TERAPÖTİK İLETİŞİM & SOSYAL ÇALIŞMA YÖNLENDİRME TEKNİKLERİ – MÜLAKAT – GÜVENGENLİK – EMPATİ – İLETİŞİM ve SÖZEL OLMAYAN ÖGELER – DİLİ ANLAŞILIR KILMAK – ÇATIŞMA – DİNLEME - AÇIKLAMA
TERAPÖTİK İLETİŞİM & SOSYAL ÇALIŞMA YÖNLENDİRME TEKNİKLERİ – MÜLAKAT – GÜVENGENLİK – EMPATİ – İLETİŞİM ve SÖZEL OLMAYAN ÖGELER – DİLİ ANLAŞILIR KILMAK – ÇATIŞMA – DİNLEME - AÇIKLAMA
Uzm. Sosyal Çalışmacı Kemal GÜDEK (MSc) İ.Ü. Tıbbi S.Ç. Başkanı İ.Ü. Sağlık Bilimleri Fakültesi Öğretim Elemanı 2013
NOBEL TIP KİTABEVLERİ
© 2014 Nobel Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti. TERAPÖTİK İLETİŞİM & SOSYAL ÇALIŞMA YÖNLENDİRME TEKNİKLERİ – MÜLAKAT – GÜVENGENLİK – EMPATİ – İLETİŞİM ve SÖZEL OLMAYAN ÖGELER – DİLİ ANLAŞILIR KILMAK – ÇATIŞMA – DİNLEME - AÇIKLAMA Yazar: Uzm. Sosyal Çalışmacı Kemal Güdek ISBN: 978-605-335-043-9 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri yasası hükümleri gereğince herhangi bir bölümü, resmi veya yazısı, yazarların ve yayınlayıcısının yazılı izni alınmadan tekrarlanamaz, basılamaz, kopyası çıkarılamaz, fotokopisi alınamaz veya kopya anlamı taşıyabilecek hiçbir işlem yapılamaz.
Yayımcı : Nobel Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti. Millet Cad. No:111 34104 Fatih-İstanbul Yayımcı Sertifika No : 15710 Baskı / Cilt : No-bel Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti. Kurtini Mevki, General Şükrü Kanatlı Cad. Ömerli - Hadımköy - İstanbul Matbaa Sertifika No : 12565 Sayfa Tasarımı - Düzenleme : Nobel Tıp Kitabevleri, Özkan Kaya Kapak Tasarım : Özkan Kaya Baskı Tarihi : Nisan 2014 - İstanbul
Çok muhterem aile büyüğümüz meşhur Dersiamlardan üç dalda profesör olan Beyazıt Külliyesi hocası Meşhur Ali Rıza efendiye atfedilmiştir...
ÖNSÖZ Sosyal yaşam içinde insanlar kendilerini etkileyen, kendilerinin etken olarak yer aldıkları pek çok iletişime girmektedir. İletişim, insan yaşamının her anında vardır ve bu kıymetli boyuta empati kurma becerisi ile ulaşabilmek mümkündür. Toplumsal yaşam kalitesi işte bu empati ile aşılacak ve kişilerarası çatışma azalacak ve dayanışma artacaktır. Empati tarif olarak bir insanın kendisini diğer insanın yerine koyması ve onun yaşantısını onun gözüyle görmesi veya ingilizce tabirindeki gibi onun ayakkabılarını giyerek yürümeye çalışmasıdır. Bu eşsiz özellikteki empati bazı insanların doğasında var olan bir meziyetken bazı kişilerde gerek yaşam içinde gerek mesleklerinin icrasında bu yeteneği kazanmak için çalışmalar yapmak ve geliştirmek gerekmektedir. Psikoterapi alanında hastalara/ danışanlara yardım amacıyla empati başarılı bir hasta/danışan odaklı yaklaşım sürecinin kurulmasına yardımcı olur. Hekimler başta olmak üzere sosyal çalışmacıların iletişim becerilerini, terapi ve danışma ortamlarının etkin ve sonuç odaklı olabilmesi için, empatik becerileri arttırmak, insan ilişkilerini düzenlemek, kişilerarası iletişimi kolaylaştırmak anlamında yol gösterceğine inandığım bu kitap dolayısıyla, yazarı ve emeği geçen herkesi kutluyor, empati ve insan ilişkileri konusunda kaynak kitap olacağı inancımı bir kez daha yineliyorum. Tüm sosyal çalışmacılara ve terapistlere, ithaf olunur. Prof. Dr. Oya Gökmen İ.Ü. Sağlık Bilimleri Fakültesi Sosyal Hizmet Bölümü, Bölüm Başkanı 30 Mayıs 2013
ÖNSÖZ Sosyal çalışmacının olgu ve ailelere mikro düzeyde, gruplara mezzo düzeyde terapötik müdahalesinin içini; “yönlendirme teknikleri”, “mülakat teknikleri” ve “iletişim becerileri” doldurmaktadır. Yönlendirme teknikleri, mülakat teknikleri ve iletişim becerileri, sosyal çalışmacının beceri temeli için, üçlü sac ayağı gibidir. Bunun için kitabın ilk bölümünde, yönlendirme teknikleri, ikinci bölümdeki mülakat teknikleri ve sırasıyla iletişim becerileri sistematik olarak anlatılmıştır. Konular, akademisyenlerin görüşleri paralelinde açıklanmış, dili anlaşılır kılmak içinde alan örnekleri ile pekiştirilmiştir. Herhangi bir beceriyi, öğrenmenin en etkili yolu, öğrenilmek istenen becerinin deneyimle öğrenilmesidir. Sosyal çalışmacı önce kuramsal temeli oluşturmalı, sonrada bu temeli alan çalışmalarına uyarlamalıdır. Akademik ders yıllarındaki uygulamalı derslerin niteliği, kuramsal bilgilerin, ayaklarının yere basması içindir. Kitaplar okumak içindir ama bu kitap, hem okumak hem de uygulamak içindir. Çünkü, sosyal çalışma disiplinini diğer disiplinlerden ayıran en temel nitelik, “uygulamalı bir disiplin” olma niteliğidir. İletişim bizi biz yapan ve hayatımızı devam ettirebilmemiz için gereken duygusal ve davranışsal kostümlerimizdir. İletişiminiz iyiyse, hayatınız daha kaliteli, iletişiminiz çatışmalı ise hayatınız daha sıkıntılı ve sancılıdır. İletişiminiz kaliteli ise, aynalara baktığınızda bile kendinizi mutlu görürsünüz. “Terapötik iletişim ve sosyal çalışma” kitabı, iletişim hakkında ne düşündüğünüzü değil, ne yapacağınızı örneklerle size bildirilmektedir. Bunun için, temel konular kısaca özetlendikten sonra, örneklerle pekiştirilmiş, konuların soyut kalmasının önüne geçilmiştir. Sosyal çalışmacı için terapötik iletişim, sadece çalıştığı olgularla değil, kişilerarası ilişkilerinde de doyum kaynağıdır. Kişilerarası ilişkisi doyumlu olan bir sosyal çalışmacı, iletişim becerileri iyi olan, bunun da ötesinde “yıldız” olan bir meslek elemanıdır. İletişiminin bir çok yolu vardır. Sözlü iletişim, sözsüz iletişim, sözel olmayan ögeler ve daha neler neler… Kuşaklararası kültürün, değerlerin taşıyıcısı, köprüsüdür iletişim. Satın alma davranışında arz talep dengelerinde bile etkilidir iletişim. Bunun için, kurumlar ve şirketler, verimliliği ve etkililiği arttırmak için, iletişim eğitimine önem vermektedir. Bölüm başkanımız, Prof. Dr. Oya Gökmen’e, kitabın yazımı, dizgisi ve baskısında emeği geçen herkese sonsuz teşekkür ediyorum. Okyanuslar kalbinizi, gökkuşağı gönlünüzü doldursun... Uzm. S.Ç. Kemal GÜDEK (MSc) İstanbul 2013
İçindekiler • ix
İÇİNDEKİLER
1. BÖLÜM: YÖNLENDİRME TEKNİKLERİ.........................................................1 1.1. Giriş ..........................................................................................................................3 1.2. Bilimsel Yöntemlerin Uygulanması ......................................................................4 1.3. Sorun Çözmede Yetenek Arttırılması ..................................................................8 1.4. Bir Örgüt Çerçevesinde Etkinlikte Bulunulması ................................................8 1.5. İnsanın Tüm Olarak Ele Alınması ......................................................................10 1.6. Sorun Sahibinin Çevrenin Bir Ürünü Olarak Ele Alınması............................10 1.7. İşlevsel İlişkinin Gözden Kaçırılmaması ...........................................................11 1.8. Meslek Bilinciyle Hareket Edilmesi ....................................................................12 1.9. Belli Bir Esneklik İle Hareket Edilmesi ..............................................................19 1.10. Önyargısız Olmak .................................................................................................20 1.11. Sorun Kadar Sorun Sahibi (Kişi-Grup-Toplum) Üzerinde Odaklaşılması ...20 1.12. Sorun Sahibinin Girişkenliğine Dayanılması....................................................22 1.13. Kişi, Grup ya da Toplum Nerede İse Oradan İşe Başlanılması veAnlamlı Bir Hız İle Hareket Edilmesi .....................................23 1.14. Sorun Sahibinin Niteliklerine ve Gelişme Düzeyine Dikkat Edilmesi ..........24 1.15. Genellemelerden Dolayı Yanılgılara Düşülmemesi..........................................24 1.16. Aksayan Yönlerden Çok Güçlü Yönlerin Üzerinde Durulması ......................25 1.17. Sorun Sahibinin Yargılanmaması .......................................................................27 1.18. Kaynakların Bilinmesi ..........................................................................................28 1.19. Gizliliğe Dikkat Edilmesi .....................................................................................29 1.20. Çevresel Koşulların ve Toplumsal Güç Dengesinin Akılda Tutulması..........29 1.21. Sorunların Sorun Sahibi Tarafından Belirlenmesine ......................................30 Fırsat Verilmesi .....................................................................................................30 1.22. Özet.........................................................................................................................30 2. BÖLÜM: MÜLAKAT ........................................................................................31 2.1. 2.2. 2.3. 2.4.
Giriş ........................................................................................................................33 Tanım......................................................................................................................33 Mülakatın Amacı ..................................................................................................34 İlişki Türleri ve Olumlu İlişkinin Ögeleri ..........................................................40 2.4.1. Müracaatcının Kendi Kendine Karar Vermesi ......................................41 2.4.2. Müracaatcıya İlgi Göstermek ...................................................................43 2.4.3. Kişiliğe Saygı ..............................................................................................43
x • İçindekiler
2.4.4. Empati .........................................................................................................44 2.4.5. Gizlilik .........................................................................................................45 2.4.6. İçtenlik Özgünlük ......................................................................................46 2.5. Mülakatın Aşamaları ............................................................................................46 2.5.1. Başlangıç Aşaması .....................................................................................47 2.5.2. Gelişme Aşaması .......................................................................................48 2.5.3. Sonlandırma Aşaması ...............................................................................51 2.6. İlk Mülakat ............................................................................................................53 2.7. Mülakat Teknikleri ...............................................................................................55 2.7.1. Dinleme ......................................................................................................56 2.7.2. Gözlem ........................................................................................................57 2.7.3. Konuşma.....................................................................................................58 2.7.4. Yalan Söyleme ............................................................................................59 2.7.5. Soru Sorma .................................................................................................59 2.7.6. Soru Türleri ................................................................................................61 2.7.7. Olgunun Bulunduğu Yerden Başlama ....................................................64 2.7.8. Olgu ve Ailelerin Kendileri Hakkında Sordukları Soruları Cevaplama ..................................................................................................65 2.7.9. Olgu ve Ailelerin Başkaları Hakkında Sorduğu Sorular ......................65 2.7.10. Olgu ve Ailelerin Sosyal Çalışmacı Hakkında Sorduğu Sorular .......65 2.7.11. Liderlik ......................................................................................................66 2.7.12. Yorumlama ...............................................................................................67 2.7.13. Anlamın Açıklanması .............................................................................68 2.7.14. Duyguların Yansıtılması .........................................................................68 2.7.15. Pekiştirme .................................................................................................69 2.7.16. Hipotez......................................................................................................69 2.7.17. Direnç........................................................................................................70 2.7.18. Hiciv ..........................................................................................................70 2.7.19. İlgilenme ...................................................................................................70 2.7.20. Transferans ...............................................................................................71 2.7.21. Karşıt Transferans ....................................................................................71 2.8. Çocuklarla Mülakat ..............................................................................................71 2.9. Kayıt ve Raporlama...............................................................................................74 2.10. Özet .........................................................................................................................77 3. BÖLÜM: İLETİŞİMİN TANIMI – ÖĞELERİ ve SÜREÇLERİ ........................79 3.1. Tanım ve Giriş .......................................................................................................81 3.2. İletişimin Ögeleri ..................................................................................................82 3.2.1. Kaynak ........................................................................................................82 3.2.2. Hedef ...........................................................................................................82
İçindekiler • xi
3.2.3. Mesaj-İleti ...................................................................................................83 3.2.4. Kanal ...........................................................................................................83 3.3. İletişim Süreçleri ...................................................................................................84 3.3.1. Kod ve Kodlama ........................................................................................84 3.3.2. Kod Açma ve Yorumlama.........................................................................84 3.3.3. Geri Bildirim-Dönüt .................................................................................85 3.3.4. Gürültü........................................................................................................85 3.4. Özet.........................................................................................................................86 4. BÖLÜM: İLETİŞİMİN SINIFLANDIRILMASI ...............................................87 4.1. İletişim Neden Sınıflandırılır?.............................................................................89 4.2. İletişimin Sınıflandırılması ..................................................................................89 4.2.1. Etkilerine Göre İletişim ............................................................................90 4.2.2. Yönüne Göre İletişim ................................................................................91 4.2.3. Kullanılan Kod Sistemlerine Göre İletişim ............................................91 4.2.4. İlişki Sistemlerine Göre İletişim ..............................................................93 4.2.5. Bireylerin Konumlarına Göre İletişim ....................................................95 4.2.6. Zaman ve Mekan Boyutuna Göre İletişim .............................................96 4.3. Özet.........................................................................................................................96 5. BÖLÜM: İLETİŞİM BECERİLERİ ve KİŞİLERARASI İLETİŞİM ..................99 5.1. İletişim Becerisi Nedir? ........................................................................................101 5.2. Etkili İletişim İçin Genel İletişim Becerileri ......................................................101 5.3. Kişilerarası İletişim Nedir? ..................................................................................101 5.4. Kişilerarası İletişimi Etkileyen Temel Faktörler ................................................102 5.5. Özet .........................................................................................................................104 6. BÖLÜM: İLETİŞİMİN İŞLEVLERİ ................................................................105 6.1. Giriş ......................................................................................................................107 6.2. İletişimin Bireysel İşlevleri ................................................................................107 6.2.1. İlişkiyi Kurma İşlevi ................................................................................107 6.2.2. Varlık Nedeni ve Tanınma İhtiyacı İşlevi .............................................108 6.2.3. Benliğin Geliştirilmesi İşlevi ..................................................................108 6.2.4. Paylaşma İşlevi .........................................................................................109 6.3. İletişimin Toplumsal İşlevleri ............................................................................109 6.4. Özet.......................................................................................................................110 7. BÖLÜM: DİLİ ANLAŞILIR KILMAK............................................................111 7.1. Giriş ......................................................................................................................113 7.2. Dilin Anşalışmasını Engelleyen Dil Örüntüleri .............................................113
xii • İçindekiler
7.2.1. Söylenmeyenler........................................................................................113 7.2.2. Belirsiz Zamirler ......................................................................................114 7.2.3. Belirsiz Fiiller ...........................................................................................114 7.2.4. Soyutlaştırmalar .......................................................................................115 7.3. Özet.......................................................................................................................115 8. BÖLÜM: DİNLEME.........................................................................................117 8.1. Tanım ve Giriş .....................................................................................................119 8.2. Gerçek Dinleme Sözde Dinleme.......................................................................119 8.3. Dinleme Türleri...................................................................................................120 8.3.1. Etkili Dinleme Türleri .............................................................................120 8.4. Etkin Dinlemede Dört Adım.............................................................................120 8.4.1. Etkin Dinleme ..........................................................................................120 8.4.2. Empati Kurarak Dinleme .......................................................................121 8.4.3. Açıklıkla Dinleme ....................................................................................122 8.4.4. Farkında Olarak Dinleme .......................................................................122 8.5. Etkin Dinleme Teknikleri ..................................................................................123 8.5.2. Etkisiz Dinleme Türleri ...........................................................................123 8.6. Tam Dinleme .......................................................................................................125 8.7. Özet.......................................................................................................................125 9. BÖLÜM: İFADE ETME ...................................................................................127 9.1. Giriş ......................................................................................................................129 9.2. İfade Etmenin Dört Biçimi ................................................................................129 9.3. İleti-Mesaj ............................................................................................................131 9.3.1. Tam İletiler-Mesajlar ...............................................................................131 9.3.2. Yarım İletiler-Mesajlar ............................................................................132 9.3.3. Karışık İletiler-Mesajlar ..........................................................................132 9.4. İleti Nasıl Hazırlanır? .........................................................................................133 9.5. Etkili İfadenin Kuralları .....................................................................................133 9.6. Dinleyicilerin İncitilmesi İçin Altı Taktik .......................................................133 9.7. Özet.......................................................................................................................136 10. BÖLÜM: KENDİNİ AÇMA ............................................................................137 10.1. Tanım ve Giriş .....................................................................................................139 10.2. Kendini Açmanın İşlevleri .................................................................................139 10.3. Kendini Açma Kuramları ..................................................................................140 10.3.1. Sosyal Nüfuz Kuramı ............................................................................141 10.3.2. Joharry Penceresi ...................................................................................141
İçindekiler • xiii
10.4. Kendini Açmanın Türleri ...................................................................................142 10.5. Kendini Açmanın Nitelikleri .............................................................................143 10.6. Kendini Açma Yolları .........................................................................................145 10.7. Kendini Açmanın Üç Derecesi ..........................................................................145 10.8. Özet .......................................................................................................................146 11. BÖLÜM: DUYGUSAL ZEKA .........................................................................147 11.1. Tanım ve Giriş .....................................................................................................149 11.2. Duyguların Sınıflandırılması .............................................................................149 11.3. Goleman’ın Duygusal Zeka Modeli ..................................................................151 11.4. Duyguların Hayatımızdaki İşlevleri .................................................................152 11.5. Duygusal Okuryazarlık Nedir? .........................................................................153 11.6. Özet .......................................................................................................................154 12. BÖLÜM: ÇATIŞMA........................................................................................155 12.1. Tanım ve Giriş .....................................................................................................157 12.2. Çatışma Çözme ...................................................................................................157 12.3. Bireylerarası İlişkilerde İletişim Çatışmaları ...................................................158 12.4. Hangı Nedenler Çatışmaya Yol Açar? ..............................................................161 12.4.1. Sınırlı Kaynaklar ....................................................................................161 12.4.2. Temel Psikolojik Gereksinimler ..........................................................161 12.4.3. Değer Farklılıkları .................................................................................162 12.5. Anlaşmazlık Çözüm Yaklaşımları.....................................................................163 12.5.1. Saldırgan .................................................................................................163 12.5.2. Kaçınma ..................................................................................................163 12.5.3. Problem Çözme/Yapıcı-Barışcıl ..........................................................164 12.6. Çatışma Çözüm Yolları ......................................................................................164 12.7. Müzakere Sürecı Basamakları ...........................................................................166 12.8. Özet .......................................................................................................................166 13. BÖLÜM: EMPATİ ...........................................................................................167 13.1. Tanım ve Giriş .....................................................................................................169 13.2. Empati ve Benzer Kavramlar .............................................................................169 13.3. Empati ve Sempati ..............................................................................................171 13.4. Empati Dili...........................................................................................................173 13.5. Örneklerle Empatik Tepki .................................................................................173 13.6. Empati ve Şiir ......................................................................................................174 13.7. Özet .......................................................................................................................175
xiv • İçindekiler
14. BÖLÜM: KAVGA............................................................................................177 14.1. Tanım ve Giriş .....................................................................................................179 14.2. Kavga Etme Yöntemleri......................................................................................179 14.2.1. Adil Olmayan Kavga Etme Biçimleri ..................................................179 14.3. Adil Kavga............................................................................................................182 14.4. Adil Kavga Kuralları ...........................................................................................183 14.5. Özet.......................................................................................................................183 15. BÖLÜM: GÜVENGENLİK .............................................................................185 15.1. Tanım ve Giriş .....................................................................................................187 15.2. Sınıflandırma .......................................................................................................187 15.3. Güvengen Mesajlar .............................................................................................191 15.4. Güvengen Olmayan-Saldırgan Mesajlar ..........................................................191 15.5. Güvengenlik Hakları ..........................................................................................191 15.6. Güvengenlik Teknikleri ......................................................................................192 15.7. Özet .......................................................................................................................194 16. BÖLÜM: SÖZSÜZ İLETİŞİM ve SÖZEL OLMAYAN ÖGELER....................195 16.1. Tanım ve Giriş .....................................................................................................197 16.2. Sözsüz İletişimin Unsurları ...............................................................................198 16.3. Bireyler Arası Mesafeler .....................................................................................204 16.4. İletişim Ortamı ....................................................................................................206 16.5. Konuşmanın Sözel Olmayan Ögeleri ...............................................................206 16.6. Sözsüz İletişim-Sözel Olmayan Ögeler ve Sosyal Çalışmacı .........................208 16.7. Özet .......................................................................................................................209 Kaynaklar .....................................................................................................................211
15. BÖLÜM GÜVENGENLİK 15.1. 15.2. 15.3. 15.4. 15.5. 15.6. 15.7.
Tanım ve Giriş Sınıflandırma Güvengen Mesajlar Güvengen Olmayan-Saldırgan Mesajlar Güvengenlik Hakları Güvengenlik Teknikleri Özet
15. Bölüm: Güvengenlik • 187
15.1. TANIM VE GİRİŞ Güvengenlik, başkalarını küçük görmeden, onların haklarını yadsımadan bireylerin kendi haklarını koruyabilmeleri için geliştirilen bir çeşit kişilerarası ilişkiler biçimidir (Voltan, 1980; Voltan-Açar, 2008). Güvengenlik ve güven kavramları birbirleri ile karıştırılmamalıdır. Güven bildiğimiz bir terim olup, güvengenlik anlamına gelmemektedir. Güvengenlik yabancı literatürde uzun geçmiş sahipken, ülkemizde son otuz yıllık bir kavram olarak öne çıkmaktadır. Güven, inanma ve bağlanma duygusu, itimat, cesaret, yüreklilik (TDK, Sözlük), anlamlarına gelmektedir. Güvengenlik kavramı ise uzun yıllar ülkemizde “atılganlık” olarak tercüme edilmiş, literatürde yer almıştır. Son literatürlerde ise güvengenlik, açık iletişim, güvenli davranış biçimi, kendini ortaya koyma vb. anlamlarında kullanıldığı görülmektedir. Güvengenlik, bireylerarası iletişimde, her bir bireyin eşit derecede durduğu bir iletişimi ifade etmektedir. Güvengenlik, karşılıklı değerliliği ve saygıyı da içine alır. Güvengenlik kavramı ruh sağlığı alanında sağlık sistemi içinde ve iletişim alanlarında yurtdışında ve ülkemizde kullanılan bir kavramdır. Lazarus, “çok yaklaşımlı terapi” sisteminde, BASIC I.D. olarak formüle ettiği kuramsal çerçevesinde “duygulanım” ifadesini kullanmıştır. Waters (1997), güvengenlik eğitimi alanının bir diğer öncü ismini Lazarus olarak bildirmektedir. Lazarus, “güvengenlik” ve “güvengenlik eğitimi” kavramlarını sosyopsikolojik bir perspektifte ele alarak, “güvengenlik eğitimi” ifadesi yerine, “duygusal bağımsızlık eğitimi” ifadesini tercih etmiştir (Waters, 1997; Uz-Baş; 2011; Corsini, Wedding, 2012).
15.2. SINIFLANDIRMA Güvengenlik, mesajların içeriğine ve kapmasına göre farklı kategorilerde bildirilmiştir. Güvengenlik “düşük ve yüksek düzey” kriteri baz alınarak farklı biçimde sınıflandırması yapılmıştır. Düşük düzey güvengen davranışlar literatürde şu şekilde bildirilmektedir. 1- Temel güvengenlik 2- Tepkisel güvengenlik 3- Empatik güvengenlik (Hartley, 1999; Akt., Uz-Baş, 2011). Yüksek düzey güvengen davranışlar literatürde şu şekilde bildirilmektedir. 1- Sonucu vurgulayan güvengenlik 2- Tutarsızlığa dayanan güvengenlik 3- Olumsuz duygulara yönelik güvengenlik (Hartley, 1999; Akt., Uz-Baş, 2011).
188 • 15. Bölüm: Güvengenlik
Literatürde bildirilen bir diğer güvengenlik sınıflandırması ise şu şekildedir. 1- Reddetmeye dayalı güvengenlik 2- Övmeye dayalı güvengenlik 3- İstekte bulunmaya dayalı güvengenlik (Kelly ve ark., 1982; Akt., Uz-Baş, 2011). Sınıflandırılan güvengenlik davranışlarını sırasıyla açıklamaya çalışalım.
Temel Güvengenlik Bu güvengen davranış biçimi, gereksinimlerin, isteklerin, düşüncelerin ve duyguların açık bir biçimde ifade edilmesine işaret etmektedir (Hartley, 1999; Akt., Uz-Baş, 2011). Örnek, Olgu → “Dün akşam eşimle tartıştık, her ikimizin de ses tonu yüksekti ve bu durumumuzu çocukların gördüğünü ve etkilendiğini düşündük ve bu davranışlarımızı artık yapmama kararına vardık.” (temel güvenlik) Sosyal çalışmacı → “Kararınızı destekliyorum” (pekiştirme)
Tepkisel Güvengenlik Diğer kişinin gereksinimlerini ya da duygularını kontrol etmeye yönelik bir güvengen ifade biçimidir (Hartley, 1999; Akt., Uz-Baş, 2011). Örnek, Olgu → “Dün akşam eşimle tartıştık, her ikimizin de ses tonu yüksekti ve bu duruma çocuklarımız şahit oldu. Sonrada eşim faturaları ödemek için benden yardım istedi. Bu durumda nasıl yardımcı olunabilir ki!, “Tartışmadan sonra nasıl böyle bir yardımı yapabileceğimi düşünüyor?, anlamıyorum.” (tepkisel güvengenlik) Sosyal çalışmacı → “Eşinizin hem tartışıp hem yardım istemesine tepkisel davrandınız” (düşünce ve duyguların yansıtılması)
Empatik Güvengenlik Kendi gereksinim ve isteklerinizi, fakat aynı zamanda diğer kişinin bakış açısı ya da görüşünün açıkça farkında olduğunuzu ifade ettiğiniz davranış biçimidir (Hartley, 1999; Akt., Uz-Baş, 2011). Örnek, Öğrenci → “Notlarım güzel ama, annem ve babam devamlı ders çalışmamı istiyorlar, eğitim sisteminde bizi at gibi yarıştırıyorlar, inanın ders çalışmaktan arkadaşlarımla bile görüşemiyorum.” (duygu ve düşüncelerin açıklanması) Sosyal çalışmacı → “Sürekli sana ders çalış denmesinden, not kaygısından yorulduğunu anlıyorum. Eğer amacın yüksek not alıp, derece yapmaksa, çok çalışmalısın.” (empatik güvengenlik) “Bu arada arkadaşlarına ve kendine de zaman ayırmalısın.” (empatik güvengenlik)
15. Bölüm: Güvengenlik • 189
Sonucu Vurgulayan Güvengenlik Karşınızdaki kişilere, eğer davranışlarını değiştirmezlerse onlara ne olacağını ifade ettiğiniz en güçlü güvengen davranış biçimidir. Bu davranış biçimi bir tehdit olarak ifade edilmemeli, belli sonuçlar ortaya çıkmadan önce bireye davranışlarını değiştirmesi için bir şans olarak sunulmalıdır. Kolaylıkla bir tehdit olarak yorumlanabileceği için kullanımı en zor güvengen davranış biçimi olarak değerlendirilebilir (Hartley, 1999; Akt., Uz-Baş, 2011). Örnek, Aile mahkemesinde sosyal çalışmacı olarak medeni hukuk alanın da bir adli olgu için psiko-sosyal inceleme raporu hazırlıyorsunuz. Sosyal çalışmacı → “Velayet hakkında, çocuğunuzu bu denli ihmal ettiğiniz şeklinde hareketleriniz devam ederse, karşı taraf yeniden velayet davası açar.” (sonucu vurgulayan güvengenlik)
Tutarsızlığa Dayanan Güvengenlik Öncesinde üzerinde anlaştığınız konularda sonradan ortaya çıkan tutarsızlıkları, vurgulayan bir güvengen davranış biçimidir. Bu davranış genellikle belli bir durumda ne istediğinizi yeniden ifade etmeniz anlamına gelir. (Hartley, 1999; Akt., Uz-Baş, 2011) Örnek, Herhangi bir kuruluşta, aile terapisi ile takip ettiğiniz bir aile düşünün. Aile adli bir olgu olsun ve velayet annede, babanın çocuğu ile ilişkilerini geliştirmek istediğini varsayın. Sosyal çalışmacı olarak aranızda şöyle bir diyalog geçiyor. Sosyal çalışmacı → “Çocuğu anneden almanız konusunda anneyi ve beni arayacaktınız. Sizden bir geri bildirim alamadığımız için, çocuğu alma konusunda zamanınız daraldığından, acele etmelisiniz” (Tutarsızlığa dayanan güvengenlik)
Olumsuz Duygulara Yönelik Güvengenlik Karşınızdaki kişinin davranışının sizin üzerindeki etkisine işaret ettiğiniz güvengen davranış biçimidir. Bu davranış genellikle dört bileşeni içermektedir. Bunlar: • Karşınızdaki kişinin nasıl davrandığının objektif ve açık olarak açıklanması. • Karşınızdaki kişinin davranışının sizi ne şekilde etkilediğinin ifade edilmesi. • Nasıl hissettiğinizin açıklanması. • Ne istediğinizin ya da neyi tercih ettiğinizin açıklanması. (Hartley, 1999; Akt., Uz-Baş, 2011). Örnek, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, İl Müdürlüğüne bağlı, herhangi bir kuruluşta yönetici olarak çalıştığınızı düşünün. Kuruluş hakkında, kritik bir karar alınmak zorunda ve siz, yardımcılarınızla alınacak kritik kararlarla ilgili önceden toplantı talep ediyorsunuz. Bir yardımcınız toplantıya geç geldi.
190 • 15. Bölüm: Güvengenlik
Yönetici Sosyal Çalışmacı → “x bey, daha önce toplantı yapılacağını size telefonla bildirdim.” Yönetici Yardımcısı Sosyal Çalışmacı → “Dün beni arayıp, toplantı yapılacağını bildirdiniz, fakat bir çok işi de tamamlamam gerekiyordu ve yeterli vaktimde yoktu ve inanın endişelendim. İşlerimi tamamlayınca hemen geldim. Toplantı bir gün önce değil de, birkaç gün önce söylenseydi, inanın bu gecikme olmazdı.” (Olumsuz duygulara yönelik güvengenlik)
Reddetmeye Dayalı Güvengenlik Bireyin kişisel haklarını ihlal eden makul olmayan istekleri uygun reddetme tepkileriyle geri çevirmeyi içerir (Kelly ve ark., 1982; Uz-Baş, 2011). Örnek, Olgu → “Uzman bey, sizden cep telefon numaranızı istiyorum, bazı konularda fikirlerine ihtiyacım var.” Sosyal çalışmacı → “Cep telefonumu veremem, isterseniz beni kurum numarasından arayabilirsiniz.” (reddetmeye dayalı güvengenlik)
Övmeye Dayalı Güvendenlik Övmeye dayalı güvengenlik, samimi ve sıcak bir tarzda övgüde bulunabilme ve diğerlerine yönelik olumlu duyguları ifade edebilmeyi sağlayan önemli kişilerarası becerileri içermektedir (Kelly ve ark., 1982; Uz-Baş, 2011). Örnek, Olgu → “uzman bey sizden çok fayda ve istifade gördük, sorunlarımıza çare buldunuz ve biz şu anda sizin sayenizde, çok iyi bir aşamadayız” (övmeye dayalı güvengenlik) Sosyal çalışmacı → “Sizin adınıza mutlu oldum, o zaman bu kazanımlarınızı korumaya çalışmalısınız.”
İstekte Bulunmaya Dayalı Güvengenlik Bu güvengenlik türü, kişinin gereksinimlerini karşılamasını ve amaçlarına ulaşmasını kolaylaştırmak amacıyla diğerlerinden istekte bulundukları zaman ortaya çıkmaktadır. İstekte bulunmaya dayalı güvengenlik türü kişisel amaçlara ulaşmayı sağlayacak şekilde kişinin çevresini manipüle etmesine izin veren önemli bir sosyal beceridir (Uz-Baş, 2011). Örnek, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı İl Müdürlüğünde, koruyucu aile departmanında, sosyal çalışmacı olarak çalışıyorsunuz ve karşınızda koruyucu aile olmak isteyen ve önceden kuruluşa müracaat eden bir çift var ve görüşme yapıyorsunuz. Aile → “Sayın uzman bey, daha öncede müracaatımızı yaptık, biz eşimle çocukları çok seviyoruz ve onlara faydalı olmayı, topluma kazandırmayı arzu ediyoruz.” (istekte bulunmaya dayalı güvenlik)
15. Bölüm: Güvengenlik • 191
Sosyal çalışmacı → “Talebinizi değerlendiririz ve size, gerekli araştırmaları yaptıktan sonra bir cevap verebiliriz.”
15.3. GÜVENGEN MESAJLAR Güvengenlik içeren mesajlar literatürde şu şekilde ifade edilmektedir. • Bireyin kendi duygularının sorumluluğunu kabul ettiği “Ben” mesajları (Sen…. yaptığında, ben öfkeleniyorum). • Açıklayıcı ve gerçekçi ifadeler. • Bireyin kendisi ve diğerleri arasındaki eşitliğin farkında olduğunu gösteren eşitlikçi mesajlar. • Rahat ve dik beden duruşu. • Tehditkar olmayacak şekilde göz temasını koruma. • Anlamlı ve samimi yüz ifadeleri. • Normal ses tonu ve ritmi. (De Vito, 2002; Akt., Uz-Baş, 2011).
15.4. GÜVENGEN OLMAYAN-SALDIRGAN MESAJLAR Güvengenlik içermeyen mesajlar literatürde şu şekilde ifade edilmektedir. • Bireyin kendi duygularının sorumluluğunu diğerlerine yüklediği “Sen” mesajlar (Sen beni öfkelendiriyorsun). • Genelleyici ve aşırı tepkiler • Eşitlikçi olmayan mesajlar: aşırı derecede boyun eğici, nazik ve itaatkar ya da fazlasıyla saldırgan, aşağılayıcı, küçümseyici. • Gergin, aşırı sert ya da aşırı rahat beden duruşu. • Aşırı göz teması ya da göz temasından fazlasıyla kaçınma. • Anlamlı olmayan ya da aşırı anlamlı (ve sıklıkla samimiyetsiz) yüz ifadeleri • Fazla yumuşak ya da fazla yüksek ve suçlayıcı ses tonu. (De Vito, 2002; Uz-Baş, 2011).
15.5. GÜVENGENLİK HAKLARI Toplumsallaşma sürecinde, kişilerarası iletişimin sağlıklı olması, daha doyurucu ve kaliteli iletişim tesisini oluşturmaktadır. Literatürde bildirilen güvengenliğe dair haklar sağlıklı ilişkiler kurmak açısından bir çerçeve oluşturup, toplumsallaşma sürecine katkı yapmaktadır. Bildirilen güvengenlik hakları şunlardır. • Kendi davranışlarımızı, düşüncelerimizi ve duygularımızı yargılama, bunları uygulama ve sonuçlarına katlanma sorumluluğunu üstlenme hakkımız vardır. • Davranışımızı gerekçelendirecek bir neden veya özür göstermeme hakkımız vardır. • Başka kişilerin sorunlarını çözmeye ilişkin bir sorumluluğumuz olup olmadığı konusundaki kararı yargılama hakkı bize aittir.
192 • 15. Bölüm: Güvengenlik
• • • •
Fikrimizi değiştirme hakkımız vardır. Hata yapma ve bundan sorumlu olma hakkımız vardır. “Bilmiyorum” deme hakkımız vardır. Başkalarıyla baş etme ilişkilerine girmeden önce onların iyi niyetinden bağımsız olma hakkımız vardır. • Karar verirken mantıklı olmama hakkımız vardır. • “Anlamıyorum” deme hakkımız vardır. • “Beni ilgilendirmez” deme hakkımız vardır. (Smith, 1991; Akt., Uz-Baş, 2011).
15.6. GÜVENGENLİK TEKNİKLERİ Güvengen davranışların oluşup, karşı tarafa aktarılması veya yanlış anlaşılma ile karşılanacağı ihtimali ile aktarılamaması, bireylerin düşüncelerine göre şekillenmektedir. Kişilerarası ilişkilerde birey, düşünce filtresinde süzmediği güvengen davranışı açmakta veya açamamaktadır. Güvengenlik tekniği olarak 3D (düşünce-duygudavranışı)’nin, ilk ögesinin iyi anlaşılması önem taşımaktadır. Güvengen davranmanın önündeki engellerin önemli ölçüde düşüncelerle bağlantılı olmasından dolayı, güvengen davranışların geliştirilmesine yönelik bazı teknikler de bireylerin düşüncelerinde değişiklikler yapmayı temel alan müdahaleleri içermektedir. Bireylerin davranışlarında değişiklik meydana getirmenin, onların düşüncelerinde değişiklik meydana getirmeye bağlı olduğu şeklindeki yaklaşım, bilişsel terapi ve bilişsel-davranışçı terapilerin dayandığı temel görüştür. Bu terapi yaklaşımlarının iki öncü ismi Albert Ellis ve Aaron Beck’dir. Ellis, insanın ruhsal sorunlarının büyük ölçüde bireyin akılcı ve gerçeğe uygun olmayan inançlarından kaynaklandığını savunmaktadır (Türkçapar, 2007).
ABC Tekniği ABC tekniği bilişsel-davranışsal terapilerde ve diğer bireysel ve aile terapilerinde de sık kullanılan bir tekniktir. ABC tekniği en kısa anlatımla, mantıksız düşüncelerin tartışıldığı bir tekniktir. Tekniğin uygulama sürecinde “içgörü” ve “davranış değişimi” sağlanır. Güvengen davranışların geliştirilmesine yönelik bir teknik olarak ABC modeli, çeşitli sosyal durumlara ilişkin kişisel düşüncelerimizin farkına varmanın ve bu düşüncelerden akılcı ve işlevsel olmayan düşünceleri akılcı ve işlevsel olanlarla yer değiştirmenin güvengen davranışlar sergilemeyi kolaylaştıracağı ya da sağlayacağı görüşüne dayanmaktadır (Uz-Baş, 2011). BDT (Bilişsel-davranışsal terapi) ve DDT (düşünsel-duygulanımcı terapi) ve aile terapilerinde, ABC tekniği davranış değişimi ve içgörü amacıyla kullanılmaktadır. Güvengenlik tekniği olarak ABC ise, davranışlarda istendik yönde bir değişim için kullanılmaktadır. Ortak unsur düşüncedir ama güvengenlikte terapilerde olduğu gibi dü-
15. Bölüm: Güvengenlik • 193
şüncenin duygu ve davranış boyutlarına pek vurgu yapılmamaktadır. Zaten ilk element olan “düşüncede” yoğunlaşma temeldir, güvengenlik de bu yeterli bir elementtir, terapi gibi uzun zaman salınımlı görüşme güvengenlik için amaç değildir.
Ben İletileri Ben mesajları karşı tarafın davranışlarında değişim talebini vurgulamamakla birlikte, kişinin kendi duygularının sorumluluğunu alarak ve yargılamadan ifade edildiği için karşı tarafta davranış değişikliği potansiyelini daha çok arttırabilmektedir (DeVito, 2012; Akt., Uz-Baş, 2011). “Ben iletileri” ve “Biz iletileri olgu ve ailelerle görüşürken davranış değişimi için kullanılan tekniklerdir. Güvengenlikde ve eğitiminde de, davranış değişikliği açısından kullanılmaktadır. Güvengenlik için “ben iletilerinde” karşı taraf için, davranış değişimi talebi ve “yargılamadan” arındırılmış olarak bir ileti, ifade edilmektedir. Örnek, Ergen → “Anne ben arkadaşlarımla birlikteyken senin ve babamın beni eleştirmesine dayanamıyorum, bir an için çok öfkeleniyorum.” Ben dili, daha az yargılayıcıdır ve tehdit edicidir. Objektif olmayı arttıran mükemmel bir yoldur (Nichols ve Schwart, 1998). İletişim ve etkileşim kalıpları içinde, ifade edip, söylediklerimizin içeriği ve ses tonumuz, suçluluk yükleyici konuşmalarımız, ilişkilerimiz açısından önemli faktörlerdir (Güdek, 2012). Güvengenlik için ifade edilen, söylenen ve bunlara eşlik eden içerik ve ses tonu, normal dozda olmalıdır. Normal dozda ifade edilmeyen ben iletileri karşı tarafta yeterince davranış oluşumu sağlamadığı gibi, suçluluğu destekleyici, yargılayıcı ögelerin oluşumuna zemin hazırlayacaktır.
Bozuk Plak Sözel olarak güvengen olmak için gereksinim duyulan en önemli özelliklerden biri sebatkar olmaktadır. Bozuk plak yöntemi, işte bu özellikle ilişkilidir. Öfkelenmeden, rahatsız olmadan veya bağırmadan istediğinizi defalarca söyleyebilmektir (Smith, 1998). Örnek, Herhangi bir kuruluşta, sosyal çalışmacı olarak, aile terapileri içinde, baba, ergen erkek çocuk ilişkisi hakkında çalıştığınızı düşünün. Ergen → “Baba neden internetle ilgili iznimi kullanamıyorum. Baba → “Hayır öyle konuşmadık seninle, sorumluluklarını yapmadan olamaz” Ergen → “Baba arkadaşlarımla görüşmem gereken konular oluyor.” Baba → “Arkadaşların çok önemli bunu biliyorum, ama sorumluluklarını yapmadan asla. Yukarıdaki süreç, baba ve ergen arasında uzayabilir. Baba disiplin unsurları gereği, oğluna, oğlu her ne söylerse söylesin öfkelenmeden, bağırmadan vb. sabırla devam
194 • 15. Bölüm: Güvengenlik
ederse “bozuk plak” tekniğini uyguluyor demektir. Sosyal çalışmacı da bu diyalog da, “bumerang etkisinin” gerçekleşmemesi için, babanın ifadelerini pekiştirmelidir. Baba sabırsız davranıp, disiplini gevşetirse, normal sınırlarından sapıp, öfke ve ses tonunu ayarlayamazsa “bumerang etkisi” gerçekleşecektir. “Bozuk plak” tekniği olgu ve ailelerle görüşürken ve güvengenlik eğitimi için, terapist ve eğitmen rolleri çerçevesinde dikkatlice uygulanmalıdır.
15.7. ÖZET Güvengenlik, bireylerarası ilişkilerin kurulması ve sürdürülmesin de önemlidir. Böylece sağlıklı ve doyurucu kişilerarası ilişkiler gerçekleşir. Güvengenlik başkalarını küçük görmeden, onların haklarını korumalarına ortam sağlayarak, sürdürülen sosyal bir iletişim becerisidir. Güvengenlik, düşük düzey ve yüksek düzey güvengenlik ve mesajların kapsamlarına göre güvengenlik olarak farklı şekillerde sınıflandırılmıştır. Güvengen mesajlar ve güvengen olmayan, saldırgan nitelikle mesajlar, güvengenlik mesajları içinde ayrı ayrı ele alınmıştır. Sağlıklı ve daha kaliteli bireylerarası iletişim için güvengenlik hakları bildirilmiştir. Aile ve bireysel terapilerde etkin teknikler olarak bildirilen üç teknik, güvengenlik teknikleri olarak da bildirilmiştir. Bildirilen teknikler, ABC tekniği, ben iletileri ve bozuk plak teknikleridir.