Geriatrik Bakım İlkeleri by Nobel Tip Kitabevi Ltd

GERİATRİK BAKIM İLKELERİ

Editör:

Prof. Dr. Gülten KAPTAN T.C Üsküdar Üniversitesi Altunizade Yerleşkesi/İSTANBUL

Yazarlar:

Yrd. Doç. Dr. Özden DEDELİ Celal Bayar Üniversitesi/MANİSA

Uzm. Hem. Sevil OLGUN Adnan Menderes Üniversitesi/AYDIN

NOBEL TIP KİTABEVLERİ

5846 ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri yasası gereği herhangi bir bölümü, resmi veya yazısı, yazarların ve yayınlayıcısının yazılı izni alınmadan tekrarlanamaz, basılamaz, kopyası çıkarılamaz, fotokopisi alınamaz veya kopya anlamı taşıyabilecek hiçbir işlem yapılamaz.

Düzenleme: Baskı / Cilt:

Nobel Tıp Kitabevleri Can Gelgeç Nobel Matbaacılık, Hadımköy-İSTANBUL

NOBEL TIP KİTABEVLERİ LTD. ŞTİ. ÇAPA Millet Cad. No:111 Çapa-İstanbul Tel: (0212) 632 83 33 Fax: (0212) 587 02 17 CERRAHPAŞA Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Karşısı Park içi Cerrahpaşa-İstanbul Tel: (0212) 586 17 58 KADIKÖY Rıhtım Cad. Derya İş Merkezi No: 7 Kadıköy-İstanbul Tel: (0216) 336 60 08

ANKARA Sağlık Sokak No:17/C Çankaya (Sıhhiye) Tel: (0312) 434 10 87 ANTALYA Meltem Mahallesi Dumlupınar Bulvarı Başkent Sit. B Blok. No: 4 Meltem-Antalya Tel: (0242) 238 15 55 BURSA Sakarya Mah. Bahriye Üçok Cad. Menekşe Sok. No: 21/18 Görükle, Nilüfer-Bursa Tel: (0224) 224 60 21 ELAZIĞ Yahya Kemal Cad. Üniversite Mah. No: 36/B Tel: (0424) 233 43 43 İZMİR Kazım Dirik Mahallesi, 186 Sokak No: 2/ F Bornova-İzmir SAMSUN Ulugazi Mah. 19 Mayıs Bulvarı 16/6 Tel: (0362) 435 08 03

SUNUM

Yaşlılık kaçınılmaz ve geri dönülmez bir süreçtir. Çağımızda yaşam sürecinin bir parçası olarak görülen yaşlanma, insanlarda zamana bağlı değişimleri kapsamaktadır. Yaşlılık genel anlamda bireyin fiziksel ve bilişsel fonksiyonlarında bir gerileme, sağlığın, gençlik ve güzelliğin, üretkenliğin, cinsel yaşamın, gelir düzeyinin, saygınlığın, rol ve statünün, bağımsızlığın, arkadaşların, eş ve yakın ilişkinin, sosyal yaşantının ve sosyal desteklerin azalması ve kaybı gibi döneme özgü bir çok sorunun yaşandığı bir kayıplar dönemidir. Bunlara ilave olarak yaşlanma ile bilgelik ve ağırbaşlılık belirginleşir, mantıklı ve doğru düşünme daha sağlıklıdır; muhakeme güçlüdür; yerinde yargılara daha kolay varılır. Bilgi birikimi ve tecrübe, olgun kişilikle birleşirse mutlu ihtiyarlar ortaya çıkar. Daha tutarlı, hoşgörülü ve sabırlı olurlar. Yaşlılıkta yalnızlık önemli bir psikososyal sorundur. Eski fizik gücünde olmayan, bazı rahatsızlıkların etkisi ile rahat olmayan, zevk ve keyif verici bazı yaşantılarını kaybeden, verimli ve üretken bir işten mahrum olan, her an ölüme yaklaştığının farkında olan bir yaşlı, kendisini çok aciz, zayıf hisseder. Bu duygular içindeki insana en önemli yardım, aile ve çevrenin desteği ve iyi bir hayat felsefesidir. Yaşlıların kazanımları daha çoktur. Çevresi ondan “öğretmesini isteyen” gençlerle dolu bir yaşlılıktan daha hoş ne olabilir. Yaşlandığını hisseden, çok sevdiği, çok güvendiği gençlik ve dünya zevklerinin ona “Elveda” demeye hazırlandığını düşünen bir yaşlı için ümit ve teselli gerekmektedir. Bir taraftan yaşlılığın getirdiği sorunlar, hastalıklar, yalnızlık duygusu, yetersizlik-güçsüzlük hisleri, diğer taraftan gençliğin ve güzel günlerin özlemi ile ölüme yaklaşmanın bilincinde olma ikilemi ileri yaştaki insanı kaosa sokar. Böyle zihinsel ve duygusal karmaşa içindeki bireyin ümit ve tesellisi inançları olmaktadır. Gençliğini, kaybettiği zevk ve güzellikleri düşünüp hasret ve hüzünle elem çekerken ilahi mesajlar ona güç ve huzur verebilecektir. “Ahiret var ve bakidir, dünyadan daha güzeldir, dünya bütün şaşası ile beraber ahiretin yanında zindan hükmündedir, Ölüm Allah’a kavuşmaktır” gibi semavi mesajlar inançlı bireyi daha dindarlaştıracaktır. Böylece maddeci keskinliklerden uzak dünyada varolmanın anlamını ve derin ışığını bulan insan geleceğini daha aydınlık görecek ve belirsizlikten kurtulacaktır. Dindar yaşlılardaki huzur, esenlik ve kendisi ile barışık olmanın sırrı bu olsa gerektir. Sonuç olarak yaşlılığı sadece güçlük ve zorlukların olduğu bir dönem değil, hoş yanlarının da olduğu bir hayat kesiti olduğunu düşünmek yaşlıyı mutlu edecektir, ruhundaki fırtınaları dindirecektir. Hayatında kendini gerçekleştirenler, nura ulaşanlar, yaşlılıkta bile bir tür gençtirler, mezarda zevk içindedirler. Ama olgunluk meyvesini elde edemeyenler, yaşlılıkta güz mevsiminin yıkımına maruz kalırlar. Ülkemizde yetiştirilmiş yaşlı bakım elemanı yok denecek kadar azdır. Yaşlı bakımı bir meslektir. Ülkemizde birkaç üniversitede ön lisans düzeyinde eğitim veren Yaşlı Bakım Bölümleri vardır, Üsküdar Üniversitesinde de 2012-2013 yılı itibarı ile bölümümüz eğitime başlamıştır. ”GERİATRİK BAKIM İLKELERİ “ adlı kitabın yazarları, yaşlı bakım bölümleri olan üç üniversitenin öğretim elemanlarıdır. Kitabın editörlüğünü, yazarlığın yanı sıra, Üsküdar Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Gülten Kaptan üstlenmiştir. Kitabın tüm öğrencilere ve yaşlı bakımında ihtiyaç duyulan tüm kitlelere yararlı olacağına inanıyor, yazarları kutluyorum. Prof. Dr. K. Nevzat Tarhan Üsküdar Üniversitesi Rektörü

iii

EDİTÖRÜN ÖNSÖZÜ

Bu kitabın amacı Yaşlı Bakım Hizmetleri alanındaki öğrenciler ve tüm sağlık profesyonellerine temel bilgi kazandırmak olup, kapsamlı yaşlı bakımının yanı sıra hasta ve sağlıklı yaşlı bireyleri kavramları çerçevesinde ele alabilmesini sağlamaktır. Bu kitabı basım aşamasına getiren azim ve cesareti, bizlere önderlik etmiş, bizleri yetiştiren değerli hocalarımıza borçlu olduğumuz gerçeği yadsınamaz. Kitabın ilk basımında titiz çalışmalarımıza rağmen eksiklik ve hataların olması kaçınılmazdır. Şimdiden hoşgörü ve olumlu eleştirilerinize açık olduğumuzu bildirir, hepinizi saygı ve sevgi ile selamlarız. Eylül 2012 Prof. Dr. Gülten KAPTAN

TEŞEKKÜR

Bizi yetiştiren, varlığımızı borçlu olduğumuz anne ve babalarımızı sevgi ve şükran ile selamlıyoruz. Ben Gülten KAPTAN, manevi desteğini hep yanımda hissettiğim, varlığı ile hayatımı anlamlandıran biricik oğlum Serkan Berk KARADENİZ’e, Ben Özden DEDELİ, beni ben yapan canım annem Baise DEDELİ’ye ve sevgili hocam Gülten KAPTAN’a Ben Sevil OLGUN, Sayın Hocam Prof. Dr. Gülten KAPTAN’a ve öğrenim hayatımdaki tüm hocalarıma, akademik yaşantıma başlamamda destek veren Sayın Hocam Prof. Dr. Hulki BAŞALOĞLU’na ve sevgili aileme, Teşekkürü borç biliyoruz... Prof. Dr. Gülten KAPTAN Yrd. Doç. Dr. Özden DEDELİ Uzm. Hem. Sevil OLGUN Eylül 2012

vii

YAZARLARIN ÖZGEÇMİŞİ

Prof. Dr. Gülten KAPTAN Gülten KAPTAN 1977 yılında İstanbul/Maltepe Lisesi fen bölümünden mezun olmuştur. Üniversite eğitimini 1978-1983 yılları arasında Hacettepe Üniversitesi Hemşirelik Yüksek Okulu’nda tamamlamış ve lisans diploması almıştır. 1985 ve 1993 yılları arasında Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksek Okulu’nda Araştırma Görevlisi ve Öğretim Görevlisi olarak görev yapmıştır. 1989 yılında aynı üniversiteden Bilim Uzmanlığı diploması almıştır. 1993-1995 yılları arasında Van 100. Yıl Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksek Okulu Hemşirelik Bölümü’nde Öğretim Görevliliği yapmıştır. 1997 yılında Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü’nden İç Hastalıkları Hemşireliği alanında Doktora diploması almıştır. Celal Bayar Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Hemşirelik Bölümü’nde Öğretim Görevliliği ve Müdür Yardımcılığı, 1997 yılında Celal Bayar Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu’nda Yardımcı Doçent unvanı almış ve müdür yardımcısı olarak görev yapmıştır. 2005 yılında Celal Bayar Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu’nda İç Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı’nda Doçenlik unvanı almıştır. Celal Bayar Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu’nda İç Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı Başkanlığı, Sağlık Yüksekokulu Müdürlüğü ve Sağlık Bilimleri Enstitüsü Müdür Yardımcısı olarak da görev yapan Kaptan 2010 yılında emekli olmuştur. Akademik ve bilimsel çalışmalarını Üsküdar Üniversitesi’nde Profesor olarak yürüten Kaptan, bir erkek çocuk annesidir. Yrd. Doç. Dr. Özden DEDELİ Özden DEDELİ, 1998 yılında İzmir/Şemikler Lisesi fen bölümünden mezun olmuştur. Üniversite eğitimini 1999 ile 2003 yılları arasında Celal Bayar Üniversitesi Manisa Sağlık Yüksekokulu Hemşirelik Bölümü’nde tamamlamış ve lisans diploması almıştır. Ege Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü’nde 2004 ile 2006 yılları arasında Yüksek Lisans’ını tamamlamış olup Bilim Uzmanlığı diploması almıştır. 2006 yılında aynı üniversitede doktora eğitimine başlamıştır. 2007 yılında Celal Bayar Üniversitesi Manisa Sağlık Yüksekokulu Hemşirelik Bölümü’e Öğretim Görevlisi olarak göreve başlayan Dedeli, 2011 yılından itibaren Yardımcı Doçent olarak bu kurumda görevini sürdürmektedir. Uzm. Hem. Sevil OLGUN Sevil Olgun, 1977 Aydın doğumludur. 1994 yılında Çine Lisesi’nden mezun olmuştur. 1994-1996 yılları arasında 100. Yıl Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksek Okulu’ndan mezun olmuştur. 1997-2012 yıllarında Adnan Menderes Üniversitesi Uygulama ve Araştırma Hastanesinde klinik ve klinik sorumlu hemşiresi olarak çalışmıştır. 1998 yılında girdiği üniversite sınavıyla Adnan Menderes Üniversitesi Aydın Sağlık Yüksek Okulu Hemşirelik Bölümü’nü kazanmış ve 2002’de mezun olarak lisans diploması almıştır. 2003-2006 yılarında Celal Bayar Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Hemşirelik Anabilim Dalında yüksek lisans programını tamamlamıştır. 2007’de Ege Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Hemşirelik Esasları Anabilim Dalında Doktora eğitimine başlamıştır. Ocak 2012’de Adnan Menderes Üniversitesi Nazilli Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksek Okulu’na öğretim görevlisi olarak görevlendirilmiş olup, halen aynı kurumda çalışmaya devam etmektedir.

İÇİNDEKİLER

Editörün Önsözü .......................................................................................................................................... v Teşekkür....................................................................................................................................................... vii Yazarların Özgeçmişleri .............................................................................................................................. ix Bölüm I Bölüm II Bölüm III Bölüm IV Bölüm V Bölüm VI Bölüm VII Bölüm VIII Bölüm IX Bölüm X Bölüm XI Bölüm XII Bölüm XIII

Yaşlanma ve Yaşlılıkla İlgili Tanımlamalar ......................................................................... 1 Yaşlanma Teorileri ............................................................................................................... 11 Yaşlanma ile Meydana Gelen Fizyolojik Değişiklikler/Sorunlar ................................... 13 Yaşlının Temel Fiziksel Gereksinimleri ............................................................................. 25 Yaşlılıkta Bireysel Hijyen ve Uygulamaları ....................................................................... 39 Yaşlıda Yaşam Bulguları ...................................................................................................... 55 Yaşlıda Sıcak ve Soğuk Uygulamalar ................................................................................. 67 Yaşlılıkta İlaç Kullanımı ...................................................................................................... 79 Yaşlıda Beslenme .................................................................................................................. 89 Yaşlıda Ağrı ........................................................................................................................... 95 Yaşlı Bireylerin Bakım Sorunları ve Alternatif Sağlık Bakım Kuruluşları .................... 99 Yaşlı Bireylerde Etik ve Yasal Sorunlar ............................................................................ 111 Yaşlı Bireylerde Palyatif Bakım ve Terminal Dönem .................................................... 119

Kaynaklar................................................................................................................................................... 127