Hücre ve Moleküler Biyoloji Sözlüğü by Nobel Tip Kitabevi Ltd

HÜCRE ve MOLEKÜLER BİYOLOJİ DÖRDÜNCÜ BASKI SÖZLÜĞÜ

“Bu kitap gelecek yıllar boyunca laboratuvarların ve kütüphanelerin kitaplığında yer alacaktır”. THE TIMES HIGHER EDUCATION SUPPLEMENT

“Her hücre biyoloğunun sahip olması ve biyoloji kütüphaneleri için zorunlu bulundurulması gereken, çok faydalı, kaynak bir kitap” CELL BIOLOGY INTERNATIONAL REPORTS “ Bu kitapta terimlerin anlamları diğer sözlüklerde bulduklarımızdan çok daha kapsamlıdır ve biyolojinin tüm disiplinlerindeki öğrenciler ve araştırmacılar için yardımcı olacaktır.” GENETICAL RESEARCH Bu kapsamlı Hücre ve Moleküler Biyoloji Sözlüğü’ndeki 10.000’nin üzerinde girdi, bugün canlı biliminde çalışan herkes için anlaşılır ve özlü bir bilgi oluşturmaktadır. Sinirbilimi, genetik, mikrobiyoloji, immünoloji, patoloji ve fizyoloji ile ilişkili terimlere de bu kitapta yer verilmiştir. Dördüncü baskısı özellikle yüksek verimli ve işlevsel genomik yaklaşımlar gibi yeni teknolojilerin ortaya çıkmasıyla büyük bir değişimi de kapsamaktadır. Bir önceki baskıda olduğu gibi sözlük kullanıcıları tarafından online sorgulamalar sonucunda yeni girişler ve revizyonlar yapılmıştır. Bu şekilde elde edilen güvenilir çalışmalar sonucunda açık ve özlü anlatım ile doğruluk tüm sözlükte sağlanmıştır. Hücre ve Moleküler Biyoloji Sözlüğü çok sayıda tablo ve diğer faydalı bilgileri de içermektedir.

TEMEL ÖZELLİKLER  Tamamen revize edilmiş ve %30’dan fazla, 3400 yeni terim ile genişletilmiştir.  Genomik eklenerek kapsamı büyük oranda arttırılmıştır.  Hücre siklusunun düzenlenmesi, apoptoz, mitokondri ve hastalık arasındaki ilişkiler, metabolik kontrol ve kök hücre biyolojisi konularında son yayınlarla ilişkili olan yeni terimleri içermektedir.  Günümüzde canlı bilimi ile çalışan herkes için, teknik terminolojinin eksiksiz ve kısa olması sağlanmıştır.

HÜCRE ve MOLEKÜLER BİYOLOJİ

BİR ÖNCEKİ BASKI İÇİN ÖVGÜLER

SÖZLÜĞÜ

JOHN LACKIE

HÜCRE ve MOLEKÜLER BİYOLOJİ SÖZLÜĞÜ Çeviri Editörü

Doç. Dr. Nagihan GÜLSOY

 Kapsamlı vurgularla desteklenmiştir.

Yardımcı Editörler

 Çoklu tanımlar, kelime kökeni hakkında notlar ve diğer faydalı bilgilere yer verilmiştir.

Doç. Dr. Yıdız AYDIN Prof. Dr. Ahu ALTINKUT UNCUOĞLU

ISBN: 978-605-335-061-3

HÜCRE ve MOLEKÜLER BİYOLOJİ Sözlüğü

Bu baskı 2006 yılında hayatını kaybeden Dr. Geoffrey Moores’in hatırasına ithaf edilmiştir. Değerli bir meslektaşımızdı ve kendisini Hücre biyolojisini öğretmeye adamıştı. Öğrencileri tarafından uzun süre hatırlanacaktır.

HÜCRE ve MOLEKÜLER BİYOLOJİ Sözlüğü Dördüncü Baskı

J. M. Lackie Plumbland Consulting Ltd

Daha Önceki Baskılara Katkı Sağlayan Yazarlar S. E. Blackshaw* C. T. Brett A. S. G. Curtis J. A. T. Dow** J. G. Edwards A. J. Lawrence G. R. Moores * Sadece 2. Baskı ** Yardımcı-Editör, Baskılar 1-3

Çeviri Editörü Doç. Dr. Nagihan GÜLSOY

Yardımcı Editörler Doç. Dr. Yıldız AYDIN

Prof. Dr. Ahu ALTINKUT UNCUOĞLU

NOBEL TIP KİTABEVLERİ

© 2014 Nobel Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti. HÜCRE ve MOLEKÜLER BİYOLOJİ SÖZLÜĞÜ Çeviri Editörü: Doç. Dr. Nagihan Gülsoy ISBN: 978-605-335-061-3 John M. LACKIE tarafından hazırlanan “The Dictionary of Cell & Molecular Biology, Fourth Edition, ISBN 9780123739865” Türkçe yayını Elsevier Limited, Boulevard, Langford Lane, Kidlington, Oxford, OX5 1GB, UK ile ile anlaşmalı olarak yayınlanmıştır. Bu kitabın Türkçeye çeviri hakkı © Elsevier Limited tarafından NOBEL TIP KİTABEVLERİ’ne verilmiştir. 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri yasası hükümleri gereğince herhangi bir bölümü, resmi veya yazısı, yazarların ve yayınlayıcısının yazılı izni alınmadan tekrarlanamaz, basılamaz, kopyası çıkarılamaz, fotokopisi alınamaz veya kopya anlamı taşıyabilecek hiçbir işlem yapılamaz.

This 4th print edition of the work entitled THE DICTIONARY OF CELL & MOLECULAR BIOLOGY ISBN 9780123739865 by John M. LACKIE (‘the Author’), is published by arrangement with Elsevier Limited of The Boulevard, Langford Lane, Kidlington, Oxford, OX5 1GB, UK.

: Nobel Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti. Millet Cad. No:111 34104 Fatih-İstanbul Yayımcı Sertifika No : 15710 Baskı / Cilt : No-bel Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti. Kurtini Mevki, General Şükrü Kanatlı Cad. Ömerli - Hadımköy - İstanbul Matbaa Sertifika No : 12565 Sayfa Tasarımı - Düzenleme : Nobel Tıp Kitabevleri, Cenk Akay Kapak Tasarım : Cenk Akay Baskı Tarihi : Haziran 2014 - İstanbul Yayımcı

NOBEL TIP KİTABEVLERİ TİC. LTD. ŞTİ. MERKEZ - ÇAPA Millet Cad. No:111 Çapa-İstanbul Tel: (0212) 632 83 33 Fax: (0212) 587 02 17 CERRAHPAŞA Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Karşısı Park içi Cerrahpaşa-İstanbul Tel: (0212) 586 17 58 KADIKÖY Rıhtım Cad. Derya İş Merkezi No: 7 Kadıköy-İstanbul Tel: (0216) 336 60 08

www.nobeltip.com

ANKARA Sağlık Sokak No:17/C Çankaya (Sıhhiye) Tel: (0312) 434 10 87

ELAZIĞ Yahya Kemal Cad. Üniversite Mah. No: 36/B Tel: (0424) 233 43 43

ANTALYA Meltem Mah. Dumlupınar Bulv. Başkent Sitesi, B Blok No: 4 Meltem Tel: (0242) 238 15 55

İZMİR Kazım Dirik Mahallesi, 186 Sokak No: 21/B Bornova Tel: (0232) 343 10 50

BURSA Sakarya Mah. Bahriye Üçok Cad. Menekşe Sok. N: 21/18 Görükle Nilüfer Tel: (0224) 224 60 21

SAMSUN Ulugazi Mah. 19 Mayıs Bulvarı 16/6 Tel: (0362) 435 08 03

İçindekiler

Çeviri Kurulu

Terimler hakkında

vii

Tablolar

viii

Önsöz

Üçüncü Baskıya Ön Söz

İkinci Baskıya Ön Söz

xii

Birinci Baskıya Ön Söz

xiii

Teşekkür

xiv

Çeviri Editörünün Ön Sözü

Hücre ve Moleküler Biyoloji Sözlüğü Ek

1-522 523

Çeviri Kurulu

Çeviri Editörü Doç. Dr. Nagihan GÜLSOY

Yardımcı Editörler Doç. Dr. Yıldız AYDIN

Prof. Dr. Ahu ALTINKUT UNCUOĞLU

Çevirenler Doç. Dr. Nagihan GÜLSOY

Doç. Dr. Yıldız AYDIN

Marmara Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü

Prof. Dr. Ahu ALTINKUT UNCUOĞLU

Prof.Dr. Jülide AKBUĞA

Marmara Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Biyomühendislik Bölümü

Marmara Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Eczacılık Teknolojisi Bölümü

Prof. Dr. Ufuk HASDEMİR

Yrd. Doç. Dr. Emine ŞALVA

Marmara Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Tıbbi Mikrobiyoloji Bölümü

İnönü Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Eczacılık Teknolojisi Bölümü

Terimler Hakkında

En baştaki terim kalın Helvetica ile eş anlamlıları ise Times italic olarak yazılmıştır. Tanımların içinde kalın yazılan kelimeler, bu kelimelerin daha iyi anlaşılmasına yönelik diğer terimlere yapılan vurgulardır. Ancak bu, tanımın içindeki diğer kelimelerin kendilerine ait başka bir tanımları olmayacağı anlamına gelmemektedir. Eş anlamlılar italik ile yazıldığı için, yazı tipi olarak roman kullanılmıştır (standart kullanıma uygun olarak). Yunan harfiyle veya bir numarayla başlayan terimler ön ek göz ardı edilerek alfabetik sıraya bakılmaksızın sıralanmıştır. Kısaltmaların tam terimlerden daha kullanışlı olduğunu düşündüğüm yerlerde tanım olarak kısaltmaları kullandım ve vurguları da buna göre yaptım. Yine de, terim seçimleri çok öznel görünebilir. Standart kullanıma uygun olarak gen isimleri italik, ürünleri ise roman ile yazılmıştır (bu nedenle gen src, fakat kinaz Src’dir). Fakat botanik kullanımlar biraz daha farklıdır (protein için SRC kullanılabilir). İlaçların eşanlamlı veya genel isimleri yerine tescilli isimleri kullanılmıştır. Moleküler düzeyde altında yatan sorun belli ölçüde anlaşılmadıkça hastalık isimlerine yer verilmemiştir. John Lackie

Tablolar

Aktin- bağlayıcı proteinler

Aminoasitler

Çeşitli antibiyotiklerin aksiyon modu

Omurgalı anneksinler

Ara filamentler ve sekansla ilişkili proteinler

İlk 200 İnsan CD antijenleri

Eksotoksinler

124

Kan pıhtılaşma faktörleri

141

Heterotrimerik G-proteinlerinin alt birimlerinin özellikleri

182

Eritrosit membran proteinleri

187

Histon sınıfları

192

Omurgalıların polipeptid hormonları ve büyüme faktörleri

203

Stereoid hormonlar

207

En çok kullanılan hücre hatları

211

Işık mikroskobunun çeşitleri

216

İ1

Omurgalı integrinleri

225

İ2

İyonoforlar

231

İnsan kaspazları

246

Kemokinler ve Kemokin Reseptörleri

250

Genetik kodun kodon tayini

260

Lektinler

280

Lidipler

285

Matriks metallopeptidazlar

299

Nörotransmitterler

338

Nükleotidler

342

Onkojenler ve tümör virüsleri

348

Peptidazlar

395

Proteozom alt birimleri

397

Çeşitli tip II restriksiyon endonükleazlarının tanımlanmış dizileri

412

Selektinler

431

Semaforinler

432

Ş1

Şekerler

467

Toll benzeri reseptörler

483

Transkripsiyon faktörleri

488

Vitaminler

509

Ön Söz

Modern biyoloji şaşırtıcı bir hızda gelişmeye devam etmektedir. Eski alt disiplinler arasındaki sınırlar o kadar saydamlaştı ki artık bunları kullanmaya gerek bile yok; zira şimdi hepimiz biyolojiyle uğraşan bilim insanlarıyız. Ancak, bu değişim süreci içinde tüm bu alt disiplinler bir araya gelmeye başlamıştır. Hücresel açıdan incelenen molekül kavramından, hastalara verilen terapötik ilaçlara geçişin yaşandığı “dönüşümsel araştırma” popüler bir terim haline gelmiştir. Bu sözlük, alt uzmanlık alanlarının terminolojisine hakim olmayan, biyoloji ile uğraşan bilim insanları ve klinisyenler için hazırlanmıştır. Ancak bu kitabın ansiklopedi değil bir sözlük olduğu unutulmamalıdır. İçinde makalelerde kullanmak üzere doğrudan alınabilecek uzun metinler yoktur. Önceden de olduğu gibi kullanılacak terimlerin seçimi, web-tabanlı araştırmalar sonucu yapılmıştır. İnsanlar şaşırtıcı derecede internette kelimeleri yanlış yazarak aramaktadırlar (Arama kutusunda 50 tanıdık terimle karşılaştım, ancak mitokondri defalarca yanlış yazılarak aranmış!). Yeni terimleri açıklamada bize en çok kolaylık sağlayan şey internet üzerindeki kaynaklar oldu: OMIM (Online Mendelian Inheritance in Man) veritabanı ve diğer pek çok “profesyonel” veri tabanı tarafından desteklenen NCBI’nın Entrez Pubmed’i yararlandığımız en temel bilgi kaynaklarıdır. Tanımlar pek çok kaynaktaki bilgilerin elenmesi ile sözlükteki yerini almıştır. Çalışmalarında internetten yararlanan birçok bilim insanın yaptığı araştırmalar bu sözlükte özetlenmiştir. Amaç, terimler için kısa ve öz tanımlar vermek ve terimin manasının daha iyi anlaşılması için vurgular kullanmaktır. En çok arananlar kategorisinde üç harfli kısaltmalar da (TLA) yaygındır. Prensip olarak Entrez Pubmed’deki makalelerin özet kısımlarında en az iki kez rastladığım kısaltmaları sözlüğe dahil ettim; çünkü bu, bu kısaltmaların yaygın bir kullanım kazandığını gösteriyordu. Bazı kullanımların daha yaygın olduğu dikkat çekmiştir. CPA, DMP, CSP vb. kısaltmaların sekiz muhtemel tanımı vardır. Okuyucuların bazen yazarın hangi anlamı kullandığını anlayamaması büyük zorluk oluşturmaktadır. En büyük zorluk eski terimlerin revizyonuydu, proteinlere verilen bazı isimler çoktan literatürden kalkmış olmasına rağmen bu tür kullanımların tamamen ortadan yok olduğunu söylemek pek mümkün değildir. Gerektiği yerlerde bu türlü modası geçmiş ancak hala yer yer kullanılmaya devam eden terimlere de yer verdim. Belki eski metinleri okumaya devam eden tecrübeli bilimadamları bu terimlerden faydalanabilirler. Bu şekilde insanların bulamadığı terimlere ve bu terimlerin eski isimlerine yer verdiğim için sözlük çok daha kapsamlı bir hale gelmiştir ve bu baskıda birden çok tanımı olan 10.000 terim bulunmaktadır. Basılmış hali kütüphanelerdeki yerini aldığında yeni baskı da internette hizmete sunulmuş olacaktır ve beklenen 5. Baskı için tüm araştırmalar yeniden yapılacaktır. Ancak geribildirim her zaman önemlidir ve eğer bazı tanımlar yeterli değilse lütfen bilgilendirmek için tereddüt etmeyiniz. Aradığınız terimi bulamazsanız ya da tanımları eksik veya yanlış bulursanız şimdiden affınıza sığınıyorum! Umarım bu sözlük sizin için yararlı olur. John Lackie 2007 john@lackie.nildram.co.uk

Üçüncü Baskıya Ön Söz

Başlık değişmiş olmasına rağmen, editörler olarak Hücre Biyolojisi Sözlüğü’nün Üçüncü Baskısı olarak kullanmayı uygun bulduk. Kitabın isminin değişmiş olması Hücre Biyolojisi’nin son on yıldır gösterdiği gelişim ve değişimleri yansıtmaktadır. İlk baskının ön sözünde “Hücre Biyolojisi’nin” sınırlarını çizmenin çok zor olduğunu söylemiştik ve bu durum halen devam etmektedir. Hücre yapısı ve sinyal yolaklarına ait daha çok bilgiye ulaşılmasının ardından moleküler terimlerin sayısı önemli ölçüde artmıştır. Hücre ve moleküllerle ilgili olmayan terimlerin ilave edilmesine rağmen yeni başlık içeriği daha çok yansıtmaktadır. İnsan Genom Projesi’nde sona yaklaşılmış, maya ve nematot Caenorhabditis elegans’ın tüm gen haritası tamamlanmıştır. Ancak, esas problem bu genlerin görevlerini saptamaktır. Bu hücre biyolojisine olan rağbeti arttıracak ve moleküler biyologlar kendilerini bu alanın içinde bulacaklardır. Hücre biyologları ise moleküler biyoloji dilini bilmek zorunda kalacaktır. Hücre biyolojisi içinde çok sayıda deneysel sistemi barındırır ve geniş bir kelime hazinesine sahiptir. Bu sözlük de onlara yol göstererek yardımcı olabilir. Bu baskıyı hazırlarken Hücre Biyolojisi Sözlüğü’nün ikinci baskısının İnternet versiyonundan oldukça faydalanılmıştır. Sözlüğü internete koymak bir deneydi, ama iyi sonuç vermiştir. Belki de ilk kez insanların bir “kitabı” nasıl kullandıklarını ve neleri araştırdıklarını takip etmek mümkün olmuştur. Siteyi üç yüz bine yakın kişi ziyaret etmiş ve diğer bazı web siteleri de kaynak olarak kullanmıştır. Yapılan sonuçsuz aramaların listesi kaydedilmekte ve geribildirim için e-posta adresi verilmektedir. Birinci ve ikinci Baskılar’da neredeyse hiç cevap alamamıştık, ancak e-posta ile farklıydı! Sonuç vermeyen aramaların çoğu kelimeyi yanlış yazmaktan kaynaklanıyor. Bu konuda yapabileceğimiz pek fazla bir şey yok! Ancak, yapılan aramaların çoğu bizim de gerekli olduğunu düşündüğümüz terimler üzerine idi. Bazen bir tanımı yazmayı unuttuk, bazen bizim de bilmediğimiz bir terim üzerinde arama yapıldı, bazen de eski disiplindekilerin kullanmak isteyeceği türden bir terim araştırmasıydı. Bu yüzden aramaların oldukça büyük bir kısmı histologlar tarafından çok iyi bilinen fiksatifler için, yaygın isimleri iyi bilinen türlerin Latince isimleri için ve ortaya çıkan veya teşhis edilen (ki bundan pek emin değiliz) sendromlar içindi. Biz de bu konularda onlara daha çok yardımcı olacak tanımlar koymaya, literatürdeki yeni terimlere yer vermeye çalışıyoruz. Ancak, hastalıklarla ilgili terimlerlerde yalnızca hastalığa belli bir hücre veya molekül neden oluyor ise yer verilmektedir. Bu baskıda 7000’den fazla terim vardır ve terimlerin eş anlamlılarına vurgular yapılarak sözlüğün ilk baskısının iki katı daha da kapsamlı bir hale getirilmiştir. Birinci ve İkinci Baskı’daki terimler yeniden gözden geçirilmekte ve özellikle okuyuculardan gelen öneriler doğrultusunda gerekli görülen yerler değiştirilmektedir. Yeni terimlerin bir çoğu online kullanıcılar tarafından aranan kelimelerdir. Çok çeşitli kaynaklar kullanılmış ve kısa bir liste eklenmiştir. Diğer baskılarda olduğu gibi Dr. Ann Lackie kitaba son halini vermiş ve karşılıklı kontrolleri gerçekleştirmiştir. Oldukça geniş bilimsel geçmişleri olan insanlar için her zaman kısa ve net tanımlar bulmaya çalışmaktayız ve internet versiyonundan aldığımız çok sayıdaki geri bildirimler bu çabaların iyi sonuçlandığını bize göstermektedir. Yalnızca kariyer yapan hücre biyologları değil aynı

Üçüncü Baskıya Ön Söz

zamanda öğretmenler, lise öğrencileri ve gazeteciler çoşkulu beğenilerini göndermektedirler. Amacımız hem yazılı olarak hem de internet üzerinden bu kaynağı geliştirmektir. Bu disiplindeki gelişmelerin hızına bakılırsa yeni bir tane daha hazırlayabiliriz. Umarız insanlar bu baskıyı daha yararlı bulur ve istedikleri terime daha kolay ve hızlı ulaşabilirler. Aynı zamanda bize yeni terimler ve öneriler göndermeye tereddüt etmezler ve bu özel interaktif ilişkinin gelişimine yardımcı olurlar. Online sözlüğe bu linkten ulaşılabilir. http://www.mblab.gla.ac.uk/dictionary

John Lackie Julian Dow 1999

İkinci Baskıya Ön Söz

Birinci Baskı’nın ön sözünde “alanın statik olmaktan uzak” olduğunu yazmıştık. Bu fikrimizde yanılmadık. Son birkaç yılda alanda büyük gelişmeler oldu, moleküler biyolojinin güçlü araçlarına güven arttı. Bu ikinci baskıda özellikle moleküler biyoloji ve nörobiyoloji alanında içeriği genişlettik. Yeni proteinlere isim verilmesinin aciliyetinden dolayı zorlandık. Sitokinler sayı olarak ikiye katlanınca “sitokin”, “interlökin” teriminin yerine kullanılmaya başlandı, kemokinler bulundu. CD sayıları tablosu genişledi ve G-proteinleri çoğaldı. Daha fazla gen isimlendirildi ve yeni proteinler ortaya çıktı. Tüm bu gelişmelere bakıldığında bu baskıya 1000’den fazla yeni terim eklememiz gerekiyordu. Gelecek baskı ile birlikte bazı terimleri silmeye başlayacağız. Eski literatürü (1990 öncesi!) inceleyenler görecekler ki pek çok terim ardında en ufak bir iz bırakmadan unutulup gitmiştir. Önceki baskıda da olduğu gibi, yer verilecek terimlerin seçimini büyük ölçüde kendi ilgi alanlarımıza göre yaptık. Yine de terimleri olabildiğince geniş bir yelpazede ele almaya çalıştık. Bu kez Dr. Suzanna Blacshaw nörobiyolojik terimlerin daha iyi seçilmesi adına, bir danışman olmanın da ötesinde, terimleri yazan kişi oldu. Her iki editörümüz de moleküler biyoloji konusunda oldukça donanımlıydı. Birinci baskıda okuyucular bize yeni terimler, istek ve şikayetlerini belirtsinler diye ayrılabilen bir sayfa ekledik, ancak fazla geribildirim alamadığımız için hayal kırıklığına uğradık. Bu kitabın ilgili kullanıcılarının, gelecek baskılara yardımcı olması için daha fazla fikir beyan edeceklerini umuyoruz. Metinlerin revizyonunda pek çok kişi görev aldı. Özellikle Lynn Sanders ve Joanne Noble’ye tüm bu araştırmaları yazıya geçirdikleri için teşekkür ederiz. Dolaylı olarak işe dahil olmadıkları halde sorularımızla bunalttığımız meslektaşlarımıza da sabırlarından ötürü teşekkür ediyoruz. Umarız bu baskı da birinci baskı kadar yararlı ve uzun ömürlü olur. Önceki deneyimlerimiz gösterdi ki bu alan sürekli gelişmeye devam ediyor. Umuyoruz ki bu proje de daha uzun yıllar ayakta duracaktır. Önceden denenmemiş bir adım atılarak, bu sözlük internet üzerinde de okuyucuların hizmetine sunulmuştur. Basılmış haline göre daha kullanışsız olsa da, üçüncü baskı tamamlanıncaya kadar elektronik olarak okuyucular tarafından sağlanan birçok değişiklikleri ve güncellemeleri içermektedir. Detaylar, kitabın arkasındaki revizyon formundadır. Umarız bu hizmet faydalı olacaktır. John Lackie Julian Dow Temuz 1994

Birinci Baskıya Ön Söz

Böyle bir sözlük yazmak için bizi harekete geçiren uyarı, Glasgow Üniversitesi’nde lisans öğrencilerine verdiğimiz iki yıllık Hücre Biyolojisi dersi oldu. Çoğu öğrenci, biyolojide oldukça yaygın olduğunu düşündüğümüz terimlerin anlamını bilmiyor ya da hangi terimlerin bir arada kullanılacağını kestiremiyorlardı. Ancak şunu da fark ettik ki kendimizi hücre biyolojisi alanında yetkin olarak gören bizler bile kendi alanımız dışında kalan terimlere yabancıydık, oysa tüm bilgi oradaydı. Önemli olduğunu düşündüğümüz çoğu terime ulaşmak çok zordu ve geniş kapsamlı bir sözlüğe ihtiyaç vardı. Bu amaçla kendimizi böyle bir Sözlük hazırlama girişiminde bulduk ve umarız herkes için faydalı olur. Karşımıza çıkan en temel sorun konunun sınırlarını çizmek oldu. Bu sorunu hala çözebilmiş değiliz, çünkü modern biyoloji süreklilik göstermekte ve onu bölmek başarısızlıkla sonuçlanmaktadır. “Hücre Biyolojisi”, zoologlara farklı biyokimyacılara daha farklı şeyler ifade etmektedir. Bu şekilde sınırlar çizmenin hiçbir yolu yoktur ve aynı zamanda biz de bu alanı dört kenarı çizilmiş belli bir kalıp içine sokmak istemiyoruz. Kaçınılmaz bir şekilde içerik öznel seçimlerimizi yansıtan; öğrendiklerimiz, okumalarımız, ön yargılarımız ve beğenilerimizden oluşmaktadır. Sözlüğün nasıl hazırlandığını merak edenleriniz olabilir. Terim listesinin büyük bir bölümü ya ders kitaplarının ya da hücre biyolojisiyle ilgili dergilerin konu dizinlerinin taranmasıyla oluşturulmuştur. Bu listeye vurgu yaptığımız terimleri de ekledik. Temel terimlerin yazımı, ilgi ve uzmanlık alanlarımıza göre aramızda paylaştırılmıştır. Hepimiz kendi bölümümzdeki terimleri yazdık ve daha sonra içimizden biri bunların hepsini toparlayıp, alfabetik sıraya göre düzenledi. Taslaklar uzmanlık alanlarına göre meslektaşlarımızdan oluşmuş bir gruba gönderildi. Tüm tanımlar bir ya da daha fazla kişi tarafından gözden geçirildi ve daha sonra tanımlar yeniden kontrol edildi. Disk üzerinde düzeltmeler yapıldı ve metinlerin biçimsel tutarlılığı sağlandı. Aynı zamanda yazı editörümüz olan Dr. A. M. Lackie derlenmiş metnin büyük bir kısmı elden geçirip son diskleri hazırladı. Hücre biyolojisi hızlı gelişen bir alan olduğundan dolayı kaçınılmaz bir şekilde kullanımlar değişecek, yeni terimler yaygınlaşacak, jeller üzerinde yeni proteinler keşfedilecek ve sözlükte eksiklikler meydana gelecektir. Bu sözlüğün konularının statik olmamasından dolayı yeni kelimeler şimdiden öngörülememektedir. Glasgow Üniversitesi Yaşam Bilimleri için büyük bir merkez olup, fikirlerine başvurabildiğimiz çok sayıda meslektaşımız olduğu için şanslıyız. Verdikleri emek ve terimleri kontrol etmedeki hızları için onlara minnettarız. Her ne kadar hata yapmamaya ve sözlüğe işe yarar her şeyi katmaya çalışsak ta herhangi bir hata veya eksiklik varsa şimdiden özür diliyoruz. Bilin ki suç danıştığımız kişilerde değil (bizi pek çok sıkıntıdan kurtarmış olmalarına rağmen), yazarlardadır. Metin disk üzerinde olduğu için güncellenmesi oldukça kolaydır. Lütfen yorumlarınızı, eksik kaldığını düşündüğünüz terimleri (mümkünse tanımlarıyla) ve yeni türettiğiniz terimleri göndermeyi ihmal etmeyin. Sözlüğün arkasına bu amaçla birkaç sayfa eklenmiştir. John Lackie

Teşekkür

Önceki yardımcı editörüm Julian Dow’a bana araştırma listelerini bulduğu ve Üçüncü Baskı’nın http://onto/dictionary sitesindeki web tasarımını yaptığı için minnettarım. Bu baskıdaki tüm terimler ile eski terimlerde yapılan düzeltmelerin tamamı veya bir kısmı benim tarafından yapılmış olsa da, önceki baskılarda katkıları olan Glasgow’daki meslektaşlarım S.E. Blacshaw, C.T. Brett, A.S.G. Curtis, J.A.T Dow, J.G. Edwards, A.J. Lawrence ve G.R. Moores tarafından yazılmıştır. Onlara çok teşekkür ediyorum. Gözünüze çarpabilecek herhangi bir hatadan muaf tutulabilirler, tüm sorumluluk bana aittir. John Lackie

Çeviri Editörünün Ön Sözü

Yurtdışında bulunduğum süre içerisinde gördüğüm ve incelediğim bu eseri dilimize kazandırmak ve yaşam bilimleri ile ilgilenenlere sunmak benim için çok büyük bir hizmeti yerine getirme fırsatı sağlayacaktı. Meslektaşlarımla bu konuyu paylaştığımda onların da teşvikiyle bu güzel ama zor hizmete hep birlikte başlamaya karar verdik. Hepimiz Hücre ve Moleküler Biyoloji alanında hızla artan bilgi birikimi yanında sözü edilen alanlarda temel kavramlara yönelik, ilk planda başvurulacak ve ülkemizde yayınlanmış Türkçe yayın sayısının oldukça az olduğunun bilincindeydik. Bu eksikliği gidermek için biyoloji, biyomühendislik, tıp ve eczacılık alanlarında çalışan meslektaşlarımızın katkıları ile bu eser hazırlandı. Oldukça büyük iş yüklerine rağmen çalışma grubumuzun göstermiş olduğu büyük sabır, titizlik ve emekleri övgüye layıktır. Hücre ve Moleküler Biyoloji dallarında özellikle son yıllardaki -omiks çalışmalarının da katkısıyla oldukça fazla çeşitlenen bu terimlerin açık, net ve doğru bir şekilde Türkçe karşılıklarının yazılmasında mümkün olduğunca orijinal esere sadık kalındı. Karşılaştırma yapılabilmesi için Türkçe terimlerin yanında İngilizce karşılıkları da verildi. İngilizce kısaltmalar ve Latince sistematik grup adları aynı şekilde sözlükte yer aldı. Eğer İngilizce terimin Türkçe karşılığı yoksa o zaman orijinal şekliyle sunuldu. Bu her ne kadar istemediğimiz bir durum olsa da hataların en aza indirilmesi için kaçınılmazdı. Türkçe biyoloji terminolojisindeki çeşitlilik ve sıkıntılar göz önüne alındığında, okuyucuların sözlükteki bazı çevirileri yadırgamaları da mümkündür. Okuyucularımızın bu konuda yapacakları değerlendirmeleri tarafıma bildirmeleri bundan sonraki baskılarda daha kaliteli bir yayın gerçekleştirmemize katkı sağlayacaktır. Biyoloji biliminde araştırma yapan ya da bilgi sahibi olmak isteyen kişiler için de referans olma özelliği taşıyan bu sözlüğün hazırlanmasında emeği geçen değerli bilim insanlarının tümüne içtenlikle teşekkür eder, sözlüğün hücre ve moleküler biyoloji alanında araştırma yapan akademisyenlere ve öğrenim gören öğrencilere yararlı bir kaynak olmasını dileriz. Kitabın çevirisi sırasında bize teknik çeviri konusunda bilgi veren Burak Özsöz’e ve öğrencilerine, basım aşamasında katkı sağlayan Nobel Tıp Kitabevi yöneticisi ve çalışanlarına, her zaman bizi destekleyen ailelerimize teşekkür ederiz.

Nagihan GÜLSOY Mayıs 2014