ÏMÇÑÏÕ ÏÄÕÓÓÅÉÁ Μια προσπάθεια προσεγγίσεως
Λίγες γενικές σκέψεις
M
άθαμε από τα σχολικά μας χρόνια κιόλας, πως η Οδύσσεια και η Ιλιάδα, είναι αριστουργήματα, τα μεγαλύτερα ίσως της παγκόσμιας ποίησης. Και είναι σίγουρο ότι κάποιος που επιχειρεί να προσεγγίσει τα έπη αυτά με το συνθλιπτικό τους
βάρος, θα συνθλιβεί και ο ίδιος. Οι μελέτες, τα δοκίμια, τα πονήματα, τα συγγράμματα, οι αναφορές και τα σχόλια που έχουν γραφεί για τον μηρο και τα συγκεκριμένα έργα είναι βιβλιοθήκες ολόκληρες. χεδόν κάθε πνευματικός άνθρωπος σε όλο τον πλανήτη, ποιητής, διανοούμενος, ιστορικός, συγγραφέας, έχει διαβάσει, έχει μελετήσει, όχι σπάνια έχει αφιερώσει ολόκληρη τη πνευματική του ενέργεια και την ζωή του στον μηρο. Αναφέρεται σ’αυτόν, αντλεί απ’αυτόν, διδάσκεται απ’αυτόν. Αυτό συνέβαινε άλλωστε από την εποχή του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Από τότε έως σήμερα τον μηρο τον σεβάστηκαν όλοι και τον γνωρίζουν και στα πιο μακρινά σημεία του πλανήτη. Σο κύρος της Ομηρικής γραφής λοιπόν μεγάλο και το βάρος στον αναγνώστη ασήκωτο. Γι’αυτό και οφείλει κανείς να τα κάνει όλα αντίστροφα! Να διαβάσει απλά, ευχάριστα και ψυχαγωγικά τον ποιητή και ιδιαίτερα την Οδύσσεια. Να ευχαριστηθεί τις περιπέτειες του ήρωα, την γλαφυρή αφήγηση, τους ωραίους διαλόγους. Μην ξεχνούμε πως η ανάγνωση είναι πρώτα απ’όλα ηδονή και τρυφή. Και έτσι προσεγγίζω αρχικά τον Οδυσσέα, τη δράση του, τα γοητευτικά πρόσωπα που συνδέονται μαζί του –αγαπημένο μου η Κίρκη- τα πλούσια μυθολογικά στοιχεία, τα στοιχεία καθημερινού βίου των προγόνων μας –τα ατελείωτα φαγοπότια ας πούμε με την κατανάλωση 1
τόνων κρέατος και λίτρων κρασιού είναι επίσης αγαπημένα μου- αλλά και η παρουσία και δράση των θεών και των θεαινών που με συγκλονίζουν με τα… ανθρώπινα πάθη τους και τις απολύτως ανθρώπινες αδυναμίες τους. Δεν τολμώ να προσεγγίσω τον μηρο και τον Οδυσσέα φιλολογικά και φιλοσοφικά ακόμη. Οι σκέψεις είναι προσωπικές, επηρεασμένες προφανώς από μελετητές και διάσημους στοχαστές αλλά παραμένουν στο ατομικό σύμπαν. (Δεν μπορώ να μην ομολογήσω πάντως πως με έχουν επηρεάσει ιδιαίτερα ο Νίτσε και εσχάτως ο Δημήτρης Λιαντίνης). Σο πώς μελέτησα και βλέπω εγώ την Οδύσσεια και το Ελληνικό Κοσμοείδωλο τελικά, αυτό είναι το πυρηνικό στοιχείο αυτής της ταπεινής εργασίας. Σο πως ξεδιπλώνεται μπροστά μου ολόκληρος ο πανέμορφος αλλά και τρομερός αρχαίος κόσμος. Και μάλιστα ο Ελληνικός κόσμος. Αυτό είναι ένα συναίσθημα φυσικά και έτσι το καταθέτω. Αλλά είναι ένα… Οδυσσεϊκό συναίσθημα. Καθαρά Ομηρικό. Και ευγνωμονώ τον σπουδαίο ποιητή γι’αυτό το ρίγος που μου προσέφερε. Δεν είναι και πολλά άλλωστε τα πράγματα που μπορούν πια να μας προκαλέσουν ένα… αυθεντικό ρίγος. Θα πρέπει να είναι πολύ σημαντικά ή πολύ σπάνια. Και οφείλω επίσης ένα μεγάλο ευχαριστώ στον μηρο για το καταπληκτικό ταξίδεμα που βίωσα μέσα απ’τις σελίδες του. Ένα ταξίδεμα σε ένα ηρωικό σύμπαν. τους κόσμους, στις εποχές και στους ανθρώπους όπου το βλέμμα είναι καθαρό, η σκέψη υψιπέτιδα και η καρδιά δυνατή και γενναία. Σι αντίστιξη με την καταθλιπτική, χημικά υποστηριζόμενη, αναιμική, αυτοκτονική εποχή μας. Οι άνθρωποι του Ομήρου δεν σέρνουν το βήμα τους, δεν φοβούνται τη σκιά τους, δεν κρύβονται από τον εαυτό τους και τα προβλήματά τους. Δεν καταναλώνουν ψυχοφάρμακα για να αντέξουν «ακόμη μια μέρα κόλασης στη δουλειά», δεν κυνηγούν τον «επιούσιο» αδιαφορώντας για το τι γίνεται γύρω τους, δεν είναι περίκλειστοι και θωρακισμένοι στη μιζέρια τους, το υπερτροφικό εγώ τους. Εδώ μιλάμε για την μυθική Ελλάδα, τον μυθικό κόσμο, τον μυθικό άνθρωπο. Εδώ μιλάμε για απέραντα στερεώματα, καθαρή δράση και ολοκληρωμένους ανθρώπους. Σο Ομηρικό σύμπαν είναι μαγικό, οι άνθρωποι και οι θεοί που συμβιώνουν αρμονικά, είναι μαγικοί, οι δράσεις τους είναι συγκλονιστικές, τα λάθη πληρώνονται, η έπαρση είναι ασυγχώρητη.
2
Σο Ομηρικό σύμπαν είναι στρογγυλό και… σφαίρον. Οι άνθρωποι δεν είναι τέλειοι αλλά η δράση τους είναι συλλογική και το άτομο δεν υφίσταται παρά μόνο μέσα στο κλέος της γενικής καταξίωσης. Εδώ δεν βρισκόμαστε στην νοσηρή εποχή των συμπλεγματικών νάνων και υστερημένων ανθρωπίσκων που γεννά η εποχή μας. Εδώ είμαστε την Ομηρική Ελλάδα, την Ελλάδα των θεοειδών ηρώων, των μεγάλων μεγεθών, των απόλυτων κραδασμών, των ακραίων συγκινήσεων, των μεγαλεπήβολων στόχων. Ο μηρος μοιραία σε κάνει και να μελαγχολείς. Να μελαγχολείς για την Ελλάδα του σήμερα, της επικυριαρχίας του συντηρητισμού και της άθλιας μικροαστικής λογικής. Σι ηρωικό και μεγάλο μπορεί να γεννηθεί από τούτα τα ισχαιμικά πνεύματα και πλαδαρά, ντοπαρισμένα από ουσίες σώματα; Αλλά ο τυφλός ποιητής, από την άλλη σε κάνει και να αισιοδοξείς. Γιατί μέσα σε όλη τούτη τη σύγχρονη θύελλα καταναλωτισμού, σκουπιδολαγνείας και ανοησιοκρατίας, τα πρότυπα μένουν ακλόνητα, τα αρχέτυπα εξακολουθούν να λάμπουν, υπάρχουν φάροι αναμμένοι στα πελάγη της μιζέριας μας, δεν έσβησαν, δε θα μπορούσαν να σβήσουν ποτέ γιατί είναι αθάνατο το υλικό που χτίστηκαν σε εποχές που βροτοί και άμβροτοι, γήινοι και άυλοι, ζούσαν μαζί, δρούσαν μαζί, ευτυχούσαν και δυστυχούσαν μαζί. ταν πολεμήσεις με τον Αχιλλέα, όταν ταξιδέψεις με τον Οδυσσέα, όταν περπατήσεις μαζί με τον Έκτορα, δεν μπορείς, δεν έχεις πια το δικαίωμα να είσαι απαισιόδοξος, μίζερος και πεσιμιστής. ταν βουτήξεις και πλυθείς στην βαθυγάλανη Ομηρική θάλασσα με τις άχρονες ενέργειες και τις αιώνιες δυνάμεις, δεν μπορείς να φοβάσαι πια τίποτε. Νιώθεις μονάχα ένα περίεργο δέος, ένα πανάρχαιο ρίγος να σε διαπερνά. αν σπαθί καλά ακονισμένο, σε κόβει και σε διανοίγει μια σπουδαία πρόκληση. Μέσα από τον Οδυσσέα, να γνωρίσεις τον εαυτό σου, να αγαπήσεις τα λάθη σου και να τα ξεπεράσεις, να υπερβείς τη κιά σου, τους φόβους σου και να προχωρήσεις, να ορθώσεις το ανάστημά σου στο ύμπαν και να κοιτάξεις κατάματα τους θεούς που δεν είναι τίποτε άλλο, τελικά, από ενέργειες, σκέψεις, ουσίες και δυνάμεις που περιέχεις κι εσύ. Κι είσαι όπως οι Ολύμπιοι, αθάνατος κι εσύ…
3
Ο Οδυσσέας και ο Οδυσσεϊκός άνθρωπος
Ð
ριν από τους Ίωνες φιλοσόφους και βέβαια, πριν τον Πυθαγόρα, στον Οδυσσέα, ίσως και συνολικά στον μηρο, εμφανίζεται η πρωταυγή της διαλεκτικής σχέσης ανθρώπου-κόσμου. Βεβαίως, ο κόσμος δεν γίνεται αντι-κείμενος και έτοιμος προς
εξερεύνηση και ανίχνευση, ούτε κατά διάνοια πως απο-μαγικοποιείται, πως απο-μυθοποιείται, όμως, μπορεί κανείς να διακρίνει τα σημάδια, τα αδρά ίχνη μιας πρώτης αναρώτησης, ενός πρώτου στοχασμού. Ο Οδυσσέας, ο άνθρωπος που αρνείται να φέρεται και επιλέγει να είναι, ακριβώς μέσα από αυτή του την επιλογή, κάνει μια επανάσταση, παγκόσμια και πρώτη, την επανάσταση του ανθρώπου απέναντι στο δεσποτικό, δυναστικό, παντοδύναμο Κοσμοδυναμικό ύστημα. Δεν είναι μια Προμηθεϊκή αντιγραφή αν και υπάρχουν κοινά στοιχεία με τον υπερήφανο Σιτάνα. Είναι μια ανθρώπινη, βαθιά ψυχολογική επανάσταση όχι απέναντι στους θεούς αλλά… χρησιμοποιώντας τους θεούς! Ο Οδυσσέας και μαζί, αρχετυπικά, ο Οδυσσεϊκός άνθρωπος, είναι ο πρώτος Άνθρωπος, ο πρώτος που ορθώνει το ανάστημά του απέναντι στο Μαγικό ύμπαν του μυστικού και ομιχλώδους περιβάλλοντος Κόσμου, είναι ο πρώτος που διαπορεί και μέσα από την αέναη δράση του και την απειθαρχία του, ανακαλύπτει τα όριά του, ελίσσεται, διαπραγματεύεται, διακινδυνεύει και χάνοντας τα πάντα κερδίζει τα πάντα. Ο πολυμήχανος και «πολύτροπος» βασιλιάς της Ιθάκης, ξεκινά από τα παράλια της Σροίας νικητής, με όλους τους συντρόφους του, πλούσιος και ακμαίος για να καταλήξει στο παρ’ ολίγον ρημαγμένο παλάτι του ολόμονος, ταλαιπωρημένος, γερασμένος κατά 10 ακόμη χρόνια. Με μια άλλη έννοια, έτσι ακριβώς όπως ο κάθε άνθρωπος εγκαταλείπει τον κοσμικό βίο και «γυμνός και πένης» οδεύει προς τον Οίκο του Πατρός. Αυτός και ο εαυτός του, αυτός και οι αμαρτίες του, αυτός και η μοναξιά του, αυτός και η αθλιότητά του, αυτός και τα… χρέη του. Ο Οδυσσέας δεν επιστρέφει στην Ιθάκη μόνο για να κρίνει αλλά και για να κριθεί και ο ίδιος. Και κρίνεται εσωτερικά, αναστοχασμικά με μια ενδοκυκλική εσωστρέφεια, σχεδόν καταθλιπτικά. Άξιζε το μόχθο όλη αυτή η πορεία, άξιζαν τόσοι θάνατοι, τόσες απώλειες, τόσες ματαιώσεις το «νόστιμον ήμαρ»; Άξιζε να αναμετρηθεί με τους θεούς, τον εαυτό του, τον 4
κόσμο και τα είδωλά του, τα πρόσωπα της ζωής του, εξωτερικά και εσωτερικά για να απολαύσει τα τελευταία χρόνια της ζωής του μια ήρεμη και ειρηνική ζωή στο νησί του; –πέρα από το ότι το τέλος του δεν ήταν καθόλου ειρηνικό και γαλήνιο. Σελικά η Ιθάκη τι ήταν για τον Οδυσσέα, για τον Οδυσσεϊκό άνθρωπο; Μια υπαρκτή ή μια φανταστική-φαντασιακή χώρα μια χώρα ονειρική, ένα τέλος, ένα Πέρας, ή μια ψευδαίσθηση ολοκλήρωσης; Και ο μηρος δεν χαρίζεται επ’αυτού σε κανέναν, ούτε στον ίδιο τον ήρωά του. Η Ιθάκη δεν είναι, δε θα είναι ποτέ όπως την φαντάζεσαι, έχει αλλάξει, όλα έχουν αλλάξει γιατί έχεις αλλάξει εσύ και δεν μπορείς να κρύβεσαι πίσω από τη μάσκα της ανάμνησης. Έχει ειπωθεί και σωστά, πως το μεγαλείο του Οδυσσέα έγκειται στο γεγονός ότι του προσφέρθηκε η αθανασία και την αρνήθηκε. μως αυτό είναι η μια όψη του νομίσματος. Δεν του προσφέρθηκε σαν μια βράβευση της ένδοξης πορείας της ζωής του αλλά σαν ναρκωτικό και αναλγητικό για την χαμένη του πατρίδα. Και πως θα μπορούσε να λειτουργήσει ένα αναλγητικό σε έναν άνθρωπο που επιμένει να θυμάται; Σην αθανασία επιζητούν άνθρωποι που αγαπούν να λησμονούν, όσοι θέλουν να δραπετεύουν συνεχώς από τη ζωή τους, τον εαυτό τους, τα αδιέξοδά τους. Εκείνοι που επιθυμούν να θυμούνται, αρνούνται την αθανασία, η αθανασία είναι το όχημα του δια βίου… θανάτου, του καθημερινού θανάτου, της ατελείωτης, ισύφειας βίωσης του θανάτου. Και ο Οδυσσέας, είναι στο επίπεδο του υπερ-εγώ, ένας αληθινός ημίθεος, ένας Ήρωας, όχι απλά ένας σπουδαίος άνθρωπος, όχι ένας δυνατός άνθρωπος, ένας σκληροτράχηλος πολεμιστής. Και δεν έχει ανάγκη καμιάς αθανασίας για να βιώσει την ζωή του ολόκληρη, σφαίρα και στρόγγυλη. Ο Οδυσσέας, είναι ένας ολοκληρωμένος άνθρωπος ακριβώς γιατί είναι ένας θνητός που αρνείται την μεταβολή της κατάστασης της ύπαρξής του σε αθάνατο. Προσωπικά, βρίσκω τον Οδυσσέα βαθιά τραγικό, ένα σύμβολο και ένα αποτύπωμα μαζί στην ανωφέρεια της ιστορίας, ένα μοναχικό πιονέρο στο ψυχολογικό ύμπαν της κατάφασης και της άρνησης, τον πρώτο κρίκο στην μεγάλη αλυσίδα των ανθρώπων που έρχονται. Και μαζί τον τελευταίο ίσως κρίκο της δικής του βασιλικής γενιάς των ηρώων και ημιθέων.
5