SOSYAL ÇALIŞMAYA GİRİŞ TERAPİDEN ÖNCE Sosyal Çalışmacılar İçin Mesleğe Giriş Bilgileri
SOSYAL ÇALIŞMAYA GİRİŞ TERAPİDEN ÖNCE Sosyal Çalışmacılar İçin Mesleğe Giriş Bilgileri
Uzm. Sosyal Çalışmacı Kemal GÜDEK İ.Ü. Sağlık Bilimleri Fakültesi, Sosyal Hizmetler Bölümü, Öğretim Görevlisi
NOBEL TIP KİTABEVLERİ
© 2012 Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti.
SOSYAL ÇALIŞMAYA GİRİŞ TERAPİDEN ÖNCE Sosyal Çalışmacılar İçin Mesleğe Giriş Bilgileri Uzm. Sosyal Çalışmacı Kemal GÜDEK ISBN: 978-975-420-917-4 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri yasası gereği herhangi bir bölümü, resmi veya yazısı, yazarların ve yayınlayıcısının yazılı izni alınmadan tekrarlanamaz, basılamaz, kopyası çıkarılamaz, fotokopisi alınamaz veya kopya anlamı taşıyabilecek hiçbir işlem yapılamaz.
Düzenleme: Kapak Tasarım: Baskı / Cilt:
Nobel Tıp Kitabevleri - Cenk Akay Cenk Akay Nobel Matbaacılık, Hadımköy-İSTANBUL
NOBEL TIP KİTABEVLERİ LTD. ŞTİ. ÇAPA Millet Cad. No:111 Çapa-İstanbul Tel: (0212) 632 83 33 Fax: (0212) 587 02 17 CERRAHPAŞA Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Karşısı Park içi Cerrahpaşa-İstanbul Tel: (0212) 586 17 58 KADIKÖY Rıhtım Cad. Derya İş Merkezi No: 7 Kadıköy-İstanbul Tel: (0216) 336 60 08
www.nobeltip.com
ANKARA Sağlık Sokak No:17/C Çankaya (Sıhhiye) Tel: (0312) 434 10 87 ANTALYA Meltem Mahallesi Dumlupınar Bulvarı Falez Sit. Toros Apt. No: 183/2 Tel: (0242) 238 15 55 BURSA Uludağ Üniversitesi Görükle Kampüsü Kampüs AVM No: 7 Nilüfer-BURSA Tel: (0224) 224 60 21 ELAZIĞ Yahya Kemal Cad. Üniversite Mah. No: 36/B Tel: (0424) 233 43 43 SAMSUN Ulugazi Mah. 19 Mayıs Bulvarı 16/6 Tel: (0362) 435 08 03
Aile toplumun özüdür, onu tahribe yönelen herşey, Toplumun tahribine yönelmiş demektir… BULTER
ÖNSÖZ Bugüne kadar hiçbir toplum kendi başına gelemeyecek kadar ağır sorunlar yaşayan kişilere duyarsız kalamamıştır. Bu sorunlar ağır hastalık, geçinemeyecek derecede yoksulluk, fiziksel veya ruhsal engellilik olabilir. Toplumların kültürlerine, anlayışlarına, sosyoekonomik gücüne, dini inanışına vb. göre bu duyarlılıklar akla gelmedik uygulamalara dönüşebilmiştir. İçine şeytan girdiğine inanılan kişilerin diri diri ateşe atılması da bir toplumsal duyarlılık adına yapılıyordu. Önceleri büyük boyutta gündelik yaşam içinde sözel dayanışmalar şeklinde yürütülen bu faaliyetler, devletler geliştikçe ve kurumsallaştıkça bir takım sosyal düzenlemeler ile kalıcı yapılara kavuştular, sosyal politikalar içinde yerlerini aldılar. Kendi haline bırakıldığında elde edilemeyecek toplumsal sonuçların belirli kural ve düzenleme haline getirilmesinde en çok ilgi duyulan konular arasına öksüz-yetimlere, kimsesizlere, yaşlılara, yataklara, fiziksel ve ruhsal engellilere, mahkumlara, hastalara sahip çıkılması için barınma, geçinme, eğitim, sağlık, adalet vb. hizmetlere yönelik destek/kollama/ koruma çabaları girdi. Söz konusu ihtiyaçlara cevap verebilecek uygulamaları yapacak kişilerin de işin felsefesini, sorumluluğunu, tekniğini iyice sindirmiş olması gerekiyordu. Böylece, “sosyal hizmet” adıyla yeni bir meslek doğmuş oldu. Bu mesleğin mensuplarının ne kadar “nazik” konularla ilgilendiğini hiç unutmamak gerekir. Sosyal çalışmacılar hem en üst düzeyde “duyarlılık” hem de “beceriklilik” taşımak durumundadır. Ülkemizde büyük ihtiyacımıza karşın sosyal hizmet alanında meslekleşme tam anlamıyla yerleşmiş değildir. Sağlık, eğitim, belediyecilik vb. hizmetlerde görev alan sosyal çalışmacılar tek tek sayılacak kadar azdır. Bu konuda okullaşma da istenilen düzeyin çok altındadır. Akademisyenlerinin sayısı beşi onu geçmez. Dilimizde alanla ilgili yazılanlar da şaşırtıcı şekilde azdır. Bu yoksunluklarımıza karşın son yıllarda iyi şeylerin de olduğunu belirtmeliyiz. Açılan yeni bölümler, mesleğin yasalarca da tanımlanmış olması, yazılan kitaplar bunlar arasında sayılabilir. Öğrencilerimizin olduğu kadar meslek erbabının da ihtiyacını karşılayacağı kuşkusuz olan bu kitabı yazan mesai arkadaşım Uzm. Sosyal Çalışmacı Kemal Güdek’i yürekten kutluyorum. Eserini mesleğin başka yazarlarını da cesaretlendirerek harekete geçirecek bir kitap olarak görüyorum. Prof.Dr. Haydar Sur İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Dekanı vii
ÖNSÖZ Sosyal çalışma, insanlara psiko-sosyal boyutta bir yardım mesleğidir. İnsanı, insan olduğu için, bir değere layık gören bilim ve sanattır. Sosyal çalışma, kendine özgü metodu, yaklaşımları ve teknikleri olan, uygulamalı bir disiplindir. Odağı çevresiyle birlikte insandır, ortalaması da ailedir. Mezzo boyutta çalışma alanı, grup terapileri, makro boyutta, toplumla çalışmadır. Kitabın isminin, terapiden önce konmasının nedeni, sağaltımdan önce bilinmesi gereken, bilgi ve beceri, temelinin varlığındandır. Terapiden önce, sosyal çalışmanın küçük bir çekirdeği ve müvesi olup, fihrist hükmündedir. Kitap sosyal çalışmanın çevresiyle birlikte kişi odağı, perspektifinde ele alınmış, yabancı ve yerli bilim adamlarının görüşleri paralelinde, analiz edilmiştir. Konu ile ilgili, temel kavramlar, tanımlar halinde verilmiş, pekiştirme amacıyla da örneklendirilmiştir. Kitabın basımı için beni yüreklendiren ve desteğini esirgemeyen, İ.Ü. Sağlık Bilimleri Fakültesi Dekanı, Prof. Dr. Haydar Sur Hocam’a, çok teşekkür ediyorum. Kitabın her aşamasında, verdiği destek için, bölüm başkanımız, Yrd. Doç. Dr. Tümer Ulus hocam’a, teşekkür ediyorum. Ayrıca desteğini hep yanımda hissettiğim, sayın Hocam, Doç Dr. Osman Abalı’ya teşekkür ediyorum. Sosyal çalışmacılara ve terapistlere ithaf olunur…
Kemal Güdek Öğretim Görevlisi İstanbul – 2012
ix
İÇİNDEKİLER Önsöz ..................................................................................................................................v Yazarın Önsözü .............................................................................................................. vii İçindekiler ....................................................................................................................... ix Tablolar Listesi .............................................................................................................. xvi 1. BÖLÜM: YÖNLENDİRME TEKNİKLERİ .................................................. 17 1.1. Giriş .................................................................................................................. 19 1.2. Bilimsel Yöntemlerin Uygulanması ............................................................. 20 1.3. Sorun Çözmede Yetenek Arttırılması.......................................................... 24 1.4. Bir Örgüt Çerçevesinde Etkinlikte Bulunulması ........................................ 24 1.5. İnsanın Tüm Olarak Ele Alınması ............................................................... 26 1.6. Sorun Sahibinin Çevrenin Bir Ürünü Olarak Ele Alınması ..................... 26 1.7. İşlevsel İlişkinin Gözden Kaçırılmaması ..................................................... 27 1.8. Meslek Bilinciyle Hareket Edilmesi ............................................................. 28 1.9. Belli Bir Esneklik İle Hareket Edilmesi........................................................ 35 1.10. Önyargısız Olmak........................................................................................... 36 1.11. Sorun Kadar Sorun Sahibi Kişi – Grup – Toplum Üzerinde Odaklaşılması .................................................................................................. 36 1.12. Sorun Sahibinin Girişkenliğine Dayanılması ............................................. 38 1.13. Kişi – Grup ya da Toplum Nerede ise Oradan İşe Başlanılması ve Anlamlı Bir Hızla Hareket Edilmesi ............................................................ 39 1.14. Sorun Sahibinin Niteliklerine ve Gelişme Düzeyine Dikkat Edilmesi ........................................................................................................... 40 1.15. Genellemelerden Dolayı Yanılgılara Düşülmemesi................................... 40 1.16. Aksayan Yönlerden Çok Güçlü Yönlerin Üzerinde Durulması .............. 41 1.17. Sorun Sahibinin Yargılanmaması ................................................................ 43 1.18. Kaynakların Bilinmesi.................................................................................... 44 1.19. Gizliliğe Dikkat Edilmesi ............................................................................... 45 1.20. Çevresel Koşulların ve Toplumsal Güç Dengesinin Akılda Tutulması ......................................................................................................... 45 2. BÖLÜM: MÜLAKAT .................................................................................... 47 2.1. Giriş .................................................................................................................. 49 2.2. Tanım ............................................................................................................... 49 2.3. Mülakatın Amacı ............................................................................................ 50 2.4. İlişki Türleri ve Olumlu İlişkinin Ögeleri ................................................... 56 2.4.1. Müracaatçının Kendi Kendine Karar Vermesi ................................ 57 xi
xii • İçindekiler
2.5.
2.6. 2.7.
2.8. 2.9.
2.4.2. Müracaatçıya İlgi Göstermek ............................................................. 59 2.4.3. Kişiliğe Saygı ......................................................................................... 59 2.4.4. Empati.................................................................................................... 60 2.4.5. Gizlilik.................................................................................................... 61 2.4.6. İçtenlik, Özgünlük................................................................................ 62 Mülakatın Aşamaları...................................................................................... 62 2.5.1. Başlangıç Aşaması ................................................................................ 63 2.5.2. Gelişme Aşaması .................................................................................. 64 2.5.3. Sonlandırma Aşaması .......................................................................... 67 İlk mülakat....................................................................................................... 69 Mülakatın Teknikleri ..................................................................................... 71 2.7.1. Dinleme ................................................................................................. 72 2.7.2. Gözlem ................................................................................................... 73 2.7.3. Konuşma ............................................................................................... 74 2.7.4. Yalan Söyleme....................................................................................... 75 2.7.5. Soru Sorma ............................................................................................ 75 2.7.6. Soru Türleri ........................................................................................... 77 2.7.7. Olgunun Bulunduğu Yerden Başlama .............................................. 80 2.7.8. Olgu ve Ailelerin Kendileri Hakkında Sordukları Soruları Cevaplama ............................................................................................. 81 2.7.9. Olgu ve Ailelerin Başkaları Hakkında Sorduğu Sorular ................. 81 2.7.10. Olgu ve Ailelerin Sosyal Çalışmacı Hakkında Sorduğu Sorular.................................................................................................. 81 2.7.11. Liderlik................................................................................................. 82 2.7.12. Yorumlama ......................................................................................... 83 2.7.13. Anlamın Açıklanması ........................................................................ 84 2.7.14. Duyguların Yansıtılması ................................................................... 84 2.7.15. Pekiştirme............................................................................................ 85 2.7.16. Hipotez ................................................................................................ 85 2.7.17. Direnç .................................................................................................. 86 2.7.18. Hiciv ..................................................................................................... 86 2.7.19. İlgilenme .............................................................................................. 86 2.7.20. Transferans ......................................................................................... 87 2.7.21. Karşıt Transferans .............................................................................. 87 Çocuklarla Mülakat ........................................................................................ 87 Kayıt ve Raporlama ........................................................................................ 90
3. BÖLÜM: SOSYAL ÇALIŞMANIN TANIMLARI ........................................ 95 3.1. Tanımlar .......................................................................................................... 97
İçindekiler • xiii
4. BÖLÜM: SOSYAL ÇALIŞMANIN NİTELİKLERİ .................................... 101 4.1. Meslek Olarak Sosyal Çalışma .................................................................... 103 4.1.1. Amaç .................................................................................................... 103 4.1.2. Yöntem ................................................................................................ 104 4.1.3. Bilgi ...................................................................................................... 106 4.1.4. Uygulama Alanı ve Uygulayıcı Kadrolar ........................................ 106 4.1.5. Mesleki Değerler................................................................................. 106 4.2. Disiplin Olarak Sosyal Çalışma .................................................................. 108 5. BÖLÜM: SOSYAL ÇALIŞMANIN METODLARI ..................................... 109 5.1. Kişisel Çalışma .............................................................................................. 111 5.1.1. Kişisel Çalışmada Kullanılan Araçlar .............................................. 111 5.1.2. Kişisel Çalışma Uygulamalarında Kullanılan Yaklaşımlar ........... 112 5.2. Grup Çalışması ............................................................................................. 113 5.2.1. Grup Terapisinde Aşamalar ............................................................. 115 5.2.2. Grup Çalışmasında Modeller ........................................................... 115 5.2.3. Grup Terapisinde Tedavi Edici Unsurlar ....................................... 115 5.3. Toplumla Çalışma ........................................................................................ 116 5.3.1. Toplumla Çalışmada Evrensel İlkeler ............................................. 116 5.3.2. Toplum Kalkınması ve Sosyal Eylem .............................................. 117 5.3.3. Toplumla Çalışmada Sosyal Çalışma Modelleri ve Sosyal Çalışmacının Rolleri .......................................................................... 118 6. BÖLÜM: SOSYAL ÇALIŞMADA KULLANILAN TEORİLER ve SOSYAL ÇALIŞMACININ ROLLERİ ........................................ 119 6.1. Sosyal Çalışmada Kullanılan Teoriler ........................................................ 121 6.2. Sosyal Çalışmacının Rolleri ........................................................................ 121 7. BÖLÜM: DÜNYADA ve TÜRKİYE’DE SOSYAL ÇALIŞMA ................... 123 7.1. Dünyada Sosyal Çalışma ............................................................................. 125 7.2. Türkiye’de Sosyal Çalışma........................................................................... 126 8. BÖLÜM: HALK YARDIMINDA SOSYAL ÇALIŞMA .............................. 131 8.1. İhtiyaç ............................................................................................................. 133 8.2. Yoksulluk ....................................................................................................... 133 8.3. Yoksunluk ...................................................................................................... 133 8.4. Halkla İlişkiler ve Sosyal Çalışma ............................................................... 134 8.5. Ayni ve Nakti Yardım .................................................................................. 135 9. BÖLÜM: ÇOCUK ve SOSYAL ÇALIŞMA ................................................. 137 9.1. Tanım ............................................................................................................. 139
xiv • İçindekiler
9.2. 9.3. 9.4. 9.5. 9.6. 9.7.
Çocukla İlgili Mesleki Tanımlar Kavramlar ............................................. 139 Çocuk Hakları ............................................................................................... 140 Çocuk Hakları Evrensel Bildirgesi ............................................................. 143 Çocuklarda Uyum ve Davranış Bozuklukları ........................................... 143 Çocuklarda Gelişim ...................................................................................... 144 Çocuk Odaklı Aile ve Çevresi ..................................................................... 144
10. BÖLÜM: AİLE ve SOSYAL ÇALIŞMA ..................................................... 147 10.1. Tanım ............................................................................................................. 149 10.2. Aile ile İlgili Mesleki Tanımlar Kavramlar................................................ 149 10.3. Ebeveynlerin Çocuklarına Karşı Sıklıkla Gösterdikleri Tutum ve Davranışları ................................................................................................... 151 10.4. Ailenin Fonksiyonları .................................................................................. 151 10.5. Aile Yaşam Döngüsü.................................................................................... 152 10.6. Aile Değerlendirme Şeması ......................................................................... 152 10.7. Ailede Meydana Gelen Krizler.................................................................... 154 10.8. Genelci Sosyal Çalışmada Aileye Müdahale Aşamaları .......................... 156 10.9. Aile Terapileri ............................................................................................... 156 10.10.Sosyal Çalışma Uygulamalarında Kullanılan Sorun Çözme Teknikleri....................................................................................................... 157 10.11.Mutlu Aile Mutlu Toplum .......................................................................... 158 11. BÖLÜM: ERGENLİK GENÇLİK ve SOSYAL ÇALIŞMA ......................... 159 11.1. Tanım ve İlgili Mesleki Kavramlar............................................................. 161 11.2. Ergen Uygulamalarında Çalışılan Temel Alanlar .................................... 161 11.3. Ergenlik Döneminin Sorunları ................................................................... 164 11.4. Çevresiyle Birlikte Ergen ............................................................................. 164 12. BÖLÜM: SAĞLIK ve SOSYAL ÇALIŞMA ................................................ 167 12.1. Mental Retardasyon ve Sosyal Çalışma ..................................................... 169 12.1.1. Tanım ve İlgili Kavramlar ............................................................... 169 12.1.2. Sınıflandırma .................................................................................... 169 12.1.3. Sosyal İnceleme Raporu ve Mental Retardasyon ......................... 170 12.2. Fiziki Sakatlık ve Sosyal Çalışma ................................................................ 171 12.2.1. Tanım ve İlgili Çalışma ................................................................... 171 12.2.2. Engelli Birey ve SHÇEK .................................................................. 172 12.2.3. Çevresiyle Birlikte Fiziksel Hastalığı Olan Birey ......................... 172 12.3. Yaşlılık ve Sosyal Çalışma (Yrd. Doç. Dr. Tümer Ulus)........................... 174 12.3.1. Tanım ve İlgili Kavramlar ............................................................... 174 12.3.2. Çevresiyle Birlikte Yaşlı ................................................................... 175 12.4. Tıbbi ve Psikiyatrik Sosyal Çalışma ........................................................... 177
İçindekiler • xv
12.4.1. Tanım ve Amaç ................................................................................ 177 12.4.2. Psikiyatrik Sosyal Çalışma .............................................................. 178 12.4.3. Çevresiyle Birlikte Hasta ................................................................. 179 Kaynaklar ................................................................................................................. 183
xvi • Tablolar Listesi
TABLOLAR LİSTESİ Tablo. 1. Çevresi İçinde Birey Kavramsallaştırması .................................................. 27 Tablo. 2. Sosyal Hizmet Becerileri ............................................................................... 32 Tablo. 3. Sözsüz Davranış Listesi ................................................................................. 33 Tablo. 4. Planlama Aşamasının Alt Aşamaları .......................................................... 53 Tablo. 5. Toplumla Çalışmada Sosyal Çalışma Modelleri ve Sosyal Çalışmacının Rolleri ........................................................................ 118 Tablo. 6. Aile Değerleri Şeması .................................................................................. 153 Tablo. 7. Aile Yaşam Döngüsü ................................................................................... 154 Tablo. 8. Ailede Meydana Gelen Krizler ................................................................... 155
1. BÖLÜM YÖNLENDİRME TEKNİKLERİ 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6. 1.7. 1.8. 1.9. 1.10. 1.11. 1.12. 1.13.
1.14. 1.15. 1.16. 1.17. 1.18. 1.19. 1.20.
Giriş Bilimsel Yöntemlerin Uygulanması Sorun Çözmede Yetenek Arttırılması Bir Örgüt Çerçevesinde Etkinlikte Bulunulması İnsanın Tüm Olarak Ele Alınması Sorun Sahibinin Çevrenin Bir Ürünü Olarak Ele Alınması İşlevsel İlişkinin Gözden Kaçırılmaması Meslek Bilinciyle Hareket Edilmesi Belli Bir Esneklik İle Hareket Edilmesi Önyargısız Olmak Sorun Kadar Sorun Sahibi Kişi – Grup – Toplum Üzerinde Odaklaşılması Sorun Sahibinin Girişkenliğine Dayanılması Kişi – Grup ya da Toplum Nerede ise Oradan İşe Başlanılması ve Anlamlı Bir Hızla Hareket Edilmesi Sorun Sahibinin Niteliklerine ve Gelişme Düzeyine Dikkat Edilmesi Genellemelerden Dolayı Yanılgılara Düşülmemesi Aksayan Yönlerden Çok Güçlü Yönlerin Üzerinde Durulması Sorun Sahibinin Yargılanmaması Kaynakların Bilinmesi Gizliliğe Dikkat Edilmesi Çevresel Koşulların ve Toplumsal Güç Dengesinin Akılda Tutulması
1. Bölüm: Yönlendirme Teknikleri • 19
1.1. Giriş Sosyal çalışmacının, sorun sahibine yardım etmesinin ilk adımı, sorun sahibi ile bir ilişkinin kurulmasıdır. İlişki kurulması, sosyal çalışmacının bütün yardım sürecini başlatan ilk adım olduğu gibi, kurulan ilişkinin niteliği, kendisinden sonra gelen bütün aşamaları etkileyecektir. Bu nedenle, ilişki kurulması, üzerinde dikkatle durulması gereken önemli bir konudur (Kongar, 1972). Kongar, sosyal çalışmacı ile sorun sahibi birey, grup, toplum açısından ilk ilişkinin önemli olduğunu yukarıda ifade etmiştir. Ayrıca kurulan mesleki ilişkinin niteliğinin, sonraki gelen seanslar açısından da anlamlı olduğu ifade edilmektedir. Sağaltım açısından, sosyal çalışmacı ve olgu arasında sağlanan ilk görüşme anlamlıdır ve bir dizi görüşmeyi etkileyici nitelik taşımaktadır. Yönlendirme teknikleri, sağaltım sürecinde, sosyal çalışmacıya kaynak işlevi sunmakta, uygulanan terapi yöntemlerinin daha etkin olmasını sağlamaktadır. Diğer bir deyişle etkin bir terapi süreci, terapi yöntemleri, (birey-aile-grup-toplum için) yönlendirme teknikleri ile uygulayıcıya beceri kazandırmaktadır. Yönlendirme teknikleri, sosyal çalışma anabilim dalı adı altında bildirilen bilim, sanat ve meslek içerisinde ayrı bir ileri ihtisas alanıdır. Bu disiplin henüz yurdumuzda yaygın bir şekilde tanınmamakta ve bilinmemektedir. İlmin amacı kolaylıktır. Bu teknikler isminden de anlaşılacağı gibi insanları yönlendirebilmekte büyük bir kolaylık sağlamaktadır. Herşeyin bir usulü, adabı vardır (Çakmaklı, 1999). Çakmaklı’nın da ifade ettiği gibi, yönlendirme teknikleri kolaylık sağlayıcı bir usul bir adaptır. Sosyal çalışmacının mesleki ilişkisinde, uygulamalarda beceri ve bilgi açısından, etkinliği ifade etmektedir. Yönlendirme teknikleri maddeler halinde aşağıda belirtilmiştir; 1. Bilimsel yöntemlerin uygulanması 2. Sorun çözmede yetenek arttırılması 3. Bir örgüt çerçevesinde etkinlikte bulunulması 4. İnsanın tüm olarak ele alınması 5. Sorun sahibinin çevrenin bir ürünü olarak ele alınması 6. İşlevsel ilişkinin gözden kaçırılmaması 7. Meslek bilinciyle hareket edilmesi 8. Eylemin bir esneklik ile yapılması 9. Önyargısız olunması 10. Sorun kadar sorun sahibi (kişi, aile, grup, örgüt, toplum) üzerinde odaklaşılması 11. Sorun sahibinin girişkenliğine dayanılması 12. Kişi, aile, grup, örgüt, toplum nerede ise oradan işe başlanılması ve anlamlı bir hızla hareket edilmesi 13. Sorun sahibinin niteliklerine ve gelişme düzeyine dikkat edilmesi 14. Sorunların sorun sahibi tarafından belirlenmesine fırsat verilmesi 15. Genellemelerden dolayı yanılgılara düşülmemesi 16. Aksayan yönlerden çok, güçlü yönlerin üzerinde durulması
20 • 1. Bölüm: Yönlendirme Teknikleri
17. 18. 19. 20.
Sorun sahibinin yargılanmaması Kaynakların bilinmesi Gizliliğe dikkat edilmesi Çevresel koşulların ve toplumsal güç dengesinin akılda tutulması
1.2. Bilimsel Yöntemlerin Uygulanması Bilimsel yöntemlerin uygulanması prensibini uygulamak için şu sıra takip edilmelidir; inceleme, teşhis, eylem, planı yapmak, uygulamak, değerlendirmek’tir (Çakmaklı, 1999). Sosyal çalışma, bilgisini elde ederken kullandığı aynı bilimsel yöntemleri sorun çözümü ile uğraşırken de kullanır. Özellikle gözleme dayalı deneysel yöntem sosyal çalışmanın en çok kullanıldığı yöntemlerden biridir. Sosyal çalışmanın hangi düzeyde olursa olsun (birey-grup-toplum) genellikle bütün etkinlikleri belirli bir sistematik içinde yapılır. Bu sistematiğe göre hangi düzeyde olursa olsun önce bir inceleme aşaması vardır. Bunu teşhis izler. Teşhisten sonra bir hareket planı yapılır. Hareket planı uygulama aşamasında gerçekleştirilir. Son olarak da değerlendirme yapılır. Demek ki genel olarak sosyal çalışma etkinlikleri birbirini izleyen beş aşamalı bir süreç niteliği taşır (Kongar, 1972). Biyo-psiko-sosyal incelemenin amacı, hastanın ve ailesinin güçlü ve zayıf yönlerini belirlemek ve açıkça tanımlanmış amaçları olan tedavi planı oluşturulmasında onlara yardımcı olmaktır (Duyan, 2008). İnceleme aşaması tam bir gözlemdir. Gözlem sırasında, bilimsel gözlemin ilkeleri uygulanır (Kongar, 1972). İnsan biyo-psiko-sosyal bir varlıktır ve bu yönü ile yaratılmış varlıklar içinde en değerlisidir. Olgularla çalışırken, aile ile çalışırken inceleme ve gözlem bilgileri, sağaltımdan önce belirlenmelidir. Grup ve örgütlerle çalışırken de inceleme aşaması önemlidir. İnceleme yapılırken, birey ve aile ile ilgili bilgiler, çevresini de kapsayacak şekilde alınmalı ve not edilmelidir. Sosyal çalışmanın odağı çevresiyle birlikte kişi olduğuna göre, bu ilke göz önüne alınarak incelemeler gerçekleştirilmelidir. Sosyal hizmet uzmanının yaptığı inceleme hastanın ve ailesinin veya ona bakım veren kişinin altı işlev alanı ile ilgilidir (Duyan, 2008). Duyan’a göre sıraladığı altı aşama aşağıda verilmiştir. Fiziksel: Kısa bir sağlık geçmişi, işlevsel yetenekleri, görünümü ve gözlenen davranışları. Psikolojik: Duygu, ruh hali, hayata bakış tarzı, kişilik özellikleri, bilişsel işlevsellik düzeyi, benlik imajı. Sosyal: Serbest zaman etkinlikleri, sosyal rolleri destek ağı, eğitim ve mali durumu. Kültürel: Değerleri, kuralları, “hasta rolü” tanımlaması, hastalığın nedeni ve tedavi konusundaki inançları, iletişim kalıpları. Çevresel: Yaşam koşulları, evin güvenli ve bağımsız bir yaşam sürdürmeye elverişli olup olmaması.
1. Bölüm: Yönlendirme Teknikleri • 21
İnançsal: İnsanların rolleri ve sorumlulukları hakkındaki inançları, yaşama ilişkin kuralları, inanç sistemleri, tıbbi tedavi almayı isteyip istememesi. Teşhis aşaması bir anlamda varsayım aşamasını andırır. Bu aşamada inceleme sonunda elde edilen bilgiler sistematik bir bütün şeklinde, gerçeğin açıklanmasında kullanılır (Kongar, 1972). Her disiplinin kendi alanına göre bir teşhisi vardır. Sosyal çalışmada teşhis psikososyaldır. İnceleme aşamasında, veriler ne kadar objektif ise, teşhis de o kadar objektif olacaktır. İyi bir teşhis sosyal çalışmanın beceri temelinde anlamlıdır, etkin bir sosyal çalışmacının temel rolleri içindedir. Teşhis, sorunun merkezine oturmalı, zamanla da esneklik göstereceği unutulmamalıdır. Örneğin, sürekli okuldan kaçan bir ergenin, asıl teşhisi okumak istememesi olabilir. Okula gitmeye ikna edilip, okula başladıktan sonra yine okuldan kaçmaya devam ederse, ikna olmaması, okulda bir çetenin varlığı, ders başarısızlığı teşhis olabilir. Görüldüğü gibi teşhis, bir kaç element olabileceği gibi, bu elementlerden biri olabilir ve zamanla farklılaşabilir. Tam merkeze oturmayan bir teşhis, eylem planını da eksik ve hatalı oluşturur. Yanlış bir teşhis de, eylem planını etkileyip hatalara yol açar. İyi bir teşhis, sosyal çalışmacının bilgi ve teorileri iyi anlamasına, beceri temelinin uygulama ile pekişmesine, mesleki değer ve etiğine göre yapılandır. Hareket planı, teşhis aşamasındaki ipuçlarına göre eldeki sorunun ve sorun sahibinin istenen yönde etkilenebilmesi için atılacak adımları kapsar (Kongar, 1972). Genelci müdahale modelinde üçüncü basamak yapılacak olanların planlanması ile ilgilidir. Planlama, sorun çözme sürecinde ön değerlendirme aşamasından sonra gelir. Değerlendirme müdahale için bir yapı oluşturur ve planlamada neyin yapılması gerektiğini belirler. Planlama yapmanın müracaatçıyla çalışma, sorunları önceliklerine göre sıralama, sorunları gereksinimler biçiminde tanımlama, her bir gereksinim için müdahale düzeyini değerlendirme, temel amaçları oluşturma, hedefleri belirleme ve sözleşme hazırlama olmak üzere yedi alt basamağı bulunmaktadır (Kirst – Ashman ve Hull 1999). Hareket planı ya da eylem planı diye adlandırılan ilk aşamada olgu ile birlikte çalışmak için karar alınmalıdır. Hareket planının sonunda olgu, vaka, hasta,müracaatçı veya aile üyeleriyle sözleşme yapılabilir. Sözleşme yazılı, sözlü ya da ima yoluyla planın içinde yer alabilir. Uygulama, hareket planı aşamasında saptanan şekilde harekete geçilmesidir. Bu sıradaki uygulama, daha önce hazırlanan planın, gerekli esneklik içinde ele alınmasını gerektirir. Uygulama sırasında, önceki planda gerekli değişiklikler yapılabilir (Kongar, 1972). Sorun sahibinin sorunu incelenir, teşhis konulur, eylem planı yapılır, sıra uygulamadadır. Hazırlanan eylem planı bu aşamada uygulanacaktır (Çakmaklı, 1999). Müracaatçılar ve sosyal hizmet uzmanları amaçlarını gerçekleştirmek için birlikte hazırladıkları planı yaşama geçirir. Uygulama sürecinde meydana gelen gelişme sürekli olarak izlenmeli ve mikro, mezzo ve makro düzeyde değerlendirilmelidir. Kimi
22 • 1. Bölüm: Yönlendirme Teknikleri
zamanlar yeni konular, durumlar veya koşullar planda değişiklik yapmayı gerektirebilir. Örneğin bir boşanma sonrasında mal paylaşımı ve çocukların ziyareti ile ilgili hakların belirlenmesini içeren bir müdahale planını ele alalım. Çift aniden birlikte yaşamaya karar verebilir. Mal paylaşımı hakları artık geçerli değildir. Bununla birlikte, yeni amaçların, çocukların bakımı için daha etkili davranış yönetimi ve gelecekte evlilik ilişkisinin bozulması olasılığına karşı çocukların korunması gibi geliştirilmesi gereklidir. Böyle bir durumda plan gözden geçirilmeli, ardından gözden geçirilen yeni plan uygulanmalıdır (Kirst – Ashman ve Hull 1999). Bireylerde sosyal hizmet uygulaması karşılaşılan sorunların çözümü için yapılan girişimleri ifade eder. Karşılaşılan sorunların çözümü için müracaatçıların sosyal çevresinin geliştirilmesi büyük önem taşımaktadır. Bireylerle sosyal hizmet uygulaması bağlamında; birey ve ailesinin ilişkilerinin düzene konulması, duygusal yönden destek olunması, olanakların arttırılması, destek sistemlerinin harekete geçirilmesi, yaşadığı çevrenin değiştirilmesi, çeşitli kuruluşlardaki işlerinin takip edilmesi, kurumlarla ilişkilerinin geliştirilmesi, kurum sisteminin geliştirilmesi, yeni toplumsal kaynaklar yaratılması, haklarının savunulması yönünde çalışmalar yapılabilir (Turan, 2009). Sosyal hizmet uzmanları müracaatçıların karşılaştığı sorunların çözümü için beden hareketleri (jimnastik), kas gevşetme, düşünce yapısını değiştirme, kendine emir verme, model olma, strese karşı bağışıklık kazandırma, empati, yorumlama, gerçekle yüz yüze getirme, oyun tedavisi, takdir etme, görüşme sonuna doğru kısa ara verme, genelleştirme, seçme imkanı tanıma, kalıplaşmış tutum ve davranışları değiştirme ve hayal kurma tekniklerinden yararlanabilir (Turan, 2009). Sosyal hizmet uzmanları müracaatçıların sorunlarının çözümü ve gereksinimlerinin karşılanmasını genel olarak tek bir oturumda karşılayamaz. Bu nedenle oturumlar arasında yapılan aktivitelerin değerlendirilmesi gereklidir (Duyan, 2010). Sosyal çalışma öğretim üyelerinin yukarıda açıklandığı üzere uygulamanın bir esneklik ile yapılmasını, yeni koşul ve durumların dikkate alınmasını, seçilen terapinin ve tekniklerinin çokluğunu ve uygulama seanslarının yeniden değerlendirilmesini önermektedirler. Değerlendirme, gerek uygulamanın teşhisi ve amaçlar açısından değerlendirilmesini, gerekse istenen değişmelerin devamlı hale getirilmesini kapsar. Bu aşamada bir yandan genel bir değerlendirilmeye gidilirken, öte yandan sosyal çalışmanın süreç amacına uygun bir şekilde sorun çözmeye yönelik değişmelerin sorun sahibi tarafından benimsenmesi sağlanır (Kongar, 1972). Değerlendirme ismi üzerindedir. ‘Bu zamana kadar ne yaptım ve elime ne geçti? Bunca çalışmanın sonunda ne kazandım? İnceleme doğru çıktı mı? Teşhiste haklılık payı nedir? Eylem planına ne demeli? Uygulama nasıl? Bütün bunların neticesi ne oldu? İşte bütün bunlar bu aşamada değerlendirilecektir (Çakmaklı, 1999). Sosyal hizmet uygulamasında değerlendirme, yapılan çalışmanın başarısını belirlemeye yardımcı olur. Sosyal hizmet uzmanları müdahalenin amaçlarına ulaşıp ulaşmadığını ve sağlanan hizmetlerden müracaatçının memnuniyet düzeyini belirlemek
1. Bölüm: Yönlendirme Teknikleri • 23
amacıyla değerlendirme yapar. Değerlendirme, aynı zamanda, sosyal hizmet uzmanlarının yetkinliği, kullandığı yöntem, kuram ve bakış açıları hakkında da karar vermeye yardımcı olur. Benzer şekilde değerlendirme, belirli bir sonucun neden ortaya çıktığını ortaya koyma ile de ilgilenir. Bu nedenle; değerlendirme “nerede ne yaptık ve bundan ne elde ettik?” sorusunun yanıtını bulmaya ve süreç üzerinde odaklanmaya yardımcı olmaktır (Kirst – Ashman ve Hull 1999). Değerlendirme toplumsal değerlendirme, biçimsel değerlendirme olarak sınıflanabilir. Ayrıca değerlendirme bireyin değerlendirilmesine karşı programın ya da kurumun değerlendirilmesi, niteliksel değerlendirmeye karşı niceliksel değerlendirme, klinik değerlendirmeye karşı yönetimsel değerlendirme ve katı değerlendirmeye karşı yumuşak değerlendirme olmak üzere dört türü bulunmaktadır (Johnson, 1998). Tek birimlik değerlendirme yaklaşımının temel stratejisi farklı koşullar altında bir birey hakkında zaman sürecinde tekrarlanan veri toplama sürecidir. Belirli koşullar altında toplanan veriler, diğer koşullar altında toplanan verilerle karşılaştırılır. Koşullar ve ortaya çıkan veri arasındaki ilişki hakkındaki sonuçlar ortaya konulur. Sosyal hizmet yazınında tek birimlik tasarımlar “örnek olay”, “tek birimlik sistem”, “zaman serili” ve “klinik araştırma” şeklinde isim alır ve bunların tamamı aynı süreci ifade eder (Duyan, 2010). Mesleki çalışma müracaatçıların sorunları halledildiği zaman sona erer. Diğer bir deyişle müracaatçının gereksinim duyduğu kaynak ve hizmetlerden yararlanılması, duygu, düşünce ve davranışlarında olumlu değişmelerin gerçekleşmesi, kendine güven duygusu geliştirilmesi ve sorunlarını tek başına çözebilecek düzeye gelmesi durumunda mesleki yardım süreci sonlandırılır. Çalışmayı bitirme şekli, sonuçta sağlanan gelişmeyi kalıcı kılmak açısından önem taşımaktadır (Turan, 2009). Birbirini izleyen seansların sonlanmasına yakın, sosyal çalışmacı olgu veya aile birkaç seans önce, görüşmelerin sona yaklaştığını ifade etmelidir. En ideal seans sonlandırma verilen hizmetin amaca ulaşması durumunda, sosyal çalışmacı ve müracaatcının ortak kararı ile olanıdır. Sosyal çalışmacı mesleki ilişkisini sonlandırırken, olgu veya aile hakkında nüansların önlenmesi için 2-4-6-12. aylar için izleme kararı verebilir. İzleme, müdahalenin tamamlanmasından sonra müracaatçının içinde bulunduğu durumun kimi açılardan yeniden incelenmesidir. Bu basamağın gerçekleştirilmesi çok zordur. Sosyal hizmet uzmanlarının vaka yükleri çok fazla olabilir. Sosyal hizmet uzmanları diğer sorunlar ve istekler nedeniyle çok yoğun olabilirler. İzleme bilgisinin elde edilmesi çeşitli nedenlerle çok güç olabilir (Kirst – Ashman ve Hull 1999). İzlemenin temel amacı, müracaatçıların müdahale sürecindeki kazanımlarını koruyup koruyamadığını belirlemektir. İzlemenin bir diğer amacı, müdahale oturumlarının etkisini pekiştirmektir. Pekiştirmenin amacı, müracaatçıların sahip olduğu becerileri, en azından, sosyal hizmet müdahalesi sonlandığı zamanki düzeye getirmek ya da yeni beceriler kazandırmaktır (Ivanoff, Blythe ve Tripodi 1994).
24 • 1. Bölüm: Yönlendirme Teknikleri
1.3. Sorun Çözmede Yetenek Arttırılması Sosyal çalımacının en önemli ilkelerinden ve bütün tekniklerinin belirgin niteliklerinden biri sorunların doğrudan çözümüne yönelmek yerine, bu sorunların çözümü için sorun sahiplerine (kişilere gruplara, toplumlara) yardım etmektir. Sosyal çalışmanın bu amacına “süreç amacı” denir. Acil bazı sorunların doğrudan doğruya çözülmesi ise “görev amacı” adını alır (Kongar, 1972). Görev amacı ile süreç amacı arasında sıkı bir etkileşim vardır. Bazı hallerde süreç amacını gerçekleştirmek için kısa sürede görev amacına önem vermek gerekebilir. Bu arada dikkat edilmesi gereken nokta, sorunların, sorun sahipleri tarafından teşhis edilmelerine yardımcı olmaktır (Kongar, 1972). Önemli olan sorun sahibinin sorunlarını kendisinin kavrayabilmesi ve de kendisinin çözümü için harekete geçebilmesidir (Çakmaklı, 1999). Bunun daha iyi anlaşılabilmesi için maddeler halinde yazacağız (Çakmaklı, 1999). a. Sorun çözümüne yönelinmemeli b. Sorun sahibine yardım edilmeli c. Sorun sahibi tarafından teşhisi sağlanmalı d. Sorun sahibinin kendine güveni arttırılmalı Sorun çözmede yetenek arttırılması, olgunun ya da ailenin görünmese bile, güçlerinin bulunduğu varsayımına ve sosyal çalışmada kullanılan meta teorilerden biri olarak kabul edilen güç teorisine ve/veya güçler teorisine dayanmaktadır. Sorun çözmede yetenek arttırılması, çalışılan alandaki olguların güçlendirilmesini gerektirir. Yetenek arttırılması ve güçlendirme kavramları birbirlerini tamamlayan niteliklere sahiptir. Sosyal çalışmacıların güçlendirme çerçevesinde yerine getirmesi gereken görevler, (Saleebey, 1997) aşağıda sırasıyla verilmiştir. 1. Müracaatçılara yönelik olumsuz damgaları ortadan kaldırmak 2. Ailelerdeki, kurumlardaki ve toplumdaki kaynaklara bireylerin farkındalığını arttırmak 3. Müracaatçıların kendilerini güçlü ve değişimi gerçekleştirebilir olarak görmelerine yardımcı olacak zihin yapısını oluşturmalarını sağlamak. 4. İnsanlara ve onların güçlerine, kaynaklarına, becerilerine ve hayallerine inanmak 5. Müracaatcıların kendi güçlerini görmelerini engelleyecek korumacı görüşleri reddetmek.
1.4. Bir Örgüt Çerçevesinde Etkinlikte Bulunulması Sosyal çalışma etkinlikleri ancak bir örgüt çerçevesinde yapıldığı zaman bir anlam kazanır. Çünkü sosyal çalışmanın mesleki niteliği, ancak etkinliklerin denetimi ile sağlanır. Denetim ise örgüt içinde ve örgüt yoluyla gerçekleştirilebilir. Örgüt içinde etkinlikte bulunma zorunluluğunun bir başka nedeni, birey olarak sosyal çalışmacının
1. Bölüm: Yönlendirme Teknikleri • 25
örgüt desteğine sahip olma gereğidir. Bu destek mesleki etkinlikte bulunan bireye yalnız güvenlik vermekle kalmaz, aynı zamanda, toplumsal etkinlikte bulunmak için de zorunludur (Kongar, 1972). İnsanlar, tarih boyunca gereksinimlerini karşılamak için işbirliği, dayanışma, birlikte çalışma, amaçları doğrultusunda örgütlenme ve aralarında görevleri paylaşma sorumluluğu hissetmiş ve böylece çeşitli düzeylerde örgütler kurarak günümüze kadar gelmiştir. Bireyler tek başlarına çözemeyecekleri sorunlar karşısında, çeşitli becerilere sahip diğer insanlarla güçlerini birleştirerek sorunu çözme yoluna gitmişler ve bu nedenle çeşitli türde örgütler kuragelmişlerdir (Kahramanoğlu, 1990). Örgütler, kurumsallaşmış stratejiler yoluyla önceden belirlenmiş amaçlara ulaşmak için insanların, araçların ve kaynakların biçimsel olarak yapılandırılmış düzenlemesidir (Barker, 1999). Brody ve Nair (2000) örgütleri; tek bir hizmeti sunan ya da çok sayıda hizmeti aynı anda veren kuruluşlar, hükümete bağlı kuruluşlar, özel kar amacı gütmeyen kuruluşlar, kar amacı güden kuruluşlar, gönüllü ve kendine yardım kuruluşları olarak sınıflandırmaktadır. Sosyal hizmet uzmanlarının çalıştığı kurumlar, tür ve örgütlenme bakımından farklıdır. Bazıları sadece sosyal hizmet kurumlarıdır ve yalnızca sosyal hizmet uzmanları tarafından verilen hizmetleri sağlar. Sosyal hizmet uzmanları kamu sektörü olarak bilinen idari kuruluşların çeşitliliği içinde çalışır. Bu kuruluşlar genellikle devlet tarafından fonlanır. Sosyal hizmet uzmanları yasalar, hükümet politikaları ve düzenlemeleri tarafından kontrol edilir. Sosyal hizmet uzmanları birincil işlevi sosyal hizmet olmayan kurum ve kuruluşlarda da istihdam edilir ve sosyal hizmet, birincil hizmetlerin etkisini arttırmak için kullanılır. Bütün bir istihdamın örneği olarak hastanelerde çalışan sosyal hizmet uzmanları verilebilir (Duyan, 2010). Sosyal çalışma disiplini içindeki yazarların ortak görüşü, sosyal çalışmanın bir örgüt içinde etkinliğine ve müracaatçılar içinde hizmetlerin çeşitliliğine vurgu yapmaktadır. Aslında sosyal çalışmanın bir örgüt çerçevesinde çalışması çok eski yıllara dayanmaktadır (Perlman, 1957). Sosyal çalışmacının, bir örgüt çerçevesinde hizmet sunumunda aşağıda belirtilen niteliklere dikkat edilmesi önerilmektedir. a. Örgüt toplumun tümünün ya da bir grubun, sosyal hizmetlere ya da sosyal refahına ilişkin bir çözümü yansıtır. b. Örgüt belli bir ihtiyacı karşılamak üzere kurulmuştur ve çözüme ilişkin bir programa sahiptir. c. Her örgüt bir yapıya sahiptir ve bu yapı örgüt içindeki ilişkileri, güdüleyecek politikayı, programları ve çalışanların rollerini etkiler d. Her örgüt değişebilir. Bu değişme genellikle toplumsal değişme paralelinde olur. e. Sosyal çalışmacı da, örgütle çalışan herkes gibi örgütün politikası ile bağımlıdır. f. Sosyal çalışmacı örgüt ve örgütün politikası ile bağımlı olduğu kadar, mesleki değerleri ile de bağlıdır (Çakmaklı, 1980).
26 • 1. Bölüm: Yönlendirme Teknikleri
1.5. İnsanın Tüm Olarak Ele Alınması Sosyal çalışmacı ister birey, ister grup, isterse küçük toplum olarak ele alınsın, insanı tüm ihtiyaçları içinde ve tüm varlığı ile görür. Bu özellik sosyal çalışmayı diğer disiplinlerden ayıran önemli niteliklerden biridir. Konumuz insanları yönlendirmekse, insanı bir bütün olarak ele alacağız. Bir meselenin A’dan Z’ye her yönünü göz önünde bulundurmaya çalışacağız. Yönlendirme böyle olabilmektedir. Bu nedenle yönlendirme tekniklerinin bir prensibinin adı da budur (Çakmaklı, 1999). Pek doğal olarak sosyal çalışma ne insanın tüm ihtiyaçlarını karşılayabilir ne de tüm sorunlarını çözebilir. Sosyal çalışmayı her derde deva bir meslek olarak görmek yanılgıların en büyüğü olur (Kongar, 1972). Kongar’ın ve Çakmaklı’nın da ifade ettiği gibi sosyal çalışmada birey veya aile ya da bir grup bütün olarak ele alınır, sorunların sistemin diğer parçaları ile ilişkileri üzerinde durulur, bütün sorunların çözümü olanaklı değildir. Örneğin, aile görüşmelerinde, ebeveyn çatışmasından çocuk etkilenir, ebeveyn çatışması, eşlerden birinin aldatılması olabilir, ya da maddi konular çatışmaya neden olup çocuğu etkileyebilir. Çocuğun etkilenmesi ders başarısızlığına neden olabilir. Görüldüğü gibi sorun, çocuğu, ebeveynleri, ders başarısını etkilemiştir, bu etkiden dolayıdır ki, bütün olarak bakmak, sorunun çözümü açısından daha anlamlıdır. Sorunun tüm yönleri ile ele alınması genelci sosyal hizmetin ana fonksiyonudur. Bu durum sorunlara, sosyal çalışmacının genelci bakış açısına göre, uyarladığı temel beceridir. Sosyal çalışmacı, eğer sorun sadece bir odakta yapılanmışsa eklektikte çalışır. Sonra, genelci sosyal hizmet uygulaması bunun üzerine inşa edilebilir.
1.6. Sorun Sahibin Çevrenin Bir Ürünü Olarak Ele Alınması Gerek bireyler, gerek gruplar gerekse küçük toplumlar büyük ölçüde içinde bulundukları çevrenin ürünüdürler. Bu nedenle bir sorun sahibi ele alınırken, onun daha geniş çevreside incelenmeli ve sorun sahibine ilişkin ip uçları burada da aranmalıdır (Kongar, 1972). Sorun sahibinin çevrenin bir ürünü olarak ele alınması prensibi ne demektir. Mesele gayet basittir ve zaten prensibin adından da ne denilmek istendiği belli olmaktadır. Sorun sahibi kimse bu çocuk olabilir, genç olabilir yahut yetişkin olabilir, kadın, erkek olabilir, elbette bir sosyal çevrede yaşayacaktır (Çakmaklı, 1999). Sosyal hizmet uygulamalarında ilk zamanlar psikanalitik görüş hakim olmuştur. Sosyal hizmet programlarınıda Freud’un geliştirdiği model kullanılarak insan davranışları ve sorunları anlaşılmaya çalışılmıştır. 1960’lı yıllarda sosyal hizmet modelin yararlılığını sorgulamaya başlamıştır. Müracaatcıların sorunlarında çevresel faktörlerinde en az içsel faktörler kadar önemli olduğu ortaya konulmuştur (Zastrow ve Kirst – Ashman 1990; Zastrow 1999). Psikanalitik modelin etkisi azaldıkça, sosyal hizmet uygulaması önemli değişiklikler yaşamıştır. Bu değişikliklerden birisi; ekolojik yaklaşım ile ilgilidir ve bu yaklaşım
1. Bölüm: Yönlendirme Teknikleri • 27
birey – çevre etkileşimini kavramsallaştırmak için ilave bir kapasite getirmiştir.Yaklaşımın eğiliminin bir biçimde belirsiz ve soyut olmasına rağmen, yaklaşım sosyal hizmetin odağının daha önceki psiko-sosyal uygulama modellerinde olduğu gibi, çevresi içinde birey üzerinde odaklanmasına yardımcı olmuştur (Di Nitto ve Mc Neece 1990). 1960’larda ve 1970’lerde toplumsal gereksinimlerin, birey ve çevre etkileşimine ilişkin bilincin artması, sosyal hizmet uygulama ve eğitiminde çevre üzerine dikkatleri yoğunlaştırmıştır. Sorunların, bireyin psikolojik özelliklerinde ziyade birey ile çevresi arasındaki bio-psiko-sosyal etkileşime bağlı olarak oluştuğu konusunda fikir birliği oluşmuştur (Duyan, 2010). Tablo. 1. Çevresi İçinde Birey Kavramsallaştırması.
Aile Sistemi E÷itim Sistemi
Mal ve Hizmetler Sistemi
Sosyal Hizmet Sistemi
Birey
ønanç Sistemi
Siyasal Sistem østihdam Sistemi
Kaynak: Zastrow ve Kirst – Ashman (1990), S.10; Zastrow, S.20. akt: Duyan, 2010).
Sorun sahibinde istenen değişikliklerin yaratılması ve bu değişikliklerin devamlı kılınması içinde çevrenin etkilenmesi gerekir. Böylece gerek inceleme ve teşhis, gerekse hareket planı, uygulama ve değerlendirme aşamalarında, çevre daima en önemli öğelerden biri olarak dikkate alınmalıdır (Kongar, 1972).
1.7. İşlevsel İlişkinin Gözden Kaçırılmaması Gerek bireysel davranışlar gerekse grupsal ve toplumsal nitelikler, bütün içinde, öteki davranış ve niteliklerle fonksiyonel bağlantı içindedir. Bu nedenle belli davranış ya da belli nitelikleri, sorun sahibinin tüm varlığından soyutlayarak ele almak son derece yanlıştır. Bir davranış ya da nitelik belli bir sorun belirtisi olabilir. Fakat bu belirti tek başına ele alındığı zaman sosyal çalışmacı yanlış yollara sapabilir. Her davranış ve niteliğin, tüm varlığın öteki davranış ve nitelikleriyle karşılıklı bağımlılık ilişkisi içinde olduğu hiçbir zaman unutulmamalıdır (Kongar, 1972).
28 • 1. Bölüm: Yönlendirme Teknikleri
Bir davranış belli bir sorunun belirtisi olabilir. Çok yönlü düşünmek lazımdır, sathi kalmamak gereklidir (Çakmaklı, 1999). Okul fobisi ile karşınıza çıkan bir vakanın altından çocuğun okul çeteleri tarafından harçlıklarının alınıp, istismar edilmesi çıkabilir. Burada okul fobisinin işlevsel ilişkisi, çete korkusu ve tartaklanmadır. Kısaca bir davranış olumlu ya da olumsuz, diğer bir davranışı etkilemekte ve etkilenmektedir, arada işlevsel bir bağ vardır. Sosyal çalışma insan-aile-grup ve toplum için, işlevsellikle ilgilenirken, sosyal standartlar gereği, işlevselliğin olmaması ya da düşük düzeyde bulunması fiziksel ihtiyaçlardan da kaynaklanabileceği unutulmamalıdır. Sosyal hizmet uzmanları insanların sosyal işlevselliklerini geliştirmeleri ve tatminkar bir düzeyde işlev görebilmeleri için sınırlı kapasite ve olanaklar çerçevesinde sosyal bakım sağlamaya çalışır. İnsanların zayıf hükümleri ya da uygunsuz eylemleri kendi ya da başkalarının işlevselliğini sınırladığında veya işlevselliklerine zarar verdiğinde, sosyal tedavi hizmetleri verilir. Ayrıca sorun yaşamayan insanların da kendi sosyal işlevselliklerini geliştirmek istemeleri nedeniyle destekleyici hizmetlerin sunumuna gereksinimleri vardır (Duyan, 2010). Psiko-sosyal teşhis ve tedavide, üç D. olarak nitelenen düşünce, duygu, davranış üçlüsü arasındaki işlevsellik de irdelenmelidir. Bu kapsamda birey ve ailenin değişimi için, farklı terapi hizmetleri kullanıp, işlevsel ilişki geliştirilebilir.
1.8. Meslek Bilinciyle Hareket Edilmesi Sosyal çalışmacı, mesleki bilgilerini daima mesleki amaçlar ve değerler çerçevesinde kullanmalıdır. Bir yandan kişi, grup ve küçük toplum düzeylerinde sorun çözmeye ve değişiklik yaratmaya yönelik beceriler kullanılırken, öte yandan bu kullanılışın mesleğin değer ve amaçlarına uygunluğu denetlenmelidir (Kongar, 1972). Mesleki etkinlikler sırasında, sosyal çalışmacı rolüne uygun davranışlar yerine getirilebilmelidir. Sosyal çalışmacı rolü dışındaki roller, bur rol çerçevesinde yapılan çalışmaları etkilememelidir (Kongar, 1972). Sosyal hizmetin mesleki bilinci çerçevesinde, mesleki yetkinlik temeldir. Yetkinlikler içinde bilgi, beceri, ve değer üçlüsü vardır. Etik kurallarda, mesleki değerlere gore şekillenirler. Sosyal hizmetin bilgi, beceri ve değer üçlüsünün ilk unsuru bilgi temeli ile ilgilidir. Sosyal hizmet uygulaması birçok beceriyi gerektiren bir eylemdir; Bu nedenle sosyal hizmet uygulamalarında kapsamlı bir bilgi temeline ve dikkate değer ölçüde entelektüel yeteneğe gereksinim duyulmaktadır (Duyan, 2010). Bilgi, geniş ve çeşitli anlamlar içeren bir terimdir. Bilgi, insanın dünyayı algılayışı ve dünya içindeki yeri olarak tanımlanabilir. Bilgi, doğru olarak kabul edilen gerçeklikle kanıta dayalı olarak, kesin olarak algılanan, ilgili olan, onaylanabilir ve yüksek bir gerçeklik olasılığı olduğuna karar verilen bilişsel içerik olarak da tanımlanabilir (Johnson, 1998).