TORAKS RADYOLOJ‹S‹ Geniflletilmifl
2. Bask›
PROF. DR. KEMAL ÖDEV Selçuk Üniversitesi T›p Fakültesi Radyoloji Anabilim Dal›, Konya
NOBEL TIP K‹TABEVLER‹
© 2010 Nobel T›p Kitabevleri Ltd. fiti. TORAKS RADYOLOJ‹S‹ Geniflletilmifl 2. Bask›
Yazar: Prof. Dr. Kemal Ödev Birinci Bask›: 2005
ISBN: 978-975-420-766-8
Bu kitab›n, 5846 ve 2936 say›l› Fikir ve Sanat Eserleri Yasas› Hükümleri gere¤ince yazar›n yaz›l› izni olmadan kitab›n bir bölümünden al›nt› yap›lamaz,; fotokopi yöntemiyle ço¤alt›lamaz; resim, flekil, flema, grafik, vb.’ler kopya edilemez. Her hakk› Nobel T›p Kitabevleri Ltd fiti’ne aittir.
Düzenleme:
Nobel T›p Kitabevleri Hakk› Çak›r
Kapak:
Hakk› Çak›r
Bask› / Cilt:
Nobel Matbaac›l›k, Had›mköy-‹STANBUL
NOBEL TIP K‹TABEVLER‹ LTD. fiT‹. ÇAPA Millet Cad. No:111 Çapa-‹stanbul Tel: (0212) 632 83 33 Fax: (0212) 587 02 17 CERRAHPAfiA Cerrahpafla T›p Fakültesi Karfl›s› Park içi Cerrahpafla-‹stanbul Tel: (0212) 586 17 58 KADIKÖY R›ht›m Cad. Derya ‹fl Merkezi No: 7 Kad›köy-‹stanbul Tel: (0216) 336 60 08 SAMSUN Ulugazi Mah. 19 May›s Bulvar› 16/6 Tel: (0362) 435 08 03 ELAZI⁄ Yahya Kemal Cad. Üniversite Mah. No: 36/B Tel: (0424) 233 43 43 ANTALYA Meltem Mahallesi, Dumlup›nar Bulvar› Falez Sit. Toros Apt. No:183/2 Tel: 0 (242) 238 15 55 BURSA Alt›parmak Cad. Burç Pasaj›, Bursa Tel: (0224) 224 60 21
Ankara MN MED‹KAL & NOBEL TIP K‹TABEV‹ Halk Sok. No: 5 S›hhiye-Ankara Tel: (0312) 431 16 33 ‹zmir / Bornova ‹ZM‹R GÜVEN K‹TABEV‹ 168. Sok. No: 10/1 Bornova-‹zmir Tel: (0232) 339 16 96 ‹zmir / Konak ‹ZM‹R GÜVEN K‹TABEV‹ SSK ‹fl Han› P/36 Konak-‹zmir Tel: (0232) 425 27 58 Adana ADANA NOBEL K‹TABEV‹ Adnan Kahveci Bulvar› 31/C Adana Tel: (0322) 233 00 29
Maddi ve manevi deste¤ini esirgemeyen eflim Zerrin ÖDEV’e sevgilerimle...
SUNUfi
Teknolojideki ilerlemelerin en çok etkiledi¤i t›p dal› kuflkusuz en çok teknolojiye dayanan Radyolojidir. Geçen yüzy›l›n sonlar›nda klini¤e giren birçok görüntüleme yöntemi teknolojik geliflmeler sayesinde daha h›zl› görüntü oluflturmakta, daha küçük lezyonlar› görünür hale getirmekte ve lezyonlar›n karakterizasyonuna yard›m etmektedir. Öte yandan yüzy›l›m›z›n bir özelli¤i olan dijitalizasyon sayesinde görüntüler çok daha iyi ifllenmekte ve istenilen her yere h›zla ulaflt›r›lmaktad›r. Bütün bu geliflmelere bir de t›ptaki bilgi birikiminin büyük ivmesi eklenmifltir. Teknolojideki bu bafl döndürücü geliflmeler ve t›ptaki dev boyutlara ulaflm›fl bilgi birikimi, günümüz radyologlar›n›n, radyogramlar› yorumlarken
daha fazla bilgiye ihtiyaç duymalar› sonucunu do¤urmaktad›r. De¤erli meslektafl›m Prof. Dr. Kemal Ödev taraf›ndan haz›rlanan elinizdeki Toraks Rad yolojisi kitab›n›n 2. bask›s›, radyologlar›n bilgi gereksinimine katk› sa¤layan önemli bir kaynak özelli¤i tafl›maktad›r. Kitab›n çok say›da kaliteli görüntü ile donat›lm›fl olmas› ö¤reticili¤ini art›ran bir özelli¤idir. Toraks Radyolojisi kitab›n›n 2. bask›s›n›n baflta radyoloji uzmanl›k e¤itimi alan meslektafllar›m›za olmak üzere, gö¤üs hastal›klar› uzmanlar›na, konuyla ilgilenen pratisyen hekimlere ve t›p ö¤rencilerine de yararl› olaca¤›n› düflünüyor ve yazar› Prof. Dr. Kemal Ödev’i kutluyor, baflar›l› çal›flmalar›n›n devam›n› diliyorum. Prof. Dr. Ercan Tuncel
V
B‹R‹NC‹ BASKININ ÖNSÖZÜ
W.C. Roentgenin 1695 tarihinde X-›fl›nlar›n› buluflundan bugüne kadar radyoloji biliminde önemli geliflmeler kaydedilmifltir. G.N. Haunsfield’in (1971) buluflu ile kesitsel inceleme yöntemi olan bilgisayarl› tomografinin uygulama alan›na girmedi¤i y›llarda solunum sistemi hastal›klar›n›n tan›s›nda kullan›lan bafll›ca tan› yöntemleri akci¤er radyografisi ve klasik tomografi idi. X ›fl›nlar›n›n bulunmas›ndan sonraki dönemlerde yayg›n olan tüberküloz hastal›¤›n›n tan›s›nda mikrobiyolojik yöntemlerle birlikte kullan›lan bafll›ca yöntem klasik akci¤er radyografisi idi. Yeni tan› yöntemlerinin uygulama alan›na girmedi¤i dönemlerde radyografi ile birlikte klasik tomografi gerek akci¤er patolojilerinin gerekse tüberküloz hastal›¤›n›n tan›s›nda ve kavite gibi komplikasyonlar›n ortaya ç›kar›lmas› amac›yla uzun y›llar kullan›ld›. Günümüzde ise radyoloji departmanlar›nda bir yandan bilgisayar sistemlerinin yer ald›¤› yüksek rezolüsyonlu cihazlarla kaliteli ve ayr›nt›l› bilgiler elde edilmekte, di¤er taraftan elde edilen bilgilerin yorumlanmas› için yüksek düzeyde bilgi donan›m›na ve iyi bir t›p bilgisine gereksinim vard›r. Radyoloji teknolojiye dayanan bir bilim dal›d›r. Ancak hastal›klar›n tan›s›, radyolojik bulgular›n iyi yorumlanabilmesi için ve kl›nisyenlerin beklentilerine cevap vermek için patolojinin yan›nda normal bulgular›n ve variasyonlar›n da iyi bilinmesi gerekir. Her sistemde oldu¤u gibi bu kitapta gö¤üs hastal›klar›n›n tan›s›nda kullan›lan yöntemlerle ilgili teknik bilgilere ilave olarak radyolojik anatomiden ve kesitsel görüntüleme yöntemlerine ait normal radyolojik anatomiden bahsedildi. Kitab›n sonunda BT ve MRG ile ilgili kesitsel görüntülere ait resimler ilave edildi. Bugün yüksek teknolojiyi gerektiren cihazlar kullan›lmas›na ra¤men solunum sistemi hastal›klar›n›n tan›s›nda akci¤er radyografisi hala birincil yöntem olmaya devam etmektedir. Ayr›ca klinik muayenesinde kuflkulu olan veya baflka nedenlerden dolay› cerrahi giriflim uygulanacak olgularda s›kl›kla baflvuru-
lan yöntem akci¤er radyografisidir. Ancak pratikte akci¤er radyografisi yap›lmadan ultrasonografi, bilgisayarl› tomografi ve manyetik rezonans görüntüleme gibi yeni modaliteler öncellikle uygulanmakta ve neticede, önemli yan›lg›lar ve yorumlama hatalar› ortaya ç›kmaktad›r. Solunum sistemi hastal›klar›n›n tan›s›nda cihaz donan›m› ve yeni yöntemlerin önemli yeri bulunmas›na ra¤men, tan› konulmas›nda, uygun tedavi yönteminin saptanmas›nda klinisyene yön vermede hastal›klarla ilgili kl›nik bulgular›n yan›nda, hastal›¤›n patogenezi de iyi bilinmelidir. Bu görüflten hareket ederek kitapta hastal›klar›n k›saca patogenezinden bahsedildi ve patolojik bilgiler verildi. Radyolojik bulgular›n iyi yorumlanabilmesi için sadece radyografi ve kesitsel görüntüleme, bulgular› yeterli olmamaktad›r. Olas› tan›y› ve sonucu söyleyebilmek için hastaya ait öykü, kl›nik muayene bulgular›n›n yan›nda laboratuvar bulgular›n›n da bilinmesin de yarar vard›r. Gö¤üs hastal›klar›n›n birço¤unda benzer kl›nik muayene bulgular› veya semptomlar vard›r. Bu nedenle ay›r›c› tan› ve olaylar›n do¤ru yorumlanabilmesi için kombine bilgi birikimine gereksinim vard›r. Ülkemizde ekonomik ve sosyal nedenlerden dolay› sosyal güvence sistemlerinin farkl› statüde olmas› ve eski teknolojiye ba¤›ml› çal›flan birçok sa¤l›k kurum ve kuruluflunun bulunmas› nedeniyle kaliteli görüntüleri elde etmek güç olmaktad›r ya da mümkün olmamaktad›r. Dolay›siyle kitapta baz› patolojilere ait tek radyolojik örnek, baz›lar›nda birden fazla örnekle anlat›lmaya çal›fl›ld›. Kitab›n t›p ö¤rencilerine, pratisyen hekimlere, gö¤üs hastal›klar› araflt›rma görevlilerine, uzmanlar›na, radyodiagnostik ihtisas› yapan araflt›rma görevlilerine ve uzmanlar›na yararl› olaca¤› düflüncesindeyim.
Ocak 2005 Kemal ÖDEV
VI
‹K‹NC‹ BASKININ ÖNSÖZÜ
Birinci bask›dan 5 y›l sonraki dönemde radyoloji biliminde görülen teknolojik geliflmeler, öncellikle dijital teknolojideki ilerlemelerden kaynaklanmaktad›r. Son y›lllarda klasik akci¤er radyografisi yerine CR (komputerize radyografi) veya DR (dijital radyografi) sistemleri ile birlikte PACS (Picture archiving communication system) sisteminin kullan›lmas› ile gerek radyografik görüntülere, gerekse BT ve MR ile ilgili bilgilere daha çabuk ulafl›lmakta ve görüntülerin CD’lerde muhafaza edilmesi daha kolay olmaktad›r. Kitab›n birinci bask›s›nda oldu¤u gibi ikinci bask›s›nda da solunum sistemi ile ilgili k›saca genel bilgilerden, radyolojik inceleme yöntemlerin-
den ve normal radyolojik bulgulardan bahsedildi. Ayr›ca her konuda radyolojik bulgularla birlikte klinik, patolojik bulgular ve k›saca ay›r›c› tan› bulgular› anlat›ld›. Anabilim dal›m›zda 2007 y›l›nda 64 kesitli çok kesitli BT’nin kurulmas› ile kitaptaki görüntülerin ço¤unlu¤unu yeniden düzenledim ve mümkün oldu¤u kadar çok görüntü ve birinci bask›da bulunmayan yeni bölümler ilave ettim. Geniflletilmifl ikinci bask›n›n t›p ö¤rencilerine, pratisyen doktorlara, gö¤üs hastal›klar› araflt›rma görevlisi doktorlar›na, radyoloji ihtisas› yapan araflt›rma görevlisi doktorlar›na ve radyoloji uzmanlar›na yararl› olaca¤› düflüncesindeyim.
Mart 20 10 Kemal ÖDEV
VII
TEfiEKKÜR
Kitab›n yeni bas›m›n›n haz›rlanmas›nda eme¤i geçen anabilim dal›m›z›n araflt›rma görevlileri Dr. Alaaddin Nayman’a, Dr. Cengiz Kad›yoran’a, Dr. ‹brahim Güler’e, Dr. Çi¤dem Samur’a, Dr. Serter Gümüfl’e, Dr. Abdülaziz Uslu’ya, Dr. Ahmet Küçükapan’a, Dr. fieyma Saklan’a Dr. Ülkü Koçak’a ve Dr. Leman Günbey Karabekmez’e, teflekkür ederim. Kitab›n içeri¤ini oluflturan radyografi, BT ve MR görüntülerinin elde edilmesindeki yard›mlar›ndan dolay› gö¤üs hastal›klar› anabilim dal› baflkan›na ve ö¤retim üyelerine, gö¤üs cerrahisi anabilim dal› baflkan›na ve ö¤retim üyelerine teflekkür ederim. Kardiyak MR, MRA ve ÇKBT koroner anjo ile ilgili arfliv görüntülerinin elde edilmesindeki yard›mlar› nedeniyle Sn. Doç. Dr. Yahya Paksoy’a teflekkür ederim. Olgular›n histopatolojik sonuçlar› hakk›nda dan›flmanl›k yapan patoloji anabilim dal› ö¤retim üyesi Sn. Prof. Dr. Salim Güngör’e teflekkür ederim. Radyonüklid görüntüleme konusunun yaz›lmas›ndaki yard›mlar›ndan dolay› nükleer t›p anabilim dal› baflkan› Sn. Doç. Dr. Oktay Sar›’ya "Vaskülitler
VIII
ve kollajen vasküler hastal›klar" konusundaki yard›mlar›ndan dolay› Romatoloji bilim dal› baflkan› Sn. Doç. Dr. Recep Tunç’a teflekkür ederim. ‹nterstisyel akci¤er hastal›klar› ile ilgili arfliv görüntülerinin kullan›lmas›na izin veren ‹stanbul Ü. Cerrahpafla T›p Fakültesi Radyoloji Anabilim Dal› Ö¤retim üyesi Sn. Prof. Dr. Canan Akman’a teflekkür ederim. Ayr›ca toraksta uygulanan nonvasküler giriflimsel ifllemler konusunun yaz›lmas›ndaki yard›mlar›ndan dolay› Sn. Yrd. Doç. Dr. Orhan Özbek’e teflekkür ederim. Kitab›n yaz›m›ndaki gerekli düzeltmeleri, resimlerin yerlefltirilmesini ve resim alt yaz›lar›n›n yaz›lmas›n› ve sayfa düzenini titizce yapan ve bu iflleri özveri ile yerine getiren Sn. Uzm. Dr. Ali S. K›vrak’a ve de¤erli araflt›rma görevlisi Dr. Alaaddin Nayman’a, Anabilim Dal› sekreteri Ayla Solakgil’e, ayr›ca BT ve MR ünitesi teknisyenlerine teflekkür ederim. Ayr›ca teknik bilgiler konusundaki yard›mlar›ndan dolay› Siemens San. Tic. A.fi.’ye ve Türk Philips Tic. A.fi. ye teflekkür ederim. Nobel T›p Kitabevleri çal›flanlar›nada baflta Sn. Ersal Bingöl’e ve Hakk› Çak›r olmak üzere teflekkür ederim.
‹Ç‹NDEK‹LER
Önsöz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .VII Teflekkür . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .VIII
BÖLÜM 1 Solunum Sistemi
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1
Embriyoloji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 Anatomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 Fizyoloji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
BÖLÜM 2 Solunum Sistemi Hastal›klar›nda Semptomlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9
BÖLÜM 3 Radyolojik ‹nceleme Yöntemleri . . . . . . . . . . . .13 Standart Teknikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 Kontrastl› ‹ncelemeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 Radyonüklid Görüntüleme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
BÖLÜM 5 Akci¤er Hastal›klar›nda Temel Radyolojik Bulgular
. . . . . . . . . . . . . . . . .93
BÖLÜM 6 Akci¤er Hastal›klar›nda Yüksek Rezolüsyonlu Bilgisayarl› Tomografi Bulgular› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139
BÖLÜM 7 Konjenital Hastal›klar
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157
BÖLÜM 8 ‹nfeksiyon Hastal›klar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173
BÖLÜM 9 AIDS Hastal›¤› ve Akci¤erler
. . . . . . . . . . . . . .203
Pozitron Emisyon Tomografi . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 Kesitsel Görüntüleme Yöntemleri . . . . . . . . . . . . . . .22 Klasik Tomografi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 Ultrasonografi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 Bilgisayarl› Tomografi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
BÖLÜM 10 Ba¤›fl›kl›k Sisteminin Bask›lanmas›na Ba¤l› Akci¤er ‹nfeksiyonlar› . . . . . . . . . . . . . . .207
Manyetik Rezonans Görüntüleme . . . . . . . . . . . .42
BÖLÜM 4 Radyolojik Anatomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
BÖLÜM 11 Harap Akci¤er
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .211
Normal Toraks (Klasik Radyografi) . . . . . . . . . . . . .49 Akci¤er Radyografisinin De¤erlendirilmesi . . . . . . .62 Normal Toraks BT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65
BÖLÜM 12 Mantar Hastal›klar›
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .213
Normal Toraks MRG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92
IX
X
‹Ç‹NDEK‹LER
BÖLÜM 13 Parazit Kaynakl› Hastal›klar
. . . . . . . . . . . . . . .219
BÖLÜM 14 Çevre ve Meslek ile ‹lgili Hastal›klar
. . . . . .237
BÖLÜM 15 ‹laçlara ve ‹yonizan Ifl›nlara Ba¤l› Akci¤er Hastal›klar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .249
BÖLÜM 16 Ba¤›fl›kl›k Sistemi ile ‹lgili Akci¤er Hastal›klar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .253
BÖLÜM 21 Mediasten Hastal›klar›
BÖLÜM 22 Hava Yollar› Hastal›klar›
BÖLÜM 18 Akci¤er Tümörleri
. . . . . . . . . . . . . . . . . .425
BÖLÜM 23 Toraks Duvar› Hastal›klar›
BÖLÜM 24 Diyafragma Hastal›klar›
BÖLÜM 25 Toraks Travmalar› BÖLÜM 17 Diffüz Akci¤er Hastal›klar›
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .383
. . . . . . . . . . . . . . . . .449
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .471
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .481
. . . . . . . . . . . . . . . . .271
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .295
BÖLÜM 19 Pulmoner Vasküler Hastal›klar
BÖLÜM 26 Solid Tümörlerin Tedaviye Cevab›n›n De¤erlendirilmesi ‹le ‹lgili Kriterler (REC‹ST) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .491 BÖLÜM 27 Giriflimsel Uygulamalar
. . . . . . . . . . . .331
BÖLÜM 20 Plevra Hastal›klar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .357
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .495
Dr. Orhan Özbek
Ekler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .501 Kaynaklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .507 ‹ndeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .515
KISALTMALAR
FAST FE
: Fast field eko
FIESTA
: Fast imaging with steady-state acquisition
FLASH
: Fast low angle shot
FSE
: Fast spin eko
GRE
: Gradient recalled eko
HASTE
: Half-fourier acquisition single shot turbo spin eko
IR
: Invertion recovery
PCA
: Faz kontrast anjiografi
Proton A
: Proton a¤›rl›kl› görüntü
SE
: Spin eko
SSFP
: Steady-state free precession
T1A
: T1 a¤›rl›kl› görüntü
T2A
: T2 a¤›rl›kl› görüntü
2B-TOF MRA
: 2-boyutlu time of flight MR anjiografi
3B-TOF MRA
: 3-boyutlu time of flight MR anjiografi
TRICKS
: Time resolved imaging contrast cinetics
True-F‹SP
: True -Fast imaging with steady-state precession
TSE
: Turbo spin eko
XI