R E I S M A G A Z I N E
MET DE STROOM MEE! GIDS IN EEN VERANDEREND ENERGIELANDSCHAP
Dwalen door de jungle van een netwerkbedrijf De weg naar E-topia Het verborgen goud van Alliander Survivaltips voor samenwerking
E W U IE E I N DIT E
R E I S M A G A Z I N E
in dit nummer
MET DE STROOM MEE! GIDS IN EEN VERANDEREND ENERGIELANDSCHAP
Reisgenoten – dubbelinterview
14-15
Onderweg naar de energie-transitie
16-17
Voorwoord
3
Going Local
4-5
Het nieuwe goudzoeken
18-19
De Alliandrische regendans
6-7
Life on the edge
20-21
Op weg naar E-topia
22-23
Smeltkroes van culturen
8, 9, 10
De staart van de olifant
10
Russisch gas? Doe het zelf!
Welkom in Platland
11 12-13
2
Hoe overleef je samenwerken?
Reiswijzer
Colofon
24 26-27 27
MET DE STROOM MEE! Wie op reis gaat, moet kunnen loslaten.
De samenwerking met NGInfra helpt Alliander
Je laat huis en haard achter, en komt in contact
om de omgang met en het gebruik van energie te
met nieuwe mensen en vreemde landstreken.
blijven innoveren. Onder de noemer Empowering
Soms raak je daarbij de controle kwijt, en moet je
Networks is een tiental onderzoeksprojecten
je met de stroom laten meedrijven. Dat vraagt een
uitgevoerd. VariĂŤrend van de ontwikkeling van
beetje lef. Maar je kunt er heel ver mee komen.
nieuwe marktmodellen tot manieren waarop sa-
En onderweg leer je steeds bij.
menwerking gefaciliteerd kan worden.
Alliander maakt een avontuurlijke reis door een
Veiligheid en kwetsbaarheid van intelligente ener-
snel veranderend landschap, op weg naar de
giedistributienetwerken zijn onderzocht, net als
energievoorziening van morgen. In een bont reis-
de ins en outs van open data, en de juridische im-
gezelschap van partijen die meer en meer invloed
plicaties van het toekomstige energielandschap.
vragen op de koers. De reisbestemming is niet vastomlijnd. Maar ook onderweg staan veiligheid,
Dit magazine geeft een indruk van een etappe
betrouwbaarheid en duurzaamheid hoog in het
die Alliander en Next Generation Infrastructures
vaandel.
samen aflegden. De ervaringen die onderweg zijn opgedaan, zijn hopelijk ook voor jouw dagelijkse
Om goed voorbereid op reis te gaan en veilig
praktijk interessant. Je vindt daarom achterin het
aan te komen, zocht Alliander in 2010 de samen-
magazine de contactinformatie bij elk reisverhaal.
werking met de wetenschappers van Next Generation Infrastructures (NGInfra). NGInfra is een Veel leesplezier en een voorspoedige reis gewenst!
onderzoeksprogramma rond de verbetering van netwerkgebonden infrastructuren in Nederland. Samen met mensen uit het bedrijfsleven, de overheid en infrabeheer werkt NGInfra aan middelen om de complexiteit van de infrapraktijk hanteerbaar te maken. Bijvoorbeeld met beleidsondersteuning, simulatiemodellen en serious games.
3
le a k lo ie0 0 3 nerg even e iati init
Going Local
Woonwijken. Ze zien er op afstand vaak voorspelbaar uit, maar niets is minder waar. Wie beter kijkt, ziet meer en meer wijkbewoners het heft in eigen handen nemen. Zoals bij lokale energie-initiatieven. Welkom in de nieuwe wereld van crowdfunding en het oeroude Hollandse verlangen naar onafhankelijkheid. We nemen een kijkje in de keuken van deze lokale trend. Dromen gaan de strijd aan met de ijzeren wetten van geld en technologie. Nederland telt momenteel zeker 300 lokale
Wie lokaal gaat kijken, komt steevast twee
energie-initiatieven. Mensen organiseren zich
archetypen tegen.
op de plaatselijke voetbalclub of rond het een straatbarbecue of worden gestart vanuit
•
de plaatselijke woningcorporatie. Jong en oud,
arm en rijk: iedereen doet mee. Sommige initia-
er helemaal bij. De sfeer is knus en de moraal is:
tieven zijn al jaren geleden gestart en veilig en
•
Yes we can!
Het woningcorporatie-model. Ook een echt lokaal initiatief, maar deelnemers gaan zich
Wat houdt deze trend in?
steviger organiseren. Je kunt ineens lid of klant
Op straat of bij de wipwap ontstaat als vanzelf
ervan zijn. En het blijft niet bij één poging.
een nieuwe energievoorziening, die eigenhan-
Deze mensen willen verder reiken dan de horizon.
dig, flexibel, schoner en efficiënter is. ‘Smart’
Niet alleen zon op je dak maar op de hele stad!
schoolplein. Collectieven borrelen op tijdens
Het straatbarbecue-model. Een groep mensen slaat op korte termijn met
betrouwbaar gebleken.
elkaar een slag. Iedereen die meedoet, hoort
zijn de trendwatchers dit gaan noemen. Op het schoolplein en bij het straatfeest gaat het voor-
Waar gaat de trend naartoe?
al om lokaal, gemeenschappelijk, participatie,
De trend is aanstekelijk tot en met. Er zijn al
zelf doen. Maar ook om duurzaamheid en geld
honderden initiatieven, maar ze zijn kwetsbaar
natuurlijk. Het is een niet aflatend zwaan-kleef-
en klein. Veel initiatieven blijven halverwege
aan van mensen, geld en andere essentialia.
hangen en nemen geen hoge vlucht. Het borrelt in Nederland.
De meer professionele initiatieven, bijvoorbeeld
Er waait een sluierbewolking voor de toekomst
vanuit woningcorporaties, richten zich op duur-
van deze initiatieven. Hoe behoud je het lokale
zame samenwerkingsmodellen. Investeringen
karakter maar houd je toch de kosten laag?
en opbrengsten worden op een professionele
Hoe groei je zonder je wendbaarheid en identi-
manier lokaal verdeeld. Beide typen initiatieven
teit te verliezen? Daarbovenop is er de kans dat
gaan wendbaar en energiek van start.
lokale initiatieven negatieve gevolgen zullen hebben voor de elektriciteitsvoorziening van de
Maar als het aanslaat, rent men vaak van de
rest van het land. Dat maakt het er niet gemak-
ene organisatorische of administratieve up-
kelijker op om de trend door te zetten naar een
grade naar de andere. Daarbij gaat het nogal
blijvende beweging. Het zal toch niet zo zijn
eens mis.
dat tussen droom en daad…
4
Netbeheerders als Liander proberen daarom
de deelnemers, soms door lokale initiatieven
dergelijke initiatieven lokaal te faciliteren. Soms
met elkaar in verbinding te brengen. Zou het
door het leveren van digitale meters en het
zo kunnen zijn dat de netbeheerders nodig zijn
faciliteren van de financiële afrekening tussen
om het verschil te maken?
Zonnehoven in Deventer is in 2009 gestart, als één van de eerdere wijkinitiatieven. Er liggen inmiddels 800 panelen op daken van huizen en scholen. Meer wijken zijn gevolgd, zoals het Soesterkwartier in Amersfoort. In dit type wijkprojecten speelt de versterkte samenhang van de buurt en gezelligheid een belangrijke rol. Vaak gaan deze groepen ook op andere terreinen samenwerken, zoals rond moestuinen, auto delen en Repair Café.
Wijkbedrijf Bilgaard in Leeuwarden is een schitterend voorbeeld van de manier waarop lokale actoren gezamenlijk werken aan de eigen energiehuishouding. WoonFriesland heeft als traditionele woningcorporatie haar nek uitgestoken, door geld beschikbaar te stellen aan kleinere marktpartijen in combinatie met bewoners van de wijk Bilgaard. De opdracht was om een lokaal energiebedrijf op te richten om de wijk te voorzien van groene energie en ook direct de wijk te verduurzamen. Kijk op YouTube – (zoek op Wijkbedrijf Bilgaard).
5
De Alliandrische regendans Tijdens zijn expeditie door de Alliandrische binnenlanden onderzocht antropoloog Steenhuisen de reactie van de bevolking op invloeden van buitenaf. Hij bestudeerde met name de omgang binnen Alliander met maatschappelijke waarden die zich vanuit de omgeving aandienen. Spoorzoekend volgde hij deze waarden op hun weg door de organisatie. Vaak via kronkelige paden, langs afgronden en dichte bosranden. Zonder kaart of kompas reisde hij vele maanden, slechts bepakt met schrijfblok, pen en vragen. Stug bleef de antropoloog overal waar hij kwam de weg vragen.
Een interview
Soms zien ze elkaar maar eens in de zoveel jaren, soms wekelijks of dagelijks. In al die verschillende relaties met partijen uit de omgeving
Wat was de aanleiding van uw expeditie?
komen allerlei waarden naar voren, maar heel
‘Alliander wil de omgeving sturend laten zijn.
helder zijn die zelden.’
Hoe dat werkt, wilde ik van binnenuit begrijpen. Klantgerichtheid was het sleutelwoord. De
Hoe heeft u dan onderzoek gedaan?
wens om klantgericht te zijn, werd vurig en
‘Ontdekken hoe je iets wel en niet kunt onder-
vol symboliek uitgedragen. Het had bijna iets
zoeken is een onderzoek op zich, maar ik kon
religieus: de zalvende taal, de doorleefde bij-
me pas echt vrij bewegen in de organisatie
eenkomsten en het warme welkom voor ieder
toen ik begon bij concrete aanleidingen. Een
die van buiten kwam.’
gemeente zegt bijvoorbeeld dat het netwerk in de weg ligt. Een waterschap geeft aan dat
Kon u zich gemakkelijk bewegen in de jungle
een leiding in de dijk geen goed idee is. Of
van het netwerkbedrijf?
klanten worden nagebeld over wat ze van het
‘Een praktisch probleem was om te beschrijven
netwerkbedrijf vinden. In die aanleidingen zit-
wat ik precies ging onderzoeken. Als antropo-
ten altijd hele wolken aan waarden verstopt.
loog sta je er namelijk zo open mogelijk in: iets
In de dagelijkse omgang ermee schieten die
met waarden uit de omgeving en hun spoor
waarden soms alle kanten op. Soms ontfermt
volgen. Dat is vaag, terwijl Alliander natuurlijk
één persoon zich over een waarde, terwijl een
vooraf wil weten waar ze aan toe zijn met mij.
bovenliggende afdeling daar steeds een andere
Tja, dan moet je alles wat je eigenlijk open wil
waarde tegenover probeert te stellen.’
laten, gaan definiëren. Uit wat voor volk bestaat Alliander? Wat zijn dan die waarden van klanten?
‘Goedbedoelende, maar nietsvermoedende
Waar bestaat de omgeving uit?
gevangenen van hun eigen organisatiedrift.
Er zijn klanten en niet-klanten, individuen en
Nu chargeer ik natuurlijk. Maar op een cynicus
organisaties, commerciële en niet-commerciële
na ziet bijna niemand hoe lastig het is om
partijen, vaste en losse relaties. Soms heeft het be-
waarden uit de omgeving een plek te geven in
drijf één-op-één relaties met de omgeving. In een
de dagelijkse gang van zaken. Doelmatigheid
ander geval zit het met een hele groep aan tafel.
domineert als waarde.
6
Dat kan terecht zijn, alleen lijkt het bedrijf de gevolgen daarvan niet te overzien. Het maakt de dialoog met de samenleving tot iets onwenselijks, want dialoog voeren is nu eenmaal behoorlijk ondoelmatig. Tot op het hoogste niveau zien we het bedrijf met warme woorden rond de totempaal van klantgerichtheid dansen. Het ritueel zal echter niet beklijven als het bij die regendans zal blijven.’
7
Smeltkroes van culturen Op reis zijn we allemaal allochtoon. Zien we de energietransitie als een reis, dan reizen we niet alleen: een lange stoet veelkleurige metgezellen reist met ons mee. De transitie maakt allochtonen van ons allemaal. We vormen één grote smeltkroes van culturen en alle culturen veranderen mee. Oude en nieuwe culturen lopen door elkaar. Terwijl oude culturen zich schikken naar de nieuwe orde, moeten nieuwe culturen in de pas blijven lopen met de oude wereld. Wie niet in cultuurverandering gelooft, doet er goed aan thuis te blijven. Bruggen slaan Een bonte stoet trekt voorbij de muren van de stad, het nog onontgonnen toekomstland in. Samen op weg naar een betere samenleving. Maar als we rondvragen hoe die betere samenleving er uitziet, blijkt iedereen een ander beeld te hebben. Welke kant gaat het op? Is dat de goede kant? Laten we eens beginnen om bruggen te slaan tussen de vele ideeën die er bestaan. Er is onderzoek gedaan naar die ideeën. Door uitgebreid met elkaar in gesprek te gaan, ontstaan er als vanzelf bruggen. Het onderzoek houdt namelijk alle reisgenoten de spiegel voor. Hoe typisch zijn jouw eigen ideeën eigenlijk over de eindbestemming van de energietransitie? Komen we daar ooit wel aan, is er wel sprake van een duurzame eindbestemming of zullen we blijven zwerven? Hoe verschillen jouw ideeën met die van je metgezellen? Interesse in elkaars denkcultuur is de basis om deze reis te kunnen maken. Interesse in elkaar is als de tandenborstel voor een reiziger. Zonder ga je niet. Luxe! Luchtfietserij! Cultuurverandering is geen luxe of luchtfietserij. Die moeilijke, langzame veranderingsprocessen zijn broodnodig om richting te bepalen in de belangrijkste reis die er op het gebied van energie in de voorzienbare toekomst zal worden ondernomen.
8
Een bonte stoet trekt voorbij de muren van de stad, het nog onontgonnen toekomstland in. 9
TOPTIPS VOOR DE O MET VREEMDE CULTMGANG UREN
• Controleer niet, maar laat je vera nderen • Stel je open voor andere culture n • Sla niet op de vlucht voor een cu lture shock • Leer omgaan met cultuurverand ering • Zie het avontuur ervan in!
Wie deze uitdaging vaag en ingewikkeld vindt, heeft groot gelijk. Wie baseert er nou strategische investeringen op zoiets onbestemds als de smeltkroes van culturen in het energieland in wording? Maar wie om die reden op eigen houtje de weg gaat zoeken, raakt uiteindelijk achterop. Wie wil weten waar de bonte stoet naartoe trekt, zal het aan de anderen moeten vragen.
ar is als de a lk e in e s s Intere je niet. Zonder ga
en reiziger.
tel voor e tandenbors
De staart van de olifant Over de transitie naar een duurzamer energiesysteem bestaan verschillende opvattingen. Verschillende belanghebbenden hebben heel verschillende opvattingen over de aard van deze transitie. De situatie doet denken aan de parabel van de drie blinde mannen en de olifant. Drie blinden moeten omschrijven wat een olifant precies is. De een pakt de olifant bij zijn poot, de tweede bij een oor, de derde bij zijn slagtand. Ieder van hen geeft een omschrijving van wat hij waarneemt. Alle drie geven ze een correcte omschrijving, maar niemand doorgrondt de olifant. Voor een goed beeld zouden ze de omschrijvingen moeten combineren. In het onderzoek naar de opvattingen over de energietransitie is daarom geprobeerd om zoveel mogelijk invalshoeken te combineren. Zo’n 100 experts uit verschillende organisaties binnen de energiewereld bouwden mee aan een gezamenlijk model om het huidige verloop van de energietransitie te verklaren. Een van de deelnemers gaf na afloop aan dat hij nu besefte dat hij tot dan toe slechts de staart van de olifant had gezien.
10
[advertentie]
Russisch gas? Doe het zelf Wat je ver haalt, is lekker... maar Wat van dichtbij komt, is duurzaam! Het assortiment aan modellen.
• Het leveranciersmodel. • Het warmtenetmodel
(Als beste getest. Lees recenties!)
Maak biogas winstgevend!
• Het lokale energiebedrijf-model.
Vraag de folder aan.
n, e g i e uw w u o et n B s a g bio e l a k lo
Lees nu over alle mogelijke marktmodellen Werk samen met anderen Stem belangen op elkaar af Vul elkaars competenties aan Overwin alle juridische, organisatorische
en financieel-economische hobbels Let op: Er zijn nog geen r e Maar Biogas heeft gegarasultaten nde uit het verleden. erd d e toekomst! 11
Welkom in Platland
Welkom in Platland, waar beslissingen rondom energiegebruik niet meer van hogerhand neerdalen. Het landschap lijkt er sterk op Nederland, en energie is er nog steeds energie. Maar toch is er iets veranderd: de ivoren torens zijn verdwenen. Het is er platter dan waar ook. Besluitvorming is hier geen Prins Clausplein, met vele lagen kriskras door elkaar en altijd een baan boven je. Iedereen komt elkaar hier op hetzelfde niveau tegen. Niemand is ooit in Platland geweest: we zijn
Wie zo een model ontwikkelt, kan simulaties
er met zijn allen naar op weg. En we willen
gaan draaien. Het model hebben onderzoekers
graag goed voorbereid aankomen. Maar hoe
al gemaakt. Maar de reis naar Platland heeft tijd
doe je dat eigenlijk, je goed voorbereiden op
nodig. Een glinstering van Platland verschijnt
een onbekende wereld? Wie wil weten hoe de
pas aan de horizon, als we het model slimmer
toekomst eruit gaat zien, kan gaan modelleren.
en slimmer maken door inbreng van vele kanten.
Wie een model maakt, moet simplificeren. Wie
Het model vraagt data en moet meters ma-
simplificeert, moet in gesprek zijn over de aan-
ken, voordat we koers kunnen zetten naar de
names met alle betrokkenen.
nieuwe wereld.
Wie durft?
Wat gebeurt er als mensen op eigen houtje onderling gaan bepalen hoe ze hun energie regelen? Als overheden, toezichthouders
en
netbeheerders
zich grotendeels terugtrekken? Hoe gaan mensen zich dan gedragen? Door
Wat als w e de ze fa Wat c to r als w ve r h o e de g e n? z e fa c to Zo k rijg j r u i t ze e g ev t te n? oel v menh oor h oe al angt . Je les s door aziet ove r h we l k e e r st e fa c to en o r n td e er nie kt w t een e l ke s z oz fa c to eer t r Ko p p oe bl i j k t te el de ze i n doen zicht . t ro k k en a enen a n de te r u g been je bent op w eg.
de nieuwe vrijheden en mogelijkheden ontstaan nieuwe strategieĂŤn en andere oplossingen. Dit spel verandert de onderlinge verhoudingen totaal. De omstandigheden veranderen mee. Nieuwe technologieĂŤn komen om de hoek kijken. De meest dagelijkse dingen zullen niet meer hetzelfde zijn.
12
Go with the flow
Waarom zou je eigenlijk alles overhoop willen halen? Een begrijpelijke, maar ook na誰eve gedachte. Want dat is de vraag niet. Je verandert de wereld niet; je gaat erin mee. De tijdsgeest stuwt ons naar een wereld waarin besluitvorming plat is: dichtbij hen die het aangaat, en er kijk op hebben.
13
Dubbelinterview Pallas Agterberg & Margot Weijnen
Reisgenoten Vier jaar geleden bundelden Next Generation Infrastructures (NGInfra) en Alliander hun krachten in het samenwerkingsprogramma Empowering Networks. Wetenschap en praktijk gingen samen op reis. Pallas Agterberg (directeur Strategie Alliander) en Margot Weijnen (wetenschappelijk directeur Next Generation Infrastructures) over hun reiservaringen.
Wat was voor jullie de reden om aan deze gezamenlijke reis te beginnen? Margot: “Als ik op reis ga is dat altijd om te ervaren, te leren en geïnspireerd te worden. Dat was voor deze reis ook zo, maar deze keer was er meer aan de hand. Er stond een koffer klaar die uitpuilde van de gloednieuwe kennis en die koffer bepaalde het reisgezelschap en het gezamenlijke reisdoel.” Pallas: “Next Generation Infrastructures biedt ons toegang tot denkers over infrastructuren, mensen die wat verder kijken dan vandaag. Belangrijke vragen waar we als infrastructuurbedrijf mee worden geconfronteerd, kunnen we zo in een breder perspectief plaatsen. Aan het einde van de reis hoop je dan dat je benaderingen hebt gevonden waarmee je die vraagstukken te lijf kunt gaan.”
Pallas Agterberg
Waar draait Empowering Networks precies om? Wat was het gezamenlijke reisdoel?
men: Liander zorgt voor de distributie van gas.
Margot: “Het avontuurlijke was juist dat ons reis-
Maar wat is er voor nodig om ook nieuwe vormen
doel nog niet precies bepaald was. Je hebt een
van gas, zoals biogas, te kunnen distribueren?
beeld van de dingen die je samen wil gaan zien en
Dat is niet alleen een technische vraag, maar ook
doen, maar je laat veel ruimte voor onverwachte
een vraag naar wat er voor nodig is om te zorgen
ontmoetingen en ontdekkingen onderweg. Het
dat de boeren die biogas kunnen produceren een
reisdoel van Empowering Networks was om het
rendabele klantenkring krijgen.”
kennisaanbod van NGInfra te matchen met vra-
Margot: “Er waren uiteindelijk twee concrete doe-
gen die leefden binnen Alliander.”
len: Alliander bruikbare kennis aanreiken waarmee
Pallas: Het reisdoel was om instrumenten te
ze hun netwerken nog beter kunnen laten func-
vinden waarmee we keuzen kunnen maken voor
tioneren en kennis en methoden ontwikkelen die
het verder ontwikkelen van de netwerken op een
Alliander responsiever maken voor behoeften van
manier die recht doet aan de steeds snellere
en initiatieven uit de samenleving.”
ontwikkelingen en het toenemend aantal vragen uit de maatschappij. Om een voorbeeld te noe-
14
Wat heeft de samenwerking concreet opgeleverd? Kijk je met een goed gevoel terug op de afgelegde weg? Heb je bijzondere reiservaringen opgedaan?
Waar staan we aan het eind van deze reis? Is de bestemming bereikt? Wat ligt er nog in het verschiet?
Margot: “Het is echt een bijzondere reis geweest.
kennen en dat heeft voor meer openheid en be-
We hebben elkaar veel beter leren kennen en
grip gezorgd.”
elkaar kunnen inspireren. Dat heeft een heleboel
Pallas: “Waar we nu staan is dat we eerste
nieuwe kennisontwikkeling opgeleverd.”
voorzichtige inzichten hebben. Die moeten we
Pallas: “De reis heeft inzichten opgeleverd over
toepassen en delen. In de volgende fase zullen we
wat belangrijk is om vernieuwingen mogelijk te
samen met andere infrabedrijven op reis moeten.
maken. Een infrastructuur aanleggen voor een pe-
Als we inzichten uitwisselen met het Havenbedrijf
riode van 50 jaar in een stabiele markt, dat kun-
Rotterdam of met ProRail kunnen we nog beter
nen we wel. Maar bij veranderende marktvragen,
begrijpen wat we anders moeten doen om nieuwe
waar moet je dan op letten? En hoe maak je dat
netwerken mogelijk te maken.”
inzichtelijk? De resultaten zijn vooral methoden
Margot “Het reisdoel: ‘samen meer waarde voor
om te komen tot beslissingen, het betrekken van
de samenleving creëren’ mag dan vaststaan,
stakeholders, het creëren van simulaties waarmee
we zullen steeds weer nieuwe wegen naar dat
je kan zien welke effecten er zijn, nieuwe manie-
reisdoel moeten vinden, want de samenleving is
ren om te kijken of je je werk goed doet.”
voortdurend in verandering en er zullen zich weer
Margot: “Het belangrijkste is, denk ik dat we onze beide organisaties en werkwijzen hebben leren
“Deze eerste lange reis smaakte in ieder geval naar meer.” Margot: “Concrete opbrengsten zijn er legio: denk aan het opendatabeleid van Alliander, aan het convenant tussen de netbeheerders en de waterschappen of aan het stakeholdermodel, waarin de perspectieven van de energietransitie van veel verschillende stakeholders van Alliander in kaart zijn gebracht.” Pallas: “Een bijzondere reiservaring vond ik vooral de simulaties. Op papier lijkt alles te kloppen. Maar pas in een simulatie zie je wat iets betekent voor een stakeholder. Neem bijvoorbeeld een biogasboer: als we het biogasnet aanleggen zoals we in eerste instantie dachten, gaat de boer na 5 jaar failliet. Als je dat kan zien, dan weet iedereen dat het anders moet. Zo’n simulatie is zeer overtuigend.” Margot Weijnen
15
nieuwe uitdagingen aandienen. Deze eerste lange reis smaakt in ieder geval naar meer.”
Onderweg naar de energietransitie
Het nieuwe goudzoeken Het netbedrijf zit van oudsher op een schat aan data over energiestromen. Dit zijn data om te koesteren. Maar niet om geheim, op slot en begraven te laten. Is het niet tijd deze schat op te graven en de goudmijn voor de maatschappij te ontsluiten? Dit is minder eenvoudig dan het misschien lijkt. Om bekwaam in het openstellen van data te investeren, is kennis nodig over de daadwerkelijke effecten van open data. Een goudkoorts
Kosten en baten
Er is wereldwijd steeds meer aandacht voor het
Ondanks hoge verwachtingen van de baten van
vrijgeven van data, in de vorm van open data.
open data is er nog weinig onderzoek gedaan
Overheden in Europa, Amerika en AustraliĂŤ
naar de daadwerkelijke effecten ervan.
investeren om hun data open te stellen voor de maatschappij. Ook grote internationale bedrijven
Het gebruik van open data is ook bijzonder lastig
als TomTom, IBM en Google zijn door de koorts
te meten. De data zijn immers open, dus vrijelijk
gegrepen.
beschikbaar.
Waarom open data?
De beweging kent drie drijfveren. Ten eerste gaat het botweg om de basis van meer inkomsten en minder kosten. Daarnaast gaat het ook om transparantie. De samenleving krijgt inzicht in haar eigen data. Als derde gaat het om maatschappelijke bijvangst in brede en indirecte zin. Net als infrastructuur maken data vele nieuwe functies mogelijk. Welke functies dat zijn, is vooraf moeilijk in te schatten.
18
’ ougdenda) g e eA euwDigital
ni es ( heteelie Kro
Waar z it het g oud bij Een ne Alliand tbedrij er? f bezit b over he ergen t energ in iesyste format verbor em. Wa ie gen lig ar de s t, is nie zegge chat t op v n, maa oorhan r het heid li d te thema jkt een duurza v ruchtb Een n a maar gra etbedr ijf kan afgebie om du d. data a urzam e gebie a open dsontw nbieden smart ikkelin grid p steune g of latform n. De m s te o aatsch in het n d era ppelijk verduu e wins rzame precie t n zit van en s, dat is ergie. de vra Hoe ag.
zijnissaris N a t ‘Da s comm e
ope Eur
Wie met verstand van zaken data wil openstellen, doet er in elk geval goed aan te tellen hoeveel dit schatgraven eigenlijk kost. Ook doet de schatgraver er goed aan niet alleen te voelen hoe zwaar de schatkist vol data is, maar ook hoe deze data uiteindelijk uitbetalen in meer inkomen of minder kosten. Denk aan alle gemaakte kosten rond het aangaan van contractuele verplichtingen. Niet alle effecten zullen uit te drukken zijn in geld. Open data kunnen bewoners bijvoorbeeld ook helpen om beter en sneller besluiten over energiebesparende maatregelen te nemen. Hoeveel is dat waard? Er kunnen met hulp van open data nieuwe apps in omloop komen die de maatschappij helpt om zelf tot duurzamere energie te komen. Transparantie kan als waarde steeds meer aan het imago van het netbedrijf gaan kleven. Al deze zachte effecten zijn moeilijk in geld uit te drukken, maar dat maakt ze zeker niet minder waardevol. Alleen de optelsom is lastiger. Hoeveel is het waard? Vooralsnog kost open data inspanning en servercapaciteit. Daartegenover staan slechts vage effecten, zoals een groter aantal downloads, views en meer communicatie over de data. Waar is de schat? Aan wie niet van avontuur houdt, is het schatgraven niet besteed. Na het verkennende onderzoek naar de effecten van open data ziet het netbedrijf nu scherper waar kansen liggen, en waar het graven een gebed zonder eind wordt. Maar de onzekerheid blijft. Dat is nou juist de charme van schatgraven.
19
Life on the Edge
Wie de grenzen van de wet opzoekt, krijgt al snel het verwijt een onverantwoordelijke waaghals te zijn. Maar stoeien met de grenzen van de wet hoort bij een netbeheerder. Want een nieuw net vraagt om een nieuwe wet. Zolang dat nieuwe net nog toekomstmuziek is, moeten innovaties passen binnen de grenzen
van de oude wet. En dat past vaak niet. Wil je innoveren, dan stoot je dus al gauw tegen de grenzen van de wet. We moeten daarom naar een wet die zo is ingericht dat innovaties wĂŠl passen, waarbij de regels meegroeien met een veranderend net. Het stramien van de wet
Het stramien van een wet die vooral de status
De bestaande regelgeving gaat vaak niet
quo vastlegt, zorgt er dus voor dat wie in-
goed samen met de experimenteerzucht die
noveert, op de vingers kan worden getikt. Hoe
nodig is voor innovaties. Onder de huidige
onverstandig en hoe onrechtvaardig ook. Maar
marktregels is het heel lastig voor mensen met
hoe zorgen we dan voor een wet die wel ruimte
zonnepanelen of aandelen in windmolens om
biedt aan innovaties en meegroeit met een
zelf hun opgewekte energie te verkopen aan
veranderend net? Alleen met zulke regelgeving
andere afnemers. Het kan eigenlijk alleen via
kunnen netbeheerders hun missie blijvend
een leverancier. En dat is dan natuurlijk de leve-
waarmaken: zorgen dat het net datgene levert
rancier waar je ook de stroom van koopt, want
wat de gebruikers ervan verwachten.
iedereen heeft maar ĂŠĂŠn leverancier. Kortom, Grenzen verleggen
experimentele waaghalzen niet welkom.
De wet is er dus niet om de status quo vast Ook heeft de wet de sector een organisatie-
te leggen, maar om deuren naar de toekomst
structuur opgelegd. Er zijn regionale en lande-
te openen. Deze gedachtegang vereist een
lijke netbeheerders. En leveranciers enerzijds
nieuwe kijk op de regels in energieland.
en netbeheerders anderzijds. Zo stelt de wet zich een ordelijke sector voor. Dat maakt re-
De wetgever moet veranderingen niet bestraf-
gels maken gemakkelijk. Maar innovaties voor
fen of oogluikend toestaan (gedogen), maar
slimme en flexibele netten wandelen vaker wel
juist actief mogelijk maken. Zo worden netbe-
dan niet dwars door die geregelde structuren
heerders niet onnodig begrensd, maar kunnen
heen. En wat dan?
ze de grenzen verleggen.
Drie uitgangspunten van flexibele wetgeving: 1
2 3
Geef innovaties daadwerkelijk de ruimte.
Structureer de wet zo dat je tussentijds aan kunt passen, zoals je een wissel omzet voor een trein.
Zorg dat je op veranderende maatschappelijke wensen kunt reageren.
20
21
Op weg naar E-topia ‘Het slimme netwerk’ is al jaren een lonkende verte. Het zal ons in staat stellen om een breed scala aan hernieuwbare energiebronnen in de samenleving te integreren. Iedereen praat erover, vooral over de kracht ervan. Maar hoe zit het eigenlijk met de kwetsbaarheid van slimme netwerken? Onderzoek hiernaar levert enkele waardevolle do’s and don’ts op. Op weg naar E-topia!
1 Weet wat we niet weten. Experts kunnen ge-
3 Denk als een hacker. Gebruik de verbeel-
makkelijk een paar kwetsbaarheden van slimme netwerken noemen, maar we kennen vermoedelijk een aantal risico’s nog niet. We zullen voortdurend actief op zoek moeten zijn naar de mogelijke risico’s van slimme netwerken. Sommige risico’s steken straks ineens de kop op, anderen komen pas geleidelijk aan het licht.
dingskracht van een kwade genius om het slimme netwerk om zeep te helpen, zoals hackers de veiligheid van computersystemen testen en verbeteren. Speel rollenspellen om erachter te komen wie waar mogelijke kwetsbaarheden uit eigen belang kan uitbuiten. Stel elkaar voortdurend op de proef.
2
4 Definieer risico’s niet alleen technisch.
Verwacht het onverwachte. Als we risico’s van slimme netwerken al kenden, dan hadden we er vast technische oplossingen voor uitgedacht. Maar omdat we de risico’s nog niet overzien, vraagt een slimmer en flexibeler netwerk om een flexibele organisatie met flexibele mensen. Netbeheerders moeten continu alert zijn en zodra risico’s in beeld komen, proberen daarmee om te gaan.
Assetmanagers kunnen nieuwe risico’s, zodra we ze herkennen, berekenen en met passende maatregelen beheersen. Dit gebeurt transparant, maar een transparant risico is nog geen geaccepteerd risico. Risico’s hebben ook altijd een publieke kant, waardoor ze grillig blijven en vrij plotseling van karakter en gewicht kunnen veranderen.
5
Ga niet pas praten zodra er een probleem is. Er is voor een netbeheerder niet één geschikt moment om met de omgeving te praten over de nieuwe risico’s van slimme netwerken. Wel is het af te raden om nieuwe risico’s als aanleiding te zien voor een gesprek. Betrek de omgeving er continu bij om de mogelijkheden en kwetsbaarheden van slimme netwerken te bespreken. Betrek alle direct en indirect betrokkenen en niet eenmalig maar steeds opnieuw.
22
Op weg naar E-topia
23
Hoe overleef je samenwerken?
De energietransitie is binnen handbereik. De technologie is er al. Nog ĂŠĂŠn praktisch probleempje: samenwerken. Iedereen probeert het, maar niemand beheerst het. Samenwerking is cruciaal voor de vele vragen die de transitie op netbeheerders afvuurt. Maar hoe overleef je al dat samenwerken? Na de eerste vonk beginnen de praatsessies, die langer en langer duren, bol staan van de vage taal en zich blijven herhalen. Je praat de blaren op je tong, totdat de samenwerking ineens eenzijdig wordt opgezegd. Met wie ga je in zee, wie heeft welke rol, welke relaties, welke competenties, welke belangen? Lees hier de zes belangrijkste surivivaltips.
Gebruik technologie. Technologie ondersteunt
Wees concreet. Natuurlijk is het handig om op-
samenwerking, maar niet als iedereen opnieuw
ties open te houden, lippendiensten te bewijzen
het wiel moet uitvinden. Haak aan bij de aanwezi-
aan vage beleidstaal, flexibel te zijn en doelzoe-
ge ervaring met allerhande ICT-toepassingen om
kend te werk te gaan. Dat kan allemaal positief
samenwerking te bevorderen. Doe aan hergebruik
uitpakken. Maar zodra de concrete weg naar
en ontwikkel door.
resultaat voor de betrokkenen uit zicht verdwijnt, helpt dat de samenwerking geheid om zeep.
Kies je partners. Namen van competente part-
Denk aan geld. Ook belangrijk, maar overschat
ners geven samenwerking vleugels. Hun mogelijk-
het belang niet. Geld is niet eens een randvoor-
heden en staat van dienst hebben een aanzuigende
waarde voor samenwerking. Het praat vaak wel
werking. Noem hun naam en je hebt niets meer uit
makkelijker. Zie het als kruipolie.
te leggen. Zorg voor die partners in je groep.
Verdeel lusten en lasten. Zwaan kleef aan werkt prettig, maar tot op zekere hoogte. Zorg dat partijen via een achterdeur niet de lusten van samenwerking kunnen bemachtigen zonder de lasten te dragen. Meelifters kunnen pretbedervers zijn.
Let op het collectieve. Het is niet erg om verschillende belangen te hebben als je samenwerkt. Het mag gerust een beetje wringen, knetteren en vonken. Daar is samenwerking soms ook bij gebaat. Dodelijk is alleen een gebrek aan gedeeld belang. Houd die collectiviteit scherp in de gaten.
24
25
R E I S M A G A Z I N E
MET DE STROOM MEE! GIDS IN EEN VERANDEREND ENERGIELANDSCHAP
Reiswijzer Ben je ge誰nspireerd geraakt door een van de reisverhalen, en wil je meer weten? Elk artikel is gebaseerd op een project binnen Empowering Networks. Per project hebben we de onderzoeker en de contactpersoon bij Alliander vermeld.
Contact Artikel Project Onderzoeker bij Alliander Going Local
Institutional Arrangements
Paul Hermans Aurum Europe
Harry van Breen
De Alliandrische regendans
Omgevingsinteracties
Bauke Steenhuisen TU Delft
Leen van Doorn
Smeltkroes van culturen
Modeling Complexity
Vincent de Gooyert
Harry van Breen
Radboud Universiteit Nijmegen De staart van de olifant
Modeling Complexity
Vincent de Gooyert
Harry van Breen
Radboud Universiteit Nijmegen Russisch gas? Doe het zelf!
Marktmodel Biogas
Jan Willem Kuil AT Osborne
Leo Brummelkamp
Welkom in Platland
New Governance Models for
Frances Brazier, Michel Oey
Harry van Breen
Next Generation Infrastructures
TU Delft
Open data and beyond
Bastiaan van Loenen TU Delft
Leen van Doorn
Toekomstbestendige
Hamilcar Knops TU Delft
Sander Vuyk
Zofia Lukszo TU Delft
Harry van Breen
Het nieuwe goudzoeken Life on the Edge
organisatie energievoorziening Op weg naar E-topia
Kwetsbaarheid intelligente
in 5 tips
distributienetwerken
Hoe overleef je samenwerken?
Spontaan samenwerken
Telli van der Lei TU Delft
Justine Italianer, Geert Jan Euverman, Peter Pos
De website van Next Generation Infrastructures bevat een online databank met projectresultaten. Kijk op www.nextgenerationinfrastructures.eu/infrabase en zoek op de naam van het project, of op de onderzoeker.
26
Colofon ‘Met de stroom mee’ is een uitgave van Alliander en Next Generation Infrastructures.
Pagina 4-5 6-7
Redactieraad:
Leen van Doorn (secretaris)
Eindredactie:
Marco Verschoor
Teksten:
Bauke Steenhuisen
Illustratie:
Marco Jeurissen
Ontwerp & prepress: bartout + laurentius
8-9
Druk: 10
Drukkerij De Bink
‘Met de stroom mee’ verschijnt in een oplage van 2.000 exemplaren.
11 12-13
18-19 20-21
22-23
24
27