­տա­լիս­նաեւ,­որ­վս­տա­հու­թու­նը­ հարց­ված­նե­րի­ շր­ջա­նում­ ան­ձնա­վոր­ված­ կամ ԳԱԳիԿ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ

160

ան­ձնա­կա­նաց­ված­բնույթ­է­կրում:­Այլ­կերպ­ա­սած՝­վս­տա­հու­թյան­հար­ցում­հարց­ված­նե­րը­ա­վե­լի­հեշտ­են­կողմ­նո­րոշ­վում,­ ե­րբ­ դրա­ հիմ­քում­ ըն­կած­ է­ ի­նք­նա­նույ­նա­կա­նա­ցումն ա­ռան­ձին­ան­ձանց­(այս­դեպ­քում­քա­ղա­քա­կան­ա­ռաջ­նորդ­նե­րի)­հետ:­Մյուս­կող­մից,­վս­տա­հու­թյան­հիմ­նախնդ­րի­շր­ջա­նակ­նե­րում­նկատ­վող­ան­ձնա­վոր­ված­ըն­կա­լում­նե­րի­մա­սին­է­վկա­յում­այն,­որ­հարց­ված­նե­րը­տվյալ­ի­նս­տի­տու­տի նկատ­մամբ­վե­րա­բեր­մուն­քը­պայ­մա­նա­վո­րում­են­ի­րենց­ան­ձնա­կան­փոր­ձով:­Այս­մո­տե­ցումն­ա­վե­լի­վառ­է­ար­տա­ցոլ­վում­ դա­տա­կան­ հա­մա­կար­գին­ ո­ւղղ­ված­ վս­տա­հու­թյան պա­րա­գա­յում:­Մաս­նա­վո­րա­պես,­հարց­ված­նե­րից­շա­տերն ի­րենց­ ոչ­ մի­ան­շա­նակ­ վե­րա­բեր­մուն­քը­ հիմ­նա­վո­րում­ են նրա­նով,­որ­ան­ձնա­պես­գործ­չեն­ու­նե­ցել­դա­տա­րան­նե­րի հետ:­ Ի­նչ­վե­րա­բե­րում­է­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­հա­սա­րա­կու­թյան­ի­նս­տի­տուտ­նե­րի­եւ­փոր­ձա­ռու­թյուն­նե­րի­նկատ­մամբ­վս­տա­հու­թյա­նը,­ա­պա­այս­դեպ­քում­եւս­զգա­լի­է­տե­ղե­կաց­վա­ծու­թյան հիմ­նախն­դի­րը:­Այլ­կերպ­ա­սած,­այս­պա­րա­գա­յում­ա­ռանց­քային­է­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­ի­նք­նու­թյան­բաղ­կա­ցու­ցիչ­տար­րե­րից­մե­կի՝­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­գի­տե­լի­քի12 (civic­knowledge) սղու­թյան­ խն­դի­րը:­ Մաս­նա­վո­րա­պես,­ հարց­ված­նե­րի­ գե­րակ­շիռ­մա­սը­դժ­վա­րա­նում­էր­որ­եւէ­կար­ծիք­հայտ­նել­ա­րհ­մի­ու­թյուն­նե­րի­ գոր­ծու­նե­ու­թյան­ վե­րա­բե­րյալ,­ ո­մանք­ էլ դրանց­վե­րա­բե­րյալ­հայտ­նում­է­ին­հե­տա­հա­յաց­տե­սա­կետ­ներ՝­ նույ­նա­կա­նաց­նե­լով­ դրանք­ խորհր­դային­ ան­ցյա­լում գոր­ծող­հա­մա­նուն­կա­ռույց­նե­րի­հետ:­Տե­ղե­կաց­վա­ծու­թյան նույն­խն­դի­րը­կա­րող­ե­նք­ար­ձա­նագ­րել՝­ել­նե­լով­հա­սա­րա­կա­կան­կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի­(ՀԿ-ներ)­նկատ­մամբ­ար­տա­հայտ­ված­վե­րա­բեր­մուն­քից:­Փոքր-ի­նչ­այլ­են­կար­ծիք­նե­րը­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­շար­ժում­նե­րի­վե­րա­բե­րյալ:­Այս­ո­ւղ­ղու­թյամբ­ հն­չած­ տե­սա­կետ­նե­րի­ բո­վան­դա­կու­թյու­նից­ եր­եւում­ է,­ որ­ հարց­ված­նե­րի­ շր­ջա­նում­ քա­ղա­քա­ցի­ա­կան շար­ժում­նե­րի­վս­տա­հե­լի­ու­թյան­ըն­կա­լում­նե­րը­կապ­վում­են «­թավ­շա­ հե­ղա­փո­խու­թյան»­ հա­մա­տեքս­տում­ դրս­եւոր­ված քա­ղա­քա­ցի­ակ ­ ան­ակ­տի­վու­թյուն­նե­րի­հետ:­Այլ­կերպ­ա­սած, այս­ դեպ­քում­ քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­ շար­ժում­նե­րի­ նկատ­մամբ ըն­կա­լում­նե­րը­ձեւա­կերպ­վում­են­մեկ­ի­րա­դար­ձու­թյան­հա­մա­տեքս­տում,­ին­չը­եւս­պայ­մա­նա­վոր­ված­է­տե­ղե­կաց­վա­ՔԱղԱՔԱՑիԱԿԱՆ ԿրԹՈՒԹՅԱՆ ԴԵրը...

161

ծու­թյան­եւ­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­գի­տե­լիք­նե­րի­սղու­թյան­վե­րո­հի­շյալ­հան­գա­մանք­նե­րով:

Այս­պի­սով,­ ել­նե­լով­ քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­ կր­թու­թյան­ եւ­ տե­ղե­կատ­վա­կան­գրա­գի­տու­թյան­էմ­պի­րիկ­եւ­հայե­ցա­կար­գային կա­պից՝­կա­րող­ե­նք­եզ­րա­կաց­նել,­որ­տե­ղե­կատ­վա­կան­հա­ղոր­դակ­ցու­թյուն­նե­րի­ազ­դե­ցի­կու­թյան­եւ­նշա­նա­կա­լի­ու­թյան մե­րօ­րյա­պայ­ման­նե­րում­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­կր­թու­թյու­նը­աչ­քի է­ը­նկ­նում­նե­րա­ռա­կան­բո­վան­դա­կու­թյամբ՝­են­թադ­րե­լով­նաեւ տե­ղե­կատ­վա­կան­գրա­գի­տու­թյան­բարձ­րաց­մանն­ո­ւղղ­ված կր­թա­կան­գոր­ծի­քա­կազ­մեր:­Մաս­նա­վո­րա­պես,­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­կր­թու­թյու­նը­հան­դի­սա­նա­լով­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­հա­սա­րա­կու­թյան­հիմ­նա­կան­գոր­ծա­ռույթ­նե­րից՝­միտ­ված­է­ան­հա­տա­կան­այն­պի­սի­հատ­կա­նիշ­նե­րիձ­եւա­վոր­մա­նը,­ի­նչ­պի­սիք են­քն­նա­դա­տա­կան­եւ­ռեֆ­լեք­սիվ­մտա­ծո­ղու­թյու­նը,­սո­ցի­ա-­ լա­կան­պա­տաս­խա­նատ­վու­թյու­նը,­ո­րոնց­պատ­շաճ­մա­կար­դակն­ իր­ հեր­թին­ հիմք­ է­ հան­դի­սա­նում­ տե­ղե­կատ­վա­կան գրա­գի­տու­թյան­ա­ռաջ­խա­ղաց­ման­հա­մար: ԳԱԳիԿ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ

162

Մյուս­կող­մից­հա­սա­րա­կա­կան­կյան­քում­թվային­տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի­նշա­նա­կա­լի­ու­թյան­բարձ­րաց­մա­նը­զու­գա­հեռ­ա­ռաջ են­ գա­լիս­ սո­ցի­ա­լա­կան­ ի­նք­նու­թյան­ նոր­ ձեւեր,­ ո­րոն­ցում թվային­մի­ջա­վայ­րը­զու­գակց­վում­է­քա­ղա­քա­ցի­ակ ­ ան­ի­նք­նու­թյան­կա­ռուց­վածք­նե­րի­հետ՝­հիմք­հան­դի­սա­նա­լով­թվային քա­ղա­քա­ցի­ու­թյան­մո­դե­լի­զար­գաց­ման­հա­մար:­Հետ­եւա­բար, ար­դի­քա­ղա­քա­ցի­ակ ­ ան­եւ­տե­ղե­կատ­վա­կան­գոր­ծըն­թաց­նե­րի­ փոխ­կապ­վա­ծու­թյու­նը­ բազ­մա­կող­մա­նի­ո­րեն­ վեր­լու­ծե­լու հա­մար­կար­եւոր­է­այն­դի­տար­կել­ոչ­մի­այն­ՔՀ­սուբյեկտ­նե­րի պրակ­տիկ­ գոր­ծու­նե­ու­թյան,­ այլ­ նաեւ­ քա­ղա­քա­ցի­ա­կան­ եւ­ տե­ղե­կատ­վա­կան­ո­լորտ­նե­րը­հա­մա­նե­րա­ռող­ի­նք­նու­թե­նա­կան­դրս­եւո­րում­նե­րի­տե­սան­կյու­նից­(տե՛ս­գծա­պատ­կերը):­

ABSTRACT Nowadays­ the­ growing­ role­ of­ information­ provoke­ not­ only opportunities,­but­also­certain­risks.­practice­shows,­that­in­the­face­of these­ challenges­ governmental­ policy­ (top-down)­ can’t­ cover­ all spectrum,­as­its­role­limited­to­partial­influence.­Thus,­along­with governmental­ mechanisms­ of­ regulation­ there­ is­ also­ need­ for bottom-driven­civic­activities,­which­through­their­participative­and inclusive­networks­can­serve­as­a­cross-sectoral­sphere­of­problemoriented­dialogue­for­different­beneficiaries.­particularly,­we­believe that­one­of­the­key­mechanisms,­which­can­help­to­resist­today’s informational­challenges,­is­civic­education.­A­range­of­researches show,­that­educational­engagement­of­CSos,­with­their­informal­and inclusive­manifestations­can­play­very­effective­role­in­the­development­of­informational­and­digital­literacy,­which­can­form­the­basis­for regulation­of­modern­informational­challenges.­

ԾԱՆՈԹԱԳրՈՒԹՅՈՒՆՆԵր 1

Տե՛ս Prentice M., Service Learning and Civic Engagement, New Mexico State University, էջ 3-4:

2

Տե՛ս Stanford encyclopedia of philosophy, https://plato.stanford.edu/entries/civic-education/

3

Տե՛ս Michnik A. (1976). A New Evolutionism, https://chnm.gmu.edu/1989/archive/files/A%20New%20Evolutionism%2 01976_65b0fee1ea.pdf,

4

Տե՛ս Warren M., the self in discursive democracy, the Cambridge Companion to habermas (Cambridge Companions to Philosophy, էջ 167-200:

ՔԱղԱՔԱՑիԱԿԱՆ ԿրԹՈՒԹՅԱՆ ԴԵրը...

163

5

Տե՛ս hacker k., Van Dijk J., What Is Digital Democracy? to be published in I. Snellen & W. van de Donk ‘Public Administration in the Information Age: Revisited’, Էջ 9:

6

Տե՛ս kanižaj I., the role of civil society organisations in promoting media literacy, transliteracy and media and information literacy in EU, Revista Fuentes, 19(2), էջ 72:

7

Տե՛ս Lunt P., Livingstone S., Media regulation: Governance and the interests of citizens and consumers. London, Uk: Sage 7.

8

Տե՛ս Mossberger k., tolbert C., McNeal R., Digital Citizenship Тhe internet, society, and participation, Cambridge, MA: MIt Press. 2007:

9

Սահմանամերձ գյուղերի ընտրության շրջանակներում առանձնացվելու են Ադրբեջանին սահմանակից գյուղերը, ինչը պայմանավորված է անվտանգային ռիսկերի սրությամբ: ընդհանուր առմամբ 2 սահմանամերձ մարզերից (Տավուշ, Արարատ) յուրաքանչյուրում ընտրվելու է 4 գյուղ, որոնցից յուրաքանչյուրում իրականացվելու է 2-ական խորհին հարցազրույց (ընհանուր 16 հարցազրույց):

10

Տե՛ս, hart D, Richardson C., Wilkenfeld B., Civic Identity, Camden, NJ, USA, 2011 , էջ 771:

11

Տե՛ս նույն տեղում, էջ 778:

12

Տե՛ս նույն տեղում

ՄԵԴիԱՆ ԵՎ ՏԵղԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆը XXI ԴԱրի ՊԱՏԵրԱԶՄՆԵրՈՒՄ

164

ՀԱՍԱրԱԿՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏՊԱՏԵրԱԶՄԱԿԱՆ ՏրԱՎՄԱՆԵրը ԵՎ ՊԱՏԵրԱԶՄը ԳրԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ԱՄԱլՅԱ ՍՈղՈՄՈՆՅԱՆ

­ԲԱ­ՆԱ­լԻ­ԲԱ­ռԵՐ.­­

պատերազմ, անհատի հոգեբանություն, ներաշխարհ, տրավմա, սթրես, գրականություն, հոգեկերտվածք, ինքնաժխտում, կործանում Keywords:

war, Individual psychology, inner world, trauma, stress, fiction, mentality, selfdenial, destruction

Հ ա­մաշ­խար­հային­գրա­կա­նու­թյու­նը­բազ­միցս­ան­դրա­դար­ձել է­պա­տե­րազ­մի­թե­մային`­ստեղ­ծե­լով­գե­ղար­վես­տա­կան­ազ­դե­ցիկ­եր­կեր­ու­կեր­պար­ներ:­Դա­րաշր­ջան­նե­րը­փոխ­վում­են, գրա­կան­թե­մա­նե­րը­նույն­պես,­ի­հայտ­են­գա­լիս­նոր­ի­րո­ղու­թյուն­ներ,­բայց,­որ­քան­էլ­ցա­վա­լի­է,­պա­տե­րազ­մի­թե­ման­ա­նեծ­քի­պես­մշ­տա­պես­ու­ղեկ­ցում­է­մարդ­կու­թյա­նը:­Աս­վա­ծի վկա­յու­թյունն­ար­ցա­խյան­վեր­ջին­պա­տե­րազմն­է,­ո­րը­ո­րոշ ժա­մա­նակ­հե­տո­իր­գե­ղար­վես­տա­կան­ար­տա­ցո­լու­մը­կգտ­նի­գրա­կա­նու­թյան­մեջ:­Հոդ­վա­ծի­նպա­տակն­է­ցույց­տալ պա­տե­րազ­մի­ա­վե­րիչ­ներ­գոր­ծու­թյունն­ան­հա­տի­հո­գե­բա­նու­թյան­վրա:­ Մինչ­ պա­տե­րազմն­ ի­բրեւ­ գրա­կան­ թե­մա­ բա­ցա­հայ­տե­լը, ան­դրա­դառ­նանք­պա­տե­րազ­մի­ըն­թաց­քում­եւ­դրա­նից­հե­տո­ան­հա­տի­հո­գե­կերտ­ված­քի­փո­փո­խու­թյան­թե­մային:­Հո­գե­բան­ներն­այն­ան­վա­նում­են­հետ­պա­տե­րազ­մա­կան­սթ­րե­սային­խան­գա­րում1: Հետ­պա­տե­րազ­մա­կան­ սթ­րե­սային­ խան­գա­րու­մը­ շր­ջա­կա մի­ջա­վայ­րի­գոր­ծոն­նե­րով­պայ­մա­նա­վոր­ված­հի­վան­դու­թյուն է,­ո­րը­պատ­կա­նում­է­դեպ­րե­սի­այի­եւ­տագ­նա­պի­քրո­նիկ­ըն­թացք­ու­նե­ցող­ծանր­հո­գե­կան­հի­վան­դու­թյուն­նե­րի­շար­քին: Այն­հա­ճախ­ան­վա­նում­են­«­վա­խի­հի­վան­դու­թյուն»,­քա­նի­որ զար­գա­նում­է­կյան­քին­ու­ա­ռող­ջու­թյա­նը­սպառ­նա­ցող,­սուր վախ ու­սար­սափ­ա­ռա­ջաց­նող­սահ­մա­նային­ի­րա­վի­ճակ­նե­րում­ ­հայտն­ված­ան­ձանց­մոտ,­կամ­այլ­կերպ­ա­սած հո­գե­բա­նա­կան­տրավ­մայի­ար­դյուն­քում։ Ե­րկ­րորդ­հա­մաշ­խար­հային­պա­տե­րազ­մը­ ­վե­րա­կան­գեց­հե­տաքրք­րու­թյու­նը­պա­տե­րազ­մա­կան­սթ­րե­սային­ռե­ակ­ցի­ա­նե­րի­նկատ­մամբ:­Պա­տե­րազ­մա­կան­նեւ­րո­զը,­մար­տա­կան նեւ­րո­զը,­պա­տե­րազ­մա­կան­հոգ­նա­ծու­թյու­նը կր­կին­հայտ­նե­ցին­հե­տա­զո­տող­նե­րի­ու­շադ­րու­թյան­կենտ­րո­նում:­ Պա­տե­րազմն­ու­ժեղ­սթ­րե­սոր­է­գրե­թե­յու­րա­քան­չյուր­մար­դու­ հա­մար։­ Այն­ կյան­քին­ ու­ ա­ռող­ջու­թյա­նը­ սպառ­նա­ցող, սուր­վախ­ու­սար­սափ­ա­ռա­ջաց­նող­ար­տա­կարգ­ի­րա­վի­ճակ է­թե՛­պա­տե­րազ­մի­ան­մի­ջա­կան­մաս­նա­կից­նե­րի,­թե՛­հա­սա­րա­կու­թյան­մյուս­ան­դամ­նե­րի­հա­մար։­Պա­տե­րազ­մը­ցե­ղաս­պա­նու­թյան,­բնա­կան­տա­րե­րային­ա­ղետ­նե­րի,­վթար­ՀԱՍԱրԱԿՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏՊԱՏԵրԱԶՄԱԿԱՆ ՏրԱՎՄԱՆԵրը...

167

նե­րի,­ա­հա­բեկ­չա­կան­գրոհ­նե­րի,­ա­զա­տազրկ­ման,­թրա­ֆի­քին­գի,­բռ­նա­բա­րու­թյան,­ծանր­վի­րա­հա­տու­թյուն­նե­րի­պես ազ­դում­է­մար­դու­հո­գե­բա­նու­թյան­վրա: Հետ­պա­տե­րազ­մա­կան­սթ­րե­սը­հիմ­նա­կա­նում­հան­դի­պում­է պա­տե­րազ­մի­մաս­նա­կից­նե­րի,­ե­րկ­րա­շար­ժից­ ­տու­ժած­նե­րի եւ­փախս­տա­կան­նե­րի­մոտ։­Այն­բնո­րոշ­վում­է­հո­գե­կան,­վար­քային­ եւ­ ֆի­զի­ո­լո­գի­ա­կան­ մի­ շարք­ խան­գա­րում­նե­րով, ուղեկց­վում­է­դեպ­րե­սի­այով,­վա­խի­զգա­ցու­մով,­գերգրգռ­վա­ծու­թյամբ­եւ­ագ­րե­սի­վու­թյամբ,­հի­շո­ղու­թյան­վատ­թա­րաց­մամբ­ եւ­ գի­տակ­ցու­թյան­ մթագ­նու­մով,­ հա­րա­զատ­նե­րի նկատ­մամբ­ան­տար­բե­րու­թյամբ­եւ­ըն­տա­նի­քում­ու­աշ­խա­տան­քում­ցու­ցա­բե­րած­ան­պար­տա­ճա­նա­չու­թյամբ։­Այս­հի­վան­դու­թյամբ­ տա­ռա­պող­ մար­դիկ­ դուրս­ են­ մնում­ հա­սա­րա­կու­թյու­նից,­սո­վո­րա­բար­դառ­նում­են­ա­նօգ­նա­կան,­ա­նաշ­խա­տու­նակ,­ հո­գե­պես­ ան­կա­յուն,­ թմ­րա­մոլ,­ ալ­կո­հո­լիկ, հա­ճախ­ կյանքն­ ա­վար­տում­ են­ ի­նք­նաս­պա­նու­թյամբ,­ ի­սկ ինք­նաս­պա­նու­թյան­ցան­կու­թյու­նը­հաղ­թա­հա­րած­հի­վանդ­ներն­ա­նընդ­հատ­հի­շում­ու­վե­րապ­րում­են­ան­ցյա­լում­տե­ղի ու­նե­ցած­տրավ­մա­տիկ­ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րը։­Նրանց­շա­րու­նակ­հե­տապն­դում­են­ան­ցյա­լում­տե­ղի­ու­նե­ցած­տրավ­մա­տիկ­ ի­րա­դար­ձու­թյան­ հետ­ կապ­ված­ ծանր­ հի­շո­ղու­թյուն­նե­րը։­Դա­մաս­նա­վո­րա­պես­տե­ղի­է­ու­նե­նում­այն­ժա­մա­նակ,­ե­րբ­ի­նչ-որ­բան­շր­ջա­պա­տում­ա­նուղ­ղա­կի­որ ­ են­հի­շեց­նում­է­տրավ­մա­տիկ­ի­րա­դար­ձու­թյան­մա­սին։­Օ­րի­նակ, ե­րբ­պա­տե­րազ­մի­վե­տե­րա­նը­լսում­է­ավ­տով­թա­րի­ժա­մա­նակ­մե­քե­նայի­հր­դեհ­վե­լու­մա­սին:­Շատ­հա­ճախ­«­վե­րա­դար­ձը­դե­պի­ան­ցյալ»­եր­բեմն­կա­րող­է­այն­քան­ի­րա­կան­թվալ, որ­հի­վան­դին­թվում­է,­թե­նրա­հետ­ան­ցյա­լում­կա­տար­ված դեպ­քը­ նո­րից­ է­ տե­ղի­ ու­նե­նում։­ Սա­ կա­րող­ է­ ա­ռաջ­ բե­րել սաս­տիկ­վա­խի,­ա­նօգ­նա­կա­նու­թյան­եւ­սար­սա­փի­զգա­ցում՝ այն,­ի­նչ­հի­վանդն­ար­դեն­ապ­րել­է­տրավ­մա­տիկ­ի­րա­դար­ձու­թյան­ժա­մա­նակ։­Հի­վան­դի­մոտ­դրս­եւոր­վում­է­խու­սա­փո­ղա­կան­վարք:­Հի­վանդն­ա­նընդ­հատ­խու­սա­փում­է­տրավ­մա­տիկ­ի­րա­դար­ձու­թյու­նը­հի­շեց­նող­վայ­րե­րից,­ի­րա­վի­ճակ­նե­րից,­ա­ռար­կա­նե­րից։­Շատ­հա­ճախ­հի­վան­դը­դժ­վա­րա­նում­է­վեր­հի­շել­տրավ­մա­տիկ­ի­րա­դար­ձու­թյան­հետ­կապ­ված­ման­րա­մաս­ներ։­Հի­վան­դի­մոտ­նկատ­վում­է­հու­զա­կան ո­լոր­տի­ ան­կում,­ ո­րն­ ար­տա­հայտ­վում­ է­ մարդ­կանց­ եւ­ եր­ԱՄԱլՅԱ ՍՈղՈՄՈՆՅԱՆ

168

եւույթ­նե­րի­հան­դեպ­ան­տար­բե­րու­թյամբ­ու­թմ­րա­ծու­թյամբ, ին­չի­պատ­ճա­ռով­հի­վանդն­օ­տա­րա­նում­եւ­մե­կու­սա­նում­է շր­ջա­պա­տից։ Պա­տե­րազ­մը`­ ի­բրեւ­ ա­ղե­տա­բեր­ եր­եւույթ,­ չէր­ կա­րող չհայտն­վել­հո­գե­բան­նե­րի­ու­շադ­րու­թյան­կենտ­րո­նում­եւ­չա­ռա­ջաց­նել­տար­բեր­մեկ­նա­բա­նու­թյուն­ներ:­Ո­րոշ­հո­գե­բան­ներ­են­թադ­րում­են,­որ­պա­տե­րազմ­սկ­սե­լը­բնա­կան­պրո­ցես է,­քա­նի­որ­ան­հատն­ու­նի­ե­սա­սի­րա­կան­գե­ներ,­ո­րոնք­վե­րար­տադ­րու­թյուն­ են­ են­թադ­րում:­ Ստաց­վում­ է,­ որ­ մարդն ստիպ­ված­ է­ մր­ցել­ եւ­ պայ­քա­րել­ հա­նուն­ իր­ տե­սա­կի­ գո­յատեւ­ման:­Կան­նաեւ­պա­տե­րազ­մը­բա­ցատ­րե­լու­կեն­սա­բա­նա­կան­փոր­ձեր,­ո­րոնց­հա­մա­ձայն`­տղա­մար­դիկ­բնու­թյու­նից­ստեղծ­ված­են­պա­տե­րազ­մե­լու­հա­կու­մով,­քա­նի­որ դրա­նից­ո­րո­շա­կի­խթան­ներ են­ստա­նում: Սա­կայն­պա­տե­րազ­մը­որ­պես­այդ­պի­սին­հե­տաքր­քիր­թե­մա­է­ոչ­մի­այն­հո­գե­բան­նե­րի,­այլեւ­գրող­նե­րի­ու­գրա­կա­նա­գետ­նե­րի­հա­մար, ո­րոնք­գրա­կան­ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րի­մի­ջո­ցով­փոր­ձում են­մեկ­նա­բա­նել­պա­տե­րազմ­եր­եւույ­թը:­Մար­դու­նե­րաշ­խար­հի­պատ­կե­րու­մը,­գրո­ղի՝­կեր­պա­րի­հոգ­եւոր­աշ­խարհ­ներ­թա­փանց­ման­խո­րու­թյունն­ու­սրու­թյու­նը,­հե­րո­սի­զա­նա­զան հո­գե­վի­ճակ­նե­րի,­ապ­րում­նե­րի­նր­բե­րանգ­նե­րի­ման­րա­մասն պատ­կեր­ման­ու­նա­կու­թյու­նը­մի­ա­սին­վերց­րած,­ստեղ­ծում են­գրա­կան-հո­գե­բա­նա­կան­վեր­լու­ծու­թյուն:­Գաղտ­նիք­չէ,­որ մարդն­իր­հո­գե­բա­նա­կան­ամ­բողջ­ներ­կապ­նա­կով­ի­հայտ­է գա­լիս­ հատ­կա­պես­ սահ­մա­նային­ ի­րա­վի­ճակ­նե­րում,­ ի­նք­նադրս­եւոր­վում,­դառ­նում­բա­ցա­ռա­պես­յու­րօ­րի­նակ­ան­հա­տա­կա­նու­թյուն:­Ի­սկ­ի­՞ն­չը­կա­րող­է­ա­ռա­վել­ծայ­րա­հեղ­ի­րա-­ վի­ճակ­հա­մար­վել,­ե­թե­ոչ­պա­տե­րազ­մը:­Պա­տե­րազմն,­ան­շուշտ,­մի­այն­մար­տա­դաշ­տում­զոհ­ված­կամ­խեղ­ված­զին­վո­րը­չէ,­ոչ­էլ­ամ­բողջ­կյան­քում­նրան­ան­հույս­սպա­սող­հա­րա­զա­տը.­պա­տե­րազ­մը­մարդ­ա­րա­րածն­է`­իր­ներ­քին­ու ար­տա­քին­աշ­խար­հով,­իր­ու­րույն­հո­գե­վի­ճա­կով­եւ­չան­հե­տա­ցած­ սպի­նե­րով:­ Ֆի­զի­կա­կան­ ա­ռու­մով­ պա­տե­րազ­մը գու­ցե­ ա­ռա­վել­ դյո­ւըմբռ­նե­լի­ է,­ քա­նի­ որ­ կա­ տե­սա­նե­լի­ եւ իրա­կան­թշ­նա­մի,­ո­րին­պետք­է­վե­րաց­նել`­ա­պա­հո­վագ­րե­լու հա­մար­սե­փա­կան­կյան­քը:­Ի­սկ­ի­նչ­պե՞ս­կա­րե­լի­է­մարտն­չել ան­տե­սա­նե­լի­թշ­նա­մու՝­հո­գե­կան­ա­նա­սե­լի­տա­ռա­պան­քի, մե­կու­սաց­ման,­աշ­խար­հում­սե­փա­կան­ան­կյան­ա­նար­դյու­ՀԱՍԱրԱԿՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏՊԱՏԵրԱԶՄԱԿԱՆ ՏրԱՎՄԱՆԵրը...

169

նա­վետ­փնտր­տու­քի­դեմ,­ո­րը­նույն­այդ­պա­տե­րազ­մի­թո­ղած­հետ­եւանքն­է:­Մարդն­ստիպ­ված­է­ապ­րել­ներ­քին­«­պա­տե­րազմ»,­ո­րը­հի­աս­թա­փու­թյան,­փշր­ված­ե­րա­զանք­նե­րի ցա­վա­լի­ծնունդ­է:­Ի­րա­կան­պա­տե­րազ­մի­հետ­եւան­քով­առա­ջա­ցած­ան­հա­տի­«­նե­րաշ­խար­հի­պա­տե­րազ­մի»­գե­ղար­վես­տա­կան­յու­րօ­րի­նակ­պատ­կեր­նե­րի­ու­կեր­պար­նե­րի­կա­րող ե­նք­հան­դի­պել­ամ­բողջ­հա­մաշ­խար­հային­գրա­կա­նու­թյան մեջ:­Էռ­նեստ­Հե­մին­գո­ւեյի,­Պաս­սո­սի,­Ո­ւի­լ յամ­Ֆոլք­նե­րի,­Թո­մաս­Վուլ­ֆի,­Ֆից­ջե­րալ­դի,­Ռե­մար­կի,­Ա­պո­լի­նե­րի,­Շեր­վուդ Ան­դեր­սո­նի­եւ­ջոն­Օ’­Հա­րայի­գրա­կան­ժա­ռան­գու­թյան­մեծ մա­սը­հենց­պա­տե­րազ­մի­մա­սին­է:­Ամե­րի­կա­ցի­գրող­նե­րը, ան­դրա­դառ­նա­լով­պա­տե­րազ­մի­խնդ­րին,­փոր­ձում­են­բա­ցա­հայ­տել­զին­վո­րի­հո­գե­կան­աշ­խար­հը:­Օրի­նակ,­Նոր­ման Քինգս­լի­Մեյ­լե­րի­ա­ռա­ջին­գիր­քը՝­«­Մեր­կե­րը­եւ­մե­ռյալ­նե­րը» (“The­Naked­and­the­dead”2),­հե­ղի­նա­կի`­պա­տե­րազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րին­ան­ձամբ­մաս­նակ­ցե­լու­ար­դյունք­է,­սա­կայն­բո­լո­րո­վին­էլ­ի­նք­նա­կեն­սագ­րա­կան­չէ,­այլ­կա­ռուց­ված է­ փաս­տագ­րա­կան­ հիմ­քի­ վրա:­ Վի­պա­սա­նին­ հա­ջող­վել­ է ներ­կա­յաց­նել­ամ­բողջ­պա­տե­րազ­մը­մի­խումբ­զին­վոր­նե­րի նկա­րագ­րու­թյամբ,­ո­րոնք­տար­բեր­ազ­գե­րի­եւ­սո­վո­րա­կան ըն­տա­նիք­նե­րի­զա­վակ­ներ­են:­Մե­ռյալ­նե­րը­պա­տե­րազ­մում զոհ­ված­ներն­են,­ի­սկ­մեր­կե­րը՝­պա­տե­րազ­մի­ար­հա­վիր­քից փրկ­ված­նե­րը:­ Ա­ռա­ջին­ գր­քից­ ե­րեք­ տա­րի­ ան­ց՝­ 1951-ին, լույս­է­տես­նում­«­Վայ­րի­ա­փը»­վե­պը,­ո­րի­գլ­խա­վոր­հե­րո­սը պա­տե­րազ­մի­մի­ջով­ան­ցած­Մի­քի­Լո­վեթն­է,­ով­մար­տա­դաշ­տում­ստա­ցած­վեր­քե­րի­պատ­-­ճա­ռով­կորց­րել­է­հի­շո­ղու­թյու­նը­եւ­չի­կա­րո­ղա­նում­տար­բե­րել­ան­ցյալն­ու­ներ­կան: Փոր­ձե­լով­ի­նչ-որ­կերպ­հաս­տատ­վել­ի­րա­կան­աշ­խար­հում, Լո­վե­թը­սկ­սում­է­պա­տե­րազ­մի­մա­սին­վեպ­գրել:­Պա­տե­րազ­մից­հաշմ­ված­հե­րո­սը­փոր­ձում­է­կեր­տել­սե­փա­կան­աշ­խար­հը,­ ո­րը­ է­ա­կա­նո­րեն­ տար­բեր­վում­ է­ ի­րա­կան­ աշ­խար­հից: Պա­տե­րազմն­ու­դրա­թո­ղած­ծանր­հետ­եւանք­ներն­ան­հա­տին­զր­կում­են­լի­ար­ժեք­կյան­քից,­նրան­դարձ­նում­ժա­մա­նա­կի­ խա­մա­ճիկ,­ ո­րի­ թե­լե­րը­ ճա­կա­տագ­րի­ ձեռ­քում­ են, քա­նի­որ­միշտ­չէ,­որ­ան­հատն­ու­նակ­է­պայ­քա­րե­լու­սե­փա­կան­նե­րաշ­խար­հը­տակ­նուվ­րա­ա­նող­մր­րիկ­նե­րի­դեմ:­Ան­հա­տի­ հո­գե­կան­ պա­տե­րազ­մը`­ բա­րո­յա­հո­գե­բա­նա­կան ցա­վա­լի­փլու­զում­նե­րով հան­դերձ,­ճիգ­է փնտ­րե­լու­հո­գու­օա­ԱՄԱլՅԱ ՍՈղՈՄՈՆՅԱՆ

170

զիս­ներ:­Պա­տե­րազ­մից­հե­տո­կա­եր­կու­տար­բե­րակ՝­կա՛մ կեր­պար­նե­րը­լռե­լ յայն­ապ­րում­են­ի­րենց­հո­գե­կան­«­պա­տե­րազ­մը»,­զոհ­գնում­ներ­քին­ե­րկ­վու­թյա­նը`­պահ­պա­նե­լով,­սա­կայն,­ի­րենց­ի­նք­նա­տիպ­դի­մա­գի­ծը,­ո­րը­նույ­նիսկ­կյանք­է ար­ժե­նում,­կա՛մ­մո­ռա­ցու­թյան­չեն­մատ­նում­պա­տե­րազ­մի դաշ­տում­կրած­տա­ռա­պանք­նե­րը,­բայց­այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ հա­մա­կերպ­վում­են­նոր­կյան­քին­ու­գտ­նում­գո­յատեւ­ման­սե­փա­կան­բա­նա­լին: Ի­սկ­ի­նչ­պե՞ս­է­պա­տե­րազ­մը­փո­խում­գրա­կա­նու­թյու­նը:­Պա­տա­հա­կան­չէ,­որ­44-օ­րյա­պա­տե­րազ­մից­հե­տո­մար­դիկ­սկ­սե­ցին­ գրա­խա­նութ­նե­րում­ փնտ­րել­ մո­տի­վաց­նող­ գր­քեր, ռազ­մա­հայ­րե­նա­սի­րա­կան­ գրա­կա­նու­թյուն:­ Պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քում­Գա­րե­գին­Նժ­դե­հի,­Վա­նո­Սի­րա­դե­ղյա­նի,­Վազ­գեն­Սարգ­սյա­նի,­Լեւոն­Տեր-Պետ­րո­սյա­նի,­Ռո­բերտ­Քո­չա­րյա­նի,­Նի­կոլ­Փա­շի­նյա­նի,­Ա­րծ­րուն­Հով­հան­նի­սյա­նի­գր­քե­րը սկ­սե­ցին­ա­վե­լի­շատ­վա­ճառ­վել:­Բա­ցատ­րու­թյու­նը­մեկն­է՝ մար­դիկ­ցան­կա­նում­է­ին­հաս­կա­նալ՝­ին­չու՞­սկս­վեց­պա­տե­րազ­մը:­Կա­րող­ե­նք­բա­զում­պատ­ճառ­ներ­բե­րել­թե­ին­չու՞ այն­ սկս­վեց:­ Գու­ցե,­ ո­րով­հետեւ­ ժա­մա­նա­կին­ չգ­նա­հա­տե­ցինք­ա­զա­տա­մար­տի­կին,­չարժ­եւո­րե­ցինք­զին­վո­րին,­չգ­ծե­ծինք­հե­րո­սու­թյան­սահ­ման­նե­րը:­Ի­նչ­պես­Խե­չո­յանն­է­գրում «Սեւ­գիրք,­ծանր­բզեզ»­վե­պում.­«Գ­րա­կա­նու­թյու­նը­կա­րո­ղա­նա­լու­հնա­րա­վո­րու­թյուն­է՝­պա­տե­րազ­մը­ա­տել­տա­լու»3: Պա­տե­րազ­մի­ մա­սին­ մի­ան­գա­մից­ գրա­կա­նու­թյուն­ չի­ ծն­վում:­Պա­տե­րազ­մը­նախ­վե­րապ­րել­է­պետք,­կորս­տի­ցա­վի հետ­հա­մա­կերպ­վել­ու­նոր­մի­այն­գրել­պա­տե­րազ­մի­մա­սին: Պա­տե­րազ­մի­ժա­մա­նակ­մար­դիկ­եր­կու­մա­սի­են­բա­ժան­վում,­ նրանք­ ով­քեր­ ապ­րում­ են­ պա­տե­րազ­մը­ ու­ մար­դիկ, որոնց­կող­քով­այն­ան­ցնում­է:­Մարդ-ա­զգ-­պա­տե­րազ­մի­մեջ ներ­քաշ­ված­ ժո­ղո­վուրդ-ցա­վին­ ան­տե­ղյակ­ մեծ­ աշ­խար­հի տե­րեր­շղ­թան­կր­կին­ակ­տո­ւալ­է­դառ­նում­պա­տե­րազ­մի­ըն­թաց­քում:­Որ­տե՞ղ­են­սկս­վում­եւ­ա­վարտ­վում­պա­տե­րազ­մի մեջ­ներ­քաշ­ված­ժո­ղո­վուրդ­նե­րի­հաղ­թա­նա­կի­եւ­պար­տու­թյան­սահ­ման­նե­րը: ­Կա՞ն­ա­րդյոք­փոքր­ու­մեծ­պա­տե­րազմ­ներ:­ Պա­տաս­խա­նը­ մեկն­ է.­ բո­լոր­ պա­տե­րազմ­ներն­ էլ կոր­ծա­նա­րար­են­մար­դու­հա­մար: ՀԱՍԱրԱԿՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏՊԱՏԵրԱԶՄԱԿԱՆ ՏրԱՎՄԱՆԵրը...

171

Պա­տե­րազ­մից­հե­տո­գրող­նե­րը­վերց­նում­են­մարդ­կային­ճա­կա­տագ­րերն­ ու­ դնում­ գե­ղար­վես­տա­կան­ հոս­քի­ մեջ:­ Այս կերպ­ո­րոշ­նե­րը­փրկ­վում­են­մո­ռա­ցու­մից: Պա­տե­րազ­մող­ զին­վորն­ ան­ցնում­ է­ հի­աս­թա­փու­թյուն­նե­րի, ինք­նա­հաս­տատ­ման­ու­ի­նք­նաժխ­տու­մի,­սե­փա­կան­ես-ի­ներ­քին­ան­հաշ­տու­թյան­ու­հա­վա­տի­կոր­ծան­ման­դժ­վա­րին­ճա­նա­պար­հով:­Պա­տե­րազ­մում­կռ­վող­զին­վո­րը­նախ­պաշտ­պա­նում­է­ու­րիշ­նե­րի­ա­զա­տու­թյու­նը­եւ­դրա­հետ­մի­ա­ժա­մա­նակ­սե­փա­կան­գո­յատեւ­ման­պայ­քարն­է­մղում: Ա­մե­նա­բար­դը­ պա­տե­րազ­մի­ ի­րա­կան­ սար­սա­փը­ գի­տակ­ցելն­է՝­մարդ­կային­դի­մագ­ծի­ա­ղա­վա­ղու­մը,­ե­րբ­պա­տե­րազ­մից­վե­րա­դար­ձած­զին­վո­րը­պար­տա­վոր­է­ապ­րել­մի­քա­նի տաս­նյակ­կյան­քեր: Չկան­ պա­տե­րազ­մա­կան­ շր­ջան­ներ,­ ա­վե­լի­ ճիշտ՝­ պա­տե­րազ­մա­կան­շր­ջա­նը­եր­բեք­չի­ա­վարտ­վում­ու­չի­ա­վարտ­վե­լու, քա­նի­որ­աշ­խար­հում­հա­վա­սա­րակշ­ռու­թյուն­չի­կա­րող լի­նել:­Պա­տե­րազմն­ա­մե­նա­մարդ­կային,­ա­մե­նաբ­նա­կան­վի­ճակն­է:­Պա­տե­րազ­մի­դաշ­տում­կա­րող­ես­մար­դուն­տես­նել իր­ամ­բողջ­է­ու­թյամբ,­ու­ժով,­թե­րու­թյուն­նե­րով,­ցան­կու­թյուն­նե­րով,­ե­րա­զանք­նե­րով:­Ռի­չարդ­Օլ­դինգ­տո­նի­«­Հե­րո­սի­մա­հը»­ վե­պի­ այս­ հատ­վա­ծը­ լա­վա­գույնս­ ներ­կա­յաց­նում­ է պա­տե­րազ­մի­դրա­ման:­«Ըստ­է­ու­թյան­այս­գիր­քը­մի­ո­ղբ­է­դի­ա­կի­հա­մար,­մի­թույլ­փորձ­ստեղ­ծե­լու­հու­շար­ձան­մի­սերն­դի­հա­մար,­ո­րը­պայ­քա­րում­էր­ազ­նիվ­ու­հույ­սով՝­միեւ­նույն ժա­մա­նակ՝­խո­րը­տա­ռա­պան­քով»4: Պա­տե­րազ­մին­վե­րա­բե­րող­ա­մե­նա­կար­եւոր­հար­ցադ­րում­նե­րից­մե­կը­հետ­եւյալն­է՝­ի­վեր­ջո,­սե՞րն­է­հաղ­թում­պա­տե­րազ­մին,­թե՞­պա­տե­րազ­մը՝­սի­րուն։­Գրա­կան­գոր­ծե­րում­հե­ղի­նակ­ներն­ա­նում­են­ա­մեն­ի­նչ,­որ­սե­րը­հաղ­թի,­սա­կայն­ի­րա­կան­կյան­քում­տե­ղի­է­ու­նե­նում­հա­կա­ռա­կը: Պայ­թյուն­ներ, լք­ված­տներ,­հի­շո­ղու­թյուն­ներ­ու­ա­նո­րոշ­ա­պա­գա: Ի­դե­ալ­նե­րի­կո­րուստ,­հի­աս­թա­փու­թյուն,­օ­տա­րա­ցում:­Պա­տե­րազ­մը ո­չն­չաց­նում­է­ա­մեն­ի­նչ:­Պա­տե­րազ­մից­հե­տո­ան­հա­տը­հո­գե­պես­ու­բա­րո­յա­պես­լք­ված­է,­ան­պաշտ­պան,­ա­ռանց­հույ­սե­րի­ու­նպա­տակ­նե­րի: Ժա­մա­նա­կա­վոր­հա­ճույք­ներն­օգ­նում են­չհի­շել­պա­տե­րազմն­ու­դրա­հետ­եւանք­նե­րը,­սա­կայն­մո­ԱՄԱլՅԱ ՍՈղՈՄՈՆՅԱՆ

172

ռաց­նել­չեն­տա­լիս: Բա­րո­յա­կա­նու­թյան,­ար­դա­րու­թյան­ու­ա­զն­վու­թյան­նոր­մե­րը­պա­տե­րազ­մի­ըն­թաց­քում­փոխ­վում­են: Պա­տե­րազ­մի­ժա­մա­նակ­մեռ­նում­է­ա­մե­նա­կար­եւո­րը՝­սերն ու­ըն­կե­րու­թյու­նը:­Պա­տե­րազ­մից­հե­տո­ան­հա­տի­մոտ­գլուխ են­բարձ­րաց­նում­օ­տար­ման,­ի­նք­նաօ­տար­ման,­ի­նք­նաոչն­չաց­ման­զգա­ցում­նե­րը: Պա­տե­րազմն­ը­նդ­գծում­է­մարդ­կային­դա­ժա­նու­թյու­նը,­այ­լա­փո­խում­մար­դուն:­Պա­տե­րազ­մի­թե­ման­հա­ճախ­կաշ­կան­դում­է,­սահ­մա­նա­փա­կում,­սա­կայն­գրա­կա­նու­թյան­մեջ­այն ա­զա­տու­թյուն­է­ստա­նում:­Պա­տե­րազ­մից­հե­տո­տե­ղի­է­ու­նե­նում­գրա­կան­ըն­կա­լում­նե­րի­փո­փո­խու­թյուն:­Խա­ղա­ղու­թյան ժա­մա­նակ­պա­տե­րազ­մի­մա­սին­չեն­կար­դում:­Ի­սկ­պա­տե­րազ­մի­ըն­թաց­քում­եւ­պա­տե­րազ­մից­հե­տո­փոխ­վում­է­գրա­կա­նու­թյան­գոր­ծա­ռույ­թը:­Բնա­կան­աշ­խար­հում­կա­մահ­ու մահ­վան­գի­տակ­ցու­թյուն,­բայց­նույ­նիսկ­մահ­վան­ըն­կա­լում­ներն­են­փոխ­վում­պա­տե­րազ­մի­ըն­թաց­քում:­Շա­տե­րը­գնում են­պա­տե­րազմ­հե­րո­սա­նա­լու՝­ա­զատ­վե­լու­մի­շարք­հո­գե­բա­նա­կան­բար­դույթ­նե­րից:­Շա­տերն­էլ­գի­տակց­ված­մահ­վան­ են­ գնում:­ Նրանք,­ ով­քեր­ հե­րո­սա­նում­ են,­ մնում­ են պատ­մու­թյան­մեջ,­նրան,­ով­քեր­ո­ղջ­են­մնում­դառ­նում­են կո­րու­սյալ­սերն­դի­ներ­կա­յա­ցու­ցիչ:­«­Կո­րու­սյալ­սե­րունդ»­բա­ռա­կա­պակ­ցու­թյունն­ա­ռա­ջին­ան­գամ­օգ­տա­գոր­ծել­են­Հե­մին­գո­ւեյն­ու­իր­ըն­կե­րու­հի­ջերթ­րուդ­Սթեյ­նը,­ե­րբ­խո­սում­է­ին ա­մե­րի­կյան­ե­րա­զան­քի,­ա­ռա­ջին­հա­մաշ­խար­հային­պա­տե­րազ­մի­մա­սին: Կո­րու­սյալ­սերն­դի­գրա­կա­նու­թյան­մեջ­սո­ցի­ա­լա­կան­ հար­ցե­րը­ դա­դա­րում­ են­ գո­յու­թյուն­ ու­նե­նա­լուց: Պա­տե­րազ­մը­ո­չն­չաց­նում­է­ա­մեն­ի­նչ:­Ի­նչ­պես­նշում­է ջոն Սթայն­բե­քի­ «­Մեր­ հոգ­սե­րի­ ձմե­ռը»­ վե­պի­ գլ­խա­վոր­ հե­րոս Իտեն­Հոու­լին.­«Ողջ­պա­տե­րազ­մը­մար­դու՝­որ­պես­բա­նա­կան ա­րա­րա­ծի­ձա­խող­ման­ախ­տա­նիշն­է»5:­Սթայն­բե­քի­այս­վե­պում­պա­տե­րազ­մը­վե­րապ­րած­եր­կու­հե­րոս­կա՝­Թեյ­լո­րը­եւ Ի­տե­նը:­Ի­տե­նը­կա­րո­ղա­նում­է­հա­սա­րա­կա­կան­ճն­շում­նե­րի շնոր­հիվ­կյանք­վե­րա­դառ­նալ,­աշ­խա­տել,­ի­սկ­Թեյ­լորն­ը­նտ­րում­ է­ ի­նք­նաոչն­չաց­ման­ ճա­նա­պար­հը:­ «­Դու­ էլ­ ի­նձ­ պես հաշ­ման­դամ­ես,­մի­այն­թե­մենք­տար­բեր­կերպ­ե­նք­խեղ­ված»6,­ա­սում­է­Թեյ­լո­րը­Ի­տե­նին:­Եվ,­ցա­վոք­սր­տի,­Թեյ­լո­րը ճիշտ­է:­Պա­տե­րազ­մի­աբ­սուր­դը­հենց­նրա­նում­է,­որ­տար­բե­ՀԱՍԱրԱԿՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏՊԱՏԵրԱԶՄԱԿԱՆ ՏրԱՎՄԱՆԵրը...

173

րու­թյուն­չկա­դու­շա­րու­նա­կում­ես­պայ­քա­րել­հա­նուն­կյան­քի թե­հանձն­վում­ես,­միեւ­նույնն­է­ո­չինչ­այլեւս­չի­փոխ­վե­լու:­ «­Ֆի­ես­տա»­վե­պի­գլ­խա­վոր­հե­րոս­ջեյք­Բարնսն­Ա­ռա­ջին­հա­մաշ­խար­հային­պա­տե­րազ­մից­հե­տո­ապ­րե­լու­ու­սի­րե­լու­ճի­գեր­ է­ գոր­ծադ­րում:­ Վեպն­ ա­վարտ­վում­ է­ ջեյ­քի­ եւ­ Բրե­տի ե­րկ­խո­սու­թյամբ,­որ­տեղ­Բրե­տի­հար­ցադ­րումն­օգ­նում­է­բա­ցա­հայ­տել­սի­րո­կոն­ցեպ­տը:­«Ինչ­պե՞ս­կա­րող­էր­դա­սա­վոր­վել­կյան­քը­ե­թե­ճա­կա­տա­գիրն­այլ­կերպ­շրջ­վեր»7:­Գլ­խա­վոր հե­րոս­նե­րի­կյան­քում,­ո­րոնք­ու­զում­են­սի­րել­ու­սիր­վել­ցա­վա­լի­ո­րեն­պա­տե­րազմն­ար­դեն­կա­տար­ված­ի­րո­ղու­թյուն­է: Այն­սպա­նել­է­ա­մեն­ի­նչ,­նույ­նիսկ­սի­րե­լու­ու­նա­կու­թյու­նը: Ֆից­ջե­րալ­դի­ «­Մեծն­ Գեթս­բի»­ վե­պում­ ա­ռա­ջին­ հա­յաց­քից բա­ցա­կա­յում­է­պա­տե­րազ­մի­թե­ման,­սա­կայն­ե­րբ­փոր­ձում ե­նք­բա­ցա­հայ­տել­Գեթս­բի­ի­եւ­Դեյ­զի­ի­բա­ժան­ման­պատ­ճա­ռը,­հաս­կա­նում­ե­նք,­որ­կր­կին­գործ­ու­նենք­պա­տե­րազ­մի­թե­մայի­հետ: Դեյ­վիդ­ Լոու­րեն­սի­ «­Լե­դի­ Չաթր­լի­ի­ սի­րե­կա­նը»8 վե­պում­ էլ առե­րես­վում­ ե­նք­ պա­տե­րազ­մի­ թո­ղած­ ֆի­զի­կա­կան­ հետ­եւան­քի­հետ:­22-ա­մյա­Կոնս­տանդ­Ռեյ­դը­ա­մուս­նա­նում­է­ան­դա­մա­լույծ­Քլի­ֆորդ­Չաթր­լի­ի­հետ,­որը­պա­տե­րազ­մի­պատ­ճա­ռով­զրկ­վել­է­ա­մե­նա­կար­եւո­րից՝­շա­րու­նակ­վե­լու­հնա­րա­վո­րու­թյու­նից:­Գրա­կան­եր­կի­հա­մար­բա­վա­կա­նին­դրա­մա­տիկ­է,­բայց­ե­րբ­վե­րա­դառ­նում­ե­նք­ի­րա­կա­նու­թյուն,­հաս­կա­նում­ե­նք,­որ­պա­տե­րազմ­նե­րի­ժա­մա­նակ­հա­զա­րա­վոր երի­տա­սարդ­ներ­են­զոհ­վում,­ո­րոնք­այլեւս­եր­բեք­չեն­շա­րու­նակ­վե­լու: Ամ­փո­փե­լով­կա­րող­ե­նք­փաս­տել,­որ­ժա­մա­նա­կի­ըն­թաց­քում գրա­կան­ըն­կա­լում­ներն­ու­պա­տե­րազ­մի­ձեւե­րը­փոխ­վում­են, սա­կայն­պա­տե­րազ­մի­թո­ղած­հետ­եւանք­ներն­ու­տրավ­մա­նե­րը­միշտ­նույնն­են­մնում:­Պա­տե­րազ­մից­հե­տո­բախ­վում ենք­ան­հա­տի­հո­գե­բա­նու­թյան­խա­թար­ման,­ապ­րե­լու­ցան­կու­թյան­կորս­տի­ու­կյան­քը­նոր­է­ջից­սկ­սե­լու­պատ­րաս­տա­կա­մու­թյան­ բա­ցա­կա­յու­թյան­ խնդ­րին:­ Պա­տե­րազմն­ աշ­խար­հի­ ա­մե­նաան­մարդ­կային­ եր­եւույթն­ է,­ սա­կայն­ մեծ ջան­քե­րի­գնով­այն­եւս­հաղ­թա­հա­րե­լի­է:­

ԱՄԱլՅԱ ՍՈղՈՄՈՆՅԱՆ

174

ABSTRACT poST-wAR­TRAuMAS­of­SoCieTy­ANd­wAR­iN­liTeRATuRe Key­words.­war,­individual­psychology,­inner­world,­trauma,­stress, literature,­mentality,­self-denial,­destruction world­literature­has­referred­to­war­theme­for­many­times,­creating influential­literary­works­and­characters.­The­eras­are­changing,­so­are the­literary­themes,­new­realities­appear,­but­unfortunately,­the­theme of­war­always­follows­humanity­like­a­curse.­evidence­of­this­is­the­last Artsakh­war,­which­after­some­time­will­find­its­artistic­reflection­in­the literature.­The­purpose­of­this­article­is­to­show­the­devastating­influence­of­war­on­individual’s­psychology.

ԾԱՆՈԹԱԳրՈՒԹՅՈՒՆՆԵր 1

http://surl.li/amdzs (Accessed: 22.10.2021).

2

https://sites.google.com/a/fh.books-now.com/en435/978146685488855saldeGEinser82 (Accessed: 24.10.2021).

3

http://armenianhouse.org/khechoyan/fiction-am/blackbook.html

4

https://www.researchgate.net/publication/337367341_Richard_Alding-

(Accessed: 24.10.2021). ton_Death_of_a_hero (Accessed: 21.10.2021).

5

Quotes about war, URL: https://www.goodreads.com/quotes/tag/war (Accessed: 20.10.2021).

6

Williams k., Jesus Christ as the Reincarnation of Adam, URL: http://www.neardeath.com/reincarnation/jesus/adam.html, (Accessed: 19.10.2021).

7

https://dlscrib.com/download/ernest-hemingway-fiesta-1-010_5901eed8dc0d602945959e91_pdf (Accessed: 23.10.2021).

8

https://journals.openedition.org/lawrence/239 (Accessed: 22.10.2021).

­

ՀԱՍԱրԱԿՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏՊԱՏԵրԱԶՄԱԿԱՆ ՏրԱՎՄԱՆԵրը...

175

ԺՈղՈՎրԴԱՎԱրՈՒԹՅՈՒՆ, ԳիՏԵլիՔ ԵՎ ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱրԳ ԱրշԱԿ ԲԱլԱՅԱՆ

­ԲԱ­ՆԱ­լԻ­ԲԱ­ռԵՐ.­­

ժողովրդավարություն, գիտելիք, ապատեղեկատվություն, տեղեկատվական համակարգ, համացանց, փորձագիտություն, խորհրդածություն Keywords:

democracy, knowledge, disinformation, information system, Internet, expertise, deliberation

Ա յս­հոդ­վա­ծը­նախ­ը­նդ­գծում­է­ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյան­հա­մա­կար­գի­գոր­ծառ­նու­թյան­հա­մար­գի­տե­լի­քի­ան­հրա­ժեշ­տու­թյու­նը։­Այ­նու­հետեւ­ներ­կա­յաց­նում­է­տե­ղե­կատ­վա­կան­հա­մա­կար­գի­բա­ղադ­րիչ­ներն­ու­ա­ռանձ­նաց­նում­տե­ղե­կատ­վա­կան­հա­մա­կար­գի­ար­դյու­նա­վետ­գործ­նե­ու­թյա­նը­խո­չըն­դո­տող­մի­քա­նի­գոր­ծոն։­Սրա­նից­հե­տո­հոդ­վա­ծում­ներ­կա­յաց­վում­է­ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյան­հա­մար­հան­րային­խորհր­դա­ծու­թյան­կար­եւո­րու­թյու­նը­եւ­դրա­հնա­րա­վոր­օգուտ­նե­րը։­

Ժ ­ Ո­ՂՈՎՐ­ԴԱ­ՎԱ­ՐՈՒ­ԹՅՈՒՆ­ԵՒ­ԳԻ­ՏԵ­ԼԻՔ Ա ­ ­զատ,­թա­փան­ցիկ­քա­ղա­քա­կան­ը­նտ­րու­թյուն­ներ­ի­րա­կա­նաց­նե­լը­կար­եւոր­է,­սա­կայն­բա­վա­րար­չէ­կեն­սու­նակ­եւ­կա­յուն­զար­գա­ցող­ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյան­հա­մար։­Ժո­ղո­վուրդն իր­իշ­խա­նու­թյու­նը­կա­րող­է­ի­րաց­նել,­ճիշտ­ո­րո­շում­ներ­կա­յաց­նել­եւ­լի­ար­ժե­քո­րեն­վե­րահս­կել­պե­տա­կան­մար­մին­նե­րի գործ­նե­ու­թյու­նը­մի­այն­այն­դեպ­քում,­ե­րբ­ի­րա­զեկ­է­ե­րկ­րում տի­րող­ի­րա­վի­ճա­կին։­ Արդյո՞ք­ մե­ծա­մաս­նու­թյու­նը­ միշտ­ է­ ճիշտ­ կողմ­նո­րոշ­վում։ Ոմանց,­օ­րի­նակ­Պլա­տո­նի­կար­ծի­քով­փոք­րա­թիվ,­ի­րա­զեկ, կոմ­պե­տենտ­մարդ­կանց՝­փոր­ձա­գետ­նե­րի­խում­բը­շատ­ա­վե­լի­լավ­ո­րո­շում­ներ­կա­րող­է­կա­յաց­նել,­քան­մե­ծա­մաս­նու­թյու­նը1։­ Պ­լա­տոնն­ու­նի­մե­րօ­րյա­հա­մա­խոհ­ներ,­ով­քեր­կար­ծում­են,­որ գործ­նա­կա­նում­այ­սօր­գո­յու­թյուն­ու­նե­ցող­ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան ի­նս­տի­տուտ­ներն­ա­ռանձ­նա­պես­լավ­ո­րո­շում­ներ­չեն­կա­յաց­նում։­Այդ­ի­սկ­պատ­ճա­ռով­ա­ռա­ջար­կում­են­ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյու­նը՝­բո­լո­րի­իշ­խա­նու­թյու­նը,­փո­խա­րի­նել­է­պիս­տոկ­րա­տի­այով՝­գի­տակ­նե­րի­իշ­խա­նու­թյամբ՝­հույս­ու­նե­նա­լով,­որ­է­պիս­տոկ­րա­տի­այի­պայ­ման­նե­րում­հան­րու­թյան­կող­մից­կա­յաց­ված­ո­րո­շում­նե­րի­ո­րա­կը­կբարձ­րա­նա2։­ ­ ան­րային­շահն­ա­ռա­վե­լա­գույնս­ա­ռաջ­մղե­լու­հա­մար­կա­Հ ռա­վա­րիչ­նե­րը­պետք­է­ա­նընդ­հատ­ռա­ցի­ո­նալ­ո­րո­շում­ներ կա­յաց­նեն։­Ի­սկ­ռա­ցի­ո­նալ­ո­րո­շում­ներ­կա­յաց­նե­լու­հա­մար բա­ցի­ճիշտ­ար­ժեք­ներ­ու­նե­նա­լը­պետք­է­տի­րա­պե­տել­նաեւ գի­տա­կան­փաս­տե­րի­եւ­այդ­փաս­տե­րի­հի­ման­վրա­կա­ռու­ԺՈղՈՎրԴԱՎԱրՈՒԹՅՈՒՆ, ԳիՏԵլիՔ ԵՎ ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱրԳ

177

ցել­հան­րային­քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը,­ի­նչ­պես­նաեւ­ա­ռան­ձին­ո­րո­շում­ներն­ու­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը։­ Ինչ­պե՞ս­ է­ ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյունն­ օ­գտ­վում­ գի­տու­թյու­նից։ Հա­մար­վում­է,­որ­հան­րու­թյու­նը՝­ի­դեմս­մե­ծա­մաս­նու­թյան, պետք­է­ը­նտ­րու­թյուն­նե­րի­մի­ջո­ցով­ը­նտ­րի­կամ­հաս­տա­տի իր­ար­ժեք­նե­րը՝­հա­սա­րա­կու­թյան­զար­գաց­ման­թի­րախ­ներն ու­ հիմ­նա­կան­ սկզ­բունք­նե­րը։­ Մնա­ցա­ծը՝­ այն­ թե­ ի­նչ­պես պետք­ է­ հա­սա­րա­կու­թյու­նը­ հաս­նի­ տվյալ­ թի­րախ­նե­րին, որոնք­են­այն­կոնկ­րետ­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը,­ո­րոնք­մի­կող­մից մո­տեց­նում­են­դրանց­ի­սկ­մյուս­կող­մից­չեն­ոտ­նա­հա­րում­հա­սա­րա­կու­թյան­կող­մից­ըն­դուն­ված­(ար­ժե­քային,­բա­րո­յա­կան) սկզ­բունք­նե­րը,­ըն­դուն­ված­է­թող­նել­փոր­ձա­գետ­նե­րին՝­ռազ­մա­կան­ գոր­ծիչ­նե­րին,­ բժիշկ­նե­րին,­ տն­տե­սա­գետ­նե­րին­ եւ այլն։­Են­թադր­վում­է,­որ­ե­թե­տվյալ­քա­ղա­քա­կան­թի­մը­բա­վա­րար­չա­փով­չի­օ­գտ­վել­փոր­ձա­գետ­նե­րի­գի­տե­լիք­նե­րից­եւ հա­սա­րա­կու­թյու­նը­բա­վա­րար­չա­փով­չի­մո­տե­ցել­հան­րու­թյան­մատ­նան­շած­թի­րախ­նե­րին­կամ­խախ­տել­է­նրա­կող­մից­ հաս­տատ­ված­ սկզ­բունք­նե­րը,­ հան­րու­թյու­նը­ հա­ջորդ ը­նտ­րու­թյուն­նե­րի­ մի­ջո­ցով­ կընտ­րի­ այլ­ քա­ղա­քա­կան­ թիմ։ Այս­ կերպ­ բո­լոր­ քա­ղա­քա­կան­ թի­մե­րը­ կձգ­տեն­ մի­ կող­մից ան­սալ­հան­րու­թյան­խոս­քին՝­հա­սա­րա­կու­թյու­նը­կմ­նա­ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան,­ի­սկ­մյուս­կող­մից­կձգ­տեն­ի­շահ­հան­րու­թյան­ա­ռա­վե­լա­գույն­չա­փով­ծա­ռայեց­նել­գի­տու­թյու­նը։­ ­ այց­ ա­րդյո՞ք­ մե­ծա­մաս­նու­թյու­նը­ հա­սա­րա­կու­թյան­ զար­Բ գաց­ման­ ճիշտ­ թի­րախ­ներ­ եւ­ ճիշտ­ սկզ­բունք­ներ­ կա­րող­ է ընտ­րել։­Պլա­տո­նի­մտա­հո­գու­թյունն­այն­էր,­որ­բո­լո­րի­կար-­ ծի­քը­ հաշ­վի­ առ­նե­լը,­ թերեւս,­ հան­գեց­նի­ սխալ­ եզ­րա­հան­գում­նե­րի։­Ի­նչ­պես­Պլա­տո­նի­ժա­մա­նակ,­այն­պես­էլ­այ­սօր հան­րու­թյու­նը­տե­ղյակ­չէ­քա­ղա­քա­կան­ան­ցու­դար­ձից,­չգի­տի­ հա­սա­րա­կա­գի­տու­թյուն­ եւ­ այլն։­ Ո­ւս­տի­ կա­յաց­վող­ ա­ռանց­քային­ո­րո­շում­նե­րը­հան­րու­թյան­շա­հերն­ա­վե­լի­լավ, ավե­լի­ ամ­բող­ջա­կան­ ձեւով­ մի­գու­ցե­ պաշտ­պան­վեն­ այն դեպ­քում,­ե­թե­կա­յաց­վեն­փոք­րա­թիվ­փոր­ձա­գետ­նե­րի՝­խորհր­դա­ծող,­ի­րա­զեկ­մարդ­կանց­կող­մից։­Այս­վեր­ջին­կար­ծի­քին­ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյան­ջա­տա­գով­նե­րը­կա­րող­են­ա­ռար­կել։­ Նրանք,­ օ­րի­նակ,­ կա­րող­ են­ պն­դել,­ որ­ ան­գամ­ ե­թե փոք­րա­թիվ­փոր­ձա­գետ­նե­րի­խմ­բի­ո­րո­շում­նե­րը­ժո­ղովր­դի­ո­ԱրշԱԿ ԲԱլԱՅԱՆ

178

րո­շու­մից­լավն­են­(ա­ռա­վել­մեծ­չա­փով­եւ­ա­ռա­վել­ար­դյու­նա­վետ­ու­հու­սա­լի­ե­ղա­նա­կով­են­ա­ռաջ­մղում­հան­րային­շա­հը),­ո­րո­շում­ներ­կա­յաց­նե­լու­այս­ե­ղա­նա­կից­պետք­է­հրաժ ­ ար­վել,­քա­նի­որ­այն­խախ­տում­է­մարդ­կանց­քա­ղա­քա­կան հա­վա­սա­րու­թյան­սկզ­բուն­քը։ Ա ­վ ­ ե­լին,­գիտ­նա­կան­նե­րին­եւ­փոր­ձա­գետ­նե­րին­հա­սա­րա­կու­թյան­մեջ­ա­վե­լի­մեծ­դե­րա­կա­տա­րու­թյուն­տա­լուց­ա­ռաջ­պետք է­հա­մոզ­վել,­որ­գի­տու­թյունն­ար­ժե­քային­ա­ռու­մով­չե­զոք­է.­գիտ­նա­կան­նե­րի­հրա­տա­րա­կում­նե­րը­չեն­հար­մա­րեց­վում­այս­կամ այն­քա­ղա­քա­կան­թի­մի,­գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյան­եւ­այլն­շա­հե­րին3։ Սա­կայն­հնա­րա­վո՞ր­է­ա­րդյոք­ար­ժե­քային­ա­ռու­մով­չե­զոք գի­տու­թյուն։­Թվում­է՝­ո­չ։­Հնա­րա­վոր­չէ­հս­տա­կո­րեն­տա­րան­ջա­տել­փաս­տերն­ու­ար­ժեք­նե­րը որ­պես­զի­գի­տու­թյու­նը­բա­ցա­հայ­տի­եւ­հան­րու­թյա­նը­տրա­մադ­րի­«­մա­քուր»­փաս­տե­րը եւ­ո­չինչ­ա­վե­լին։­ Գ ­ ի­տու­թյու­նը,­ան­գամ­բնա­գի­տու­թյու­նը­չի­կա­րող­զերծ­լի­նել ար­ժեք­նե­րից։­Այս­թե­զի­օգ­տին­մի­փաս­տարկ­է­ներ­կա­յաց­րել,­օ­րի­նակ,­Ռի­չարդ­Ռուդ­նե­րը՝­«ին­դուկ­տիվ­ռիս­կին»­նվիր­ված­իր­հոդ­վա­ծում։­Գի­տա­կան­վար­կած­նե­րի­օգ­տին­եր­բեք սպա­ռիչ­ ա­պա­ցույց­ չկա,­ եւ­ հետ­եւա­բար,­ հե­տա­զո­տո­ղը պետք­է­ո­րո­շի­թե­ա­րդյոք­իր­ձեռ­քի­տակ­առ­կա­ա­պա­ցույց­նե­րը­բա­վա­րար­են­վար­կածն­ըն­դու­նե­լու­հա­մար։­Այս­ո­րո­շու­մը­կա­յաց­նե­լիս,­հատ­կա­պես­գործ­նա­կան­հետ­եւանք­ներ ու­նե­ցող­հե­տա­զո­տու­թյուն­նե­րի­դեպ­քում,­հե­տա­զո­տո­ղը­կա­տա­րում­է­ար­ժե­քային­դա­տո­ղու­թյուն։­Ե­թե,­օ­րի­նակ,­վար­կա­ծի­սխալ­լի­նե­լը­կա­րող­է­ի­նչ-որ­չա­փով­վնա­սել­հա­րյու­րա­վոր­ մարդ­կանց­ ա­ռող­ջու­թյու­նը,­ ի­սկ­ գիտ­նա­կա­նին­ դա առանձ­նա­պես­չի­մտա­հո­գում,­ա­պա­նա,­օ­րի­նակ,­0.01%-ի սխալ­վե­լու­հա­վա­նա­կա­նու­թյու­նը­կան­տե­սի՝­պն­դե­լով,­որ­իր վար­կա­ծը­«­կաս­կա­ծից­վեր­է»։­Բայց­միեւ­նույն­գիտ­նա­կա­նը կա­րող­է­չան­տե­սել­այդ­նույն­0.01%­սխալ­վե­լու­հա­վա­նա­կա­նու­թյունն­այն­դեպ­քում,­ե­րբ­իր­վար­կա­ծի­սխալ­լի­նե­լու­դեպ­քում­կտու­ժի,­օ­րի­նակ,­ազ­գային­ան­վտան­գու­թյու­նը։­Քա­նի որ­գի­տա­կան­վար­կած­նե­րի­օգ­տին­եր­բեք­սպա­ռիչ­ա­պա­ցույց­ներ­ չկան,­ հե­տա­զո­տո­ղը­ պետք­ է­ գնա­հա­տի­ տվյալ ԺՈղՈՎրԴԱՎԱրՈՒԹՅՈՒՆ, ԳիՏԵլիՔ ԵՎ ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱրԳ

179

վար­կա­ծը­սխալ­մամբ­ըն­դու­նե­լու­կամ­սխալ­մամբ­չըն­դու­նե­լու­բա­րո­յա­կան­հետ­եւանք­նե­րը։­Հետ­եւա­բար,­գիտ­նա­կա­նը բուն­գի­տա­կան­գործ­նե­ու­թյուն­ի­րա­կա­նաց­նե­լիս­կա­տա­րում է­ար­ժե­քային­պն­դում­ներ4։ ­Ար­ժե­քային­ա­ռու­մով­չե­զո­քու­թյան­նոր­մի­ա­պա­հո­վու­մը­լրա­ցու­ցիչ­դժ­վա­րու­թյուն­նե­րի­է­հան­դի­պում­հա­սա­րա­կա­գի­տու­թյան­բնա­գա­վա­ռում։­Հա­սա­րա­կա­գի­տու­թյու­նը­կի­րա­ռում­է ար­ժեք­նե­րով­ բեռն­ված­ ար­տա­հայ­տու­թյուն­ներ։­ Օ­րի­նակ՝ «ահա­բե­կիչ»,­«­հի­վան­դու­թյուն»,­«բռ­նա­բա­րու­թյուն»,­«ա­մուս­նու­թյուն»­եւ­այլն։­Սրանք­այս­պես­կոչ­ված­«­սո­ցի­ա­լա­կան­տե­սակ­ներ»­ե­ն՝­այն­պի­սի­եր­եւույթ­ներ,­ո­րոնք­տար­բեր­կերպ կախ­ված­են­օ­րենսդ­րու­թյու­նից,­նրա­նից,­թե­ի­նչ­վար­չա­կան գոր­ծըն­թաց­ներ­են­ի­րա­կա­նաց­վում,­ի­նչ­բա­րո­յա­կան­եւ­քա­ղա­քա­կան­պատ­կե­րա­ցում­ներ­են­տի­րում­այս­կամ­այն­հան­րույ­թում։­Այս­ար­տա­հայ­տու­թյուն­ներն­ի­մաստ­ու­նեն­մի­այն ո­րո­շա­կի­հաս­տա­տու­թյուն­նե­րի,­քա­ղա­քա­կան­եւ­բա­րո­յա­կան­հա­յացք­նե­րի­խո­րա­պատ­կե­րում։­Այս­եր­եւույթ­նե­րը­մի­այն­ այս­ խո­րա­պատ­կե­րի­ առ­կա­յու­թյամբ­ են­ հնա­րա­վոր։ Այս­պի­սի­սո­ցի­ալ­ա­կան­տե­սակ­ներ­կի­րա­ռե­լով­հա­սա­րա­կա­գետ­ներն­ամ­րապն­դում­են­այն­սո­ցի­ա­լա­կան­ի­նս­տի­տուտ­նե­րը,­ի­րա­վա­կան,­քա­ղա­քա­կան­եւ­բա­րո­յա­կան­հա­յացք­նե­րը,­ ի­ վեր­ջո­ բա­րի­քի­ այն­ ը­մբռ­նում­նե­րը,­ ո­րոնց­ հա­մա­տեքս­տում­տվյալ­սո­ցի­ալ­ա­կան­տի­պե­րը­գո­յու­թյուն­ու­նեն։ Խն­դիրն­այն­է,­որ­ը­ստ­ո­մանց­ան­հնար­է­գտ­նել­այն­պի­սի հաս­կա­ցու­թային­ ա­պա­րատ,­ ո­րը­ բա­րի­քի­ այս­ կամ­ այն ըմբռն­մա­նը­չսա­տա­րի՝­ի­վնաս­մյուս­նե­րի։­ Այս­փաս­տարկ­նե­րը­խո­սում­են­հօ­գուտ­այն­տե­սա­կե­տի,­որ պետք­է­մի­կողմ­դնել­ար­ժեք­նե­րից­զերծ­գի­տու­թյան­տես­լա­կա­նը։­Այս­հան­գա­ման­քը՝­այն,­որ­գի­տու­թյու­նը­չե­զոք՝­բո­լո­րին­հա­վա­սա­րա­պես­ծա­ռայող­մի­ի­րո­ղու­թյուն­չէ,­թվում­է հիմք­է­տա­լիս­պն­դե­լու,­որ­գի­տու­թյա­նը­վե­րագր­վող­հե­ղի­նա­կու­թյու­նը­եւ­փոր­ձա­գետ­նե­րին­տր­վող­իշ­խա­նու­թյու­նը,­թվում է­հա­կա­ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան­է.­փոր­ձա­գետ­նե­րին­տր­վող­դե­րե­րը­ նրանց­ փո­խան­ցում­ են­ ա­ռանձ­նա­հա­տուկ­ իշ­խա­նու­թյուն­եւ­ազ­դե­ցու­թյուն,­ո­րը­խախ­տում­է­մարդ­կանց­քա­ղա­քա­կան­ հա­վա­սա­րու­թյան­ սկզ­բուն­քը5։­ Այս­ եւ­ մի­ շարք­ այլ պատ­ճառ­նե­րով­(եր­բեմն­խիստ­դժ­վար­է­բա­ցա­հայ­տել,­թե ԱրշԱԿ ԲԱլԱՅԱՆ

180

ով­քեր­են­ի­րա­կան­փոր­ձա­գետ­նե­րը,­փոր­ձա­գետ­նե­րը,­հա­սա­րա­կու­թյան­«­շար­քային­ան­դա­մի»­պես­եր­բեմն­սխալ­վում են­եւ­այլն6),­շատ­տե­սա­բան­նե­րի­ան­հանգս­տաց­նում­է­այն հան­գա­ման­քը,­որ­այ­սօր­փոր­ձա­գետ­նե­րը­մեծ­իշ­խա­նու­թյուն ու­նեն­հա­սա­րա­կու­թյան­մեջ։­ Այո,­ո­մանք­կար­ծում­են,­որ­փոր­ձա­գետ­նե­րին­չա­փից­ա­վե­լի­իշ­խա­նու­թյուն­տա­լը­վտան­գում­է­ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյու­նը, սա­կայն­մյուս­կող­մից­փոր­ձա­գետ­նե­րը­կա­րող­են­նաեւ­ամ­րապն­դել­ ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյու­նը՝­ ձեւա­վո­րե­լով­ հան­րային կար­ծիք­եւ­հան­րային­կամք՝­կան­խե­լով­պո­պու­լիս­տա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րը։­ Գ ­ իտ­նա­կան­նե­րի­եւ­փոր­ձա­գետ­նե­րի­իշ­խա­նու­թյու­նը­ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան­վե­րահս­կո­ղու­թյան­են­թար­կե­լու­նպա­տա­կով պետք­ է­ ձեւա­վոր­վեն­ ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ­ մե­խա­նիզմ­ներ, որոնք­կկան­խեն­քա­ղա­քա­կան,­գա­ղա­փա­րա­խո­սա­կան­եւ այլն­ ոչ-ի­մա­ցա­բա­նա­կան­ ար­ժեք­նե­րի­ ազ­դե­ցու­թյու­նը­ գի­տու­թյան­բո­վան­դա­կու­թյան­վրա։­Սա­ի­րա­կա­նաց­նե­լը­բարդ է,­ քա­նի­ որ­ ոչ-ի­մա­ցա­բա­նա­կան­ ար­ժեք­նե­րը­ գի­տու­թյան վրա­կա­րող­են­ազ­դել­հե­տա­զո­տու­թյան­թե­մայի,­հե­տա­զո­տու­թյան­մե­թո­դի,­գի­տա­կան­հե­տա­զո­տու­թյան­ար­դյունք­նե­րի­ կի­րա­ռու­թյան­ եւ­ բազ­մա­թիվ­ այլ­ ձեւե­րով։­ Օ­րի­նակ, գիտ­նա­կա­նը­կա­րող­է­մի­տում­նա­վոր­կեր­պով­ը­նտ­րել­այն­պի­սի­ հե­տա­զո­տու­թյան­ մե­թոդ­ներ,­ ո­րոնց­ կի­րա­ռու­թյան դեպ­քում­ի­նչ-ի­նչ­կնճ­ռոտ­հար­ցեր­եր­եւան­չեն­գա,­կամ­ը­նդ­հա­կա­ռա­կը,­կբա­ցա­հայտ­վեն­ի­նչ-ի­նչ­սո­ցի­ալ­քա­ղա­քա­կան ա­ռու­մով­ա­ղմ­կա­հա­րույց­ի­րո­ղու­թյուն­ներ­եւ­այլն7։­ Այս­կերպ­տվյալ­գի­տա­կան­կազ­մա­կեր­պու­թյու­նը­կամ­գիտ­նա­կա­նը­գի­տու­թյան­ան­վան­տակ­կա­րող­է­ի­րա­կա­նաց­նել քա­ղա­քա­կան­գործ­նե­ու­թյուն­եւ­նեղ­խմ­բային­շա­հեր­(լի­նեն դրանք­ քա­ղա­քա­կան,­ տն­տե­սա­կան,­ գա­ղա­փա­րա­խո­սա­կան­թե­որ­եւէ­այլն­բնույ­թի)­սպա­սար­կել։­Թե­կուզ­հենց­այս խն­դի­րը­լու­ծե­լու­հա­մար­գի­տա­կան­գործ­նե­ու­թյու­նը­պետք­է լի­նի­ ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան­ վե­րահս­կո­ղու­թյա­նը­ են­թա­կա։ Սա­կայն­սա­հույժ­բարդ­խն­դիր­է,­քա­նի­որ­քա­ղա­քա­ցի­նե­րը բա­վա­րար­գի­տե­լիք­ներ­չու­նեն­գիտ­նա­կան­նե­րի­պն­դում­նե­րը­հաս­կա­նա­լու­եւ­գնա­հա­տե­լու­հա­մար։­ ԺՈղՈՎրԴԱՎԱրՈՒԹՅՈՒՆ, ԳիՏԵլիՔ ԵՎ ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱրԳ

181

­ ե­րը­ներ­կա­յաց­վա­ծի­հի­ման­վրա­կա­րող­է­տպա­վո­րու­թյուն Վ ձեւա­վոր­վել,­թե­մենք­«եր­կու­կրա­կի­ա­րան­քում­ե­նք»՝­մի­կող­մից­հա­նուն­մարդ­կանց­հա­վա­սա­րու­թյու­նը­հար­գե­լու­(եւ­մի շարք­այլ­նկա­տա­ռում­նե­րով)­պետք­է­ձեւա­վո­րենք­ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան­պե­տու­թյուն,­ի­սկ­մյուս­կող­մից­հա­նուն­ճիշտ գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի,­ հա­նուն­ հա­սա­րա­կա­կան­ կյան­քի­ ար­դյու­նա­վետ­կազ­մա­կերպ­ման­պետք­է­խախ­տենք­մարդ­կանց միջեւ­հա­վա­սա­րու­թյու­նը­եւ­ո­մանց՝­փոր­ձա­գետ­նե­րին,­տանք մյուս­նե­րից­ա­վե­լի­շատ­իշ­խա­նու­թյուն։­Բայց­սա­կեղծ­եր­կընտ­րանք­է։­ ­ եր­ջին­տաս­նա­մյակ­նե­րում­մաս­նա­գետ­նե­րի­շր­ջա­նում­ամ­Վ րապնդ­վում­ է­ այն­ տե­սա­կե­տը,­ որ­ ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյու­նը կա­րե­լի­է­հիմ­նա­վո­րել­ոչ­մի­այն­բա­րո­յա­գի­տա­կան­այլ­նաեւ ի­մա­ցա­բա­նա­կան­ փաս­տարկ­նե­րով։­ Հիմ­նա­կան­ գա­ղա­փարն­այն­է,­որ­ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյան­պայ­ման­նե­րում­հա­սա­րա­կու­թյուն­նե­րը­ա­վե­լի­մեծ­շանս­ու­նեն­ճիշտ­ո­րո­շում­ներ կա­յաց­նե­լու։­ ­ ո­ղովր­դա­վա­րու­թյան­ի­մա­ցա­բա­նա­կան­մի­հիմ­նա­վո­րում­է Ժ Կոն­դոր­սի­եի ­ ­ժյու­րի­ի­թե­որ ­ ե­մը։­Ը­ստ­Կոն­դոր­սի­եի ­ ­թե­որ ­ ե­մի՝ ե­թե­ըն­դու­նենք,­որ­ան­հատ­նե­րը­50%-ից­գո­նե­մի­փոքր­ա­վե­լի­մեծ­շանս­ու­նեն­ճիշտ­ո­րո­շում­կա­յաց­նե­լու­եւ­մի­մյան­ցից ան­կախ­են­քվե­ար­կում,­ա­պա­մե­ծա­մաս­նա­կան­քվե­րար­կու­թյու­նը­գրե­թե­ան­սխա­լա­կան­ար­դյունք­է­տա­լիս՝­ե­թե­խում­բը բա­կա­նա­նին­մեծ­է­եւ­ը­նտ­րու­թյուն­է­կա­տա­րում­եր­կու­տար­բե­րակ­նե­րի­միջեւ։­Բայց­ե­թե­ան­հատ­նե­րը­50%-ից­քիչ­հա­վա­նա­կա­նու­թյամբ­կա­րող­են­ճիշ­տը­տար­բե­րակն­ը­նտ­րել, խում­բը,­ե­թե­այն­բա­վա­կա­նին­մեծ­է,­գրե­թե­ան­խու­սա­փե­լի­ո­րեն­սխալ­վում­է­8։­ ­ ե­ճեր­կան­այն­մա­սին,­թե­ա­րդյոք­Կոն­դոր­սի­ե­ի­ժյու­րի­ի­թե­Վ ո­րեմն­առ­հա­սա­րակ­կի­րա­ռե­լի­է­մե­ծա­մաս­նա­կան­ը­նտ­րու­թյուն­նե­րի­դեպ­քում։­Չէ՞­որ­ի­րա­կա­նում.­ ա/­ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան­ը­նտ­րու­թյուն­նե­րի­մեծ­մա­սում­ը­նտ­րա­զանգ­վածն­ը­նտ­րու­թյուն­է­կա­տա­րում­ոչ­թե­եր­կու,­այլ բազ­մա­թիվ­տար­բե­րակ­նե­րի­միջեւ։­ բ/­ը­նտ­րա­զանգ­վածն­աչ­քի­չի­ը­նկ­նում­ոչ­քա­ղա­քա­կան­ան­ցու­դար­ձին­ման­րակրկ­տո­րեն­հետ­եւե­լով­եւ­ոչ­էլ­հա­սա­ԱրշԱԿ ԲԱլԱՅԱՆ

182

րա­կա­գի­տա­կա­նան­գի­տե­լիք­նե­րով­ու­վեր­լու­ծու­թյուն­ներ կա­տա­րե­լու­ կա­րո­ղու­թյամբ9։­ Այդ­ դեպ­քում­ ի­՞նչ­ հիմ­քեր կան­կար­ծե­լու,­որ­բո­լոր­ը­նտ­րող­նե­րը­50%-ից­մեծ­հա­վա­նա­կա­նու­թյամբ­ճիշտ­տար­բե­րա­կը­կընտ­րեն։­ գ/­ը­նտ­րող­նե­րը­մի­մյան­ցից­ան­կախ­չեն.­նրանք­մի­մյանց­ըն­դօ­րի­նա­կում­ են,­ հա­մո­զում,­ կրում­ ը­նդ­հա­նուր­ կար­ծիք ձեւա­վո­րող­նե­րի­ազ­դե­ցու­թյու­նը­եւ­այլն։­ դ/­քա­ղա­քա­ցի­նե­րը­ հա­ճախ­ ստ­րա­տե­գի­ա­կան­ ձեւով­ են ընտ­րում։­ Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ­ բազ­մա­թիվ­ հե­ղի­նակ­ներ­ գտ­նում­ են,­ որ գործ­նա­կա­նում­ հա­ճախ­ առ­կա­ են­ այն­պի­սի­ պայ­ման­ներ, որոնք­ բա­վա­րար­ հիմք­ են­ տա­լիս­ թե­ո­րե­մի­ կի­րա­ռու­թյան հա­մար10: Ա ­ ­մեն­դեպ­քում­Կոն­դոր­սի­ե­ի­թե­որ ­ ե­մը­հու­շում­է,­թե­ի­նչ­ու­ղու­թյամբ­պետք­է­շարժ­վել.­պետք­է­բարձ­րաց­նել­սո­ցի­ա­լա­կան, տն­տե­սա­կան,­քա­ղա­քա­կան­ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի­վե­րա­բե­րյալ­ քա­ղա­քա­ցի­նե­րի­ ի­րա­զեկ­վա­ծու­թյան,­ ի­նչ­պես­ նաեւ նրանց­ը­նդ­հա­նուր­կր­թա­կան­մա­կար­դա­կը։ Հ ­ ա­սա­րա­կու­թյան­ան­դամ­նե­րին­պետք­է­տրա­մադր­վի­այն­պի­սի­տե­ղե­կույթ,­այն­պի­սի­գի­տե­լիք­ներ,­ո­րոնք­կն­պաս­տեն նրան,­որ­հա­սա­րա­կու­թյու­նը­կա­տա­րի­ճիշտ­ը­նտ­րու­թյուն՝ մե­ծա­մաս­նու­թյու­նը­քվե­ար­կի­այն­պի­սի­թեկ­նա­ծո­ւի,­այն­պի­սի­հան­րային­քա­ղա­քա­կա­նու­թյան­օգ­տին,­ո­րն­ա­ռա­վե­լա­գույն­ չա­փով­ ա­ռաջ­ կմ­ղի­ հան­րային­ շա­հը։­ Պարզ­ է,­ որ որ­քան­բարձր­է­հա­սա­րա­կու­թյան­շր­ջա­նում­մարդ­կանց­գի­տե­լի­քի­մա­կար­դա­կը­այն­քան,­ը­ստ­Կոն­դոր­սի­եի ­ ­ժյու­րի­ի­թե­ո­րե­մի,­ ա­վե­լի­ մեծ­ կլի­նի­ մե­ծա­մաս­նա­կան­ ը­նտ­րու­թյան մի­ջո­ցով­ճիշտ­հան­րային­քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը­կամ­ճիշտ թեկ­նա­ծո­ւին­ը­նտ­րե­լու­հա­վա­նա­կա­նու­թյու­նը։­ Ինչ­պե՞ս­կա­րե­լի­է­հաս­նել­նրան,­որ­հա­սա­րա­կու­թյան­մե­ծա­մաս­նու­թյու­նը­կամ­ան­գամ­ճն­շող­մե­ծա­մաս­նու­թյու­նը­ճիշտ կողմ­նո­րոշ­վի­մր­ցակ­ցող­թեկ­նա­ծու­նե­րի­ը­նտ­րու­թյան­հար­ցում։­Սրա­հա­մար­պետք­է­ձեւա­վո­րել­ո­րա­կյալ­տե­ղե­կատ­վա­կան­ հա­մա­կարգ՝­ այն­պի­սի­ ի­նս­տի­տուտ­ներ­ եւ­ պրակ­տի­կա­ներ­նե­րա­ռող­հա­մա­կարգ,­ո­րը­նպաս­տի­ճշ­մար­տու­թյան­ի­հայտ­գա­լուն­եւ­տա­րած­մա­նը։­ ԺՈղՈՎրԴԱՎԱրՈՒԹՅՈՒՆ, ԳիՏԵլիՔ ԵՎ ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱրԳ

183

­ՏԵ­ՂԵ­ԿԱՏ­ՎԱ­ԿԱՆ­ՀԱ­ՄԱ­ԿԱՐԳ ­ ե­ղե­կատ­վա­կան­հա­մա­կար­գի­մաս­են­ու­սում­նա­կան,­մշա­Տ կու­թային­եւ­գի­տա­կան­հաս­տա­տու­թյուն­նե­րը:­Տե­ղե­կատ­վա­կան­հա­մա­կար­գը­պետք­է­հան­րու­թյա­նը­«­զի­նի»­այն­պի­սի տե­սա­կան­գի­տե­լիք­նե­րով­եւ­տե­ղե­կու­թյուն­նե­րով,­որ­նրանք կա­րո­ղա­նան­հաս­կա­նալ­եւ­ի­մաս­տա­լից­կեր­պով­ներգ­րավ­վել­ե­րկ­րի­կա­ռա­վար­ման,­հան­րային­կյան­քի­ա­մե­նա­տար­բեր­ ո­լորտ­ներ­ կա­նո­նա­կար­գե­լուն­ միտ­ված­ հան­րային քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն­նե­րի­շուրջ­քն­նար­կում­նե­րին։­Տե­ղե­կատ­վա­կան­ հա­մա­կար­գի­ մաս­ են­ նաեւ­ խոս­քի­ ա­զա­տու­թյան, հան­րային­մար­մին­նե­րի­հաշ­վետ­վո­ղա­կա­նու­թյան,­պե­տա­կան­կա­ռույց­նե­րի­գոր­ծու­նե­ու­թյան­հրա­պա­րա­կայ­նու­թյան, տե­ղե­կաց­ված­ լի­նե­լու­ ի­րա­վուն­քի,­ զր­պար­տու­թյան­ դեմ օրենք­նե­րի­եւ­սրանց­նման­ի­նս­տի­տուտ­նե­րը։­Այս­ի­նս­տի­տուտ­նե­րը­կա­րող­են­ըն­դու­նել­բազ­մա­թիվ­ձեւեր։­Օ­րի­նակ, հան­րային­մար­մին­նե­րի­հաշ­վետ­վո­ղա­կա­նու­թյու­նը­տար­բեր ձեւե­րով­կա­րող­է­ի­րա­կա­նա­նալ.­կա­րող­են­լի­նել­մի­ջան­կյալ վե­րահս­կող­մար­մին­ներ­կամ­ոչ,­հան­րային­մար­մին­նե­րին կա­րող­է­ներ­կա­յաց­վել­տար­բեր­աս­տի­ճա­նի­ման­րա­մաս­նու­թյան­տե­ղե­կույթ։­Կամ,­տար­բեր­տի­պի­հայ­տա­րա­րու­թյուն­ներ­կա­րող­են­հա­մար­վել­զր­պար­տու­թյուն,­տար­բեր­խս­տու­թյամբ­կա­րող­է­զր­պար­տու­թյու­նը­պատժ­վել­եւ­այլն։­ ­ ե­ղե­կատ­վա­կան­հա­մա­կար­գի­մաս­են­ոչ­մի­այն­գի­տա­կան, Տ մշա­կու­թային­եւ­կր­թա­կան­հաս­տա­տու­թյուն­ներն­ու­բազ­մա­թիվ­ օ­րենսդ­րա­կան­ ակ­տեր,­ այլ­ նաեւ­ սրանց­ հետ­ կամ սրանց­ազ­դե­ցու­թյան­գո­տում­տի­րա­պե­տող­պրակ­տի­կա­նե­րը։­Օ­րի­նակ­այն,­թե­հատ­կա­պես­ի­նչ­պես­է­ձեւա­վոր­վում­եւ մշակ­վում­հան­րու­թյա­նը­որ­պես­հաշ­վետ­վու­թյուն­ներ­կա­յաց­վե­լիք­տե­ղե­կույ­թը,­ի­նչ­պես­է­ո­րոշ­վում­թե­որ­տե­ղե­կու­թյուն­ներն­են­գաղտ­նի,­ի­սկ­ո­րոնք՝­ոչ,­ի­նչ­գոր­ծըն­թաց­է­ան­ցնում տեքս­տը­գի­տա­կան­ամ­սագ­րում­հրա­տա­րակ­ված­հոդ­ված դառ­նա­լուց­ա­ռաջ,­ի­նչ­ո­րա­կի­հա­ղոր­դագ­րու­թյուն­ներն­են տա­րած­վում­զանգ­վա­ծային­լրատ­վա­մի­ջոց­նե­րով­եւ­ո­րոնք են,­որ­դուրս­են­մղ­վում­եւ­այլն,­եւ­այլն։­ Ընտ­րա­զանգ­վա­ծի­գի­տե­լիք­նե­րի­մա­կար­դա­կը­բարձ­րաց­նե­լու­հա­մար­պետք­է­խրա­խու­սել­տե­ղե­կատ­վա­կան­ի­նչ-ի­նչ հա­մա­կար­գեր­եւ­պայ­քա­րել­մյուս­նե­րի­դեմ։­Պետք­է,­օ­րի­նակ, ԱրշԱԿ ԲԱլԱՅԱՆ

184

պայ­քա­րել­ ան­տե­ղի­ գաղտ­նա­պա­հու­թյան­ դեմ,­ ա­ջակ­ցել տե­ղե­կու­թյան­ա­զա­տու­թյան­օ­րենք­նե­րին,­լրագ­րող­նե­րի­ան­կա­խու­թյանն­ու­պաշտ­պան­վա­ծու­թյա­նը,­ը­նտ­րար­շավ­նե­րի ֆի­նան­սա­վոր­ման­ թա­փան­ցի­կու­թյան­ ա­պա­հով­մա­նը­ եւ այլն։­Այն,­թե­հատ­կա­պես­ի­նչ­պի­սի­ի­նս­տի­տուտ­ներն­ու­ի­նչ­պի­սի­պրակ­տի­կա­ներն­են,­որ­ա­պա­հո­վում­են­ը­նտ­րա­զանգ­վա­ծի­օպ­տի­մալ­ի­րա­զեկ­վա­ծու­թյու­նը,­ա­ռան­ձին­ծա­վա­լուն էմ­պի­րիկ­ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րի­հարց­է։­ Այս­հոդ­վա­ծը­չի­կա­րող­ա­վե­լի­հան­գա­մա­նա­լից­եւ­հա­մա­կող­մա­նի­ո­րեն­ան­դրա­դառ­նալ­տե­ղե­կատ­վա­կան­հա­մա­կար­գի տար­րե­րին։­Այս­տեղ­կքն­նարկ­վեն­մի­այն­Հա­յաս­տա­նում­հա­մե­մա­տա­բար­ քիչ­ քն­նարկ­վող­ բայց­ Հա­յաս­տա­նի­ տե­ղե­կատ­վա­կան­ հա­մա­կար­գին,­ մեր­ կար­ծի­քով­ զգա­լի­ վնաս հասց­նող­մի­շարք­եր­եւույթ­ներ։­Վա­րը­ներ­կա­յաց­վա­ծը,­բնա­կա­նա­բար,­ոչ-ա­վար­տուն­ցանկ­է։­

­Հա­ղոր­դակ­ցային­պա­տեր­նա­լիզմ -­Տա­րած­ված­է­այն­կար­ծի­քը,­որ­քա­ղա­քա­կան­գոր­ծիչ­նե­րը­հա­նուն­պե­տու­թյան­պետք է­եր­բեմն­կա­տա­րեն­ա­պա­կողմ­նո­րո­շիչ­պն­դում­ներ։­Այս­տե­սա­կե­տին­էր­նաեւ­Պլա­տո­նը։­Նա­գտ­նում­էր,­որ­թեեւ­ը­նդ­հա­նուր­առ­մամբ­չի­կա­րե­լի­ստել,­կա­ռա­վա­րիչ­նե­րին­կա­րե­լի­է հա­նուն­պե­տու­թյան­ստել­եւ­թաքց­նել­ի­րա­կա­նու­թյու­նը11։­ Երբ­եւէ­ար­դա­րաց­վա՞ծ­է­հան­րու­թյանն­ա­պա­կողմ­նա­րո­շել հա­նուն­հենց­իր­շահն­ա­ռաջ­մղե­լու։­Ե­թե­այո,­ա­պա­ե­՞րբ։ Արդյո՞ք­թույ­լատ­րե­լի­է­ստել­եւ­հայտ­նել,­որ­թշ­նա­մի­պե­տու­թյան­բա­նա­կը­սե­փա­կան­ե­րկ­րի­բա­նա­կից­թե­րի­է­զին­ված­եւ նվազ­մար­տու­նակ­է­հա­նուն­որ­եւէ­«­բարձր»­նպա­տա­կի։­Ո­՞րն է­այդ­նպա­տա­կը։­Թույ­լատ­րե­լի՞­է­ա­րդյոք,­օ­րի­նակ,­հան­րու­թյու­նից­ թաքց­նել­ մեծ­ ռազ­մա­կան­ ձա­խո­ղում­նե­րը։­ Ի­՞ն­չը կար­դա­րաց­նի­այս­պի­սի­քայ­լե­րը։­ ­Հա­նուն­ «­վեհ»­ գա­ղա­փար­նե­րի­ պե­տա­կան­ մա­կար­դա­կում տա­րած­վող­ ա­պա­կողմ­նո­րո­շիչ­ պն­դում­նե­րը,­ ան­գամ­ ե­թե դրանք­կա­րող­են­ու­նե­նալ­կար­ճա­ժամ­կետ­օ­գուտ­ներ,­եր­կա­րա­ժամ­կետ­ա­ռու­մով­կա­րող­են­ու­նե­նալ­խիստ­բա­ցա­սա­կան հետ­եւանք­ներ՝­ պե­տու­թյան­ նկատ­մամբ­ վս­տա­հու­թյան կորս­տի,­պե­տու­թյան­նկատ­մամբ­հան­րային­վե­րահս­կո­ղու­թյան­նվազ­ման­եւ­կո­ռուպ­ցի­ոն­եր­եւույթ­նե­րի­ա­ճի­տես­քով։ ԺՈղՈՎրԴԱՎԱրՈՒԹՅՈՒՆ, ԳիՏԵլիՔ ԵՎ ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱրԳ

185

­Ավ ­ ե­լին,­ա­կն­հայտ­է,­որ­ան­գամ­ե­թե­ո­րոշ­դեպ­քե­րում­հա­ղոր­դակ­ցային­պա­տեր­նա­լիզմն­ար­դա­րաց­ված­է,­այն­կա­րող­է նաեւ­հեշ­տո­րեն­չա­րա­շահ­վել։­ ­ ա­ճախ­խո­սում­են­այն­մա­սին,­որ­այ­սինչ­թե­զը­պետք­չէ Հ բարձ­րա­ձայն­ար­տա­հայ­տել,­կամ­այ­սինչ­լու­րը­պետք­չէ­ժո­ղովր­դին­հայտ­նել­այն­պատ­ճա­ռով,­որ­մար­դիկ­խու­ճա­պի կմատն­վեն։­Մաս­նա­գի­տա­կան­գրա­կա­նու­թյու­նը,­սա­կայն, փաս­տ ում­ է,­ որ­ մար­դ իկ­ ա­ռ անձ­ն ա­պ ես­ խու­ճ ա­պ ի­ չեն մատն­վում։­Խու­ճապն­այն­ի­րա­վի­ճակն­է,­ե­րբ­ան­ձն­սկ­սում­է ոչ­ ռա­ցի­ոն ­ ալ­ գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­ դի­մել։­ Խու­ճա­պա­հար մար­դը,­օ­րի­նակ,­կա­րող­է­ան­կա­նոն­ետ­եւ­ա­ռաջ­վա­զել­իր սե­նյա­կում՝­փոր­ձե­լով­փախ­չել։­Ի­րա­կա­նում­մարդ­կանց­խու­ճա­պի­մատ­նելն­այն­քան­էլ­հեշտ­գործ­չէ։­Ան­գամ­ի­րա­կան ար­հա­վիրք­նե­րը­մարդ­կանց­մոտ­մե­ծա­մասշ­տաբ­խու­ճապ չեն­ա­ռա­ջաց­նում։­Օ­րի­նակ՝­2001­թ.­Սեպ­տեմ­բե­րի­է­11-ի Նյու­Յուր­քի­ե­րկ­նա­քեր­նե­րի­վրա­հար­ձա­կու­մից­փրկ­ված­նե­րի­կար­ծի­քով­մյուս­նե­րը­խու­ճա­պի­մեջ­չէ­ին­(2/3-ն­այս­կար­ծի­քին­էր)։­Մար­դիկ­հան­գիստ­է­ին,­շա­տե­րը­պատ­րաստ­է­ին մյուս­նե­րին­օգ­նել։­Նույն­կար­ծիքն­են­ար­տա­հայ­տել­2015­թ. նոյեմ­բե­րի­13-ին­Փա­րի­զի­Բա­թակ­լան­թատ­րո­նի­վրա­հար­ձակ­ման­ժա­մա­նակ­տե­ղում­գտն­վող­մար­դիկ12։­ Ն­կա­տենք,­որ­մար­դիկ­կա­րող­են­վտանգ­զգա­լով,­օ­րի­նակ, հե­ռա­նալ­ի­նչ-ի­նչ­բնա­կա­վայ­րից։­Բայց­սա­ա­մեն­եւին­էլ­խու­ճա­պի­դրս­եւո­րում­չէ։­Սա­ռա­ցի­ո­նալ­քայլ­է.­սե­փա­կան­ան­վտան­գու­թյունն­ա­պա­հո­վե­լու­այլ­մի­ջոց­չու­նե­նա­լով,­տվյալ ան­ձը,­օ­րի­նակ,­սահ­մա­նա­մերձ­բնա­կա­վայ­րի­բնա­կի­չը,­կա­րող­է­պար­զա­պես­տե­ղա­փոխ­վել­մեկ­այլ­վայր,­որ­տեղ­ը­ստ ի­րեն­ա­վե­լի­ան­վտանգ­է։­Ե­րկ­րորդ՝­նման­ի­րա­վի­ճակ­նե­րում պա­տեր­նա­լիս­տա­կան­մո­տեց­մամբ­հա­կա­ռա­կոր­դի­մո­տա­կա­զոր­քի­տե­ղա­կայ­ման­մա­սին­ա­պա­տե­ղե­կատ­վու­թյու­նը, ի­նչ­պես­նաեւ­տվյալ­գյու­ղի­բնա­կիչ­նե­րի՝­տվյալ­բնա­կա­վայ­րից­հե­ռա­նա­լու­վե­րա­բե­րյալ­տե­ղե­կու­թյուն­նե­րը­թաքց­նե­լը­ոչ մի­գործ­նա­կան­եր­կա­րատեւ­օ­գուտ­չի­կա­րող­ա­պա­հո­վել։ ­Ան­հար­կի­գաղտ­նա­պա­հու­թյուն -­Ի­՞նչն­է,­որ­հիմ­նա­վո­րում­է կա­ռա­վա­րու­թյան­կող­մից­գաղտ­նիք­պա­հե­լը։­Ի­սկ­ե­՞րբ­է,­որ հան­րու­թյան՝­ ի­մա­նա­լու­ ի­րա­վունքն­ ա­վե­լի­ ծան­րակ­շիռ­ է, ԱրշԱԿ ԲԱլԱՅԱՆ

186

քան­կա­ռա­վա­րու­թյան՝­ի­՞նչ-որ­բան­գաղտ­նի­պա­հե­լու­ի­րա­վուն­քը։­Ի­նչ­պե՞ս­կա­րե­լի­է­ի­մա­նալ,­թե­տվյալ­դեպ­քում­տվյալ տե­ղե­կույ­թը­թաքց­նե­լու­դեպ­քու՞մ­է­հան­րու­թյունն­ա­վե­լի­շատ շա­հում,­թե՞­հրա­պա­րա­կե­լով։­Սրանք­բարդ­հա­սա­րա­կա­գի­տա­կան­եւ­ար­ժե­քա­բա­նա­կան­հար­ցեր­ե­ն։ Ի ­ նչ-որ­տվյալ­գաղտ­նի­պա­հե­լու­տար­բեր­պատ­ճա­ռա­բա­նու­թյուն­ներ­կա­րող­են­լի­նել։­Կա­րող­են­լի­նել­այն­պի­սի­գոր­ծո­ղու­թյուն­ներ,­ օ­րի­նակ­ ռազ­մա­կան­ կամ­ քնն­չա­կան­ գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը,­ո­րոնք­կա­րող­են­հա­ջող­կեր­պով­ի­րա­կա­նաց­վել­մի­այն­այն­դեպ­քում,­ե­րբ­ի­նչ-ի­նչ­տվյալ­ներ­գաղտ­նի են­պահ­վում։­ Ժ ­ ո­ղովր­դա­վա­րու­թյան­պայ­ման­նե­րում­ի­նչ-որ­տվյալ­գաղտ­նի­կա­րող­է­լի­նել­մի­այն­այն­դեպ­քում,­ե­րբ­ի­րա­պես­ա­մուր հիմ­քեր­կան­կար­ծե­լու,­որ­խնդ­րո­ա­ռար­կա­տվյա­լը­գաղտ­նի պա­հելն­ իս­կա­պես­ նպաստւմ­ է­ հան­րային­ շա­հին։­ Այն,­ որ պե­տու­թյուն­նե­րի­ կող­մից­ բազ­մա­թիվ­ տի­պե­րի­ տվյալ­ներ հան­րու­թյու­նից­գաղտ­նի­պա­հելն­ար­դա­րաց­ված­է,­կաս­կա­ծից­վեր­է։­Սա­կայն­պետք­է­զգու­շա­նալ­ա­վե­լորդ­գաղտ­նա­պա­հու­թյու­նից։­ Պ ­ ե­տու­թյան­եւ­կա­ռա­վա­րու­թյան­նկատ­մամբ­վե­րահս­կո­ղու­թյան­ հա­մար­ ան­հրա­ժեշտ­ է­ հան­րու­թյան­ ի­րա­զեկ­վա­ծու­թյան­բարձր­մա­կար­դա­կը։­Ո­ւս­տի­պե­տա­կան­մար­մին­նե­րը չեն­կա­րող­կա­մա­յա­կա­նո­րեն­գաղտ­նի­պա­հել­ի­նչ-ի­նչ­տե­ղե­կու­թյուն­ներ­եւ­պետք­է­ձգ­տեն­ա­պա­հո­վել­գաղտ­նի­ու­թյան օպ­տի­մալ­մա­կար­դակ՝­պար­բե­րա­բար­հան­րու­թյա­նը­ներ­կա­յաց­նե­լով­այս­կամ­այն­տի­պի­տե­ղե­կույ­թը­գաղտ­նի­պա­հե­լու­հիմ­քե­րը։ ­Գաղտ­նի­ու­թյու­նը­ կա­ռա­վա­րիչ­նե­րին,­ վար­չա­րար­նե­րին պաշտ­պա­նում­է­հան­րային­քն­նա­դա­տու­թյու­նից,­հնա­րա­վո­րու­թյուն­տա­լիս,­որ­նրանք­ան­նկատ­սխալ­վեն՝­սխա­լի­բե­ռը թող­նե­լով­ հան­րու­թյան­ վրա։­ Այն­պես­ որ­ գաղտ­նի­ու­թյու­նը պետք­ է­ հան­րայ­նո­րեն­ վե­րահսկ­վի.­ հա­սա­րա­կու­թյու­նը պետք­ է­ ո­րո­շի­ թե­ ո­՞ր­ տի­պի­ տե­ղե­կույթն­ է,­ որ­ կա­րող­ է գաղտ­նի­լի­նել,­ո­՞վ­կա­րող­է­ի­նչ-ի­նչ­տե­ղե­կույթ­գաղտ­նի­պա­հել­եւ­այլն։­Գաղտ­նի­ու­թյան­խն­դիր­ներն­է­՛լ­ա­վե­լի­սուր­են­դր­ված­ ռազ­մա­կան­ հար­ցե­րում։­ Պարզ­ է,­ որ­ պե­տու­թյու­նը ԺՈղՈՎրԴԱՎԱրՈՒԹՅՈՒՆ, ԳիՏԵլիՔ ԵՎ ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱրԳ

187

հան­րու­թյա­նը­չի­կա­րող­ման­րա­մաս­նու­թյամբ­նշել­բազ­մա­թիվ­տվյալ­ներ՝­զոր­քե­րի­գտն­վե­լու­կոոր­դի­նատ­նե­րը,­սպա­ռա­զի­նու­թյուն­նե­րի­ կոնկ­րետ­ տե­սակ­նե­րը,­ քա­նակ­նե­րը, զեն­քե­րի­պահ­պան­ման­ճշգ­րիտ­վայ­րե­րը­եւ­այլն։­Այս­ո­լոր­տում­հրա­պա­րա­կային­գոր­ծե­լը­կա­րող­է­օգ­նել­թշ­նա­մուն՝­ա­ռանձ­նա­պես­չն­պաս­տե­լով­տվյալ­ե­րկ­րին։­Սա­կայն­որ­պես իշ­խա­նու­թյան­ կրող­ եւ­ վե­րահս­կո­ղու­թյուն­ ի­րա­կա­նաց­նող վեր­ջին­օ­ղակ,­հան­րու­թյու­նը­չի­կա­րող­մի­ան­գա­մայն­ան­տե­ղյակ­լի­նել­կամ­լոկ­աղ­քա­տիկ­տե­ղե­կու­թյուն­ներ­ու­նե­նալ­սե­փա­կան­ե­րկ­րի­սպա­ռա­զի­նու­թյան­եւ­առ­հա­սա­րակ­պաշտ­պա­նա­կան­հա­մա­կար­գի­մա­սին։ Ն­կա­տենք,­որ­հա­ղոր­դակ­ցային­պա­տեր­նա­լիզ­մի­պես,­պե­տա­կան­գաղտ­նա­պա­հու­թյու­նը­կա­րող­է­չա­րա­շահ­վել։­Տար­բեր­պե­տա­կան­եւ­կա­ռա­վար­չա­կան­մար­մին­ներ­կա­րող­են ձգ­տել­ի­նչ-ի­նչ­տե­ղե­կու­թյուն­ներ­գաղտ­նի­պա­հել,­ոչ­թե­հա­նուն­հան­րային­շա­հի,­այլ­հա­նուն­նեղ­խմ­բային­ի­նչ-ի­նչ­շա­հե­րի։­ Օ­րի­նակ,­ տվյալ­ գե­րա­տես­չու­թյու­նը­ կա­րող­ է­ նեղ խմ­բային­շա­հե­րից­ել­նե­լով­հան­րու­թյու­նից­թաքց­նել­սնն­դի ան­վտան­գու­թյան,­բնա­պահ­պա­նա­կան,­ռազ­մա­կան­եւ­այլն ի­նչ-ի­նչ­ռիս­կեր,­առ­կա­խն­դիր­ներ­կամ­աշ­խա­տան­քային­թե­րա­ցում­ներ։­Այս­պրակ­տի­կա­նե­րը,­ի­հար­կե,­նվա­զեց­նում­են հա­ղոր­դակ­ցու­թյան­ար­դյու­նա­վե­տու­թյու­նը­եւ­խո­չըն­դո­տում հան­րային­վե­րահս­կո­ղու­թյանն­ու­ի­վեր­ջո,­ճիշտ­ո­րո­շում­նե­րի­կա­յաց­մա­նը։­ ­Մինչ­այս­պա­հը­ներ­կա­յաց­վե­ցին­տե­ղե­կատ­վա­կան­հա­մա­կար­գը­թու­լաց­նող­եր­կու­սո­ցի­ալ-քա­ղա­քա­կան­հան­գա­մանք։ Վա­րը­կներ­կա­յաց­վեն­ե­րեք­սո­ցի­ալ-տեխ­նո­լո­գի­ա­կան­հան­գա­մանք­ներ։­

Տ­րոլ­նե­րի­բա­նակ­ներ -­Շնոր­հիվ­ար­դի­տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի­եւ ի­րա­վա­կար­գա­վո­րում­նե­րի՝­այ­սօր­ան­հատ­բլո­գեր­նե­րը,­սո­ցի­ա­լա­կան­մե­դի­այի­ան­հատ­օգ­տա­տե­րե­րը­տե­ղե­կատ­վա­կան­հա­մա­կար­գի­դե­րա­կա­տար­ներ­ե­ն։­ ­Տե­ղե­կատ­վա­կան­հա­մա­կար­գերն­այ­սօր­բարդ­սո­ցի­ալ-տեխ­նի­կա­կան­հա­մա­կար­գեր­ե­ն։­Դրանք­մի­կող­մից­հիմն­ված­են բարդ­ տեխ­նո­լո­գի­ա­կան­ սար­քե­րի­ եւ­ ալ­գո­րիթմ­նե­րի­ վրա, իսկ­ մյուս­ կող­մից­ «­սեր­տա­ճած»­ են­ սո­ցի­ալ-քա­ղա­քա­կան, ԱրշԱԿ ԲԱլԱՅԱՆ

188

տն­տե­սա­կան­ եւ­ մշա­կու­թային­ գոր­ծըն­թաց­նե­րին։­ Հա­մա­ցան­ցում­բո­վան­դա­կու­թյուն­ստեղ­ծող­նե­րը­ոչ­մի­այն­ա­վան­դա­կան­լրատ­վա­մի­ջոց­ներ­են,­այլ­նաեւ­մի­լի­ար­դա­վոր­օգտ ­ ա­տե­րե­րը։­Շատ­հեշտ­է­ա­նա­նուն­մնա­լով­տա­րա­ծել­մեծ ծա­վա­լի­ա­պա­տե­ղե­կատ­վու­թյուն­եւ­մնալ­ան­նկատ­ու­ան­պա­տիժ։­Ա­վե­լին,­տվյալ­ե­րկ­րում­բնակ­վող­մարդ­կանց­շր­ջա­նում­ ա­պա­տե­ղե­կատ­վու­թյուն­ կա­րող­ են­ տա­րա­ծել­ տվյալ ե­րկ­րից­դուրս­բնակ­վող­մար­դիկ­եւ­ան­գամ­զուտ­կո­մեր­ցի­ալ շահ­հե­տապն­դե­լով13։­ Ս ­ ո­ցի­ալ­ա­կան­հար­թակ­ներն­օգ­տա­գոր­ծե­լով­տար­բեր­քա­ղա­քա­կան­խմ­բեր­«­թու­նա­վո­րում»­են­բա­նա­վե­ճե­րը,­լղո­զում փաս­տե­րը՝­խան­գա­րե­լով­ի­մաս­տա­լից­քն­նար­կում­նե­րի­ի­րա­կա­նաց­մա­նը։­ Կ ­ եղծ­լու­րեր­կամ­ո­րո­շա­կի­տե­սա­կետ­պաշտ­պա­նող­մեկ­նա­բա­նու­թյուն­ներ­ստեղ­ծե­լու­հա­մար­շատ­ե­րկր­նե­րում­ստեղծ­վում­են­կեղծ­օգ­տ ա­տ ե­ր ե­ր ի­բա­ն ակ­ն եր՝­«տ­ր ոլ­ն ե­ր ի­բան ­ ակ­ներ»։­Այս­պի­սի­բա­նակ­ներ­ակ­տի­վո­րեն­կի­րառ­վում­են նաեւ­Հա­յաս­տա­նում14։­Պետք­է­են­թադ­րել,­որ­այս­պի­սի­բա­նակ­ներ­ կի­րառ­վում­ են­ նաեւ­ Հա­յաս­տա­նի­ դեմ։­ «Տ­րոլ­նե­րի բա­նակ­նե­րը»­ եր­բեմն­ բա­վա­կա­նին­ կա­նո­նա­կարգ­ված­ ե­ն։ Մարդ­կանց­«աշ­խա­տան­քի»­են­ըն­դու­նում,­որ­պես­կեղծ­հա­վա­նող­ներ՝­«­լայ­քող­ներ»,­կեղծ­կիս­վող­ներ,­կոնկ­րետ­մարդ­կանց­եւ­ծրագ­րե­րի­գո­վա­բա­նող­կամ­պա­խա­րա­կող­աշ­խա-­ տա­կից­ներ­եւ­այլն։­Այ­սօր­ա­վե­լի­քան­յո­թա­նա­սուն­երկ­րում կան­կազ­մա­կերպ­ված­տրոլ­նե­րի­բա­նակ­ներ15։

Հ ­ ա­մա­ցան­ցի­Բո­տեր -­Այ­սօր­մենք­գործ­ու­նենք­ոչ­մի­այն­կո­մեր­ցի­ալ­այլ­նաեւ­ավ­տո­մա­տաց­ված­ա­պա­տե­ղե­կատ­վու­թյան­ հետ։­ Հա­մա­կարգ­չային­ բո­տե­րի­ ա­ռա­ջին­ կի­րա­ռու­թյուն­ներն­ի­հայտ­են­ե­կել­1990-ա­կան­նե­րին։­Ա­ռա­ջին­հայտ­նի­դեպ­քը­useNet-ի­Serdar­Argic­ա­նու­նով­օգ­տա­տերն­էր, որը­հա­մա­ցան­ցում­փնտ­րում­էր­«Turkey»­բա­ռը­եւ­այն­տեղ տե­ղադ­րում­Հայոց­Ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը­ժխ­տող­տեքս­տեր։ Այս­բո­տը­միշտ­նույն­հա­ղոր­դագ­րու­թյունն­էր­տա­րա­ծում,­չէր կա­րո­ղա­նում­ը­ստ­վե­րա­բե­րա­կա­նու­թյան­ը­նտ­րել­այն­է­ջե­րը, որոնց­մեկ­նա­բա­նե­լիս­փակց­նում­էր­ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը­ժխ­տող­ նյու­թեր։­ Բայց­ այժմ­ ստեղծ­վում­ են­ սո­վո­րող,­ թի­րա­ԺՈղՈՎրԴԱՎԱրՈՒԹՅՈՒՆ, ԳիՏԵլիՔ ԵՎ ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱրԳ

189

խային­է­ջերն­ը­ստ­վե­րա­բե­րա­կա­նու­թյան­ա­վե­լի­լավ­տար­բե­րա­կող­բո­տեր16։­Բո­տե­րի­ազ­դե­ցու­թյու­նը­խիստ­բա­ցա­սա­կան­է,­քա­նի­որ­նրանց­կող­մից­տա­րած­վող­նյու­թե­րը­ո­մանց մոտ­տպա­վո­րու­թյուն­են­ստեղ­ծում,­թե­տվյալ­հար­ցի­շուրջ կա­ ի­րա­կան­ բա­նա­վեճ,­ այն­ դեպ­քում,­ երբ­ տվյալ­ հար­ցի շուրջ­փոր­ձա­գետ­նե­րի­կար­ծիք­նե­րը­մի­ան­շա­նակ­ե­ն17։ Twiter-ի­օգ­տա­տե­րե­րի­5-15­տո­կո­սը­կամ­բո­տեր­են,­կամ խիստ­ ավ­տո­մա­տաց­ված­ հա­շիվ­ներ։­ Այս­ հա­շիվ­նե­րից­ են դուրս­գա­լիս­Twiter-ով­շր­ջա­նա­ռող­լու­րե­րի­շուրջ­եր­կու­եր­րոր­դը18։­Մյուս­սո­ցի­ա­լա­կան­ցան­ցե­րը,­օ­րի­նակ­facebook-ը, թվում­է՝­ա­վե­լի­բա­րեխղ­ճո­րեն­են­պայ­քա­րում­բո­տե­րի­եւ­ավ­տո­մա­տաց­ված­օգ­տա­հա­շիվ­նե­րի­դեմ։­ ­Հա­մա­ցան­ցային­եւ­մաս­նա­վո­րա­պես­սո­ցի­ա­լա­կան­ցան­ցե­րի­ալ­գո­րիթմ­ներ­ -­Տե­ղե­կատ­վա­կան­հա­մա­կար­գի­բա­ցե­րի մա­սին­ հա­յաս­տա­նյան­ քն­նար­կում­նե­րում­ քիչ­ են­ խո­սում նաեւ­հա­մա­ցան­ցի­եւ­մաս­նա­վո­րա­պես­սո­ցի­ա­լա­կան­ցան­ցե­րի­ալ­գո­րիթմ­նե­րի­հնա­րա­վոր­բա­ցա­սա­կան­դե­րի­մա­սին։ Հա­մա­ցան­ցի­ եւ­ սո­ցի­ա­լա­կան­ ցան­ցե­րի­ ալ­գո­րիթմ­նե­րը ապա­տե­ղե­կատ­վու­թյան­հատ­կա­պես­ազ­դե­ցիկ­աղ­բյուր­են մի­շարք­պատ­ճառ­նե­րով։­Նախ,­ան­նկատ­են­մնում։­Մար­դիկ­հազ­վա­դեպ­են­մտա­ծում­այն­մա­սին,­թե­ի­՞նչ­սկզ­բուն­քով­ են­ ը­նտր­վում­ այն­ տե­ղե­կու­թյուն­նե­րը,­ ո­րոնք­ էկ­րա­նին հայտն­վում­google­հա­մա­կար­գով­ո­րո­նե­լիս­կամ­facebook-ի լրա­հո­սը­կար­դա­լիս։­Ե­րկ­րորդ,­այս­ալ­գո­րիթմ­ներն­ա­րագ­սո­վո-­­րում­են­օգ­տա­տե­րե­րի­նա­խա­սի­րու­թյուն­նե­րը­եւ­նրանց տրա­մադ­րում­մի­այն­այն­պի­սի­տե­ղե­կու­թյուն­ներ,­ո­րոնց­հետ նրանք­մեծ­հա­վա­նա­կա­նու­թյամբ­հա­մա­ձայն­են­կամ­ո­րոն­ցում­հե­տաքրքր­ված­ե­ն։­Այս­կերպ­հա­մա­ցան­ցի­ո­րո­նո­ղա­կան­հա­մա­կար­գե­րի­ի­նչ­պես­նաեւ­սո­ցի­ալ­ա­կան­ցան­ցե­րի լրա­հոս­նե­րի­ալ­գո­րիթմ­ներն­ստեղ­ծում­են­այս­պես­կոչ­ված «ար­ձա­գան­քող­վիր­տո­ւալ­սե­նյակ­ներ»­(echo­chambers)։­Եր­րորդ,­սո­ցի­ալ­ա­կան­ցան­ցե­րի­ալ­գո­րիթմ­նե­րը­վտան­գա­վոր ա­պա­տե­ղե­կատ­վա­կան­գոր­ծիք­ներ­են,­քա­նի­որ­կա­րող­են տա­րա­ծել­խիստ­հաս­ցե­ակ ­ ան­ա­պա­տե­ղե­կատ­վու­թյուն՝­ինչ­պես­զուտ­կո­մեր­ցի­ալ,­այն­պես­էլ­սո­ցի­ալ-քա­ղա­քա­կան­ու կրո­նա­կան­բնույ­թի։­ ԱրշԱԿ ԲԱլԱՅԱՆ

190

Օ­րի­նակ,­2016­թ.­Ա­Մ Ն­նա­խա­գա­հա­կան­ը­նտ­րու­թյուն­նե­րի ըն­թաց­քում­ ը­ստ­ ո­րոշ­ գնա­հա­տա­կան­նե­րի­ ռու­սա­կան գաղտ­նի­ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի­կող­մից­տա­րած­վող­եւ­Ա­Մ Ն-ում ազ­գային­ան­վտան­գու­թյան­վե­րա­բե­րյալ­ա­պա­տե­ղե­կատ­վու­թյու­նը­ տա­րած­վում­ էր­ մի­այն­ տվյալ­ պա­հին­ ծա­ռայող զին­վո­րա­կան­նե­րի­շր­ջա­նում19։ Հ ­ ա­ղոր­դակ­ցային­պա­տեր­նա­լիզ­մը,­ան­հար­կի­գաղտ­նա­պա­հու­թյու­նը,­տրոլ­նե­րի­բա­նակ­նե­րը,­բո­տերն­ու­հա­մա­ցան­ցի ան­նկատ­մնա­ցող­ալ­գո­րիթմ­նե­րը,­մեր­կար­ծի­քով­զգա­լի­ո­րեն­ի­ջեց­նում­են­հա­սա­րա­կու­թյան­ի­րա­զեկ­վա­ծու­թյան­մա­կար­դա­կը։­Ան­շուշտ­պետք­է­ի­թիվս­այ­լոց­այս­եր­եւույթ­նե­րը հան­գա­մա­նա­լից­ էմ­պի­րիկ­ ե­ղա­նա­կով­ ու­սում­նա­սիր­վեն­ եւ կա­ռա­վար­վեն։­Սա­կայն­ան­գամ­ե­թե­տե­ղե­կատ­վա­կան­հա­մա­կար­գի­այս­եւ­մյուս­խն­դիր­նե­րը­վե­րաց­վեն,­կեն­սու­նակ­ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան­հա­մա­կարգ­ստեղ­ծե­լու­հա­մար­պա­հանջվ ­ են­լրա­ցու­ցիչ­ջան­քեր։­

Խ ­ ՈՐՀՐ­ԴԱ­ԾԱՅԻՆ­ԺՈ­ՂՈՎՐ­ԴԱ­ՎԱ­ՐՈՒ­ԹՅՈՒՆ­ Կ ­ են­սու­նակ­ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան­հա­մա­կարգ­ստեղ­ծե­լու­հա­մար­ո­րա­կյալ­տե­ղե­կատ­վա­կան­հա­մա­կար­գը­չի­կա­րող­բա­վա­րար­ լի­նել­ մաս­նա­վո­րա­պես­ ը­նտ­րող­նե­րի­ «­ռա­ցի­ո­նալ ան­տե­ղյա­կու­թյան»­պատ­ճա­ռով20։­ Ան­գամ­ե­թե­հա­ջող­վի­ձեւա­վո­րել­մի­ան­գա­մայն­ի­րա­զեկ­քա­ղա­քա­ցի­նե­րի­ հա­սա­րա­կու­թյուն,­ ա­զատ­ ը­նտ­րու­թյուն­նե­րը բա­վա­րար­չեն։­Ա­նհ­րա­ժեշտ­է­նաեւ,­որ­քա­ղա­քա­ցի­ներն­ու­նե­նան­լավ­ը­նտ­րու­թյուն։­Այն­տար­բե­րակ­նե­րը,­ո­րոնց­միջեւ քա­ղա­քա­ցի­ներն­ը­նտ­րու­թյուն­են­կա­տա­րում­ձեւա­վոր­վում­են նախ­քան­ը­նտ­րու­թյուն­նե­րը։­Քա­ղա­քա­ցի­նե­րը­լավ­տար­բե­րակ­նե­րի­օգ­տին­քվե­ար­կե­լու­հնա­րա­վո­րու­թյուն­կա­րող­են­ու­նե­նալ­ մի­այն­ այն­ դեպ­քում,­ ե­րբ­ լավ­ տար­բե­րակ­նե­րը հայտն­վեն­քա­ղա­քա­կան­օ­րա­կար­գում։­Ի­սկ­սրան­կա­րող­են նպաս­տել­ քա­ղա­քա­ցի­նե­րի­ միջեւ­ խորհր­դա­ծու­թյուն­նե­րը։ Քա­ղա­քա­ցի­նե­րի­այս­խորհր­դա­ծու­թյուն­ներն­ի­նք­նին­ար­ժե­քա­վոր­են,­սա­կայն­սրանք­նաեւ­նպաս­տում­են­լավ­ո­րո­շում­նե­րի­գե­նե­րաց­մա­նը։ ԺՈղՈՎրԴԱՎԱրՈՒԹՅՈՒՆ, ԳիՏԵլիՔ ԵՎ ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱրԳ

191

­ եծ­խմ­բե­րում­խորհր­դա­ծու­թյունն­ան­հնար­է։­Խորհր­դա­ծե­լը Մ տե­ղի­է­ու­նե­նում­այն­ժա­մա­նակ,­ե­րբ­մար­դիկ­ան­ձամբ­հան­դի­պում­են­եւ­հան­րային­խն­դիր­նե­րի­լուծ­ման­հա­մար­բա­րեխղ­ճո­րեն՝­ա­ռանց­հար­ցը­մի­տում­նա­վոր­քա­ղա­քա­կա­նաց­նե­լու, սե­փա­կան­տե­սա­կե­տը­հա­մա­ռո­րեն­ջա­տար­կե­լու,­հռե­տո­րա­կան­ա­պա­կողմ­նո­րո­շիչ­հնարք­ներ­կի­րա­ռե­լու­եւ­այլն,­ներ­կա­յաց­նում­են­փաս­տարկ­ներ­եւ­հա­կա­փաս­տարկ­ներ։ ­ ղջ­ հա­սա­րա­կու­թյան­ մա­կար­դա­կում­ դժ­վար­ է­ ոչ­ մի­այն Ո խորհր­դա­ծու­թյան­կազ­մա­կեր­պու­մը,­այլ­նաեւ­ի­րա­զե­կու­թյու­նը­բա­վա­րար­մա­կար­դա­կի­հասց­նե­լը։­Ի­սկ­ա­ռանց­այս­եր­կու­ գոր­ծո­նի,­ ի­նչ­պես­ տե­սանք,­ չեն­ կա­րող­ լի­նել­ ո­րա­կյալ ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան­ո­րո­շում­ներ։­ ­ եյմս­Ս.­Ֆիշ­կինն­ա­ռա­ջար­կում­է­ստեղ­ծել­հա­սա­րա­կու­թյան ջ վի­ճա­կագ­րա­կան­ման­րա­կեր­տը­եւ­այն­բա­վա­կա­նին­փոքր սար­քել­ որ­պես­զի­ խոհր­դա­ծու­թյու­նը­ հնա­րա­վոր­ լի­նի։­ Այս ման­րա­կեր­տի­ան­դամ­նե­րին­կա­րե­լի­է­շա­հա­մի­տել­տե­ղե­կու­թյուն­ներ­հա­վա­քել­այն­պես,­որ­նրանք­հաղ­թա­հա­րեն­ռա­ցի­ո­նալ­ ան­տե­ղյա­կու­թյան­ վի­ճա­կը։­ Մաս­նա­կից­նե­րին­ տրա­մադր­վում­է­տվյալ­հար­ցի­վե­րա­բե­րյալ­հա­վա­սա­րակշռ­ված տե­ղե­կույթ,­մաս­նա­կից­նե­րի­միջեւ­քն­նար­կում­նե­րը­վա­րում են­վե­րա­պատ­րաստ­ված­մաս­նա­գետ­ներ։­Այս­խորհր­դա­ծու­թյուն­նե­րի­ ըն­թաց­քում­ մաս­նա­կից­նե­րը­ կա­րող­ են­ հար­ցեր ուղ­ղել­տար­բեր­բնա­գա­վառ­ներ­ներ­կա­յաց­նող­փոր­ձա­գետ­նե­րի,­վար­չա­կան­աշ­խա­տանք­ի­րա­կա­նաց­նող­նե­րի­եւ­քա­ղա­քա­կան­գոր­ծիչ­նե­րի։­Այս­հան­րային­խորհր­դա­ծու­թյուն­նե­րի­ար­դյուն­քում­մաս­նա­կից­նե­րի­ի­րա­զեկ­վա­ծու­թյան­մա­կար­դա­կը­բարձ­րա­նում­է,­ի­սկ­նրանց­կար­ծիք­նե­րը­զգա­լի­ո­րեն­փո­փոխ­վում­ե­ն։­Այս­դեպ­քում՝­ի­րա­զեկ­քա­ղա­քա­ցի­նե­րի քն­նար­կում­նե­րի­ար­դյուն­քում­ձեւա­վոր­ված­կար­ծի­քը­կա­րե­լի է­հա­մա­րել­ո­ղջ­հան­րու­թյան­կար­ծի­քը՝­այն­կար­ծի­քը,­որ­ո­ղջ հան­րու­թյու­նը­կու­նե­նար­հա­վուր­պատ­շա­ճին­հա­սա­րա­կա­կան,­տն­տե­սա­կան,­քա­ղա­քա­կան­եւ­այլն­հար­ցե­րին­ծա­նոթ լի­նե­լու­դեպ­քում։­Այս­դեպ­քում­մենք­նմու­շի­ու­սում­նա­սի­րու­թյու­նից­ան­ցնում­ե­նք­ը­նդ­հա­նու­րի­վե­րա­բե­րյալ­պն­դում­նե­րի՝ պրոյեկ­ցի­այի­մի­ջո­ցով։­ Ե­թե­ խորհր­դա­ծու­թյան­ մաս­նա­կից­նե­րի­ ո­րո­շումն­ ստա­նա ԱրշԱԿ ԲԱլԱՅԱՆ

192

օրեն­քի­ո­ւժ,­ո­րո­շու­մը­կլի­նի­ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան,­քա­նի­որ հա­սա­րա­կու­թյան­յու­րա­քան­չյուր­ան­դամ­հա­վա­սար­հնա­րա­վո­րու­թյուն­ու­նի­խորհր­դա­ծու­թյան­մեջ­ներգ­րավ­վե­լու՝­բո­լոր քա­ղա­քա­ցի­ներն­ու­նեն­հա­վա­սար­քա­ղա­քա­կան­իշ­խա­նու­թյուն։­Բայց­մյուս­կող­մից,­այս­տեղ­ո­րո­շում­նե­րը­կա­յաց­վում են­ի­րա­զեկ­քա­ղա­քա­ցի­նե­րի­կող­մից՝­ո­րո­շու­մը­հիմն­ված­է գի­տե­լի­քի­վրա։­Պար­տա­դիր­չէ,­որ­հա­սա­րա­կու­թյան­վի­ճա­կագ­րա­կան­ման­րա­կեր­տի­ո­րո­շում­ներն­ու­նե­նան­օ­րեն­քի­ուժ։ Դրանք­ կա­րող­ են­ ու­նե­նալ­ զուտ­ տե­ղե­կատ­վա­կան­ կամ խորհր­դատ­վա­կան­նշա­նա­կու­թյուն21։­ Կ ­ ար­եւոր­ է­ նշել,­ որ­ հան­րային­ խորհր­դա­ծու­թյուն­նե­րի­ այս ինս­տի­տուտն­օգ­նում­է­շր­ջան­ցել­կամ­մեղ­մել­փոր­ձա­գետ­նե­րին­մեծ­իշ­խա­նու­թյուն­տա­լու­եւ­գի­տու­թյան՝­գա­ղա­փա­րա­խո­սա­կան­ծան­րա­բեռն­վա­ծու­թյան­ա­ռաջ­բե­րած­հնա­րա­վոր ռիս­կե­րը։­Այն­կա­րող­է­մեղ­մել­նաեւ­նաեւ­տե­ղե­կատ­վա­կան հա­մա­կար­գի­վե­րո­հի­շյալ­եւ­բազ­մա­թիվ­այլ­ախ­տեր,­քա­նի որ­այս­հան­րային­խորհր­դա­ծու­թյուն­նե­րի­ում­ներգ­րավ­վում են­հա­սա­րա­կու­թյան­ա­մե­նա­տար­բեր­խա­վե­րի­ներ­կա­յա­ցու­ցիր­ներ,­այս­խորհր­դա­ծու­թյուն­նե­րի­ըն­թաց­քում­հնա­րա­վոր­է դառ­նում­ներ­կա­յաց­նել­հա­սա­րա­կու­թյան­բո­լոր­խա­վե­րի­շա­հե­րը,­ար­ժեք­նե­րը­եւ­գի­տե­լիք­նե­րը։­ Հ­րա­պա­րա­կային­խորհր­դա­ծու­թյան­գա­ղա­փա­րի­կեն­սու­նա­կու­թյու­նը­ցույց­է­տր­վել­գործ­նա­կա­նում։­Խորհր­դա­ծային­ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյան­այս­գոր­ծի­քը­կի­րառ­վել­է­խիստ­տար­բեր հան­րային­քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն­ներ­եւ­քա­ղա­քա­կան­ո­րո­շում­ներ­կա­յաց­նե­լու­հա­մար։­Այն­կի­րառ­վել­է­եւ՛­քա­ղա­քա­կան (օրի­նակ՝­Կո­րե­ան ­ ե­րի­մի­ավ ­ ո­րում),­եւ՛­սո­ցի­ալ-քա­ղա­քա­կան (օ­րի­նակ՝­ գոր­ծազր­կու­թյան­ հաղ­թա­հա­րու­մը­ Հուն­գա­րի­ա­յում),­եւ՛­ա­ռող­ջա­պա­հա­կան­(օ­րի­նակ՝­սնն­դի­ան­վտան­գու­թյու­նը­ Ճա­պո­նի­ա­յում)­ եւ­ բազ­մա­թիվ­ այլ­ բնա­գա­վա­ռի խն­դիր­ներ­ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան­ե­ղա­նա­կով­լու­ծե­լու­նպա­տա­կով22։­Պարզ­է,­որ­Հա­յաս­տա­նում­եւս­այս­գոր­ծի­քը­կա­րող­է­կի­րառ­վել­ա­մե­նա­տար­բեր­բնա­գա­վառ­նե­րի­խն­դիր­ներ, նե­րա­ռյալ­ ան­վտան­գային,­ ժո­ղովր­դագ­րա­կան,­ է­կո­լո­գի­ա­կան,­եւ­այլն,­խն­դիր­ներ­ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան­ե­ղա­նա­կով­լու­ծե­լու­հա­մար։­ ԺՈղՈՎրԴԱՎԱրՈՒԹՅՈՒՆ, ԳիՏԵլիՔ ԵՎ ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱրԳ

193

ԵԶ­ՐԱ­ԿԱ­ՑՈՒ­ԹՅՈՒՆ ­ ոն­դոր­սի­ե­ի­ժյու­րի­ի­թե­որ Կ ­ ե­մը­ո­րոշ­հիմ­քեր­է­տա­լիս­պն­դե­լու, որ­ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան­ե­ղա­նա­կով­բազ­մու­թյան­կող­մից­կա­յաց­ված­ո­րո­շում­ներն­ա­վե­լի­մեծ­հա­վա­նա­կա­նու­թյուն­ունեն ճիշտ­լի­նե­լու,­քան­մի­անձ­նյա­կամ­փոք­րա­թիվ­փոր­ձա­գետ­նե­րի­կող­մից­կա­յաց­ված­ո­րո­շում­նե­րը։­Բայց­որ­պես­զի­բազ­մա­թիվ­քվե­ար­կող­նե­րի­կող­մից­ըն­դուն­ված­ո­րո­շում­ներն­իս­կա-­ ­պես­ ա­վե­լի­ լա­վը­ լի­նեն,­ քան­ մի­անձ­նյա­ կամ­ փոք­րա­թիվ փոր­ձա­գետ­նե­րի­կող­մից­ըն­դուն­ված­ո­րո­շում­նե­րը,­կար­եւոր է,­որ­ը­նտ­րա­զանգ­վա­ծը­լի­նի­ի­րա­զեկ­եւ­գի­տակ։­Ի­սկ­սրա հա­մար­պետք­է­ձեւա­վո­րել­ո­րա­կյալ­տե­ղե­կատ­վա­կան­հա­մա­կարգ։­Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ­ան­գամ­ո­րա­կյալ­տե­ղե­կատ­վա­կան­հա­մա­կար­գը­եւ­գի­տակ­ը­նտ­րա­զանգ­վա­ծը­բա­վա­րար չեն­կեն­սու­նակ­ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյուն­ձեւա­վո­րե­լու­հա­մար։­Ա­նհ­րա­ժեշտ­է­նաեւ­հան­րային­խորհր­դա­ծու­թյուն։­ ­ ա­սա­րա­կու­թյան­վի­ճա­կագ­րա­կան­ման­րա­կեր­տը­հան­դի­Հ սա­ցող­մի­փոքր­խմ­բի­կա­րե­լի­է­քա­ջա­լե­րել­խորհր­դա­ծել­հա­սա­րա­կա­կան­կար­եւո­րու­թյուն­ու­նե­ցող­որ­եւէ­հար­ցի­շուրջ։ Այս­հան­րային­խորհր­դա­ծու­թյան­մաս­նա­կից­նե­րին­կա­րե­լի­է տվյալ­խնդ­րի­վե­րա­բե­րյալ­փաս­տե­րին­ծա­նո­թաց­նել:­Խմ­բին ի­րա­զե­կե­լուց­եւ­խմ­բի­խորհր­դա­ծու­թյու­նից­հե­տո­տվյալ­խմ­բի­հա­վա­քա­կան­ո­րո­շու­մը­կա­րե­լի­է­հա­մա­րել­ո­ղջ­հան­րու­թյան­ի­րա­զեկ­կար­ծի­քը­տվյալ­հար­ցի­վե­րա­բե­րյալ։­ Հ­րա­պա­րա­կային­խորհր­դա­ծու­թյան­այս­գոր­ծի­քը­կի­րառ­վել է­բազ­մա­թիվ­ե­րկր­նե­րում­եւ­շա­հա­վե­տո­րեն­կա­րող­է­կի­րառ­վել­նաեւ­Հա­յաս­տա­նում։­

ABSTRACT deMoCRACy,­KNowledge­ANd­iNfoRMATioN­SySTeM Condorcet­jury­Theorem­gives­reasons­to­believe­that­decisions­made democratically­by­a­multitude­have­a­higher­chance­of­being­correct than­decisions­made­by­one­person­or­by­a­small­group­of­experts. however,­in­order­for­decisions­made­by­numerous­voters­to­really­be better­than­ones­made­by­an­individual­or­a­small­group­of­experts, the­ electorate­ must­ be­ well­ informed­ and­ knowledgeable.­ The electorate­can­be­informed­and­knowledgeable­only­if­we­have­a­high ԱրշԱԿ ԲԱլԱՅԱՆ

194

quality­information­system.­however,­even­high­quality­information system­ and­ knowledgeable­ electorate­ cannot­ ensure­ a­ viable democracy.­public­deliberation­is­also­necessary.­ once­a­statistical­model­of­the­society­is­created,­people­who­are­part of­the­model­can­be­encouraged­to­engage­in­deliberation­about­a socially­pressing­problem.­invited­experts­can­inform­participants­of this­public­deliberation­of­relevant­facts.­The­decision­of­this­informed and­ deliberating­ community­ may­ be­ considered­ the­ opinion­ the society­would­have­about­the­given­question­in­case­it­was­adequately informed.­ Such­public­deliberations­were­used­in­many­countries­and­may­be used­in­Armenia.­

ԾԱՆՈԹԱԳրՈՒԹՅՈՒՆՆԵր 1

Տե՛ս Պլատոն, Պետություն, Երեւան, Սարգիս խաչենց, 2017, էջ 231233։

2

Տե՛ս Brennan J., Against Democracy, Princeton, Princeton University Press, 2016, էջ 204-230։

3

Տե՛ս kappel, k., & Zahle, J., the Epistemic Role of Science and Expertise in Liberal Democracy. In M. Fricker, et al (Eds.), the Routledge

handbook of Social Epistemology (pp. 397-405), New york, taylor& Francis, 2020, էջ 398։ 4

Տե՛ս Rudner, R., the Scientist Qua Scientist Makes Value Judgements.

Philosophy of Science, 1953, 20(1), էջ 1-6 եւ Douglas, h., Science, Values, and Citizens. In M. P. Adams, Z. Biener, U. Feest, & J. A. Sullivan (Eds.), Eppur si muove: Doing history and Philosophy of Science with

Peter Machamer: A Collection of Essays in honor of Peter Machamer, Dordrecht, Springer, 2017, էջ pp. 93-94։ 5

kappel, k., & Zahle, J., the Epistemic Role of Science and Expertise in Liberal Democracy, էջ 401։

6

Տե՛ս holst, C., & Molander, A., Epistemic Democracy and the Role of Experts, Contemporary Political theory, 2019, 18, (541-561), էջ 545-547։

7

kappel, k., & Zahle, J., the Epistemic Role of Science and Expertise in Liberal Democracy, էջ 402։

8

Տե՛ս talisse, R. B., the Epistemology of Democracy: An overview. In M. Fricker, et al (Eds.), the Routledge handbook of Social Epistemology (pp. 357-364), New york, Routledge, 2020, էջ 359

9

Տե՛ս օրինակ Goldman A. I., knowledge in a Social World, oxford, Clarendon Press, 1999, էջ 317։

ԺՈղՈՎրԴԱՎԱրՈՒԹՅՈՒՆ, ԳիՏԵլիՔ ԵՎ ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱրԳ

195

10

Տե՛ս Landemore h, Democratic Reason: Politics, Collective Intelligence,

and the Rule of the Many, Princeton, Princeton University Press, 2013 թ., էջ 149-156։ 11 12

Տե՛ս Պլատոն, Պետություն, էջ 94: Տե՛ս Mercier, h., Not Born yesterday: the Science of Who We trust

And What we Believe, Princeton & oxford, Princeton University Press, 2020, էջ 111։ 13

Օրինակ, 2016 թ. ԱՄՆ նախագահական ընտրությունների ժամանակ ԱՄՆ սոցիալական ցանցերի օգտատերեր հանդիսացող ընտրողներին «մատուցված» ապատեղեկատվության մի զգալի մասը զուտ կոմերցիալ նպատակներով «արտադրվել» էր Մակենդոնիայի Վալես քաղաքի որեւէ քաղաքական նպատակ չհետապնդող երիտասարդների կողմից։ Տե՛ս oxenham, S., I Was a Macedonian Fake News Writer, BBC29May, Retrieved from https://www.bbc.com/future/article/20190528-i-was-a-macedonian-fake-news-writer, May 29, 2019 եւ Silverman, C., & Alexander, L., how teens in the Balkans Are Duping trump Supporters With Fake News. BuzzFeed.News. Retrieved from https://www.buzzfeednews.com/article/craigsilverman/how-macedoniabecame-a-global-hub-for-pro-trump-misinfo#.hcRNEk6ox, Nov. 3, 2016 երկու աղբյուրն էլ սուգվել են 2021 թ. օգոստոսի 11-ին։

14

Տե՛ս Աֆրիկյան Ռ. (2018). 300 ֆեյք՝ ընդդեմ Արսեն Թորոսյանի, Փաս-

տերի ստուգման հարթակ, Retrieved from https://fip.am/4726, նոյեմբերի 5, 2018 թ. եւ Նազարեթյան Հ., & լազարյան Ն. (2021). Արթուր Վանեցյանի «վիրտուալ հայրենիքը» կամ ընդդիմադիրի 160 ֆեյքերը,

Փաստերի ստուգման հարթակ, Retrieved from https://fip.am/14585, հունվարի 27, 2021 թ., երկու աղբյուրն էլ ստուգվել են 2021 թ. օգոստոսի 11-ին։ 15

Տե՛ս howard, P. N., Lie Machines: how to Save Democracy from troll

Armies, Deceitful Robots, Junk News operations, and Political operatives, New haven and London, yale University Press, 2020, էջ 19։ 16 17

Տե՛ս howard, P. N., Lie Machines …, էջ xv-vi։ Օրինակ, պարզվել, որ ավելի քան 300 թվիթերյան բոթեր ակտիվորեն տարածում էին ապատեղեկատվություն այն մասին, որ Ավստրալիայում 2019 թ նոյեմբերից մինչեւ 2020 թ. փետրվար անտառային աղետալի հրդեհների պատճառը ոչ թե գլոբալ տաքացումն է, այլ մարդիկ են, ովքեր չարամտորեն այրում են անտառը։ Տե՛ս Graham, t., & keller, t. R. Bushfires, Bots and Arson Claims: Australia Flung in the Global Disinformation Spotlight, the Conversation, Retrieved from https://theconversation.com/bushfires-bots-and-arson-claims-australiaflung-in-the-global-disinformation-spotlight-129556, January 10, 2020, ստուգվել է 2021 թ. օգոստոսի 11-ին։

ԱրշԱԿ ԲԱլԱՅԱՆ

196

18

Տե՛ս howard, P. N., Lie Machines …, էջ 78-79։

19

Տե՛ս howard, P. N., Lie Machines …, էջ 47 եւ 56։

20

Տե՛ս Downs, A. (1957). An Economic theory of Political Action in a Democracy. Journal of Political Economy, 65(2), էջ 146։ Հիմնական գաղափարը հետեւյալն է. ճիշտ քաղաքական ընտրություն կատարելու համար քվեարկողին անհրաժեշտ է մեծ ծավալի ճշգրիտ տեղեկույթ եւ հասարակագիտական գիտելիքներ։ Այս ամենի ձեռքբերումը մեծ ջանք եւ ժամանակ է պահանջում՝ խիստ ծախսատար է։ Մյուս կողմից, բազմահազարանոց ընտրազանգվածում որոշիչ ձայն ունենալու հավանականությունը խիստ ցածր է։ Արդյունքում ծախսերը՝ ներդրված ժամանակն ու ջանքը հաստատ են, իսկ այդ ջանքերից ստացած օգուտը խիստ անհավանական։ Ուստի քաղաքացիների համար ռացիոնալ չէ մեծ ջանքեր ներդնել հանուն ճիշտ քվեարկելու։

21

22

Տե՛ս Fishkin, J. S., Deliberative Democracy, In R. L. Simon (Ed.), the Blackwell Guide to Social and Political Philosophy (pp. 221-238), oxford, Uk, Blackwell Publishers, 2002, էջ 231-232։ Տե՛ս Center for Deliberative Democracy, Stanford University, https://cdd.stanford.edu/։ Ստուգվել է 2021 թ. օգոստոսի 11-ին։ Այս կայքում կարելի է ծանոթանալ 1994 թ.-ի վեր շուրջ 30 տարբեր պետություններում ավելի քան 100 նման հրապարակային խորհրդակցությունների եւ դրանց ունեցած սոցիալ-քաղաքական ազդեցությունների մասին։

ԺՈղՈՎրԴԱՎԱրՈՒԹՅՈՒՆ, ԳիՏԵլիՔ ԵՎ ՏԵղԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱրԳ

197

ՀԵղիՆԱԿՆԵրի ՄԱՍիՆ

­ՄՈՎ­սԵս­ԴԵ­ՄԻՐ­ճՅԱՆ

փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ, ԵՊՀ փիլիսոփայության պատմության, տեսության եւ տրամաբանության ամբիոնի դասախոս ԱՐ­ՄԵՆ­սԱՐգ­սՅԱՆ

փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ, ԵՊՀ փիլիսոփայության պատմության, տեսության եւ տրամաբանության ամբիոնի դասախոս ԱՐ­ՄԵՆ­ՊԵՏ­ՐՈ­սՅԱՆ

քաղաքական գիտությունների թեկնածու, ԲՊՀ դասախոս ­հԱՅԿ­ՆԱ­ԶԱ­ՐՅԱՆ

ԵՊՀ միջազգային հարաբերությունների եւ դիվանագիտության ամբիոնի դոցենտ, բ.գ.թ. ՄԵՐԻ­ԹԱԴԵՎՈսՅԱՆ

Հայ-ռուսական համալսարանի դասախոս ժուռնալիստիկայի ամբիոնի դասախոս ­ՆԱ­ՐԻ­ՆԵ­Ա­ՂԱ­ՅԱՆ

Հայ-ռուսական համալսարանի դասախոս ­ՆԱԻ­ՐԱ­Ա.­հԱՄ­ԲԱՐ­ձՈՒ­ՄՅԱՆ

ԵՊՀ ժուռնալիստիկայի ֆակուլտետի ասպիրանտ, «Ռազմական լրագրություն» դասընթացի դասախոս, ՊՆ «Զինուժ» հեռուստածրագրի լրագրող, ԶՈՒ կապիտան

ՏԻգ­ՐԱՆ­Ե­ԿԱ­ՒԵ­ԱՆ Ֆրանսիական հետախուզական հետազոտությունների կենտրոնի հետազոտող ԱՆԱհԻՏ­հԱԿՈԲՅԱՆ

ԲՊՀ հանրային հաղորդակցման տեխնոլոգիաների գիտաուսումնական կենտրոնի դասախոս ԴԱ­ՎԻԹ­ՄՈ­սԻ­ՆՅԱՆ

փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ, ԲՊՀ հանրային հաղորդակցման տեխնոլոգիաների գիտաուսումնական կենտրոնի ղեկավար ­ՆԱ­ՐԻ­ՆԵ­Ե­գԱ­ՆՅԱՆ

Վ. Բրյուսովի անվան պետական համալսարան, Հանրային հաղորդակցման տեխնոլոգիաների գիտաուսումնական կենտրոն, մագիստրոս ­գԱ­գԻԿ­ԹՈՒ­ՄԱ­ՆՅԱՆ

ԵՊՀ սոցիոլոգիայի ֆակուլտետի սոցիոլոգիայի տեսության եւ պատմության ամբիոնի ասպիրանտ, ասիստենտ Ա­ՄԱ­լՅԱ­սՈ­ՂՈ­ՄՈ­ՆՅԱՆ

ԵՊՀ արտասահմանյան գրականության ամբիոնի դասախոս ԱՐ­շԱԿ­ԲԱ­լԱ­ՅԱՆ

փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու, Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի դասախոս

ՄԵԴիԱՆ ԵՎ ՏԵղԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆը XXI ԴԱրի ՊԱՏԵրԱԶՄՆԵրՈՒՄ /գիտաժողովի նյութեր/ ՀՏԴ 070(082) ԳՄԴ 76.0ց43 Մ 432 ISBN 978-9939-877-86-0

ձեւավորումը. մկրտիչ մաթեւոսյան

©

մկրտիչ մաթեւոսյան (ձեւավորում / տառատեսակներ) 2021

actualusartus@gmail.com banqprint@gmail.com

գիտաժողովի նյութեր

ԵՎ

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ

XXI ԴԱՐԻ

ՊԱՏ ԵՐ ԱԶՄ ՆԵՐ ՈՒՄ

գիտաժողովի նյութեր

ՄԵԴԻԱՆ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ - XXI ԴԱՐԻ ՊԱՏԵՐԱԶՄՆԵՐՈՒՄ

ՄԵԴԻԱՆ

ՄԵԴԻԱՆ ԵՎ

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ

XXI ԴԱՐԻ

ՊԱՏ ԵՐ ԱԶՄ ՆԵՐ ՈՒՄ

գիտաժողովի նյութեր

| ակտուալ արվեստ / բանք |