Urban Disability_Architectural Research Thesis

Urban Disability

Επαναπροσδιορίζοντας την έννοια της προσβασιμότητας στο αστικό περιβάλλον της Πάτρας

Νίκόλαος Τσάκας

Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Ερευνητική Εργασία Ιούνιος 2021

Επιβλέπουσα Καθηγήτρια Άλκηστις Ρόδη

Ε

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την καθηγήτρια μου κ. Ρόδη για την καθοδήγηση της και τις διορθώσεις της καθόλη την πορεία της διεξαγωγής της ερευνητικής μου. Την Μαρία Γεωργιάδη για την πολύτιμη φιλολογική της επιμέλεια στην εργασία μου Την οικογένεια μου και τους φίλους μου που ήταν πάντα δίπλα μου.

ABSTRACT The present research thesis explores the concept of accessibility in the urban environment of Patras. It begins with a brief historical and social review of the concept of disability in an effort to highlight the problems faced by people with disabilities and their overall response from antiquity to the present day. Then, the concept of accessibility is analyzed, as defined by the legislation and the all-known international design standards, which include it, are presented in detail. In addition, the urban landscape of Patras is studied, and specifically a building block, in terms of accessibility, starting from the recording of the current situation and, subsequently, with proposals and solutions based on both Greek legislation and international design standards. In conclusion, the research ends up with a series of conclusions, which emerged from the research that conducted in the specific building block of Patras regarding the redefinition of accessibility.

6

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα ερευνητική εργασία διερευνά την έννοια της προσβασιμότητας μέσα στο αστικό περιβάλλον της Πάτρας. Ξεκινάει μέσα από μία σύντομη ιστορική και κοινωνική αναδρομή της έννοιας της αναπηρίας σε μία προσπάθεια ανάδειξης των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν τα άτομα με διάφορες αναπηρίες και της συνολικής τους αντιμετώπισης από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Στη συνέχεια, αναλύεται η έννοια της προσβασιμότητας, όπως ορίζεται από τη νομοθεσία και παρατίθενται αναλυτικά όλα τα διεθνή πρότυπα σχεδίασης, που την περιλαμβάνουν. Έπειτα, μελετάται το αστικό τοπίο της Πάτρας, και συγκεκριμένα ένα οικοδομικό τετράγωνο, ως προς την προσβασιμότητα, με αφετηρία την καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης και, επακολούθως, με προτάσεις και επιλύσεις βασισμένες τόσο στην ελληνική νομοθεσία, όσο και στα διεθνή πρότυπα σχεδίασης. Εν κατακλείδι, η εργασία ολοκληρώνεται με σειρά συμπερασμάτων, τα οποία προκύπτουν από την έρευνα που διεξήχθη στο συγκεκριμένο οικοδομικό τετράγωνο της Πάτρας αναφορικά με τον επαναπροσδιορισμό της προσβασιμότητας.

7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 10 15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Ι

16

Πρωτόγνορες κοινωνίες - Ομηρική εποχή

17

Αρχαία Ελλάδα- Ρωμαϊκή εποχή

21

Μεσαίωνας - Βυζάντιο

24

Αναγέννηση- 17ος αιώνας

28

Βιομηχανική Επανάσταση

32

20ος αιώνας μέχρι το 1950

43

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΙΙ

44

1950-1960

48

1970-1980

52

1990- μέχρι σήμερα

65 65

77

ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ Έννοιες- Σημασία

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ

79

Barrier-free Design

85

Accessible Design- Design for all

87

Cooperative/ Participatory Design

88

Inclusive Design

92

User-sensitive inclusive design

93

Design for dynamic diversity

94

Universal Design

98

Συμπεράσματα από είδη σχεδιασμού

101

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

102

Καταγραφή υφιστάμενης κατάστασης

136

Προτάσεις με βάση την ελληνική νομοθεσία

160

Προτάσεις με βάση τα διεθνή πρότυπα

183 189 195

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα ερευνητική εργασία διερευνά το ζήτημα της προσβασιμότητας στο αστικό περιβάλλον των σύγχρονων πόλεων καθώς και τα εργαλεία και τις πρακτικές σχεδιασμού ώστε να επιτευχθεί ένα προσβάσιμο και ευνοϊκό περιβάλλον για όλους. Σύμφωνα με τα τελευταία στατιστικά στοιχεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης1 το ποσοστό θνησιμότητας και γήρανσης του πληθυσμού της είναι πέντε φορές μεγαλύτερο από το ποσοστό των γεννήσεων, που εμφανίζονται την ίδια χρονική στιγμή και το ποσοστό αυτό φαίνεται να κορυφώνεται μέσα στις επόμενες δεκαετίες. Συγχρόνως, έρευνες2 αναφέρουν πως το ποσοστό των ατόμων που εμφανίζουν κάποιου είδους εφήμερη ή μόνιμη αναπηρία από ατύχημα ή εκ γενετής ολοένα και θα αυξάνεται για διάφορους λόγους (όπως είναι οι χρόνιες παθήσεις οι οποίες σχετίζονται με την αναπηρία, όπως είναι ο διαβήτης, τα καρδιαγγειακά προβλήματα, αλλά και οι ψυχικές ασθένειες και άλλα). Επομένως, κρίνεται επιτακτική η ανάγκη οι πόλεις να γίνουν προσβάσιμες, καθώς οφείλουν να ενσωματώνουν μέσα τους όλους τους πολίτες ανεξαρτήτως δυνατοτήτων και δεξιοτήτων. Προς την κατεύθυνση αυτή, η έρευνα διερευνά έννοιες και αρχές της προσβασιμότητας, εντοπίζει μετατοπίσεις στην αντίληψη των κοινωνιών και τον σχεδιασμό του χώρου για ΑμεΑ κατά την διάρκεια της ιστορίας, και επιλέγει ως μελέτη περίπτωσης το αστικό περιβάλλον της Πάτρας για το οποίο προτείνει σχεδιαστικές παρεμβάσεις σύμφωνα με τις αρχές του Καθολικού Σχεδιασμού. Πιο συγκεκριμένα: Στο πρώτο κεφάλαιο μελετάται μία ιστορική αναδρομή των ατόμων με αναπηρίες από την αρχαιότητα μέχρι το 1950 σε μία προσπάθεια να αντιληφθούμε πως έχει αλλάξει η εικόνα και η νοοτροπία των ανθρώπων αναφορικά με τις διάφορες αναπηρίες και να κατανοήσουμε την διαφορετική

10

μεταχείριση που λαμβάνει χώρα ανάλογα με τα ήθη, τα έθιμα και τις παραδόσεις κάθε λαού. Ξεκινώντας από την αρχαία Βαβυλώνα, την Αρχαία Αίγυπτο και τον Μεσαίωνα, όπου οι αναπηρίες συνδέονταν με τις δεισιδαιμονίες, για να περάσουμε σταδιακά μέσα από το Βυζάντιο και την Αναγέννηση στην φιλανθρωπία και στην συμπόνια, ώστε να καταλήξουμε λίγο μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου με την εμφάνιση διάφορων νέων τεχνολογιών και διευκολύνσεων για άτομα με αναπηρίες και την αρχή ψήφισης νόμων για εξασφάλιση καλύτερων δικαιωμάτων. Στο δεύτερο κεφάλαιο η ιστορική αναδρομή συνεχίζεται για να οδηγηθούμε σταδιακά στην εικόνα που επικρατεί σήμερα. Περιλαμβάνει τις πιο σημαντικές περιόδους για τα άτομα με αναπηρίες, καθώς κάθε δεκαετία που ακολουθεί είναι σημαντική και καθοριστική για την εξέλιξη και την ουσιαστική ένταξη τους τόσο στα νομοθετικά πλαίσια, όσο και στο αστικό περιβάλλον στο οποίο ζουν. Η αφήγηση αρχίζει με την ψήφιση του πρώτου νόμου στο Ηνωμένο Βασίλειο για κτήρια χωρίς εμπόδια (Barrier-free Design) το 1950 και συνεχίζει με τον πιο σημαντικό αμερικανικό Νόμο για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων των ατόμων με αναπηρίες γνωστός, ως ADA, και ολοκληρώνεται μέσα από την εμφάνιση διάφορων πρακτικών σχεδίασης με γνώμονα την προσβασιμότητα όλων τόσο στον ιδιωτικό, όσο και στον δημόσιο χώρο. Στο τρίτο και τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται με τη σειρά η έννοια της προσβασιμότητας, όπως ορίζεται από την ελληνική νομοθεσία και την διεθνή νομοθεσία (Ευρωπαϊκή Ένωση και Αμερική), ώστε να γίνει καλύτερα αντιληπτή η σημασία της και η ενσωμάτωση της σε κάθε κοινωνία και εν συνεχεία παρατίθενται οι διάφορες θεωρίες από τα διεθνή πρότυπα σχεδίασης που έχουν εδραιωθεί, όπως είναι το Universal De-

11

sign, Inclusive Design και άλλα. Στο πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζεται αναλυτικά η έρευνα που πραγματοποιήσαμε στο αστικό περιβάλλον της Πάτρας και συγκεκριμένα στο επιλεγμένο οικοδομικό τετράγωνο. Η ανάλυση αρχίζει με την παρουσίαση της υφιστάμενης κατάστασης, συνεχίζει με την καταγραφή και τον εντοπισμό των λαθών και των κινδύνων που εμφανίζονται και οφείλονται από τη μία μεριά στην Πολιτεία και από την άλλη στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Ολοκληρώνεται με δύο προτάσεις επιλύσεων, εκ των οποίων η πρώτη περιλαμβάνει την σχεδίαση με βάση τον Οδηγό Σχεδίασης του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημόσιων Έργων και ακολουθεί η σχεδίαση με βάση τα διεθνή πρότυπα που αποσκοπούν σε έναν συνδυασμό των νέων τεχνολογιών για την καλύτερη προσβασιμότητα στις πόλεις. Η έρευνα ολοκληρώνεται με την παρουσίαση των συμπερασμάτων που προκύπτουν από την ανάλυσή μας και των κατάλληλων προτάσεων. Για να επιτευχθεί αυτή η μελέτη χρησιμοποιήθηκαν ως εργαλεία της έρευνας η ιδία παρατήρηση, η καταγραφή και τελικά η αποτύπωση ενός συγκεκριμένου οικοδομικού τετραγώνου στο κέντρο της Πάτρας, το οποίο κρίναμε ότι αποτελεί μία μικρογραφία της γενικότερης εικόνας στο αστικό κέντρο της, καθώς περικλείει τις δύο βασικές κυκλοφοριακές αρτηρίες της πόλης, ένα τυπικό οικιστικό δρόμο και έναν μικρό πεζόδρομο. Θέλουμε να πιστεύουμε ότι τα ευρήματα της έρευνας μας θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν από σχεδιαστές, πολεοδόμους και υπεύθυνους της πολιτικής ηγεσίας της πόλης σε συνεργασία με φορείς που ασχολούνται με τα άτομα με αναπηρίες και τις ανάγκες τους σε μία συλλογική προσπάθεια για επανασχεδιασμό νέων ή υφιστάμενων εννοιών και

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ στρατηγικών σχεδίασης για τα άτομα με ειδικές ανάγκες. Θεωρούμε πως η πόλη της Πάτρας, αλλά και κάθε άλλη πόλη μπορεί να μετατραπεί σε ένα προσβάσιμο περιβάλλον, αρκεί να ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα και να προβούμε στις ενδεδειγμένες ενέργειες.

[1] https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Population_structure_and_ageing/el (Ημερομηνία επίσκεψης: 25/6/2021) [2] https://www.onmed.gr/ygeia-eidhseis/ story/344645/to-15-tou-pagkosmiou-plithysmoy-antimetopizei-kapoias-morfis-anapiria (Ημερομηνία επίσκεψης: 25/6/2021)

13

Ι

14

ΙΣΤΟΡΙΚΗ

ΑΝΑΔΡΟΜΗ I

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Αναλύσεις και αποτελέσματα πολλών διεπιστημονικών εργασιών έχουν οδηγήσει στο διαχρονικό πλέον συμπέρασμα ότι η στάση των αρτιμελών απέναντι στους ανάπηρους καθορίζεται από τους παράγοντες της δοξασίας, της αξιοπρέπειας, και της ενσυναίσθησης. Αυτόνομα ο καθένας και όλοι μαζί διαμορφώνουν τον τρόπο, με τον οποίο αντιμετωπίζει την αναπηρία κάθε μη ανάπηρος και κατ’ επέκταση κάθε κοινωνία από εποχή σε εποχή στο βάθος των αιώνων. Ο Berkson (1974,1993) υποστηρίζει ότι τα άτομα με σωματικές αναπηρίες αποτελούσαν μέρος της κοινωνικής τάξης πολύ πριν από την εξέλιξη των ανθρώπων. Σύμφωνα με εκείνον, σε ομάδες πιθήκων περιλαμβάνονταν και άτομα που είχαν πέσει από δέντρα ή είχαν τραυματιστεί από αρπακτικά ζώα και, παρόλα αυτά, συνέχιζαν να επιβιώνουν μέσα στη κοινωνία, καθώς ο τραυματισμός τους δεν επηρέαζε ουσιαστικά την αναζήτηση τροφής ή τη διαφυγή από θηρευτές1. Αν και η αναπηρία δεν έχει αλλάξει μορφή, οι απόψεις μας για την έννοια της αναπηρίας έχουν εξελιχθεί με την πάροδο του χρόνου προς το καλύτερο. Στο κεφάλαιο αυτό θα πραγματοποιηθεί μία σύντομη ιστορική και κοινωνική αναδρομή της έννοιας της αναπηρίας, μέσα στους αιώνες, σε μία προσπάθεια ανάδειξης των προβλημάτων των ατόμων με αναπηρίες και της συνολικής τους αντιμετώπισης από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα. Στις πρωτόγονες κοινωνίες τα άτομα με ειδικές ανάγκες βίωναν τη χειρότερη κοινωνική αντιμετώπιση, καθώς ο χρόνος ζωής τους δεν ξεπερνούσε τις περισσότερες φορές τη βρεφική ηλικία. Επιτρεπόταν η θανάτωση του νεογέννητου, αν αυτό ήταν αδύναμο ή άρρωστο, αν η μητέρα του είχε πεθάνει κατά τη διάρκεια του τοκετού ή αν το μωρό είχε γεννηθεί κάτω από αντίξοες και ατυχείς συνθήκες. Σε γραπτές μαρτυρίες

16

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΤΟ 1950

Κινέζων, Αιγύπτιων και Ελλήνων η αναπηρία συνδεόταν με τη δεισιδαιμονία, αφού πίστευαν ότι ήταν έργο δαιμόνων, οι οποίοι είχαν καταλάβει το άτομο. Ως βασική θεραπεία για την αντιμετώπιση των αναπήρων ήταν ο εξορκισμός και η επίκληση σε διάφορα πνεύματα. Στην Αρχαία Αίγυπτο, λόγω της αντίληψης περί αθανασίας, απαγορευόταν η θανάτωση των βρεφών, αντ’ αυτού τα ανάπηρα άτομα πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους στην Πολιτεία, συνήθως για το μοιρολόι των νεκρών2. Στην αρχαία Βαβυλώνα, σύμφωνα με κείμενα που χρονολογούνται από το 2000 π.Χ., οι γεννήσεις παιδιών με συγγενείς διαταραχές χρησιμοποιήθηκαν για την πρόβλεψη μελλοντικών γεγονότων σε μια κοινότητα και ανάλογα τον τύπο αναπηρίας του παιδιού ερμηνευόταν κάθε φορά διαφορετική προφητεία3. Στον αρχαίο ελληνικό κόσμο ξεκινώντας από την ομηρική εποχή χαρακτηριστικό του τέλειου ατόμου συναποτελούσαν η σωματική δύναμη και το ηρωικό πνεύμα. Το άτομο που εμφανίζει κάποια σωματική αδυναμία πίστευαν ότι δεν μπορεί να προοδεύσει. Στις περισσότερες περιπτώσεις η αναπηρία δεν συγχωρείται απλώς παραβλέπεται, όπως στους μουσικούς, καθώς θεωρείται θείο χάρισμα. Και ενώ διατυπώνονται αυτές οι αντιλήψεις, την ίδια στιγμή ένας θεός από το Δωδεκάθεο

[1] Albrecht L.G. & Seelman K. & Bury M., (2001), Handbook of Disability studies, Thousand Oaks: SAGE Publications, σ. 13

[3] Ibid 1, σ. 14

[2] Σιδέρη-Ζωνιού Α., (1998), Οι ανάπηροι και η εκπαίδευση τους, Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά γράμματα, σ.74

17

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

εμφανίζεται με αναπηρία. Πιο συγκεκριμένα, ο θεός Ήφαιστος, γιος της θεάς Ήρας, ήταν άτομο με ειδικές ανάγκες (χωλός). Η αναπηρία του, ήδη από την γέννηση του, του προκάλεσε προβλήματα, καθώς η μητέρα του ήθελε να τον διώξει από τον Όλυμπο, ενώ οι υπόλοιποι θεοί τον χλεύαζαν. Ωστόσο, αυτό δεν στάθηκε εμπόδιο στο να παντρευτεί την πιο όμορφη θεά, την Αφροδίτη4. Θα μπορούσε στο σημείο αυτό να επισημανθεί κανείς πως η ζωή του Ήφαιστου, έτσι όπως διαφαίνεται από τα κείμενα του Ομήρου, αντικατοπτρίζει το πέρασμα των ατόμων με ειδικές ανάγκες από τον παραγκωνισμό στην ενεργή κοινωνική ζωή. Σε μεταγενέστερα χρόνια, με την εμφάνιση και την ίδρυση των πρώτων πόλεων τα άτομα με αναπηρίες έκαναν όλο και εντονότερη την εμφάνιση τους, είτε κατά την γέννηση τους είτε μετά από διαμάχες και πολέμους. Η αρχαία Αθήνα ήταν η μοναδική πόλη της Ελλάδας που θέσπισε νόμους για τους αδυνάτους, θέλοντας με αυτό τον τρόπο να παρουσιάσει προς τα έξω έναν χαρακτήρα κοινωνίας των καλών και καγαθών πολιτών, αν και η γενικότερη αντίληψη που επικρατούσε ήταν συνυφασμένη με την αψεγάδιαστη ομορφιά χωρίς ίχνος ατέλειας. Πιο συγκεκριμένα, όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης στο έργο του Αθηναίων Πολιτεία, σύμφωνα με τον νόμο, αδύνατος θεωρούνταν κάθε πολίτης, ο οποίος είχε μικρή περιουσία (μικρότερη από τρεις μνες= {νόμισμα εποχής}) και του οποίου η αναπηρία δεν του επέτρεπε να εργαστεί και να καλύψει τα απαραίτητα της ζωής του5. Με αυτή την οικονομική ενίσχυση τα ανάπηρα άτομα διεκδικούσαν έναν πιο ενεργό κοινωνικό ρόλο μέσα στην κοινωνία. Η συμμετοχή τους στην οικονομική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη και ενδεικτικά βασικά επαγγέλματα των ανάπηρων ατόμων ήταν κουτσοί σκλάβοι,

18

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΤΟ 1950

ράφτες με κινητικά προβλήματα, πλανόδιοι και τραυματίες μεταλλουργοί ή ανθρακωρύχοι6. Την ίδια χρονική περίοδο φαίνεται να εμφανίζονται και οι πρώτες προσπάθειες για τη δημιουργία αυτοσχέδιων αμαξιδίων και βοηθητικών εξαρτημάτων για την διευκόλυνση των ατόμων με κινητικά προβλήματα (ευρήματα από νεκρούς πολεμιστές που βρέθηκαν με προσθήκες μπρούτζινων ποδιών)7. Έτσι, γίνεται αντιληπτό ότι στην αρχαία Αθήνα, αν και δεν λάμβαναν την πλήρη αποδοχή, είχαν εξασφαλίσει μέριμνα σε ένα αρκετά ικανοποιητικό επίπεδο για εκείνη την εποχή. Στον αντίποδα, στην κοινωνία της αρχαίας Σπάρτης τα άτομα με αναπηρίες δεν λάμβαναν την ίδια αντιμετώπιση με την Αθήνα. Καθώς η Σπάρτη επρόκειτο για μια άκρως αυστηρή και στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία, άτομα αδύναμα και ανάπηρα δεν είχαν θέση μέσα σε αυτήν, μιας και δεν μπορούσαν να επιτελέσουν τα στρατιωτικά τους καθήκοντα με επιτυχία. Η επίμονη σωματική άσκηση αντρών και γυναικών σε συνδυασμό με τη συστηματική καλλιέργεια του πνεύματος δεν δικαιολογεί την αναπηρία στην Σπάρτη.

[4] Hard R., (2004), The routledge handbook of Greek mythology, Λονδίνο: Routldege, σσ. 165-166 [5] Σκανδάλης Χ., (1980), Τα καθυστερημένα άτομα στην ελληνική κοινωνία η εξέλιξη της στάσης της ελληνικής κοινωνίας έναντι των ατόμων με καθυστερήσεις και αποκλίσεις: κοινωνιολογική - παιδαγωγική μελέτη, Ιωάννινα, Μονογραφία, σ.35

[6] https://mentoringreece.com/ , Άρθρο: From infanticide to Mount Olympus: Disability in ancient Greece, δημοσιευμένο: 8 Ιανουαρίου 2019 (Ημερομηνία επίσκεψης: 10/5/2020) [7] Albrecht L.G. & Seelman K. & Bury M., (2001), Handbook of Disability studies, Thousand Oaks: SAGE Publications, σ. 16

19

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Για αυτό, λοιπόν, κατά τη γέννηση ενός βρέφους γινόταν διεξοδικός έλεγχος από τους έφορους (υπεύθυνοι της σπαρτιατικής κοινωνίας) για το αν το παιδί κρίνεται κατάλληλο ή όχι για να συνεχίσει τη ζωή του. Τα μη αρτιμελή βρέφη, σύμφωνα με τον Πλούταρχο (βίος του Λυκούργου) θεωρούνταν ανίκανα και ρίχνονταν στον Καιάδα, μία χαράδρα του όρος Ταΰγετος. Με αυτό τον τρόπο, πίστευαν ότι επέστρεφαν το βρέφος πίσω στη μοίρα και στην θεότητα που το έστειλε και απάλλασσαν την οικογένεια από το βάρος και την ντροπή και διασφάλιζαν την ευγονική της φυλής τους8. Στην Ρωμαϊκή εποχή, η αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία ήταν παρόμοια με αυτή των Σπαρτιατών. Οι άνθρωποι με κάποιου είδους αναπηρία δεν ταίριαζαν με τα «ρωμαϊκά ιδανικά» για τέλεια ομορφιά οπότε δεν είχαν θέση στο δημόσιο χώρο. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί ότι ακόμα και στο λεξιλόγιο τους δεν υπάρχει λέξη για τον όρο «ανάπηρος» ή «αναπηρία», αντιθέτως ο όρος που χρησιμοποιούταν ήταν «monstrum=τέρας», λέξη που περιγράφει τα μυθικά τέρατα. Από αυτό και μόνο αντιλαμβάνεται κανείς τον απαξιωτικό χαρακτήρα που απέδιδαν στα άτομα με αναπηρία. Συγκεκριμένα, η αναπηρία για τους Ρωμαίους ήταν σημάδι θεϊκής τιμωρίας και υποστήριζαν ότι το άτομο που «πάσχει» από αυτήν θα πρέπει να θανατωθεί. Στις περισσότερες περιπτώσεις ήταν στην ευχέρεια του πατέρα για το αν θα κράταγε ζωντανό ή όχι το παιδί με κάποιου είδους «πρόβλημα». Η τραγική κατάληξη ήταν να το εγκατέλειπε γυμνό μέσα στα δάση. Ο πρώιμος ρωμαϊκός νόμος προστάτευε κυρίως τα δικαιώματα ιδιοκτησίας των ατόμων με αναπηρία. Άτομα που χαρακτηρίστηκαν ως διανοητικά ανεπαρκή στους πρώτους ρωμαϊκούς χρόνους παρεχόταν το δικαίωμα στους κηδεμόνες τους σχετικά με τη διαχείριση

20

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΤΟ 1950

των υποθέσεων τους. Τα κωφά άτομα με ικανότητα ομιλίας είχαν την εξουσία να απαλλαχθούν νομικά από υποχρεώσεις, όπως ο γάμος και η παροχή ιδιοκτησίας. Τα κωφά άτομα χωρίς ομιλία ταξινομήθηκαν μαζί με άτομα με διανοητική αναπηρία και ψυχική ασθένεια και τα βρέφη και απαγορεύτηκε να λαμβάνουν μέρος σε οποιαδήποτε νομική πράξη9. Την ίδια στιγμή στις αυτοκρατορικές αυλές τα άτομα με αναπηρίες (νάνοι κυρίως και άτομα με νοητική στέρηση) χρησίμευαν ως διακοσμητικά στοιχεία στους κήπους μαζί με σπάνια πτηνά ή ως γελωτοποιοί για διασκέδαση στα συμπόσια και τα δημόσια θεάματα10. Στη μεσαιωνική δυτική εποχή, η αναπηρία συνδέθηκε, όπως και σε προγενέστερες εποχές, με τις δεισιδαιμονίες. Θεωρήθηκε τιμωρία από τον Θεό για την αμαρτία ή την κακή συμπεριφορά κάποιου ή των προγόνων αυτού. Άλλοι ερμήνευαν την αναπηρία, κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ως έργο του διαβόλου και την θεωρούσαν ως αποτυχία, παραμόρφωση ή ελάττωμα του ατόμου. Ως αποτέλεσμα των μύθων αυτών, τα άτομα με αναπηρίες φοβούνταν, συχνά στιγματίζονταν, αποξενώνονταν, κακοποιούνταν ή καταδικάζονταν.

[8] Πλούταρχος, μτφ. Μινέσχου Κ., (2012), Περί Παίδων Αγωγής, Αθήνα: Bookstars [9] Albrecht L.G. & Seelman K. & Bury M., (2001), Handbook of Disability studies, Thousand Oaks: SAGE Publications, σ. 16

[10] https://sailhelps.org/, Άρθρο: A Brief Timeline of the History of Disabilities: The Shameful Treatment of People with Disabilities, δημοσιευμένο: 1 Ιουλίου 2018, (Ημερομηνία επίσκεψης: 20/5/2020)

21

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Αυτή την εποχή έκαναν την εμφάνιση τους και διάφορες θεραπευτικές μέθοδοι, όπως εξορκισμοί και προσευχές, άμεσα συνυφασμένες με το γενικότερο πνεύμα της εποχής, προσπαθώντας με αυτό τον τρόπο να βρουν το «μυστικό φάρμακο» που θα «γιάτρευε τους αρρώστους (ανάπηρα ψυχικά άτομα)»11. Τα άτομα με ορατές αναπηρίες χρησιμοποιήθηκαν ακόμη και για ψυχαγωγία όπως συνέβαινε και στη ρωμαϊκή εποχή όπως (γελωτοποιοί σε δημόσιες εκδηλώσεις ή σε τσίρκα και παραστάσεις με φρικιά). Τα παιδιά και οι ενήλικες με σοβαρή αναπηρία τιμωρήθηκαν με εγκλεισμό στο σπίτι, απομονωμένα και κρυμμένα από τη δημόσια θέα, συχνά τους αρνούνταν αυτά που λάμβαναν οι άλλοι, συμπεριλαμβανομένης της εκπαίδευσης, της φροντίδας, της απασχόλησης και μιας θέσης στην οικογένεια ή στην κοινωνία. Θεωρήθηκαν «διαφορετικοί» και αυτή ακριβώς η διαφορετικότητά τους θεωρήθηκε αρνητική και μη συμβατή στα πλαίσια της κοινωνίας12. Η σχέση μεταξύ φτώχειας και αναπηρίας κατά τη μεσαιωνική περίοδο είναι επίσης μείζονος σημασίας στοιχείο. Ο υποσιτισμός και οι μολυσματικές ασθένειες ήταν ενδημικές και αναμφίβολα συνέβαλαν σε σημαντικά υψηλότερα ποσοστά αναπηρίας, καθιστώντας τα άτομα μη ορατά στις κοινότητές τους. Οι πιθανότητες διαβίωσης έως την ενηλικίωση ήταν κατά μέσο όρο μόλις 50 τοις εκατό κατά τη διάρκεια της μεσαιωνικής περιόδου. Οι ενήλικες που δεν μπορούσαν να εργαστούν ήταν συχνά ένα τεράστιο βάρος για τις οικογένειές τους. Ακόμα και σε οικογένειες στις οποίες εργάζονταν και οι δύο σύζυγοι, οι γυναίκες συχνά συμπλήρωναν το χαμηλό τους εισόδημα με επαιτεία. Η επαιτεία ήταν ένας συνηθισμένος τρόπος για τα άτομα με αναπηρίες να στηρίζονται, όταν οι οικογένειές τους δεν ήταν σε θέση ή δεν ήθελαν να το κάνουν13.

22

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΤΟ 1950

Την ίδια εποχή στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία, οι συνθήκες που βίωναν τα άτομα με αναπηρίες είναι συγκριτικά καλύτερες. Σε αυτό συμβάλλει η εμφάνιση του Χριστιανισμού, η οποία προβάλλει την συμπόνια και τον οίκτο απέναντι στα ανάπηρα άτομα. Πρόκειται για μία εποχή πρόνοιας των αδυνάτων και τάσης για φιλανθρωπία. Επικρατεί η αντίληψη πως η αναπηρία και η ανωμαλία δόθηκαν από τον Θεό για να δοκιμαστούν η πίστη και τα χριστιανικά αισθήματα του ανθρώπου. Σε γραπτά από την Καινή Διαθήκη εντοπίζονται εικόνες-στοιχεία αναφορικά με την γενικότερη στάση απέναντι στην αναπηρία λίγο μετά την εποχή του Χριστού. Επίσης, μέσα από τις μαρτυρίες των μαθητών του Χριστού διατυπώνονται ιστορίες ανθρώπων με λέπρα, επιληψία, ψυχικές ασθένειες, κώφωση και τύφλωση που θεραπεύονται από τον Χριστό14. Παράλληλα, ιδρύονται τα πρώτα φιλανθρωπικά ιδρύματα, τα πτωχοκομεία, γηροκομεία και άσυλα ανιάτων, μέσα στα οποία τα ανήμπορα άτομα ανακουφίζονται ικανοποιώντας βασικές τους ανάγκες, όπως είναι η τροφή και η στέγαση, χωρίς ωστόσο η κοινωνία συλλογικά να πραγματοποιεί μία κάποια συστηματική προσπάθεια15.

[11] Πολυχρονοπούλου Σ., (2012), Παιδιά και έφηβοι με ειδικές ανάγκες και δυνατότητες, Αθήνα: Ιδιωτική, σ. 39

[13] Albrecht L.G. & Seelman K. & Bury M., (2001), Handbook of Disability studies, Thousand Oaks: SAGE Publications, σ. 18

[12] Smeltzer S. & Mariani B. & Meakim C., (28 Ιανουαρίου 2017), Brief Historical View of Disability and Related Legislation, Villanova University College of Nursing

[14] Ibid 13, σ. 17 [15] Σκανδάλης Χ., (1980), Τα καθυστερημένα άτομα στην ελληνική κοινωνία η εξέλιξη της στάσης της ελληνικής κοινωνίας έναντι των ατόμων με καθυστερήσεις και αποκλίσεις: κοινωνιολογική - παιδαγωγική μελέτη, Ιωάννινα, Μονογραφία, σ.82

23

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Στην εποχή της Αναγέννησης στην δυτική Ευρώπη αυξάνεται όλο και περισσότερο η θρησκευτική επιρροή του χριστιανισμού στους ανθρώπους. Πιο συγκεκριμένα, τα άτομα με αναπηρίες, όπως συνέβαινε σε ένα βαθμό και στην εποχή του Βυζαντίου, αποκτούν την εύνοια του κόσμου και μία καλύτερη κοινωνική θέση, χωρίς ωστόσο να έχουν ενεργό ρόλο. Ταυτόχρονα, αλλάζει και ο τρόπος αντιμετώπισης της αναπηρίας καθ’ αυτό. Αρχίζει αυτή την εποχή η ιατρική περίθαλψη των ατόμων με σωματικά και ψυχικά προβλήματα, ενώ συγχρόνως συστηματοποιούνται και επεκτείνονται τα φιλανθρωπικά ιδρύματα και άσυλα. Οι άνθρωποι της εκκλησίας (επίσκοποι, ιερείς και μοναχοί) συμβάλλουν στην πρόνοια και στη φροντίδα των αναπήρων μέσα από συσσίτια και διάφορες θρησκευτικές οργανώσεις, θέλοντας να προβάλλουν προς τα έξω ότι ο ρόλος της εκκλησίας είναι δίπλα στον συνάνθρωπο και πως η εκκλησία δεν επιδιώκει κοινωνικές διακρίσεις. Από τη μεριά της τέχνης δεν είναι λίγοι οι καλλιτέχνες που ζωγραφίζουν γυναικεία σώματα με ατέλειες και σώματα με δυσαναλογίες για να δώσουν και αυτή με τη σειρά τους ένα μήνυμα συμπαράστασης και προβολής των ατόμων με διάφορα προβλήματα16. Τον δέκατο πέμπτο έως τον δέκατο έκτο αιώνα, με αφετηρία κυρίως την Ιταλία, ο ανθρωπισμός στην τέχνη συνοδεύτηκε από πρόοδο στην ανατομική και φυσιολογική μελέτη της ακοής, όρασης και γενικότερα του ανθρώπινου σώματος από τους Versalius, da Vinci, William Harvey και άλλους. Αυτή την περίοδο εφαρμόζονται πρωτόγνωρες θεραπείες σε μία προσπάθεια αντιμετώπισης διάφορων αναπηριών των ανθρώπων (όπως θεραπεία για την επιληψία που περιλάμβανε την κατάποση του εγκεφάλου μιας αίγας του βουνού ή θεραπεία για την κώφωση που συνιστούσε το τηγάνισμα των

24

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΤΟ 1950

γαιοσκωλήκων με γράσο χήνας). Ενώ αυτές οι προσπάθειες για τη θεραπεία της ασθένειας της αναπηρίας φαίνονται εξωπραγματικές σύμφωνα με τα σημερινά δεδομένα, επικεντρώθηκαν σε βιολογικές αιτιολογίες και θεραπείες και ως εκ τούτου σηματοδότησαν μια αλλαγή στις επικρατούσες πεποιθήσεις ότι οι αιτίες της αναπηρίας και της ασθένειας ήταν υπερφυσικές ή δεισιδαιμονικές. Οι θεραπείες κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου σχετίζονταν με πρωτόγονες αντιλήψεις ανατομικών λειτουργιών και στις ικανότητες των ιατρών να παρεμβαίνουν για να αντιμετωπίσουν τη σωματική διαφορά και δυσλειτουργία17. Θα μπορούσε κανείς να επισημάνει ότι η εποχή αυτή αποτελεί μία γέφυρα μεταξύ του Μεσαίωνα- ελλιπείς γνώσεις και επίκληση στα θεία για βοήθεια- και της Σύγχρονης Εποχής που θα ακολουθήσει- επιστημονικές προσεγγίσεις και σύγχρονες μέθοδοι αντιμετώπισης. Τον 17ο αιώνα η αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία αρχίζει να εδραιώνεται πλέον και νομικά με την δημιουργία των πρώτων νόμων υπέρ των αναπήρων. Πιο συγκεκριμένα, ο Αγγλικός Φτωχός Νόμος του 1601 ήταν μια «λεκάνη» απορροής, ο οποίος όριζε συγκεκριμένα την ευθύνη για τους φτωχούς και τους ανάπηρους ανθρώπους, που δεν μπορούσαν να εξασφαλίσουν τον εαυτό τους.

[16] Das A, (13 Νοεμβρίου 2017), The Body in Disharmony: Representation of Imperfect Female Bodies in Renaissance Art, UG II, Roll No 31, ιστοσελίδα: https://intro819. wordpress.com/2017/11/13/the-wom ans-body-in-disharmony-representa tion-of-imperfect-bodies-in-renaissance-art/ (Ημερομηνία επίσκεψης 15/10/2020)

[17] Albrecht L.G. & Seelman K. & Bury M., (2001), Handbook of Disability studies, Thousand Oaks: SAGE Publications, σ. 21

25

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Αν ένα άτομο ήταν ανίκανο να εξασφαλίσει τα προς το ζην, την πρώτη ευθύνη έφερε η οικογένειά του. Σε περίπτωση μη δυνατότητας παροχής οικογενειακής υποστήριξης, τοπικά οι κοινότητες επιφορτίστηκαν με την παροχή τέτοιων ατόμων σε ανάγκη. Αρμόδια χρηματικά ποσά για την απαραίτητη ανακούφιση των κουτσών, ανίκανων, γέρων, τυφλών και άλλων, έπρεπε να παραμεριστούν από την τοπική κοινότητα. Αυτός ο νόμος θα αποτελέσει μοντέλο για τις αμερικανικές αποικίες. Ενώ η εφαρμογή του νόμου διακρίθηκε από την παροχή ανακούφισης στη κοινότητα των αναπήρων και των φτωχών, οδήγησε σταδιακά σε ένα αίσθημα κοινωνικού στίγματος και αποξένωσης. Την ίδια εποχή στο Παρίσι (1657) απαγορεύεται η επαιτεία στους δρόμους, περιθωριοποιώντας περαιτέρω τα άτομα με αναπηρία και αποκόπτοντάς τους από μια σημαντική πηγή εισοδήματος, που επικρατούσε για αιώνες και ειδικότερα στον Μεσαίωνα18. Στον αντίποδα, στις αρχές αυτού του αιώνα εμφανίστηκαν οι πρώτοι ειδικοί δάσκαλοι για κωφά παιδιά αριστοκρατικής καταγωγής, οι οποίοι ανέπτυξαν τις πρώτες τεχνικές επικοινωνίας μαζί τους. Τέλος, το 1651, στην Γερμανία κατασκευάστηκαν οι πρώτες πλάκες γραφής για τους τυφλούς19. Αυτή την εποχή θα μπορούσε κανείς να επισημάνει ότι χτίζονται τα θεμέλια της ειδικής εκπαίδευσης των ατόμων. Ο 18ος αιώνας συνδέθηκε άμεσα με τις αρχές του Διαφωτισμού, ενός κινήματος που πρέσβευε τον ορθολογισμό και την πίστη στην πρόοδο, αξιώνοντας αλλαγές σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης δραστηριότητας, στους πολιτικοκοινωνικούς θεσμούς, την οικονομία, την εκπαίδευση και τη θρησκεία. Ως αποτέλεσμα αυτού, τα άτομα με ειδικές ανάγκες αποκτούν υπόσταση και αξία μέσα στις ευρωπαϊκές πόλεις, με πρωτεργάτες την Αγγλία και τη Γαλλία20.

26

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΤΟ 1950

Έτσι, την εποχή αυτή ιδρύονται τα πρώτα ιδρύματα για άτομα με ψυχικές ασθένειες. Το 1700, στην Αγγλία προτάθηκε νόμος περί της ιδρύσεως ασύλων για εξωφρενικά τρελούς, τυφλούς και ανάπηρους και έτσι εξαιρέθηκαν από τα μαστίγια που εφαρμόζονταν συνήθως σε απατεώνες, ζητιάνους και άστεγους. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1704, ιδρύεται το πρώτο ψυχιατρικό νοσοκομείο στην Ευρώπη, και συγκεκριμένα στην Αγγλία, το Bethlem Royal Hospital με 130 αρρώστους. Στην Αμερική, από την άλλη πλευρά, οι αμερικανικές αποικίες διέθεταν σε μεγάλο βαθμό αγγλικούς νόμους για τη διακυβέρνησή τους, συμπεριλαμβανομένου του φτωχού νόμου που αρχικά ψηφίστηκε το 1601. Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτόν δεν ήταν λίγες οι φορές, όπως σε αποικίες της Πενσυλβανίας, όπου οι ψυχικά ασθενείς διώκονταν εκτός της πόλης για να μην αναγκαστεί η κοινότητα να πληρώσει για τη φροντίδα τους, όπως όριζε ο νόμος. Το 1752, με την ηγεσία των ιατρών Thomas Bond και Benjamin Franklin, ιδρύθηκε το πρώτο γενικό νοσοκομείο στις αμερικανικές αποικίες, στη Φιλαδέλφεια. Η φροντίδα για άτομα με ψυχική ασθένεια ήταν ένα σημαντικό κίνητρο για την ίδρυση αυτού του νοσοκομείου21.

[18] Albrecht L.G. & Seelman K. & Bury M., (2001), Handbook of Disability studies, Thousand Oaks: SAGE Publications, σ. 21

[20] Σιδέρη-Ζωνιού Α., (1998), Οι ανάπηροι και η εκπαίδευση τους, Αθήνα: Εκδ. Ελληνικά γράμματα, σ.75

[19] Πολυχρονοπούλου Σ., (2012), Παιδιά και έφηβοι με ειδικές ανάγκες και δυνατότητες, Αθήνα: Ιδιωτική, σ. 39

[21] Ibid 18, σ. 26

27

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Ο αιώνας αυτός θα αποτελέσει και την έναρξη για την εκπαίδευση των ατόμων με αναπηρίες, κυρίως των κωφών και των τυφλών, στους οποίους ήδη είχαν εφαρμοστεί κάποιες πειραματικές μέθοδοι ήδη από τον περασμένο αιώνα. Έτσι, σε συνδυασμό με την Γαλλική Επανάσταση, η οποία αφύπνισε στη συνείδηση του ατόμου την κοινωνική υπευθυνότητα και τη συναίσθηση της ευθύνης της πολιτείας απέναντι στα μέλη της, συμπεριλαμβανομένων και των παιδιών και των αναπήρων, το 1755 λειτουργεί το πρώτο σχολείο για κωφούς στο Παρίσι υπό την εποπτεία του Abbe de l’Epbe22. Οι ρίζες της εκπαίδευσης κωφών είχαν ήδη ξεκινήσει στη βόρεια κεντρική Ισπανία με τη γέννηση του Pedro Ponce de León, ενός μοναχού που θεωρείται ότι ήταν ο πρώτος δάσκαλος των κωφών στον δυτικό κόσμο. Στη συνέχεια, θα ακολουθήσουν και οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές πόλεις την ίδρυση και λειτουργία σχολείων για τυφλά και κωφά παιδιά23. Λίγο πριν τελειώσει ο αιώνας, αυτός είχε ήδη εμφανιστεί και η Βιομηχανική Επανάσταση στα μεγάλα αστικά κέντρα της Ευρώπης φέρνοντας μαζί της θετικές και αρνητικές πτυχές. Από τη μία μετέτρεψε τις πόλεις και τους χώρους εργασίας σε εχθρικά περιβάλλοντα (πολλές ώρες με επικίνδυνες συνθήκες εργασίας και χωρίς εργασιακά δικαιώματα) για τα άτομα με αναπηρίες οδηγώντας, τους σε μία νέα μορφή περιθωριοποίησης. Στον αντίποδα, όμως, η βιομηχανική επανάσταση έφερε μαζί της πολλαπλές αλλαγές και καινοτομίες, που σχετίζονταν με τις σύγχρονες υπηρεσίες πρόνοιας, όπως κανονισμοί ασφάλειας, ανάγκη για υγιεινή στο χώρο εργασίας, ιατρικά ιδρύματα, δημιουργία συνδικάτων για τη προστασία των ατυχημάτων και ασφάλιση ζωής24. Ως συνέπεια αυτών των νέων συνθηκών αυξήθηκε εκείνη την εποχή το προσδόκιμο

28

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΤΟ 1950

όριο ζωής των ατόμων με αναπηρίες. Ο 19ος αιώνας χαρακτηρίζεται από τις ραγδαίες εκπαιδευτικές εξελίξεις σχετικά με τα παιδιά με αναπηρίες. Τα σχολεία, που είχαν δημιουργηθεί τον προηγούμενο αιώνα, πολλαπλασιάζονται και σε άλλες περιοχές της Ευρώπης και συγχρόνως θεσμοθετήθηκε ο διαχωρισμός των ατόμων με ψυχικές ασθένειες από την διανοητική αναπηρία. Τον αιώνα αυτό σχεδιάζεται και το πρώτο σχολείο αποκλειστικά για παιδιά με σωματικές αναπηρίες, το οποίο ιδρύθηκε το 1832 στη Βαυαρία από τον John Nepinak. Στη συνέχεια, άνοιξαν σχολεία σε άλλα μέρη της Γερμανίας, της Γαλλίας, της Αγγλίας, της Ελβετίας και της Ιταλίας, ενώ η Δανία καθιέρωσε το πρώτο πρόγραμμα βιομηχανικής κατάρτισης για παιδιά με σωματικές αναπηρίες. Το 1829 ο Louis Braille προσάρμοσε για τις ανάγκες των τυφλών ένα πρώην στρατιωτικό κώδικα γραφής, ανάγλυφο με κουκκίδες, ώστε να μπορούν να διαβάζουν και να έχουν ενεργό συμμετοχή στη μάθηση. Το σύστημα αυτό είναι ακόμη και στις μέρες μας διαδεδομένο γνωστό ως σύστημα Μπραιγ. Ο Alexander Graham Bell εφέυρε το τηλέφωνο με το οποίο άνοιξε τον δρόμο για ένα νέο τρόπο επικοινωνίας με το κωφό άτομο, καθώς οδήγησε μέσω της ανακάλυψης του στη βελτίωση των ακουστικών βαρηκοΐας.

[22] Πολυχρονοπούλου Σ., (2012), Παιδιά και έφηβοι με ειδικές ανάγκες και δυνατότητες, Αθήνα: Ιδιωτική, σ. 40 [23] Albrecht L.G. & Seelman K. & Bury M., (2001), Handbook of Disability studies, Thousand Oaks: SAGE Publications, σ. 28

[24] Turner D. & Blackie D., (2018), Disability in the industrial revolution: Physical impairment in British coalmining 1780-1880, Manchester: Manchester University Press, σσ. 4-5, 93-128

29

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Την ίδια εποχή ιδιαίτερα σημαντική για την εκπαιδευτική κοινότητα των ατόμων με αναπηρίες αποτελεί η συνεισφορά του Jean Mare Gaspard Itard. Υπήρξε ο πρώτος ειδικός παιδαγωγός, που ανέλαβε την εκπαίδευση παιδιών με νοητική στέρηση, θέλοντας να αποδείξει ότι ακόμα και ένα άτομο με βαριά νοητική στέρηση δύναται να βοηθηθεί και να βελτιώσει τις δυνατότητές του μέσω της ειδικής εκπαίδευσης25. Αυτή η ραγδαία εξέλιξη της ειδικής εκπαίδευσης αποτέλεσε ανάσα για πολλούς γονείς και τόνωσε το ηθικό τους, καταδεικνύοντας πως τα άτομα αυτά δεν είναι ανίκανα, αλλά χρήζουν ειδικής μεταχείρισης. Στο ίδιο κλίμα κινούταν και η Αμερική, η οποία μιμούμενη την Ευρώπη, ξεκίνησε και αυτή με τη σειρά της την ίδρυση σχολείων για παιδιά με ειδικές ανάγκες αρχικά ως ημερήσια σχολεία και στη συνέχεια και ως ιδρύματα. Ταυτόχρονα, ιδρύθηκαν ψυχιατρικά νοσοκομεία και ψυχικά άσυλα, αναθεωρώντας έτσι τις συνθήκες κάτω από τις οποίες τα άτομα με ψυχική ασθένεια φυλάσσονταν στις φυλακές, με αποτέλεσμα να μπορούν πλέον να ζουν ελεύθερα με τις οικογένειές τους26. Λίγο πριν το τέλος του 19ου αιώνα ο υπερπληθυσμός, που εμφανίστηκε στις μεγάλες ευρωπαϊκές και αμερικανικές πόλεις, οδήγησε στην κατάρρευση των κεκτημένων της ηθικής μεταχείρισης των ατόμων με αναπηρίες, η οποία είχε επικρατήσει ήδη από τους προηγούμενους αιώνες. Πιο συγκεκριμένα, λόγω του όλο και αυξανόμενου αριθμού ασθενών τα ψυχικά ιδρύματα αντιμετώπισαν σοβαρό συνωστισμό. Τα ποσοστά θεραπείας μειώθηκαν, ενώ, ταυτόχρονα, οι ψυχίατροι ανέφεραν ότι η ψυχική ασθένεια ήταν σε μεγάλο βαθμό ανίατη. Ο χρόνος που διέθετε ο γιατρός στον κάθε ασθενή μειωνόταν και δεν υπήρχε ισάξια αντιστοιχία γιατρών-θεραπευτών με ασθενείς.

30

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΤΟ 1950

Συγχρόνως, λόγω των νέων κοινωνικών συνθηκών οι δημόσιες δαπάνες για τα ψυχιατρικά νοσοκομεία συνεχώς λιγόστευαν και δεν επαρκούσαν για να καλυφθούν όλες οι ανάγκες των ασθενών. Έτσι, υπάρχουν αναφορές για κακομεταχείριση των ατόμων στα ψυχικά άσυλα, να επιβιώνουν σε δωμάτια χωρίς θερμότητα ή ρούχα και να είναι αλυσοδεμένα και σωματικά κακοποιημένα27. Συνοπτικά, ο 19ος αιώνας χαρακτηρίζεται καλύτερα ως ο αιώνας των θεσμών και των παρεμβάσεων. Όπως αναφέρθηκε, ιδρύθηκαν σχολεία και ιδρύματα για άτομα με σωματικές αναπηρίες. Η κώφωση, η τύφλωση, η ψυχική ασθένεια και η διανοητική αναπηρία παγιώθηκαν ως αναπηρίες σε όλη την Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική. Οι γιατροί ανέπτυξαν διαφορετική διάγνωση, συγκεκριμένη για κάθε είδους αναπηρία και επινοημένες θεραπευτικές παρεμβάσεις και εκπαιδευτικά σχήματα, που εστιάζονταν σε συγκεκριμένες αναπηρίες και έτσι θεσπίστηκε το ιατρικό μοντέλο ταξινόμησης της αναπηρίας. Τέλος, η αναπηρία έγινε πλήρως αποδεκτή κατά τη διάρκεια αυτού του αιώνα και μέσα από την κατάταξη των ατόμων με παρόμοιες αναπηρίες δόθηκε η ευκαιρία να αναπτυχθούν ομάδες ανάλογα με το είδος της αναπηρίας κάθε φορά28.

[25] Πολυχρονοπούλου Σ., (2012), Παιδιά και έφηβοι με ειδικές ανάγκες και δυνατότητες, Αθήνα: Ιδιωτική, σσ. 40-41

[27] Ibid 26, σ. 33 [28] Ibid 26, σ. 39

[26] Albrecht L.G. & Seelman K. & Bury M., (2001), Handbook of Disability studies, Thousand Oaks: SAGE Publications, σσ.

31-32

31

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Ο 20ος αιώνας ξεκινά όχι και τόσο θετικά όσον αφορά στη κοινωνική αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρίες, καθώς οι κοινωνικοί μεταρρυθμιστές αναζητούν διαχωρισμό και απαγορεύσεις γάμου και αναπαραγωγής από άτομα με αναπηρία. Παράλληλα, οι συνθήκες στις εγκαταστάσεις για άτομα με ψυχική αναπηρία επιδεινώθηκαν και τα κωφά άτομα αγωνίζονταν για να μπορέσουν να χρησιμοποιήσουν τη νοηματική γλώσσα στα σχολεία τους. Παρά την ευρεία και ταχεία επέκταση των ιδρυμάτων για άτομα με ψυχικές αναπηρίες μετά τα τέλη του προηγούμενου αιώνα, τα φτωχά αγροκτήματα ή τα πανδοχεία ήταν, επίσης, μια σημαντική πτυχή της κρατικής πρόβλεψης για άτομα με νοητική αναπηρία και ψυχική ασθένεια. Μέχρι τη δεκαετία του 1920, τα φτωχά αγροκτήματα ήταν «χώροι απορρίψεως» για όλους τους ανεπιθύμητους, συμπεριλαμβανομένων των ατόμων με αναπηρίες και φτωχών. Μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι οικογένειες αναζήτησαν θεσμική φροντίδα για τους συγγενείς τους με διανοητική αναπηρία ή για τους τραυματισμένους στρατιώτες του πολέμου, τους λεγόμενους και ως βετεράνοι. Η βοήθεια ήρθε εν μέσω της θρησκευτικής φιλανθρωπίας και των οργανώσεων, με την πιο γνωστή να είναι ο Ερυθρός Σταυρός, ο οποίος αρχικά ιδρύθηκε στην Ευρώπη και στη συνέχεια εδραιώθηκε και στην Αμερική. Οι κοσμικές φιλανθρωπικές οργανώσεις άρχισαν να επηρεάζουν τα άτομα με αναπηρίες και, σε ορισμένες περιπτώσεις, έγιναν πρόδρομοι της επαγγελματικής αποκατάστασης στις αρχές του εικοστού αιώνα. Η νομική προστασία των εργαζομένων ήταν από τις πρώτες επίσημες διατάξεις, που θεσπίστηκαν για άτομα με σωματικές αναπηρίες.

32

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΤΟ 1950

Οι εξελίξεις στη νομοθεσία περί αποζημίωσης των εργαζομένων οδήγησαν σε συζητήσεις σχετικά με την αποκατάσταση των εργαζομένων με αναπηρία, παρέχοντάς τους έτσι την απαραίτητη εκπαίδευση που θα βοηθούσε στην επανένταξή τους στο εργατικό δυναμικό. Την ίδια περίοδο η όλο και αυξανόμενη τεχνολογική εξέλιξη έφερε νέες καινοτομίες όσον αφορά την ορθοπεδική θεραπεία και στις προσθετικές συσκευές για άτομα που έχασαν τα άκρα τους κατά τη διάρκεια του πολέμου ή στη βιομηχανία. Έτσι, ένας μεγάλος αριθμός ανδρών με αναπηρία κατάφεραν να επιστρέψουν στη δουλειά τους και να αποκτήσουν και πάλι ενεργό ρόλο στη κοινωνία29. Μερικά χρόνια αργότερα, γύρω στο 1937, στην Ελλάδα θεσπίζεται ειδικός εκπαιδευτικός νόμος που επιτρέπει την ίδρυση εκπαιδευτικών μονάδων για τα παιδιά με νοητική καθυστέρηση, δίνοντας το πράσινο φως για την δημιουργία των πρώτων ειδικών σχολείων30. Αρχίζουν τότε οι πρώτες συζητήσεις και πρακτικές σχεδιασμού σε πρωταρχικό επίπεδο για τα άτομα με ειδικές ανάγκες και τη πρόσβαση τους στο χώρο αλλά και γενικότερα την κίνηση τους μέσα στη πόλη. Αυτό θα οδηγήσει μετέπειτα σε μία σειρά νόμων, οι οποίοι θα συμβάλλουν στη ομαλή ένταξη των ατόμων με ειδικές ανάγκες μέσα στις πόλεις.

[29] Albrecht L.G. & Seelman K. & Bury M., (2001), Handbook of Disability studies, Thousand Oaks: SAGE Publications, σσ.

42-43

[30] Πολυχρονοπούλου Σ., (2012), Παιδιά και έφηβοι με ειδικές ανάγκες και δυνατότητες, Αθήνα: Ιδιωτική, σ. 47

33

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Την ίδια δεκαετία του 1930, εμφανίζεται και το πρώτο σύγχρονο αναδιπλούμενο αναπηρικό αμαξίδιο στο κόσμο, που θα αποτελέσει σημαντική ιστορική εφεύρεση για τα άτομα με ειδικές ανάγκες. Πιο συγκεκριμένα, ο Herbert A. Everest και ο Harry C. Jennings Sr., σχεδιαστές και μηχανικοί από το Ηνωμένο Βασίλειο, παρουσιάζουν τον Οκτώβριου του 1937 την ιδέα τους για την κατασκευή ενός νέου σύγχρονου αναπηρικού αμαξιδίου, που παρέχει τη δυνατότητα μεταφοράς του. Χωρίς καμία αμφιβολία, με την εφεύρεση αυτού, μεγάλο ποσοστό ατόμων με σοβαρές κινητικές αναπηρίες θα μπορούν πλέον να εγκαταλείπουν τα νοσοκομεία και τα σπίτια τους και να βγαίνουν για πρώτη φορά έξω στη κοινωνία. Στο σημείο αυτό, θα μπορούσε να ασκηθεί μία έντονη κριτική αναφορικά με τις πόλεις και τη σχεδίαση τους, καθώς αποδεικνύουν πόσο φτωχός είναι ο δημόσιος χώρος και το κτιστό περιβάλλον για να υπάρξει αλληλεπίδραση με τα άτομα με κινητικά προβλήματα31. Λίγο πριν ξεκινήσει η δεκαετία του 1950, φίλοι και γονείς ατόμων με αναπηρία άρχισαν να οργανώνουν πιο εκτεταμένες υπηρεσίες για αυτά τα άτομα σε πολλά μέρη του κόσμου. Εκείνη την εποχή, ιδρύθηκαν σχολεία και κέντρα δραστηριοτήτων, καθώς επίσης διεθνείς ενώσεις, αποτελούμενες από εθνικούς οργανισμούς που ενδιαφέρονταν για την πρόληψη της αναπηρίας32.

34

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΤΟ 1950

[31] Guffey E., (2018), Designing Disability: Symbols, Space and Society, London: Bloomsbury, σσ. 37-38

[32] Albrecht L.G. & Seelman K. & Bury M., (2001), Handbook of Disability studies, Thousand Oaks: SAGE Publications, σσ.

44-45

35

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Εικ. 1: Κατάλογος ερμηνείας των διαφόρων ειδών αναπηρίας σε απαρχαιωμένη γλώσσα και σε γλώσσα ευγενείας

Disability

Out-Dated Language

Είδος Αναπηρίας Blind or Visually Impairment

Απαρχαιωμένη γλώσσα Γλώσσα ευγενείας Dumb, Invalid Blind/Visually Impaired, Person who is blind/visu(χαζός-κουτός, άκυρος) ally impaired

(τυφλός ή με προβλήματα όρασης)

Deaf or Hearing Impairment

Invalid, Deaf-andDumb,

(κωφός ή με προβλήματα ακοής)

Deaf-Mute (άκυρος, κωφάλαλος, χαζός)

Speech/ Communication

Dumb, “One who talks bad”

Disability

(κουτός, ένας που δεν μιλάει)

(προφορικές ή επικοινωνιακές αναπηρίες) Learning Disability (μαθησιακές δυσκολίες)

Retarded, Slow, Brain-Damaged, “Special ed” (καθυστερημένος, αργός, με εγκεφαλική βλάβη)

Mental Health Disability

Hyper-sensitive, Psycho,

(νοητική αναπηρία)

Crazy, Insane, Wacko, Nuts

Respectful Language

(τυφλός/με προβλήματα όρασης, άτομο που είναι τυφλό ή με προβλήματα όρασης) Deaf or Hard-of-hearing, Person who is deaf or hard of hearing (κωφός ή βαρήκοος, άτομο με βαρηκοΐα) Person with a speech / communication disability (άτομα με προφορικές ή επικοινωνιακές αναπηρίες) Learning disability, Cognitive disability, Person with a learning or cognitive disability (μαθησιακές δυσκολίες, νοητικές δυσκολίες, άτομο με μαθησιακές ή νοητικές δυσκολίες) Person with a psychiatric disability, Person with a mental health disability

(υπερ-ευαίσθητος, ψυχοπαθής, τρελός, παρα- (άτομο με μία ψυχιατρινοϊκός, μουρλός) κή αναπηρία, άτομο με νοητική αναπηρία)

36

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΤΟ 1950

Mobility/Physical Disabil- Handicapped, Physicality ly Challenged, “Special,” Deformed, Crip(κινητική/σωματική ple, Gimp,Spastic, Spaz, αναπηρία) Wheelchair-bound, Lame

Emotional Disability

(ανάπηρος, με ειδικές ανάγκες, «ειδικός», παραμορφωμένος, σακάτης, παράλυτος, σπαστικός, κουτσός, δεσμευμένος σε αναπηρικό αμαξίδιο) Emotionally disturbed

(συναισθηματική διαταραχή)

(συναισθηματικά διαταραγμένος)

Cognitive Disability

Retard, Mentally retarded, “Special ed”

(νοητική διαταραχή)

(καθυστέρηση, νοητικά καθυστερημένος, «ειδικός»)

Wheelchair user, Physically disabled, Person with a mobility or physical disability (χρήστης σε αναπηρικό αναπηρικό αμαξίδιο, σωματικά ανάπηρος, άτομο με κινητικές και σωματικές αναπηρίες)

Emotionally disabled, Person with an emotional disability (άτομο με συναισθηματική διαταραχή) Cognitively/Developmentally disabled, Person with a cognitive/developmental disability

Short Stature, Little Person (χαμηλού αναστήματος άνθρωποι, νάνοι) Health Conditions (με προβλήματα υγείας)

Dwarf, Midget (νάνος, τάπας, κοντοστούπης, ζουμπάς, μικροσκοπικός) Victim, someone “stricken with” a disability (θύμα, άτομο που έχει προσβληθεί από μία αναπηρία)

(νοητική/αναπτυξιακή διαταραχή, άτομο με νοητική/αναπτυξιακή αναπηρία) Someone of short stature, Little Person (κάποιος με χαμηλό ανάστημα, νάνος) Survivor, someone “living with” a specific disability (επιζών, κάποιος που ζει με μία συγκεκριμένη αναπηρία)

37

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Εικ. 2: Χρονολογικό διάγραμμα ιστορίας των ατόμων με αναπηρίες μέρος α

2.1

Γραπτές μαρτυρίες Κινέζων, Ελλήνων και Αιγυπτίων Αναπηρία= Δεισιδαιμονία

4000-3000 π.Χ.

2000 π.Χ.

Ομηρική Εποχή- Δωδεκάθεο Ήφαιστος- άτομο με ειδικές ανάγκες- κουτσός

1100-750 π.Χ.

Αρχαία Αθήνα: θέσπιση νόμων για τους αδυνάτους Αρχαία Σπάρτη: μη αρτιμελή βρέφη στον Καιάδα

Αρχαία Βαβυλώνα νεογγένητα με αναπηρίες= πρόβλεψη μέλλοντος

2.3

38

1100- 500 π.Χ.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΤΟ 1950

2.2

Βυζάντιο- Χριστιανισμός: Αναπηρία= συμπόνια, οίκτος, πρόνοια, φιλανθρωπία φιλανθρωπικά ιδρύματα Μεσαίωνας: Αναπηρία= Δεισιδαιμονία, τιμωρία από τον Θεό Φτώχεια+Αναπηρία= Επαιτεία

30 π.Χ.- 330 μ.Χ

Ρωμαϊκή εποχή αναπηρία= monstrum, τέρας σημάδι θεϊκής τιμωρίας

5ος-15ος αι. μ.Χ

Αγγλικός Φτωχικός Νόμος: οικονομική ενίσχυση σε φτωχούς και ανάπηρους ανθρώπους

15ος- 17ος αι. μ.Χ

1601

Αναγέννηση: θρησκευτική επιρροή, ιατρική περίθαλψη αναπηρίας και μελέτη του σώματος

2.4

39

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Εικ. 3: Χρονολογικό διάγραμμα ιστορίας ατόμων με αναπηρίες μέρος β

3.1

Γερμανία: πρώτες πλάκες γραφής για τυφλούς

1651

Bethlem Royal Hospital: πρώτο ψυχιατρικό νοσοκομείο στην Ευρώπη

1657

1704

Παρίσι: Απαγόρευση επαιτείας στους δρόμους

Φιλαδέλεφεια, Αμερική: πρώτο γενικό νοσοκομείο για ψυχικές ασθένειες

3.3

40

1752

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΤΟ 1950

Ευρώπη & Αμερική: θεραπευτική αντιμετώπιση αναπηρίας, διαχωρισμός αναπηρίων μεταξύ τους

3.2

Τέλος Α’ Παγκοσμίου πολ.: θεσπική κάλυψη για βετεράνους, επανένταξη στον εργασιακό χώρο

Βιομηχανική Επανάσταση: επικίνδυνες συνθήκες εργασίας, νέα περιθωριοποίηση, νέες τεχνολογίες

1755

Παρίσι: πρώτο σχολείο για κωφούς εποπτεία Abbe de l’ Ephe

1760-1860

1829

A’ Παγκόσμιος πόλεμος

Louis Braille: εφεύρεση κώδικα γραφής για τυφλούς σύστημα Μπραιγ

3.4

41

Ι

42

ΙΣΤΟΡΙΚΗ

ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΙI

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Τη δεκαετία του 1950 ξεκίνησε μια διαδικασία αλλαγής των δημόσιων πολιτικών και πρακτικών σχεδιασμού σε συνδυασμό με την όλο και πιο βελτιωμένη ανθρωπιστική αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρίες. Σε αυτό συνέβαλε, όπως είδαμε και στο τέλος του προηγούμενου κεφαλαίου, η λήξη των δύο παγκοσμίων πολέμων Α και Β που σκόρπισε, δυστυχώς, στο πέρασμά της πολλούς θανάτους και ένα τεράστιο ποσοστό ανάπηρων ατόμων, που επέστρεψαν από τον πόλεμο με αναπηρίες λόγω τραυματισμών (κυρίως των κάτω άκρων). Συγχρόνως, την ίδια εποχή το Ηνωμένο Βασίλειο, μετά τη συμμετοχή του μεγαλύτερου μέρους των στρατιωτών του στο πόλεμο με το Βιετνάμ, έχει και αυτό να αντιμετωπίσει ένα μεγάλο κύμα ανάπηρων πολεμιστών, οι οποίοι θα έπρεπε με κάποιο τρόπο να επανέρθουν στη κανονική τους ζωή και να αποκτήσουν ενεργό ρόλο στη κοινωνία, όπως πριν. Έτσι, η διοίκηση βετεράνων (παλιών πολεμιστών), η επιτροπή προεδρίας των ατόμων με αναπηρίες του Ηνωμένου Βασιλείου και άλλες οργανώσεις ατόμων με αναπηρίες εργάστηκαν σκληρά για να επιβάλουν δημόσια στάνταρντ (πρότυπα) για την σχεδίαση κτηρίων χωρίς εμπόδια (Barrier-free-Design) σε μία προσπάθεια να μετατρέψουν τα κτήρια σε προσβάσιμα για τα άτομα με αναπηρικό αμαξίδιο ή με άλλα παρόμοια κινητικά προβλήματα. Στόχος ήταν, σε αντίθεση με τα προηγούμενα χρόνια, να προσφέρουν στα άτομα αυτά ίσες ευκαιρίες για εκπαίδευση και εργασία και όχι απλά μία θεσμοθετημένη υγειονομική περίθαλψη που ήδη προβλεπόταν33. Το 1950 είναι η χρονιά που εισαγάγεται για πρώτη φορά στην αρχιτεκτονική ο όρος Barrier-free-Design για να περιγράψει αυτή τη νέα διαδικασία σχεδιασμού, που αρχίζει από το Ηνωμένο Βασίλειο με τα κτήρια χωρίς φραγμούς και θα υιοθετηθεί στη συνέχεια και

44

ΑΠΟ ΤΟ 1950 ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ

από άλλες ευρωπαϊκές και αμερικανικές πόλεις, όπως θα γίνει εκτενής αναφορά στο 4ο κεφάλαιο. Την ίδια εποχή ιδρύεται στην Αμερική η Ένωση για καθυστερημένους πολίτες (Association for Retarded Citizens ARC) από γονείς νεαρών διαγνωσμένων με διανοητική καθυστέρηση. Η ένωση εργάζεται για να αλλάξει τις ιδέες του κοινού σχετικά με αυτού του είδους αναπηρία, σε μία προσπάθεια να αποδείξουν ότι τα άτομα αυτά θα πρέπει να διεκδικήσουν μία ισάξια θέση μέσα στη κοινωνία και να επιτύχουν στη ζωή τους34. Γίνεται αντιληπτό, επομένως, ότι τόσο οι γονείς όσο και τα ίδια τα παιδιά με αναπηρίες δεν αναζητούν την δεδομένη χρονική στιγμή αποκλειστικά την ελεημοσύνη και την ισότιμη περίθαλψη, αλλά αντ’ αυτού διεκδικούν την ενεργό συμμετοχή τους στα κοινά.

To 1960, αποτελεί κομβική χρονιά για τα άτομα με ειδικές ανάγκες καθώς θα ακολουθήσουν μία σειρά από γεγονότα και νόμους, που θα κάνουν την ζωή τους καλύτερη και ευκολότερη μέσα στις πόλεις. Πιο συγκεκριμένα, αυτή τη χρονιά δημοσιεύεται στην Αμερική το πρώτο πρότυπο προσβασιμότητας (First Accessibility Standard) από την ένωση γνωστή ως American National Standards Institute (ANSI), με τίτλο: «Making buildings accessible to an usable by the Physical Handicapped (ελεύθερη μτφ: Κάνοντας τα κτήρια προσβάσιμα και εύχρηστα για τους φυσικά ανάπηρους)».

[33] Persson H., Åhman H., Yngling A. & Gulliksen J., (2015), Universal design, inclusive design, accessible design, design for all: Different concepts - one goal? On the concept of accessibility - historical, methodological and philosophical aspects, Universal Access in the Information Society, 14 (4), παρ. 4.3 Accessibility thinking starts

[34] www.ncld-youth.info/, DISABILITY HISTORY TIMELINE: Resource and Discussion Guide, National Consortium on Leadership and Disability for Youth, σελ. 13-14, (Ημερομηνία επίσκεψης: 14/12/2020)

45

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Αυτό το πρότυπο θα υιοθετηθεί, στη συνέχεια, από σαράντα εννιά Πολιτείες μέχρι το 1973. Πρόκειται για ένα κείμενο που, όπως φαίνεται, θα επηρεάσει έντονα την πολιτική κοινότητα της Αμερικής, σε συνδυασμό με την εκλογή του John F. Kennedy στην προεδρία των ΗΠΑ, και οκτώ χρόνια αργότερα (1968), η διαδικασία σχεδιασμού χωρίς φραγμούς (barrier-free design) θα θεσμοθετηθεί ως αμερικανικός νόμος35. Πρόκειται για έναν όρο που, όπως είδαμε προηγουμένως, ξεκίνησε στο Ηνωμένο Βασίλειο και πλέον θεσμοθετήθηκε και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η νέα αυτή αρχιτεκτονική θα προσπαθήσει όχι μόνο να μετατρέψει τα υπάρχοντα κτήρια σε προσβάσιμα για όλους (χρήση ραμπών), αλλά και τα νέα κτήρια που σχεδιάζονται να μην έχουν κανένα φραγμό για τα άτομα με αναπηρίες. Ως αποτέλεσμα αυτού του νόμου, απομακρύνεται για πρώτη φορά ένα σημαντικό εμπόδιο από την καθημερινή ζωή των ατόμων με ειδικές ανάγκες, αυτό της ανάγκης για καθημερινή απασχόληση και εναρμόνιση τόσο στον χώρο εργασίας, όσο και γενικότερα στα κτήρια δημόσιας χρήσης36. Συγχρόνως, με την νέα αρχιτεκτονική την ίδια δεκαετία γίνονται και οι πρώτες προσπάθειες συμβολισμού και αναπαράστασης του λογότυπου που θα απεικονίζει τα άτομα με αναπηρίες στους διάφορους δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους, μέχρι να καταλήξουν τελικά στο σημερινό διεθνές σύμβολο πρόσβασης (International Symbol of Access ISA), που δημιουργήθηκε αρχικά από την φοιτήτρια Susanne Koefoed στα πλαίσια ενός συνεδρίου σχεδιασμού, που πραγματοποιήθηκε το καλοκαίρι του 1968 στην Σκανδιναβία από τον Σκανδιναβικό Φοιτητικό Οργανισμό (SDO)37. Το αρχικό σχέδιο της Koefoed διατήρησε τα βασικά χαρακτηριστικά του αλλά με το πέρασμα των χρόνων εξελίχθηκε για να μπορέσει να ανταποκριθεί καλύτερα στις ανάγκες όλων των ατόμων με αναπηρία.

46

ΑΠΟ ΤΟ 1950 ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ

Την ίδια εποχή, τα άτομα με αναπηρίες άρχισαν να έχουν ενεργό συμμετοχή στα κοινά και αυτό διαφαίνεται μέσα από διάφορες υποδομές που δημιουργούνται στην Αμερική κυρίως, αλλά και στο Ηνωμένο Βασίλειο. Χαρακτηριστικά αξίζει να αναφερθεί η ίδρυση του πρώτου θεάτρου για κωφούς (National Theater for Deaf) στο Waterford, δίνοντας τη δυνατότητα στα κωφά άτομα να μπορούν να διασκεδάσουν απολαμβάνοντας μία θεατρική παράσταση στη νοηματική γλώσσα38. Παράλληλα, το 1968, στο Σικάγο της Αμερικής διεξάγονται οι πρώτοι διεθνείς ειδικοί Ολυμπιακοί Αγώνες, οι οποίοι ενσωμάτωσαν αθλητικές προπονήσεις και διαγωνισμούς για άτομα με διανοητικές αναπηρίες σε μία προσπάθεια να συμμετέχουν και τα άτομα αυτά στα ολυμπιακά δρώμενα39.

[35] Persson H., Åhman H., Yngling A. & Gulliksen J., (2015), Universal design, inclusive design, accessible design, design for all: Different concepts - one goal? On the concept of accessibility - historical, methodological and philosophical aspects, Universal Access in the Information Society, 14 (4), παρ. 4.3 Accessibility thinking starts [36] www.ncld-youth.info/, DISABILITY HISTORY TIMELINE: Resource and Discussion Guide, National Consortium on Leadership and Disability for Youth, σ. 15, (Ημερομηνία επίσκεψης: 14/12/2020)

[37] Guffey E., (2018), Designing Disability: Symbols, Space and Society, London: Bloomsbury, σσ. 121-124 [38] https://sailhelps.org/, Άρθρο: A Brief Timeline of the History of Disabilities: The Shameful Treatment of People with Disabilities, δημοσιευμένο: 1 Ιουλίου 2018, (Ημερομηνία επίσκεψης: 14/5/2020) [39] Ibid 35, σ. 14

47

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Η δεκαετία του 1970 ήταν μια δεκαετία που χαρακτηρίζεται από σημαντική πρόοδο στη δημόσια πολιτική για τα άτομα με αναπηρία στις Ηνωμένες Πολιτείες. Υπήρχαν τέσσερα μεγάλα σημαντικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν: 1) η ψήφιση του νόμου περί κοινωνικής ασφάλισης που συμπεριλάμβανε και τα άτομα με ειδικές ανάγκες το 1971, 2) το άρθρο 504 του Νόμου Αποκατάστασης του 1973, που απαγορεύει τις διακρίσεις εις βάρος ατόμων με αναπηρίες σε οποιοδήποτε πρόγραμμα λαμβάνει ομοσπονδιακή οικονομική βοήθεια, 3) η κατάργηση του νόμου «Ugly Law= Νόμος της Ασχήμιας», το 1974 στο Σικάγο, ένας νόμος που επέτρεπε στους αστυνομικούς να βάζουν φυλακή οποιονδήποτε είχε κάποιου είδους «φαινομενική αναπηρία-δυσμορφία» χωρίς να έχει διαπράξει εγκληματική ενέργεια, και τέλος 4) το 1975, το πέρασμα του νόμου για την εκπαίδευση όλων των παιδιών με ειδικές ανάγκες (τώρα γνωστό ως IDEA)40. Το 1970 είναι μία δεκαετία κατά την οποία τα άτομα με ειδικές ανάγκες στις ΗΠΑ είτε μέσω ομοσπονδιών που είχαν δημιουργήσει, είτε σε ατομικό επίπεδο διαδήλωσαν για να υπερασπίσουν τα δικαιώματά τους και για να καταφέρουν να θεσπιστούν διάφοροι νόμοι, οι οποίοι θα αποτελέσουν τα θεμέλια για μία ευνοϊκότερη κοινωνική ζωή, όπως άλλωστε τους αρμόζει. Τα άτομα με ειδικές ανάγκες αρχίζουν να ενσωματώνονται στην αμερικανική κοινωνία, να μορφώνονται, να εργάζονται και να διεκδικούν. Αγωνίζονται σκληρά για να καταφέρουν να εδραιώσουν αυτούς τους τέσσερις βασικούς νόμους με μόνο στόχο την επιδίωξη μίας ζωής χωρίς αποκλεισμούς για όλους41.

48

ΑΠΟ ΤΟ 1950 ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ

Η δεκαετία αυτή είναι ενδεικτική, επίσης, της ανόδου του φαινομένου της ανεξαρτητοποίησης των ατόμων με αναπηρίες, οι οποίοι θα μπορούν πλέον να ζουν μόνοι τους στις διάφορες πολιτείες, χωρίς να χρειάζονται κάποιο άλλο άτομο να τα προσέχει και να αυτοεξυπηρετούνται (self-care and social welfare cultures)42. Αυτές οι διεκδικήσεις και οι αγώνες τους θα έχουν αντίκτυπο και στο χώρο της αρχιτεκτονικής και του αστικού σχεδιασμού, καθώς η Πολιτεία πλέον θα πρέπει να τα λάβει σοβαρά υπόψη της, όχι μόνο επί την μορφή των νόμων, αλλά και ως υλοποιήσιμα έργα και πράξεις. Θα χρειαστούν νέες υποδομές και σημάνσεις που να συμπεριλαμβάνουν τα άτομα με ειδικές ανάγκες στους δρόμους, στα μέσα μαζικής μεταφοράς αλλά και στις δημόσιες υπηρεσίες. Καθώς οι διαδηλώσεις και οι εκστρατείες των ατόμων με αναπηρίες λάμβαναν χώρα αυτή τη χρονική περίοδο, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, συγχρόνως παρατηρήθηκε το φαινόμενο της χρήσης του συμβόλου ISA (διεθνές σύμβολο πρόσβασης) να παίρνει μεγαλύτερη διάσταση από αυτή ενός απλού λογότυπου και να μην απεικονίζεται μόνο στα σχέδια των πολεοδόμων, αλλά να χρησιμοποιείται πλέον σε σημαίες και σε πινακίδες ως ένδειξη πολιτικής διαμαρτυρίας των ατόμων με αναπηρία στις κυβερνήσεις για να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους43.

[40] Albrecht L.G. & Seelman K. & Bury M., (2001), Handbook of Disability studies, Thousand Oaks: SAGE Publications, σ. 46 [41] Ibid 40, σ. 48

[42] Guffey E., (2018), Designing Disability: Symbols, Space and Society, London: Bloomsbury, σσ. 81-82 [43] Ibid 42, σσ. 144-147

49

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Οι επόμενες δεκαετίες που θα ακολουθήσουν θα είναι καθοριστικές για τον σωστό σχεδιασμό για άτομα με ειδικές ανάγκες και θα σηματοδοτήσουν νέες διαδικασίες σχεδιασμού πέρα του barrier-free design. Η δεκαετία του 1980 για την Αμερική θα είναι επίσης μία καταλυτική δεκαετία όσον αφορά στις διεκδικήσεις των ατόμων με αναπηρίες και στην ψήφιση διάφορων νόμων για μία καλύτερη κοινωνική ζωή. Ξεκινώντας από το 1983, μία οργάνωση γνωστή ως ADAPT(Americans with Disabilities for Accessible Public Transportation), ξεκίνησε την εθνική της εκστρατεία για να τοποθετηθούν ανελκυστήρες ή ράμπες στα λεωφορεία και γενικότερα για την πρόσβαση σε δημόσιες συγκοινωνίες για άτομα με αναπηρία. Για επτά περίπου χρόνια, το ADAPT επιτέλεσε σπουδαίο έργο, καθώς μπλόκαρε εν συνεχεία λεωφορεία σε πόλεις στις Η.Π.Α. για να καταδείξει την ανάγκη πρόσβασης σε δημόσιες συγκοινωνίες. Η οργάνωση αυτή θα αποτελέσει τον προπομπό για τον Αμερικανικό Νόμο ADA (American with Disabilities Act), ο οποίος θα κάνει την εμφάνιση του λίγο πριν το τέλος της επόμενης δεκαετίας44. Τρία χρόνια αργότερα (1986), τα άτομα με ειδικές ανάγκες θα μπορούν να ταξιδεύουν με αεροπλάνο για πρώτη φορά. Πιο συγκεκριμένα, ψηφίζεται νόμος που απαγορεύει τη διάκριση των αερομεταφορών έναντι των ατόμων με ειδικές ανάγκες. Στην αρχή αφορά σε μεγάλες αεροπορικές εταιρείες που εκτελούν συχνές και προγραμματισμένες πτήσεις με κρατικά έξοδα, στην συνέχεια όμως θα υποχρεωθούν όλοι οι αερομεταφορείς να λαμβάνουν υπόψη τους αυτόν τον νόμο. Ο νόμος αυτός, τέλος, επιβάλλει την παροχή βοήθειας των ατόμων με αναπηρίες στο αεροσκάφος και στους χώρους του αεροδρομίου και τη δημιουργία κατάλληλων υποδομών προσβασιμότητας τόσο στο εσωτερικό του αεροδρομίου,

50

ΑΠΟ ΤΟ 1950 ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ

όσο και στο ίδιο το αεροπλάνο. Στόχος αυτού του νόμου ήταν για πρώτη φορά τα άτομα με ειδικές ανάγκες να έχουν την δυνατότητα να ταξιδέψουν με αεροπλάνο και να απολαύσουν όλα τα προνόμια που προσφέρονται και στους υπόλοιπους ταξιδιώτες, μία παροχή που δεν δινόταν τις προηγούμενες δεκαετίες45. Από πλευράς αρχιτεκτονικής ο νέος αυτός νόμος θα φέρει αντιμέτωπο τον σχεδιαστή των αεροσκαφών με νέες προκλήσεις, καθώς θα πρέπει να λάβει υπόψη του μέσα από τον επανασχεδιασμό της καμπίνας και τις βασικές διαστάσεις των αεροσκαφών, προκειμένου να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα. Το ίδιο επιβάλλεται να συμβεί και στα αεροδρόμια, τα οποία θα πρέπει τώρα να επανασχεδιαστούν και να «ενσωματώσουν» μέσα τους τις ανάγκες των άτομα με ειδικές ανάγκες. Αυτός ο επανασχεδιασμός στο χώρο των αερομεταφορών αλλά και γενικότερα στις δημόσιες υπηρεσίες θα συμπαρασύρει σιγά σιγά και την ανάγκη των ατόμων με ειδικές ανάγκες για προσβάσιμες κατοικίες και πολυκατοικίες. Έτσι, το 1988, ο νόμος περί Πολιτικών Δικαιωμάτων του 1968 επεκτείνεται και πλέον αφορά και στη δίκαιη στέγαση όλων και απαιτεί ορισμένο αριθμό προσβάσιμων μονάδων στέγασης στα νέα συγκροτήματα ή πολυκατοικίες που δημιουργούνται από τότε και στο εξής.

[44] https://sailhelps.org/, Άρθρο: A Brief Timeline of the History of Disabilities: The Shameful Treatment of People with Disabilities, δημοσιευμένο: 1 Ιουλίου 2018, (Ημερομηνία επίσκεψης: 14/5/2020)

[45] Ibid 44

51

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Η νομοθετική αυτή πράξη καλύπτει τόσο τις δημόσιες όσο και τις ιδιωτικές κατοικίες και όχι μόνο εκείνες που λαμβάνουν ένα ποσοστό ομοσπονδιακής χρηματοδότησης46. Τα άτομα με ειδικές ανάγκες πλέον θα μπορούν να αγοράζουν ή να ενοικιάζουν διαμερίσματα σε συγκροτήματα εξασφαλίζοντας την πρόσβαση και τη κυκλοφορία τους μέσα σε αυτά, σε αντίθεση με ότι συνέβαινε τα προηγούμενα χρόνια που αναγκάζονταν να κατασκευάζουν μόνοι τους τα σπίτια τους με βάση τις βασικές ανάγκες τους είτε κατέφευγαν σε πρόχειρες λύσεις στις υπάρχουσες κατοικίες (όπως αφαιρούμενες ράμπες, βοηθητικά εργαλεία πρόσβασης κ.α.). Αυτό θα οδηγήσει σταδιακά στην εμφάνιση νέων πρακτικών σχεδιασμού των εσωτερικών χώρων, οι οποίες θα προσπαθήσουν να ενσωματώσουν μέσα τους τις βασικές αυτές αρχές για προσβασιμότητα. Παράλληλα με το νόμο για δίκαιη στέγαση για όλους, την ίδια χρονιά (1988) ψηφίζεται νόμος για πρωτοβουλίες υποβοηθούμενης τεχνολογίας. Σύμφωνα με αυτό το νομοθετικό κείμενο αυξάνονται η πρόσβαση, η διαθεσιμότητα και η χρηματοδότηση της υποστηρικτικής τεχνολογίας για άτομα με ειδικές ανάγκες μέσω κρατικών και εθνικών πόρων, διευκολύνοντας έτσι την πρόσβαση τους, σε ένα βαθμό, στις νέες τεχνολογίες που εμφανίζονται47. Το 1990 αποτελεί δεκαετία σταθμός στην ιστορία των αναπηριών και των δικαιωμάτων των ατόμων με αναπηρίες, καθώς στην Αμερική υπογράφεται ο πιο σημαντικός Νόμος για την υποστήριξη των ατόμων με αναπηρίες γνωστός ως The American with Disabilities Act (ADA). Αυτός ο νόμος αναγνώρισε ότι οι διακρίσεις εις βάρος ατόμων με αναπηρία με τη μορφή σκόπιμων ανισοτήτων, ιστορικών προτύπων διαχωρισμού και απομόνωσης ήταν μείζον πρόβλημα, το

52

ΑΠΟ ΤΟ 1950 ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ

οποίο αντιμετώπιζαν τα άτομα με αναπηρίες και όχι οι ατομικές τους αναπηρίες κάθε αυτό. Η ADA δήλωσε, επίσης, ότι τα άτομα με αναπηρία έχουν υποβιβαστεί σε αδύναμες θέσεις με βάση στερεοτυπικές υποθέσεις σχετικά με τις αναπηρίες τους. Ως εκ τούτου, η ADA απαγορεύει τις διακρίσεις κατά των ατόμων με αναπηρία στην απασχόληση, τις δημόσιες υπηρεσίες, τα δημόσια καταλύματα και τηλεπικοινωνίες48. Ο νόμος αυτός ήταν πιο ισχυρός ακόμη και από τον Νόμο του 504, καθώς συμπεριλάμβανε μέσα του όλες τις πτυχές της αναπηρίας και όλους τους ανάπηρους ανθρώπους ισάξια χωρίς καμία διάκριση. Ήταν μία διθυραμβική νίκη για όλες τις οργανώσεις που πάλευαν τόσα χρόνια για μία καλύτερη ζωή των ατόμων με αναπηρίες και ιδιαίτερης ιστορικής σημασίας γεγονός, αφού, στη συνέχεια, το παράδειγμα της Αμερικής θα το ακολουθήσουν και άλλες ευρωπαϊκές χώρες και θα το εφαρμόσουν ως νόμο στα Συντάγματά τους. Η ψήφιση του Νόμου αυτού, αλλά και των υπόλοιπων που θα ακολουθήσουν στις υπόλοιπες χώρες, δεν άργησε να έχει αντίκτυπο και στο χώρο της αρχιτεκτονικής και του σχεδιασμού. Πιο συγκεκριμένα, ένα χρόνο αργότερα, και πριν προλάβει να ψηφιστεί κάποιος αντίστοιχος νόμος στο Ηνωμένο Βασίλειο, μία ομάδα ερευνητών εισήγαγαν για πρώτη φορά τον όρο [46] Albrecht L.G. & Seelman K. & Bury M., (2001), Handbook of Disability studies, Thousand Oaks: SAGE Publications, σ. 48

[48] Ibid 46, σ. 50

[47] Persson H., Åhman H., Yngling A. & Gulliksen J., (2015), Universal design, inclusive design, accessible design, design for all: Different concepts - one goal? On the concept of accessibility - historical, methodological and philosophical aspects, Universal Access in the Information Society, 14 (4), παρ. 4.4

53

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Inclusive Design (μτφ. Σχεδιασμός με αποκλεισμούς) ως σχεδιαστικό ερευνητικό πρόγραμμα στο Royal College of Art στο Λονδίνο. Αυτή η νέα εφαρμογή διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στο να συνδυαστούν ομάδες σχεδίασης, οι οποίες προηγουμένως εκτοπίζονταν και δεν λάμβαναν συμμετοχή στη διαδικασία σχεδιασμού προϊόντων, υπηρεσιών και σύγχρονων περιβαλλόντων49. Λίγο αργότερα, το 1995 ψηφίζεται στη Βρετανία ένας παρόμοιος νόμος που προστατεύει τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρίες. Αυτός ο νόμος είναι εμπλουτισμένος με εξουσιοδοτημένες εύλογες προσαρμογές στις πολιτικές και τα φυσικά περιβάλλοντα των εργοδοτών με 20 ή περισσότερους υπαλλήλους, αναγκάζοντας την άρση των εμποδίων που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι με αναπηρίες. Ο νόμος επιβάλλει, επίσης, την προσβασιμότητα στις δημόσιες συγκοινωνίες. Ενώ ο νόμος έφερε πρόοδο στα πολιτικά δικαιώματα των ατόμων που ζουν στη Σκωτία, στην Αγγλία, στην Ουαλία και στην Ιρλανδία, υπήρξαν πολλοί που εξέφρασαν την απογοήτευσή τους για το γεγονός ότι ο νόμος δεν προχώρησε όσο θα έπρεπε όσον αφορά την προστασία και τη διευκόλυνση της επιβολής των δικαιωμάτων των ατόμων με αναπηρία σε διάφορους τομείς της εργασίας50. Σε διεθνές επίπεδο, η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών ενέκρινε ομόφωνα τους κανόνες για την εξίσωση ευκαιριών για άτομα με αναπηρίες (Ηνωμένα Έθνη 1994). Οι τυπικοί κανόνες δεν είναι νομικά εκτελεστικοί διεθνώς, αλλά παρέχουν βασικά διεθνή πρότυπα για προγράμματα, νόμους και πολιτικές, όσον αφορά στα διάφορα είδη αναπηριών, τα οποία θα μπορούσαν να ακολουθηθούν από τα Έθνη. Οι κανονισμοί αυτοί επιτεύχθηκαν μετά από τις πιέσεις των οργανώσεων των ατόμων με αναπηρίες για την προώθηση μεγαλύτερης

54

ΑΠΟ ΤΟ 1950 ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ

συμμετοχής ατόμων με αναπηρίες στην κοινωνία. Ταυτόχρονα, εδραιώθηκε την ίδια δεκαετία και το Παγκόσμιο Πρόγραμμα Δράσης (World Programme of Action WPA) το οποίο είχε εγκριθεί από την Γενική Συνέλευση στις 3 Δεκεμβρίου 1982, και πρόκειται, όπως αναφέρεται στην επίσημη ιστοσελίδα των Ηνωμένων Εθνών, σε μια παγκόσμια στρατηγική για την ενίσχυση της πρόληψης της αναπηρίας, της αποκατάστασης και της εξίσωσης των ευκαιριών, η οποία αφορά στην πλήρη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία στην κοινωνική ζωή και την εθνική ανάπτυξη. Το WPA τονίζει, επίσης, την ανάγκη προσέγγισης της αναπηρίας από την άποψη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η «εξίσωση ευκαιριών» είναι ένα κεντρικό θέμα του WPA, όπως και η φιλοσοφία καθοδήγησής του για την επίτευξη πλήρους συμμετοχής των ατόμων με αναπηρίες σε όλες τις πτυχές της κοινωνικής και οικονομικής ζωής. Μια σημαντική αρχή, πάνω στην οποία βασίζεται αυτή η στρατηγική, είναι ότι τα θέματα που αφορούν άτομα με αναπηρία δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται μεμονωμένα, αλλά στο πλαίσιο των κανονικών κοινοτικών υπηρεσιών51.

[49] Persson H., Åhman H., Yngling A. & Gulliksen J., (2015), Universal design, inclusive design, accessible design, design for all: Different concepts - one goal? On the concept of accessibility - historical, methodological and philosophical aspects, Universal Access in the Information Society, 14 (4), παρ. 4.4

[51]https://www.un.org/development/ desa/disabilities/resources/world-programme-of-action-concerning-disabled-persons.html (Ημερομηνία επίσκεψης: 16/1/2020)

[50] Albrecht L.G. & Seelman K. & Bury M., (2001), Handbook of Disability studies, Thousand Oaks: SAGE Publications, σ. 50

55

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Το 1997, σε συνδυασμό με την ψήφιση όλων αυτών των νόμων περί διακρίσεων και αναγνώρισης των αναπηριών, ξεκινάνε και οι πρωτοβουλίες για την προσβασιμότητα στο διαδίκτυο (Web accessibility Initiative of W3C). Ένα ζήτημα στο οποίο, όπως έγινε αναφορά και παραπάνω, είχαν γίνει κάποιες προσπάθειες στο παρελθόν αλλά δεν είχαν οδηγήσει στο επιθυμητό αποτέλεσμα και στην ευρεία διάδοση του, όπως θα έπρεπε. Οι πρωτοβουλίες, τώρα, στόχευαν στη δημιουργία μίας σειράς κατευθυντήριων οδηγιών που να εξηγούν πως μπορεί να γίνει το περιεχόμενο του διαδικτύου πιο προσβάσιμο για άτομα με αναπηρίες52. Η νέα χιλιετία που θα ακολουθήσει θα επέμβει ακόμα πιο δραστικά πάνω στα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρίες και η αρχιτεκτονική θα έρθει αντιμέτωπη με τα προβλήματα προσβασιμότητας έμπρακτα με διάφορα σχεδιαστικά πρότυπα ανάλογα με τις ανάγκες των ατόμων κάθε φορά. Το εγχείρημα ξεκίνησε από τις Σκανδιναβικές χώρες και συγκεκριμένα την Σουηδία, η οποία πρωτοπόρησε σε εθνικά πλάνα δράσης για την αναπηρία το 2000. Το κεντρικό θέμα της δράσης είναι ότι η κοινωνία θα πρέπει να σχεδιαστεί έτσι ώστε όλοι οι πολίτες να έχουν το δικαίωμα στην ισονομία και στην ισοπολιτεία. Προσπάθησε να εντοπίσει και να καταργήσει τα εμπόδια, ώστε να επιτευχθεί πλήρη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρίες στην κοινωνία και να αποτραπούν κάθε είδους διακρίσεις, για να μπορούν παιδιά, νέοι και ενήλικες να ζήσουν ανεξάρτητα βασιζόμενοι στις δικές τους δυνάμεις και επιλογές53. Ένα χρόνο αργότερα, δημοσιεύεται το πρώτο βιβλίο του Universal Access Handbook (καθολική πρόσβαση σε όλους) με τίτλο «User Interfaces for all: Concepts, Methods and Tools», το οποίο στόχευε σε πρακτικές σχεδιασμού για την

56

ΑΠΟ ΤΟ 1950 ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ

πλήρη αλληλεπίδραση ανθρώπου και υπολογιστή. Την ίδια χρονιά παράλληλα δημοσιεύεται και το ISO Guide 701, που περιλαμβάνει έναν οδηγό με συμβουλές για τους σχεδιαστές, ώστε να διαχειριστούν τις ανάγκες των ατόμων με αναπηρίες και τους ηλικιωμένους54. Το 2004, δημοσιεύεται πάλι στην Δήλωση της Στοκχόλμης (Stockholm Declaration) το EIDD – Design for all Europe, το οποίο ουσιαστικά καθορίζει τις πρακτικές σχεδιασμού για όλους με βάση την ανθρώπινη ποικιλομορφία, την κοινωνική ένταξη και την ισότητα. Αυτή η ολιστική και καινοτόμος προσέγγιση του σχεδιασμού αποτελεί μία δημιουργική και ηθική πρόκληση για σχεδιαστές, διαχειριστές και τους πολιτικούς ηγέτες αρχικά της Ευρώπης αλλά στη συνέχεια και ολόκληρου του πλανήτη55. Από τότε θα ακολουθήσουν κάθε χρόνο διάφορα συνέδρια και πρωτοβουλίες στο πλαίσιο τόσο της Ευρωπαϊκής ένωσης, όσο και γενικότερα των υπόλοιπων χωρών διεθνώς για την εξίσωση των ατόμων με αναπηρίες στη κοινωνία και τη ψήφιση όλo και πιο βελτιωμένων νομοθετικών πλαισίων, που θα καλύπτουν καλύτερα τις ανάγκες τους. Ταυτόχρονα, θα συνεχιστούν να εφαρμόζονται, όπως θα γίνει αναφορά και στο μεθεπόμενο κεφάλαιο πρακτικές σχεδιασμού και θα γίνουν πολλές προσπάθειες να βρεθεί το κατάλληλο σύμβολο, που θα ενσωματώνει καλύτερα μέσα του όλες τις διαφορετικές αναπηρίες.

[52] Persson H., Åhman H., Yngling A. & Gulliksen J., (2015), Universal design, inclusive design, accessible design, design for all: Different concepts - one goal? On the concept of accessibility - historical, methodological and philosophical aspects, Universal Access in the Information Society, 14 (4), παρ. 4.4

[54] Ibid 52 [55] Ibid 52

[53] Ibid 52

57

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Αναπροσαρμόζεται με αυτό το τρόπο το αρχικό διεθνές σύμβολο ISA, με τελικό σχέδιο να παραμένει το σύμβολο που σχεδιάστηκε το 2010 από τους Sara Hendren και Brian Glenney στο Harvard University σε μία προσπάθεια να αποδώσουν ελαφρώς την κίνηση στο αρχικό στατικό σύμβολο. Ωστόσο, πολλοί ακτιβιστές των ατόμων με αναπηρίες συνεχίζουν να υποστηρίζουν πως ακόμη οι πόλεις και το χτιστό περιβάλλον αυτών δεν είναι ακόμη σε θέση να δεχτεί πλήρως όλες τις μορφές αναπηρίας, αφήνοντας ακόμη σημάδια περιθωριοποίησης και διαφοροποίησης των ατόμων αυτών από την υπόλοιπη κοινωνία. Τέλος, υποστηρίζουν πως τα σύμβολα που χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν τις διαφορετικές αναπηρίες, καλύπτουν μόνο ορισμένες κατηγορίες και πως δεν έχουν ρυθμίσει την ενσωμάτωση όλων μέσα στις σύγχρονες κοινωνίες56.

58

ΑΠΟ ΤΟ 1950 ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ

[56] Guffey E., (2018), Designing Disability: Symbols, Space and Society, London: Bloomsbury, σσ. 175-176

59

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

4.1

Herbert A. Everest & Harry C. Jennings Sr.: κατασκευή 1ου σύγχρονου αναπηρικού αμαξιδίου

1931

Αμερική: First Accessibility Standard-Making buildings accessible to an usable by the Physical Handicapped

Β’ Παγκόσμιος πόλεμος

1960

International Symbol of Access: πρώτο διεθνή σύμβολο για τα άτομα με αναπηρίες

Τέλος Β’ Παγκοσμίου πολ.: Barrier- free design (1950)κτήρια χωρίς φραγμούς στο Ην. Βασίλειο

4.3

Εικ. 4: Χρονολογικό διάγραμμα ιστορίας ατόμων με αναπηρίες μέρος γ

60

1968

4.4

4.5

ΑΠΟ ΤΟ 1950 ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ

4.2

Νόμος για υποχρεωτική εκπαίδευση όλων των παιδιών με ειδικές ανάγκες (IDEA)

Ψήφιση νόμου περί κοινωνικής ασφάλισης ατόμων με αναπηρίες

1968

1973-4

1971

Barrier- free design: θέσπιση ως αμερικανικός νόμος, προσβαση σε δημόσια κτήρια

Άρθρο 504 Νόμος Αποκατάστασης: απαγόρευση διακρίσεων εις βάρος Κατάργηση Ugly Law: απαγόρευση φυλάκισης ατόμων λόγων φαινομενικής αναπηρίας

National Theater for Deaf: πρώτο εθνικό θέταρο για κωφούς Πρώτοι Διεθνής Ολυμπιακοί Αγώνες στο Σικάγο

4.6

1975

4.7

61

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

5.1

ADAPT (American with disabilities for accessible public transportation) : πρόσβαση σε δημόσια συγκοινωνία

1983

Νόμος περί Πολιτικών Δικαιωμά των: δίκαιη στλεγαση για όλους, ορισμένος αριθμός προσβάσιμων μονάδων στέγασης

1988

1986

ADA (The American with Dis abilities Act):νόμος για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων ατόμων με αναπηρίες

Νόμος που απαγορεύει τη διάκριση των αερομεταφορών: τα άτομα με αναπηρίες να μπορούν να ταξιδεύουν με αεροπλάνο

5.5 Εικ. 5: Χρονολογικό διάγραμμα ιστορίας ατόμων με αναπηρίες μέρος δ

62

1990

ΑΠΟ ΤΟ 1950 ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ 5.3

5.2

5.4

Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών: εξίσωση ευκαιριών για άτομα με αναπηρίες Ψήφιση Νόμου αντίστοιχου του ADA στη Βρετανία προστασία δικαιωμάτων ατόμων με αναπηρίες

1991

Inclusive Design στο Ην. Βασίλειο: σχεδιασμός χωρίς αποκλεισμούς aπό το Royal College of Art

1994-5

EIDD- Design for all στην Στοκχόλμη: πρακτικές σχεδιασμού για όλους Τελικό λογότυπο αναπηρίας ISA: προσπάθεια απόδοσης ελαφριάς κίνησης στο αρχικό σχέδιο

2001

2004-2010

Universal Access Handbook: βιβλίο για πρακτικές σχεδιασμού για την αλληλεπίδραση ανθρώπου και υπολογιστή Accessible Design: Προσβάσιμος σχεδιασμός, πρακτική σχεδιασμού για την πρόσβαση όλων των ανθρώπων

5.7

ISO Guide 701: οδηγός για σχεδιαστές για τη δημιουργία προσβάσιμων περιβάλλωνδικτύων 5.6

63

64

ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ

ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ

Όπως έγινε ήδη γνωστό από το προηγούμενο κεφάλαιο, μετά τη δεκαετία του 1950 ξεκινάει στο Ηνωμένο Βασίλειο και μετέπειτα στην Αμερική να εμφανίζεται η υποστήριξη χωρίς εμπόδια για τα άτομα με αναπηρίες, το λεγόμενο ως barrier-free design. Πρόκειται ουσιαστικά για μία σημαντική χρονική περίοδο, κατά την οποία ο όρος αναπηρία αλλάζει το αρχικό του νόημα ως φυσική παθολογία (physical pathology), που απαιτεί θεραπεία, ή ως λειτουργικός περιορισμός (functional limitation), που απαιτεί αποκατάσταση σε μία λειτουργία απομείωσης και αλληλεπιδράσεων με το κτιστό περιβάλλον57. Πλέον τα άτομα με αναπηρίες δεν επιδιώκουν από την κοινωνία τους απλά κάποιου είδους πρόνοια και καλύτερη μεταχείριση, όπως συνηθιζόταν σε προγενέστερα χρόνια, αντ’ αυτού διεκδικούν μία ισάξια θέση και την άμεση σχεδίαση για την ένταξή τους στην κοινωνία, με στόχο την πλήρη προσβασιμότητά τους σε αυτήν. Σε πολλές χώρες η απαγόρευση των διακρίσεων, που προέκυψε, συνεπάγεται και απαιτεί ένα συγκεκριμένο επίπεδο προσβασιμότητας με ευρύτερη αναγνώριση. Το ερώτημα, ωστόσο, δεν είναι που θα πρέπει να τεθεί προσβασιμότητα, αλλά πως να την επιτύχει, όταν το κτιστό περιβάλλον έχει συνηθίσει να προσαρμόζεται και να σχεδιάζεται βασισμένο σε συγκεκριμένα πρότυπα και μοντέλα σχεδίασης58. Και κάνοντας μνεία στην προσβασιμότητα αξίζει να αναφερθούμε και στο πως αυτή ορίζεται από τη νομοθεσία. Σύμφωνα με τον ορισμό που παρατίθεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ 20 Ιουνίου 2020): «Με τον όρο ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ νοείται το χαρακτηριστικό του περιβάλλοντος, που επιτρέπει σε όλα τα άτομα - χωρίς διακρίσεις φύλου, ηλικίας και λοιπών χαρακτηριστικών, όπως σωματική διάπλαση, δύναμη, αντίληψη, εθνικότητα

66

ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ

- να έχουν πρόσβαση σε αυτό, δηλαδή να μπορούν αυτόνομα, με ασφάλεια και με άνεση να προσεγγίσουν και να χρησιμοποιήσουν τις υποδομές, αλλά και τις υπηρεσίες (συμβατικές και ηλεκτρονικές) και τα αγαθά που διατίθενται στο συγκεκριμένο περιβάλλον. Η προσβασιμότητα στο δομημένο περιβάλλον εξασφαλίζεται μέσω του προσβάσιμου σχεδιασμού, δηλαδή μια διαδικασία σχεδιασμού κατά την οποία οι ανάγκες των ατόμων με αναπηρίες εξετάζονται ειδικά, με στόχο τα προϊόντα, τις υπηρεσίες και τις υποδομές, ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν, κατά το δυνατόν, αυτόνομα από άτομα με διάφορες αναπηρίες».59

[57] Hamraie A., (2017), Building AccessUniversal Design and the politics of disability, Minneapolis: University of Minnesota Press, σ.12

[59] Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (Τεύχος B’ 2998/20.07.2020)

[58] Persson H., Åhman H., Yngling A. & Gulliksen J., (2015), Universal design, inclusive design, accessible design, design for all: Different concepts - one goal? On the concept of accessibility - historical, methodological and philosophical aspects, Universal Access in the Information Society, 14 (4), παρ. 2

67

ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ

ΣΎΜΒΑΣΗ ΓΙΑ ΤΑ ΔΙΚΑΙΏΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΤΌΜΩΝ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΊΑ Άρθρο 9 -Προσβασιμότητα (Σημείωση: Η επίσημη μετάφραση της Διεθνούς Σύμβασης έγινε από το Υπουργείο Εξωτερικών το έτος 2007.)

1. Προκειμένου να επιτρέψουν στα άτομα με αναπηρίες να ζουν ανεξάρτητα και να συμμετέχουν πλήρως σε όλες τις πτυχές της ζωής, τα Συμβαλλόμενα Κράτη λαμβάνουν κατάλληλα μέτρα προκειμένου να διασφαλίζουν στα άτομα με αναπηρίες την πρόσβαση, σε ίση βάση με τους άλλους, στο φυσικό περιβάλλον, τα μέσα μεταφοράς, την πληροφορία και τις επικοινωνίες, συμπεριλαμβανομένων και των τεχνολογιών και συστημάτων πληροφορίας και επικοινωνιών και σε άλλες εγκαταστάσεις και υπηρεσίες που είναι ανοικτές ή παρέχονται στο κοινό, τόσο στις αστικές όσο και στις αγροτικές περιοχές. Τα μέτρα αυτά, που θα συμπεριλαμβάνουν τον προσδιορισμό και την εξάλειψη των εμποδίων και κωλυμάτων προσβασιμότητας, θα ισχύουν, μεταξύ άλλων, για: α. τα κτίρια, τους δρόμους, τις μεταφορές και λοιπές εσωτερικές και υπαίθριες εγκαταστάσεις, συμπεριλαμβανομένων και των σχολείων, των κατοικιών, των ιατρικών εγκαταστάσεων και των εργασιακών χώρων, β. τις πληροφορίες, τις επικοινωνίες και λοιπές υπηρεσίες, συμπεριλαμβανομένων και των ηλεκτρονικών υπηρεσιών και των υπηρεσιών έκτακτης ανάγκης.

2. Τα Συμβαλλόμενα Κράτη λαμβάνουν επίσης κατάλληλα μέτρα προκειμένου: α. να αναπτύξουν, διαδώσουν και παρακολουθούν την εφαρμογή των ελάχιστων προτύπων και κατευθυντήριων οδηγιών για την προσβασιμότητα των εγκαταστάσεων και των υπηρεσιών που είναι ανοικτές ή παρέχονται στο κοινό, β. να διασφαλίζουν ότι οι ιδιωτικοί φορείς, οι οποίοι προσφέρουν εγκαταστάσεις και υπηρεσίες που είναι ανοικτές ή παρέχονται στο κοινό, λαμβάνουν υπόψη τους όλες τις μορφές της προσβασιμότητας για τα άτομα με αναπηρίες,

68

ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ

γ. να παρέχουν κατάρτιση τους άμεσα ενδιαφερόμενους, σε σχέση με τα ζητήματα προσβασιμότητας που αντιμετωπίζουν τα άτομα με αναπηρίες, δ. να παρέχουν, στα κτίρια και τις λοιπές εγκαταστάσεις που είναι ανοικτές στο κοινό, σύστημα σήμανσης σε Μπράιγ και σε ευανάγνωστες και κατανοητές μορφές, ε. να παρέχουν μορφές «ζωντανής» βοήθειας και ενδιαμέσων, συμπεριλαμβανομένων των οδηγών, των αναγνωστών και των επαγγελματιών διερμηνέων της νοηματικής γλώσσας, προκειμένου να διευκολύνουν την προσβασιμότητα στα κτίρια και σε άλλες εγκαταστάσεις που είναι ανοικτές στο κοινό, στ. να προάγουν άλλες κατάλληλες μορφές βοήθειας και υποστήριξης προς τα άτομα με αναπηρίες, προκειμένου να διασφαλίζουν την πρόσβασή τους στην πληροφορία, ζ. να προάγουν την πρόσβαση, για τα άτομα με αναπηρίες, στις νέες τεχνολογίες και τα συστήματα πληροφορίας και επικοινωνιών, συμπεριλαμβανομένου και του Διαδικτύου, η. να προάγουν το σχεδιασμό, την ανάπτυξη, την παραγωγή και τη διανομή προσιτών τεχνολογιών και συστημάτων ενημέρωσης και επικοινωνιών σε αρχικό στάδιο, έτσι ώστε αυτές οι τεχνολογίες και συστήματα να καταστούν προσιτές με ελάχιστο κόστος.» […]

2007, ΟΗΕ, Σύμβαση για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία

69

ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ

«Τα άτομα με αναπηρία, ως γνωστόν, δεν αποτελούν μια ομοιογενή ομάδα με τις ίδιες ανάγκες. Υπάρχουν διάφορες αναπηρίες: εμφανείς ή αφανείς, σοβαρές ή ελαφρές, μόνιμες ή προσωρινές, μία ή συνδυασμός περισσοτέρων (κίνησης, όρασης, ακοής, ομιλίας, αντίληψης, ψυχικές/ γνωστικές κλπ), που γεννούν διαφορετικές ανάγκες και διαφορετικές δυνατότητες στα άτομα που τις βιώνουν. Ταυτόχρονα τα άτομα με αναπηρία ανάλογα με αυτές τις ανάγκες και δυνατότητές τους καλούνται να αντιμετωπίσουν καθημερινά και διαφορετικά εμπόδια, που το περιβάλλον ορθώνει σε όλους τους τομείς, όπως: φυσικά εμπόδια, που αναφέρονται σε αντικείμενα που ενσωματώνονται στο περιβάλλον (πόρτες, παράθυρα, ανελκυστήρες, έπιπλα, εξοπλισμό χώρων υγιεινής, τηλέφωνα και εξοπλισμό για χρήση κοινού κ.λπ.), τα οποία είτε μπορεί να είναι τοποθετημένα κατά τέτοιο τρόπο ώστε να εμποδίζουν την κίνηση ατόμων με αναπηρία, είτε να είναι τοποθετημένα έτσι ώστε άτομα π.χ. σε αμαξίδιο να μην έχουν πρόσβαση σε αυτά π.χ. να μην τα φθάνουν, είτε να έχουν απαγορευτικές διαστάσεις, είτε να μην είναι εύκολα διακριτά κ.λπ., αρχιτεκτονικά εμπόδια, που αναφέρονται στο σχεδιασμό των κτιρίων, των χώρων γύρω από τα κτίρια, το σχήμα των χώρων, τις διαστάσεις, την ποιότητα των υλικών, τη δυνατότητα διαφυγής σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης, κ.λπ., εμπόδια στην πληροφόρηση και την επικοινωνία, που αναφέρονται στη δυσκολία των ατόμων με αναπηρία να λάβουν πληροφόρηση ή να επικοινωνήσουν με τρόπο εύκολα αντιληπτό από αυτά (είτε δια ζώσης, είτε με έντυπα, τηλέφωνα, σήμανση κλπ), τεχνολογικά εμπόδια, που αναφέρονται σε βοηθήματα όπως υπολογιστές και τα μέρη αυτών (πληκτρολόγιο, λογισμικό κ.λπ.), τηλέφωνα, τεχνολογίες (διαδίκτυο κ.λπ.) κ.λπ., εμπόδια λόγω συμπεριφοράς, που αναφέρονται σε ανακριβείς αντιλήψεις σχετικά με τις ικανότητες ενός ατόμου με αναπηρία και προέρχονται από άτομα που δεν γνωρίζουν πώς να επικοινωνήσουν με τα άτομα

70

ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ

αυτά και εμπόδια λόγω πολιτικών / διαδικασιών, που αναφέρονται σε κανονισμούς, πρωτόκολλα, πρακτικές και πολιτικές που αποκλείουν τα άτομα με αναπηρία (σε τρόπο διεξαγωγής εξετάσεων, σε αγγελίες εύρεσης εργασίας, σε επαγγελματικές συνεντεύξεις, σε πολιτικές ωραρίου εργασίας, κ.λπ.)»60.

O ίδιος ο όρος της προσβασιμότητας, όπως έγινε αντιληπτό και κατά τον ορισμό, χρησιμοποιείται σε τόσα διαφορετικά περιβάλλοντα (αρχιτεκτονική, κοινωνικά δίκτυα, ψηφιακά μέσα και άλλα), μπορεί να λάβει μία διαφορετική σημασία κάθε φορά και να συμπεριλάβει μία ευρεία γκάμα χρηστών. Αυτός είναι και ο λόγος που εμφανίζονται στη βιβλιογραφία τόσα διαφορετικά είδη σχεδιασμού, τα οποία επρόκειτο να αναλυθούν σε επόμενο κεφάλαιο. Συγχρόνως, η αύξηση του πληθυσμού στον βιομηχανοποιημένο κόσμο συμπαρασύρει μαζί της και την αύξηση του αριθμού των ατόμων με διάφορες αναπηρίες ή δυσκολίες με εφήμερη ή μόνιμη αναπηρία. Από την άλλη μεριά, οι περισσότερες ευρωπαϊκές, αμερικανικές αλλά και άλλες διεθνείς χώρες, σύμφωνα με στατιστικές πληροφορίες, δείχνουν να έχουν ένα όλο και πιο αυξανόμενο ποσοστό ηλικιωμένων ατόμων (ηλικίες άνω των 65 ετών), οι οποίοι με το πέρας των χρόνων έχουν ή θα έχουν χάσει τις ικανότητες τους, καθώς μεγαλώνουν με αποτέλεσμα να διεκδικούν και αυτοί με τη σειρά τους την επανένταξή τους στην κοινωνία61.

[60] Μαριλύ Χ., (2013), Προσβασιμότητα και Αναπηρία, Αθήνα: Εθνική Συνομοσπονδία Ατόμων με Αναπηρία (Ε.Σ.Α.με.Α), σσ. 8687

[61] Kose S., (1998), From Barrier-Free to Universal Design: An International Perspective, Assistive Technology: The official Journal of RESNA, 10 (1), σσ. 44-50

71

ΠΟΣΟΣΤΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΗΛΙΚΙΑΣ 65 ΚΑΙ ΑΝΩ

ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ

ΧΡΟΝΙΑ Ιαπωνία

Γερμανία

Καναδάς

Ιταλία

Ην. Πολιτείες

Κάτω Χώρες

Δανία

Σουηδία

Γαλλία

Ην. Βασίλειο

Εικ. 6: Διάγραμμα ποσοστού πληθυσμού άνω των 65 σε διάφορες χώρες

72

Ικανότητα ακοής

Ικανότητα όρασης

ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ

Ηλικία

Ικανότητα Μνήμης

Γνωστική ικανότητα

Ηλικία

Ηλικία

Ηλικία

Η ικανότητα γενικά μειώνεται με βάση την ηλικία

Εικ. 7: Διάγραμμα ποσοστού ικανοτήτων που μειώνεται με την ηλικία

73

ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ

Εικ. 8: Διάγραμμα διάκρισης ικανοτήτων

74

ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ

Έτσι, λοιπόν, η ανάγκη αύξησης της προσβασιμότητας και των ίσων ευκαιριών στο δημόσιο και ιδιωτικό χώρο αποκτά πλέον ευρύτερη αναγνώριση και φαίνεται πως μόνο ένα πρότυπο σχεδίασης, όπως είναι αυτό του σχεδιασμού χωρίς εμπόδια, δεν είναι ούτε επαρκές ούτε κατάλληλο, καθώς η προσβασιμότητα έρχεται αντιμέτωπη και με άλλες κοινωνικές ομάδες και όχι αποκλειστικά τα άτομα με αναπηρία, όπως συνηθιζόταν. Αντιθέτως, η προσέγγιση επιβάλλεται να είναι εναρμονισμένη στις ανάγκες των ανθρώπων με διαφορετικές ικανότητες την ίδια στιγμή. Χρειάζονται περιβάλλοντα τα οποία θα είναι προσβάσιμα οπτικά, ακουστικά και κινησιακά, δηλαδή να ενσωματώνουν μέσα τους κάθε πιθανό χρήστη, που θα μπορεί να τα χρησιμοποιήσει χωρίς κάποια περαιτέρω τροποποίηση ή αλλαγή62. Επομένως, θα πρέπει όλα τα υπάρχοντα καθημερινά προϊόντα, οι κατοικίες, τα κτήρια και τα μέσα μεταφοράς να επανασχεδιαστούν βασισμένα στην έννοια της προσβασιμότητας ή ακόμη καλύτερα τα νέα που σχεδιάζονται να την ενσωματώνουν μέσα τους. Αυτή, η διαφορετική αντιμετώπιση και προσέγγιση του όρου της προσβασιμότητας θα οδηγήσει σε μία σειρά από διαφορετικά είδη ή πρακτικές σχεδιασμού εκ των οποίων το καθένα θα προσπαθεί με έναν τρόπο να την εντάξει και να την πλαισιώσει.

[62] http://www.inclusivedesigntoolkit.com/ usercapabilities/usercap.html (Ημερομηνία επίσκεψης: 4/6/2021)

75

76

ΔΙΕΘΝΗ

ΠΡΟΤΥΠΑ

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

Στο κεφάλαιο αυτό θα παρουσιαστούν αναλυτικά τα διαφορετικά είδη σχεδιασμού που έχουν κάνει την εμφάνιση τους από το 1960 και μετά σε μία προσπάθεια να αναθεωρήσουν τον σχεδιασμό, βασιζόμενοι στην έννοια της προσβασιμότητας και της καθολικότητας, που περιλαμβάνει όλο το σύνολο των δυνατών χρηστών που θα μπορούσαν να τα χρησιμοποιήσουν. Όπως θα παρατηρηθεί, οι πρακτικές αυτές έχουν ομοιότητες μεταξύ τους και συχνά αλληλοκαλύπτονται με μόνο κοινό στόχο να συμπεριλάβουν ακόμα περισσότερες κοινωνικές ομάδες και χρήστες. Θα μπορούσε κανείς να αναρωτηθεί γιατί να υπάρχουν τόσες διαφορετικές προσεγγίσεις. Ωστόσο, δεδομένου ότι η ιδέα της προσβασιμότητας έχει εδραιωθεί σε μία ποικιλία πολιτικών και κοινωνικών οργάνων, τα οποία θέλουν να αντιμετωπίσουν τα ζητήματα πρόσβασης και να εντάξουν τα άτομα με αναπηρίες κάθε φορά στις κοινωνίες τους. Κρίνεται, λοιπόν, πως μία διαφορετική ερμηνεία που προκύπτει κάθε φορά θα μπορούσε να οδηγήσει σε ευαισθητοποίηση και θα προωθούσε την ανάπτυξη καλύτερων μεθόδων για μία όλο και αυξανόμενη προσβασιμότητα63. Η περιγραφή και η παρουσίαση των διαφορετικών ειδών σχεδιασμού θα πραγματοποιηθεί με χρονολογική σειρά και θα ολοκληρωθεί με το τελευταίο είδος που ακολουθείται μέχρι και σήμερα, τον Καθολικό Σχεδιασμό (Universal Design).

78

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

Barrier- free Design (Σχεδιασμός χωρίς εμπόδια) Πρόκειται για μία νέα πρακτική σχεδιασμού που έκανε την εμφάνιση της, όπως έχει αναφερθεί, την δεκαετία του 1950 με αφετηρία το Ηνωμένο Βασίλειο. Εξαιτίας ενός μεγάλου αριθμού ατόμων που επέστρεφαν εκείνη την εποχή με διάφορους τραυματισμούς και αναπηρίες μετά από τον πόλεμο με το Βιετνάμ, οι αρμόδιοι στην προεδρία μαζί με τον πρόεδρο των Βετεράνων εργάστηκαν για να επιφέρουν εθνικά στάνταρτ για τη σχεδίαση τόσο των κτηρίων όσο και των πόλεων χωρίς εμπόδια (barrier-free buildings). Στόχος τους ήταν, από την μία μεριά να κάνουν τα κτήρια προσβάσιμα για τους στρατιώτες που χρησιμοποιούσαν αναπηρικό αμαξίδιο και για άλλους με παρόμοια προβλήματα, και από την άλλη μεριά να δοθεί έτσι η ευκαιρία σε αυτά τα άτομα να μπορούν να εργαστούν και να μορφωθούν ξανά σε ένα νέο πλαίσιο κοινωνικής πρόνοιας. Μία δεκαετία, αργότερα, θα αρχίσει να διαδίδεται αυτή η πρακτική σχεδιασμού και στην Αμερική και το 1961 θα δημοσιευτεί το πρώτο κείμενο με τίτλο «Making Buildings Accessible to and Usable by the Physically Handicapped» (Κάνοντας τα κτήρια προσβάσιμα και χρήσιμα για τα άτομα μα ειδικές ανάγκες)64.

[63] Persson H., Åhman H., Yngling A. & Gulliksen J., (2015), Universal design, inclusive design, accessible design, design for all: Different concepts - one goal? On the concept of accessibility - historical, methodological and philosophical aspects, Universal Access in the Information Society, 14 (4), παρ. 3.1

[64] Ibid 63

79

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

Μία Σχεδίαση χωρίς εμπόδια, δεν αφορά αποκλειστικά μόνο στα κτήρια, όπως θα μπορούσε εύκολα να σκεφτεί κάποιος, βασισμένος στις συνθήκες που επικρατούσαν τα προηγούμενα χρόνια αναφορικά με τα άτομα με ειδικές ανάγκες. Πλέον, αφορά σε μία μεγάλη γκάμα χώρων και υπηρεσιών μέσα από εγκαταστάσεις, μέσα μεταφοράς, τεχνικά αντικείμενα, πληροφορίες συστημάτων διάδοσης, οπτικοακουστικές πηγές πληροφοριών και εξοπλισμού επικοινωνιών που μπορούν να χρησιμοποιηθούν και να είναι προσβάσιμα από όλους, ανεξαρτήτου ηλικίας, φύλου ή κοινωνικής κατάστασης και να επιτρέπουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ανεξαρτησία, χωρίς να χρειάζεται η βοήθεια από άλλο άτομο. Ένα περιβάλλον χωρίς εμπόδια είναι χρήσιμο, όχι μόνο για άτομα με κάποιου είδους αναπηρία αλλά μπορεί να συμπεριλάβει και άλλες κοινωνικές ομάδες όπως είναι: άτομα σε αμαξίδιο με κινητικά προβλήματα, ηλικιωμένους, εγκύους, μικρά παιδιά και άτομα με υπερβολικά ψηλό/χαμηλό ανάστημα65. Αδήριτη ανάγκη αποτελεί να γίνει κατανοητό ότι η απαγόρευση των φραγμών ξεπερνάει την χρήση απλά ράμπας αντί για σκάλες και έχει πολλές άλλες απαραίτητες πτυχές. Αυτές κυμαίνονται από τα πλάτη που πρέπει να έχουν οι πόρτες και οι διάδρομοι μέχρι και τις επιφάνειες που πρέπει να χρησιμοποιηθούν στα δάπεδα, από το ύψος που πρέπει να έχουν τα κιγκλιδώματα και οι λαβές μέχρι τα σήματα και οπτικοακουστικά μέσα για οδηγούς66. Για το λόγο αυτό, επιλέγεται να ταξινομηθούν οι αναπηρίες σε τέσσερις μεγάλες κατηγορίες, ώστε να μπορέσουν να μελετηθούν καλύτερα οι ανάγκες της κάθε ομάδας και να παρουσιαστεί στη συνέχεια μία σειρά από μέτρα και κανόνες, που μπορούν να εφαρμοσθούν σε μία σχεδίαση χωρίς εμπόδια. Οι κατηγορίες αυτές είναι οι εξής:

80

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

1) Κινητική αναπηρία ή δυσκολία (περιορισμένη κίνηση, δύναμη, αίσθηση ισορροπίας, ικανότητα συντονισμού) 2) Αισθητηριακές διαταραχές (όραση, ακοή, έλλειψη αίσθησης οσμής ή γεύσης) 3) Γνωστικές διαταραχές (ομιλία, μαθησιακές και νοητικές λειτουργίες) και 4) Ψυχικές διαταραχές.

Κινητική αναπηρία Ένα περιβάλλον χωρίς εμπόδια θα πρέπει να είναι σε θέση να αντισταθμίσει τις κινητικές ελλείψεις και ως εκ τούτου να διευκολύνει τις διάφορες ακολουθίες των κινήσεων. Οι περιοχές κίνησης και τα σημεία διέλευσης με επαρκές μέγεθος, μέσα πρόσβασης με επαρκές πλάτος και χωρίς σκαλοπάτια, αντιολισθητικές επενδύσεις δαπέδου, χειρολισθήρες και μικρές αποστάσεις είναι σημαντικοί παράμετροι που πρέπει να ληφθούν για να διασφαλιστεί ένας ορισμένος βαθμός άνεσης και ευκολίας για τους χρήστες των αναπηρικών αμαξιδίων και των ατόμων με κινητικά προβλήματα67. Μία αρχιτεκτονική χωρίς εμπόδια θα πρέπει να επιτρέπει την ελεύθερη εσωτερική και εξωτερική κυκλοφορία για όλους είτε με τη χρήση ραμπών ή και ακόμη σκαλοπατιών ήπιας κλίσης για να μπορεί να θεωρηθεί επιτυχής η σχεδίαση της.

[65] Heiss O., Degenhart C., Ebe J., (2010), Barrier-Free Design: Principles, Planning, Examples, Basel: Birkhäuser, σ. 17

[67] Ibid 65, σ. 36

[66] Unati Team & Handicap International team, (2004), Design Manual for a Barrier-Free Built Environment, ResearchGate

81

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

Αισθητηριακές διαταραχές Ακοή Όσον αφορά στις αισθητηριακές διαταραχές θα μπορούσε κανείς να επισημάνει δύο βασικές (ακοή και όραση) που πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη από τους σχεδιαστές αν θέλουν να δημιουργήσουν ένα περιβάλλον προσβάσιμο για όλα τα άτομα με μειωμένη αίσθηση. Πιο συγκεκριμένα, ξεκινώντας από τα άτομα με περιορισμένη ακοή, ορισμένες λύσεις που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν είναι οι εξής: χρήση μεγάλων πινακίδων και κειμένων στους δρόμους και στους ανοιχτούς δημόσιους χώρους που θα παρέχουν σαφείς οδηγίες για τον προσανατολισμό και την κυκλοφορία τους κάθε φορά σε αυτή, ώστε να αναγνωρίζουν τους κινδύνους εγκαίρως. Επιπλέον, σε περιπτώσεις εκτάκτου ανάγκης θα πρέπει τα σήματα να γίνονται αντιληπτά από όλους αξιοποιώντας τις υπόλοιπες βασικές αισθήσεις των ατόμων. Οι σύγχρονες αίθουσες συνεδριάσεων και οι άλλοι χώροι ψυχαγωγίας (θέατρα, κινηματογράφος, όπερα και άλλα) θα πρέπει να εξοπλιστούν με τα κατάλληλα συστήματα για τη μετάδοση του ακουστικού περιεχομένου σε συμμετέχοντες με προβλήματα ακοής μέσω υπέρυθρων και επαγωγικών συστημάτων (εισαγωγή βρόχου- ήχου). Συγχρόνως, σε ένα γενικό πλαίσιο, στο εσωτερικό αυτών των χώρων είναι απαραίτητο να λαμβάνονται μέτρα για τη μείωση του θορύβου από εξωτερικούς παράγοντες, οι οποίοι δυσχεραίνουν την ακοή σε αυτά τα άτομα. Τέτοια μέτρα αφορούν κυρίως σε συστήματα ηχομόνωσης και απορρόφησης του ήχου. Τέλος, ειδικά διαμορφωμένα σήματα και σύμβολα θα πρέπει να τοποθετούνται στους τοίχους και στα πατώματα, που θα διευκολύνουν, τόσο στη κατανόηση,

82

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

όσο και σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης για την έξοδο τους από το χώρο με ασφάλεια68. Όραση Τα άτομα με μειωμένη όραση διατρέχουν ιδιαίτερο κίνδυνο στους δρόμους, στις στάσεις των μέσων μεταφοράς και στους σταθμούς, καθώς, επίσης, και στις μεταβάσεις μεταξύ αυτών των διαδρομών και των χώρων. Επιπλέον, συχνά τα μεταβαλλόμενα επίπεδα στο δημόσιο χώρο και οι γυάλινες επιφάνειες, κυρίως από τις βιτρίνες των καταστημάτων, αντιπροσωπεύουν τους πιο πιθανούς κινδύνους για τα άτομα αυτά. Για αυτό, σε μία σχεδίαση χωρίς εμπόδια θα πρέπει να επανασχεδιαστούν τα μονοπάτια, οι δρόμοι και οι ανοιχτοί αστικοί χώροι, ώστε να περιλαμβάνουν κατάλληλους χώρους για κίνηση, η οποία δεν θα παρεμποδίζεται από τυχόν εμπόδια και ενοχλητικά αντικείμενα που εισχωρούν σε αυτές και μπερδεύουν τα άτομα με περιορισμένη όραση. Η αλλαγή στις συνθήκες φωτισμού μπορεί να φανεί εξίσου επικίνδυνη και σε συνδυασμό με τις αντανακλάσεις μπορούν να επηρεάσουν την τρισδιάστατη αντίληψη ενός ατόμου για έναν χώρο και να κάνουν τον προσανατολισμό του δύσκολο. Τα άτομα με περιορισμένη όραση δεν μπορούν εύκολα να διακρίνουν όλα τα χρώματα ή ακόμα είναι πιθανό να μην έχουν καμία αίσθηση αυτών.

[68] Heiss O., Degenhart C., Ebe J., (2010), Barrier-Free Design: Principles, Planning, Examples, Basel: Birkhäuser, σ. 36

83

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

Συνεπώς, είναι απαραίτητο τόσο σε εξωτερικούς χώρους, όσο και σε εσωτερικούς να χρησιμοποιούνται τα κατάλληλα σήματα σε σημεία που ενέχουν πιθανούς κινδύνους, σε κάθε μεταβολή κατεύθυνσης, σε πιθανό εμπόδιο που μπορεί να εμφανιστεί (να επισημαίνονται με αντίθεση). Όταν τα σήματα προορίζονται να καθοδηγήσουν τις ροές κυκλοφορίας, οι πληροφορίες (είτε γράμματα είτε σύμβολα) θα πρέπει να επαναλαμβάνονται σε τακτά χρονικά διαστήματα και θα πρέπει να χρησιμοποιούνται υλικά με αντίθεση ως βοηθήματα για την αφή και την απτική ικανότητα. Τέλος, στον αστικό χώρο σημαντικοί παράγοντες αποτελούν το μέγεθος των γραμμάτων στις πινακίδες ή στις φωτεινές επιγραφές και ο τρόπος που είναι γραμμένα, οι οποίοι συνθέτουν την αναγνωσιμότητα και την πλήρη κατανόηση για τα άτομα με μειωμένη όραση69. Γνωστικές και ψυχικές διαταραχές Πρόκειται για δύο μεγάλες υποκατηγορίες, οι οποίες χρήζουν παρόμοιας αντιμετώπισης και επίλυσης και για το λόγο αυτό ομαδοποιούνται μαζί. Ένα περιβάλλον ειδικά διαμορφωμένο για άτομα που ανήκουν σε αυτές τις κατηγορίες, θα πρέπει να περιλαμβάνει εύκολο και αυτονόητο προσανατολισμό και συνάμα μία ευανάγνωστη εσωτερική διάταξη. Επιπλέον, η διάταξη των διάφορων εγκαταστάσεων θα πρέπει να γίνεται με αυξημένη σαφήνεια και να αποφεύγονται τυχόν εμπόδια ή κίνδυνοι που μπορούν να εμφανιστούν. Παράλληλα, η συνειδητή χρήση του φωτός, του χρώματος και των υλικών μπορεί να βοηθήσει στη βελτίωση του προσανατολισμού και στην ανακούφιση των φόβων, επειδή τα όρια είναι σαφώς καθορισμένα, γεγονός που αυξάνει την αίσθηση της προσωπικής ασφάλειας και ευεξίας. Τώρα, όσον αφορά στις ψυχικές διαταραχές τα αίτια συνήθως είναι πολλά και διαφορετικά, πράγμα το οποίο τα κάνει δύσκολα

84

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

να επαληθευτούν, έτσι αντιμετωπίζονται σχεδιαστικά με ένα παρόμοιο τρόπο, όπως οι γνωστικές διαταραχές70.

Accessible Design (Προσβάσιμος Σχεδιασμός) Πρόκειται για μία νέα πρακτική σχεδιασμού που έρχεται να αντικαταστήσει τον σχεδιασμό χωρίς εμπόδια και να διευρύνει τη σημασία του προς όφελος όχι μόνο των ατόμων με αναπηρίες, αλλά για το μεγαλύτερο δυνατό εύρος χρηστών που θα μπορούσαν να επωφεληθούν. Ο όρος αυτός του προσβάσιμου σχεδιασμού προήλθε από την ADA (Αμερικανικός Νόμος που αφορά τα άτομα με ειδικές ανάγκες), η οποία δημοσιεύτηκε το 1991. Μία δεκαετία αργότερα, το 2001, θα καθοριστεί σαν όρος και από τον διεθνή οργανισμό ISO και θα καθοριστεί ως σχεδιασμός προϊόντων, υπηρεσιών και περιβαλλόντων που είναι εύκολα χρησιμοποιήσιμα από τους περισσότερους χρήστες χωρίς κάποια τροποποίηση, καθιστώντας τα προϊόντα προσαρμοσμένα σε διαφορετικούς χρήστες και να έχουν τυποποιημένα περιβάλλοντα (interface), που να είναι συμβατά με άτομα με ειδικές ανάγκες. Τέλος, ο Προσβάσιμος Σχεδιασμός, όπως έχει καθοριστεί και παρουσιαστεί μέσα από αυτά τα δύο πλαίσια νόμων και αποφάσεων έχει ως στόχο να προσφέρει εργονομικά δεδομένα στις περιορισμένες ικανότητες των ηλικιωμένων και των ατόμων με αισθητηριακές, φυσικές και γνωστικές [69] Heiss O., Degenhart C., Ebe J., (2010), Barrier-Free Design: Principles, Planning, Examples, Basel: Birkhäuser, σ. 38

[70] Ibid 69, σ. 39

85

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

διαταραχές71. Ωστόσο, όπως θα διαπιστωθεί και στην συνέχεια, θα απωλέσει την αρχική του αξία και θα ενσωματωθεί στα άλλα δύο μεγάλα είδη σχεδιασμού που θα εμφανιστούν στην συνέχεια (inclusive και universal design).

Design for all (Σχεδιασμός για όλους) Πρόκειται για μία πρακτική σχεδιασμού, η οποία συγκροτήθηκε από το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Σχεδιασμού και Ειδικών Αναγκών (EEID), στο οποίο συμμετέχουν πάνω από 16 ευρωπαϊκές χώρες. Χρειάστηκαν περίπου 10 χρόνια από την ίδρυση του (1993) για να καταλήξουν τελικά τον Μάιο του 2004 στην Στοκχόλμη να διακηρύξουν για πρώτη φορά ολοκληρωμένο τον ορισμό του και τις αρχές που τον διέπουν. Σύμφωνα με αυτή τη διακήρυξη προκύπτουν τα παρακάτω: ο Σχεδιασμός για όλους είναι ένας σχεδιασμός για την ανθρώπινη ποικιλομορφία, την κοινωνική ένταξη και την ισότητα και απαιτεί τη συμμετοχή όλων των χρηστών σε κάθε στάδιο της διαδικασίας σχεδιασμού. Θα μπορούσε κανείς να κατανοήσει πως το συγκεκριμένο είδος σχεδιασμού αποτελεί και μία δημιουργική και ηθική πρόκληση για όλους τους σχεδιαστές και τους πολιτικούς ηγέτες, οι οποίοι οφείλουν να την εφαρμόζουν κάθε φορά72. Η πρακτική σχεδιασμού για όλους θα υιοθετηθεί, στην συνέχεια, από διάφορα κράτη με το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα να αποτελεί η Σουηδία, η οποία με κυβερνητική απόφαση θέτει ως στόχο μέχρι το 2010 να είναι προσβάσιμη για όλους. Το EEID τοποθετεί τον όρο Design for all σε μία άμεση συσχέτιση με την αειφορία (sustainability) χρησιμοποιώντας τον ορισμό των τεσσάρων πυλώνων από τον Jon Hawkes, στον οποίο η βιωσιμότητα ορίζεται ως μία σύνθετη έννοια που περιλαμβάνει πολιτιστικές, οικολογικές, οικονομικές και κοινωνικές πτυχές73.

86

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

Αυτό προσπαθεί, άλλωστε, να επιτύχει αυτός ο σχεδιασμός, δηλαδή να δώσει έμφαση στη σημασία της ένταξης των ατόμων με αναπηρία όχι μόνο για τα άμεσα ενδιαφερόμενα άτομα, αλλά ευρύτερα για όλη την κοινωνία και όλες τις πτυχές που αυτή έχει. Σήμερα, η φιλοσοφία πίσω από αυτή τη πρακτική σχεδιασμού είναι ίσως η πιο διαδεδομένη σε σχέση με τα υπόλοιπα είδη που αναφέρθηκαν προηγουμένως, ωστόσο στη βιβλιογραφία και αυτή πρακτικά θα ενσωματωθεί στα πλαίσια του Καθολικού Σχεδιασμού (Universal Design)74.

Cooperative/ Participatory Συμμετοχικός σχεδιασμός)

Design

(Συνεργατικός/

Ο Συνεργατικός Σχεδιασμός είναι μία πρακτική που εφαρμόζεται για πολλά χρόνια στην σκανδιναβική κουλτούρα ως παράδοση με μεγάλη επιτυχία και κάθε χρόνο κερδίζει ακόμα περισσότερο έδαφος με ολοένα και περισσότερα κράτη να επιθυμούν να τον εντάξουν στη νομοθεσία τους. Αυτή η πρακτική σχεδιασμού δεν περιλαμβάνει απλά μία ενεργή συμμετοχή μεταξύ χρηστών, όπως συνέβαινε με τα προηγούμενα είδη στα οποία αναφερθήκαμε, αλλά επιδιώκει την πλήρη συνεργασία μεταξύ χρηστών και μίας ολόκληρης ομάδας ανάπτυξης και σχεδιασμού, που μοιράζονταιπαρόμοιες γνώσεις και εμπειρίες, όπως αρχιτέκτονες, μηχανικοί, προγραμματιστές, διευθυντές

[71] ISO: ISO/IEC Guide 71:2001. Guidelines for standards developers to address the needs of older persons and persons with disabilities (2001) [72] The EIDD Stockholm Declaration (2004),https://dfaeurope.eu/what-is-dfa/ dfa-documents/the-eidd-stockholm-declaration-2004/ (Ημερομηνία επίσκεψης: 11/4/2021)

[73] Hawkes, J, (2001), The fourth pillar of sustainability: culture’s essential role in public planning. Common Ground: Champaign [74] Persson H., Åhman H., Yngling A. & Gulliksen J., (2015), Universal design, inclusive design, accessible design, design for all: Different concepts - one goal? On the concept of accessibility - historical, methodological and philosophical aspects, Universal Access in the Information Society, 14 (4), παρ. 3.2

87

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

εταιριών και άλλοι75. Πολλοί ειδικοί θεωρούν πως μία τέτοια σχεδιαστική προσέγγιση, η οποία δεν περιλαμβάνει μόνο έναν σχεδιαστή, θα μπορούσε να αποβεί καρποφόρα, να δώσει νέα στοιχεία στην διαδικασία και να συμβάλλει έτσι στην όλο και αυξανόμενη ανάγκη για προσβασιμότητα 76. Αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί, αν σε κάθε διαδικασία σχεδιασμού οποιοδήποτε προϊόντος ή συστήματος συμμετείχαν ένας ή περισσότεροι χρήστες με κάποιους είδους αναπηρία, προσφέροντας πολύτιμες πληροφορίες που θα συνέβαλλαν στην περαιτέρω ανάπτυξη του. Ο Συμμετοχικός Σχεδιασμός δεν έχει ένα καθορισμένο πλάνο σχεδίασης, όπως διατυπώθηκαν για τα άλλα είδη σχεδιασμού, και αυτό συμβαίνει γιατί κάθε φορά διαμορφώνεται με βάση τις αποφάσεις που λαμβάνονται μεταξύ των χρηστών και των σχεδιαστών κατά τη διαδικασία του. Επομένως κάθε φορά μπορούν να προκύψουν διαφορετικά αποτελέσματα που περιλαμβάνουν όσο είναι δυνατό το μεγαλύτερο δυνατό φάσμα πιθανών χρηστών.

Inclusive Design (Σχεδιασμός χωρίς αποκλεισμούς) Πρόκειται για μία πρακτική σχεδιασμού που επινοήθηκε για πρώτη φορά στο Ηνωμένο Βασίλειο και υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί ορισμοί που θα μπορούσαν να την περιγράψουν. Ο σχεδιασμός χωρίς αποκλεισμούς έχει πολλές ομοιότητες με τον Σχεδιασμό για όλους (Design for all) και τον Καθολικό Σχεδιασμό (Universal Design), αλλά με την απαίτηση να συμπεριληφθεί και η έννοια του λογικού (reasonable) στον ορισμό του. Αυτό συμβαίνει, καθώς θεωρείται πως με την χρήση της λέξης λογικού συμπεριλαμβάνονται όλες οι διαφορετικές κατηγορίες ανθρώπων που μπορούν να επωφεληθούν77. Ο σχεδιασμός τόσο στον δημόσιο, όσο

88

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

και στον ιδιωτικό χώρο θα πρέπει πάντα να κρίνεται από το εάν επιτυγχάνει ή όχι ένα περιβάλλον χωρίς αποκλεισμούς. Όταν ένα σχέδιο δεν εφαρμόζει αυτή την αρχή, θα πρέπει να θεωρηθεί πως έχει αποτύχει. Ένας σωστός σχεδιασμός πρέπει να αντικατοπτρίζει την ποικιλομορφία των ανθρώπων που το χρησιμοποιούν και να μην επιβάλλει εμπόδια οποιουδήποτε είδους. Με το σχεδιασμό και τη διαχείριση του κτιστού περιβάλλοντος, η απογοήτευση και η δυσκολία που βίωσαν πολλοί, συμπεριλαμβανομένων και των ατόμων με ειδικές ανάγκες, των ηλικιωμένων ατόμων και των οικογενειών με μικρά παιδιά, θα μπορεί πλέον να ξεπεραστεί. Η πρακτική σχεδίασης χωρίς αποκλεισμούς έρχεται και αυτή με τη σειρά της να ενσωματώσει μέσα της ακόμα περισσότερους χρήστες σε μία μεγαλύτερη και πιο ευρεία γκάμα από ότι τα προηγούμενα είδη σχεδιασμού που παρουσιάστηκαν. Πιο συγκεκριμένα, έχουν εντοπιστεί πέντε βασικές αρχές που διέπουν τον σχεδιασμό χωρίς αποκλεισμούς, οι οποίοι είναι οι εξής:

[75] Simonsen J., Robertson T., (2013), Routledge International Handbook of Participatory Design, New York: Routledge, σ. Xix

[77] Ibid 76, παρ. 3.4

[76] Persson H., Åhman H., Yngling A. & Gulliksen J., (2015), Universal design, inclusive design, accessible design, design for all: Different concepts - one goal? On the concept of accessibility - historical, methodological and philosophical aspects, Universal Access in the Information Society, 14 (4), παρ. 3.8

89

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

1) τοποθετεί τους ανθρώπους στο επίκεντρο της διαδικασίας σχεδιασμού. Ο σχεδιασμός και η ανάπτυξη θα πρέπει να δημιουργήσουν χώρους και κτήρια που οι άνθρωποι μπορούν να χρησιμοποιήσουν για να σχηματίσουν ισχυρές, ζωντανές και βιώσιμες κοινότητες. Για να επιτευχθεί αυτό, υποχρεούνται να συμμετάσχουν όσο το δυνατόν περισσότεροι άνθρωποι για το σχεδιασμό. Αυτό θα συμβάλει στην προώθηση της προσωπικής ευημερίας, της κοινωνικής συνοχής και της απόλαυσης για όλους.

2) αναγνωρίζει την πολυμορφία και τη διαφορετικότητα. Ο καλός σχεδιασμός μπορεί να επιτευχθεί μόνο εάν το περιβάλλον που δημιουργείται, ανταποκρίνεται στις ανάγκες πολλών ανθρώπων. Ο καθένας σε κάποιο σημείο θα αντιμετωπίσει πιθανώς περιορισμένη κινητικότητα - ως τουρίστας φορτωμένος με ογκώδεις αποσκευές, ένας γονέας με μικρά παιδιά, ένα ηλικιωμένο άτομο ή ένα άτομο με τραυματισμούς. Είναι σημαντικό να εντοπιστούν τα εμπόδια για την ένταξη όσο το δυνατόν νωρίτερα στο πλαίσιο της διαδικασίας σχεδιασμού, έτσι ώστε ο σχεδιασμός στην συνέχεια να μπορεί να τα αντιπαρέλθει. Ο σχεδιασμός οφείλει να επικροτεί την ποικιλομορφία των ανθρώπων και δεν πρέπει να επιβάλλει εμπόδια απενεργοποίησης. Ενώ η ανάγκη των χρηστών αναπηρικών αμαξιδίων και των ατόμων με κινητικά προβλήματα είναι σημαντική, είναι εξίσου απαραίτητο να κατανοήσουμε τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν τα άτομα με μαθησιακές δυσκολίες, ψυχική ασθένεια, προβλήματα όρασης και προβλήματα ακοής.

3) προσφέρει επιλογή, όπου μια ενιαία λύση σχεδιασμού δεν μπορεί να ανταποκριθεί για όλους τους χρήστες. Ένα περιβάλλον χωρίς αποκλεισμούς δεν προσπαθεί να καλύψει κάθε ανάγκη. Λαμβάνοντας υπόψη την ποικιλομορφία των ανθρώ-

90

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

πων, ωστόσο, μπορεί να άρει τα εμπόδια και τον αποκλεισμό και συχνά να επιτύχει ανώτερες λύσεις, που ωφελούν όλους. Τα άτομα με ειδικές ανάγκες δεν είναι ομοιογενή, φυσικά, αλλά λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες τους στο πλαίσιο της διαδικασίας σχεδιασμού θα εξασφαλιστούν οφέλη για όλους. Εφαρμόζοντας τα ίδια υψηλά πρότυπα σχεδιασμού για να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις πρόσβασης όλων των χρηστών, ένα σχέδιο αγκαλιάζει όλους επί ίσοις όροις.

4) παρέχει ευελιξία στη χρήση. Η τήρηση των αρχών του σχεδιασμού χωρίς αποκλεισμούς απαιτεί κατανόηση του τρόπου με τον οποίο θα χρησιμοποιηθεί το κτήριο ή ο χώρος και ποιος θα το χρησιμοποιήσει.

5) παρέχει κτήρια και περιβάλλον που είναι βολικό και ευχάριστο στη χρήση για όλους. Κάνοντας τον περιβάλλοντα χώρο εύκολο στη χρήση για όλους σημαίνει ότι λαμβάνεται υπόψη η σήμανση, ο φωτισμός, η οπτική αντίθεση και τα υλικά. Η πρόσβαση στα κτήρια δεν είναι απλά θέμα φυσικής τους διάταξης. Προϋποθέτει, επίσης, ανθρώπους με επαρκή πληροφορίες, συχνά πριν φύγουν από το σπίτι τους, η οποία τους κάνει να αισθάνονται αρκετά σίγουροι για να έχουν πρόσβαση σε ένα κτήριο ή χώρο. Η διασφάλιση αυτής της «πνευματικής» και «συναισθηματικής» πρόσβασης σημαίνει την εξέταση της σήμανσης, του φωτισμού, της οπτικής αντίθεσης και των υλικών. Στην αρχή της διαδικασίας σχεδιασμού είναι σημαντικό να αναλυθούν τα πρότυπα μεταφοράς προς σε ένα προορισμό και αντιστρόφως.

91

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

Θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη δρόμοι, χώροι στάθμευσης, διάδρομοι, είσοδοι κτιρίων και άλλες διαδρομές. Η ευκαιρία των ανθρώπων να χρησιμοποιήσουν όλα τα στοιχεία μέσα στην περιοχή, συμπεριλαμβανομένου του εσωτερικού των κτηρίων, κρίνεται κρίσιμη78.

User-sensitive inclusive design/ (Σχεδιασμός χωρίς αποκλεισμούς που είναι ευαίσθητος στον χρήστη) Η πρακτική σχεδιασμού χωρίς αποκλεισμούς που είναι ευαίσθητος στην χρήση έρχεται να αντικαταστήσει τώρα τον Σχεδιασμό για όλους (Design for all) και τον Σχεδιασμό χωρίς αποκλεισμούς (Inclusive Design). Πρόκειται για μία νέα έννοια που επινοήθηκε από τους ερευνητές του Πανεπιστημίου Dundee στην Σκωτία, οι οποίοι θεωρούν ότι, αν και ήταν πολύτιμη σαν κίνηση για την αναβάθμιση του προφίλ των χρηστών προϊόντων με ειδικές ανάγκες, ωστόσο με την πλήρη έννοια του, εκτός από μια πολύ περιορισμένη γκάμα προϊόντων, ο «Σχεδιασμός για όλους» είναι μια πολύ δύσκολη, αν όχι συχνά αδύνατη εργασία, και η χρήση του όρου έχει κάποιους εγγενείς κινδύνους. Πιο συγκεκριμένα, η παροχή πρόσβασης σε άτομα με συγκεκριμένους τύπους αναπηρίας μπορεί να κάνει το προϊόν σημαντικά πιο δύσκολο στη χρήση από άτομα χωρίς αναπηρίες και συχνά αδύνατο να χρησιμοποιηθεί από άτομα με διαφορετικό τύπο αναπηρίας. Επίσης, η ανάγκη προσβασιμότητας για ορισμένες ομάδες ατόμων με ειδικές ανάγκες ενδέχεται να μην απαιτούνται από την ίδια τη φύση ενός προϊόντος. Έτσι, λοιπόν, δημιούργησαν αυτόν τον ορισμό, ο οποίος ξεφεύγει από τον κλασσικό όρο User Centered Design (Σχεδιασμός βασισμένος στον χρήστη), για να συμπεριλάβουν με τη λέξη sensitive (ευαίσθητος) ακόμα με-

92

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

γαλύτερη γκάμα χρηστών, όπως άτομα με αναπηρίες, και να υπογραμμιστούν τα επιπλέον επίπεδα δυσκολίας, που εμπλέκονται, όταν το εύρος της λειτουργικότητας και των χαρακτηριστικών των ομάδων χρηστών μπορεί να είναι τόσο μεγάλο, που είναι αδύνατο με οποιονδήποτε ουσιαστικό τρόπο να παραχθεί ένα μικρό αντιπροσωπευτικό δείγμα της ομάδας χρηστών. Συγχρόνως, υποστηρίζουν πως οι μεθοδολογίες θα είναι προτιμότερο να χρησιμοποιούν τον όρο inclusive (χωρίς αποκλεισμούς) παρά universal (καθολική), καθώς αντικατοπτρίζει την άποψη ότι η «συμπερίληψη» είναι ένας πιο εφικτός και, σε πολλές περιπτώσεις, ένας κατάλληλος στόχος από το «καθολικό σχέδιο» ή το «σχέδιο για όλους»79.

Design for dynamic diversity (Σχεδιασμός για δυναμική ποικιλομορφία) Ο Σχεδιασμός για δυναμική ποικιλομορφία αποτελεί συνέχεια της πρακτικής σχεδιασμού που παρουσιάστηκε στην προηγούμενη παράγραφο και έχει και αυτός με την σειρά του επινοηθεί από την ίδια ομάδα ερευνητών στο Πανεπιστήμιο του Dundee. Πρόκειται για μία σχεδιαστική προσέγγιση που λαμβάνει υπόψη της τους ηλικιωμένους ανθρώπους, υποστηρίζοντας ότι, καθώς οι άνθρωποι μεγαλώνουν, αλλάζουν και οι ικανότητες τους, μειώνονται οι νοητικές, φυσικές και αισθητήριες λειτουργίες του.

[78] Fletcher H., (2006), The principles of inclusive design, Λονδίνο: Commission for architecture and the Built Environment (CEBA)

[79] Newell A.F, Gregor P., (2011), User-Sensitive Inclusive Design, Universal Access in the Information Society,10 (3), σσ. 235-243

93

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τα ηλικιωμένα άτομα να περιθωριοποιούνται, καθώς δεν μπορούν να έχουν πλήρη προσβασιμότητα στην κοινωνία. Η σχεδιαστική αυτή προσέγγιση τους βάζει ξανά στο επίκεντρο της σχεδίασης και προσπαθεί με κατάλληλα σχεδιαστικά μέσα να επιλύσει τέτοιου είδους ζητήματα80.

Universal Design (Καθολικός Σχεδιασμός) Ο Καθολικός Σχεδιασμός αποτελεί την πλέον πιο διαδεδομένη πρακτική σχεδιασμού που θεωρητικά εφαρμόζεται ακόμη και, σήμερα, με ορισμένες παραλλαγές ανάλογα την περίπτωση. Αυτός ο τρόπος σχεδίασης έχει τις ρίζες του στον Σχεδιασμό χωρίς εμπόδια (Barrier-free Design) και στον Προσβάσιμο Σχεδιασμό (Accessible Design), ενώ μπορεί να συνδιαλλαχτεί και με τον Σχεδιασμό για όλους (Design for all)81. Συνοψίζει, δηλαδή, μέσα του σχεδόν όλες τις κατηγορίες που παρουσιάστηκαν στις προηγούμενες παραγράφους και οι αρχές και οι στόχοι του διαφαίνονται μέσα στα νομοθετικά πλαίσια διαφόρων κρατών και χωρών σε όλο το κόσμο. Πρόκειται για έναν όρο που θεσπίστηκε γύρω στα 1997 και επινοήθηκε από έναν πολύ δημοφιλή αρχιτέκτονα και σχεδιαστή προϊόντων τον Ronald L. Mace. Σύμφωνα με αυτόν τα προϊόντα και τα περιβάλλοντα θα πρέπει να σχεδιάζονται με γνώμονα τις ανάγκες κάθε φορά των ανθρώπων και να χρησιμοποιούνται από όλους τους χρήστες ανεξαρτήτου ηλικίας, ικανοτήτων ή κοινωνικού επιπέδου (status), χωρίς να χρειάζεται κάποια περαιτέρω προσαρμογή ή εξειδίκευση82. Όλη η πρακτική σχεδιασμού συνοψίζεται από τους ερευνητές σε εφτά βασικές αρχές που είναι οι εξής:

94

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

1) Δίκαιη χρήση. Ο σχεδιασμός δεν βλάπτει ούτε στιγματίζει καμία ομάδα χρηστών. Θα πρέπει να παρέχονται τα ίδια μέσα χρήσης για όλους τους χρήστες: όμοια όποτε είναι δυνατόν ή ισοδύναμο, όταν όχι. Επίσης, να αποφεύγεται ο διαχωρισμός ή ο στιγματισμός τυχόν χρηστών. Τέλος, οι διατάξεις για το απόρρητο, την ασφάλεια και την προστασία θα πρέπει να είναι εξίσου διαθέσιμες σε όλους τους πιθανούς χρήστες.

2) Ευελιξία κατά τη χρήση. Ο σχεδιασμός φιλοξενεί ένα ευρύ φάσμα ατομικών προτιμήσεων και ικανοτήτων. Θα πρέπει να παρέχετε επιλογή στις μεθόδους χρήσης και να προσαρμόζεται στο ρυθμό του χρήστη.

3) Απλή και διαισθητική χρήση. Η χρήση του σχεδιασμού να είναι κατανοητή, ανεξάρτητα από την εμπειρία του χρήστη, τις γνώσεις, τις γλωσσικές δεξιότητες ή το τρέχον επίπεδο συγκέντρωσης. Θα πρέπει να εξαλειφθεί η περιττή πολυπλοκότητα και να υπάρχει συνέπεια με τις προσδοκίες και τη διαίσθηση των χρηστών. Επιπλέον, οφείλει να εξασφαλιστεί ένα ευρύ φάσμα γνώσεων και γλωσσικών δεξιοτήτων και σε όλα τα στάδια εξέλιξης να δίνονται σαφείς οδηγίες και σχόλια που θα φανούν αποτελεσματικά.

4) Αντιληπτές πληροφορίες. Ο σχεδιασμός μεταδίδει τις απαραίτητες πληροφορίες αποτελεσματικά στον χρήστη, ανεξάρτητα από τις συνθήκες περιβάλλοντος ή τις αισθητηριακές ικανότητες του χρήστη.

[80] Gregor, P., Newell, A.F., Zajicek, M., (2002), Designing for dynamic diversity: interfaces for older people. In: Proceedings of the fifth international ACM conference on Assistive technologies, σσ. 151-156

[82] Steinfeld E., Maisel J., (2012), Universal Design: Designing Inclusive Environments, Καναδάς: John Wiley & sons, σ.29

[81] Stephanidis C., (2001), User interfaces for all: new perspectives into human-computer interaction. User Interfaces All Concepts Methods Tools, Λονδίνο: Lawrence Erlbaum Associates, σσ. 3-17

95

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

Για αυτό, θα πρέπει να χρησιμοποιούνται διαφορετικές λειτουργίες (εικονογραφικές, λεκτικές, οπτικές) για την παρουσίαση βασικών πληροφοριών και να παρέχεται επαρκής αντίθεση μεταξύ βασικών πληροφοριών και των λεπτομερειών. Τέλος, επιβάλλεται να προσφέρεται συμβατότητα με μια ποικιλία τεχνικών ή συσκευών που θα χρησιμοποιούνται από άτομα με αισθητηριακούς περιορισμούς.

5) Ανοχή για λάθος. Ο σχεδιασμός ελαχιστοποιεί τους κινδύνους και τις αρνητικές συνέπειες των τυχαίων ή ακούσιων ενεργειών. Οφείλεται να παρέχονται ασφαλείς λειτουργίες και να αποθαρρύνονται η ασυνείδητη δράση σε εργασίες που απαιτούν επαγρύπνηση.

6) Χαμηλή σωματική προσπάθεια. Ο σχεδιασμός μπορεί να χρησιμοποιηθεί αποτελεσματικά και άνετα, με τη λιγότερη δυνατή προσπάθεια και θα πρέπει να αποφεύγονται ή να περιορίζονται οι επαναλαμβανόμενες δράσεις.

7) Μέγεθος και χώρος για προσέγγιση και χρήση. Παρέχεται κατάλληλο μέγεθος και χώρος για προσέγγιση, εμβέλεια, χειρισμό και χρήση, ανεξάρτητα από το μέγεθος του σώματος, τη στάση ή την κινητικότητα του χρήστη. Συγχρόνως, θα πρέπει να προσφέρεται μια σαφή οπτική επαφή σε σημαντικά στοιχεία για κάθε καθήμενο ή όρθιο χρήστη, να εξασφαλίζονται παραλλαγές στο μέγεθος του χεριού και της λαβής και, τέλος, να παρέχεται επαρκής χώρος για τη χρήση βοηθητικών συσκευών ή προσωπικής βοήθειας που μπορεί να χρειαστούν83. Είναι σημαντικό να ληφθεί υπόψη ότι οι αρχές του Καθολικού Σχεδιασμού αφορούν μόνο στον καθολικά χρησιμοποιήσιμο σχεδιασμό, ενώ η πρακτική του σχεδιασμού περιλαμβάνει κάτι περισσότερο από το να εξετάζεται απλά η χρηστικότητα

96

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

καθαυτό. Οι σχεδιαστές πρέπει, επίσης, να ενσωματώσουν άλλα ζητήματα, όπως οικονομικά, μηχανικά, πολιτιστικά, το γένος και περιβαλλοντικά ζητήματα στις διαδικασίες σχεδιασμού τους. Αυτές οι αρχές προσφέρουν καθοδήγηση στους σχεδιαστές για καλύτερη ενσωμάτωση λειτουργιών που ικανοποιούν τις ανάγκες όσο το δυνατόν περισσότερων χρηστών. Όπως είναι, άλλωστε, κατανοητό δεν είναι πάντα εύκολο να εφαρμόσει κανείς όλες τις αρχές που διέπουν τον Καθολικό Σχεδιασμό, ειδικότερα όταν αναφερόμαστε σε υπάρχοντα κτιστά περιβάλλοντα σε διαφορετικούς πολιτισμούς. Μετατροπές προς ένα προσβάσιμο περιβάλλον απαιτούν πολλά χρήματα και είναι προτιμότερο να δημιουργηθούν εκ νέου84. Ωστόσο, αυτό δεν θα πρέπει να σταθεί τροχοπέδη στην όλη προσπάθεια που πραγματοποιείται και οι κοινωνίες θα πρέπει ακόμα και με μικρά βήματα και μέτρα να εντάξουν μέσα τους όλους τους χρήστες ανεξαρτήτως ικανοτήτων και διακρίσεων. Αυτό, άλλωστε, είναι και το βαθύτερο μήνυμα που θέλει να προβάλλει αυτή η πρακτική σχεδιασμού.

[83] Connell, B.R., Jones, M., Mace, R., Mueller, J., Mullick, A., Ostroff, E., Sanford, J., Steinfeld, E., Story, M., Vanderheiden, G., (1997), The principles of universal design.

North Carolina State University, The Center for Universal Design. (http://www.ncsu. edu/ project/design-projects/udi/center-for-universal-design/the principles-of-universal-design) (Ημερομηνία Επίσκεψης 14/4/2021)

[84] Kose S., (1998), From Barrier-Free to Universal Design: An International Perspective, Assistive Technology: The official Journal of RESNA, 10 (1), σσ. 44-50

97

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

Συμπέρασμα από τα διάφορα είδη σχεδιασμού Σε αυτό το κεφάλαιο έγινε μία πολυσχιδής επισκόπηση των διαφορετικών ειδών σχεδιασμού που αφορούν την προσβασιμότητα. Όπως έγινε αντιληπτό, οι ερευνητές και οι σχεδιαστές σε όλο τον κόσμο έχουν εφεύρει διάφορους όρους για να προσεγγίσουν την έννοια της προσβασιμότητας σχεδιαστικά, από το 1960 και μετά που άλλαξε ουσιαστικά η εικόνα και η συμπεριφορά των ανθρώπων σχετικά με τον όρο αναπηρία. Πλέον, η διάκριση μεταξύ των διαφορετικών ειδών σχεδιασμού γίνεται ιδιαίτερα δύσκολη και πολλές φορές ακατόρθωτη, καθώς παρατηρείται πως το ένα συγχέεται με το άλλο ή αποτελεί συνέχεια του. Ωστόσο, κοινός στόχος όλων των προσεγγίσεων είναι να λάβουν υπόψιν τους στη διαδικασία του σχεδιασμού τις ανάγκες ενός ευρύτερου φάσματος ανθρώπων και να διασφαλίσουν ότι οι υπηρεσίες και τα προϊόντα χρησιμοποιούνται από ένα μεγάλο φάσμα χρηστών, που περιλαμβάνει τους ηλικιωμένους, τις εγκύους και τα άτομα με αναπηρίες. Παράλληλα, μέσα από αυτά τα είδη σχεδιασμού εικονογραφούνται καλύτερα οι προκλήσεις και οι βασικές αξίες που διέπουν την όλο και αυξανόμενη προσβασιμότητα. Θα διαπίστωνε κανείς πως δημιουργούνται όλες οι προϋποθέσεις που θα επιτρέψουν μελλοντικά στους αρμόδιους φορείς είτε να τα χρησιμοποιήσουν εκ θεμελίων είτε να τροποποιήσουν τις υπάρχουσες κοινωνίες προς το καλύτερο και προς όφελος όλων των χρηστών.

98

ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

99

100

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ

ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

Σε αυτό το κεφάλαιο θα παρουσιαστεί αναλυτικά μία έρευνα που διεξήχθη με σκοπό να αποτυπωθεί η εμπειρία της προσβασιμότητας στο αστικό κέντρο της Πάτρας. Θα εντοπιστούν οι πιθανοί κίνδυνοι που περιορίζουν την πρόσβαση ή ατοπήματα που υπάρχουν στην υφιστάμενη κατάσταση και, τέλος, θα προταθούν λύσεις και σενάρια επανόρθωσης βασισμένα σε πρώτο επίπεδο στην ελληνική νομοθεσία, όπως ορίζονται με Φ.Ε.Κ., και σε ένα δεύτερο επίπεδο στα διεθνή πρότυπα σχεδίασης, όπως ορίζονται από το Καθολικό Σχεδιασμό (Universal Design). Όπως έγινε αντιληπτό μέσα από τα προηγούμενα κεφάλαια, η έννοια της προσβασιμότητας αποτελεί πλέον δικαίωμα κάθε ανθρώπου ανεξαρτήτως φύλου, γένους ή κοινωνικής τάξης. Επομένως, κάθε χώρα και πιο συγκεκριμένα κάθε πόλη οφείλει να σχεδιάζεται, έτσι ώστε να μπορεί να ενσωματώσει μέσα της όλους τους πιθανούς χρήστες χωρίς αποκλεισμούς. Για τη διεξαγωγή αυτής της έρευνας επιλέχτηκε η πόλη της Πάτρα, όπου το κτιστό δομημένο περιβάλλον σε συνδυασμό με τον διαμορφωμένο αστικό ιστό, αποτελεί ένα περιβάλλον το οποίο παραγκωνίζει την έννοια της καθολικής προσβασιμότητας, εναποθέτοντάς την σε δεύτερη μοίρα. Είναι ένα φαινόμενο που συμβαίνει λόγω διαφόρων ασήμαντων συμφερόντων (αθέμιτες προεκτάσεις εκτός των ορίων και αποφάσεις ιδιωτικών πρωτοβουλιών που δεν συνάδουν με τον καθαυτό αρχικό σχεδιασμό) σε συνδυασμό με τη μη εφαρμογή των νόμων που θεσπίζει το ελληνικό Σύνταγμα, όσον αφορά στο σχεδιασμό από τη μεριά της Πολιτείας και των Οργάνων της και, τέλος, εξαιτίας της ύπαρξης διαφόρων πολιτικών συμφερόντων, τα οποία έρχονται στο προσκήνιο κάθε τέσσερα χρόνια με την αλλαγή του πολιτικού τοπίου στη διακυβέρνηση της χώρας.

102

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ

Αυτό έχει ως συνέπεια τόσο τα άτομα με ειδικές ανάγκες, όσο και οι ηλικιωμένοι, να αγνοούνται από τον σχεδιασμό μαζί με τα δικαιώματά τους και να δημιουργείται έτσι ένα αστικό περιβάλλον καθόλου προσβάσιμο και φιλικό προς όλους τους χρήστες.

Κριτήρια επιλογής και οργάνωση της έρευνας Η έρευνα επικεντρώνεται στο δημόσιο κτιστό περιβάλλον του αστικού ιστού της Πάτρας και αφορά στην ουσιαστική μετάβαση του χρήστη από το ιδιωτικό (πολυκατοικίες, καταστήματα) στο δημόσιο (δρόμοι, πεζόδρομοι) και στο πως μπορεί ένα άτομο με ειδικές ανάγκες να κινηθεί μέσα σε αυτό με ασφάλεια και χωρίς να απαιτείται η βοήθεια κάποιου άλλου ατόμου για την εξυπηρέτηση του, προϋπόθεση η οποία αποτελεί πλέον βασική θέσπιση σε όλα τα είδη σχεδιασμού που παρουσιάστηκαν προγενέστερα. Για τον λόγο αυτό, επιλέχτηκε για την διεξαγωγή της έρευνας ένα οικοδομικό τετράγωνο που ήταν αρκετά οικείο, καθώς σε αυτό κατοικώ και κινούμαι καθημερινά και θεωρώ πως μπορεί να μελετηθεί καλύτερα βάσει της καθημερινής εμπειρίας. Το οικοδομικό τετράγωνο, αυτό, βρίσκεται μεταξύ των οδών Μαιζώνος- Ζαΐμη- Κορίνθου- Πουκεβίλ. Πρόκειται για ένα οικοδομικό τετράγωνο που εντοπίζεται μέσα στο αστικό ιστό της πόλης λίγα μέτρα απόσταση από μία από τις μεγαλύτερες και πιο σημαντικές πλατείες της πόλης (Πλατεία Όλγας) και περιβάλλεται από τις δύο βασικές μεγάλες οριζόντιες κυκλοφοριακές αρτηρίες της Πάτρας, την οδό Κορίνθου και την οδό Μαιζώνος. Θα μπορούσαμε να πούμε, μετά από εκτενή αναζήτηση και συσχέτιση μέσα στον χάρτη της Πάτρας, πως το συγκεκριμένο οικοδομικό τετράγωνο εμφανίζει σχεδόν όλες τις βασικές κατηγορίες δρόμων και πεζοδρομίων που

103

ΤΑ

ς

ΕΛ

ός

νο

ιζώ

α

Μ

οδ

οδ

ός λ

βί κε

υ Πο

ός

οδ η

ΐμ

Ζα υ

θο

ν ρί

δ

ός

Ο

Εικ. 9: Χάρτης της Πάτρας και εντοπισμός οικοδομικού τετραγώνου

Κο

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

υπάρχουν στην πόλη και θεωρούμε πως αποτελεί έτσι ένα χαρακτηριστικό δείγμα και μία μικρογραφία της γενικότερης εικόνας που επικρατεί και στα υπόλοιπα οικοδομικά τετράγωνα που δομούν το κέντρο της Πάτρας. Αυτό το γεγονός πιστεύουμε πως θα αποτελέσει αρωγός στο να οδηγηθούμε καλύτερα και πιο στοχευμένα σε γενικότερα συμπεράσματα για την εικόνα της προσβασιμότητας της πόλης, καθώς η ανάλυση όλων των οικοδομικών τετραγώνων της θα ήταν αδύνατο λόγω της μεγάλης έκτασης της. Επομένως, επιλέγουμε το συγκεκριμένο οικοδομικό τετράγωνο, το μελετάμε και αναλύουμε τις οδούς που το ορίζουν. Οι δρόμοι αυτοί υπάγονται στις εξής κατηγορίες: 1) μεγάλη λεωφόρος, που περιλαμβάνει πλευρικά δύο πεζοδρόμια με στοά, μία λωρίδα στάθμευσης αυτοκινήτων, μία λωρίδα για τα λεωφορεία και δύο λωρίδες κυκλοφορίας προς μία κατεύθυνση (οδός Κορίνθου), 2) μικρή λεωφόρος που περιλαμβάνει πλευρικά δύο πεζοδρόμια, μία λωρίδα στάθμευσης αυτοκινήτων, μία λωρίδα για τα λεωφορεία και μία λωρίδα μονής κυκλοφορίας προς μία κατεύθυνση (οδός Μαιζώνος), 3) οικιστικός δρόμος, που περιλαμβάνει πλευρικά δύο στενά πεζοδρόμια, μία ή δύο λωρίδες στάθμευσης αυτοκινήτων (ανάλογα με το πλάτος του δρόμου κάθε φορά) και μία λωρίδα μονής κυκλοφορίας (οδός Ζαΐμη), 4) μικρός πεζόδρομος με πλευρικά οικιστικά συγκροτήματα και καταστήματα εστίασης (οδός Πουκεβίλ), και 5) πρόσβαση- είσοδος έξω από μεγάλο δημόσιο κτήριο (ΕΛΤΑ επί της Μαιζώνος).

106

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ

Γιατί να επιλεχτεί η Πάτρα για να διεξαχθεί έρευνα σχετικά με την προσβασιμότητα; Ένα δεύτερο πιο γενικό ερώτημα που θα μπορούσε να θέσει κάποιος είναι, γιατί να επιλέξουμε την πόλη της Πάτρας για να ερευνήσουμε το ζήτημα της προσβασιμότητας. Η απάντηση είναι πως θέλουμε να διερευνήσουμε αν μία πόλη σαν την Πάτρα με αυτή την έκταση και αυτό τον πολεοδομικό σχεδιασμό είναι σε θέση να γίνει όσο το δυνατόν περισσότερη προσβάσιμη για όλους τους πιθανούς χρήστες χωρίς εμπόδια και περιορισμούς. Για τον λόγο αυτό κρίνουμε σημαντικό να αναφερθούμε αρχικά περιληπτικά σε μία σύντομη ιστορική αναδρομή για το πως σχεδιάστηκε πολεοδομικά η Πάτρα (Σχέδιο Βούλγαρη) και να φτάσουμε στο πως έχει καταλήξει σήμερα να είναι η εικόνα που αντικρίζουμε καθημερινά. Το σχέδιο πόλης της Πάτρας, όπως θα φανεί, έχει τροποποιηθεί με την εμφάνιση των διάφορων νομοθετικών διατάξεων (Γ.Ο.Κ.) και της ανθρώπινης παρέμβασης και θέλουμε μέσω της έρευνας να ελέγξουμε αν ο μετασχηματισμός που πραγματοποιήθηκε οδήγησε την πόλη σε μία καλύτερη κατεύθυνση ή αν αυτό δεν συνέβη ποτέ τελικά. Δηλαδή να οδηγηθούμε σε συμπεράσματα για το τι από τα δύο τελικά είναι καλύτερο στη σχεδίαση, να υπάρχουν νομοθετικοί περιορισμοί ή να υπάρχει ελευθερία και πρωτοβουλίες, όσον αφορά ένα σχέδιο πόλης, και να καταλήξουμε σε ενέργειες που θα βοηθήσουν στο να αλλάξει η εικόνα της πόλης σε ένα γενικότερο πλαίσιο καθολικού σχεδιασμού που λαμβάνει υπόψη του όλους τους χρήστες.

107

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

Η πολεοδομική ιστορία της Πάτρας ξεκινάει επίσημα μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας από την τουρκική εισβολή. Ο Κυβερνήτης τότε της Ελλάδας, Ιωάννης Καποδίστριας, φτάνει στην Πάτρα και ζητάει από τον Σταμάτη Βούλγαρη να αναλάβει την σχεδίαση ενός νέου πολεοδομικού σχεδίου για την πόλη. Εκείνος, με σεβασμό στην αρχαιότητα και στην διατήρηση της φυσιογνωμίας της πόλης, δημιουργεί το Σχέδιο της Πάτρας και παρά την απειρία του θα γίνει ο πρώτος Έλληνας πολεοδόμος που θα δημιουργήσει την πιο ενδιαφέρουσα πολεοδομική σύνθεση της ελληνικής πολεοδομίας. Το σχέδιο αρχικά προέβλεπε την σχεδίαση των τμημάτων της Άνω Πόλης, ωστόσο ο ίδιος θέλησε να προτείνει πολεοδομικές λύσεις και για τμήματα κοντά στην παραθαλάσσια ζώνη που είχαν αρχίσει να δημιουργούνται με άναρχο τρόπο. Και τα δύο τμήματα εμφανίζουν την ίδια πολεοδομική αντιμετώπιση με ορθογώνιους τεμνόμενους δρόμους και συμμετρικά τοποθετημένες πλατείες, οι οποίες διασχίζονται όλες από πρωτεύουσες ή δευτερεύουσες αρτηρίες. Για πρώτη φορά, τώρα, χρησιμοποιείται ως πολεοδομική μονάδα το οικοδομικό τετράγωνο και όχι η μεμονωμένη ιδιοκτησία, όπως συνηθιζόταν. Αυτό επέβαλε μία συγκεκριμένη τυπολογία τόσο στις κατόψεις των κτηρίων που το απαρτίζουν, όσο και στη ρυθμολογία των όψεων. Τέλος, μέρος της σχεδίασης αποτέλεσαν και οι στοές που πρότεινε σε όλους τους βασικούς δρόμους της Άνω και Κάτω πόλης85. Όλη η σχεδίαση του Βούλγαρη, όπως γίνεται αντιληπτό, δεν είχε να αντιμετωπίσει κάποιους νομοθετικούς περιορισμούς και ήταν σε θέση να σχεδιάζει αυτοβούλως ό,τι ο ίδιος επιθυμούσε. Η εικόνα της πόλης, σήμερα, δεν θυμίζει σε τίποτα το αρχικό όραμα του Βούλγαρη, καθώς έχουν επέλθει διάφορες αλλοιώσεις των αρχικών του σχεδίων με την πάροδο των

108

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ

χρόνων και με την εμφάνιση του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού (Γ.Ο.Κ). Αρχικά, παρατηρείται η μείωση των πλατειών και των ζωνών πρασίνου και αυτό έχει ως αποτέλεσμα το κέντρο της Πάτρας να απαρτίζεται από ελάχιστες πλατείες και το κτιστό περιβάλλον να κατακτά μεγαλύτερη έκταση (άνισο ποσοστό κτιστού και ελεύθερου περιβάλλοντος). Επιπρόσθετα, αλλάζει και πάλι η πολεοδομική μονάδα που απαρτιζόταν από το οικοδομικό τετράγωνο και επιστρέφει στο προσκήνιο η μεμονωμένη ιδιοκτησία. Έτσι, τα αρχικά οικοδομικά τετράγωνα διασπώνται σε μικρότερα και δημιουργούνται νέοι δρόμοι ή παράδρομοι, οι οποίοι τις περισσότερες φορές δεν ευθυγραμμίζονται με τις αρχικές αρτηρίες και προκαλούν μία άναρχη πολεοδομική εικόνα της πόλης στον χάρτη. Αυτή η πολεοδομική αλλαγή συμπαρασύρει μαζί της και το άδοξο τέλος των στοών σε πολλά οικοδομικά τετράγωνα, που οδηγεί σε σταδιακή μείωση του πλάτους των πεζοδρομίων. Το οικοδομικό τετράγωνο που επιλέξαμε διατηρεί αρκετά στοιχεία από το σχέδιο του Βούλγαρη, φυσικά πάντα με διάφορες αλλοιώσεις και τροποποιήσεις. Χαρακτηριστικά αξίζει να αναφερθεί η πεζοδρόμηση που πραγματοποιήθηκε τα τελευταία χρόνια της Οδού Πουκεβίλ (2008) από στενό οικιστικό δρόμο που ήταν στο παρελθόν. Όλες αυτές οι αλλαγές, που υπέστη το αρχικό σχέδιο του Βούλγαρη για την Πάτρα σε συνδυασμό με τις αλλαγές, που επικρατούν στον Γ.Ο.Κ., την μετατρέπουν σε μία πόλη καθόλου φιλική στην προσβασιμότητα. Όπως θα φανεί και μέσα από την απεικόνιση των οικοδομικών τετραγώνων στη συνέχεια μεγάλο μέρος πολιτών και χρηστών αποκλείονται ουσιαστικά από τον αστικό ιστό. Ορισμένα από τα προβλήματα που εντοπίζονται με μία γρήγορη ματιά, τα οποία στη συνέχεια θα αναλυθούν διεξοδικά είναι τα εξής:

109

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

1) τα πεζοδρόμια πλέον έχουν γίνει πολύ στενά μετά τις αυθαιρεσίες των οικοδομικών ορίων από τους πολίτες και την καταπάτηση δημόσιας έκτασης σε συνδυασμό με τη μείωση του αριθμού των στοών, 2) απουσία κατάλληλης πλακόστρωσης τόσο για περιόδους με έντονη βροχόπτωση (γλιστερή πλακόστρωση) όσο και οδηγούς όδευσης για τυφλά άτομα, 3) υψομετρικές διαφορές μεταξύ των δαπέδων και των πλακοστρώσεων χωρίς την παρουσία ραμπών, 4) φρεάτια και ανοιχτές υδρορροές τοποθετημένες στη μέση πεζοδρομίων χωρίς πλήρη κάλυψη και 5) τραπεζοκαθίσματα στους πεζόδρομους χωρίς καμία σαφή και προκαθορισμένη διάταξη. Παράλληλα, η μετάβαση από τον ιδιωτικό στον δημόσιο χώρο (κατώφλι) συχνά πραγματοποιείται με υψομετρικές διαφορές που δυσκολεύουν ακόμα περισσότερο τα άτομα με αναπηρίες. Και ενώ συμβαίνουν όλα αυτά, εμφανίζονται καθημερινά φαινόμενα βανδαλισμών της υφιστάμενης δημόσιας περιουσίας που εντείνουν και μεγεθύνουν το πρόβλημα, καθώς η Πολιτεία αδυνατεί να τα αντικαταστήσει σύντομα λόγω των διάφορων οικονομικών προβλημάτων και της απουσίας κονδυλίων για τη συντήρησή τους. Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να επισημάνουμε για άλλη μία φορά πως ένα περιβάλλον προσβάσιμο δεν αφορά μόνο και αποκλειστικά άτομα με μόνιμες αναπηρίες, αλλά επιπροσθέτως σε μία σύγχρονη κοινωνία κατατάσσονται και άλλες κατηγορίες ατόμων που χρειάζονται ένα καλύτερο προσβάσιμο δομημένο περιβάλλον. Αυτές οι κατηγορίες είναι: οι ηλικιωμένοι πολίτες, οι οποίοι σύμφωνα με τις τελευταίες

110

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ

στατιστικές αναλύσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης το ποσοστό τους ολοένα και θα αυξάνεται με το πέρασμα των χρόνων λόγω της αύξησης του προσδόκιμου ζωής σε συνδυασμό με το χαμηλό ποσοστό των γεννήσεων που παρατηρείται λόγω των οικονομικών κρίσεων στις Ευρωπαϊκές χώρες86, οι έγκυες γυναίκες που δυσκολεύονται στη κίνηση λόγω της κύησης, γονείς με μικρά παιδιά και άτομα με προσωρινή αναπηρία λόγω ατυχημάτων. Και για αυτούς τους χρήστες το κέντρο της Πάτρας είναι ακατάλληλο να τους προσφέρει την προσβασιμότητα που χρειάζονται καθημερινά για την κάλυψη των βασικών τους αναγκών και την πλήρη ένταξη τους στην κοινωνία. Στη μελέτη που διεξήχθη θα παρουσιαστούν λύσεις και προτάσεις για μία πόλη, η οποία είναι σε θέση να ενσωματώσει μέσα της όσο το δυνατό περισσότερους δυνατούς χρήστες πάνω στο ήδη υφιστάμενο περιβάλλον μέσα από μία σειρά ενεργειών και πρωτοβουλιών.

[85] Παπαδάτου- Γιαννοπούλου Χ., (1991), Η εξέλιξη του σχεδίου πόλεως των Πατρών 1829-1989, Πάτρα:Αχαϊκές Εκδόσεις, Μέρος 2ο και 3ο

[86] Kose S., (1998), From Barrier-Free to Universal Design: An International Perspective, Assistive Technology: The official Journal of RESNA, 10 (1), σσ. 44-50

111

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

Περιγραφή της υφιστάμενης κατάστασης Η ανάλυση μας ξεκινά μέσα από την αποτύπωση της υφιστάμενης κατάστασης του οικοδομικού τετραγώνου με πλήρη καταγραφή όλων των αστικών στοιχείων που το δομούν, καθώς, επίσης, και των κινητών τραπεζοκαθισμάτων και άλλων εξωτερικών επίπλων που τοποθετούνται από τους ιδιοκτήτες των καταστημάτων ένδυσης και εστίασης (βλ. πίνακα που παρουσιάζονται όλα τα στοιχεία). Στη συνέχεια, παρατίθενται όλα τα πλάτη και οι πληροφορίες για τους δρόμους και τα πεζοδρόμια που διατρέχουν και τις τέσσερις πλευρές του οικοδομικού τετραγώνου και, τέλος, γίνεται αναφορά στις πλακοστρώσεις που έχουν χρησιμοποιηθεί. Πιο συγκεκριμένα, η Μαιζώνος είναι μία οδός που και στις δύο πλευρές της στο συγκεκριμένο οικοδομικό τετράγωνο διατηρούνται οι στοές, όπως τις προέβλεπε ο Βούλγαρης. Έτσι, τα πεζοδρόμια έχουν πλάτος στη στοά 2,70μ και άλλα 1,30μ εκτός αυτής μέχρι το οδόστρωμα. Ο δρόμος περιλαμβάνει τρεις λωρίδες, μία λωρίδα στάθμευσης και δύο λωρίδες μονής κυκλοφορίας, από τις οποίες η μία η δεξιά χρησιμεύει και ως λωρίδα για τα μέσα μεταφοράς (λεωφορεία και ταξί). Οι πολυκατοικίες που βρίσκονται στο οικοδομικό τετράγωνο αυτό εισχωρούν μέσα σε πλάτος κατά 2,70μ και σε ύψος όσο ένας όροφος (μεταξύ 3 με 4 μέτρα) δημιουργώντας την στοά και η προβολή του πρώτου ορόφου φτάνει μέχρι το ίχνος του πεζοδρομίου. Υπάρχει ένας κάδος απορριμμάτων, ο οποίος τοποθετείται με εσοχή στο πεζοδρόμιο και στην λωρίδα στάθμευσης. Επιπλέον, παρατηρούνται λαμπτήρες για νυχτερινό φωτισμό σε απόσταση περίπου 16 μέτρων μεταξύ τους και μία στοιχειώδης παρουσία πρασίνου, η οποία πραγματοποιείται μέσω ενός παρτεριού με μικρού

112

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ

ύψους δέντρα, που δεν υπερβαίνουν το ύψος της στοάς και σχηματίζονται μέσα σε τετράγωνα κενά από την πλακόστρωση. Τα φρεάτια και τα καπάκια δικτύων είναι τοποθετημένα άναρχα και δεν είναι συνεπίπεδα με την υπόλοιπη πλακόστρωση, η οποία αποτελείται από τσιμεντένιους κύβους ή παραλληλόγραμμα. Τέλος, μπορεί κανείς να παρατηρήσει τα τραπεζοκαθίσματα και τους εξοπλισμούς, που έχουν τοποθετηθεί εντός των ορίων της στοάς από τους ιδιοκτήτες των καταστημάτων (βλ. εικ. 11).

50%|Δρόμος 7%|Φύτευση 31%|Πεζοδρόμιο 12%|Προσβάσιμο 18%|Στάθμευση 0%|Ποδηλατόδρομος

Εικ. 10: Ποσοστά χρήσεων υφιστάμενης κατάστασης οδού Μαιζώνος

Συνεχίζουμε την περιγραφή μας κινούμενοι δεξιόστροφα, με την επόμενη οδό που τέμνει το οικοδομικό μας τετράγωνο. Πρόκειται για την οδό Ζαΐμη, μία πολύ στενή οικιστική οδός, αποτελούμενη από πλευρικά πεζοδρόμια που δεν υπερβαίνουν τα 1,30 μέτρα σε πλάτος, από μία λωρίδα στάθμευσης και μία στενή λωρίδα κυκλοφορίας. Στη συγκεκριμένη οδό δεν σχηματίζονται στοές, φύτευση ή λαμπτήρες νυχτερινού φωτισμού, αλλά το μόνο αστικό στοιχείο που εμφανίζεται είναι οι κάδοι απορριμμάτων σε εσοχή στο πεζοδρόμιο της τάξεως

113

Εικ. 11: Αξονομετρικό διάγραμμα υφιστάμενης κατάστασης οδού Μαιζώνος

0

2,7

1,6 0 0

2,5 0

3,0 0 3,9

114

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ

115

Εικ. 12: Αξονομετρικό διάγραμμα υφιστάμενης κατάστασης οδού Ζαΐμη

5

1,2 0

2,5 0

2,5 0

1,3

116

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ

117

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

των 0,20μ., τα φρεάτια ύδρευσης και ανοιχτές υδρορροές. Η πρόσβαση σε ορισμένες πολυκατοικίες γίνεται με υψομετρική διαφορά περίπου δύο σκαλοπατιών (γύρω στα 30 με 40 εκατοστά), τα οποία τοποθετούνται εντός των ορίων των πλευρικών πεζοδρομίων περιορίζοντας την διέλευση πολλές φορές (βλ. εικ. 11).

33%|Δρόμος 0%|Φύτευση 33%|Πεζοδρόμιο 13%|Προσβάσιμο 33%|Στάθμευση 0%|Ποδηλατόδρομος Εικ. 13: Ποσοστά χρήσεων υφιστάμενης κατάστασης οδού Ζαΐμη

Περνάμε, έπειτα, στην οδό Κορίνθου η οποία έχει μεγαλύτερο πλάτος δρόμου από την Μαιζώνος και αποτελεί την πιο σημαντική κυκλοφοριακή αρτηρία της πόλης. Εδώ διατηρούνται οι στοές, όπως συνέβαινε και στην οδό Μαιζώνος, οι οποίες έχουν πλάτος και στις δύο πλευρές τα 2 μέτρα, ενώ δεν περιλαμβάνει κάποιο επιπλέον πεζοδρόμιο εκτός αυτών. Στο τέλος των στοών ξεκινάει ο δρόμος, ο οποίος αποτελείται από μία λωρίδα στάθμευσης, δύο λωρίδες μονής κυκλοφορίας και μία στενή λωρίδα έκτακτης ανάγκης. Παρατηρείται παρόμοια εικόνα με αυτή της Μαζώνου, καθώς και εδώ εντοπίζονται τραπεζοκαθίσματα εντός της στοάς, που

118

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ

μικραίνουν το καθαρό πλάτος του πεζοδρομίου και εσοχές για κάδους απορριμμάτων. Δεν υπάρχει κάποια φύτευση λόγω και του μειωμένου φυσικού φωτός της ημέρας από την πυκνή δόμηση με πολυκατοικίες και εμπορικά καταστήματα (βλ. εικ.

15).

57%|Δρόμος 0%|Φύτευση 27%|Πεζοδρόμιο 8%|Προσβάσιμο 33%|Στάθμευση 0%|Ποδηλατόδρομος Εικ. 14: Ποσοστά χρήσεων υφιστάμενης κατάστασης οδού Κορίνθου

Το οικοδομικό τετράγωνο κλείνει με την οδό Πουκεβίλ, μία οδό που μέχρι το 2008 ήταν κανονικός στενός μονόδρομος και έχει μετατραπεί πλέον σε ένα στενό πεζόδρομο, ο οποίος αποτελείται από δύο πλευρικά πεζοδρόμια πλάτους 1,3 μέτρων τα οποία έχουν παραμείνει με την ίδια πλακόστρωση, όπως στις υπόλοιπες οδούς. Ο κεντρικός πεζόδρομος που έχει αντικαταστήσει τον προγενέστερο δρόμο έχει πλάτος 3,5 μέτρα περίπου και έχει τοποθετηθεί διαφορετική πλακόστρωση από τσιμεντένια πλακίδια. Όλος ο πεζόδρομος φωτίζεται κατά τη διάρκεια της νύχτας από λαμπτήρες παρόμοιου στυλ με

119

Εικ. 15: Αξονομετρικό διάγραμμα υφιστάμενης κατάστασης οδού Κορίνθου

60

1,

00 2, 0

5 2, 50

2, 00

2, 70

1,

120

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ

121

Εικ. 16: Αξονομετρικό διάγραμμα υφιστάμενης κατάστασης οδού Πουκεβίλ

5 1,2 0

2,9

5

1,2

122

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ

123

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

αυτούς της Μαζώνου, που τοποθετούνται αριστερά και δεξιά του σε απόσταση περίπου 6 μέτρων μεταξύ τους. Η φύτευση επιτυγχάνεται με κυκλικά και παραλληλόγραμμα παρτέρια που τοποθετούνται άναρχα στη μέση του πεζόδρομου και παρεμβάλλονται από ξύλινα παγκάκια και από μικρούς κάδους απορριμμάτων. Τέλος, εμφανίζονται και εδώ τραπεζοκαθίσματα στα πλευρικά πεζοδρόμια που διακόπτουν την κυκλοφορία (βλ. εικ. 16).

2%|Φύτευση 98%|Πεζοδρόμιο 10%|Προσβάσιμο Εικ. 17: Ποσοστά χρήσεων υφιστάμενης κατάστασης οδού Πουκεβίλ

124

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ

Επιπρόσθετα, θα αναφερθούμε στην πρόσβαση στο δημόσιο κτήριο που βρίσκεται απέναντι από το οικοδομικό τετράγωνο μας στην οδό Μαιζώνος, τα ΕΛΤΑ. Εξωτερικά του κτηρίου υπάρχει πολύ πλατύ πεζοδρόμιο 6,5μ. πλάτους, το οποίο διακόπτεται από ένα περίπτερο το οποίο καταλαμβάνει σχεδόν το μισό μήκος και πλάτος μικρότερο του 1,5μ.. Παρατηρείται, επίσης, σε πλήρη αντιστοίχιση με την απέναντι πλευρά του πεζοδρομίου ίδια φύτευση και ίδιοι λαμπτήρες. Υπάρχουν ένας τηλεφωνικός θάλαμος, μία αυτόματη ταμειακή μηχανή τραπέζης (ΑΤΜ) και μπάρες για την στάθμευση δίκυκλων, που δεν εμποδίζουν, ωστόσο, την πρόσβαση, καθώς είναι τοποθετημένα στην άκρη του κτηρίου. Το πεζοδρόμιο, τέλος, δεν έχει κάποια υψομετρική διαφορά με την είσοδο στο κτήριο και η πλακόστρωση είναι ίδια με την άλλη πλευρά του πεζοδρομίου που αναφέρθηκε (βλ. εικ. 18).

125

Παρτέρια με κενό

Εμπόδια από αστικό εξοπλισμό

Ανοιχτές υδρορροές και φρεάτια

126

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

Εικ. 18: Αξονομετρικό διάγραμμα υφιστάμενης κατάστασης ΕΛΤΑ

65 ,

0

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ

127

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

Εντοπισμός των εμποδίων και των σφαλμάτων που περιορίζουν την προσβασιμότητα Το οικοδομικό τετράγωνο που επιλέχθηκε, όπως πιθανόν έγινε αντιληπτό με μία γρήγορη ματιά κατά τη περιγραφή του, δεν φαίνεται να είναι ένα φιλικό και προσβάσιμο περιβάλλον για όλους, καθώς εμφανίζονται σε όλες τις πλευρές του πιθανοί κίνδυνοι ή κακοτεχνίες που εμποδίζουν την πρόσβαση των ατόμων με αναπηρίες και άλλων ομάδων με πιθανά προβλήματα. Για την καλύτερη παρουσίαση των εμποδίων προσβασιμότητας στο συγκεκριμένο οικοδομικό τετράγωνο θα χωρίσουμε τα προβλήματα σε δύο μεγάλες κατηγορίεςπαράγοντες, τον παράγοντα Πολιτεία- Δήμο και τον ανθρώπινο- ιδιωτικό παράγοντα.

• Εμπόδια που οφείλονται στην Πολιτεία Ξεκινώντας από τον παράγοντα Πολιτεία και τον τρόπο που έχει σχεδιαστεί ο δημόσιος χώρος της Πάτρας εντοπίζουμε τις κάτωθι κακοτεχνίες. Μία από τις βασικότερες ελλείψεις στο συγκεκριμένο οικοδομικό τετράγωνο είναι πως δύο μεγάλες οδοί που το διατρέχουν, οι οδοί Μαιζώνος και Κορίνθου, δεν έχουν σε κανένα σημείο του πεζοδρομίου οδηγό όδευσης για τα τυφλά άτομα, ούτε κάποιου είδους ηχητική σήμανση στις διαβάσεις των δρόμων (φαναριών) για να κάνουν πιο εύκολη την πρόσβαση των ατόμων αυτών από την μία μεριά του δρόμου στην άλλη (βλ. εικ.19). Εν συνεχεία αυτής της έλλειψης, το πρόβλημα οξύνεται από το γεγονός ότι όλη η φύτευση με τα παρτέρια που έχουν τοποθετηθεί στις άκρες του πεζοδρομίου επί της οδού Μαιζώνος σχηματίζονται από ένα κενό τετράγωνο στην πλακόστρωση και δεν περιλαμβάνουν

128

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ

κάποιου είδους ειδική μεταλλική ή πλαστική σχάρα για να εμποδίσουν πιθανό ατύχημα των ατόμων με αναπηρικό αμαξίδιο ή ακόμη και ηλικιωμένων με κινητικά προβλήματα (βλ. εικ 19). Όσον αφορά στα φρεάτια και στις ανοιχτές υδρορροές, που είναι ένα συχνό φαινόμενο σε όλο τον αστικό ιστό της Πάτρας, μπορεί να φανούν επικίνδυνα στοιχεία δεδομένου ότι τις περισσότερες φορές δεν είναι τοποθετημένες συνεπίπεδα με την πλακόστρωση και μπορούν και αυτά με την σειρά τους να προκαλέσουν κάποιου είδους τραυματισμό ή ατύχημα (βλ. εικ. 19). Στον πεζόδρομο επί της οδού Πουκεβίλ εμφανίζονται παρεμφερή προβλήματα με αυτά που ήδη αναφέρθηκαν και έρχεται να προστεθεί σε αυτά και η τοποθέτηση του μόνιμου αστικού εξοπλισμού του Δήμου, όπως είναι τα κυκλικά-παραλληλόγραμμα παρτέρια που σε συνδυασμό με τα ξύλινα παγκάκια τοποθετούνται χωρίς κάποια σαφή διάταξη και σταματούν έτσι την ευθύγραμμη πορεία στον πεζόδρομο και απαιτούν ελιγμό από τον χρήστη (βλ. εικ. 19). Στην οδό Ζαΐμη, το βασικότερο πρόβλημα εντοπίζεται στο πολύ στενό πεζοδρόμιο και στις δύο πλευρές που το πλάτος του δεν ξεπερνάει οριακά τα 1,30 μέτρα και ανά τακτά χρονικά διαστήματα μικραίνει και άλλο λόγω εμποδίων, όπως είναι σκαλοπάτια για την πρόσβαση σε πολυκατοικίες, είτε λόγω του κάδου απορριμμάτων, που έχει τοποθετηθεί εισχωρώντας σε αυτό (βλ. εικ. 19).

129

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

Από την απέναντι πλευρά της οδού Μαιζώνος, που βρίσκεται το κτήριο των ΕΛΤΑ, παρατηρούμε ότι σχεδόν το μισό πεζοδρόμιο έχει δοθεί ως χώρος εκμετάλλευσης για το περίπτερο που υπάρχει (βλ. εικ. 19) και μικραίνει το καθαρό πλάτος του πεζοδρομίου σε άμεση συσχέτιση και με τα παρτέρια, αντίστοιχης εικόνας με αυτή που παρατέθηκε νωρίτερα. Ολοκληρώνοντας την καταγραφή με τα λάθη που απορρέουν από την Πολιτεία και τον Δήμο, όλες οι πλακοστρώσεις που έχουν τοποθετηθεί σε όλη την έκταση του οικοδομικού τετραγώνου τόσο οι τσιμεντένιες τετράγωνες πλάκες, όσο και η διαφορετική πλακόστρωση στον πεζόδρομο της Πουκεβίλ με τα τσιμεντένια πλακάκια με χαράξεις, δεν είναι ενδεδειγμένες για ένα περιβάλλον, όπως είναι αυτό της πόλης της Πάτρας με τις συχνές βροχοπτώσεις, καθώς δεν είναι αντιολισθητικές και είναι επικίνδυνες να προκαλέσουν ατυχήματα, ιδιαίτερα σε περιόδους με έντονες βροχοπτώσεις, ακόμα και αν οι δύο βασικοί οδοί Μαιζώνος και Κορίνθου καλύπτονται από τις στοές στο μεγαλύτερο μέρος τους.

• Εμπόδια που οφείλονται στον ιδιωτικό παράγοντα Είναι σημαντικό πέρα από τις κακοτεχνίες και τα λάθη που εντοπίσαμε στην σχεδίαση του αστικού τοπίου της Πάτρας από την μεριά της Πολιτείας να παραθέσουμε και ορισμένα λάθη που οφείλονται στην ανθρώπινη ιδιωτική πρωτοβουλία και συμβάλλουν και αυτά με την σειρά τους στην περιορισμένη προσβασιμότητα μεγάλης μερίδας χρηστών. Αναλυτικότερα, όπως διαπιστώθηκε και κατά την περιγραφή της υφιστάμενης κατάστασης, παρατηρούμε στις τρεις από τις τέσσερις πλευρές του

130

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ

οικοδομικού τετραγώνου (οδοί Μαιζώνος- ΠουκεβίλΚορίνθου) την τοποθέτηση τραπεζοκαθισμάτων και εξωτερικής εφήμερης επίπλωσης (ράφια με ρούχα και αντικείμενα οικιακής χρήσης) από τους ιδιοκτήτες των καταστημάτων που εδρεύουν σε αυτό. Το αποτέλεσμα αυτής της τακτικής είναι να μικραίνουν υπερβολικά το πλάτος του πεζοδρομίου και να εμποδίζουν την ελεύθερη διέλευση στο πεζοδρόμιο, μιας και καλύπτουν σχεδόν όλο το πλάτος των δύο στοών στις οδούς Μαιζώνος και Κορίνθου και μεγάλο μέρος από τον πεζόδρομο στην οδό Πουκεβίλ (βλ. εικ. 19), σε συνδυασμό με την άναρχη διάταξη τους σε αυτά. Ένα άλλο συχνό φαινόμενο στον αστικό ιστό της Πάτρας, που εντοπίζεται και σε αυτό το οικοδομικό τετράγωνο, και συγκεκριμένα στην οδό Ζαΐμη, είναι η υπέρβαση των ορίων της δημόσιας έκτασης του πεζοδρομίου από τους ιδιοκτήτες των καταστημάτων και των πολυκατοικιών. Παρατηρούμε, δηλαδή, να έχουν κατασκευαστεί σκαλοπάτια πάνω στο πεζοδρόμιο που μικραίνουν αισθητά το ήδη στενό πλάτος του, αποκλείοντας έτσι τους χρήστες με αναπηρικό αμαξίδιο ή τις μητέρες με μωρό σε καροτσάκι να περάσουν από το συγκεκριμένο πεζοδρόμιο.Τέλος, ο ιδιοκτήτης του περιπτέρου που βρίσκεται έξω από τα ΕΛΤΑ φαίνεται να έχει καταχραστεί την άδεια που του έχει δοθεί από τον δήμο και να τοποθετεί επιπλέον εφήμερα αντικείμενα, όπως σταντ για περιοδικά και τρόφιμα, και σε συνδυασμό με παρκαρισμένα δίκυκλα που σταθμεύουν έξω ακριβώς από το κτήριο να εμποδίζουν την πρόσβαση τόσο σε αυτό όσο και γενικότερα στο πεζοδρόμιο (βλ. εικ 19).

131

Εικ. 19: Εικόνες από τα «εμπόδια» στην υφιστάμενη κατάσταση ανά οδό

ΜΑΙΖΩΝΟΣ & ΕΛΤΑ

ΖΑΙΜΗ

132

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

ΚΟΡΙΝΘΟΥ

ΠΟΥΚΕΒΙΛ

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ

133

Εικ. 20: Αξονομετρικές απεικονίσεις των «εμποδίων» ανά οδό

ΜΑΙΖΩΝΟΣ Τ Ρ Α Π Ε Ζ Ι Α

ΖΑΙΜΗ

Κ Α Ρ Ε Κ Λ Ε Σ

&

Α Σ Τ Ι Κ Ο Σ

Ε Ξ Ο Π Λ Ι Σ Μ Ο Σ

Φ Ρ Ε Α Τ Ι Α

134

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

ΚΟΡΙΝΘΟΥ

ΠΟΥΚΕΒΙΛ

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ

135

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

Προτάσεις- Επιλύσεις βάσει της ελληνικής νομοθεσίας Η ανάλυσή μας συνεχίζει, μετά από την καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης, με μία σειρά από επιλύσεις και προτάσεις που θα μπορούσαν να εφαρμοστούν με βάση την ισχύουσα νομοθεσία που έχει ψηφιστεί, αλλά δεν έχει εφαρμοστεί πλήρως σε όλες τις ελληνικές πόλεις και το αστικό τους τοπίο. Ήδη από το 1998 το Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημόσιων έργων (ΥΠΕΧΩΔΕ) σε συνεργασία με το Γραφείο Μελετών για άτομα με αναπηρίες έχουν εκδώσει ένα πλήρη Οδηγό Σχεδίασης βασισμένο στις αρχές του Σχεδιασμού για Όλους και σε συνδυασμό με μεταγενέστερες αποφάσεις και διατάξεις, που διαφαίνονται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (Φ.Ε.Κ), ορίζουν τον τρόπο με τον οποίο θα έπρεπε κανονικά να σχεδιάζονται οι πόλεις, λαμβάνοντας υπόψη όλους τους χρήστες. Στην έρευνα μας ακολουθούμε πιστά όσα μελετήσαμε τόσο από τον οδηγό, όσο και από τα τελευταία ΦΕΚ και προσπαθούμε να διαμορφώσουμε το ήδη υφιστάμενο τοπίο της Πάτρας με τις αρχές αυτές, παραθέτοντας κάθε φορά που κρίνεται σκόπιμο αποσπάσματα και διαγράμματα για καλύτερη κατανόηση. Ακολουθώντας την ίδια πορεία, η περιγραφή αρχίζει από την οδό Μαιζώνος. Όπως έγινε αντιληπτό, αν και η οδός αυτή έχει αρκετά μεγάλο πλάτος πεζοδρομίου, εξαιτίας και της στοάς που δημιουργείται δεν υπάρχει ελεύθερη ζώνη όδευσης πεζών, καθώς διακόπτεται από διάφορα αστικά στοιχεία και εμπόδια. Σύμφωνα με τον οδηγό σχεδίασης ορίζεται : «το απαραίτητο ελάχιστο πλάτος της επιφάνειας του πεζοδρομίου, που χρησιμοποιείται για την συνεχή, ασφαλή και ανεμπόδιστη κυκλοφορία κάθε κατηγορίας χρηστών. Απαραίτητο ελάχιστο πλάτος της ελεύθερης ζώνης όδευσης πεζών ορίζεται το 1.50µ, διάσταση που απαιτείται κατ› ελάχιστον για την άνετη

136

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ

διασταύρωση πεζού µε χρήστη ή οδηγό αμαξίδιο οποιασδήποτε μορφής (αναπηρικό, παιδικό, αγοράς κλπ.) ή µε μεταφορέα πακέτων. Ως ελεύθερο ύψος όδευσης πεζών ορίζεται το ελάχιστο πραγματικό ύψος στην ελεύθερη ζώνη όδευσης για την απρόσκοπτη κίνηση των πεζών και ορίζεται ίσο µε 2.20µ.87» (βλ. εικ. 21) Επομένως, για να επιτύχουμε μία ελεύθερη και ανεμπόδιστη διαδρομή πλάτους τουλάχιστον 1,50μ, επιλέξαμε την επέκταση του πεζοδρομίου εις βάρος την λωρίδας στάθμευσης κατά 0,20μ.. Κατά μήκος αυτής της διαδρομής τοποθετήθηκε επιδαπέδια σήμανση για την πληροφόρηση των ατόμων με προβλήματα όρασης που πραγματοποιείται τόσο με την αλλαγή της υφής του δαπέδου και συγχρόνως με την έντονη χρωματική αντίθεση για τους αμβλύωπες (οδηγοί όδευσης τυφλών) με πλάτος 0,40μ. Παράλληλα, προκείμενου να μην παρεμποδίζεται η διαδρομή από διάφορα εμπόδια- αστικό εξοπλισμό, όπως κάδοι απορριμμάτων, φύτευση και λοιπά, επιλέχτηκε να μεταφερθούν όσο είναι εφικτό εκτός της διαδρομής και πάλι εις βάρος της λωρίδας στάθμευσης και η επισήμανση τους γίνεται με τα κολωνάκια που τοποθετούνται περιμετρικά, ώστε να αποφεύγονται τυχόν ατυχήματα από τα σταθμευμένα οχήματα. Συγχρόνως, στοιχεία του πεζοδρομίου, όπως εσχάρες, υδρορροές, αρμοί κλπ., δεν πρέπει να διασπούν την ομοιομορφία του δαπέδου του πεζοδρομίου εμποδίζοντας την ομαλή κίνηση επ’ αυτού. Οι εσχάρες θα πρέπει, σύμφωνα με τον Οδηγό, να τοποθετούνται κατά το δυνατόν εκτός ελεύθερης ζώνης όδευσης, οι δε ράβδοι που τις αποτελούν να είναι κάθετες στην κίνηση και να δημιουργούν πυκνό πλέγμα. Απαραίτητο είναι να αποφεύγεται η δημιουργία εσοχών ή εξοχών µε πλάτος μεγαλύτερο των 2εκ και βάθος ή ύψος

137

Εικ. 21: Διαγράμματα με τις απαιτούμενες διαστάσεις βάσει νομοθεσίας

Ελάχιστα Ελεύθερα πλάτη όδευσης

Απαιτούµενος χώρος στροφής αµαξιδίου

Ελεύθερο ύψος όδευσης - Ανεκτές ανωµαλίες δαπέδου

138

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

Πλάτος πεζοδροµίου

∆ιάβαση – Νησίδα

Θέση αστικού εξοπλισμού ΠΡΟΤΑΣΗ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ

139

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

μεγαλύτερο του 0.50εκ αντίστοιχα. Εξίσου σημαντικό είναι οι πινακίδες να τοποθετούνται πάντα εκτός ελεύθερου πλάτους και ύψους της ζώνης όδευσης, εφόσον δε είναι επί τοίχων και παρέχουν μόνιμη πληροφόρηση (π.χ. ονόματα δρόμων, αριθμούς σπιτιών, τίτλους δημοσίων υπηρεσιών κλπ.), να τοποθετούνται σε ύψος 1.40 - 1.60µ από το δάπεδο και να είναι ανάγλυφες και σε γραφή BRAILLE, ώστε να είναι δυνατόν να διαβαστούν µε την αφή από άτοµα µε προβλήματα στην όραση.

50%|Δρόμος 7%|Φύτευση 32%|Πεζοδρόμιο 20%|Προσβάσιμο 17%|Στάθμευση 0%|Ποδηλατόδρομος

Εικ. 22: Ποσοστά χρήσεων βάσει νομοθεσίας οδού Μαιζώνος

Τέλος, θα πρέπει οι τωρινοί φωτεινοί σηματοδότες να αντικατασταθούν από φωτεινούς-ηχητικούς σηματοδότες, που ταυτόχρονα θα εκπέμπουν φωτεινό και ηχητικό σήμα και θα τοποθετούνται εκτός από τα σημεία των διαβάσεων και όπου υπάρχουν προσωρινά ή μόνιμα εμπόδια μέσα στην ζώνη όδευσης, και θα φέρουν μηχανισμό χειρισμού σε ύψος μεταξύ 0,90- 1,20 μ. που θα μπορούν να χειριστούν χρήστες με αναπηρικό αμαξίδιο ή άτομα μικρού ύψους. (βλ. εικ. 21)

140

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ

Όλες αυτές οι προσαρμογές που πρέπει να γίνουν στην οδό Μαιζώνος διαφαίνονται μέσα σε ένα αξονομετρικό διάγραμμα που σχεδιάστηκε ακολουθώντας πιστά, όσο είναι δυνατό, όλα όσα προαναφέρθηκαν. (βλ. εικ. 26) Συνεχίζουμε την περιγραφή με την οδό Ζαΐμη που πρόκειται για μία στενή σε πλάτος οδό. Προκείμενου να επιτύχουμε και εδώ το ελάχιστο προβλεπόμενο πλάτος πεζοδρομίου, θα χρειαστεί και από τις δύο πλευρές του πεζοδρομίου να επεκταθούμε κατά 0,20μ. εις βάρος της λωρίδας στάθμευσης, η οποία πλέον γίνεται αισθητά στενή κατά 2,20μ. πλάτος συνολικά. Η οδός Ζαΐμη δεν έχει ιδιαίτερο αστικό εξοπλισμό (φύτευση, πινακίδες, τραπεζοκαθίσματα κλπ.) παρά μόνο έναν κάδο απορριμμάτων, τον οποίο και μεταφέρουμε εκτός της ζώνης του πεζοδρομίου πάνω στη λωρίδα στάθμευσης με την απαραίτητη σήμανση (φράγμα) για την αποφυγή ατυχημάτων των σταθμευμένων οχημάτων.

30%|Δρόμος 0%|Φύτευση 40%|Πεζοδρόμιο 37%|Προσβάσιμο 30%|Στάθμευση 0%|Ποδηλατόδρομος Εικ. 23: Ποσοστά χρήσεων βάσει νομοθεσίας οδού Ζαΐμη

141

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

Οι υδρορροές και τα φρεάτια που ήταν άναρχα τοποθετημένα στο έδαφος καλύπτονται καταλλήλως, ώστε να μην εμποδίζουν την όδευση των ατόμων με προβλήματα όρασης και των ατόμων σε αναπηρικό αμαξίδιο. Τέλος, γίνεται έλεγχος, ώστε οι πινακίδες σήμανσης και άλλα τυχόν εμπόδια από επιγραφές των καταστημάτων να επανατοποθετηθούν σε ύψος πάνω από 2,20μ., να μην περιέχουν έντονα χρώματα ή σύμβολα, που μπορεί να αποπροσανατολίσουν τα άτομα με προβλήματα όρασης και κατά μήκος όλης της άκρης του πεζοδρομίου τοποθετούνται κολωνάκια ανά 1 μέτρο, ώστε να αποφευχθούν φαινόμενα εκτροπής ή ατυχήματος με τα σταθμευμένα οχήματα. Ακολουθεί το αξονομετρικό διάγραμμα που απεικονίζει τις αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στο υφιστάμενο τοπίο. (βλ. εικ. 27) Μεταφερόμαστε στην Οδό Κορίνθου, η οποία είναι η οδός με το μεγαλύτερο συνολικά πλάτος. Εδώ επιλέχτηκε η ελεύθερη ζώνη πεζοδρομίου να τοποθετηθεί εντός της στοάς αφού το πλάτος της είναι ιδανικό για το πλάτος που χρειαζόμαστε (1,60μ.). Κρίνεται σημαντικό να μην μειωθεί το πλάτος των άλλων λωρίδων κυκλοφορίας μιας και η οδός αυτή αποτελεί μία από τις βασικές αρτηρίες αποσυμφόρησης της κυκλοφορίας των οχημάτων στο κέντρο της Πάτρας. Για το λόγο αυτό, προβλέπεται η κατάργηση όλων των τραπεζοκαθισμάτων και άλλων εξωτερικών επίπλων που τοποθετούνται από του ιδιοκτήτες των καταστημάτων εντός της στοάς, προκείμενου να μην εμποδίζεται η διαδρομή σε όλο το μήκος και πλάτος της. Οι κάδοι απορριμμάτων και σε αυτή τη περίπτωση τοποθετούνται πάνω στη λωρίδα στάθμευσης και επισημαίνονται από προστατευτικό κιγκλίδωμα, ενώ ακολουθείται αντίστοιχη μέριμνα, όπως αναφέρθηκε και για τα φρεάτια και τις υδρορροές. Ακολουθεί το αξονομετρικό διάγραμμα

142

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ

που απεικονίζει τις αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στο υφιστάμενο τοπίο. (βλ. εικ. 28)

57%|Δρόμος 0%|Φύτευση 27%|Πεζοδρόμιο 20%|Προσβάσιμο 16%|Στάθμευση 0%|Ποδηλατόδρομος Εικ. 24: Ποσοστά χρήσεων βάσει νομοθεσίας οδού Κορίνθου

Ολοκληρώνουμε την ανάλυση του οικοδομικού τετραγώνου με την οδό Πουκεβίλ. Πρόκειται για μία οδό που έχει γίνει τα τελευταία χρόνια πεζόδρομος. Εδώ αντιμετωπίζουμε την ελεύθερη ζώνη όδευσης των πεζών διαφορετικά με υποχρεωτικό ελάχιστο πλάτος μεταξύ 2,80-3μ., ώστε εκτός από την ανεμπόδιστη κυκλοφορία των χρηστών του πεζόδρομου, να είναι δυνατή και η διέλευση των ειδικών οχημάτων (πυροσβεστικά, ασθενοφόρα, οχήματα καθαριότητας κλπ.) και των οχημάτων τροφοδοσίας. Στην περίπτωση του πεζόδρομου η ελεύθερη ζώνη όδευσης πεζών του πεζοδρομίου θα πρέπει να μένει υποχρεωτικά ακάλυπτη καθ› ύψος σε όλο το μήκος και πλάτος της. Όταν η κύρια χρήση ορίζεται ως εμπορική από τον σχεδιασμό, απαιτείται πρόβλεψη ελάχιστου ελεύθερου

143

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

πλάτους 1,20µ για την δημιουργία ελεύθερης ζώνης στάσης μπροστά στις προθήκες των καταστημάτων (ζώνη οπτικής συναλλαγής) πέραν της ελεύθερης ζώνης όδευσης πεζών. Σε περιπτώσεις που τμήματα πεζόδρομου διατίθενται για εμπορικές, πολιτιστικές ή άλλες δραστηριότητες, μόνιμες ή προσωρινές, το διατιθέμενο τμήμα του πεζόδρομου θα είναι εκτός της ελεύθερης ζώνης όδευσης και της ζώνης οπτικής συναλλαγής. Σχετικά με την οδό Πουκεβίλ η χρήση αφορά κυρίως καταστήματα εστίασης, τα οποία τοποθετούν τα τραπεζοκαθίσματα στις άκρες των στενών πεζοδρομίων αντιδιαμετρικά του πεζόδρομου. Επομένως, οι τροποποιήσεις που αφορούν αυτή την οδό σχετίζονται κυρίως με την κάλυψη των φρεατίων και των υδρορροών, ώστε να μην πέφτουν πάνω στους οδηγούς όδευσης και στην ελεύθερη ζώνη του πεζόδρομου και με την καλύτερη επανατοποθέτηση του μόνιμου αστικού εξοπλισμού (ξύλινα παγκάκια, φύτευση, κάδοι απορριμμάτων και νυχτερινό φωτισμό), ώστε αφενός να μην εμποδίζουν την διέλευση, αφετέρου να μπορούν να χρησιμοποιηθούν από όλους τους χρήστες.

2%|Φύτευση 98%|Πεζοδρόμιο 20%|Προσβάσιμο Εικ. 25: Ποσοστά χρήσεων βάσει νομοθεσίας οδού Πουκεβίλ

144

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ

Τέλος, στην είσοδο και έξοδο του πεζόδρομου, σύμφωνα με την νομοθεσία, θα πρέπει να υπάρχουν σκάφες για την σύνδεση της στάθμης του οδοστρώματος µε την στάθμη του πεζόδρομου, ειδική πινακίδα που θα αναγγέλλει την χρήση του πεζόδρομου και θα προειδοποιεί για τον τρόπο λειτουργίας του, καθώς και προστατευτικό κιγκλίδωμα ή άλλο μέσο διαχωρισμού του πεζόδρομου από το οδόστρωμα. Ακολουθεί το αξονομετρικό διάγραμμα που απεικονίζει τις αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στο υφιστάμενο τοπίο. (βλ. εικ. 29) Όσον αφορά στην πρόσβαση στο δημόσιο κτήριο των ΕΛΤΑ που στεγάζεται απέναντι από την οδό Μαιζώνος επιβάλλεται να ισχύσουν τα κάτωθι. Το ιδιαίτερο μεγάλο πλάτος του πεζοδρομίου (6,5μ.) εξωτερικά αυτού ευνοεί τη δημιουργία της ελεύθερης ζώνης όδευσης πεζών χωρίς να χρειάζεται να χρησιμοποιηθεί κάποιο τμήμα του οδοστρώματος για την κάλυψη του ιδανικού πλάτους. Θετικό είναι, επίσης, το γεγονός πως η είσοδος του συγκεκριμένου κτηρίου δεν έχει κάποια υψομετρική διαφορά και δεν χρειάζεται έτσι η χρήση κάποιας ράμπας εισόδου. Επομένως, οι τροποποιήσεις εδώ αφορούν αποκλειστικά τον μόνιμο αστικό εξοπλισμό, όπως φρεάτια και υδρορροές (που καλύπτονται), φύτευση (τοποθέτηση προστατευτικής σχάρας ανάμεσα στο κενό για την αποφυγή ατυχημάτων) και οι λαμπτήρες νυχτερινού φωτισμού που υπάρχουν εδώ, τα οποία φροντίζουμε να τοποθετούνται με μία σειρά στην άκρη του πεζοδρομίου και όχι στη μέση αυτού, ώστε να μην δημιουργούν προβλήματα.

145

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

Επιπλέον, τροποποιούμε το ΑΤΜ και το τηλεφωνικό θάλαμο, ώστε να είναι σε θέση να μπορούν να χρησιμοποιηθούν από κάθε δυνατό χρήστη (τοποθέτηση σε ύψος που δεν υπερβαίνει τα 0,90μ. και πλάτος, ώστε να επιτρέπει τη χρήση τους σε άτομα σε αναπηρικό αμαξίδιο και άτομα χαμηλού αναστήματος). Ακολουθεί το αξονομετρικό διάγραμμα που απεικονίζει τις αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στο υφιστάμενο τοπίο. (βλ. εικ. 31) Τέλος, αξίζει να σημειωθεί πως ο Οδηγός σχεδίασης περιλαμβάνει αναλυτικές οδηγίες και σε σχέση με τον τρόπο κατασκευής και τα υλικά των δαπέδων, που θα πρέπει να χρησιμοποιούνται τόσο στα πεζοδρόμια όσο και γενικότερα στους πεζόδρομους. Πιο συγκεκριμένα, επιτακτική ανάγκη αποτελεί ο σωστός σχεδιασμός των δαπέδων µε αποφυγή των σημείων που μπορούν να φανούν επικίνδυνα για εκτροπή του αναπηρικού αµαξιδίου, αλλά και των άλλων βοηθημάτων (πατερίτσες, περπατίστρες, κλπ.), ή της πρόσκρουσής τους σε εμπόδια. Εξίσου αναγκαία είναι η αποφυγή αρμών διαμόρφωσης δαπέδου σε τέτοιο μέγεθος που να δημιουργεί κραδασμούς στην κίνηση των αμαξιδίων ή ανατροπές κατά το βάδισμα των εμποδιζόμενων γενικά ατόμων. Τα υλικά κατασκευής του δαπέδου πρέπει να εξασφαλίζουν αντιολισθηρότητα, ομοιογένεια, σταθερότητα, αντοχή στην χρήση και τις καιρικές συνθήκες, μικρή αντανακλαστικότητα και ευκολία στον καθαρισμό και στην συντήρηση τόσο σε συνήθεις συνθήκες χρήσης όσο και σε εξαιρετικές καιρικές συνθήκες (π.χ. βροχή, χιόνι, παγετός κλπ.). Προτιμητέα είναι τα χυτά δάπεδα µε κατάλληλη επεξεργασία της τελικής στρώσης τους, όπως π.χ. η άσφαλτος, λόγω της ευκολίας που παρουσιάζει σε οποιαδήποτε επέμβαση.

146

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ

147

Εικ. 26: Αξονομετρικό διάγραμμα βάσει νομοθεσίας οδού Μαιζώνος

0

2,7

1,8 0 0

2,3 0

3,0 0 3,9

148

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

ΠΡΟΤΑΣΗ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ

149

Εικ. 27: Αξονομετρικό διάγραμμα βάσει νομοθεσίας οδού Ζαΐμη

0

1,5

5

2,2 0 2,3 0

1,5

150

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

ΠΡΟΤΑΣΗ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ

151

Εικ. 28: Αξονομετρικό διάγραμμα βάσει νομοθεσίας οδού Κορίνθου

60 1,

00 2, 50 2, 50

2,

00

2, 70

1,

152

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

ΠΡΟΤΑΣΗ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ

153

Εικ. 29: Αξονομετρικό διάγραμμα βάσει νομοθεσίας οδού Πουκεβίλ

5 1,2 0

2,9 5

1,2

154

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

ΠΡΟΤΑΣΗ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ

155

Εικ. 30: Αξονομετρικές απεικονίσεις επιλύσεων βάσει νομοθεσίας ανά οδό

ΜΑΙΖΩΝΟΣ

156

ΖΑΙΜΗ

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

ΚΟΡΙΝΘΟΥ

ΠΟΥΚΕΒΙΛ

ΠΡΟΤΑΣΗ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ

157

158

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

Εικ. 31: Αξονομετρικό διάγραμμα βάσει νομοθεσίας ΕΛΤΑ

6,

50

ΠΡΟΤΑΣΗ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ

159

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

Προτάσεις- Επιλύσεις βάσει διεθνών προτύπων Η ανάλυση μας ολοκληρώνεται με το τρίτο μέρος που αφορά προτάσεις και επιλύσεις για μία πόλη προσβάσιμη από όλους τους πιθανούς χρήστες βασισμένη στα διάφορα διεθνή πρότυπα και σε ήδη υλοποιήσιμα σχέδια προσβάσιμων ευρωπαϊκών πόλεων. Θα διενεργηθεί, δηλαδή, μία προσπάθεια να εφαρμοστούν όσο είναι δυνατό οι αρχές που ορίζονται από τα διάφορα είδη σχεδιασμού, που αναφερθήκαν σε προηγούμενο κεφάλαιο, με σκοπό να διακρίνουμε πως μπορεί να αναμορφωθεί το αστικό περιβάλλον της Πάτρας και πιο συγκεκριμένα το οικοδομικό τετράγωνο προς μελέτη, με γνώμονα την προσβασιμότητα όλων των χρηστών. Η σχεδίαση θα βασιστεί σε ένα συνδυασμό της χρήσης νέων τεχνολογικών συστημάτων και υλικών, τα οποία θα συμβάλλουν με τη σειρά τους στο να μετατραπεί η πόλη σε προσβάσιμη και ικανή να δεχτεί κάθε πιθανό χρήστη. Με παρόμοιο τρόπο θα ξεκινήσουμε την περιγραφή μα στηριζόμενοι σε παρόμοιο άξονα με την οδό Μαιζώνος. Σε αυτή την περίπτωση επιλέγουμε να σχεδιάσουμε παράλληλα με την ελεύθερη ζώνη όδευσης πεζών, που ορίζει η νομοθεσία, μία δεύτερη ζώνη που θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο από χρήστες με ηλεκτροκίνητα αναπηρικά αμαξίδια όσο και από χρήστες ηλεκτρονικών πατινιών και ποδηλάτων, με δύο αντίθετες λωρίδες κυκλοφορίας και πλάτος συνολικά 1,50μ.. Η ζώνη αυτή θα συμβάλλει στην προστασία αυτών που χρησιμοποιούν οχήματα χαμηλών ταχυτήτων από τις γρήγορες λωρίδες κυκλοφορίας των αυτοκινήτων. Για την προστασία τους προβλέπεται να τοποθετηθεί χαμηλού ύψους οδόφραγμα, που θα ορίζει το τέλος και την αρχή της λωρίδας στάθμευσης, η οποία ακολουθεί προσφέροντας μεγαλύτερη ασφάλεια στους χρήστες. Για να επιτύχουμε αυτή την επιπλέ-

160

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ

ον ζώνη χρειάστηκε να μειωθούν οι λωρίδες κυκλοφορίας σε αυτή την οδό. Η οδός πλέον διαμορφώνεται ως εξής: 1,80μ. πλάτος για την ελεύθερη ζώνη όδευσης πεζών, 1,50μ. πλάτος για τον ποδηλατοδρόμο, 2,30μ. πλάτος για την λωρίδα στάθμευσης και δύο λωρίδες κυκλοφορίας πλάτους 2,70μ.. Όλος ο απαραίτητος μόνιμος αστικός εξοπλισμός που υπήρχε σε αυτή την οδό, όπως φύτευση και κάδοι απορριμμάτων, τοποθετούνται πλέον σε ειδική πλατφόρμα εις βάρος της λωρίδας στάθμευσης, δεν εμποδίζουν τους πεζούς ούτε τους ποδηλάτες και για την αποφυγή ατυχημάτων με τα σταθμευμένα οχήματα έχουν τοποθετηθεί ειδικά μεταλλικά φράγματα. Οι κάδοι απορριμμάτων θα ανοίγονται είτε με αισθητήρες κίνησης αυτόματα είτε με ένα πάτημα από το έδαφος και θα παρέχουν ηχητικά μηνύματα για την χρήση από τα άτομα με προβλήματα όρασης. Οι λαμπτήρες νυχτερινού φωτισμού που υπάρχουν στην οδό αντικαθίστανται από ηλιακούς λαμπτήρες, οι οποίοι συλλέγουν την ηλιακή ενέργεια κατά τη διάρκεια της ημέρας, ώστε να γίνεται χρήση όσο το δυνατόν περισσότερων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας μέσα στην πόλη. Η συμβολή τους είναι σημαντική, καθώς αποσκοπούν αφενός στην σταδιακή μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, αφετέρου στην μετάδοση μικρότερης έντασης φωτός που προκαλούσε διαταραχές σε άτομα με προβλήματα όρασης. Με την ίδια ακριβώς λογική, τα κολωνάκια που έχουν τοποθετηθεί κατά μήκος της ελεύθερης ζώνης όδευσης των πεζών, αλλάζουν και αποκτούν και αυτά λαμπτήρες με ηλιακή ενέργεια, οι οποίοι προσφέρουν στα άτομα με προβλήματα όρασης καλύτερη καθοδήγηση και την αποφυγή ατυχημάτων κατά τη διάρκεια της νύχτας.

161

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

Επιπρόσθετα, στο τέλος και στην αρχή της οδού τοποθετούνται νέες οθόνες αφής εξελιγμένης τεχνολογίας σε μία προσπάθεια να ενημερωθούν πλήρως οι χρήστες για τα καταστήματα και τις παροχές που μπορούν να βρουν κατά μήκος της οδού, για πληροφορίες σχετικά με τη πρόβλεψη του καιρού, ενώ θα υπάρχει δυνατότητα να χρησιμοποιηθεί ανά πάσα στιγμή και από άτομα με προβλήματα μνήμης και για κλήσεις έκτακτης ανάγκης. Οι οθόνες αυτές θα παρέχουν από τη μία ηχητικές πληροφορίες για τα άτομα με προβλήματα ακοής και από την άλλη μέσω του συστήματος Braille θα επιτρέπουν και στα άτομα με προβλήματα όρασης να μπορούν να τα χρησιμοποιήσουν και να λάβουν οποιαδήποτε πληροφορία χρειάζονται. Οι οθόνες αυτές προβλέπεται να τοποθετούνται και έξω από τις εισόδους των πολυκατοικιών και κάποιων καταστημάτων, όπου οι χρήστες θα μπορούν να ζητούν βοήθεια σε περιπτώσεις, που η πρόσβασή τους είναι περιορισμένη ή όταν θέλουν να ενημερωθούν για το τι περιλαμβάνει το εκάστοτε κατάστημα. Οι φωτεινοί σηματοδότες θα περιλαμβάνουν, όπως αναφέρθηκε και στο προηγούμενο στάδιο από τη νομοθεσία, κατάλληλα ηχητικά και φωτεινά σήματα για την διέλευση των ατόμων με αναπηρίες και σαν επιπλέον μέτρο θα εντοπίζονται αυτόματα με αισθητήρες τα άτομα με αναπηρίες για να μπορούν να διέλθουν άμεσα το δρόμο χωρίς κάποιου είδους ατύχημα από τους οδηγούς των οχημάτων, οι οποίοι τώρα θα προειδοποιούνται νωρίτερα και έγκαιρα για να μειώσουν την ταχύτητά τους. Παράλληλα, όλες οι τοποθετημένες πινακίδες σήμανσης θα περιλαμβάνουν εκτός από τη δυνατότητα αφής Braille και κατάλληλα ηχητικά και δονητικά συστήματα που θα προειδοποιούν όλους τους χρήστες της οδού για πιθανό κίνδυνο. Τέλος, προβλέπονται όλες οι υδρορροές και τα

162

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ

φρεάτια να ενσωματωθούν στην νέα πλακόστρωση χωρίς να εξέχουν από αυτήν, όπως συνηθιζόταν, και με κατάλληλη σήμανση στο έδαφος να μπορεί κάποιος να έχει πρόσβαση σε αυτά, χωρίς να εμποδίζουν την ελεύθερη διέλευση των πεζών σε περίπτωση βλάβης (βλ. εικ. 36).

40%|Δρόμος 10%|Φύτευση 32%|Πεζοδρόμιο 30%|Προσβάσιμο 17%|Στάθμευση 11%|Ποδηλατόδρομος Εικ. 32: Ποσοστά χρήσεων βάσει πρότασης οδού Μαιζώνος

Συνεχίζουμε με την οδό Ζαΐμη, στην οποία διαμορφώνεται η ζώνη ποδηλατοδρόμου και οχημάτων χαμηλών ταχυτήτων εις βάρος της ζώνης στάθμευσης που προϋπήρχε, η οποία πλέον καταργείται λόγω στενού πλάτους της οδού. Έτσι η οδός διαμορφώνεται ως εξής: 1,50μ. πλάτος ελεύθερης ζώνης όδευσης πεζών, 1,50μ. πλάτος ποδηλατοδρόμου και 3,05μ. πλάτος μίας μονής λωρίδας κυκλοφορίας οχημάτων. Και εδώ ακολουθείται παρόμοια λογική για τα κολωνάκια, τις υδρορροές και τα φρεάτια, ενώ προβλέπεται η χρήση μεταλλικών

163

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

βοηθητικών εφήμερων ραμπών για την είσοδο σε καταστήματα και κατοικίες, που έχουν μία μικρή υψομετρική διαφορά της τάξεως 0,30-0,40μ. ύψους με το πεζοδρόμιο, ώστε να μην εμποδίζουν την ελεύθερη διέλευση σε αυτό (βλ. εικ. 37).

40%|Δρόμος 0%|Φύτευση 40%|Πεζοδρόμιο 40%|Προσβάσιμο 0%|Στάθμευση 20%|Ποδηλατόδρομος Εικ. 33: Ποσοστά χρήσεων βάσει πρότασης οδού Ζαΐμη

Περνώντας στην οδό Κορίνθου χρειάζεται να μειωθούν κατά μία οι λωρίδες κυκλοφορίας, προκειμένου να επιτευχθεί η δημιουργία αυτής της επιπλέον ζώνης ποδηλατοδρόμου. Συγχρόνως, η οδός αποκτά πλέον και φύτευση, που δεν είχε, σε μία προσπάθεια να συνδυαστεί η καλύτερη προσβασιμότητα στην πόλη με ένα πιο πράσινο και καθαρό περιβάλλον και τοποθετείται σε αντίστοιχη πλατφόρμα, παρεμβαίνοντας στην λωρίδα στάθμευσης. Η οδός διαμορφώνεται ως εξής: 1,60μ. πλάτος ελεύθερη ζώνη όδευσης πεζών, 1,50μ. πλάτος νέας ζώνης ποδηλατοδρόμου, 2,20μ. λωρίδα προσωρινής στάθμευσης και από 2,60μ. οι δύο λωρίδες κυκλοφορίας οχημάτων.

164

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ

Και σε αυτήν την οδό τοποθετούνται οθόνες για την καλύτερη πληροφόρηση των χρηστών και τοποθετούνται αντίστοιχα κολωνάκια με λαμπτήρες για καλύτερη διέλευση την νύχτα των ατόμων με προβλήματα όρασης (βλ. εικ. 38)

42%|Δρόμος 9%|Φύτευση 27%|Πεζοδρόμιο 27%|Προσβάσιμο 19%|Στάθμευση 12%|Ποδηλατόδρομος Εικ. 34: Ποσοστά χρήσεων βάσει πρότασης οδού Κορίνθου

Η περιγραφή μας ολοκληρώνεται με την οδό Πουκεβίλ. Εδώ όλος ο αστικός εξοπλισμός περιλαμβάνει και αυτός με την σειρά συστήματα εξελιγμένης τεχνολογίας, που προσφέρουν καλύτερη πρόσβαση και χρήση για τα άτομα με αναπηρίες. Πιο συγκεκριμένα, προβλέπεται να τοποθετηθεί ειδικό «έξυπνο» παγκάκι το οποίο θα λειτουργεί ως επί των πλείστων με ηλιακή ενέργεια και θα περιλαμβάνει πέρα από την ξεκούραση και άλλες λειτουργίες στους χρήστες χάρη στη τεχνολογία. Εκεί όλοι οι χρήστες ανάλογα τι επιθυμούν θα μπορούν να διαβάζουν ψηφιακά βιβλία σε σύστημα Braille, και με ηχητικές δυνατότητες να λαμβάνουν πληροφορίες και διαφημίσεις για τις χρήσεις του

165

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

πεζόδρομου, να φορτίζουν τις συσκευές τους, να σερφάρουν στο διαδίκτυο και, τέλος, να καλούν σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης τα οικεία τους πρόσωπα. Ακριβώς δίπλα σε αυτά θα τοποθετούνται μικροί κάδοι απορριμμάτων με αισθητήρα κίνησης και ηχητικές πληροφορίες για την χρήση όλων των ατόμων με αναπηρίες και όχι μόνο. Τα παρτέρια πλέον καταργούνται, γιατί αποτελούσαν εμπόδια για ορισμένους χρήστες, και αντ’ αυτών ενσωματώνονται σε αυτό το σύνθετο «αστικό έπιπλο», ώστε να μην υπάρχει κανένα απολύτως εμπόδιο στο πέρασμα του πεζοδρομίου, κάνοντας την διέλευση των πεζών ακόμα πιο εύκολη στη χρήση. Τέλος, στην αρχή και στο τέλος του πεζοδρομίου τοποθετούνται ειδικά κολωνάκια τα οποία λειτουργούν με αισθητήρα κίνησης και όταν εντοπίζουν άτομα με αναπηρία ή οχήματα έκτακτης ανάγκης κατεβαίνουν επιτρέποντας τους την διέλευση, ενώ συγχρόνως εμποδίζουν την παράνομη διέλευση οχημάτων και δίκυκλων χωρίς άδεια εντός του πεζόδρομου (βλ. εικ. 39).

2%|Φύτευση 98%|Πεζοδρόμιο 70%|Προσβάσιμο Εικ. 35: Ποσοστά χρήσεων βάσει πρότασης οδού Πουκεβίλ

166

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ

Καταλήγοντας, στην είσοδο έξω από τα ΕΛΤΑ τοποθετούνται οθόνες οι οποίες θα ενημερώνουν τους χρήστες για την προβλεπόμενη κίνηση εντός της δημόσιας υπηρεσίας, ενώ θα μπορούν να εξυπηρετούν και ορισμένες υπηρεσίες διευκολύνοντας τα άτομα με προβλήματα κίνησης ή της εγκύους από το να σταθούν στην ουρά αναμένοντας αρκετή ώρα. Το τηλεφωνικό κουτί που βρίσκεται έξω από τα ΕΛΤΑ εμπλουτίζεται τώρα και με άλλες σύγχρονες λειτουργίες (παροχή διαδικτύου, κλήσεις έκτακτης ανάγκης κ.α.), ώστε να εξυπηρετεί ακόμα περισσότερες χρήσεις όλη τη διάρκεια της ημέρας και της νύχτας μαζί με την αυτόματη ταμειακή μηχανή ΑΤΜ (βλ. εικ. 41). Όπως γίνεται αντιληπτό, το τρίτο στάδιο της σχεδίασης προσπαθεί να προσφέρει όσο το δυνατόν περισσότερες χρήσεις και λειτουργίες που αφορούν στην καλύτερη προσβασιμότητα των χρηστών σε ένα αστικό περιβάλλον, όπως είναι αυτό της Πάτρας, μέσα από τη χρήση νέων τεχνολογικών συστημάτων. Όλες οι προσβάσιμες ευρωπαϊκές πόλεις που σχεδιάζονται σήμερα βασίζονται στις νέες σύγχρονες «έξυπνες» τεχνολογίες και σε συνδυασμό με τα διεθνή πρότυπα σχεδίασης (Καθολικός Σχεδιασμός και Σχεδιασμός για όλους) προσπαθούν να γίνουν προσβάσιμες όσο είναι το δυνατόν σε περισσότερους χρήστες κάθε φορά χωρίς να τους δημιουργούν προβλήματα και διακρίσεις. Νέα τεχνολογικά συστήματα μπορούν να φανούν εξαιρετικά χρήσιμα και μελλοντικά να βοηθήσουν σταδιακά στην αλλαγή της εικόνας όλων των αστικών περιβαλλόντων τόσο στην Ευρώπη όσο και σε ένα ευρύτερο παγκόσμιο πλαίσιο. Μία έξυπνη πόλη οφείλει να γίνει προσβάσιμη και συνάμα τεχνολογία και άτομα με αναπηρίες να συνυπάρχουν.

167

Εικ. 36: Αξονομετρικό διάγραμμα βάσει πρότασης οδού Μαιζώνος

0 2,7

0

1,8 0

1,5 0

2,3 0

2,7

0

2,7

168

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

ΠΡΟΤΑΣΗ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ

169

Εικ. 37: Αξονομετρικό διάγραμμα βάσει πρότασης οδού Ζαΐμη

0

1,5 0

1,5

5 3,0 0

1,5

170

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

ΠΡΟΤΑΣΗ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ

171

Εικ. 38: Αξονομετρικό διάγραμμα βάσει πρότασης οδού Κορίνθου

60

1,

50 1, 0

3 2, 0

6 2, 60

2, 70

1,

172

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

ΠΡΟΤΑΣΗ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ

173

Εικ. 39: Αξονομετρικό διάγραμμα βάσει πρότασης οδού Πουκεβίλ

5

1,2

0

2,9 5

1,2

174

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

ΠΡΟΤΑΣΗ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ

175

Εικ. 40: Αξονομετρικές απεικονίσεις επιλύσεων βάσει πρότασης ανά οδό

ΜΑΙΖΩΝΟΣ

176

ΖΑΙΜΗ

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

ΚΟΡΙΝΘΟΥ

ΠΟΥΚΕΒΙΛ

ΠΡΟΤΑΣΗ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ

177

178

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

Εικ. 41: Αξονομετρικό διάγραμμα βάσει πρότασης ΕΛΤΑ

6,

50

ΠΡΟΤΑΣΗ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ

179

Εικ. 42: Συγκεντρωτικός πίνακας αστικού εξοπλισμού στις τρεις περιπτώσεις ΦΡΕΑΤΙΑ/ ΥΔΡΟΡΡΟΕΣ/ ΠΛΑΚΟΣΤΡΩΣΗ

Υ Φ Ι Σ Τ Α Μ Ε Ν Η

Β Α Σ Ε Ι

ΦΥΤΕΥΣΗ/ ΣΥΛΛΟΓΗ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΩΝ/ΟΔΟΦΡΑΓΜΑΤΑ

Κ Α Τ Α Σ Τ Α Σ Η ανοιχτές υδρορροές, σπασμένα φρεάτια

παρτέρια με κενό και υψομετρική διαφορά

απλοί κάδοι απορριμμάτων ακατάλληλοι για ΑΜΕΑ

επιδιόθωση υδρορροών, κάλυψη φρεατιών και τοποθέτηση οδηγών όδευσης τυφλών

παρτέρια στο ίδιο ύψος με την πλακόστρωση και τοποθέτηση μεταλλικής σκάρας περιμετρικά

τοποθέτηση πλαινών οδοφραγμάτων στους κάδους απορριμμάτων

Ν Ο Μ Ο Θ Ε Σ Ι Α Σ

Π Ρ Ο Τ Α Σ Η

κάλυψη φρεατιών και τοποθέτηση, όπου δημιουργία ειδικής πλατφόρμας εντός λωρίδας στάθμευσης για φύτευση και συλλογή απορριμμάτων με αισθητήρα κίνησης, είναι αναγκαίο εντός των πλακιδίων ηχητικό πομπό και δυνατότητα ανοίγματος με ένα πάτημα όδευσης τυφλών

ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΠΕΖΟΔΡΟΜΟΥ

ΣΗΜΑΝΣΗ/ ΔΙΚΤΥΟ/ ΦΩΤΙΣΜΟΣ

ταμπέλες τοποθετημένες άναρχα, πινακίδες και φωτεινοί σηματοδότες ακατάλληλοι για ΑΜΕΑ

συντήρηση παγκακιών, οδοφραγμάτων και τοποθέτηση οδηγών όδευσης τυφλών

ταμπέλες τοποθετημένες σε ύψος πάνω από τα 2,20μ., πινακίδες και φωτεινοί σηματοδότες με ηχητικό πομπό και σύστημα Braille

,

2 ,20

0

,

2 ,20

0

κακοσυντηρημένα παγκάκια και οδοφράγματα στον πεζόδρομο

κολωνάκια με φωτισμό ηλιακής ενέργειας, οδοφράγματα με αισθητήρα κίνησης για είσοδο οχημάτων έκτακτης ανάγκης και έξυπνα παγκάκια

σύγχρονες οθόνες αφής με πληθώρα δυνατοτήτων για όλους τους χρήστες, λαμπτήρες νυχτερινού φωτισμού με ηλιακή ενέργεια, φωτεινοί σηματοδότες με Braille, ηχητικό πομπό, αισθητήρα κίνησης και Wi-Fi, δημιουργία ζώνης για ηλεκτρικά αμαξίδια

182

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

Οι όροι «προσβασιμότητα» και «αναπηρία» όπως και οι αντιλήψεις μας για αυτές τροποποιούνται και εξελίσσονται διαρκώς. Από το 1950 και μετά, με την ψήφιση των διάφορων νόμων στους οποίους αναφερθήκαμε, ο όρος προσβασιμότητα έχει εδραιωθεί τόσο στα ευρωπαϊκά, όσο και στα αμερικανικά δίκαια και αποτελεί θεμελιώδες δικαίωμα κάθε ανθρώπου. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, να εντάσσεται στην νομοθεσία όλο και περισσότερων κρατών και ο χωρικός σχεδιασμός να παρέχει την δυνατότητα σε κάθε δυνατό χρήστη να έχει πρόσβαση στο δομημένο και κτιστό περιβάλλον τόσο σε επίπεδο μικρής κλίμακας (κατοικία), όσο και σε μεγαλύτερη κλίμακα (αστικό τοπίο). Ωστόσο, ακόμη και αν έχουν διεξαχθεί τόσες θεσμικές ενέργειες για την ενίσχυση της προσβασιμότητας, αρκετές σύγχρονες κοινωνίες λόγω ποικίλων συμφερόντων και παραγόντων αντιστέκονται στην υιοθέτηση και εφαρμογή της. Ο αποκλεισμός των ατόμων με ειδικές ανάγκες από πολλές πτυχές του αστικού περιβάλλοντος των ελληνικών πόλεων αποτελεί σήμερα ένα φλέγον ζήτημα προς αντιμετώπιση. Πιο συγκεκριμένα, στην πόλη της Πάτρας, την οποία και ερευνήσαμε ενδελεχώς μέσα από αυτή την εργασία, εντοπίσθηκαν αδυναμίες εφαρμογής της ελληνικής νομοθεσίας για ΑμεΑ και των διεθνή πρότυπων σχεδίασης. Η έννοια της προσβασιμότητας παραγκωνίζεται, μεταξύ άλλων, από πολλαπλά κοινωνικά, πολιτικά, οικονομικά συμφέροντα και κυρίως λόγω της έλλειψης παιδείας. Κατά συνέπεια, ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες (π.χ. έγκυοι, ηλικιωμένοι) αποκλείονται σε μικρό ή μεγαλύτερο βαθμό από τον δημόσιο χώρο. Η κατάσταση αυτή δεν τους επιτρέπει να έχουν ενεργό κοινωνική συμμετοχή και ίση πρόσβαση στην πόλη και τις υποδομές της. Από την μελέτη του οικοδομικού τετραγώνου στο αστικό κέ-

184

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ντρο της Πάτρας προκύπτει ότι στο υφιστάμενο αστικό τοπίο εντοπίζονται πολλά ατοπήματα, παραλείψεις και κίνδυνοι, οι οποίοι μπορούν να φανούν μοιραίοι για τα άτομα με αναπηρίες και τους ηλικιωμένους. Πεζοδρόμια με κακοτεχνίες, υψομετρικές διαφορές χωρίς ράμπες, δυσκολία πρόσβασης σε πολυκατοικίες κ.α. Μέσα από την έρευνα μας επιδιώξαμε να προτείνουμε λύσεις και προτάσεις, βασισμένοι αρχικά στην ισχύουσα ελληνική νομοθεσία, και σε ένα δεύτερο επίπεδο ακολουθώντας τα διεθνή πρότυπα και την σχεδίαση των νέων «έξυπνων» προσβάσιμων πόλεων. Αποσκοπούμε με αυτό τον τρόπο να εντάξουμε τον Καθολικό Σχεδιασμό στο αστικό περιβάλλον της Πάτρας με σχεδιαστικές παρεμβάσεις και ταυτόχρονα με καινοτόμες τεχνολογίες και συστήματα. Για να επιτευχθεί η Πάτρα να γίνει μία πόλη προσβάσιμη για κάθε πιθανό χρήστη-πολίτη που ζει και κινείται σε αυτήν χρειάζονται μικρές (εκ μέρους της ιδιωτικής πρωτοβουλίας) αλλά και μεγάλες αλλαγές (από μεριάς της Πολιτείας και των οργάνων της). Πιο συγκεκριμένα, αναφερόμενοι στους ιδιώτες κατοίκους που διαμένουν στο αστικό κέντρο της Πάτρας θα πρέπει να σταματήσουν τις οικοδομικές αυθαιρεσίες και καταπατήσεις εις βάρος του δημόσιου χώρου του πεζοδρομίου, ώστε να μη μειώνεται και άλλο το ήδη στενό πλάτος τους και ως αποτέλεσμα αυτού να μην εμποδίζεται η πρόσβαση των ατόμων με αναπηρικό αμαξίδιο. Επιπλέον, οι ιδιοκτήτες των καταστημάτων οφείλουν να τοποθετούν τόσο τα τραπεζοκαθίσματα, όσο και τον υπόλοιπο εφήμερο εξοπλισμό με σαφή και προκαθορισμένη διάταξη στο πλάτος του πεζοδρομίου, εξασφαλίζοντας έτσι την απρόσκοπτη κίνηση των πεζών. Είναι απαραίτητο οι πολίτες να μην παρκάρουν τα οχήματά τους και τα δίκυκλα τους στις ράμπες και σε διάφορα σημεία πάνω στο πεζοδρόμιο, εμποδίζοντας έτσι την πρόσβαση σε

185

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

αυτό. Είναι αναγκαίο, τέλος, για να μπορέσει το περιβάλλον της πόλης να μετασχηματιστεί σε ένα περιβάλλον Καθολικού Σχεδιασμού οι ιδιοκτήτες των κατοικιών αλλά και των καταστημάτων να αποφεύγουν τη δημιουργία υψομετρικών διαφορών στις εισόδους τους με τα πεζοδρόμια ή όπου κρίνεται σκόπιμη η ύπαρξη αυτής να προβλέπεται η δημιουργία εφήμερης ή μόνιμης ράμπας, η οποία αφενός δεν θα εμποδίζει την κίνηση στο πεζοδρόμιο, αφετέρου θα επιτρέπει στους χρήστες με αναπηρία να μπορούν να έχουν πρόσβαση σε αυτό ανά πάσα στιγμή. Εν συνεχεία, από την πλευρά της η Πολιτεία θα πρέπει αρχικά να φροντίσει για την τακτική συντήρηση του αστικού εξοπλισμού (όπως έλεγχος κατάστασης των παγκακίων και των λαμπτήρων νυχτερινού φωτισμού και άλλα), την εισαγωγή νέου (π.χ. έξυπνα ενεργειακά παγκάκια υποστήριξης ΑμεΑ) αλλά και των πλακοστρώσεων του πεζοδρομίου. Όπως παρατηρήσαμε μέσα από την έρευνα μας, σε πολλά σημεία ο αστικός εξοπλισμός βρίσκεται σε άσχημη κατάσταση και μπορεί να αποτελέσει έναν επιπρόσθετο κίνδυνο για τα άτομα με αναπηρίες (διαλυμένα παγκάκια, πλακοστρώσεις με ανοιχτά φρεάτια και άλλα). Συγχρόνως, η απουσία του απαραίτητου αστικού εξοπλισμού, με βάση την ελληνική νομοθεσία (οδηγοί όδευσης τυφλών, φωτεινοί σηματοδότες με ηχητική και φωτεινή σήμανση κι άλλα) συμβάλλει κι αυτό με τη σειρά του στην έλλειψη προσβασιμότητας. Επομένως, οφείλει η Πολιτεία μέσω των οργάνων της να συμμορφωθεί άμεσα και να εφαρμόσει το συντομότερο δυνατό επακριβώς τους νόμους και τις διατάξεις για ένα σχέδιο πόλης προσβάσιμο σε όλους τους πιθανούς χρήστες. Στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν ψηφιστεί, όπως είδαμε κατά την ιστορική μας αναδρομή, νόμοι από το 2004 και

186

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

μετά που ορίζουν πλήρως ένα πιο διευρυμένο πλαίσιο αναφορικά με το πως θα πρέπει να σχεδιάζονται οι ευρωπαϊκές πόλεις, ώστε να είναι προσβάσιμες από ένα ευρύ κοινό. Οι προτάσεις αυτές συμπεριλαμβάνουν μεταξύ άλλων τις θεωρίες που αναλύσαμε μέσα από τα διεθνή πρότυπα σχεδίασης και επιπλέον, την χρήση υποβοηθούμενης τεχνολογίας, η οποία θα διευκολύνει την καθημερινότητα των ατόμων με αναπηρίες. Η Πάτρα, ούσα ευρωπαϊκή πόλη οφείλει να εφαρμόσει την ήδη υπάρχουσα επί 23 χρόνια νομοθεσία και να εντάξει και αυτού του είδους τη διευρυμένη νομοθεσία στο αστικό της κέντρο, αλλά και γενικότερα σε κάθε οικοδομικό τετράγωνο. Τα ευρήματα της έρευνας μας θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν από αρχιτέκτονες, αστικούς σχεδιαστές, πολεοδόμους και υπεύθυνους της πολιτικής ηγεσίας της πόλης σε συνεργασία με φορείς που ασχολούνται με τα άτομα με αναπηρίες και τις ανάγκες του σε μία συλλογική προσπάθεια για επανασχεδιασμό νέων ή υφιστάμενων εννοιών και στρατηγικών σχεδίασης για τα άτομα με ειδικές ανάγκες. Θεωρούμε πως είναι η κατάλληλη στιγμή ο πολεοδομικός σχεδιασμός των ελληνικών πόλεων, και ειδικότερα της Πάτρας, να αψηφήσει τα διάφορα πολιτικά και κοινωνικά συμφέροντα και να εφαρμόσει τις διάφορες διεθνείς πρακτικές σχεδιασμού (Καθολικός Σχεδιασμός και Σχεδιασμός για όλους), ώστε να δημιουργηθούν νέες αστικές μορφές προσβάσιμες ανεξαρτήτου κλίμακας. Σε ένα ευρύτερο χρονικό πλαίσιο, η σχεδίαση τόσο σε επίπεδο κατοικίας, όσο και σε επίπεδο πόλεων δεν θα πρέπει απλά να προσαρμόζεται για τον εκάστοτε χρήστη, δηλαδή να επεμβαίνει μεταγενέστερα πάνω σε ένα ήδη υφιστάμενο μη προσβάσιμο περιβάλλον (π.χ. άτομο με αναπηρία, ηλικιωμένο άτομο), αλλά να σχεδιάζεται εξαρχής, ώστε να προσφέρει λύσεις επικεντρωμένες στον εκάστοτε χρήστη αποκλειστικά και

187

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

των ιδιαίτερων αναγκών που αυτός χρήζει κάθε φορά. Κρίνεται αδήριτη, επομένως, η ανάγκη υιοθέτησης των αρχών της προσβασιμότητας στις σύγχρονες πόλεις μέσω σχεδιαστικών παρεμβάσεων τόσο στον ιδιωτικό όσο και δημόσιο χώρο. Ο σχεδιασμός στις πόλεις πρέπει να «αγκαλιάζει» τη διαφορετικότητα κάθε χρήστη διότι μόνο έτσι μπορούμε να ζήσουμε όλοι μαζί με ισότητα και αξιοπρέπεια.

188

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

189

190

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Βιβλία Albrecht L.G., Seelman K. & Bury M., (2001), Handbook of Disability studies, Thousand Oaks: SAGE Publications Σιδέρη-Ζωνιού Α., (1998), Οι ανάπηροι και η εκπαίδευση τους, Αθήνα: Εκδ. Ελληνικά γράμματα Hard R., (2004), The routledge handbook of Greek mythology, Λονδίνο: Routldege Stiker H.J., (1999), μτφ. Sayers W., A history of disability, Michigan: University of Michigan Press Williamson B., (2019), Accessible America: A History of Disability and Design, New York: New York University Press Burton E., Mitchell L., (2006), Inclusive Urban Design: Streets for Life, Oxford: Architectural Press Lacey A., (2004), Designing for Accessibility: an essential guide for public buildings, London: Centre for Accessible Environments Σκανδάλης Χ., (1980), Τα καθυστερημένα άτομα στην ελληνική κοινωνία η εξέλιξη της στάσης της ελληνικής κοινωνίας έναντι των ατόμων με καθυστερήσεις και αποκλίσεις: κοινωνιολογική - παιδαγωγική μελέτη, Ιωάννινα, Μονογραφία Πλούταρχος, μτφ. Μινέσχου Κ., (2012), Περί Παίδων Αγωγής, Αθήνα: Bookstars Πολυχρονοπούλου Σ., (2012), Παιδιά και έφηβοι με ειδικές ανάγκες και δυνατότητες, Αθήνα: Ιδιωτική Turner D., Blackie D., (2018), Disability in the industrial revolution: Physical impairment in British coalmining 1780-1880, Manchester: Manchester University Press Guffey E., (2018), Designing Disability: Symbols, Space and Society, London: Bloomsbury Hamraie A., (2017), Building Access- Universal Design and the politics of disability, Minneapolis: University of Minnesota Press Heiss O., Degenhart C., Ebe J., (2010), Barrier-Free Design: Principles, Planning, Examples, Basel: Birkhäuser Hawkes, J, (2001), The fourth pillar of sustainability: culture’s

192

essential role in public planning. Common Ground: Champaign Simonsen J., Robertson T., (2013), Routledge International Handbook of Participatory Design, New York: Routledge Fletcher H., (2006), The principles of inclusive design, London: Commission for architecture and the Built Environment (CEBA) Stephanidis C., (2001), User interfaces for all: new perspectives into human-computer interaction. User Interfaces All Concepts Methods Tools, London: Lawrence Erlbaum Associates Steinfeld E., Maisel J., (2012), Universal Design: Designing Inclusive Environments, Canada: John Wiley & sons Παπαδάτου- Γιαννοπούλου Χ., (1991), Η εξέλιξη του σχεδίου πόλεως των Πατρών 1829-1989, Πάτρα: Αχαϊκές Εκδόσεις Μαριλύ Χ., (2013), Προσβασιμότητα και Αναπηρία, Αθήνα: Εθνική Συνομοσπονδία Ατόμων με Αναπηρία (Ε.Σ.Α.με.Α)

Άρθρα Smeltzer S., Mariani B., Meakim C., (28 Ιανουαρίου 2017), Brief Historical View of Disability and Related Legislation, Villanova University College of Nursing Das A, (13 Νοεμβρίου 2017), The Body in Disharmony: Representation of Imperfect Female Bodies in Renaissance Art, UG II, Roll No 31, ιστοσελίδα: https://intro819.wordpress. com/2017/11/13/the-womans-body-in-disharmony-representation-of-imperfect-bodies-in-renaissance-art/ (Ημερομηνία επίσκεψης 15/10/20) Persson H., Åhman H., Yngling A. & Gulliksen J., (2015), Universal design, inclusive design, accessible design, design for all: Different concepts - one goal? On the concept of accessibility - historical, methodological and philosophical aspects, Universal Access in the Information Society, 14 (4) Kose S., (1998), From Barrier-Free to Universal Design: An International Perspective, Assistive Technology: The official Journal of RESNA, 10 (1)

193

Unati Team & Handicap International team, (2004), Design Manual for a Barrier-Free Built Environment, ResearchGate Newell A.F, Gregor P., (2011), User-Sensitive Inclusive Design, Universal Access in the Information Society,10 (3), ResearchGate Gregor, P., Newell, A.F., Zajicek, M., (2002), Designing for dynamic diversity: interfaces for older people. In: Proceedings of the fifth international ACM conference on Assistive technologies Connell, B.R., Jones, M., Mace, R., Mueller, J., Mullick, A., Ostroff, E., Sanford, J., Steinfeld, E., Story, M., Vanderheiden, G., (1997), The principles of universal design. North Carolina State University, The Center for Universal Design, ιστοσελίδα: http:// www.ncsu. edu/project/design-projects/udi/center-for-universal-design/the principles-of-universal-design, (Ημερομηνία επίσκεψης 14/4/2021) Sneed, Deborah, (2018), The Life Cycle of Disability in Ancient Greece, UCLA Electronic Theses and Dissertations, ιστοσελίδα: https://escholarship.org/uc/item/9jg5z235,(Ημερομηνία επίσκεψης 18/4/2021) Baltes PB, Lindenberger U, (1997), Emergence of a powerful connection between cognitive functions across the adult life span: A new window to the study of cognitive aging? Psychology and aging, 12 (1), American Psychological Association Meshur H. Filiz Alkan,(Ιούλιος 2013), ACCESSIBILITY FOR PEOPLE WITH DISABILITIES IN URBAN SPACES: A Case Study of Ankara, Turkey,7 (2), International Journal of Architectural Research Lid I.M., Solvang P.K., (2016), Disability and the experience of accessibility in the urban environment, Alter, European Journal of Disability Research 10

194

Ηλεκτρονικές Πηγές https://mentoringreece.com/, Άρθρο: From infanticide to Mount Olympus: Disability in ancient Greece, (δημοσιευμένο: 8/1/2019) https://sailhelps.org/, Άρθρο: A Brief Timeline of the History of Disabilities: The Shameful Treatment of People with Disabilities, (δημοσιευμένο: 1/6/2018) www.ncld-youth.info/, DISABILITY HISTORY TIMELINE: Resource and Discussion Guide, National Consortium on Leadership and Disability for Youth, (Ημερομηνία επίσκεψης: 14/12/2020) https://www.un.org/development/desa/disabilities/resources/world-programme-of-action-concerning-disabled-persons.html (Ημερομηνία επίσκεψης 16/1/2020) The EIDD Stockholm Declaration (2004), https://dfaeurope. eu/what-is-dfa/dfa-documents/the-eidd-stockholm-declaration-2004/ (Ημερομηνία επίσκεψης 11/4/2021) ADA.gov homepage, Information and technical assistance on the Americans with Disabilities act, (Ημερομηνία επίσκεψης 12/4/2021) www.inclusivedesigntoolkit.com/usercapabilities/usercap. html (Ημερομηνία επίσκεψης 4/6/2021) www.nyln.org, National Youth Leadership Network, Respectful Disability Language, (Ημερομηνία επίσκεψης 4/6/2021) http://cp.pamth.gov.gr/civil/nomothesia/, Οδηγός Σχεδίασης για ΑΜΕΑ ΥΠΕΧΩΔΕ (Ημερομηνία επίσκεψης 4/6/2021)

Λοιποί Σύνδεσμοι Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (Τεύχος B’ 2998/20.07.2020) ISO: ISO/IEC Guide 71:2001. Guidelines for standards developers to address the needs of older persons and persons with disabilities (2001)

195

Π

196

ΠΗΓΕΣ

ΕΙΚΟΝΩΝ

Πηγές εικόνων Εικ. 1: National Youth Leadership Network, www.nyln.org Εικ. 2: Διάγραμμα συγγραφέα Εικ. 2.1: http://users.sch.gr/ipap/ifestos/00.htm Εικ. 2.2: https://quadlifeblog.com/2016/12/14/disability-in-the-medieval-period/ Εικ. 2.3: https://partialhistorians.com/2021/04/08/special-episode-disability-in-ancient-greece/ Εικ. 2.4: https://disabilityarts.online/magazine/opinion/ disability-depicted-old-masters-part-1/ Εικ. 3: Διάγραμμα συγγραφέα Εικ. 3.1: https://en.wikipedia.org/wiki/Bethlem_Royal_Hospital Εικ. 3.2: https://www.bbc.com/news/uk-wales-33107078 Εικ. 3.3: https://www.nursing.upenn.edu/nhhc/nurses-institutions-caring/history-of-psychiatric-hospitals/ Εικ. 3.4: https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/163231_mathetegia-tin-elliniki-grafi-braille-se-i/y Εικ. 4: Διάγραμμα συγγραφέα Εικ. 4.1: Guffey E., (2018), Designing Disability: Symbols, Space and Society, London: Bloomsbury, σελ. 39 Εικ. 4.2: https://multco.us/diversity-equity/idea-including-disability-equity-and-access Εικ. 4.3, 4.4: Guffey E., (2018), Designing Disability: Symbols, Space and Society, London: Bloomsbury, σελ. 70, 72 Εικ. 4.5: https://en.wikipedia.org/wiki/International_Symbol_ of_Access#/media/File:MUTCD_D9-6.svg Εικ. 4.6: https://www.guidestar.org/profile/06-1051786 Εικ. 4.7: Guffey E., (2018), Designing Disability: Symbols,

198

Space and Society, London: Bloomsbury, σελ. 149 Εικ. 5: Διάγραμμα συγγραφέα Εικ. 5.1: https://adaptmuseum.net/gallery/picture.php?/9 Εικ. 5.2: https://www.thepresident.gr/2019/09/30/ oloklironetai-i-74i-geniki-syneleysi-ton-inomenon-ethnon/ Εικ. 5.3: https://dfaeurope.eu/ Eik. 5.4: Guffey E., (2018), Designing Disability: Symbols, Space and Society, London: Bloomsbury, σελ. 162 Εικ. 5.5: https://en.wikipedia.org/wiki/Americans_with_Disabilities_Act_of_1990#/media/File:Bush_signs_in_ADA_ of_1990.jpg Εικ. 5.6: https://uxplanet.org/heres-why-we-need-to-talkabout-inclusive-design-49471daabfd9 Εικ. 5.7: https://www.routledge.com/The-Universal-Access-Handbook/Stephanidis/p/book/9781138111899 Εικ. 6: επεξεργασία αρχικού διαγράμματος από From Barrier-Free to Universal Design: An International Perspective, Assistive Technology: The of-ficial Journal of RESNA, 10 (1), σελ. 47 Εικ. 7: διάγραμμα ποσοστού ικανοτήτων που μειώνεται με την ηλικία από Baltes PB, Lindenberger U, (1997), Emergence of a powerful connection between cognitive functions across the adult life span: A new window to the study of cognitive aging? Psychology and aging, 12 (1), American Psychological Association Εικ. 8-18: Διάγραμμα και σχέδια συγγραφέα Εικ. 19: Φωτογραφίες από προσωπικό αρχείο Εικ. 20-42: Διάγραμμα και σχέδια συγγραφέα

199