Resimli
SİSTEMATİK ANATOMİ
Prof. Dr. Mehmet YILDIRIM İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Anatomi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi
NOBEL TIP KİTABEVLERİ
© 2013 Nobel Tıp Kitabevleri RESİMLİ SİSTEMATİK ANATOMİ Prof. Dr. Mehmet YILDIRIM 1. Baskı ISBN: 978-975-420-949-5 Bu kitabın, 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Yasası Hükümleri gereğince yazarın yazılı izni olmadan bir bölümünden alıntı yapılamaz; fotokopi yöntemiyle çoğaltılamaz; resim, şekil, şema, grafik, vb.’ler kopya edilemez. 1. Baskının her hakkı Nobel Tıp Kitabevleri Ltd Şti’ne aittir. Kitabın şekillerinin büyük bir bölümü, özgün materyal yanında kaynaklar bölümünde belirtilen eserlerden yararlanılarak klasik yöntemle, DR.MY imzası ile Mehmet Yıldırım tarafından çizilmiştir. Bir kısmı, bilgisayar destekli olarak, BSMY imzalı Ressam Buket Serdar ile ortak çizilmiştir. Resimlerin telif hakları Prof. Dr. Mehmet Yıldırım’a aittir, yazılı izin alınmadan kullanılamaz.
Düzenleme:
Nobel Tıp Kitabevleri-Hande Dalsaldı Çaçur
Kapak:
Özkan Kaya
Baskı /Cilt:
Nobel Matbaacılık, Hadımköy-İSTANBUL
NOBEL TIP KİTABEVLERİ LTD. ŞTİ. ÇAPA Millet Cad. No:111 Çapa-İstanbul Tel: (0212) 632 83 33 Fax: (0212) 587 02 17 CERRAHPAŞA Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Karşısı Park içi Cerrahpaşa-İstanbul Tel: (0212) 586 17 58 KADIKÖY Rıhtım Cad. Derya İş Merkezi No: 7 Kadıköy-İstanbul Tel: (0216) 336 60 08
ANKARA Sağlık Sokak No:17/C Çankaya (Sıhhiye) Tel: (0312) 434 10 87 ANTALYA Meltem Mahallesi Dumlupınar Bulvarı Başkent Sit. B Blok. No: 4 Meltem-Antalya Tel: (0242) 238 15 55 BURSA Uludağ Üniversitesi Görükle Kampüsü Kampüs AVM No: 7 Nilüfer-Bursa Tel: (0224) 224 60 21 ELAZIĞ Yahya Kemal Cad. Üniversite Mah. No: 36/B Tel: (0424) 233 43 43 SAMSUN Ulugazi Mah. 19 Mayıs Bulvarı 16/6 Tel: (0362) 435 08 03
Bu kitabım, 5 yıl süren, yoğun ve yorucu çalışmalarıma katlanan, eşim Dr. Naide, iki oğlum Onur ve Uğur’a armağandır. Dr. MY Eylül 2012, Altınoluk
ANATOMİ’Yİ ÖĞRENMEDE BAŞARILI OLMAK İÇİN
➢ Teorik dersleri mutlaka izleyin. Ders süresince kısa notlar tutun (anlatılanları aynen yazmaya çalışmayın). Teorik derse, ilgili konuyu okuyarak gelmeniz öğrenmenizi kolaylaştıracaktır. ➢ Pratiklere çalışarak gelin. Pratik süresini iyi değerlendirin ve bilmediklerinizi sorumlu öğretim üyesine mutlaka sorun. ➢ Çalışırken, konuyu önce hızlı bir şekilde okuyarak genel bilgi sahibi olun. Daha sonra ana hatları öğrenin, detaylara adım adım girin. ➢ Öğretimde, atlas, seçilmiş resimler, sözlük, kemik, anatomik modeller ve kadavra kullanın. Detaylı ve özet yazılmış iki kitap sahibi olun. ➢ Ezberlenmesi gereken kelimeleri listeleyerek Türkçe anlamları ile beraber öğrenin. Kendinize, süreli hedefler seçin. ➢ Ortak bilgileri gruplayın (örnek : n.medianus’un innerve ettiği kaslar, tub.ischiadicum’dan başlayan kaslar, for.jugulare’den geçen oluşumlar, kolun adduktor kasları, aynı uzunluktaki organlar, intraperitoneal organlar vb). En büyük, en küçük, en kısa, en ince vb. ayrıcalıkları öğrenin. ➢ Öğrendiklerinizi, vücut üzerinde veya şekiller üzerinde somutlaştırın. ➢ Daha sonra da yararlanabileceğiniz özetler çıkarın. Bu özetleri, olanak ölçüsünde teorik derslerden hemen sonraki saatlerde - günlerde birkaç kitap çerçevesinde yaparsanız daha iyi öğrenirsiniz. ➢ Çalıştığınız konudan “ben öğretim üyesi olsam şu soruları sorardım” düşüncesi ile sorular çıkarın ve yanıtlarını doğru bir şekilde öğrenin. ➢ Kendinizi sınamak için konuların sonunda verilen “ÇALIŞMA SORULARI”nı cevaplayın; başarınızı ölçün. Başarınız düşükse konuyu tekrar çalışın. ➢ Arkadaşlarınızla konuları tartışın. Sık tekrar, çok tekrar yapın. Konuşamadığın ve yazamadığın bilgiler senin olamaz. Başarısızlığınızı, hafızanızın zayıflığına bağlamayın; anatomiyi öğrenmek için çok çalışmanız gerektiğini unutmayın. ➢ Ara sınavlara gereken önemi vererek iyi bir başarı elde edin. Unutmayın ki sene sonu geçme notunuz ara sınavlardan alacağınız notla çok sıkı bağlantılıdır. ➢ Final sınavı için tüm konuları çalışın - konu seçmeyin.
iv
ÖNSÖZ
İnsan Anatomisi, sağlıkla ilgili fakülte ve yüksek okulların en temel derslerinden biridir. Geniş içerik yanında, görsel niteliklerin ön planda olduğu bu dersin öğrenilmesinde, bir çok zorluklar vardır. İlgili fakülte veya yüksek okul öğrencilerinin, mezun olduktan sonra profesyonel meslek yaşamlarında temel teşkil edecek, mutlaka bilmeleri gereken anatomik bilgiler “çekirdek eğitim programı”nı oluşturur. Bizler, öğretim üyeleri olarak, öncelikle bu bilgileri sizlere öğretme azmi ile çalışıyoruz. Bazı bilgilerin öğrenilebilmesi, anlaşılır metinler yanında, öğretim yönü ön planda olan şematik tıbbi resimler gerektirmektedir. Atlaslar, bu konuda en önemli yardımcılarınız olmasına karşın, büyük boyutları, her yere sürekli taşınmalarını güçleştirmektedir. İnsan Anatomisi’nin öğretimindeki incelikleri ve zorlukları iyi bilen bir hoca olarak, uzun yıllardan beri üzerinde çalıştığım, çok resimli ve net anlatımlı bu eseri sizlere sunabilmenin mutluluğunu yaşıyorum. Çoğunluğu, özgün materyal yanında, kaynaklar bölümünde belirttiğim kitaplardan da yararlanarak tarafımca çizilen, 1000’in üzerinde öğretici, şematik resim içeren bu kitabın, İnsan Anatomisi’ni kolay ve zevkli bir şekilde öğrenmenize katkı sağlayacağı inancındayım. Ülkemizdeki Tıp Fakültelerinin müfredatlarını dikkate alarak, konularının tümünü özgün bir düzende hazırlamaya gayret ettiğim, “Resimli Sistematik Anatomi” kitabımın gelişmesinin, öğrencilerimiz ve öğretim üyelerimizin yapıcı geri bildirimleri ile gerçekleşeceğine inanıyorum. Yüzlerce sayfalık el yazısı ile hazırlanan ilk örneği de dahil, 20 yıllık bir sürede ortaya çıkan bu kitabımda, tüm gayretlerime rağmen olabilecek yazım hataları için şimdiden özür dilerim. Hataları en aza indirmek amacı ile, bilgi birikimi iyi ve eleştirel gözle okuyabilme yeteneği gelişmiş öğrencilerimiz – Melek Arık, Ezgi Darıcı, Allahşükür Ilgarlı ve Nazan Akkaya yanında, Anabilim Dalımız Öğretim Üyeleri tarafından yayın öncesi ilk okuması yapılarak, geri bildirimleri değerlendirilmiştir. Katkı sağlayan öğrencilerimiz ve öğretim üyesi arkadaşlarıma teşekkürlerimi sunuyorum. Aynı anlayışla okuyup, geri bildirim verecek öğrencilerimiz ve öğretim üyelerimize müteşekkir olacağım. Bu kitabımın da, ülkemiz tıp eğitimine yapacağı katkıları görmek en büyük mutluluğum olacaktır. Sağlık ve başarı dileklerimle.
Prof. Dr. Mehmet YILDIRIM Eylül 2012 Altınoluk
v
İÇİNDEKİLER
ÜNİTE I GENEL ANATOMİ ...........................................................................................................................................1 - 86 BÖLÜM 1 İnsan Anatomisine Giriş ............................................................................................................................................ 3 Anatomi çeşitleri ....................................................................................................................................................................... 4 Anatominin metodları ............................................................................................................................................................ 6 Bir bütün olarak insan vücudu............................................................................................................................................. 9 İnsan vücudunun boşlukları ...............................................................................................................................................11 Vücut zarları ..............................................................................................................................................................................13 İnsan vücudundaki temel yapılar ve sistemlerle ilgili bilgiler ................................................................................13 Deri .......................................................................................................................................................................................13 Fasciae.................................................................................................................................................................................14 Hareket sistemi oluşumları ..........................................................................................................................................15 Dolaşım sistemi................................................................................................................................................................16 İç organlar .........................................................................................................................................................................16 Sinir sistemi .......................................................................................................................................................................18 Duyu organları .................................................................................................................................................................19
BÖLÜM 2 İnsan Vücudunun Oluşumu ..................................................................................................................................21 Spermatogenez ve ovogenez ............................................................................................................................................21 Fertilizasyon..............................................................................................................................................................................23 Segmentasyon ve blastosist oluşumu ............................................................................................................................24 İmplantasyon ...........................................................................................................................................................................24 Germ tabakalarının oluşumu..............................................................................................................................................25 Embriyonal period..................................................................................................................................................................26 Fetal period ...............................................................................................................................................................................29 Hamile kadındaki fizyolojik bulgular ...............................................................................................................................30 Doğum ve postpartum period ..........................................................................................................................................31
BÖLÜM 3 Tıbbi Terminolojiye Giriş : Anatomi Terminolojisi.........................................................................................33 Giriş ve tarihçe .........................................................................................................................................................................33 İnsan vücudunun anatomik bölümleri ve bölgeleri ..................................................................................................36 Normal anatomik duruş, düzlemler ve eksenler .........................................................................................................38 Genel terimler .........................................................................................................................................................................40 Hareketle ilgili terimler .........................................................................................................................................................41 Tıbbi terimlerde yer alan kök, önek ve sonekler .........................................................................................................43
vii
viii
İÇİNDEKİLER
BÖLÜM 4 Kısa Anatomi Tarihçesi ...........................................................................................................................................55 Giriş ve dünya anatomi tarihçesi ......................................................................................................................................55 Yurdumuzda anatominin öğretim olarak yerleşmesi ve gelişimi .........................................................................70 Selçuklu dönemi ..............................................................................................................................................................70 Osmanlı dönemi ..............................................................................................................................................................71 Cumhuriyet dönemi .......................................................................................................................................................74 Soru tipleri ve çalışma soruları 1, 2, 3, 4 ........................................................................................................................84
ÜNİTE II HAREKET SİSTEMİ......................................................................................................................................89-310 BÖLÜM 5 Kemikler (osteologia) .............................................................................................................................................91 Genel kemik bilgisi .................................................................................................................................................................91 Kemiğin yapısı ..................................................................................................................................................................92 Kemiklerin sınıflandırılması .........................................................................................................................................94 Kemiğin fonksiyonları....................................................................................................................................................94 Beslenme ve hormonların kemikler üzerindeki etkileri ....................................................................................95 Kemik oluşumların adlandırılması ............................................................................................................................96 Tipik bir kemiğin anatomik yapısı .............................................................................................................................97 İskelet sistemini oluşturan kemikler (tablo) ..........................................................................................................99 Özel kemik bilgisi ................................................................................................................................................................. 100 Üsttaraf kemikleri................................................................................................................................................................. 100 Scapula............................................................................................................................................................................. 101 Clavicula .......................................................................................................................................................................... 102 Humerus .......................................................................................................................................................................... 104 Radius ............................................................................................................................................................................... 106 Ulna ................................................................................................................................................................................... 107 Ossa carpi ...................................................................................................................................................................... 109 Ossa metacarpi ............................................................................................................................................................. 111 Ossa digitorum manus / phalanges ...................................................................................................................... 111 Alttaraf kemikleri ................................................................................................................................................................. 111 Os coxae .......................................................................................................................................................................... 112 Pelvis iskeleti .......................................................................................................................................................... 115 Kadında pelvis çapları ......................................................................................................................................... 115 Os femoris ...................................................................................................................................................................... 117 Tibia................................................................................................................................................................................... 119 Fibula ................................................................................................................................................................................ 121 Ossa pedis ...................................................................................................................................................................... 122 Ossa tarsi.................................................................................................................................................................. 123 Ossa metatarsi ....................................................................................................................................................... 125 Ossa digitorum pedis .......................................................................................................................................... 125 Omurga / Columna vertebralis ....................................................................................................................................... 127 Vertebrae cervicales .................................................................................................................................................... 129 Vertebrae thoracicae .................................................................................................................................................. 131 Vertebrae lumbales ..................................................................................................................................................... 132 Os sacrum ...................................................................................................................................................................... 133
İÇİNDEKİLER
ix
Os coccygis ..................................................................................................................................................................... 134 Göğüs kafesi kemikleri ....................................................................................................................................................... 135 Costae............................................................................................................................................................................... 135 Sternum ........................................................................................................................................................................... 138 Kafatası (cranium) ................................................................................................................................................................ 140 Os occipitale .................................................................................................................................................................. 141 Os sphenoidale ............................................................................................................................................................. 142 Os temporale ................................................................................................................................................................. 145 Os frontale ...................................................................................................................................................................... 150 Os ethmoidale ............................................................................................................................................................... 152 Os parietale .................................................................................................................................................................... 153 Maxilla .............................................................................................................................................................................. 154 Os zygomaticum .......................................................................................................................................................... 158 Mandibula ...................................................................................................................................................................... 158 Os palatinum ................................................................................................................................................................. 161 Vomer, Concha nasalis inferior ............................................................................................................................... 162 Os lacrimale, os nasale, os hyoideum................................................................................................................... 163 Bir bütün olarak kafatası............................................................................................................................................ 164 Norma superior, calvaria.................................................................................................................................... 165 Norma facialis ........................................................................................................................................................ 166 Orbita ...................................................................................................................................................................... 167 Cavitas nasalis ossea ........................................................................................................................................... 169 Norma lateralis ...................................................................................................................................................... 170 Fossa temporalis, fossa infratemporalis ....................................................................................................... 171 Fossa pterygopalatina ........................................................................................................................................ 172 Norma occipitalis .................................................................................................................................................. 174 Norma basalis ........................................................................................................................................................ 174 Fossa cranii anterior ............................................................................................................................................ 176 Fossa cranii media................................................................................................................................................ 176 Fossa cranii posterior .......................................................................................................................................... 177 Vücut oluşumlarının skeletotopik düzeyleri .............................................................................................................. 179 Kafatasındaki önemli delik, kanal ve yarıklar............................................................................................................. 181 Soru tipleri ve çalışma soruları 5 .................................................................................................................................... 184
BÖLÜM 6 Eklemler (arthrologia) ........................................................................................................................................ 189 Genel eklem bilgisi .............................................................................................................................................................. 190 Articulationes fibrosae ............................................................................................................................................... 190 Articulationes cartilagineae ..................................................................................................................................... 190 Articulationes synoviales .......................................................................................................................................... 191 Sinovyal eklemlerin oluşumları ....................................................................................................................... 191 Sinovyal eklemlerin çeşitleri ............................................................................................................................. 193 Özel eklem bilgisi................................................................................................................................................................. 195 Üst ekstremite eklemleri ................................................................................................................................................... 195 Articulatio sternoclavicularis ................................................................................................................................... 196 Articulatio acromioclavicularis ................................................................................................................................ 196 Articulatio humeri ........................................................................................................................................................ 197
x
İÇİNDEKİLER Articulatio cubiti ........................................................................................................................................................... 199 Articulatio radioulnaris distalis ............................................................................................................................... 200 Articulatio radiocarpalis............................................................................................................................................. 201 Articulationes manus.................................................................................................................................................. 201 Alt ekstremite eklemleri .................................................................................................................................................... 202 Symphysis pubica ........................................................................................................................................................ 202 Articulatio sacroiliaca ................................................................................................................................................. 203 Articulatio coxae .......................................................................................................................................................... 204 Articulatio genus ......................................................................................................................................................... 207 Tibia ve fibula arasındaki eklemler ........................................................................................................................ 212 Articulatio talocruralis ................................................................................................................................................ 212 Articulationes pedis .................................................................................................................................................... 215 Articulationes intertarsae .................................................................................................................................. 215 Art. subtalaris.................................................................................................................................................. 215 Art. talocalcaneonavicularis ...................................................................................................................... 215 Art. calcaneocuboidea ................................................................................................................................ 217 Art. tarsi transversa / Chopart eklemi.................................................................................................... 217 Articulationes tarsometatarsales / Lisfranc eklemi .................................................................................. 217 Articulationes metatarsophalangeales ........................................................................................................ 218 Articulationes intertarphalangeales pedis .................................................................................................. 218 Aksial iskelet eklemleri....................................................................................................................................................... 220 Articulatio temporomandibularis .......................................................................................................................... 220 Articulatio atlantooccipitalis .................................................................................................................................... 222 Articulationes atlantoaxiales ................................................................................................................................... 222 Articulationes columnae vertebralis ..................................................................................................................... 224 Articulationes thoracis ............................................................................................................................................... 224 Vücudumuzdaki bazı eklemler (tablo) ......................................................................................................................... 229 Soru tipleri ve çalışma soruları 6 .................................................................................................................................... 232
BÖLÜM 7 Kaslar (myologia) .................................................................................................................................................. 237 Giriş : Genel kas bilgisi ....................................................................................................................................................... 237 İskelet kaslarının adlandırılması ve sınıflandırılması ....................................................................................... 239 İskelet kaslarının yardımcı oluşumları .................................................................................................................. 241 Özel kas bilgisi ...................................................................................................................................................................... 244 Musculi capitis ve colli ....................................................................................................................................................... 244 Musculi dorsi ...................................................................................................................................................................... 257 Musculi thoracis ................................................................................................................................................................... 260 Musculi abdominis .............................................................................................................................................................. 263 Pelvik çıkışı kapatan kaslar ............................................................................................................................................... 265 Musculi membri superioris .............................................................................................................................................. 267 Musculi membri inferioris................................................................................................................................................. 279 Ekstremite kaslarının innervasyonları .......................................................................................................................... 291 Kasların fonksiyonel sınıflaması...................................................................................................................................... 293 Kasların topografik sınıflaması ........................................................................................................................................ 301 Soru tipleri ve çalışma soruları 7 .................................................................................................................................... 307
İÇİNDEKİLER
xi
ÜNİTE III DOLAŞIM SİSTEMİ ve İÇ ORGANLAR........................................................................................311-632 BÖLÜM 8 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) ..................................................................................................... 313 Giriş : Genel bilgi .................................................................................................................................................................. 313 Cor (kalp) ................................................................................................................................................................................ 317 Kalbin eksternal anatomisi ....................................................................................................................................... 317 Kalbin kenarları ............................................................................................................................................................. 318 Kalbin yüzey anatomisi .............................................................................................................................................. 319 Kalbin internal anatomisi / Kalp boşlukları......................................................................................................... 321 Atrium dextrum .................................................................................................................................................... 321 Ventriculus dexter ................................................................................................................................................ 323 Atrium sinistrum ................................................................................................................................................... 324 Ventriculus sinister............................................................................................................................................... 325 Ventriküllerin giriş-çıkış deliklerinin izdüşümleri ve oskültasyon odakları ............................................. 327 Kalbin kanlanması ........................................................................................................................................................ 328 Kalbin iletim sistemi ve innervasyonu.................................................................................................................. 331 Kalbin duvar yapısı ve fibröz iskeleti..................................................................................................................... 334 Pericardium .................................................................................................................................................................... 335 Kalbe girip çıkan büyük damarlar .......................................................................................................................... 336 Özel dolaşımlar ............................................................................................................................................................. 337 Küçük dolaşım ....................................................................................................................................................... 338 Büyük dolaşım ....................................................................................................................................................... 338 Koroner dolaşım ................................................................................................................................................... 339 Hepatik portal dolaşım ....................................................................................................................................... 339 Serebral dolaşım ................................................................................................................................................... 339 Renal dolaşım......................................................................................................................................................... 341 Deri dolaşımı .......................................................................................................................................................... 341 İskelet kaslarının dolaşımı ................................................................................................................................. 342 Fetal dolaşım .......................................................................................................................................................... 342 Arteriae (atardamarlar)..................................................................................................................................................... 344 Truncus pulmonalis ..................................................................................................................................................... 344 Aorta ................................................................................................................................................................................. 345 Baş ve boynun arteryel kanlanması ...................................................................................................................... 347 A. carotis externa .................................................................................................................................................. 348 A.carotis interna .................................................................................................................................................... 353 Üsttarafın arteryel kanlanması ................................................................................................................................ 356 A. subclavia ............................................................................................................................................................. 356 A. axillaris ................................................................................................................................................................. 361 A. brachialis ............................................................................................................................................................ 362 A. radialis ................................................................................................................................................................. 363 A. ulnaris .................................................................................................................................................................. 364 Arcus palmaris superficialis ve profundus .................................................................................................. 365 Göğsün arteryel kanlanması .................................................................................................................................... 365 Aorta thoracica ...................................................................................................................................................... 365 Karın organları ve karın duvarının arteryel kanlanması ................................................................................. 367 Aorta abdominalis................................................................................................................................................ 367 Truncus coeliacus ......................................................................................................................................... 368 A. mesenterica superior.............................................................................................................................. 369
xii
İÇİNDEKİLER A. mesenterica inferior................................................................................................................................ 371 A. renalis ve a. suprarenalis media ......................................................................................................... 372 A. phrenica inferior, aa.lumbales ............................................................................................................ 373 Pelvis’in arteryel kanlanması.................................................................................................................................... 373 A. iliaca interna ...................................................................................................................................................... 373 A. umbilicalis, a.obturatoria, a.vesicalis inferior, a. rectalis media, a. uterina ......................... 374 A.duc. deferentis, a. vaginalis, aa. gluteae, a.pudenda interna ................................................... 376 A. iliolumbalis, aa.sacrales laterales ....................................................................................................... 377 Arteria iliaca externa ................................................................................................................................................... 378 A.epigastrica inferior, a.circumflexa ilium profunda ............................................................................... 378 Alttarafın arteryel kanlanması ................................................................................................................................. 379 A. femoralis ............................................................................................................................................................. 379 A. poplitea ............................................................................................................................................................... 381 A. tibialis anterior ................................................................................................................................................. 382 A. dorsalis pedis............................................................................................................................................. 382 A.tibialis posterior ................................................................................................................................................ 383 A.plantaris lateralis ve medialis ............................................................................................................... 384 Soru tipleri ve çalışma soruları 8 A................................................................................................................................ 385
Venae (toplardamarlar) .................................................................................................................................................... 389 Giriş : Genel bilgi .......................................................................................................................................................... 389 Pulmoner dolaşım venleri : Vv. pulmonales....................................................................................................... 390 Sistemik dolaşım venleri .......................................................................................................................................... 391 V. cava superior (VCS) ......................................................................................................................................... 391 Venae brachiocephalicae........................................................................................................................... 391 Baş- Boyun venleri................................................................................................................................................ 393 Boyun venleri ................................................................................................................................................. 393 Başın dış venleri ............................................................................................................................................. 396 Kafatası venleri............................................................................................................................................... 397 Başın iç venleri ............................................................................................................................................... 398 Sinus durae matris ................................................................................................................................ 398 Beyin venleri............................................................................................................................................ 401 Üsttaraf venleri ...................................................................................................................................................... 402 V. axillaris ......................................................................................................................................................... 402 V. subclavia...................................................................................................................................................... 402 Üsttaraf yüzeyel venleri .............................................................................................................................. 402 V.cephalica ............................................................................................................................................... 403 V. basilica .................................................................................................................................................. 403 Üsttaraf derin venleri ................................................................................................................................... 404 Göğüs venleri ......................................................................................................................................................... 405 Omurga venleri ..................................................................................................................................................... 406 Karın ve pelvis venleri ......................................................................................................................................... 407 Visseral venler ................................................................................................................................................ 407 V. portae hepatis ........................................................................................................................................... 408 Portosistemik anastomoz yerleri ..................................................................................................... 410 Pelvis venleri ................................................................................................................................................... 411
İÇİNDEKİLER
xiii
Alttaraf venleri ....................................................................................................................................................... 411 Alttaraf yüzeyel venleri ............................................................................................................................... 412 V. saphena manga ................................................................................................................................ 413 V. saphena parva ................................................................................................................................... 413 Alttarafın derin venleri ................................................................................................................................ 413 Alttarafın perforan venleri ......................................................................................................................... 414 Systema lymphoideum (lenfatik sistem) ................................................................................................................. 416 Giriş : Genel bilgi .......................................................................................................................................................... 416 Lenf düğümleri ............................................................................................................................................................. 417 Baş-boyun lenf düğümleri ........................................................................................................................................ 418 Üsttaraf lenfatikleri ...................................................................................................................................................... 421 Alttaraf lenfatikleri ....................................................................................................................................................... 422 Toraks lenfatikleri ......................................................................................................................................................... 424 Abdomen lenfatikleri .................................................................................................................................................. 424 Pelvis lenfatikleri .......................................................................................................................................................... 426 Lenfatik organlar .......................................................................................................................................................... 428 Timus......................................................................................................................................................................... 428 Kemik iliği ................................................................................................................................................................ 428 Dalak ......................................................................................................................................................................... 428 Tonsillalar ................................................................................................................................................................ 429 Soru tipleri ve çalışma soruları 8 B ................................................................................................................................ 430
BÖLÜM 9 Solunum Sistemi (systema respiratorium) ................................................................................................. 439 Giriş ........................................................................................................................................................................................... 439 Burun, nasus externus, burun kıkırdakları .................................................................................................................. 441 Cavitas nasi ............................................................................................................................................................................ 444 Burun boşluğunun örtüsü ve fonksiyonel bölgeleri............................................................................................... 446 Paranazal sinüsler ................................................................................................................................................................ 448 Yutak ........................................................................................................................................................................................ 450 Gırtlak, gırtlak kıkırdakları ................................................................................................................................................. 450 Gırtlağın membranları ve bağları ........................................................................................................................... 453 Gırtlağın intrensek kasları ......................................................................................................................................... 453 Gırtlak boşluğu.............................................................................................................................................................. 455 Soluk borusu ......................................................................................................................................................................... 457 Bronşlar ................................................................................................................................................................................... 459 Solunum organı – akciğerler ........................................................................................................................................... 460 Akciğerlerin makro-mikroskopik yapısı ............................................................................................................... 462 Alveolus pulmonis’in yapısı...................................................................................................................................... 463 Alveolar-kapiller kompleks ....................................................................................................................................... 464 Plevra ve plevral boşluklar ............................................................................................................................................... 466 Mediastinum ......................................................................................................................................................................... 468 Soru tipleri ve çalışma soruları 9 .................................................................................................................................... 471
xiv
İÇİNDEKİLER
BÖLÜM 10 Sindirim Sistemi (systema digestorium)................................................................................................... 475 Giriş ............. ............................................................................................................................................................................. 475 Ağız, vestibulum oris .......................................................................................................................................................... 477 Dudaklar .......................................................................................................................................................................... 477 Yanaklar ........................................................................................................................................................................... 478 Asıl ağız boşluğu - cavitas oris propria ................................................................................................................ 479 Dişler ................................................................................................................................................................................. 480 Dil ....................................................................................................................................................................................... 483 Dil kasları ................................................................................................................................................................. 484 Damak .............................................................................................................................................................................. 487 Yumuşak damak kasları...................................................................................................................................... 487 Boğaz........................................................................................................................................................................................ 488 Yutak ........................................................................................................................................................................................ 489 Yutak kasları ................................................................................................................................................................... 492 Yemek borusu ...................................................................................................................................................................... 493 Yemek borusunun bölümleri................................................................................................................................... 494 Darlıkları ve genişlikleri .............................................................................................................................................. 495 Mide, bölümleri ve eğrilikleri........................................................................................................................................... 496 Duvar yapısı.................................................................................................................................................................... 499 İnce barsaklar ........................................................................................................................................................................ 501 Duodenum ..................................................................................................................................................................... 502 Jejunum ve ileum......................................................................................................................................................... 504 Kalın barsaklar ....................................................................................................................................................................... 505 Caecum ............................................................................................................................................................................ 506 Colon’lar .......................................................................................................................................................................... 507 Rectum ve canalis analis ................................................................................................................................................... 509 Tükrük bezleri ....................................................................................................................................................................... 511 Gl.parotidea.................................................................................................................................................................... 512 Gl. sublingualis, gl. submandibularis .................................................................................................................... 514 Karaciğer ................................................................................................................................................................................. 514 Safra kanalları ve safra kesesi................................................................................................................................... 518 Pancreas .................................................................................................................................................................................. 519 Soru tipleri ve çalışma soruları 10 ................................................................................................................................. 522
BÖLÜM 11 A İdrar Sistemi (systema urinarium) ........................................................................................................... 531 Giriş ........................................................................................................................................................................................... 531 Böbrekler................................................................................................................................................................................. 532 Böbreğin örtüleri .......................................................................................................................................................... 534 Böbreğin yapısı ............................................................................................................................................................. 535 Böbreğin komşulukları ............................................................................................................................................... 538 Pelvis renalis .......................................................................................................................................................................... 540 Ureter ....................................................................................................................................................................................... 541 Vesica ürinaria ...................................................................................................................................................................... 544 Üretra ....................................................................................................................................................................................... 548 Urethra feminina .......................................................................................................................................................... 548 Urethra masculina........................................................................................................................................................ 549
İÇİNDEKİLER
xv
BÖLÜM 11 B Kadın Üreme Sistemi (systema genitale femininum) ...................................................................... 551 Giriş ........................................................................................................................................................................................... 551 Ovarium................................................................................................................................................................................... 552 Ovarium’un yapısı ........................................................................................................................................................ 553 Ovarium’u sabitleyen yapılar ................................................................................................................................... 555 Tuba uterina ...................................................................................................................................................................... 556 Fonksiyonları.................................................................................................................................................................. 556 Bölümleri ...................................................................................................................................................................... 556 Duvar yapısı.................................................................................................................................................................... 557 Uterus ..................................................................................................................................................................................... 557 Bölümleri ...................................................................................................................................................................... 558 Dış görünüşü ve komşulukları................................................................................................................................. 558 Uterus’un normal pozisyonu ................................................................................................................................... 559 Uterus’u yerinde tutan ve normal pozisyonunu koruyan yapılar .............................................................. 560 Uterus’un yapısı ............................................................................................................................................................ 561 Vagina ..................................................................................................................................................................................... 562 Dış üreme organları ............................................................................................................................................................ 564 Mons pubis ..................................................................................................................................................................... 564 Labia majora / minora pudendi .............................................................................................................................. 564 Vestibulum vaginae .................................................................................................................................................... 566 Erektil organlar .............................................................................................................................................................. 566 Clitoris ...................................................................................................................................................................... 566 Bulbus vestibuli ..................................................................................................................................................... 567 Eklenti bezler ................................................................................................................................................................. 567 Gl. vestibularis major........................................................................................................................................... 567 Gll.vestibulares minores..................................................................................................................................... 567 Perineum ......................................................................................................................................................................... 568 Regio perinealis’in sınırları ve alt bölgeleri ................................................................................................. 568 Diaphragma pelvis ............................................................................................................................................... 569 Diaphragma ürogenitale ................................................................................................................................... 572 Membrana perinei ........................................................................................................................................ 572 Kaslar ................................................................................................................................................................. 573 Perineal faysalar ve aralıklar ............................................................................................................................. 574 Fossa ischioanalis ................................................................................................................................................. 576
BÖLÜM 11 C Erkek Üreme Sistemi (systema genitale masculinum) ................................................................... 581 Giriş ........................................................................................................................................................................................... 581 Testis......................................................................................................................................................................................... 582 Testis’in yapısı ............................................................................................................................................................... 582 Epididymis .............................................................................................................................................................................. 584 Ductus deferens ................................................................................................................................................................... 585 Funiculus spermaticus ............................................................................................................................................... 586 Ductus ejaculatorius ........................................................................................................................................................... 587 Genital eklenti bezler ......................................................................................................................................................... 587 Gl. vesiculosa ................................................................................................................................................................. 588 Prostata ...................................................................................................................................................................... 588
xvi
İÇİNDEKİLER Prostat lobları......................................................................................................................................................... 589 Gl. bulbourethralis ....................................................................................................................................................... 591 Ejakulat ............................................................................................................................................................................ 591 Penis ......................................................................................................................................................................................... 592 Penis’in yapısı ................................................................................................................................................................ 593 Vasküler erektil kitleleri ...................................................................................................................................... 593 Scrotum ................................................................................................................................................................................... 594
Soru tipleri ve çalışma soruları 11 ......................................................................................................................................... 597
BÖLÜM 12 Endokrin Sistem (glandulae endocrinae)................................................................................................. 603 Giriş ........................................................................................................................................................................................... 603 Hormonların salınmasındaki geri bildirim sistemleri ............................................................................................. 604 Hormonların kimyasal yapıları ........................................................................................................................................ 604 Hormonal haberleşmenin mekanizmaları .................................................................................................................. 604 Hypothalamus’un endokrin sistem üzerindeki etkileri.......................................................................................... 605 Hipofiz bezi ............................................................................................................................................................................ 606 Adenohypophysis ........................................................................................................................................................ 607 Hormonlarının fonksiyonları ve salgılanmalarının kontrolü................................................................. 609 Neurohypophysis ......................................................................................................................................................... 611 Hormonlarının fonksiyonları ve salgılanmalarının kontrolü................................................................. 612 Pineal bez ............................................................................................................................................................................... 613 Yapısı ................................................................................................................................................................................ 613 Fonksiyonları.................................................................................................................................................................. 614 Tiroid bezi ............................................................................................................................................................................... 615 Lobları ve komşulukları .............................................................................................................................................. 615 Yapısı ................................................................................................................................................................................ 616 Folliküler ve parafolliküler hücreler....................................................................................................................... 617 Paratiroid bezler ................................................................................................................................................................... 618 Paratiroid bezlerin yapısı ........................................................................................................................................... 618 Parathormon’un fizyolojik etkileri ......................................................................................................................... 619 Böbreküstü bezleri .............................................................................................................................................................. 620 Yapısı ................................................................................................................................................................................ 620 Endokrin pankreas .............................................................................................................................................................. 621 Insulin’in etkileri ve salgılanması............................................................................................................................ 623 Glukagon’un etkileri ve salgılanması .................................................................................................................... 623 Gonadlar ................................................................................................................................................................................. 623 Endokrin testis............................................................................................................................................................... 623 Endokrin ovarium ........................................................................................................................................................ 623 Östrojenlerin salgılanması ve etkileri ............................................................................................................ 624 Plasenta ................................................................................................................................................................................... 625 Timus, gastrointestinal mukoza, böbrekler, kalp ..................................................................................................... 626 Soru tipleri ve çalışma soruları 12 ................................................................................................................................. 628
İÇİNDEKİLER
xvii
ÜNİTE IV SİNİR SİSTEMİ ve DUYU ORGANLARI ......................................................................................633-948 BÖLÜM 13 Merkezi Sinir Sistemi (systema nervosum centrale) ........................................................................... 635 Nöroanatomiye giriş : Genel bilgiler............................................................................................................................. 635 Prosencephalon ................................................................................................................................................................... 643 Giriş ................................................................................................................................................................................... 643 Telencephalon .............................................................................................................................................................. 644 Hemispherium cerebri’nin makroskopik anatomisi ................................................................................ 644 Temel oluklar ve bunların sınırladığı loblar ........................................................................................ 645 Hemisferlerin yüzlerindeki diğer oluklar ve giruslar ........................................................................ 646 Hemisferin iç yapısı .............................................................................................................................................. 650 Serebral korteks............................................................................................................................................. 650 Fonksiyonların kortikal yerleşimleri ....................................................................................................... 653 Lobus frontalis........................................................................................................................................ 654 Lobus parietalis ...................................................................................................................................... 657 Lobus occipitalis .................................................................................................................................... 659 Lobus temporalis................................................................................................................................... 660 Lobus limbicus ....................................................................................................................................... 662 Hemisferlerin beyaz dokusu ..................................................................................................................... 662 Kommisural lifler ................................................................................................................................... 662 Assosiasyon lifleri .................................................................................................................................. 663 Projeksiyonlu lifler ................................................................................................................................ 665 Capsula interna ...................................................................................................................................... 665 Bazal çekirdekler ................................................................................................................................................... 665 Corpus striatum ............................................................................................................................................. 667 Nuc.subthalamicus, substantia nigra .................................................................................................... 668 Bazal çekirdeklerin hastalıklarının belirtileri ....................................................................................... 669 Diencephalon (arabeyin) ........................................................................................................................................... 671 Thalamus ................................................................................................................................................................. 671 Yüzleri ve komşulukları ............................................................................................................................... 672 Morfolojik bölümleri .................................................................................................................................... 673 Metathalamus ........................................................................................................................................................ 675 Subthalamus .......................................................................................................................................................... 676 Epithalamus ............................................................................................................................................................ 677 Hypothalamus ....................................................................................................................................................... 679 Morfolojik bölümleri ve çekirdekleri ...................................................................................................... 680 Bağlantıları ...................................................................................................................................................... 682 İşlevleri .............................................................................................................................................................. 683 Ventriculus tertius ................................................................................................................................................ 684 Limbik sistem................................................................................................................................................................. 686 Formatio hippocampi ......................................................................................................................................... 686 Corpus amygdaloideum .................................................................................................................................... 688 Gyrus parahippocampalis ................................................................................................................................. 689 Area septalis ........................................................................................................................................................... 690 Truncus encephali (beyin sapı)....................................................................................................................................... 691 Mesencephalon ............................................................................................................................................................ 692 İç yapısı ..................................................................................................................................................................... 692 İçerdiği çekirdekler .............................................................................................................................................. 693
xviii
İÇİNDEKİLER
İçerdiği yollar ......................................................................................................................................................... 695 Mesencephalon sendromları ........................................................................................................................... 697 Pons................................................................................................................................................................................... 698 İç yapısı ..................................................................................................................................................................... 698 İçerdiği çekirdekler .............................................................................................................................................. 699 İçerdiği yollar ......................................................................................................................................................... 702 Pons’la ilgili sendromlar ..................................................................................................................................... 703 Medulla oblongata ...................................................................................................................................................... 704 İç yapısı ..................................................................................................................................................................... 705 İçerdiği çekirdekler .............................................................................................................................................. 705 İçerdiği yollar ......................................................................................................................................................... 708 Medulla oblongata ile ilgili sendromlar ....................................................................................................... 709 Beyin sapında bulunan kranial sinir çekirdekleri.............................................................................................. 710 Beyin sapındaki retiküler formasyon çekirdekleri ............................................................................................ 714 Beyin sapının kanlanması.......................................................................................................................................... 717 Cerebellum (beyincik) ........................................................................................................................................................ 719 Makroskopik anatomi ................................................................................................................................................. 720 Transversal altbölümleri ............................................................................................................................................ 721 Beyicik ayakçıkları ........................................................................................................................................................ 722 İç yapısı ............................................................................................................................................................................ 724 Cortex cerebelli ..................................................................................................................................................... 724 Nuclei cerebelli ...................................................................................................................................................... 725 Serebellar tiriadlar ................................................................................................................................................ 727 Beyiciğe klinik bakış............................................................................................................................................. 728 Medulla spinalis (omurilik) ............................................................................................................................................... 732 Eksternal morfolojisi ................................................................................................................................................... 733 İç yapısı ............................................................................................................................................................................ 735 Substantia grisea .................................................................................................................................................. 735 Substantia alba...................................................................................................................................................... 739 Çıkan yollar...................................................................................................................................................... 740 İnen yollar ........................................................................................................................................................ 742 Omurilikteki ileti yolları (tablo) ............................................................................................................................... 744 Beyin ve omuriliğin örtüleri ............................................................................................................................................. 746 Dura mater ven sinüsleri ................................................................................................................................................... 747 Ventriküler sistem................................................................................................................................................................ 752 Merkezi sinir sisteminin kanlanması ............................................................................................................................. 755 İnternal karotid sistem ....................................................................................................................................................... 759 Vertebrobaziler sistem....................................................................................................................................................... 762 Soru tipleri ve çalışma soruları 13 ................................................................................................................................. 768
BÖLÜM 14 Kranial Sinirler (nervi craniales) ................................................................................................................... 779 Giriş ........................................................................................................................................................................................... 779 Nervus olfactorius (CN I) ................................................................................................................................................... 782 Nervus opticus (CN II)......................................................................................................................................................... 783 Nervus oculomotorius (CN III) ......................................................................................................................................... 785 Nervus trochlearis (CN IV) ................................................................................................................................................. 787
İÇİNDEKİLER
xix
Nervus trigeminus (CN V) ................................................................................................................................................. 787 N. ophthalmicus (V 1) ................................................................................................................................................. 789 N. maxillaris (V 2) .......................................................................................................................................................... 790 N. mandibularis (V 3) .................................................................................................................................................. 792 Nervus abducens (CN VI) .................................................................................................................................................. 794 Nervus facialis (CN VII) ....................................................................................................................................................... 795 Nervus vestibulocochlearis (CN VIII) ............................................................................................................................. 799 Nervus glossopharyngeus (CN IX) ................................................................................................................................. 800 Nervus vagus (CN X) ........................................................................................................................................................... 801 Nervus accessorius (CN XI) ............................................................................................................................................... 805 Nervus hypoglossus (CN XII) ........................................................................................................................................... 805 Tablolarla kranial sinirlerin anatomisi .......................................................................................................................... 807 Kranial sinirlerin muayenesi ve olası bulgular .......................................................................................................... 811 Soru tipleri ve çalışma soruları 14 ................................................................................................................................. 812
BÖLÜM 15 Spinal Sinirler (nervi spinales) ...................................................................................................................... 817 Giriş : Genel bilgi .................................................................................................................................................................. 817 Nervi cervicales..................................................................................................................................................................... 819 Rami posteriores........................................................................................................................................................... 819 Rami anteriores ............................................................................................................................................................. 821 Plexus cervicalis .................................................................................................................................................... 821 Deri dalları ....................................................................................................................................................... 821 Kas dalları ......................................................................................................................................................... 822 Plexus brachialis ........................................................................................................................................................... 824 Bir bütün olarak klinik bakış ............................................................................................................................. 825 Ramus anterior ve truncus’lardan çıkan sinirler........................................................................................ 827 Fasikuluslardan çıkan sinirler ........................................................................................................................... 827 N. ulnaris .......................................................................................................................................................... 829 N. medianus .................................................................................................................................................... 830 N. radialis.......................................................................................................................................................... 833 Üst ekstremite sinirlerine klinik bakış ........................................................................................................... 835 Nervi thoracici ...................................................................................................................................................................... 838 Rami posteriores........................................................................................................................................................... 838 Rami anteriores ............................................................................................................................................................. 839 Tipik interkostal sinirler ...................................................................................................................................... 839 Atipik interkostal sinirler .................................................................................................................................... 840 Nervi lumbales ...................................................................................................................................................................... 842 Rami posteriores........................................................................................................................................................... 842 Rami anteriores ............................................................................................................................................................. 842 Plexus lumbalis ve dalları .................................................................................................................................. 843 N.obturatorius, n. genitofemoralis ......................................................................................................... 846 N.femoralis ...................................................................................................................................................... 847 Nervi sacrales ...................................................................................................................................................................... 848 Rami posteriores........................................................................................................................................................... 848 Rami anteriores ............................................................................................................................................................. 848 Plexus sacralis ve dalları ..................................................................................................................................... 849
xx
İÇİNDEKİLER N. pudendus, nn. glutei, n. cut. femoris posterior.................................................................................... 849 N. ischiadicus ......................................................................................................................................................... 852 N. tibialis........................................................................................................................................................... 853 N. fibularis communis ................................................................................................................................. 855 Alt ekstremite sinirlerine klinik bakış .................................................................................................................... 857 Spinal sinirlerin yaptığı pleksuslar (tablo) .................................................................................................................. 859 Spinal sinirlerin innerve ettiği ekstremite kasları (tablo) ...................................................................................... 861 Soru tipleri ve çalışma soruları 15 ................................................................................................................................. 862
BÖLÜM 16 Otonom Sinir Sistemi (systema nervosum autonomicum)............................................................... 867 Giriş ........................................................................................................................................................................................... 867 Somatik motor sistem ile visseral motor sistem arasındaki farklılıklar ............................................................ 870 İmpuls iletimi ile ilgili reseptörler ve transmitterler ............................................................................................... 871 Otonomik fokuslar............................................................................................................................................................... 873 Üst kontrol merkezleri ....................................................................................................................................................... 875 Otonom sistemin periferik bölümü .............................................................................................................................. 877 Otonom ganglionlar ................................................................................................................................................... 877 Pars sympathica, truncus sympathicus................................................................................................................ 878 Pars cervicalis ......................................................................................................................................................... 879 Pars thoracica......................................................................................................................................................... 880 Pars lumbalis .......................................................................................................................................................... 882 Pars sacralis ............................................................................................................................................................. 883 Pars parasympathica................................................................................................................................................... 883 Başta bulunan parasempatik ganglionlar ................................................................................................... 883 Otonom pleksuslar ...................................................................................................................................................... 885 Enterik sinir sistemi ..................................................................................................................................................... 888 Visseral duyu ve visseral duyuyu ileten yollar ................................................................................................... 888 Yansıyan ağrılar ............................................................................................................................................................ 891 Paraganglionlar ............................................................................................................................................................ 892 Bazı organların otonom innervasyonları..................................................................................................................... 894 Göz ile ilgili yapılar....................................................................................................................................................... 894 Tükrük bezleri ................................................................................................................................................................ 896 Kalp.................................................................................................................................................................................... 897 Akciğerler ...................................................................................................................................................................... 898 Sindirim kanalı............................................................................................................................................................... 898 Mesane............................................................................................................................................................................. 900 Penis ereksiyonu ve ejakulasyon............................................................................................................................ 900 Otonom sisteme klinik bakış ........................................................................................................................................... 902 Soru tipleri ve çalışma soruları 16 ................................................................................................................................. 909
İÇİNDEKİLER
xxi
BÖLÜM 17 Duyu Organları (organa sensuum) ............................................................................................................. 913 Giriş ........................................................................................................................................................................................... 913 Integumentum commune (deri ve eklentileri) ......................................................................................................... 914 Epidermis ...................................................................................................................................................................... 914 Dermis, hypodermis .................................................................................................................................................... 915 Derinin özel eklentileri ............................................................................................................................................... 916 Deri bezleri (gll.sebaceae, gll.sudoriferae) .................................................................................................. 916 Kıllar (pili) ................................................................................................................................................................. 917 Tırnaklar (ungues) ................................................................................................................................................ 918 Deride bulunan genel duyu reseptörleri ..................................................................................................... 919 Organum olfactorium (koku organı) ............................................................................................................................ 921 Organum gustatorium (tad organı) .............................................................................................................................. 922 Organum visuale (görme organı) .................................................................................................................................. 922 Göz küresi ...................................................................................................................................................................... 922 Göz küresinin kırıcı organları ................................................................................................................................... 927 Gözün yardımcı organları ......................................................................................................................................... 928 Septum orbitale, vagina bulbi, mm.externi bulbi .................................................................................... 928 Supercilium, palpebrae ...................................................................................................................................... 930 Apparatus lacrimalis ............................................................................................................................................ 932 Gl. lacrimalis .................................................................................................................................................... 932 Gözyaşının atılım kanalları......................................................................................................................... 933 Auris (kulak, işitme ve denge organı)........................................................................................................................... 934 Auris externa .................................................................................................................................................................. 935 Meatus acusticus externus................................................................................................................................ 936 Membrana tympanica ........................................................................................................................................ 936 Auris media .................................................................................................................................................................... 937 Cavitas tympani ve duvarları............................................................................................................................ 937 İşitme kemikçikleri ............................................................................................................................................... 938 Auris interna................................................................................................................................................................... 939 Labyrinthus osseus .............................................................................................................................................. 939 Labyrinthus membranaceus ............................................................................................................................ 941 Utriculus, sacculus ........................................................................................................................................ 941 Ductus semicirculares ................................................................................................................................. 942 Ductus cochlearis.......................................................................................................................................... 942 N.vestibulocochlearis (CN VIII)......................................................................................................................... 943 Soru tipleri ve çalışma soruları 17 ................................................................................................................................. 944 Kaynaklar ................................................................................................................................................................................ 949
Çalışma sorularının cevapları .......................................................................................................................................... 953
İndeks ....................................................................................................................................................................................... 963
KISALTMALAR A., Aa. ACh AICA Art. BA B.O.S C. Can. Cart. CN Dex. ECA Ext. Fac. Flex. For. Ggl., gang. Gl. Gr. GSA GSE GVE ICA L. Lat. Lig. ligg. LGB LMF LMN Lob. M., Mm. MCA MGB
arteria, arteriae asetilkolin arteria inferior anterior cerebelli articulatio a. basilaris beyin omurilik sıvısı cervical canalis cartilago nervus cranialis dexter a. carotis externa extensor facies flexor foramen ganglion glandula Grekçe genel somatik afferent genel somatik efferent genel visseral efferent a. carotis interna Lumbal Latince ligamentum, ligamenta corpus geniculatum laterale fasciculus longitudinalis medialis alt motor nöron lobus musculus, musculi a. cerebri media corpus geniculatum mediale
M.scm N., Nn. NA Nuc. PCA PCI PCM PCS PICA Plex., pl. Proc. R., rr. Rec. Reg. S. SCA Seg. SIAS Sin. SVA SVE T. TA Trac., tr. Trig. TTC Tub. UMN V., Vv. VA VCI VCS VPL VPM
m.sternocleidomastoideus nervus, nervi noradrenalin nucleus a. cerebri posterior pedunculus cerebellaris inferior pedunculus cerebellaris medius pedunculus cerebellaris superior arteria inferior posterior cerebelli plexus processus ramus, rami recessus regio sacral a. superior cerebelli segmentum spina iliaca anterior superior sinister spesifik / özel visseral afferent spesifik / özel visseral efferent toracal Terminologia Anatomica tractus trigonum truncus thyrocervicalis tuberculum üst motor nöron vena, venae a. veretebralis v. cava inferior v.cava superior nuc. ventralis posterolateralis nuc. ventralis posterolmedialis
xxiii
ÜNİTE ÜN TE
I
ÜN TE
II
GENEL ANATOMİ GENEL ANATOM
GENEL ANATOM Bölüm 1 nsan Anatomisine Giri
Bölüm Anatomisine Bölüm 11 nsanİnsan Anatomisine Giri Giriş Bölüm 2 nsan Vücudunun Olu umu
Bölüm 2 İnsan Vücudunun Oluşumu Bölüm 2 nsan Vücudunun Olu umu Bölüm 3 Tbbi Terminolojiye Giri
Bölüm 3
Tıbbi Terminolojiye Giriş
Bölüm 3 Tbbi Terminolojiye Giri Bölüm4 4 Ksa Anatomi Tarihçesi Kısa Bölüm Anatomi Tarihçesi Bölüm 4 Ksa Anatomi Tarihçesi
SoruTipleri Tiplerive veÇalışma Çal ma Soruları Sorular Soru Soru Tipleri ve Çal ma Sorular
Bölüm
1
İNSAN ANATOMİSİNE GİRİŞ BÖLÜMÜN ALT BAŞLIKLARI İnsan Anatomisinin ortaya çıkışı, tanımı ve tıptaki önemi Anatomi çeşitleri İnsan vücudunun yapısı (hücreler, dokular, organ ve sistemler) İnsan vücudunun boşlukları ve içerikleri İnsan vücudundaki temel yapılar ve sistemler
İNSAN ANATOMİSİNİN ORTAYA ÇIKIŞI, TANIMI ve TIPTAKİ ÖNEMİ İnsanlar, yaşamın büyüleyici bilmecesini çözme girişimleri ile canlı varlıkları yüzyıllar önce incelemeye başlayınca BİYOLOJİ (Gr. bios = hayat, yaşam; logia: bilim) biliminin temelleri atıldı. Canlıların birbirleri ve çevreleri ile olan ilişkilerini, çoğalmalarını, yaşam şekillerini, yapı ve fonksiyonlarını inceleyen biyoloji, bir doğa bilimi olarak canlılar alemini konu edinen, bugün sayıları yüzleri bulan diğer biyolojik bilimlerin de temelidir. Bu geniş bakış açısı ile, içinde yaşadığımız dünya hatta galaksimiz, soluduğumuz hava, içtiğimiz su, yediğimiz besinler, yaşadıkça savaşmak zorunda olduğumuz mikroplar, bitkiler ve hayvanlar tümüyle biyolojinin sınırları içindedir. Biyolojinin alt dalları arasında, morfoloji ve fizyoloji önemli bir yer tutar. Bugün, bağımsız bir bilim dalı olan İnsan Anatomisi, gerçekte insan biyolojisinin İnsan Morfolojisi alt dalından ayrılmıştır. İnsan Anatomisi (anatomia humana), insan vücudunun normal şekil ve yapısını inceleyen en eski temel medikal bir bilim dalıdır. Anatomi terimi, Grekçe orijinli olup ana= içinden, baştan sona, ayrılmış; temnein, tome = kesmek, parçalara ayırmak kelimelerinden oluşmuştur. Latince kökenli dissectio (dis = ayrılmış, secare = kesmek) terimi de anatomi ile aynı anlamı taşımakla beraber dissectio, günümüzde anatomi öğretiminin vazgeçilmez yöntemi olan kadavra pratiğini belirtmek amacı ile kullanılmaktadır. Eskiden, ölü anatomisi (nekroanatomi) anlamında kullanılan ve öğretimi sadece kadavraya dayanan anatomi, günümüzde sınırlarını canlı vücuda ulaştırmıştır. Bu anlayışla “living anatomy “(canlı anatomisi) ortaya çıkmıştır. Eskiden uzun uzadıya tarifler ve kadavra disseksiyonları ile yürütülen öğretim, bugün klinik bilimlere temel teşkil edecek bir şekilde, daha fonksiyonel hale getirilmiştir. İlk defa 1925 yılında Ruffini tarafından ortaya konan bu modern anatomi anlayışı, FONKSİYONEL ANATOMİ olarak adlandırılmıştır. Fonksiyonel anatomi, çeşitli temel tıp bilimlerinin öğretimine önemli katkılar sağlama 3
4
1
İNSAN ANATOMİSİNE GİRİŞ
yanında, medikal pratik ve diğer sağlık uygulamalarının daha başarılı yapılabilmesi için fonksiyon ve yapı bütünlüğünü sağlamıştır. Son yıllarda birçok ülkede, fonksiyonel anatomi anlayışı ile, topografik öğretim yöntemi kullanılarak ortaya konan klinik anatomi ders programlarına girmiştir. Teknolojik gelişmelere paralel olarak insanlığın ve hekimliğin hizmetine sunulan ultrason cihazları - US, bilgisayarlı tomografi - CT, pozitron emission tomografi - PET ve manyetik rezonans görüntüleme - MRI gibi aletler, tanıda devrim yaratacak hız ve güvenilirlik kazandırırken, anatomi bilgisinin de ne denli önemli olduğunu bütün açıklığı ile tekrar hatırlatmışlardır. Zira bu aletlerle elde edilen kesit resimlerinin, anlamlandırılıp yorumlanabilmesi ancak doğru normal anatomik bilgi ile mümkün olmaktadır. Ayrıca optik sistemlerde sağlanan yeni ilerlemeler, endoskopik yöntemlerle vücudun adeta görülemeyecek bölümünü bırakmamıştır. Bu dolaylı gözleme (inspectio) yönteminde de anatomi bilgisi en büyük yol gösterici olmaktadır. Büyük Alman hekimi Prof. Dr. F. Tiedemann, normal anatomik bilginin önemini şu veciz sözü ile çok güzel vurgulamıştır: “Anatomi bilgisinden yoksun hekimler köstebeğe benzerler; belirsizlikler içinde - karanlıkta - çalışan elleri ile birçok mezarlar yaratırlar.” Yurdumuzda modern anatomi öğretiminin kurucularından biri sayılan Prof. Dr. Z. Zeren’in anatominin önemini belirten sözleri de şöyledir: “Anatomi, Tıbbın ve Cerrahlığın her kolunda vücut yollarını gösteren kılavuzdur. Bir kaptan için pusula ile harita ne ise, hekim ve cerrahlar için de ANATOMİ ile ATLAS o ölçüde önemlidir.” Bazı hekim ve hatta öğretim üyesi arkadaşlarımızın söyledikleri “Anatomi, bilim olarak artık gelişmesini tamamlamış ve yenilikleri olmayan statik bir duruma gelmiştir “sözleri çok yanlış ve pozitif bilim felsefesine aykırıdır. Zira, bilim ve teknolojideki gelişime paralel olarak, anatomistlerin insan vücudunu ele alışında yeni açılar, yeni olanaklar ve yeni yaklaşımlar mevcuttur. Bu bakış açıları ve imkanlar ile insan vücudunun tekrar incelenmesi tanı - tedavi’de kullanılabilecek yeni bilgilerin doğmasına neden olacaktır. İnsan vücudunun sağlığını koruma ve hastalıklı vücudu iyileştirme ödevini üstlenmiş tüm sağlık ordusu elemanları, üzerinde sanatlarını uygulayacakları İNSAN VÜCUDU’nu en iyi şekilde öğrenmeye mecburdurlar. Canlı vücut en değerli varlıktır ve onun üzerinde eksik bilgi ile san’at icra etmek, deneme yapmak mümkün değildir. Ne aradığını bilen ve bulduğunu anlayan sağlıkçılar, ancak köklü anatomi ve bu temel üzerine oturan temel tıp bilgileri ile yetişebileceklerdir.
ANATOMİ ÇEŞİTLERİ Çok geniş bir bilim dalı olan anatomi, hekimlik dallarındaki ayırımlara paralel olarak çeşitli alt dallara ayrılmıştır. Bu anatomilerin hepsinde ortak temel bilgiler kullanılmasına karşın, bakış açıları ve bilgi gruplamalarında değişiklikler yapılmıştır. I. İnsan vücudunu incelemede kullanılan GEREÇ’lere göre anatomi çeşitleri: a. Makroskopik anatomi: İnsan vücudunun çıplak gözle incelenmesi sonucu ortaya çıkmış bir anatomidir. Bu düzeyde, insan vücudunun bütünü, sistemleri ve sistemleri oluşturan organlar incelenebilir. Makroskopik anatomi için sıklıkla “gross anatomi” terimi kullanılır. Gross anato-
M. YILDIRIM
5
mi kapsamında insan vücudu sistematik, topografik ve yüzey anatomisi yöntemleri ile ele alınır. b. Mikroskopik anatomi: Çıplak gözle ve büyüteçle görülemeyen hücre ve dokuların mikroskopla incelenmesi ile ortaya çıkmış anatomidir. Mikroskopik anatominin dokuları inceleyen alt dalına histoloji, hücreleri inceleyen alt dalına sitoloji denir. II. İnsanın oluşum, gelişim ve evrimi konusundaki anatomiler: a. Gelişim anatomisi: İnsan’ın zigot aşamasından başlayarak ölümüne kadar oluşum, yapı, şekil ve büyüklüğünü konu edinen anatomi olup, embriyoloji, nepioanatomi (Gr. nepios = çocukluk), adult anatomi (yetişkin anatomisi) ve geriatrik anatomi (Gr. geron, gerontos = yaşlı insan) gibi alt dalları vardır. b. Filogenetik anatomi: İnsan ırkının, çeşitli evrim aşamalarındaki yapı, şekil ve büyüklüğünü konu edinen filogenetik anatomi, evolusyonel morfoloji’nin prensiplerini kullanır. III. Öğretim yöntemine göre anatomi çeşitleri: a. Sistematik anatomi (anatomia systemica): İnsan vücudunun, organ gruplarına - SİSTEM - göre incelendiği bir anatomi çeşitidir. Sistematik anatomi, en çok kullanılan anatomi öğretim yöntemidir. Sistematik anatomi’de insan vücudu sekiz sisteme ayrılarak incelenir. Bunlar: · Hareket sistemi · Dolaşım sistemi · Sindirim sistemi · Solunum sistemi · İdrar ve üreme sistemi · İç salgılı bezler sistemi · Sinir sistemi · Duyu organları Fonksiyonel ve yapısal bütünlük dikkate alınarak, bu sistemler üç büyük grupta (hareket sistemi, dolaşım sistemi ve iç organlar, sinir sistemi ve duyu organları) toplanabilir. Bu kitapta, sistemler bu plan içinde ele alınacaktır. b. Topografik anatomi: İnsan vücudunun bölüm ve bölgelere ayrılması sonucu ortaya çıkmış bir anatomi olup, bölgelerdeki oluşumlar hangi sisteme ait olurlarsa olsunlar, kat kat bir düzen içinde incelenirler. Klasik anatomi öğretiminde, sistematik anatomiden sonra en çok kullanılan anatomi çeşiti TOPOGRAFİK ANATOMİ’dir. Topografik öğretim yöntemi, hekimlik pratiği açısından daha önemlidir; zira hastasını muayene eden veya hastasına bir girişimde bulunan hekim, uygulama yaptığı bölüm veya bölgeyi bir bütün olarak ele almak zorundadır. Günümüzde, bu temel üzerine kurulmuş klinik anatomi, uygulamalı anatomi, radyolojik anatomi, kesitsel anatomi, yüzey anatomisi ve cerrahi anatomi dalları ortaya çıkmıştır. IV. Tıp eğitimi dışında kullanılan anatomi çeşitleri: Tıp eğitimi dışında, ressam ve heykeltraş yetiştiren Güzel Sanatlarla ilgili yüksek okullarda artistik anatomi, Spor Yüksek Okullarında sportif anatomi okutulur. Bunlar dışında, halkın insan vücudu konusunda bilgilendirilmesini amaçlayan popüler anatomi de tıp eğitimi dışında kullanılan bir anatomidir.
p e itimi d nda kullanlan anatomi çe itleri : Tp e itimi d nda, ressam ve heykeltra yeti tiren Güzel Sanatlarla ilgili yüksek okulla artistik anatomi, Spor Yüksek Okullarnda sportif anatomi okutulur. Bunlar d n 6 1 İNSAN ANATOMİSİNE GİRİŞ halkn insan vücudu konusunda bilgilendirilmesini amaçlayan popüler anatomi' de e itimi d nda kullanlan bir anatomidir. ANATOMİ’nin METODLARI
Sınırlarını canlı vücuda ulaştırmış olan insan anatomisinin öğretiminde, üç grup metod vardır. Bu metodlardan, hem ölü – hem canlı üzerinde uygulananlar ile sadece canlı üzerinde uygulananlar, aynı zaATOM ’ninmanda METODLARI hekimlikteki önemli tanı metodları olarak da kullanılır.
nrlarn canl vücuda ula trm olan insan anatomisinin ö retiminde, üç grup metod va metodlardan, hem – üzerinde hem canl üzerinde uygulananlar ile sadece canl üzeri I. Ölü insanölü vücudu uygulanan metodlar: lananlar, ayn zamanda hekimlikteki tan metodlar olarak da öğretiminin kullanlr.en a. Disseksiyon metodu (Lat. dissectioönemli = açım, kesmek, parçalara ayırmak): Anatomi
önemli ve en klasik yöntemi olup kadavralar üzerinde uygulanır. b. Konservasyon (Lat. conservatio = korunum, muhafaza): Kadavra veya disseksiyon maü insan vücudu üzerindemetodları uygulanan metodlar : teryali olarak kullanılacak insan bedeni veya bölümlerinin, bozulmadan uzun süre korunmasını a. Disseksiyon metodu (Lat. dissectio = açm, kesmek, parçalara ayrmak) : Anat sağlayan metodlardır. Bu amaçla, alkol veya formalin gibi fiksatör (Lat. fixatio = tespit, sabitleme) ö retiminin en önemlikullanılır. ve en klasik yöntemi olup kadavralar üzerinde uygulanr. malzemeler b. Konservasyon metodlar conservatio = korunum, muhafaza) : Kadavra v Fiksatör madde (ler), büyük(Lat. bir damar yolu ile (ör. a. carotis communis, a. femoralis) tüm vücuda genel konservasyon yapılabildiği gibi,bedeni bir vücut bölümü organın damarıbozulmadan yolu disseksiyon pompalanarak materyali olarak kullanlacak insan veya veya bölümlerinin, u ile verilerek organ / bölüm konservasyonu yapılabilir. süre korunmasn sa layan metodlardr. Bu amaçla, alkol veya formalin gibi fiksatör ( c. İnjeksiyon metodu (Lat.injectio = şırınga yapma, zerk, içitim): Taze veya fikse edilmiş kadavraların fixatio = tespit, sabitleme) malzemeler kullanlr. damarlarına veya içi boşluklu organlarına parafin, alçı, jelatin veya silikon maddelerin şırınga edilFiksatör madde (ler),Bubüyük damaruzunluk, yolu genişlik, ile (ör.traje a. ve carotis a. femoralis) mesi metodudur. metodla,bir damarların dalları ilecommunis, içi boşluklu organlagibi, bir vücut bölümü veya orga vücuda pompalanarak genel konservasyon yaplabildi i rın büyüklük, şekil ve durumları kolayca incelenebilir (Şekil 1.1).
damar yolu ile verilerek organ / bölüm konservasyonu yaplabilir. II. Hem ölü, hem(Lat.injectio de canlı insan = vücudunda uygulananzerk, metodlar: c. njeksiyon metodu rnga yapma, içitim) : Taze veya fikse edi Hem ölü, hem de canlı insan vücudunda uygulanan metodlar, canlı vücuda zarar vermeyen ve can- veya sil kadavralarn damarlarna veya içi bo luklu organlarna parajin, alç, jelatin lılık göstergelerine (kalbin çalışması, soluk alıp-verme, vücut ısısı, sinir impulslarının iletimi) tabi olmayan maddelerin rnga edilmesi metodudur. Bu metodla, damarlarn uzunluk, geni lik, traje yöntemlerdir. dallar ile içi bo luklu organlarn büyüklük, ekil ve durumlar kolayca incelenebilir. A. cerebri anterior
A. carotis interna
A. basilaris
ŞEKİL 1.1. İnjeksiyon yöntemi kullanılarak disseke edilmiş serebral arterler (M.Yıldırımarterler arşivi). (M.Yldrm a l / Resim 1-1 njeksiyon yöntemi kullanlarak disseke edilmi serebral
M. YILDIRIM
7
hem de canl insan vücudunda uygulanan metodlar : , hem de canl insan vücudunda metodlar, canl vücuda vermeyen ve a. İnspeksiyon (Lat. inspectio, uygulanan inspectare =gözlem, bakmak): İnsan vücudunun veyazarar bir bölümünün yalıngözle / çıplak gözle incelenmesidir. İnsan vücudunun şekilde inspeksiyonu tergelerine (kalbin çal mas, soluk alp-verme, vücut dikkatli ss, bir sinir impulslarnn iletimi ile vücudun veya bir bölümünün / organın büyüklüğü ve şekli hakkında bir bilgi edinilebileceği n yöntemlerdir. gibi, deri ve üzerindeki girinti-çıkıntıların durumu da incelenebilir. “İyi gören, iyi hekim olur”. peksiyon (Lat. inspectio, inspectare =gözlem, bakmak) : nsan vücudunun veya bi b. Palpasyon (Lat. palpatio, palpare = dokunmak): Palpasyon, dokunma duyusu kullanılarak gerünün yalngözle / çplak gözle incelenmesidir. nsan vücudunun dikkatli çekleştirilen bir yöntemdir. Palpasyonda kullandığımız ellerimizle, vücut derisinin üzerindenbir ekilde ksiyonu ile vücudun veya birvebölümünün organn büyüklü ü ve ekli hakknda bir bilg kemiklerin, kasların kirişlerin yanı sıra,/ iç organların bir çoğunun konumları, kıvamları, şekilleri ve büyüklükleri hakkında bilgi edinebiliriz. ebilece i gibi, deri ve üzerindeki girinti-çkntlarn durumu da incelenebilir. “ yi gören Palpasyon yöntemi de, hekimlikteki temel muayene yöntemlerinden biridir. Bu yöntemden kim olur”. yeterince yararlanabilmek için, tıp öğrencisi veya hekim “avucunun içinde / parmaklarının ucunalpasyon (Lat.da beyin’i palpatio, palpare = dokunmak) : Palpasyon, dokunma duyusu ile dolaşmalıdır”. larak gerçekle tirilen birpercussio, yöntemdir. ellerimizle, vücu c. Perküsyon (Lat. percutare = Palpasyonda deri üzerinden vurmak):kulland mz Parmak uçlarını, uygun bir şekilde / çekiç gibi kullanarak yapılan bu yöntemde, ilgili bölgeye parmak uçları ile deri üzerinden, nin üzerinden kemiklerin, kaslarn ve kiri lerin yan sra, iç organlarn bir ço unun ve aralıklı vurarak ortaya çıkarılan sesler değerlendirilir. Ortaya çıkan yansıma sesleri, sonor, mlar, kvamlar,kısa ekilleri ve büyüklükleri hakknda bilgi edinebiliriz. hipersonor, timpanik veya mat olabilir. Değerlendirmesi, bilgi ve tecrübe gerektiren bu sesler alpasyon yöntemi de, hekimlikteki temel muayene yöntemlerinden sayesinde, organların durumu, yapısı ve büyüklüğü / sınırları hakkında değerli bilgiler elde edi-biridir. Bu mden yeterincelir (Şekil yararlanabilmek için, tp ö rencisi veya hekim “avucunun içinde 1.2). d. Radiografi: (Lat. radio = ışın, Gr. graphia = çizim, çekim, yazım), vücudun veya bir aklarnn ucunda beyin’iRadyografi ile dola maldr”. organın Röntgen ışınları (x-ray) kullanılarak görüntüsünün elde edilmesi metodudur. Radyogküsyon (Lat. percussio, percutare = deri üzerinden vurmak) : Parmak uçlarn, uygun rafi, ya incelenecek bölgeden doğrudan x-ışını geçirerek düz radyografi veya incelenecek bölge kilde / çekiç gibi yaplan bu yöntemde, ilgili bölgeye uçlar ile der içinekullanarak / çevresine radyopak (ışıngeçirmez, ör. baryum, iodin) kontrast bir maddeparmak verdikten sonra den, ksa ve kontrastlı aralkl vurarak ortaya radyografi şeklinde yapılır. çkarlan sesler de erlendirilir. Ortaya çkan Vücudun bir düzleminden, kesit görüntü edilmesine tomografi (kesitçekim) denir. ma sesleri, sonor, hipersonor, timpanik veyaeldemat olabilir. De erlendirmesi, bilgi ve Günümüzde, bilgisayar destekli olarak, “bilgisayarlı tomografi” / BT/CT yaygın olarak kullanılbe gerektiren bu sesler sayesinde, organlarn durumu, yaps ve büyüklü ü / snrlar maktadır. nda de erli bilgiler elde edilir.
BS
ŞEKİL 1.2. Perküsyon uygulaması.
ekil 1-2 Perküsyon uygulamas.
iografi : Radyografi (Lat. radio = n, Gr. graphia = çizim, çekim, yazm), vücudun
8
1
İNSAN ANATOMİSİNE GİRİŞ
Radyografik tekniklerin özel bir şekli, anjiyografi (Gr. angion = damar + graphia, angiographia) olup, radyopak maddeler kullanılarak damarların görüntülenmesi (ör. serebral anjiografi, koroner anjiografi) amacı ile yapılır. . Ölçüm metodlar : nsan vücudunun veya Vücut bir organ bölümünün / organlarnn e. Görüntüleme metodları (imaging methods): ve dokularının değişik teknikler boyutlarn ölçülmesine morfometri (Gr. morpho = ekil, metriametodlarının = ölçmek) ve antropometri (G kullanılarak görüntülenmesi yöntemleridir. Görüntüleme birçoğunda görüntü bilgisayarlar aracılığı ile oluşturulur. Kullanılan enerji türüne göre, Bilgisayarlı Tomografi (BT / anthropos = insan; metria = ölçmek) denir. Bu amaçla, objektif sonuçlar elde edebilmek iç CT), Ultrasonografi (US), Manyetik Rezonans Görüntüleme (MRI), Sintigrafi veYüzeyel Pozitron Emisyon uluslar aras kabul gören referans noktalar (Antropolojik noktalar, bulu noktala Tomografi (PET) insan sağlığının hizmetine sunulmuştur. anmlanm tr. f. Ölçüm metodları: İnsan vücudunun veya bir bölümünün / organlarının boyutlarının ölçülmeÖlçüm metodlar içinde, açsal ifade goniometri (Gr. gonia sine morfometri (Gr. morpho = şekil,edilen metria = de erler, ölçmek) ve antropometri (Gr. anthropos = insan;= aç, ko e eklem hareketlerinin geni likleri, kinantropometri (Gr. kinesis = hareket) yöntemleri metria = ölçmek) denir. Bu amaçla, objektif sonuçlar elde edebilmek için uluslar arası kabul gören referans noktaları (Antropolojik noktalar, Yüzeyel buluş noktaları) tanımlanmıştır. espit edilir. Ölçüm metodları içinde, açısal ifade edilen değerler, goniometri (Gr. gonia = açı, köşe), eklem hareketlerinin genişlikleri, kinantropometri (Gr. kinesis = hareket) yöntemleri ile tespit adece canl insan vücudunda uygulanan metodlar : Sadece canl insan vücudun edilir.
nan metodlar, vücut organ ve dokularnn fonksiyonlarna dayanan ve canl bedene hiç vermeyen yöntemlerdir. III. Sadece canlı insan vücudunda uygulanan metodlar: a. Oskültasyon (Lat. = kulak dikkatlefonksiyonlarına dinlemek) : Hastan Sadece canlı auscultatio, insan vücudundaauscultare uygulanan metodlar, vücut vermek, organ ve dokularının dayanan ve canlı bedene hiçbir zarar vermeyen ücuduna kulak dayayarak içeriden gelen yöntemlerdir. seslerin dinlenebildi i, eskiden beri bilinen a. Oskültasyon (Lat. auscultatio, auscultare = kulakve vermek, dikkatlesa l dinlemek):hakknda Hastanın vücuduna gerçekti. Bu sesleri artrarak daha iyi duymak ki inin daha fazla bi kulak dayayarak içeriden gelen seslerin dinlenebildiği, eskiden beri bilinen bir gerçekti. Bu sesedinmek amac ile19. yüzylda boru biçimli araçlar kullanlmaya ba lanm tr. Bu araçla leri artırarak daha iyi duymak ve kişinin sağlığı hakkında daha fazla bilgi edinmek amacı ile19. öncelikle gö üs yüzyılda kafesiboru içinden gelen kalp vebaşlanmıştır. akci erBuseslerini dinlemek içiniçinyapld nd biçimli araçlar kullanılmaya araçlar, öncelikle göğüs kafesi stetoskop (stethoscopium, Gr. seslerini stethos = için gö üs, skopeuo bakmak,Gr. do rultma den gelen kalp ve akciğer dinlemek yapıldığından stetoskop = (stethoscopium, stethos adlandrlm tr. = göğüs, skopeuo = bakmak, doğrultmak, amaçlamak) olarak adlandırılmıştır. Günümüz- bu araçla amaçlamak) olarak Günümüzde de yaygn olarak kullanlan de de yaygın olarak kullanılan bu araçlar, stetoskop veya fonendoskop (phonendoscopium, Gr. stetoskop veya fonendoskop (phonendoscopium, Gr. phone = ses, endo/skopeuo = içi phone = ses, endo/skopeuo = içine bakmak, içine doğrultmak) olarak adlandırılır (Şekil 1.3). bakmak, içine do rultmak) olarak adlandrlr.
Steteskop
BS
ŞEKİL 1.3. Stajyer bir tıp öğrencisi, hastasının tansiyonunu ölçüyor.
ekil 1-3 Stajyer bir tp ö rencisi, hastasnn tansiyonunu ölçüyor..
M. YILDIRIM
9
b. Sintigrafi: Sintigrafi, radyoizotoplar kullanılarak uygulanan bir görüntüleme yöntemidir. Bu amaçla, intravenöz (veya ventilasyon) olarak kullanılan Tc, Mo, In gibi maddelerin (radyonüklit) çoğu gamma ışın kaynağıdır. Vücuda verildikten sonra, belli organlarda toplanan bu radyonüklitlerin saldığı gamma ışınları, bir “sitillation caunter” / dedektör aracılığı ile alınarak görüntü haline çevrilir (Gamma kamera). c. Uyarılabilen, impuls üreten-ileten dokuların aktivitelerinin kaydedilme metodları: Bu amaçla, kalbin impuls üretimi ve bunun iletiminin kaydedilmesine elektrokardiografi (EKG), vücut kaslarının çalışmalarının elektromiyografi (EMG), beyin’in elektrik aktivitelerinin yazdırılmasına da elektroensefalografi (EEG) denir. d. Endoskopik metodlar (Gr. endo = iç, skopia = bakarak inceleme): Endoskopi, yalıngözle dışarıdan görülemeyen beden boşlukları ve kanallarının özel aletlerle görüntülenmesi olup, bir “indirekt inspeksiyon” yöntemidir. Bu amaçla üretilen aletlerle, burun boşluğunun incelenmesine rhinoscopia, dış kulak yolunun incelenmesine otoscopia, kolonların incelenmesine colonoscopia, mesane’nin incelenmesine cystoscopia, bronşların incelenmesine bronchoscopia, midenin incelenmesine gastroscopia denir. Son yıllarda, doğal vücut delikleri yanında cerrahi olarak açılan delikler aracılığı ile yapılan “endoskopik cerrahi” yöntemleri yaygınlaşmıştır.
BİR BÜTÜN OLARAK İNSAN VÜCUDU: İNSAN VÜCUDUNUN YAPISI İnsan vücudu, tek bir hücre olan ovum’un spermium ile döllenmesi sonucu meydana gelen zigot’un ana rahmi (uterus) içinde gelişmesi ile oluşur. İnsan vücudunun ana rahmi içinde geçen ilk gelişim dönemine doğum öncesi period (prenatal period) denir. Doğum (Lat. natus = bebeğin doğması)’la bu dönem biter, doğum sonrası period (postnatal period) başlar. Postnatal period içinde insan yenidoğan, süt çocukluğu, çocukluk, ergenlik, gençlik ve yetişkinlik dönemlerinden geçer. Böylece insan vücudu olgun bir organizma haline gelir. Organizma, tüm esas biyolojik olayları yapabilen, yaşamını bağımsızca sürdürebilen, belirli büyüme ve gelişme gösterebilen ve kendi benzerini yaratabilen biyolojik bir varlıktır. İnsan anatomisi’nin konusu insan organizmasının yapısı’dır. İnsan vücudu incelendiğinde organizma → organlar ve sistemler → dokular → hücreler ve atomlar olmak üzere dört ana alt grup ortaya çıkar. Bu alt gruplar birer bağımsız ünite olmayıp birbirine bağımlı yapılardır. Yani insan vücudu, parçaların beraberce uyum içinde çalıştıkları bir bütündür. İnsan vücudunu oluşturan elemanların hiyerarşik sırası “insan vücudunun yapısal düzeyleri” olarak adlandırılır. Bunları ayrı ayrı kısaca inceleyeceğiz.
a. Atomlar, moleküller ve bileşikler İnsan vücudunun yapısal düzeylerinin ilki olan atomlar, tüm hücrelerin temel yapı taşlarıdırlar. Bilim adamları bugüne kadar 100 kadar element ayırt ettiler. Herbir element, kendi türünden atom veya moleküller topluluğudur. Canlı organizmalarda en yaygın olarak bulunan elementler olan karbon, hidrojen, oksijen, kalsiyum, potasyum, magnezyum, demir, azot, fosfor ve kükürt hücrenin temel elementleri olarak bilinirler. Temel elementlerin eksikliğinde hücre fonksiyonları sağlıklı bir şekilde yürümez (örneğin demir eksikliğinde hemoglobin oluşamaz). İki veya daha çok atom birleşerek molekül oluştururlar. Örneğin iki oksijen atomu birleşerek oksijen molekülünü meydana getirir. Birden fazla atomla oluşturulan kimyasal bütünlük molekül değil bileşik olarak adlanlandırılır. Su (H20) ve karbondioksit (CO2), birer bileşiktir.
10
1
İNSAN ANATOMİSİNE GİRİŞ
b. Hücreler Hücreler, organizmanın en küçük, bağımsız yapı taşlarıdır. Öyleki organizmanın tüm yaşamsal eylemleri, hem yapısal hem de fonksiyonel olarak, en küçük birim olan hücrelerin birçok kimyasal aktiviteleri üzerine kuruludur. Büyüme, metabolizma, uyarılabilme ve üreme, hücrelerin en temel fonksiyonlarındandır. İnsan vücudunda, şekil ve büyüklükleri birçok farklılıklar gösteren 100 - 150 trilyon hücre vardır. Şekil ve büyüklükleri ne olursa olsun tüm hücreler, herbiri hücrenin yaşamının devamında özel bir role sahip bir dizi temel yapısal elemanlardan yapılıdır. En dışta bir hücre zarı ile çevrili olan hücrenin, içte sitoplazma ve çekirdek olmak üzere iki bölümü vardır. Hücre zarı, hücrenin diğer hücrelerden ve çevresinden ayrılmasını sağlama yanında madde ve iyon alış - verişinde, uyarı iletiminde ve hücre metabolizmasında da görevlidir. Hücrenin büyük bir bölümünü kapsayan sitoplazma içinde hücre organelleri (endoplazmik retikulum, Golgi aygıtı, mitokondri, ribozom, lizozom vb.) bulunur. Çekirdek, hücrenin ortasında yer alan ve hücrenin denetimini elinde tutan temel yapıdır. Herhangibir nedenle çekirdeğini kaybeden hücrede metabolik fonksiyonlar durur ve hücre kısa sürede ölür.
c. Dokular Spesifik fonksiyonları yapmak üzere bir araya gelmiş aynı tür hücreler topluluğuna doku (textus) denir. Dokularda, dokuyu oluşturan hücreler dışında ayrıca bu hücreleri bağlayan ve metabolizmalarında rol örgülü ba hücrelerarası doku, kkrdak (textus cartilagineus) kemik dokusu (textus osseus), kan oynayan ara madde (interstisyel doku) bulunur.ve Vücudumuzda dört temel doku vardır. dokusu · (sanguis). Epitel doku (textus epithelialis): Koruma, salgılama ve emme (absorpsiyon) görevlerini üstlen• Kas dokusu muscularis) : Kaslma ve içbunun sonucu miş bir doku(textus olup, vücut yüzeyini, içi boşluklu organların yüzünü, kan ve lenf mekanik damarları ilehareket olu turabilmede ileri derecede özelle mi bir dokudur. Kas doku içinde, iskelet vücut boşluklarını döşer. Epitel doku örtü epiteli, bez epiteli ve spesifik epitel olmak üzerekas, üç altdüz kas ve kalp kas olarak üç grup kas saylr. skelet kaslar ekstremite, gövde ve yüz'de; düz gruba ayrılır (Şekil 1.4 A, B). kaslar ·sindirim kanalnda, kan damarlar göz'de, olarak kalp kas ise sadece Bağ ve destek doku (textus connectivus):ve Embriyolojik mezodermal kaynaklıkalp'te olan bağyer alr. skelet kaslar istemli halde düzbağlayıp kaslar desteklediği ve kalp kas çal r.da yaygın ve destek doku,çal tklar vücuttaki birçok yapıyı gibiistemsiz diğer dokularda • Sinir dokusu : Sinirdört uyartsn almabağ vedokusu, iletme'de özelle mi bir olarak yer(textus alır. Bağ nervosus) ve destek dokunun alt grubuüretme, vardır: Gevşek sık örgülü bağ doku olupdoku, sinirkıkırdak hücreleri ve ve nöroglia (neuroglia) ‘lardan Beyin, omurilik (textus(neuron) cartilagineus) kemik dokusu (textus osseus), kanolu mu tur. dokusu (sanguis).
ve sinirler, sinir dokusundan yapldr. A
C
Neuroglia Örtü epiteli
B Neuron Bez epiteli
Sinir dokusu
dokuörnekleri. örnekleri. 1-4 1.4. BazBazı doku
ekilŞEKİL
d. Organ ve sistemler
M. YILDIRIM
·
·
11
Kas dokusu (textus muscularis): Kasılma ve bunun sonucu mekanik hareket oluşturabilmede ileri derecede özelleşmiş bir dokudur. Kas doku içinde, iskelet kası, düz kas ve kalp kası olarak üç grup kas sayılır. İskelet kasları ekstremite, gövde ve yüz’de; düz kaslar sindirim kanalında, kan damarları ve göz’de, kalp kası ise sadece kalp’te yer alır. İskelet kasları istemli çalıştıkları halde düz kaslar ve kalp kası istemsiz çalışır. Sinir dokusu (textus nervosus): Sinir uyartısını üretme, alma ve iletme’de özelleşmiş bir doku olup sinir hücreleri (neuron) ve nöroglia (neuroglia)’lardan oluşmuştur. Beyin, omurilik ve sinirler, sinir dokusundan yapılıdır (Şekil 1.4 C).
d. Organ ve sistemler Spesifik bir fonksiyonu gerçekleştirmek üzere iki veya daha çok dokunun oluşturduğu yapıya organ denir. Örneğin mide, barsaklar, böbrek, idrar kesesi ve karaciğer birer organdır. Solunum, üreme, sindirim vb. daha büyük fonksiyonları gerçekleştirmek için bir grup organ, uyum içinde aynı amaç için çalışarak sistemleri oluştururlar. İnsan vücudunda hareket, sindirim, solunum, idrar ve üreme, dolaşım, sinir, iç salgılı bezler sistemi ile duyu organları olmak üzere 8 anatomik sistem vardır. Sistem ayırımları ne şekilde olursa olsun, sistemler, insan vücudunun 7 temel gereksinmesini karşılamak amacıyla çalışırlar (Tablo 1.1).
İNSAN VÜCUDUNUN BOŞLUKLARI (cavitates corporis humani) Vücudumuzdaki iç organlar (viscera), baş - boyun ve gövdedeki boşluklar içinde yer alır. Vücut boşluklarından biri dorsal, diğeri ventral olarak konumlanmıştır. Herbir boşluk, kendi içinde alt boşluklara ayrılır: DORSAL BOŞLUK: Birbiri ile bağlantılı iki boşluk halindedir. Kafatası içinde kalan bölümü cavitas cranii (kafatası boşluğu), omurga içinde kalan bölümü canalis vertebralis (omurga kanalı) olarak adlandırılır. Cavitas cranii içinde beyin, canalis vertebralis içinde omurilik yer alır (Şekil 1.5 A, Tablo 1.1).
TABLO 1.1. Vücudumuzdaki temel fonksiyonları gerçekleştiren sistemler TEMEL FONKSİYON
İLGİLİ SİSTEMLER
1
Dış ortamda hareket (uzayda yer değiştirme)
İskelet, muskuler, sinir sistemi ve duyu organları
2
İç taşıma
Kardio-vaskuler ve lenfa sistemi
3
Madde alımı (besinler ve oksijen)
Sindirim ve solunum sistemleri
4
Artık maddelerin uzaklaştırılması
İdrar, solunum ve sindirim sistemleri
5
Dış ortam şartlarına karşı koruma
Deri ve dış ortamla ilişkili yerlerdeki mukozayı oluşturan örtü sistemi
6
İletişim • Dış dünya ile • İç dünya ile
Sinir, duyu, solunum (konuşma), hareket sistemi Sinir ve endokrin sistemler
Üreme
Erkek ve kadın üreme sistemleri ile endokrin sistem
7
bo luklarndan biri dorsal, di eri ventral olarak konumlanm tr. Herbir bo luk kendi içinde alt bo luklara ayrlr: DORSAL BO LUK : Birbiri ile ba lantl iki bo luk halindedir. Kafatas içinde kalan bölümü cavitas cranii (kafatas bo lu u), omurga içinde kalan bölümü canalis vertebralis (omurga 12 1 İNSAN ANATOMİSİNE GİRİŞ kanal) olarak adlandrlr. Cavitas cranii içinde beyin, canalis vertebralis içinde omurilik yer alr. TABLO 1.2. Ventral vücut boşluklarında yer alan organlar
VENTRAL BO LUK : Gövde içinde önde yer alan bu büyük bo luk, diaphragma aracl ile GÖĞÜS BOŞLUĞU KARIN BOŞLUĞU LEĞEN BOŞLUĞU üst ve alt iki bo lu a ayrlr. Gö üs bölümünde yer alan üst bo luk cavitas thoracis (gö üs Mide bo lu u), karnAkciğeler ve le en içinde yer alan alt bo luk İdrar da kesesi cavitas abdomino - pelvina (karnİç üreme / genital organlar Barsaklar Kalp pelvis bo lu u)Timus olarak adlandrlr. Cavitas abdominoOvarium - pelvina, periton ile dö endi i için Karaciğer cavitas peritonealis terimi kullanlr. Peritoneal bo lu un karn içinde kalan bölümüne Uterus Safra kesesi Yemek borusu cavitas abdominis, le en içindeDalak kalan bölümüne deTuba cavitas uterina pelvis denir. Ventral vücut Soluk borusu Pankreas belirtilmi tir.Prostata Büyük damarlar bo luklarnda yer alan organlar Tablo.2'de
Ductus thoracicus Nervus vagus GÖ ÜS BO LU U Nervus phrenicus Akci eler Azigos ven sistemi
Vesicula seminalis Böbrekler İnce barsak kıvrımları Üreterler KARIN BO LU U Rektum LE EN BO LU U Vena cava inferior Mide
drar kesesi Böbreküstü bezi Abdominal aorta Barsaklar
ç üreme / genital organlar
Kalp Timus Karaci er Ovarium YemekVENTRAL borusu BOŞLUK: Gövde içinde Safra kesesi Uterus önde yer alan bu büyük boşluk, diaphragma aracılığı ile üst ve Soluk borusu Dalakyer alan üst boşluk cavitas thoracis Tuba(göğüs uterina alt iki boşluğa ayrılır. Göğüs bölümünde boşluğu), karın Büyük damarlar Pankreas Prostata ve leğen içinde yer alan alt boşluk da cavitas abdomino - pelvina (karın-pelvis boşluğu) olarak adDuctus thoracicus Böbrekler Vesicula terimi seminalis landırılır. Cavitas abdomino - pelvina, periton ile döşendiği için cavitas peritonealis kullanılır. Nervus vagus Böbreküstü
nce barsak Peritoneal boşluğun karın içinde kalan bölümünebezi cavitas abdominis, leğen içindekvrmlar kalan bölümüne de cavitas pelvis denir. Ventral vücut boşluklarında yer alan organlarRektum Tablo 1.2, Şekil 1.5 A, B’de belirNervus phrenicus Abdominal aorta
tilmiştir. Baş’ta bulunan ağız boşluğu (cavitas burun boşluğu (cavitas ve göz boşluğu (caviTablo.2 Ventral vücutoris), bo luklarnda yer alan nasalis) organlar. tas orbitalis, orbita)’da ventral vücut boşluklarından sayılır. Ventral boşluklar ilgili sistemler içinde ele Ba 'ta alınır. bulunan a z bo lu u (cavitas oris), burun bo lu u (cavitas nasalis) ve göz bo lu u
(cavitas orbitalis, orbita)'da ventral vücut bo luklarndan saylr. Ventral bo luklar ilgili sistemler içinde ele alnr. Cavitas cranii
Cavitas thoracis
Canalis vertebralis
Diaphragma Cavitas abdominis Cavitas pelvis
A
B ŞEKİL 1.5. Vücut boşlukları.
ekil 1-5 Vücut bo luklar.
M. YILDIRIM
13
VÜCUT ZARLARI Vücut boşluklarının iç yüzleri ile buralardaki organların dış yüzleri zarlarla (membrana) sarılmıştır. Vücudumuzda iki grup membran (epitelial ve bağ doku membranlar) mevcuttur. Epitelial membranların kutaneöz (deri), seröz ve müköz tipleri vardır. Bağ doku membranlar, sinoviyal membranlar olarak da adlandırılır. · Müköz membranlar: Dış ortamla, doğrudan veya dolaylı bağlantılı olan vücut boşlukları ile içi boşluklu organların içini döşeyen zarlar, müköz membranlar (tunica mucosa) veya sadece mukoza olarak adlandırılır. Örneğin ağız boşluğu, burun boşluğu, sindirim kanalı bölümleri, solunum yolları ile idrar ve üreme yolları mukoza ile kaplıdır. Müköz membranlar içinde bulunan özel hücreler müküs salgılarlar. · Seröz membranlar: Dış ortamla bağlantısı olmayan vücut boşluklarının iç yüzü ile buralardaki organların dış yüzleri seröz bir zar (tunica serosa) ile döşenmiştir. Seröz zarlar ince gevşek bir bağ dokusu üzerine dizilmiş basit, yassı epitel (mesothelium)’den oluşur. Seröz zarlar tarafından yüzeyi ıslatacak seröz bir sıvı salgılanır. Cavitas peritonealis (cavitas abdomino-pelvina) peritoneum, cavitas thoracis pleura, perikard içindeki boşluk pericardium serosum olarak adlandırılan seröz membranlarla kaplanmıştır. Seröz membranların vücut boşluğunun içini döşeyen yaprağı lamina parietalis, organların dış yüzünü saran yaprağı lamina visceralis olarak adlandırılır. · Sinoviyal membranlar: Omuz, dirsek, kalça ve diz gibi hareketli eklemlerin (sinoviyal eklemler) içindeki eklem boşluğunu (cavitas articularis) döşeyen zarlar, sinoviyal membranlar (membrana synovialis) olarak adlandırılır. Sinoviyal membranlar kesintisiz bir epitel tabakası içermezler; yassı bağ dokusu hücreleri ve yağ dokusu elemanlarından yapılıdırlar. Sinoviyal membranlar synovia adı verilen koyu, berrak, saman sarısı renginde bir sıvı salgılarlar.
İNSAN VÜCUDUNDAKİ TEMEL YAPILAR ve SİSTEMLERLE İLGİLİ BİLGİLER I. DERİ (cutis, integumentum commune) Deri, insan vücudunun en büyük organı olup, yaklaşık alanı 2 m2, ortalama kalınlığı 1-2 mm’dir. Dört temel fonksiyonu vardır: – Vücudu, mekanik, osmotik, kimyasal, ışık ve termal zararlı etkenlere karşı korur. – Sahip olduğu çeşitli reseptörler ile en geniş genel duyu organı (ağrı, ısı ve dokunma reseptörlerini içerir) olarak fonksiyon görür. – Eklentilerinden olan ter ve yağ bezleri ile bir boşaltım organı olarak görev yapar. – Vücut ısısının düzenlenmesinde (termoregülasyon) rol oynar. Bu düzenleme, derinin sahip olduğu zengin damarlanma ve ter bezleri ile sağlanır. Deri, birbirinden oldukça farklı iki tabakadan yapılıdır: a. Epidermis: Ektoderm orijinli, çok katlı keratinleşmiş epitelden yapılı yüzeyel tabakadır. Kan damarları içermeyen epidermis, dermisteki damarlardan difüzyonla buraya ulaşan kanla beslenir. Vücutta epidermisin en kalın olduğu yerler, avuç içi ve ayak tabanıdır. Epidermis 5 katmanlı bir yapıya sahiptir. Bunlardan en derinde bulunan stratum basale (str. germinativum), derinin rengini veren (çünkü melanositleri içerir) bir katman olduğu gibi gerektiğinde epidermisin diğer tabakalarını da oluşturabilecek yetenektedir.
14
1
İNSAN ANATOMİSİNE GİRİŞ
b. Dermis (corium): Birbirine örülmüş, kollojen ve elastik bağ dokusu liflerinden oluşmuş kalın bir tabakadır (400 - 2500 mikron kalınlığında). Kıl folikülleri (bulbus pili), ter bezleri (gll.sudoriferae), yağ bezleri (gll.sebaceae), kan damarları, lenf damarları, sinirler ile reseptör olarak birçok eklenti yapıya sahiptir.
II. FASCIAE (fasyalar) Fascia (Lat. sargı, zar, örtü, Romalılarda çocuk giysisi), vücudu ve bölümlerindeki çeşitli yapıları saran, bağ dokusundan yapılmış bir izolasyon- ambalajlama dokusudur. Vücuttaki fasyalar fascia superficialis ve fascia profunda olarak iki tip içinde ele alınırlar. a. Fascia superficialis (yüzeyel fasya): Stratum subcutaneum olarak da adlandırılan fascia superficialis (yüzeyel fasya), derinin dermis tabakası ile derin fasya arasında yer alır. Yağ ve gevşek bağ dokusundan oluşmuş mikst bir katmandır. Fascia superficialis içinde, deri sinirleri, yüzeyel venler (bazı yerlerde küçük arterler), lenf damarları, göğüs ön duvarında meme bezleri, yüzde mimik kaslar bulunur. Scalp, ense, avuç içi ve ayak tabanının yüzeyel fasyası, deri ile derin fasya arasında uzanan birçok kollajen lif demetleri içerir. Göz kapakları, kulak kepçesi, scrotum, penis ve clitoris’in derialtı dokusunda, yağ doku bulunmaz. Göğüs, karın ve perinedeki yüzeyel fasya, yüzeyel (panniculus adiposus) ve derin (str. membranosum) iki farklı katmandan oluşur. Göğüs ve karındaki yüzeyel katmana Camper fasyası, perinedeki yüzeyel katmana Cruveilhier fasyası denir. Göğüs ve karındaki derin katman için Scarpa fasyası, perinedeki derin katman için Colles fasyası adlandırmaları da yapılmıştır. Disseksiyon esnasında ve cerrahi girişimlerde, fascia superficialis oluşumlarının ortaya konup korunması büyük titizlik gerektirir. Yüzeyel fasya, vücut konturlarının oluşumu, basınç absorpsiyonu, vücut ısısının konservasyonu ile yüzeyel damar-sinirlerin sağlıklı bir şekilde seyrinin sağlanması gibi fonksiyonları üstlenmiştir. b. Fascia profunda (derin fasya): Yüzeyel fasyanın derininde olarak tüm vücudu saran (fascia investens), sık örgülü bağ dokusundan oluşmuş oldukça sağlam bir tabakadır. Ekstremitelerde kemiklere kadar gönderdiği bölmelerle (septum intermusculare) fasyal kompartmanların oluşmasını sağlar. Göğüste ve karında incedir. Hareketli eklemlerin hizasındaki derin fasya, oldukça kalınlaşarak buradaki kirişleri saran retinaculum’ları oluşturur. Retinakulumlardan çıkan bir kısım fibröz demet, derindeki kemiklere ulaşarak tendonlar için osteofibröz kanallar oluşturur. Tendonların etrafındaki sinovyal tendon kılıfları (vaginae synoviales tendineae) ile kemik, kas, tendon ve kaslar arasındaki bursae da derin fasyanın özel oluşumları kabul edilir. Derin fasya vücutta bir bütünlük arzetmesine karşın bulunduğu bölüm / bölgeye göre adlandırılır (fascia cervicalis, fascia axillaris, fascia brachii, fascia femoris - fascia lata vb.).
M. YILDIRIM
15
III. HAREKET SİSTEMİ OLUŞUMLARI Systema locomotorium (hareket sistemi, Lat. locus = yer, mekan; motio = hareket, devinim), insan vücuduna belirli bir biçim veren ve ona mekanda yer değiştirme olanağı sağlayan bir sistemdir. Hareket sistemi, systema skeletale, systema articulare ve systema musculare olarak üç alt sistem içerir. Kemikler ve eklemlerin ele alındığı iskelet ve eklem sistemleri, hareket sisteminin pasif bölümünü oluştururlar. Bu pasif unsurlar ancak iskelet kasları ile hareket edebilir. Hareket sisteminin alt sistemlerini, kısaca ele alacağız. 1. Systema skeletale (iskelet sistemi) İskelet sistemi, insan vücudundaki 206 kemik tarafından oluşturulur. Çeşitli şekillerdeki bu kemikler, aksial (skeleton axiale) ve appendiküler iskelet (skeleton appendiculare)’ler şeklinde organize olmuşlardır. Skeleton axiale, baş-boyun ve gövdenin iskeletini, skeleton appendiculare’ler ise üsttaraflar ve alttarafların iskeletini oluştururlar. Yetişkin bir kişide bulunan 206 kemiğin, 126’sı appendiküler iskelette, 80 tanesi de aksial iskelette yer alır (Ayrıntıları için bkz. Bölüm 5). İskelet sisteminin temel fonksiyonları şunlardır: · Yumuşak dokulara destek olur. · Vücut boşluklarındaki iç organları korur ve destekler. · Vücut bölümlerinin hareketlerini sağlayan kaslara yapışma yeri teşkil eder; böylece biomekanik kaldıraç gibi fonksiyon görür. · Bir iyon depo yeri olan kemikler, Ca++, PO4– ve CO3– homeostazisinde rol oynar. · Kan hücreleri yapımı (hemopoiesis), kırmızı kemik iliğinde gerçekleşir. Kemiklerin yapısı: Kemikler, canlı kemik hücreleri (osteocytus) ile inorganik maddeler taşıyan organik intersellüler matriksten oluşan kemik dokudan (textus osseus) yapılıdırlar. Kemik dokunun sertliği, intersellüler (ekstrasellüler) matrikste fazla miktarda bulunan kalsiyum fosfat (%85), kalsiyum karbonat (%10), kalsiyum florit, magnezyum fosfat gibi maddelere bağlıdır. Kemik dokunun 1/3’ü organik, 2/3’ü inorganik maddelerden oluşur. Organik maddeler, kemiğe sağlamlık ve fleksibilite kazandırırlar. 1 mm3’lük kompakt kemik dokusunda 750 - 900 osteosit bulunur. Histolojik olarak substantia compacta ve substantia spongiosa (textus osseus compactus ve textus osseus spongiosus - trabecularis) olarak iki tip kemik doku vardır. Kompakt kemik doku; düzenli bir Havers sistemi (osteon)’ne sahip olduğu halde, süngerimsi yapıda, boşluklar ve trabeküller içeren spongiöz kemik doku Havers sistemlerine sahip değildir. 2. Systema articulare (eklem sistemi) İki veya daha çok iskelet oluşumu (kemik veya kıkırdak) arasındaki fonksiyonel birleşmeler, hareketli olsun veya olmasın eklem (articulatio, art., junctura) olarak adlandırılır. Eklemlerin morfolojik ve fonksiyonel sınıflamalar yapılmıştır. En çok kullanılan, eklemleşen iskelet oluşumları arasındaki maddeye göre yapılan morfolojik sınıflamadır. Buna göre junctura fibrosa, junctura cartilaginea ve junctura synovialis olarak 3 grup eklem vardır (Ayrıntıları Bölüm 6’da anlatılmıştır). 3. Systema musculare (kas sistemi) Kaslar, kontraksiyon (kasılma) ve bunun sonucu mekanik hareket oluşturmada ileri derecede özelleşmiş yapılardır. Sinir sistemi tarafından kontrol edilen, latent bir enerji halindeki bu yetenek, myocy-
16
1
İNSAN ANATOMİSİNE GİRİŞ
tus olarak adlandırılan kas hücrelerinin stoplazmalarında bulunan, protein içeren kontraktil elemanlar sayesinde gerçekleşir. Kas hücreleri, hücre içi iplikçiklerinin dizilim özelliklerine göre düz (myocytus nonstriatus - textus muscularis nonstriatus) ve çizgili (myocytus striatus skeletalis, myocytus cardiacus - textus muscularis striatus), innervasyon özelliklerine göre de istemli kasılan ve istemsiz kasılan kaslar olarak ayrılır. İskelet kasları istemli çalıştıkları halde düz kaslar ve kalp kası istemsiz çalışırlar. Düz kaslar, damar duvarları ile içi boşluklu organların muskuler duvarlarını oluştururlar (Ayrıntıları için bkz. Bölüm 7).
İSKELET KASLARI İskelet kasları, hareket sisteminin aktif elemanları olup, istemli çalışan, çizgili kas dokusundan (textus muscularis striatus skeletalis) yapılmışlardır. İnsan vücudunda bulunan yaklaşık 600 kas, vücut ağırlığının %40 - 45’ini oluşturur. Herbir iskelet kası, makroskopik olarak kas gövdesi (venter) ile bu gövdeyi iskelet elemanlarına bağlayan kirişler (tendo)’den oluşur. Kirişler bağ dokusundan yapılmış olup, kasılma yeteneğine sahip değillerdir. Kirişlerden, az hareket edenin - punctum fixum yapışma yeri kasın başlangıcı (origo); hareketli olanının - punctum mobile yapışma yeri, kasın sonlanma yeri (insertio) kabul edilir.
IV. DOLAŞIM SİSTEMİ (SYSTEMA CIRCULATORIUM) Dolaşım sistemi, içinde kan ve lenfa gibi sıvıların dolaştığı damarlar (vasa) ile merkezi pompa organı olan kalpten oluşur. İnsanlar ve diğer omurgalılarda damar sistemi, taşıdığı sıvının karakterine göre iki grupta ele alınır. Bu iki grup, dolaşım sisteminin alt sistemleri olarak ayrı ayrı adlandırılır (Ayrıntıları için bkz. Bölüm 8). 1. Systema cardiovasculare: İçinde kan (haema) taşıyan damarlar (kan damarları / arteria ve vena) ile kanın dolaşımını sağlayan kalp (cor) kardiovasküler sistem içinde ele alınır. 2. Systema lymphoideum: İçinde lenf taşıyan damarlar (lenf damarları) ile lenf düğümleri (nodi lymphoidei), dolaşım sisteminin ikinci alt sistemi olan lenfatik sistemi oluştururlar.
V. İÇ ORGANLAR (ORGANA VISCERALIA, SPLANCHNA) Vücudumuzdaki göğüs, karın ve pelvis boşluklarında yer alan organlar, organa visceralia (Lat. viscus = iç organ, viscera = iç organlar) olarak adlandırılırlar. İç organların incelendiği bilime splanchnologia (Gr.splanchnos = iç organ) denir. İç organlar, sistematik anatomide aşağıdaki şekilde ele alınır: a. Systema digestorium (alimentarium) - Sindirim sistemi b. Systema respiratorium - Solunum sistemi c. Systema ürogenitale - İdrar ve üreme sistemi – Organa ürinaria - İdrar organları – Organa genitalia - Üreme organları – Organa genitalia feminina - Kadın üreme organları – Organa genitalia masculina - Erkek üreme organları d. Glandulae endocrinae (gll.sine ductibus) - İç salgılı organlar. ORGANA VISCERALIA başlığı altında incelenen 4 sistemi kısaca gözden geçirelim.
M. YILDIRIM
17
a. SYSTEMA DIGESTORIUM (sindirim sistemi) Dışardan aldığımız besin maddelerinin kana geçişinin sağlandığı sisteme, systema digestorium denir. Bunun için sırayla şu aşamalar gerçekleşir. · Besinlerin alınması ve çiğnenmesi (ingestio ve masticatio) · Besinlerde kimyasal değişiklikleri sağlayacak olan kimyasal maddelerin salgılanması (secretio) · Besin maddelerinin yıkılması ve emilmesi (assimilatio ve absorptio) · Kana geçirilemeyen maddelerin sindirim kanalından dışarı atılması (eliminatio ve defecatio) Sindirim sistemi cavitas oris (ağız boşluğu)’ten anüs’e kadar uzanan sindirim kanalı (canalis digestorius - alimentarius) ile bu kanala bağlanan eklenti bezlerden (adnexa canalis digestorii - tükrük bezleri, karaciğer, pancreas) oluşur. Canalis diğestorius cavitas oris, pharynx, oesophagus, gaster, intestinum tenue, intestinum crassum ve anüs’ten ibarettir (Ayrıntıları için bkz. Bölüm 10). Sindirim sistemindeki her organ farklı spesifik fonksiyona sahiptir. Ağız (Lat. os, oris; Gr. stoma) besinlerin alınması (ingestio) ve çiğnenmesi (masticatio) ile çiğnenen besin maddelerinin tükrük ile muamelesinin yapıldığı yerdir. Pharynx (yutak) ve oesophagus (yemek borusu), ağızda sindirime tabi tutulan lokmanın gaster (mide)’e iletimini sağlarlar. Mide, sindirim kanalının en genişlemiş bölümü olup, HCI ve pepsin ile kimyasal sindirim yanında peristaltik hareketlerle mekanik parçalama da gerçekleştirir. Mide 1-2 litrelik hacmi ile besin maddelerinin belirli bir süre depo edilmelerini de sağlar. İnce barsaklar (intestinum tenue) sindirim kanalının en uzun bölümü (6-8 m uzunluğunda 4 cm çapında) olup en etkin sindirim fonksiyonunun yapıldığı yerdir. Eklenti yapılar olan hepar ve pancreas’ta salgılarını ince barsak lümenine boşaltırlar. Kalın barsaklar (intestinum crassum), 130-150 cm uzunluğunda bir boru sistemi olup, dışkının oluşturulduğu ve suyun emildiği yerdir. Sindirim kanalında emilmeyen besin maddeleri (feçes) anüs yolu ile dışarı atılır (defecatio).
b. SYSTEMA RESPIRATORIUM (solunum sistemi) Solunum sistemi, sürekli olarak dış ortamla organizma arasındaki gaz alış-verişini gerçekleştiren bir sistemdir. Systema respiratorium’un iki temel bölümü vardır: Viae respiratoriae: Solunum havasının iletildiği boru sistemi. Hava iletici bölüm de kendi içinde ÜST ve ALT solunum yolları olarak ayrılır. · Üst solunum yolları: Nasus (burun), pharynx (yutak) ve larynx (gırtlak). · Alt solunum yolları: Trachea (soluk borusu) ve bronşlar (bronchii). Organum respiratorium: Solunum organı (pulmo-akciğer) Akciğerler, intrapulmoner solunum yolları, bunlara eşlik eden damarlar-sinirler ile gaz alışverişinin gerçekleştirildiği küçük bağımsız üniteler olan acinus pulmonis (pulmon)’lerden yapılmıştır. Solunum sistemi içinde incelenen larynx (gırtlak) bir solunum yolu olma yanında sesin de üretildiği bir organdır. Bunun gibi nasus internus’ta yer alan regio olfactoria da koku organı olarak fonksiyon görür.
c. SYSTEMA UROGENITALE (idrar ve üreme sistemi) Systema ürogenitale iki organ grubunu içeren bir sistemdir. Bunlardan ORGANA URINARIA (Lat.uron = idrar, idrar organları) idrarı üreten ve ileten organlar olup, organizmaya zararlı bazı metabolitlerin idrar yolu ile atılmasını sağlarlar. Bu organlar sırayla renes, ureter’ler, vesica urinaria ve urethra’dan ibarettir.
18
1
İNSAN ANATOMİSİNE GİRİŞ
ORGANA GENITALIA (genital organlar)’lar ÜREME İŞİ ile görevli organlardır. Kadın ve erkekte farklı yapıdadırlar. Kadın genital organları (organa genitalia feminina) OVARIUM, TUBA UTERINA, UTERUS, VAGINA VE DIŞ GENİTAL ORGANLAR’dan ibarettir. Erkek genital organları (organa genitalia masculina) ise DESCENSUS TESTİS, EPİDİDYMİS, DUCTUS DEFERENS, VESICULA SEMINALIS, PROSTATA, Gl. bulbourethralis ve PENIS’ten oluşur.
d. GLANDULAE ENDOCRINAE (iç salgılı bezler) Vücudun değişik yerlerinde bulunan ve farklı embriyonal yapraklardan gelişen İÇ SALGILI BEZLER, HORMON adı verilen salgılarını direkt olarak kana verirler. Bir boşaltma kanalına sahip olmayan bu bezler gll.sine ductibus (kanalsız bezler) olarak da adlandırılırlar. Gl.hypophysialis, gl.pinealis, gl.thyroidea, gl.parathyroidea, gl.suprarenalis, endokrin pancreas, endokrin testis, endokrin ovarium ile thymus bu başlık altında incelenirler. Şu özelliklere sahiptirler: – Vücudun değişik yerlerinde bulunmaları nedeniyle anatomik bir bütünlüğe sahip değillerdir; fizyolojik bir bütünlük oluştururlar. – Çalışmalarındaki ortak yön vücuttaki diğer fonksiyonların koordinasyonu ve regülasyonuna yardım etmeleridir. Bu fonksiyonlarıyla sinir sistemine benzerler. – Anatomik olarak küçük hacimlidirler; bazıları 1 gr’mı bile geçmez. Ancak çok büyük fizyolojik önemleri olması nedeni ile vücuttan çıkarılmaları ölüme yol açabilir. – Herbiri farklı embriyonal taslaklardan gelişir. Örneğin, corpus pineale ektodermal, gl.parathyroidea’lar endodermal, gl.suprarenalis’in cortex bölümü endodermal, medulla bölümü ektodermal kaynaklıdır. – Bağımsız belirli organlar olarak (ör. gl.thyroidea) bulunabildikleri gibi bir başka organın içinde dağılmış doku ve hücre grupları halinde de olabilirler (örneğin, pancreas içindeki Langerhans adacıkları). – İç salgılı bezler diğer doku ve organlara oranla daima çok fazla kanlanırlar.
VI. SYSTEMA NERVOSUM (sinir sistemi) Sinir sistemi, insan vücudunun telli haberleşme sistemi olma yanında, kendine gelen iç ve dış uyarıları değerlendirme, sonuçlar çıkarma ve bilgi depolama gibi fonksiyonları da vardır. Sinir sistemi bölümleri textus nervosus (sinir dokusu)’tan oluşur. Sinir dokusu nöronlar, nöroglialar ve kan damarlarını içerir. Sinir sistemi, topografik yerleşim ilkeleri çerçevesinde merkezi ve periferik (systema nervosum centrale ve systema nervosum periphericum), fonksiyonel yönden somatik ve visseral sinir sistemi olarak ayrılır.
a. MERKEZİ SİNİR SİSTEMİ (systema nervosum centrale) Merkezi sinir sistemi (MSS, CNS), kafatası içinde yer alan encephalon (beyin) ile omurga kanalı içinde yer alan medulla spinalis’ten oluşur.
b. PERİFERİK SİNİR SİSTEMİ (systema nervosum periphericum) Merkezi sinir sistemi dışında kalan sinir sistemi bölümü olup, spinal (nervi spinales), kranial (nervi craniales) ve otonom sinirler ile bunlarla ilgili ganglionları içerir.
M. YILDIRIM
19
KRANİAL SİNİRLER (nervi craniales) Beyinin değişik bölümlerine bağlanan 12 çift sinir olup, önden arkaya doğru CN I, II, - XII şeklinde numaralanmıştır. Adlandırılmaları şöyledir: I. n.olfactorius, II. n.opticus, III. n.oculomotorius, IV. n.trochlearis, V. n.trigeminus, VI. n.abducens, VII. n.facialis, VIII. n.vestibulocochlearis, IX. n.glossopharygeus, X. n.vagus, XI. n.accessorius, XII. n.hypoglossus. Bunlardan CN VIII kafatasını terketmez, CN X dışındaki kranial sinirler baş-boyunda dağılır.
SPİNAL SİNİRLER (nervi spinales) Herbir omurilik segmentinden birer çift olmak üzere, tüm omurilik boyunca 31 çift spinal sinir çıkar. 31 çift spinal sinirin omurilik bölümlerine göre dağılımı şöyledir: 8 çift servikal, 12 çift torakal, 5 çift lumbal, 5 çift sakral ve 1 çift koksigeal segmentten çıkar.
OTONOM SİNİR SİSTEMİ Otonom sinir sistemi (visseral veya vegetatif sinir sistemi), vücudumuzdaki isteğimiz dışında çalışan iç organların çalışmalarını düzenleyen bir sistemdir. Birbiri ile antagonist çalışan, sempatik ve parasempatik olmak üzere iki temel bölümden oluşan bu sistem sayesinde, beslenme, solunum, boşaltım, kan dolaşımı, üreme ve adaptasyonel fonksiyonlar değişen çevre koşullarına rağmen düzenli bir şekilde gerçekleşirken, vücut iç ortamının belli sınırlardaki sabitliği (homeostasis)’de korunur. Otonom sinir sistemi bu fonksiyonlarını, her organ için düzenlenmiş bir çalışma düzeninden ziyade, iç organların ortak yapı planında yer alan, düz kaslar, kalp kası ve bezler (glandulae) üzerindeki zıt etkileri ile gerçekleştirir. Somatik sistemdeki olaylar bilincimiz dahilinde meydana geldiği halde, visseral sistemdeki olaylar bilincimiz dışında oluşur.
VII. ORGANA SENSUUM (duyu organları) Duyu organları (organa sensuum), canlının kendi iç dünyasında ortaya çıkan değişiklikler ile yaşadığı ortamdaki çeşitli uyarıları (fiziksel, kimyasal, mekanik) alarak MSS’ne iletilmesini sağlayan organlardır. Bundan 2000 yıl önce Aristo’nun, dokunma, koku, tad, işitme ve görme olmak üzere 5 duyu tanımlamasına karşın, bugün bunlara ilaveten basınç, ağrı, sıcak, soğuk, hareket, denge, açlık, tokluk vb.duyuların da varlığını biliyoruz. Bu duyuların alınmasını sağlayan organlar, reseptör adını verdiğimiz özel algılama ünitelerine sahiptir. Reseptörlerle alınan duyum, duysal sinirlerle MSS’nin ilgili alanlarına (serebral korteksin genel duyu, işitme, görme merkezleri, hipotalamus, beyin sapındaki solunum ve dolaşım merkezleri) iletilir. Herbir reseptör, uyaran cinsine bağlı olmaksızın tek bir yanıt doğurur. Örneğin göze vurulan yumruk, parlak ışıklar şeklinde yorumlanır; derideki ısı reseptörleri elektrostimülatörle uyarılırsa sıcaklık duyusu alınır. Her reseptör, kendine gelen uyarıları, sinir impulsu - elektrik enerjisine dönüştüren biyolojik bir transdüserdir. Duyular, genel duyular ve özel duyular olarak iki grupta ele alınırlar. Dokunma, basınç, titreşim, sıcak - soğuk, stereognosis ve propriosepsiyon gibi duyular GENEL DUYU; görme (organum visuale), işitme – denge (organum vestibulocochleare / auris), koku (organum olfactorium) ve tad (organum gustatorium) ÖZEL DUYULAR olarak adlandırılır. Bu konuda, kitabın duyu organları bölümünde ayrıntılı bilgiler verilmiştir.