ผานุง (โสรง) แบบบัง บิรู อูงัน เมืองลาเซ็ม เขียนลายดวยมือและยอมสีธรรมชาติบนผาฝาย ๑๐๘.๔ x ๙๖.๖ ซม. (ความยาวโดยรอบ ๑๙๓.๒ ซม.) สํานักพระราชวัง ผาหมายเลข ๒๗๓ ผาบาติกแบบบัง บิรู อูงัน หมายถึงผาบาติกที่ยอมสีแดง สี นํ้ า เงิ น และสี ม ว ง ลายปลาคาร ป ที่ ป รากฏบนผ า ผื น นี้ สันนิษฐานวามาจากคติความเชือ่ ของชาวจีนเรือ่ ง “ปลาคารป กระโดดขามประตูมงั กร” ซึง่ เปนสัญลักษณของการเอาชนะ อุปสรรคในการสอบเขารับราชการ นอกจากนี้ยังมีลายสัตว มงคลอื่นๆ เชน นกฟนิกซคู ไกฟา ผีเสื้อ และกิเลน
ผานุง (โสรง) โรงเขียนผาของนาง เอ. เจ. เอฟ. ยานส มีลายเซ็น “J. Jans” เมืองเปอกาลองงัน เขียนลายดวยมือ ยอมสีธรรมชาติบนผาฝาย ๑๐๖.๘ x ๒๑๖.๓ ซม. สํานักพระราชวัง ผาหมายเลข ๑๒๔ ลายดอกไมบนผาผืนนีม้ ลี วดลายทีเ่ ปนเอกลักษณของโรงเขียนผาของนางยานส เชน ชอดอกไมและพวงดอกไม แสดงถึงการผสมผสานระหวางศิลปะในชวง ปลายยุควิกตอเรียกับศิลปะแบบอารตนูโว โดยเฉพาะที่บริเวณหัวผาในขณะ ที่ทองผาเปนลายชอดอกไมกระจายอยูทั่วทั้งผืน
ผานุง (โสรง) แบบบัง บิรู อูงัน เมืองลาเซ็ม เขียนลายดวยมือ ยอมสีธรรมชาติบนผาฝาย ๑๑๒.๗ x ๑๙๓ ซม. สํานักพระราชวัง ผาหมายเลข ๑๗๕
ผาบาติกผืนนีเ้ ปนแบบ บัง บิรู อูงนั หมายถึงผาบาติกทีย่ อ มดวยสีแดง สีนาํ้ เงิน และสีมวง ผาผืนนี้แสดงถึงเอกลักษณของผาบาติกเมืองลาเซ็มไดเปนอยางดี ลวดลายสื่อความหมายถึงความอุดมสมบูรณ เปนที่นิยมในกลุมลูกคาสตรี เชื้อสายจีนและยุโรป ลายเถาไมที่เลื้อยขึ้นมาจากดานลางมีลักษณะคลาย ลายสาหราย (กังเกง) นิยมทํามากในเมืองลาเซ็มชวงกลางศตวรรษที่ ๒๐
ผานุง (โสรง) เมืองเปอกาลองงัน เขียนลายดวยมือ ยอมสีธรรมชาติบนผาฝาย ๕๙ x ๙๙ ซม. สํานักพระราชวัง ผาหมายเลข ๖๓
ผาบาติกแบบจลัมปรัง (Jlamprang) เปนที่นิยมในชวงศตวรรษที่ ๑๙ ลายบริเวณทองผามีชือวา ลิมารัน (Limaran) เกิดจากการใชจันติง หัวเหลี่ยมคอยๆ จุด หรือขีดเสนสั้นๆ ลงบนผืนผา เปนลวดลายที่ได รับแรงบันดาลใจมาจากผาทอ เชน ผามัดหมี่
ผานุง (โสรง) โรงเขียนผาของนางแวน ลาวิก แวน แพบสต เมืองยอกยาการตา เขียนลายดวยมือ ยอมสีธรรมชาติบนผาฝาย ๑๐๖.๕ x ๒๒๐.๔ ซม. สํานักพระราชวัง ผาหมายเลข ๙๗
ผาจากโรงเขียนผาของนางแวน ลาวิก แวน แพบสต ทีม่ ฝี ม อื การยอมคราม ทีส่ วยงามและเขียนลวดลายละเอียดประณีต ในชวงปลายศตวรรษที่ ๑๙ โรงเขียนหลายแหงโดยเฉพาะในพื้นที่ชายฝงตอนเหนือของชวากลาง นิย มเขี ย นลายทแยงบริ เวณหั ว ผ า เช น เดี ย วกั บ ผ า ผื น นี้ ส ว นท อ งผ า เขียนลายชอดอกไมแบบยุโรป และบริเวณเชิงผาไดรับแรงบันดาลใจ มาจากลวดลายของผาลูกไมแบบยุโรป นํามาผสมผสานใหเกิดลวดลาย ที่สวยงาม
ผานุง (โสรง) ลายตัมบัล มิริง เมืองอินดรามายู เขียนลายดวยมือ ยอมสีธรรมชาติบนผาฝาย ๑๐๔.๒ x ๑๙๗ ซม. สํานักพระราชวัง ผาหมายเลข ๑๘๓ ผาบาติกลายตัมบัลของชวาโดดเดนในเรื่องของการใชสีและแสงเงา ลายหลักของผาบาติกผืนนี้ เปนลายสี่เหลี่ยมขนาดใหญ ซึ่งภายในมีลายปกครุฑและลายแจกันดอกไมอยูดานใน สวนบริเวณ มุมทัง้ สีด่ า น มีกรอบสีเ่ หลีย่ มขนาดเล็กตกแตงและรายลอมดวยกรอบสีเ่ หลีย่ มผืนผา ทีม่ เี สนทแยง ดานในดูคลายลายสวัสดิกะ
ผานุง (โสรง) สันนิษฐานวามาจากโรงเขียนผาของ นางแคโรลินา โจเซฟนา วอน แฟรงเคอมองต เมืองเซมารัง เขียนลายดวยมือ ยอมสีธรรมชาติ และแตมสี บนผาฝาย ๑๑๑.๒ x ๑๐๖ ซม. (ความยาวโดยรอบ ๒๑๒ ซม.) สํานักพระราชวัง ผาหมายเลข ๒๔๘ สันนิษฐานวาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงซื้อผาบาติกผืนนี้ เมื่อคราว เสด็จเยือนชวาครั้งแรกใน พ.ศ. ๒๔๑๓ คาดวาผาบาติกแบบนี้ผลิตขึ้นเพื่อจําหนายให ลูกคาชาวชวาเชื้อสายจีนและชาวชวาเชื้อสายยุโรป เพราะมีลายที่มาจากความเชื่อเรื่อง สวนอีเดน เชน งูและเถาองุน นอกจากนี้ยังปรากฏลวดลายตามความเชื่อของจีน เชน ผีเสื้อหมายถึงอายุยืนยาวและความรัก และลายตะขาบ ที่เชื่อวาชวยปกปองผูสวมใสจาก ภัยอันตราย
ผานุง (กายน ปนจัง) ลายกาวุง โรงเขียนผาของ แวน ลาวิก แวน แพบสต เมืองยอกยาการตา เขียนลายดวยมือ ยอมสีธรรมชาติ บนผาฝาย ๑๐๗๘ x ๒๖๐.๗ ซม. สํานักพระราชวัง ผาหมายเลข ๒๕๕ ลายกาวุง (Kawung) มีที่มาจากผลของพืชในตระกูลลูกตาล ที่ผาซีก เกิดจากการเขียนรูปวงรีสวี่ งวางตอกัน ทําใหดเู หมือน ลายดอกไมสกี่ ลีบลอมรอบวงกลม ในราชสํานักยอกยาการตา ถือเปนลายสําหรับผูที่มีชั้นยศลําดับสูงเทานั้น แตสําหรับ ราชสํานักสุราการตาลายดังกลาวใชสําหรับขาราชบริพาร
ผานุง (กายน ปนจัง) ลายปนจี โรงเขียนผาของ แวน ลาวิก แวน แพบสต เมืองยอกยาการตา เขียนลายดวยมือ ยอมสีธรรมชาติ บนผาฝาย ๑๐๗ x ๒๗๐ ซม. สํานักพระราชวัง ผาหมายเลข ๒๒๔ ตัวอยางผาบาติกอีกหนึง่ ผืนทีม่ ฝี ม อื การเขียนอันยอดเยีย่ มและบงบอก ถึงลักษณะเฉพาะของผาบาติกในราชสํานักของยอกยาการตา ลาย หลักคือลายประแจจีนหรือเรียกวาลายปนจี ซึง่ ผสมผสานลายปารังไว ถึง สองแบบคื อ ลายปารั ง รื อ สั ก (แถบสี อ อ น) และลายปารั ง สู ลิ (แถบสีเขม) ลวดลายนี้จํากัดการใชงานเฉพาะในราชสํานักเทานั้น
ผานุง (กายน ปนจัง) ลายเซปล็อก เมืองสุราการตา เขียนลายดวยมือ ยอมสีธรรมชาติบนผาฝาย ๑๑๐.๕ x ๒๕๑.๓ ซม. สํานักพระราชวัง ผาหมายเลข ๑๐๐ ลายเซปล็อก (Ceplok) เปนลายเรขาคณิตทีว่ างตอเนือ่ งกันในแนวทแยง มีลกั ษณะ คลายลายกานแยงของไทย สามารถมองไดหลายแบบ ทั้งลายที่เปนกรอบลอม รอบเกสรดอกไมตรงกลางหรือเกสรอยูท มี่ มุ ทัง้ สีด่ า นของกรอบลายก็ได ลายเซป ล็อกถือเปนหนึ่งในกลุมลายที่มีความหลากหลาย สามารถนําไปประยุกตได หลากหลายรูปแบบ
ผานุง (โสรง) สันนิษฐานวามาจากโรงเขียนผาของนาง เอ. เจ. เอฟ. ยานส เมืองเปอกาลองงัน เขียนลายดวยมือ ยอมสีธรรมชาติบนผาฝาย ๑๐๙ x ๒๑๙ ซม.สํานักพระราชวัง ผาหมายเลข ๒๗ สันนิษฐานวามาจากโรงเขียนผาของนางเจ ยานส เนื่องจากสีสัน และลวดลายที่ใชทั้งบริเวณหัวผาและทองผาลวนเปนเอกลักษณ ของโรงเขียนแหงนี้ ปจจุบันผาบาติกลายดอกไมในลักษณะนี้มัก รูจกั กันในชือ่ โบเกตัน (Boketan) ซึง่ มาจากคําวา บูเกต (Bouguet) สันนิษฐานวาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงซื้อ จากพอคาผาที่มาจากเมืองเปอกาลองงัน ระหวางที่ประทับ ณ เมืองบันดุง เมื่อวันที่ ๑๒ มิถุนายน ๒๔๔๔
ผานุง (โสรง) เมืองการุตหรือทาสิกมาลายา (จิปเดส) เขียนลายดวยมือ ยอมสีธรรมชาติ บนผาฝาย ๑๐๔ x ๒๐๕ ซม. สํานักพระราชวัง ผาหมายเลข ๓๓ บริเวณทองผาเปนลายกระเบื้อง หรือสิราปน (sirapan) ในขณะที่หัวผาเปนลายเฟรนซึ่งเปนพืชที่พบเห็นไดใน ทอ งถิ่ น ผสมผสานลายผ า ลู ก ไม ที่ บ ริ เ วณหั ว ผ า ได แรงบั น ดาลใจมาจากโรงเขี ย นผ า ของชวาเชื้ อ สาย ตะวันตกในเมืองเปอกาลองงัน เนื่องจากโรงเขียนผา จากเปอกาลองงันนิยมเขียนลายดังกลาวในชวงกลาง ศตวรรษที่ ๑๙
ผานุง (กายน ปนจัง) ลายจัมบลัง โรงเขียนผาของนางแวน ลาวิก แวน แพบสต เมืองยอกยาการตา เขียนลายดวยมือ ยอมสีธรรมชาติบนผาฝาย ๑๐๘.๔ x ๒๗๑.๔ ซม. สํานักพระราชวัง ผาหมายเลข ๑๕๓ ลายจัมบลัง (Jamblang) มีลักษณะของลายที่คลายกับรูปทรงของตะกราสาน แมวาโรงเขียนแหงนี้จะตั้งอยูที่เมืองยอกยาการตา แตจากสีเหลืองของพื้นหลัง แสดงใหเห็นถึงอิทธิพลของผาบาติกจากเมืองบันยูมาสที่นิยมยอมสีเหลือง ลักษณะนี้
ผานุง (โสรง) ลายเซเมน ซิโดรายา (ซิโดโรโย) เมืองสุราการตา เขียนลายดวยมือ ยอมสีธรรมชาติบนผาฝาย ๑๐๕ x ๑๙๙ ซม. สํานักพระราชวัง ผาหมายเลข ๘๒ ลายเซเมน ซิโดรายา (Semen Sidoraja) หรือซิโดโรโย (Semen Sidorojo) ในภาษา ชวาปจจุบัน สันนิษฐานวาเริ่มทําขึ้นในชวงปลายคริสตศตวรรษที่ ๑๘ หลังจากอาณา จักรอิสลามมะตะรัมแยกดินแดนออกเปนสุราการตาและยอกยาการตา กรอบลายรูป สี่เหลี่ยมขนมเปยกปูนขนาดใหญดานในมีลายเซเมน สื่อความหมายถึงการปกปอง คุมครอง และลายคลายเมล็ดขาวทีพ่ นื้ หลัง สือ่ ความหมายถึงความมัง่ คัง่ และอุดมสมบูรณ
ผานุง (โสรง) เมืองจิเรบอน เขียนลายดวยมือ ยอมสีธรรมชาติบนผาฝาย ๑๐๗.๒ x ๒๐๘.๕ ซม. สํานักพระราชวัง ผาหมายเลข ๑๗๔ บริเวณหัวผาเขียนลายนกสลับกับลายนกคูอยูทามกลางลาย พรรณพฤกษา ทองผาเขียนลายนกชนิดตางๆ รวมไปถึงผีเสื้อ และแมลง หากย อมด วยสีแดงลวดลายบนผาผื นนี้ จะสื่ อถึ ง ความหมายอันเปนมงคล สามารถใชในโอกาสงานแตงงานได แตผา บาติกผืนนีใ้ ชโทนสีนาํ้ เงินและขาว ซึง่ เปนสีทใี่ ชในโอกาสไวทกุ ข จึงสันนิษฐานวาเปนผานุงสําหรับเจาสาวในคืนกอนวันที่จะยาย ออกจากบานไปอยูกับครอบครัวเจาบาว
ผานุง (กายน ปนจัง) ลายปารัง รือสัก บารอง โรงเขียนผาของนางแวน ลาวิก แวน แพบสต เมืองยอกยาการตา เขียนลายดวยมือ ยอมสีธรรมชาติบนผาฝาย ๑๐๘.๗ x ๒๗๐ ซม. สํานักพระราชวัง ผาหมายเลข ๒๒๑ ลายปารัง รือสัก จัดอยูใ นกลุม ลายชัน้ สูงของผาบาติก สวมใสได เฉพาะพระบรมวงศานุวงศและขุนนางชั้นสูง ถือเปนสัญลักษณ ของพลังอํานาจ ลายปารังไดรบั แรงบันดาลใจมาจากรูปทรงของ กริช มักทําเปนลักษณะแถวแนวทแยง แตละแถวจะแทรกดวย ลายสี่เหลี่ยมขนมเปยกปูนขนาดเล็กที่เรียกวามิลิยง ลายปารัง รือสัก บารอง ที่ปรากฏบนผาผืนนี้หมายถึงลายปารัง ที่มีขนาด ใหญ (ขนาด ๘ ซม.ขึน้ ไป) สงวนไวใชเฉพาะสุลตานหรือเจานาย ชั้นสูงเทานัน้ ทัง้ นีก้ ลุม ลายปารังเปนทีน่ ยิ มในพืน้ ทีช่ วากลางโดย เฉพาะเมืองยอกยาการตาและเมืองสุราการตา
ผาบาติกในพระปยมหาราช: สายสัมพันธสยามและชวา พุ ท ธศั ก ราช ๒๔๑๓ พระบาทสมเด็ จ พระจุ ล จอมเกล า เจ า อยู หั ว รั ช กาลที่ ๕ เสด็ จ พระราชดํ า เนิ น เยื อ นชวาอย า งเป น ทางการ ซึ่ ง ถื อ เป น การเสด็ จ ฯ ไปทรงเจริ ญ สั ม พั น ธไมตรี กั บ ต า งประเทศเป น ครั้ ง แรก ต อ มาได เ สด็ จ ฯ เยื อ นชวาอี ก สองครั้ ง ในพุ ท ธศั ก ราช ๒๔๓๙ และ ๒๔๔๔ โดยระหว า งการเสด็ จ เยื อ นชวา พระองค ไ ด เ สด็ จ พระราชดํ า เนิ น ไปทอดพระเนตรการเขี ย นผ า บาติ ก อั น เป น หั ต ถศิ ล ป ที่ เ ลื่ อ งชื่ อ และเป น ที่ พ อพระราชหฤทั ย อย า งยิ่ ง จึ ง ทรง ซื้ อ ผ า บาติกกลับมาเปนจํานวนมาก และมีผูทูลเกลาฯ ถวาย รวมทั้งสิ้นกวา ๓๐๐ ผืน ซึ่งมีความโดดเดนทั้งในแงความงดงามของศิลปะและองคความรู ทางประวั ติ ศ าสตร ก ารแต ง กายของชวา พิ พิ ธ ภั ณ ฑ ผ า ในสมเด็ จ พระนางเจ า สิ ริ กิ ติ์ พระบรมราชิ นี น าถ ได ข อพระราชทานพระบรมราชานุ ญ าตพระบาทสมเด็ จ พระวชิ ร เกล า เจ า อยู หั ว เชิ ญ ผ า บาติ กดั งกล าวออกมาเพื่ อศึ กษาและจั ดแสดงนิ ทรรศการ ณ พิ พิธภั ณฑ ผ าในสมเด็ จพระนางเจ าสิ ริกิติ์ พระบรมราชิ นีนาถ เพื่ อให คนทั่ วไปได ร วมระลึ ก ถึงพระราชกรณียกิจของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ในการเสด็จฯ ไปทรงเจริญสัมพันธไมตรีกับชวา ซึ่งเปนรากฐานสําคัญในการพัฒนา ประเทศอั น ยั่ ง ยื น มาจนถึ ง ป จ จุ บั น และเพื่ อ เรี ย นรู วั ฒ นธรรมการใช ผ า บาติ ก ในประเทศอิ น โดนี เซี ย
Queen Sirikit Museum of Textiles Tel: 02-225-9430 www.qsmtthailand.org