BİREY & AİLE SOSYAL ÇALIŞMA
Kavramlar • Kuramlar • Teknikler • Terapiler
BİREY & AİLE SOSYAL ÇALIŞMA
Kavramlar • Kuramlar • Teknikler • Terapiler
Aile Danışmanlığı Eğitim Sertifika Programlarına Uygundur MİKRO DÜZEY SOSYAL ÇALIŞMA UYGULAMA REHBERİ
Kemal Güdek
Sosyal Çalışma Bilim Uzmanı (MSc)
İ.Ü. Sağlık Bilimleri Fakültesi, Sosyal Hizmetler Bölümü, Öğretim Görevlisi
NOBEL TIP KİTABEVLERİ
© 2013 Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. BİREY & AİLE SOSYAL ÇALIŞMA Kavramlar • Kuramlar • Teknikler • Terapiler Yazar: Kemal Güdek ISBN: 978-975-420-933-4 Bu kitabın, 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Yasası Hükümleri gereğince yazarın yazılı izni olmadan bir bölümünden alıntı yapılamaz; fotokopi yöntemiyle çoğaltılamaz; resim, şekil, şema, grafik, vb.’ler kopya edilemez. Her hakkı Nobel Tıp Kitabevleri Ltd Şti’ne aittir.
Düzenleme:
Nobel Tıp Kitabevleri - Özkan Kaya
Kapak:
Özkan Kaya
Baskı /Cilt:
Nobel Matbaacılık, Hadımköy-İSTANBUL
NOBEL TIP KİTABEVLERİ LTD. ŞTİ. ÇAPA Millet Cad. No:111 Çapa-İstanbul Tel: (0212) 632 83 33 Fax: (0212) 587 02 17 CERRAHPAŞA Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Karşısı Park içi Cerrahpaşa-İstanbul Tel: (0212) 586 17 58 KADIKÖY Rıhtım Cad. Derya İş Merkezi No: 7 Kadıköy-İstanbul Tel: (0216) 336 60 08
ANKARA Sağlık Sokak No:17/C Çankaya (Sıhhiye) Tel: (0312) 434 10 87 ANTALYA Meltem Mahallesi Dumlupınar Bulvarı Başkent Sit. B Blok. No: 4 Meltem-Antalya Tel: (0242) 238 15 55 BURSA Uludağ Üniversitesi Görükle Kampüsü Kampüs AVM No: 7 Nilüfer-Bursa Tel: (0224) 224 60 21 ELAZIĞ Yahya Kemal Cad. Üniversite Mah. No: 36/B Tel: (0424) 233 43 43 SAMSUN Ulugazi Mah. 19 Mayıs Bulvarı 16/6 Tel: (0362) 435 08 03
Çok muhterem aile büyüğümüz meşhur Dersiamlardan üç dalda profesör olan Beyazıt Külliyesi hocası Meşhur Ali Rıza efendiye atfedilmiştir...
ÖNSÖZ Olgu ve ailelerle çalışmak sosyal hizmetin mikro düzey uygulama alanıdır. Birey aileden, aile toplumdan bağımsız olarak ele alınamaz. Özellikle çocuklardaki psikososyal sorunların değerlendirilmesinde, psiko-sosyal tanı ve tedavi formülasyonunda odak “ailedir.” Birey ve aile ile çalışmak, sosyal çalışmacı için bir dizi terapötik teknik ve beceri gerektirmektedir. Bu teknik ve becerilerin alan çalışmaları ile de pekişmesi gerekmektedir. Aile ile çalışmak, grup çalışması olarak algılanmamalıdır. Gruplarla sosyal hizmet uygulaması, mezzo düzey bir uygulamadır, aile ise kurulmuş olan, doğal bir gruptur; sosyal çalışmacı gruplarla çalışırken, grubu kendisi kurmaktadır. Aile terapilerinin-çalışmalarının bir çok kavramı, sosyal çalışmada üretilmiştir. Sosyal çalışmada aile ile ilgili teknik ve kavramların gelişim süreci çok eski yıllara dayanmaktadır ve bu sosyal çalışmanın uygulamalı bir disiplin olma niteliğindendir. Ailelerle çalışmak bir çok teori ve bilgi temelini zorunlu kılmaktadır. Kitabın ilk bölümlerinde aile terapilerinin-çalışmalarının beslendiği ve üzerine inşa edildiği meta teoriler ve bilgiler sistematik olarak işlenmiştir. Sonrada aile çalışmalarına uyarlanarak kuramsal çerçeve ve teknikler verilmiş, sosyal çalışmacı rolleri ilede sentez edilmiştir. Kitap yazımı için beni teşvik eden, Sağlık Bilimleri Fakültesi Dekanımız Prof. Dr. Haydar Sur hocama teşekkür ve minnettarlığım sonsuzdur. Ayrıca desteklerini yanımda hissettiğim Prof. Dr. Hacer Karanisoğlu hocama, Yard. Doç. Dr. Gülbahar Keskin hocama teşekkür ediyorum. Birlikte çalıştığım, kitabın bölüm yazarı Yard. Doç. Dr. Tümer Ulus hocama ve desteğini hep yanımda hissettiğim Doç. Dr. Osman Abalı hocama sonsuz teşekkürlerimi arz ederim. Sosyal çalışmacılara ve terapistlere ithaf olunur... Uzm. S.Ç. Kemal Güdek Öğretim Görevlisi İstanbul - 2012
vii
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ....................................................................................................................vii 1. BÖLÜM: SOSYAL ÇALIŞMANIN NİTELİKLERİ................................................ 1 1.1. Meslek Olarak Sosyal Çalışma................................................................................. 3 1.1.1. Sosyal Çalışmanın Meslek Olma Özelliği..................................................... 3 1.1.2. Sosyal Çalışmanın Amaçları.......................................................................... 3 1.1.3. Yöntem.............................................................................................................. 5 1.1.4. Bilgi ................................................................................................................... 5 1.1.5. Beceri................................................................................................................. 7 1.1.6. Sosyal Çalışma Uygulaması ve Uygulayıcı Kadrolar................................... 9 1.2. Disiplin Olarak Sosyal Çalışma.............................................................................. 10 1.2.1. Değer ve Etik Kavramları............................................................................. 10 2. BÖLÜM: SOSYAL ÇALIŞMADA KULLANILAN TEORİLER.......................... 13 2.1. Sistem Teorisi............................................................................................................ 15 2.1.1. Sistemle İlgili Temel Kavramlar................................................................... 15 2.1.2. Sistemler ve Sosyal Çalışma......................................................................... 19 2.2. Ekolojik Teori........................................................................................................... 22 2.2.1. Ekolojik Kavramlar........................................................................................ 23 2.2.2. Ekolojik Değerlendirme................................................................................ 26 2.2.3. Davranış Dinamiklerini Değerlendirme.................................................... 27 2.3. Güçlendirme Teorisi............................................................................................... 28 2.3.1. Güçlendirme İlkeleri..................................................................................... 28 2.3.2. Güçlendirme Sürecinde, Sosyal Çalışmacının Görevleri......................... 28 2.3.3. Güçlendirme Tutumları................................................................................ 29 2.3.4. Güçlendirme Boyutları................................................................................. 29 ix
x • İçindekiler
3. BÖLÜM: PSİKANALİTİK KURAM (Bölüm yazarı; Yard. Doç. Dr. Tümer Ulus)...................................................... 33 3.1. Topografik Kuram.................................................................................................... 35 3.2. Yapısal Kuram........................................................................................................... 36 3.3. İçgüdüler Kuramı..................................................................................................... 38 3.4. Psiko-Seksüel Gelişim Dönemleri......................................................................... 39 3.5. Diğer Kişilik Kuramları........................................................................................... 42 3.5.1. Adler ve Bireysel Psikoloji Kuramı.............................................................. 42 3.5.2. Jung ve Analitik Kuramı............................................................................... 43 3.5.3. Otto Rank....................................................................................................... 45 3.5.4. Erich Fromm................................................................................................. 45 3.5.5. Karen Horney................................................................................................. 45 3.5.6. Harry Stack Sullivan...................................................................................... 46 4. BÖLÜM: DAVRANIŞSAL YAKLAŞIM............................................................... 47 4.1. Klasik Koşullanma................................................................................................... 49 4.1.1. Diğer Koşullandırma Kavramları................................................................ 51 4.1.2. Klasik Koşullanma ve Duygularımız.......................................................... 52 4.1.3. Klasik Koşullanma Teorileri......................................................................... 53 4.1.4. Sistematik Duyarsızlaştırma......................................................................... 54 4.2. Edimsel Koşullanma................................................................................................ 54 4.2.1. Edimsel Koşullanma Örnekleri................................................................... 55 4.2.2. Pekiştiriciler.................................................................................................... 56 4.2.3. Klasik Koşullanma ve Edimsel Koşullanmanın Karşılaştırılması........... 57 5. BÖLÜM: BİLİŞSEL-DAVRANIŞCI TERAPİLER............................................... 59 5.1. Bilişsel Terapilerinin Genel İlkeleri....................................................................... 62 5.2. Uygulamalarda Dikkat Edilmesi Gerekenler....................................................... 64 5.3. Bilişsel-Davranışçı Terapinin Güçlü ve Sınırlı Öğeleri...................................... 67 5.4. BDT’de Kullanılan Teknikler.................................................................................. 68
İçindekiler • xi
6. BÖLÜM: KRİZ MÜDAHALE TERAPİSİ........................................................... 69 6.1. Krizin Ayırıcı Kriterleri........................................................................................... 72 6.2. Kriz Süreç Şeması..................................................................................................... 73 6.3. Kriz Yaklaşımları...................................................................................................... 74 6.4. Kriz Odaklı Sosyal Çalışma.................................................................................... 75 6.5. Kriz Müdahale Terapisi ve Tanatoloji.................................................................... 78 7. BÖLÜM: PSİKO-SOSYAL YAKLAŞIM............................................................... 81 7.1. Kurumsal Çerçeve................................................................................................... 83 7.2. Teknikler ................................................................................................................. 85 8. BÖLÜM: YAŞANTISAL AİLE TERAPİSİ.......................................................... 93 8.1. Kuramsal Çerçeve.................................................................................................... 95 8.2. Yaşantısal Aile Terapisi Teknikleri......................................................................... 99 9. BÖLÜM: STRATEJİK AİLE TERAPİSİ............................................................ 105 9.1. Kuramsal Çerçeve.................................................................................................. 107 9.2. Teknikler ............................................................................................................... 111 10. BÖLÜM: YAPISAL AİLE TERAPİSİ.............................................................. 117 10.1. Kuramsal Çerçeve................................................................................................ 119 10.2. Teknikler............................................................................................................... 122 11. BÖLÜM: BİLİŞSEL-DAVRANIŞSAL AİLE TERAPİSİ.................................. 127 11.1. Teknikler............................................................................................................... 130 12. BÖLÜM: FONKSİYONEL AİLE TERAPİSİ................................................... 133 12.1. Kuramsal Çerçeve ve Teknikler.......................................................................... 135
xii • İçindekiler
13. BÖLÜM: PSİKANALİTİK AİLE TERAPİSİ................................................... 139 13.1. Kuramsal Çerçeve................................................................................................ 141 13.2. Teknikler............................................................................................................... 144 14. BÖLÜM: DAVRANIŞCI-SİSTEMİK AİLE TERAPİSİ................................... 151 14.1. Kurumsal Çerçeve................................................................................................ 153 14.2. Teknikler............................................................................................................... 156 15. BÖLÜM: DİĞER AİLE TERAPİLERİ............................................................. 165 15.1. Bütünleştirilmiş (Integrated) Aile Çalışması.................................................... 167 15.2. Non-direktif Aile Çalışması................................................................................ 168 16. BÖLÜM: MİKRO DÜZEYDE SOSYAL ÇALIŞMA UYGULAMALARI VE TERAPÖTİK TEKNİK ANALİZİ............................................................. 173 KAYNAKLAR ....................................................................................................... 179
7. BÖLÜM PSİKO- SOSYAL YAKLAŞIM 7.1. Kurumsal Çerçeve 7.2. Teknikler
7. Bölüm: Psiko- Sosyal Yaklaşım • 83
7. PSİKO- SOSYAL YAKLAŞIM Psiko-sosyal yaklaşımın temelleri, 1930’lu yıllarda atılmıştır. Gordon Hamilton tarafından da 1937 yılında formüle edilmiştir. Sosyal çalışma literatüründe, “teşhis ekolü” olarak tanımlanmaktadır. Sosyal çalışma uygulamalarında kullanılan ilk yaklaşım tarzı olarak dikkat çekmektedir. Daha sonraki yıllarda aile terapileri ve fonksiyonel terapilerin gelişmesine katkıda bulunan, yaklaşım tarzıdır. Zaten sosyal çalışma meslek olarak “psiko-sosyal” olarak bilinmektedir. Psiko-sosyal yaklaşım, insanların yoksullaşmasına yol açan faktörleri ortaya çıkarmak, teşhis ve tedavi süreçlerini kavramsallaştırmak için oluşturulmuştur. Mary Richmond ilk uygulayıcılardandır. Sonraki yıllarda yaklaşım, psikanalitik teoriden etkilenmiştir. Psiko-sosyal yaklaşım bireyi ve aileyi hem psikolojik öğeleri hem de çevresiyle birlikte ele alır ve bu ele alış sosyal çalışmada “çevresiyle birlikte kişi” odağının oluşmasına zemin hazırlamıştır.
7.1. Kuramsal Çerçeve Psiko-sosyal yaklaşım, sorunları olan bireyi iç dünyası, yani içsel psikolojik özellikleri ve yaşadığı sosyal çevrenin gerçekleri ile birlikte ele alır, “kişi ve içinde bulunduğu durum” ifadesi kişinin etkileşimde bulunduğu ailesi, arkadaşları, komşuları, öğretmeni, işvereni vb. gibi yakın çevresindeki insanlardan meydana gelen bir bütünü tanımlar. Hastane, okul, iş yeri, mahkeme gibi resmi kuruluşlar da bu bütün içinde yer alır (Minnahan, 1987). Sistem teorisi, bireyin çevresinde bulunan sistemlerle ilişkilerini, etkileşimlerini anlamamızı kolaylaştıran, sosyal çalışmanın meta teorilerindendir. Psiko-sosyal yaklaşımın, sistem teorisine benzer ifadeleri barındırdığını göstermekteyiz. Kısaca, sistem teorisi ile ilgili kavramlar psiko-sosyal yaklaşım ile bağdaşmaktadır. Psiko-sosyal yaklaşımın pratik amacı, bireyin, ailenin içinde bulunduğu durumu, koşulları değiştirme sorumluluğunu duyması ve sosyal işlevselliğini gerçekleştirmesidir. Bu yaklaşım, yardım almak üzere, başvuran kişinin sosyal refahına önem verir; her türlü ihtiyacının karşılanmasını, önüne çıkan çeşitli engellerle başedebilmesi yönünde desteklenmesini ve sorumluklarını yerine getirebilmesi için kendine güven duygusunun güçlendirilmesini hedef alır (Turan, 2009). Psiko-sosyal yaklaşımda ilk görüşme veya görüşmeler, müracaat sahibinin karşılaştığı durumla ilgili düşüncesini öğrenmek yanında, meslek elemanına güvenmesini, kendisine yardım edeceğine inanmasını, güçlüklerinin anlayış ve saygıyla karşılandığını hissetmesini sağlamak amacıyla yapılır. Daha açık bir deyişle, ilk görüşmeler kişiyi rahatlatıcı kendisini ve sorununu, içinde bulunduğu durumu, daha objektif değerlendirmesini sağlayıcı, benlik saygısını, özgüvenini arttırıcı nitelikte olmalıdır. Genel-
84 • 7. Bölüm: Psiko- Sosyal Yaklaşım
likle sorun, müracaat sahibinin anlattığından daha farklı ve çok yönlüdür. Bireyin içsel, psişik kökenli ihtiyaçları strese yol açar, onu bunaltırlar. Diğer yandan çevresel etkenler kişi üzerinde baskı unsuru olurlar. Dolayısıyla sorun iç ve dış etmenler arasındaki karmaşık etkileşimlerin ürünüdür (Payne, 1997). Psiko-sosyal yaklaşımda, sorunun teşhisi ve değerlendirilmesi, mesleki çalışmanın odak noktasıdır. Sorun çeşitli açılardan incelenerek, psiko-sosyal kirlenmişlik alanlarına dair bilgi, psiko-sosyal inceleme raporu ile alınmalıdır. Sosyal çalışmacı çevresiyle birlikte kişi odağını iyi belirlemeli, formülasyon içi dolu olarak oluşturmalıdır. Tedavi için, müracaatçı ve sosyal hizmet uzmanı arasında yapıcı bir ilişkinin kurulmuş olması şarttır. Bu ilişki sayesinde, birey endişe ve suçluluk duygusundan kurtulur. Kendine güveni artar, sosyal çevre hakkındaki yanlış düşüncelerini ve uyumsuzluk kaynağı olan duygusal tepkilerini bizzat farkeder. Çocukluk yıllarında yaşadığı üzücü deneyimlerin duygu, düşünce ve davranışları üzerindeki olumsuz etkisini kavrar (Turan, 2009). Psiko-sosyal yaklaşım, çocuk, ergen, genç, yetişkin, çift ve ailelerle uygulamalarda hatta mezzo düzeyde grup terapisi uygulamalarında kullanılan bir yaklaşımdır. Sosyal çalışmanın, meslek ve disiplin olarak var olmasına katkıları olan diğer yaklaşımlara ilham veren bir modeldir. Psiko-sosyal model için sosyal çalışmacı, psiko-sosyal sağlığın evrelerini beceri temelinde uygulayabilmelidir. Çakmaklı (2007)’ya göre psiko-sosyal sağlığın evreleri şunlardır. 1- Evlenmeden önce yapılacak işler 2- Evlenirken yapılacak işler 3- Evlendikten sonra yapılacak işler 4- Hamile kalmadan önce yapılacak işler 5- Hamile kaldıktan sonra yapılacak işler 6- Doğum anı ve çevresiyle ilgili yapılacak işler 7- Doğum sonrası faktörlerle ilgili yapılacak işlerdir. Psiko-sosyal teşhis için, bireyin, ailenin ve çocuğun yaşam döngüsü, çevresiyle birlikte ele alınır. Psiko-sosyal yaklaşımda uygulama süreci birbirini izleyen dört aşamadan oluşmaktadır. 1- Psiko-sosyal inceleme 2- Teşhis ve değerlendirme 3- Tedavi süreci 4- Sonlandırmadır. Sosyal çalışmanın diğer yaklaşımları gibi, psiko-sosyal yaklaşımda, yukarıdaki dört aşamalı süreç baz alınarak, yedi aşamalı bir müdahale planı ile uygulanmaya devam etmektedir. Yedi aşamalı müdahale planı şunlardır. 1- Tanışma, bağlantı kurma 2- Ön değerlendirme
7. Bölüm: Psiko- Sosyal Yaklaşım • 85
3- Planlama 4- Uygulama 5- Son değerlendirme 6- Sonlandırma, bağlantıyı kesme 7- İzleme’dir. Psiko-sosyal yaklaşımda çalışmacı, sosyal servisde, psiko-sosyal evreleri dikkate alarak, psiko-sosyal hizmetleri yürütür. Psiko-sosyal evreler, insanın yaşam süresi içinde değişik zamanlarda ardıl olarak yer alan sekiz ayrı kişilik gelişim evreleridir. Erickson tarafından oluşturulan bu kavramlar, psikolojiye giriş dersi içinde işlenmiştir. Psiko-sosyal hizmetler, sosyal çalışmacı tarafından, ruhsal ve sosyal sorunları olan bireylerin iyileştirilmeleri için verilecek mesleksel hizmetlerdir (Tomanbay, 1999). Psiko-sosyal yaklaşımda, sosyal çalışmacı, daha önce ismi sosyal inceleme raporu olan, şu andaki ismi ile psiko-sosyal inceleme raporu olan, raporu hazırlar. Çalışılan bireyin, grubun, ailenin psiko-sosyal özellikleri ve mesleki müdahale, formülasyon raporda yer alması gereken bilgilerdir. Psiko-sosyal inceleme raporu, ilgili mahkemeye, evlatlık ve koruyucu aile için, sosyal hizmetler il müdürlüğü ilgili servisine, terapi görüşmelerindeki seanslar için dosyalarına, muhtaçlık tespiti için sosyal servis dosyalarına vb. düzenlenerek konulur. Psiko-sosyal servis en az iki sosyal çalışmacının çalıştığı kurumda, yasal bir gerekliliktir.
7.2. Teknikler Psiko-sosyal yaklaşım, sosyal çalışmanın meta teorilerinde olan sistem teorisi ve ekolojik teoriden beslenmektedir. Bunun yanı sıra, kişilik kurmalarını da kullanmaktadır. Sosyal çalışmanın en eski yaklaşımı olduğu için, meslek psiko-sosyal olarak tanınmakta ve teşhis psiko-sosyal olarak adlandırılmaktadır. Psiko-sosyal yaklaşımda sistemik teknikler, kişilik kuramları ile ilgili teknikler kullanılmaktadır. Yaklaşımın kendine özgü teknikleri ise şunlardır. • Psiko-sosyal inceleme • Teşhis • Tedavi süreci • Toplumsal kaynaklar • Terapistin uygulama esnekliği • Yönlendirme teknikleri • Mülakat teknikleri • Geçmiş yaşantılar • Davranışsal teknikler • Psikodrama • Sosyodrama
86 • 7. Bölüm: Psiko- Sosyal Yaklaşım
Psiko-sosyal inceleme İlk seansta veya ilk birkaç seansta, olgu ve ailelerin, sosyal çalışmacıya, sorunlarını anlattığı, mesleki ilişkinin kurulduğu, formülasyonun oluşturulmaya çalışıldığı tekniktir. Bu teknik içinde, olgu ve ailelere problemlerin çözümüyle ilgili, nasıl bir yardımda bulunulabileceği, mesleki ilişkinin süreci ve sıklığı ile ilgili açıklamalarda bulunulur. Kişinin, sorununu ayrıntılarıyla anlatmasına yardım edilir ve arasına yapılan bilinçli müdahalelerle endişe, suçluluk ve çaresizlik duyguları azaltılmaya çalışılır (Turan, 2009). Teşhis Psiko-sosyal yaklaşıma ismini veren tekniktir. Literatürde psiko-sosyal yaklaşım için “teşhiş ekolü” ifadesi kullanılmaktadır. Model, sosyal çalışma değerlendirmesinin müracaatçıya özgü olmasına, birey ve ailenin kendi koşulları içinde ve özellikleri göz önüne alınarak teşhisine önem vermektedir. Teşhiste problem çeşitli açılardan incelenerek, gözlem ve doküman bilgileriyle harmanlanarak analiz edilmelidir. Teşhis ve somutlaştırma tekniği birlikte uygulanır. Çünkü teşhis için somutlaştırmaya gerek vardır. Teşhiste, güçlüklerin hangi konularda olduğu tespit edilip, nedenleri ortaya konmalıdır. Örneğin, aile reisinin hastalanması durumunda meslek elemanı, hastalığın tedavi edilme olasılığı, süresi, kişinin çalışma kapasitesine etkisi, ailenin gelir düzeyinde değişme yaratıp yaratmadığı gibi hususlar yanında, ailedeki diğer bireylerin kişilik özellikleri, yaş, cinsiyet, eğitim düzeyi itibariyle, bu duruma nasıl uyum sağlayacakları, aile içi ilişkilerde ne gibi değişiklikler olabileceği, ailenin yakınlarından sağlanması mümkün olan yardımlar, kurumun ve toplumdaki diğer kuruluşların yararlanılabilecek hizmetleri, olanakları değerlendirilmelidir (Turan, 2009). Teşhiste, bireyin ego fonksiyonları, içgüdüleri, düşünce yapısı, davranış kriterleri, gelecekle ilgili beklentileri, kendi olanakları ve çevre imkanlarını kullanmaya ilişkin tutumu vb. gözden geçirilmelidir (Turan, 2009). Bireylerin çevresiyle, aile üyelerinin birbirleriyle, ilişkilerinin bozuk olması, var olan sorunlarını ve gelecekte karşılaşacakları sorunları olumsuz etkileyeceği bilinen bir durumdur. Bu nedenle psiko-sosyal yaklaşımda, teşhisin esnek olması, gelişmelere göre gözden geçirilip şekillendirilmesi, yeniden formülasyon oluşturulması önemlidir. Turan (2009)’a göre, doğal olarak her değişme yardım planının yeniden gözden geçirilmesini gerektirecektir. Psiko-sosyal yaklaşımda teşhis, tıbbi ya da psikiyatrik teşhisle eş anlamlı değildir. Psiko-sosyal teşhis, tıbbi ve psikiyatrik teşhise kolaylık sağlayıcıdır, sosyal çalışma mesleğine özgüdür. Diğer sağlık grubu meslekleri bu gerçeği unutmamalıdır, böylece disiplinler arası konsültasyon daha rahatlıkla yapılacaktır. Ekip çalışması anlam kazanacaktır.
7. Bölüm: Psiko- Sosyal Yaklaşım • 87
Sosyal çalışmacı, psiko-sosyal yaklaşımda ve diğer yaklaşımlarda, çevresiyle birlikte birey, çevresiyle birlikte aile odağını baz alarak teşhisi ve değerlendirmeyi yapmalıdır. Tedavi süreci Psiko-sosyal yaklaşımda tedavi süreci, teşhis gibi psiko-sosyal öğelere sahiptir. Yaklaşımın ortaya çıktığı 1930’lu yıllarda tedavi iki şekilde ele alınmaktaydı. Bu ele alış, sosyal ve psikolojik olmak üzere iki kurguda şekilleniyordu. Günümüzde tedavi ve tanı için sosyal çalışmada “psiko-sosyal” kavramı birlikte ifade edilmektedir. Genelci sosyal hizmetin vurguladığı “psiko-sosyal işlem” kavramı bu yöndedir. Psiko-sosyal yaklaşımda tedavi süreci, kişinin güçlü yönlerini kullanması yönünde desteklenmesi, suçluluk, öfke, endişe gibi duygularının açığa çıkması, sosyal çevreye uyumunu engelleyen davranışlarının kontrol altına alınması ve yapıcı olanların yerleşik hale getirilmesi gibi etkinlikleri içerir (Turan, 2009 – Çakmaklı, 2007). Tedavi sürecinde sorun veya sorunların teşhisinden sonra, kullanılacak teknikler ve diğer terapi modelleri esnek bir şekilde tespit edilmelidir. Psiko-sosyal yaklaşım, aile terapileri ve BDT, kombine uygulanırsa, modeller arası uyum sağlanmış olacaktır. Tedavi sürecinde, birey ve ailenin kendilik ve çevresel faktörleri arasındaki ilişkiyi açıklamak anlamlı olacaktır. Bazen de, sosyal çalışmacı, kendilik ve çevresel faktörler arasındaki ilişkiyi açıklamak yerine, olgu ve ailelerin, kavramalarına yardım etmeyi amaçlayabilir. Bu iki tercih sosyal çalışmacıya ve olgu-ailelerin bilişsel kapasitelerine bağlıdır. Tedavi sürecinde, süpervizyonlarda ortaya çıkan sık karşılaşılan hataları Minnahan (1987) şu şekilde ifade etmektedir. 1- Açık olmayan belirsiz hedefler seçmek. 2- Kişi ve ailenin yakınlarından sağlanabilecek yardımları dikkate almamak. 3- Yapıcı ve ilişkileri düzeltecek davranışları arttırmaktan çok yıkıcı davranışları yok etme üzerinde odaklaşmak. 4- Fiziksel çevre koşullarını düzenlerken var olan bazı olanakları göz ardı etmek. 5- Yetersiz çevre koşullarının sorunun çözümü üzerindeki olumsuz etkisini küçümsemek. 6- Yukarıdaki hususların önemini görmezlikten gelmek. Olgu ve ailelerin, kendileri, sorunları ve yakın çevreleri hakkındaki olumsuz düşünce, duygu ve davranışları, tedavi sürecini bloke ettiği için, 3D. (düşünce-duygudavranış) üzerinde çalışmalar formüle edilmelidir. Tedavi sürecinde, onaylanmayan ya da kontrolsüz davranışlara yol açan faktörleri bir dereceye kadar önlemek mümkündür. Ancak burada teşvik faktörü insanlar arası etkileşim biçiminden ise, istenmeyen davranışı ortadan kaldırabilmek için başka yöntemler kullanılmalıdır. Tedavi planının amacı bazı davranışları arttırmak veya azaltmak yahut da tekrar edilmesini önlemek olabilir. İstenen bir davranışın sık yapılması için onu özendiren, teşvik edici faktörler üzerinde durulmalıdır. Cezalandırma ise, is-
88 • 7. Bölüm: Psiko- Sosyal Yaklaşım
tenmeyen davranışların yapılmasını belli koşullarda önleyebilir. Davranışın neden olduğu olumsuz sonuçların kişi üzerinde caydırıcı etkisi vardır (Turan, 2009). Turan’ın (2009) yukarıda ifade ettiği gibi, tedavi rasyonelinde davranışsal tekniklerin kullanımı psiko-sosyal yaklaşım içinde varlığını sürdürmüştür. Psiko-sosyal yaklaşımda Hepworth (1990) on adım önermektedir. 1- Kişi ve ailenin ilişkilerini düzene koymak. 2- Kişi ve ailenin olanaklarını arttırmak. 3- Kişi ve ailenin destek sistemlerini harekete geçirmek. 4- Kişi ve ailenin yaşadığı çevreyi değiştirmek. 5- Kişi ve ailenin çeşitli kurumlardaki işlerinin, sorunları ile ilişkisinin belirlenmesi. 6- Kişi ve ailenin kurumlarla ilişkilerini geliştirmek. 7- Kurum sistemini geliştirmek. 8- Kişi ve aileye duygusal yönden destek olmak. 9- Yeni toplumsal kaynaklar yaratmak. 10-Kişi ve ailenin haklarını savunmak. Psiko-sosyal yaklaşım birey ve aile ile ilgili çalışmalarda sıklıkla uygulanan bir yaklaşımdır. Hepworth (1990) olgu ve ailelerle çalışırken yukarıda ifade edilen on işlemle beraber, aile ve aile üyeleri için, sosyal çalışmacılara on dört adımda tedavi rasyoneli önermektedir. 1- Aile üyeleri ile yakınlaşma sağlamak. 2- Yardım süreci hakkında aile üyelerinin düşünce ve beklentilerini öğrenmek. 3- Aile üyelerinin yardım süreci içindeki rollerini ve yardım sürecinin içeriğini açıklamak. 4- Ailenin sorun hakkındaki düşüncelerine açıklık getirmek. 5- Aile üyelerinin ihtiyaç ve isteklerini belirlemek. 6- Sorunun belli bir üyeye değil, aileye ait olduğunu vurgulamak. 7- Ailedeki üyelerin ve aile sisteminin sorunun çözümüne yarayacak güçlü yönlerini ortaya koymak. 8- Aile ilişkilerini olumsuz şekilde etkileyen ve tekrarlanan üyeler arasındaki etkileşim biçimine dikkat çekerek bu durumun değişmesini isteyip istemediklerini sormak. 9- Aile üyelerinin birbirlerine, daha anlayışlı, sevecen, olumlu yaklaşımlarına yardım etmek. 10- Aile üyelerinin değişebileceklerine olan güvenimizi kendilerine ifade etmek. 11- Ailenin ve üyelerinin ileriye dönük amaçlarını tanımlamak. 12- Sorun çözme sürecinin koşulları, yürütülme biçimi ve uzman ile aile üyelerinin süreçle ilgili sorumlulukları üzerinde görüş birliği, anlaşma sağlamak. 13- Bir sonraki seansa kadar geçecek zaman içinde aile üyelerinin yapacağı işleri aile ile görüşerek birlikte karara bağlamak.
7. Bölüm: Psiko- Sosyal Yaklaşım • 89
14- Görüşmenin sonunda üzerinde durulan sorunlar, ulaşılmak istenen hedefler ve kaydedilen gelişmeleri özetlemek. Psiko-sosyal yaklaşım, sosyal çalışmanın en eski yaklaşım tarzı ve uygulamalarda sık kullanılan model olma özelliğine sahiptir. Tedavi rasyonelinde kuramsal çerçeve iyi bilinmeli, uygulamalarla pekiştirilmelidir. Terapist olarak sosyal çalışmacı, kuramcı değil, uygulayıcıdır. Başarılı bir tedavi rasyoneli için, kuramlar gerekli ancak yeterli değildir. Kuramların ağırlık kazanması gereken yerler, teorik eğitim ve ilgili araştırmalardır, uygulama ise, beceri temelli psiko-sosyal modelli seanslarda önemlidir. Toplumsal kaynaklar Psiko-sosyal yaklaşımda, olgu ve ailelerle çalışırken, sorunların çözümü için, toplumsal kaynaklardan yararlanmayı öngören uygulamaların, tekniksel ifadesidir. Toplumsal kaynaklar çalışılan alana özgü ve devletlerin gelişmişlik düzeyi ile doğru orantılıdır. Teknik içinde, yoksulluk sorunu için maddi kaynaklar, aileler için, koruyucu aile olma, evlatlık işlemleri, ailenin maddi ve manevi destek kaynakları, bireyin kendine özgü duygusal ve dış çevre destek kavramları vb. yer alır. Terapistin uygulama esnekliği Olgu ve aile ile ilgili sorunların varlığı çok çeşitlilik arz etmekte ve zamanla da değişime uğramaktadır. Uygulama için, tedavi rasyoneli esnek olmalıdır ve seanslar içinde, bu esneklik göz önünde bulundurulmalıdır. Örneğin her bireyin ya da aile üyesinin endişe formu farklıdır. Bazı insanlar yakın gelecek için endişe duyarken, bazı insanlar, özellikle ihtiyarlar, şu anda yapamayacakları hayat görevleri ya da ilerisi için yaşam koşulları hakkında endişe formlarına dair kaygılanırlar. Anneler çocukları hakkında, endişeye sahiptir. Ayrıca sözü edilen endişe formları, zaman limitleri içinde de farklılıklar gösterir. Tüm bunlar endişe formu ile ilgili, formülasyonun, uygulamaların esneklik içinde ele alınmasını gerektirmektedir. Sosyal çalışmacının özenle ve daima uyması gereken bir tekniktir, esneklik sorunun çözümü içindir. Sorunun çözümüne uygun olmayan esneklik, içi boş olan bir esnekliktir. Yönlendirme teknikleri ve mülakat Pisko-sosyal yaklaşım ve kitabın ilgili bölümlerinde, sözü edilen modeller için, mezzo uygulama modelleri için, sosyal çalışmacının olmazsa olmaz şeklinde ifade edilen, tekniksel kümeleridir. Sosyal hizmet bölümü birinci sınıf, sosyal çalışmaya giriş dersinde ayrıntılı olarak anlatılmış, klinik uygulamalarla da pekiştirilmiştir. Bu bölümde ayrıca anlatılmayacaktır.
90 • 7. Bölüm: Psiko- Sosyal Yaklaşım
Geçmiş yaşantılar Sorunun teşhisi ve formülasyonu için, olgu ve aile üyelerinin özgeçmişine bakılıp, bugünkü düşünce, duygu ve davranışlar üzerindeki etkinliğine bakıldığı tekniktir. Geçmişte olup bitenler yaşanmıştır ve değişmeyecektir ama bugünkü davranışlar üzerinde geçmiş varlığını sürdürmektedir. Geçmiş yaşantı ve deneyimlerin, bugüne dair varlıkları, sorunların çözümünü güçleştirmekte ve direnç oluşumuna neden olmaktadır. Tüm bunlardan dolayı sosyal çalışmacı geçmişle bu günü karşılaştırmakta nedensel ilişki zincirine dair yorumlar yapmaktadır. Davranışsal teknikler Psiko-sosyal yaklaşımda, istenen davranışların yerleşmesi, istenmeyen davranışların sönmesi için uygulanan tekniksel kümelerdir. Kitabın ilgili bölümünde ayrıntılı olarak açıklanmıştır. Psikodrama Süjelerin, kendilerinde var olduğu düşünülen bozukluklarla ilgili bir temayı, tiyatro vari bir egzersiz şeklinde sahnede oynayarak, kendi benliklerini keşfetmelerini ve komplekslerinden kurtulmalarını sağlama tekniğidir (Foulquie, 1994). Psikodrama, bireyin duygularını, düşüncelerini, davranışlarını kaygı ve korkularını, algılarını, iç dünyasını tiyatro gibi temsili olarak sergilemesidir. Tekniğin yaratıcısı Moreno’dur. Psikodrama tekniği, psko-sosyal yaklaşıma, sonradan eklenmiş bir teknik olmasına rağmen, sosyal çalışmacılar ve diğer terapist grubu meslekler arasında popülaritesini korumuştur. Teknikte, problemi kişi, diğer kişi ya da kişilerin yardımı ile problemini oynar. Böylece, temsil sırasında yaptığı hareketlerin, tavırların, reaksiyonların arka planında yer alan duygu, düşünce ve davranışlarının, sebep ve anlamlarını anlatmaya-anlamayadiğer kişilerin anlamasına yardım etmiş olur. Temsilden sonra, sosyal çalışmacı, sergilenen oyunun sonuçlarını tahlil eder, problemin görülmesini sağlar, olgunun bundan sonra, hareketlerini daha iyi düzenlemesine olanak sağlar. Psikodramada, kendi problemini canlandıran, temsil eden birey, sorunlara sebep olan diğer bireyin yerini alarak da o bireyi canlandırabilir. Böylece, birey sorunlarını yalnız kendi bakış açısından değil, karşındaki bireyin bakış açısından da anlamaya başlar. Örnek olarak, kendi problemini sergileyen çocuğun, daha sonra, annesini oynaması, gösterilebilir. Psikodramda birinci unsur sahne, ikinci unsur sahnenin baş oyuncusudur. Moreno (1965) baş oyuncudan, sahnede kendi kendisini oynaması, kendi özel dünyasını ifade etmesini, bir aktör gibi davranmamasını, kendi kendisini oynamasını, istemektedir. Psikodramanın amacı, ona katılanları gerçek bir durum içine sokmak; onları, karşılaşmış oldukları, ya da karşılaşacakları problemlerle yüz yüze getirmek ve bu durumda neler hissettiklerini açıkça göstermeye teşvik etmektir (Foulquie, 1994).
7. Bölüm: Psiko- Sosyal Yaklaşım • 91
Çocuklarda psikodrama oyun terapisi ile iç içe geçmiştir ve benzer kavramlar taşımaktadır. Psikodramada, çocuk oyunsal şekli ile, kendi iç çatışmalarını yeniden yaşar, kendiliğinden ifade eder. Bu işlem katarsisde sağlar. Amaçlarına göre farklı psikodramlar vardır. 1- Teşhis psikodramı 2- Formasyon psikodramı 3- Eğitici psikodram 4- Tedavi psikodramıdır (Foulquie, 1994). Sosyodrama Psikodramanın merkezi birey, sosyodramının merkezi ise gurptur. Psikodramada bireyin sorunları, sosyodramada grubun sorunları ele alınmaktadır. Sosyodrama bir grubun ortak sosyal probleminin-problemlerinin sahnelenip dramatize edilerek incelenmesinin tekniksel ifadesidir. Dikkat ve yönelim bir kişiden, grup veya grubun ortak problemi üstünde yoğunlaşır. Oynanan veya dramatize edilen problem, grubun ortak sosyal problemidir. Örnek olarak iş arayan bir kişinin iş problemini, birkaç kişi temsil şeklinde sahnelemesi, verilebilir. Sosyodrama, küçük gruplar halinde uygulanan ve iştirak edenlerin ihtiyaçlarına uygun bir tema üzerine irticalen oynanan tiyatromsu sahnelerden oluşan psikoterapi veya eğitim tekniğidir (Foulquie, 1994). Psiko-sosyal yaklaşım, sosyal çalışmanın tarihsel bir uygulama modeli olma özelliğini taşımaktadır, sosyal çalışmanın bir çok yaklaşımına da temel teşkil etmiştir. Bu iki ayırıcı nitelik yaklaşımın güçlü yönüdür. Ayrıca sosyal çalışmanın “çevresi içinde birey odağı” ve “psiko-sosyal tanı” kavramlarının oluşumuna zemin hazırlaması diğer bir güçlü yönüdür. Psiko-sosyal sağaltımının birey ve aile üzerinde 1930’lardan bu yana uygulanması, aile terapilerinin de, çalışmada temellerinin atıldığı bir zaman limitine tekabül etmesi, “ailenin işlevselliğine” atıf yapılması diğer güçlü yönleridir. Psiko-sosyal yaklaşımı tek başına uygulayan sosyal çalışmacılar eleştirilmekte, diğer modellerle birlikte uygulanması önerilmektedir.