VİCDAN KARABACAK
Hemodiyaliz Hasta Eğitiminde Hemodiyaliz Hasta Eğitiminde
ROY ADAPTASYON MODELİ
ISBN: 978-605-335-037-8
ROY ADAPTASYON MODELİ Ayşe KACAROĞLU VİCDAN& Bilgi GÜLSEVEN KARABACAK
Hemodiyaliz Hasta Eğitiminde
ROY ADAPTASYON MODELİ Ayşe KACAROĞLU VİCDAN& Bilgi GÜLSEVEN KARABACAK
© 2014 Nobel Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti.
Hemodiyaliz Hasta Eğitiminde ROY ADAPTASYON MODELİ Dr. Ayşe KACAROĞLU VİCDAN Yrd. Doç. Dr. Bilgi GÜLSEVEN KARABACAK ISBN: 978-605-335-037-8 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri yasası hükümleri gereğince herhangi bir bölümü, resmi veya yazısı, yazarların ve yayınlayıcısının yazılı izni alınmadan tekrarlanamaz, basılamaz, kopyası çıkarılamaz, fotokopisi alınamaz veya kopya anlamı taşıyabilecek hiçbir işlem yapılamaz.
Yayımcı
: Nobel Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti. Millet Cad. No:111 34104 Fatih-İstanbul Yayımcı Sertifika No : 15710 Baskı / Cilt : No-bel Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti. Kurtini Mevki, General Şükrü Kanatlı Cad. Ömerli - Hadımköy - İstanbul Matbaa Sertifika No : 12565 Sayfa Tasarımı - Düzenleme : Nobel Tıp Kitabevleri, Cenk Akay Kapak Tasarım : Cenk Akay Baskı Tarihi : Şubat 2014 - İstanbul
NOBEL TIP KİTABEVLERİ TİC. LTD. ŞTİ. MERKEZ - ÇAPA Millet Cad. No:111 Çapa-İstanbul Tel: (0212) 632 83 33 Fax: (0212) 587 02 17 CERRAHPAŞA Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Karşısı Park içi Cerrahpaşa-İstanbul Tel: (0212) 586 17 58 KADIKÖY Rıhtım Cad. Derya İş Merkezi No: 7 Kadıköy-İstanbul Tel: (0216) 336 60 08
www.nobeltip.com
ANKARA Sağlık Sokak No:17/C Çankaya (Sıhhiye) Tel: (0312) 434 10 87
ELAZIĞ Yahya Kemal Cad. Üniversite Mah. No: 36/B Tel: (0424) 233 43 43
ANTALYA Meltem Mah. Dumlupınar Bulv. Başkent Sitesi, B Blok No: 4 Meltem Tel: (0242) 238 15 55
İZMİR Kazım Dirik Mahallesi, 186 Sokak No: 21/B Bornova Tel: (0232) 343 10 50
BURSA Sakarya Mah. Bahriye Üçok Cad. Menekşe Sok. N: 21/18 Görükle Nilüfer Tel: (0224) 224 60 21
SAMSUN Ulugazi Mah. 19 Mayıs Bulvarı 16/6 Tel: (0362) 435 08 03
DİYARBAKIR Kurt İsmail Paşa 2. Sokak No: 12/C Ofis Tel: (0412) 228 93 93
BAKÜ / AZERBAYCAN Nesib bey Yusifbeyli Caddesi No: 43 Bakü / Azerbaycan Tel: +994 (0)12 449 9431
ÖNSÖZ
Kronik böbrek yetmezliği fiziksel, psikolojik ve sosyal
açıdan
bireylerin
yaşama
uyumlarını
zorlaştıran bir hastalıktır. Günümüzde hemodiyaliz tedavisi uygulanan bireylerin tedaviye uyumunun sağlanması sağlık
durumu
ve
yaşam kalitesi
açısından önemlidir. Hemşirelik
uygulamalarında,
bakımında
ve
hasta eğitiminde yol göstermek amacıyla geliştirilen modellerden biri de Roy Adaptasyon Modelidir. Bu kitap, “Roy Adaptasyon Modeline Göre Verilen
Eğitimin
Hemodiyaliz
Tedavisi
Alan
Bireylerin Uyumuna Etkisinin Değerlendirilmesi” başlıklı
tez
çalışmasından
esinlenilerek
hayat
bulmuş, geliştirilmiş, yeniliklerle bütünleştirilerek hazırlanmıştır. Bu kitap, Roy Adaptasyon Modeli doğrultusunda kronik böbrek yetmezliği olan hastaların tedaviye uyumlarını kolaylaştırmayı amaçlamaktadır.
Aynı
zamanda da hemşireler için iyi bir kaynak olacaktır.
-3-
Kitabın yazımı için bizi yüreklendiren, değerli görüş ve önerileriyle önemli katkılar sağlayan Sayın Prof. Dr. Şule ECEVİT ALPAR’a ve Sayın Doç. Dr. Sıdıka OĞUZ’a sonsuz teşekkürlerimizi sunarız. Kitabın tüm okuyucular için yararlı olması dileğiyle.
Yrd. Doç. Dr. Bilgi GÜLSEVEN KARABACAK Dr. Ayşe KACAROĞLU VİCDAN
-4-
İÇİNDEKİLER
Bölüm 1 Giriú««««««««««««««««««« 7 .URQLN %|EUHN <HWPH]OL÷L« « « « « « « « 14 .URQLN %|EUHN <HWPH]OL÷LQGH 7HGDYL 18 Periton DiyDlizi«««««««««««««« 19 HemoGiyDli]«««««««««««««««« 23 +HPRGL\DOL]LQ 7HGDYLVLQLQ .RPSOLNDV\RQODUÕ 25 +HPRGL\DOL] 7HGDYLVLQGH )L]LNVHO 6RUXQODU 28 +HPRGL\DOL] 7HGDYLVLQGH 3VLNRVRV\DO 6RUXQODU 29 +HPRGL\DOL] 7HGDYLVLQGH +HPúLUHOLN %DNÕPÕ 32 +HPúLUHOLNWH 0RGHO .XOODQPD 36 5R\ $GDSWDV\RQ 0RGHOL 40 Bölüm 2 +HPRGL\DOL] +DVWD (÷LWLP .LWDSoÕ÷Õ«««««« 73 “HemoGiyDliz ile YDúDmDk” KDynDNoD«««««««««««««««««146
-5-
GİRİŞ
Kronik hastalıklar, tam olarak iyileşmeyen, sürekli ilerleyen, çoğu kez kalıcı sakatlıklara yol açan;
bireyleri
fiziksel,
psikolojik,
sosyal
ve
ekonomik olarak etkileyen, uzun süreli gözlem, bakım ve kontrol gerektiren, geriye dönüşsüz patolojik değişikliklerdir (Akdemir ve Birol 2005, Gülseven ve Oğuz 2009). Kronik
hastalıklar,
bir
ya
da
daha
fazla
sistemde, geriye dönüşsüz yapı ve fonksiyon bozukluğuna yol açmakta, bu nedenle birey, aile ve toplum için primer ya da sekonder stresör özellikleri barındırmaktadır (Akdemir ve Birol 2005, Gülseven ve Oğuz 2009). Bireyde stres yaratan kronik hastalıklar uyum için bir dizi davranış değişikliği gerektirmektedir.
-7-
Literatürde
de
kronik
hastalık
durumunun
bireyin kimlik algılayışını değiştirebildiği, geleceğe dönük
planlarından
vazgeçmesine,
ailenin
ve
toplumun maddi kayıplar yaşamasına ve bireyin bağımlılık düzeyinin artmasına neden olabildiği üzerinde durulmuştur (Akdemir ve Birol 2005,Samir, Rolf and Peterson 2005, Gülseven ve Oğuz 2009). Kronik hastalıkların en önemlilerinden biri olan Kronik Böbrek Yetmezliği (KBY) her iki böbrekte ilerleyici ve geriye dönüşümsüz nefron kaybıdır. Bu hastalık, glomerüler filtrasyon değerinde azalmanın sonucu böbreğin sıvı-solüt dengesini ayarlama ve metabolik-endokrin
fonksiyonlarında
kronik
ve
ilerleyici bir bozulma hali olarak tanımlanmaktadır (Akpolat ve Utaş 2001, Erek 2005).
-8-
Kronik uygulanan
böbrek
yetmezliğinin
hemodiyaliz,
bireylerin
tedavisinde fizyolojik
ihtiyaçlarını, benlik saygılarını, ruhsal durumlarını, sosyal ilişkilerini, rollerini; dolayısıyla tüm hayatını etkiler.
Kronik
böbrek
yetmezliği,
hemodiyaliz
hastalarında fiziksel yetersizlikle birlikte tedavi ekibine ve makineye bağımlı olmanın sonucu olarak, aile içinde rollerinin değişmesine neden olmaktadır. Aynı zamanda, çalışma yaşamının sınırlanmasını ve sosyal ilişkilerin azalmasını da beraberinde getirmektedir. Yaşanan iç çatışmalar, seksüel fonksiyonlarda bozulmalar, bitkinlik, beden imgesinde değişme, sıvı kısıtlaması ve sınırlı diyet, devamlı gelecek korkusu ve kısa yaşam süresi gibi psiko-sosyal
sorunlara
da
neden
olmaktadır
(Gençöz ve Astan 2006, Gök, Taşçı, Beydağ ve Kiper 2009, Mollaoğlu 2011).
-9-
Birey,
hayatında
meydana
gelen
bu
değişikliklere uyum sağladığı sürece hastalıkla baş edebilir, hayatındaki değişimlere ayak uydurabilir ve hemodiyaliz
ile
barışık
sürdürebilir.
Kronik
bir
böbrek
şekilde yetmezliği
yaşamını sonucu
hemodiyaliz tedavisi uygulanan bireylerin var olan veya gelişebilecek sorunlarının çözümlenmesinde, hemşire verdiği eğitimle bireylerin hastalıkları ile yaşama uyum sağlamalarına destek olabilir. Bu süreçte hemşirelik bakımı ve eğitimi büyük öneme sahiptir. Hemşirelerin bu girişimlerine rehberlik edecek olan da hemşirelik kuramlarıdır. Hemşirelik kuramları mesleği yorumlar ve tanımlar; böylece profosyonel olarak eğitim, uygulama ve araştırma aktivitelerinde
hemşirelere
(Velioğlu1999, Birol 2009).
- 10 -
yardım
eder
1960’lı
yıllardan
teorisyenler
günümüze
hemşireliğin
konu
kadar
tüm
alanının
kişi
olduğunda birleşmiş ve hemşirelik kuramlarını birey etrafında
temellendirmeye,
onu
tanımlamaya
çalışmışlardır. Hemşireliğin önemli kuramcılarından biri olan Sister Callista Roy da insanı çevre ile etkileşim ve uyum içinde olan bio-psiko-sosyal bir varlık olarak görür. Roy’a göre hemşirelik bireylerin sağlık durumunu olumlu yönde etkileyen, gelişime açık bir bilgi sistemidir. Hemşire, bireyin sağlık durumunu olumlu yönde etkilemek için bu bilgi birikimini kullanır. Hemşirenin
uyguladığı
girişimler
bireyin
uyumunu kolaylaştırır. Hemşirenin amacı, fizyolojik ihtiyaçlarla, üstlendiği rollerle ve sağlıkla ilgili değişikliklerle bireyin uyum yapmasına yardım etmektir (Velioğlu 1999, Birol 2009, Roy 2009).
- 11 -
Roy
biyolojik,
psikolojik
ve
sosyolojik
bütünlüğün insanın temel gereksinimi olduğunu belirtmiştir. Roy’a göre, insan çevresindeki devamlı değişikliklerle fizyolojik, psikolojik ve sosyal uyum mekanizmaları ile baş etmeye çalışır. Gereksinimleri karşılanmadığında, bunların karşılanması için “baş etme
mekanizmaları”
harekete
geçer.
Bütün
bireylerin dört grupta toplanan gereksinimlere uyum sağlaması
gerekir.
gereksinimlerin kavramının
Bunlar;
temel
karşılanması,
geliştirilmesi,
sosyal
fizyolojik
olumlu rolün
getirilmesi ve karşılıklı bağlılıktır (Roy 2009).
- 12 -
benlik yerine
Kronik
böbrek
yetmezliğinin
tedavisinde
yararlanacağımız hemşirelik modellerinden biri olan Roy
Adaptasyon
Modelinin
en
önemli
amacı
hastanın bu süreci daha az etkilenme ile atlatması ve
hastalığa
uyumu
istenilen
düzeyde
gerçekleştirmesidir. Roy
Adaptasyon Modeli’nin
hemodiyaliz
uygulanan
tedavisi
hastalarla
ilişkilendirilmesi ve eğitimin bu model doğrultusunda verilmesi hemşirelik uygulaması açısından doğru sonuçlar doğuracaktır.
- 13 -