Найзатас 1 by noirpost noirpost

Ақылдастар алқасы: Ерлан Арын Мұзафар Әлімбаев Қалмұқан Исабаев Ахат Жақсыбаев Жабайхан Әбділдин Зайролла Дюсенбеков Ғарифолла Есім

Редакциялық кеңес: Ақын Алақанұлы Арман Қани Ғалымбек Жұматов Виктор Семерьянов Наум Шафер Ольга Григорьева Асыл Әбішев Юрий Поминов Мұхит Омаров

Мазмұны: Ерлан Арын, Павлодар облысының әкімі Өркенді өңіріміздің сөз өнерін сүйер қауымына! . . . . 4 Нұрлан Оразалин, Мұзафар Әлімбаев, Қалмұқан Исабаев, Владимир Гундарев Ізгі лебіздер . . . . . . . . . . 9 Мировая литература Олжас Сулейменов Песня кумана. Стихи . . . . . . . . . 14 Проза Ахат Жақсыбаев. «Қайтпас қайсар». Романнан үзінді . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Жыр толқын Арман Қани. Нағашы жұрт, қалайсың ұғысуға? Өлеңдер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Поэзия Ольга Григорьева. Встретились поэты. Стихи . . . . . . 50 Проза Ақын Алақанұлы. Асулар. Роман . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Истоки Виктор Семерьянов. «Вершина Машһура». Поэма . . 82 Поэзия Павел Васильев (1909-1937) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Терең тамыр Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893-1920), «Айтыс» поэмасы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

Ерлан Арын,

Павлодар облысының әкімі

өркеНді өңіріміздің сөз өНеріН сүйер қАуымыНА!

өркемәдебиет — өмір айнасы . Әр дәуірдің тарихы мен шежіресі, діні мен ділі, дәстүрі мен тілі, парасаты тек сөз өнері арқылы айшықталып, ұрпақтан-ұрпаққа сабақтасып, тұтас бір ұлт болмысын танытатын қоғамның көркемдік құралы . Қазақ Елі — өрелі сөзге тоқтап, көркемсөз өрімімен ой түйген талантты ұлт . Ұлттық мемлекеттің мәдениеті — негізінен көркем әдебиеті арқылы қалыптасады . Өйткені, қоғамдағы тұрмыс танымы, адамдардың өзара қарым-қатынасы, дүниеге түрлі көзқарас жиынтығы — осы көркемәдебиет арқылы жазылып, тұтас бір ұлт мінезін танытады . Қаламгердің шығармашылығының қайнар бұлақ көзі — өз халқының өмірі . Ақыны — өз елінің шабытты жыршысы болса, жазушысы — туған жердің көркемдік шежірешісі . Ақынын ардақтап, жазушысын құрметтеген халық ешқашан да тарихынан шатасып, өнерден кенде қалмайды . Ертістің кербез Кереку өңірі — ежелден әдебиет пен өнердің қайнаған бел ортасы . Ол — кешегі көмейіне бұлбұл қонған Майраның әндерінен, халқын бірлікке шақырған Бұқардай бабаның өнеге өсиеттерінен, Мәшһүр әулиенің даналық асыл сөздерінен, Жүсіпбектей арыстарымыздың арман жолындағы ұрандарынан бастау алған сөз киесі бар орта, өнер қонған қасиетті өңір . Ендеше, шығармашылық дәстүрімізді кешеден бүгінге, бүгіннен ертеңге алып барушылардың, көрікті ойдан көркемсөз тудыратын шынайы таланттардың қайнар ортасы болатын, сөз өнерінің күмбезін тұрғызатын, атаның күші, ананың сүті сіңген рухты Намыс көркем ана тілінде сөйлейтін өңіріміздегі тұңғыш жарық көретін «Найзатас» журналының жарыққа шығуымен баршаңызды шын жүректен құттықтаймын! Қазақ әдебиеті — қазақ халқының ғасырлар қойнауынан ұрпақтан ұрпаққа жеткен, құндылығы өлшеусіз рухани, мәдени мұрасы, сөз өнерінің асыл

қазынасы. Қазақтың сөз өнерінің тегі әріден басталып, бүгінгі азат та Тәуелсіз болмысымызбен үйлесімді астасып, біте қайнасып жатыр. Тұтас ұлттығымыздың асқақ рухы, жаны мен жүрегі саналатын әдеби әлеміміздің сапалық, мазмұндық жағынан толыса түсуі, замана ыңғайына сай жаңаша кейіпке еніп отыруы — сөз жоқ, ұтымды сабақтаса білген ұрпақ қолында. Салиқалы да сарабдал, сөз өнерінде сыралғы атанған аға буынның тамаша тәлімін алып, өмірлік бағдар болар өнегесі мен үлгісін ұтымды сіңіре білген саналы ұрпақ барда қазақтың әдебиеті еш уақытта құлдырамайды да жетімсіремейді. Оған дәлел — құдіретті сөз өнеріміздің өлкесіне нық сеніммен әрі жаңаша сипаттағы шығармашылығымен еніп жатқан жалынды да қайратты жастардың қалың шоғыры. Осы биік шоғырдың белесі арқылы ұлт мұраты, тарих тағылымы, өткен кезең — уақыттың үні мен сыры, жылнама-шежіресі кеңінен көрініс тапты. Бұл көрініс-жайттар руханият әлемінен, әсіресе, ақын-жазушылардың мұра-мирастарынан, ондағы шығармашылық жұмыс табиғатынан кең орын алды. Бұл реттен алғанда, жазушы еңбегі мен шығармашылық жұмыстың дара дарын, тума талант қолтаңбасынан тыс, іргелі ізденіс, ерен еңбек, ой мен сөз жемісі екендігін жоққа шығару қиын. Осы ретте, ақын-жазушыларымыздың әдебиет әлеміндегі ұстанымы — Ұлт мұратын, Азаттық ұранын, Тәуелсіздік талаптарын кең көлемде жырлап, Ұлы халық пен ұлан даланың дауысын, тыныс-тірлігін жанжақты көрсетіп, сол арқылы өлеңсөз, өнердің құдіреткиесін биік белеске көтеруінде деп білеміз. Тәуелсіздік алғалы бері, әсіресе, еліміз барлық тұрғыдан қарыштап алға басып, биіктерге орныққан соңғы кезеңдері әдебиетімізге жас ақындар мен жазушылар легі көптеп келуде. Күні кеше: «Әдебиетіміздің ертеңі не болар екен?» деп алаңдаған заңғар да алып ақын-жазушы ағаларымыздың қорқынышы сейілді деп сеніммен айта аламыз. «Айтарым бар, айта аламын» деп әдебиет әлемінің есігін қаққан жалынды ұрпақтың көп болуы — көкірекке сүйсініс сыйлайтыны сөзсіз. Мұны суреткерлер сөзімен сабақтасақ: «Айта алмаса, жастарға серт. Айтары барларға дұрыс бағыт-бағдар көрсете алмаса, аға буынға серт». Ең бастысы — сан бар жерде сапа да болады. Көңілімізді көкке өрлетер тағы бір ерекшелік — әрбір толқынның әдеби өмірге өз жаңалығымен келуі. Кезінде «Жұлдыз», «Простор», «Атамекен», «ТаңШолпан», «Жалын», «Тамыр», «Литературная Азия» т. б. республикалық қоғамдық-әдеби журналдар — Жазушы еңбегі мен шығармашылық әлем

иірімдерінің қыр-сырын насихаттайтын, қалың көпшілік сағына күтіп, тамсана оқитын басылымдар болғанын баршамыз білеміз. «Найзатас» та осы дәстүрді жалғастыратынына сеніміміз мол. Талант табиғатына табынып, ден қоюшылар қатары көбейіп, бастысы: талап-талғам күшейіп, мәдени мұраға, рухани-эстетикалық туындыларға көзқарас өзгереді. «Талант — тумыстан» қағидасы алдыға шығады. Еңбек мұраты, ізденіс арнасы, қиял қанаты, шабыт шалқары табиғи өріс алады. Қалың көпшілікке керегі де осы. Әдебиет әлемінде Ертістің Кереку өңірінің ақынжазушыларының өзіндік сөз өрнегі, қалам тербелісі, көркемдік ой-талғамы ерекше. Қазақ әдебиетінің заңғар бейнесін жасайтын, әдебиет тарихына елеулі із қалдыратын белгілі бір тұлғалардың болатыны сөзсіз. Ал жалпы аймақтың өлкелік әдебиет арқылы біртұтас бір елдің, бір ұлттың әдебиеті жасалатыны белгілі. Осы тұста тәуелсіздік алған кезеңінен бастап, бүкіл қазақ әдебиеттану әлемінде, көркем әдебиетіне жаңа бағыт, жаңа көзқарас қалыптасты. Осындай әдебиет әлемін Ертіс Павлодар өңірінің әдебиеті мен оның қалыптасу, даму өресінен көруге болады. «Мен — ақынмын, жазушымын» дегеннің бәрі әрине, сөз бастауының халық қайнар көзін ауыз әдебиеті, зар заман жырауларынан, Абай, Мағжан, Шәкәрім т. б. сияқты аузы дуалы, ойы парасатты сөз шеберлерінен күш алатыны белгілі. Өткен ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі әртүрлі шығармашылық үлгілер негізінде жазылған туындыларда еліміздің егемендік алуымен байланысты жаңаша таным байқалады. Ертіс өңірінен шыққан ақын-жазушыларымыз тек біздің өлкеміздің табиғатын, оқиғасын, тарихын, өмірі мен өнегесін жырлап, жазып қоймай, бүкіл қазақ ұлтының тарихындағы адамзаттық келбет пен тарих көшінің шежіресін жырлап жазған ақын-жазушылар қатарынан құрметті орын алады. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақытта Ертістің Павлодар өңіріндегі әдебиеттің даму қарқыны жан-жақты болып, тақырып жағынан да, жанрлық түр жағынан да, кең түрде дамып, әдеби бет-бейнесі танылды. Осы ретте, ұлттық әдебиетімізге де, туған жеріміздің әдеби мінезін танытуға барынша үлес қосқан арынды ақын-қаламгеріміз — Дихан баба Әбілев, қазақтың қолма-қол суырып салып өлең айту өнерінің шын шебері, атақты сөз зергері, жан-жақты талант иесі — Иса Байзақов, қазақ әдебиетіне ой мен сөздің, сыр мен сезімнің сырлы сипатын жасаған өрелі ақын — Қалижан Бекхо-

жин, қазақ поэзиясында өзінің ақындық лебі ерекше, замана толғанысын кеңінен жырлай білген ақынымыз — Мұзафар Әлімбаев, қазақтың елдігі, ұлттық мінезі, туған жермен байланысы, халқымыздың жақсы салтдәстүрлері, ауыл келбетін суреттеген Қабдыкәрім Ыдырысов, қазақ прозасына өзіндік жазушылық мінезімен келген қаламгеріміз — Ахат Жақсыбаев, өмір мен өнер табиғатын өздерінше танып, ақындық жолдың ойлы-қырлы, қия-құзды шығармашылық азабы мен қызығымен кең тыныстай алған ақындарымыздың бірі — Мейрам Асылғазин мен Дәуренбек Мұхамеджан, Көкіш Әміржанұлы, бүгінгі таңда туған елдің тынысын тарылтпай, шынайы өмір келбетінің сипатын жырлап жүрген Сүлеймен Баязитов, қазақтың тарихы мен әдебиетінде, философия мен мәдениетінде өзінің рухани күшімен сөз өнерінің қуатын игерген ғалым, әдебиеттанушы, жазушы Қуандық Пазылұлы Жүсіп, арынды ақын Ақын Алақанұлы, сөз өнерінің нәрлі қуатымен, азаматтық пейілімен, парасатты биік ойымен қалам тербеген ақын Қажымұрат Смағұл, уақыт тынысын қанық суреттей білген Ғалымбек Жұматов, азаматтық үні басым, ұлттық ар-тағдыр намысының бояуы қанық берілетін өршіл ақынымыз Арман Қаниұлы, ойы батыл, тілі орамды ақындарымыз: екібастұздық Жұмағали Қоғабаев, ақын қызымыз Шолпан Байғалы және жас болса да салиқалы ойымен, тұшымды жырларымен жыр жазып жүрген жастарымыз Серікболсын Дүйсенбай, Қуаныш Шарманов, Асхат Тұрғанбек, Жарқынбек Амантай, Алтынбек Мұқышев, Абзал Қабдыраш, Оңғар Қабден, Сағидолла Қазбек, Әміржан Болатханұлы, Алпысбай Хоныш, Айбек Қали, Жанаргүл Қадырова және т. б. қаламгерлеріміздің есімдерін мақтанышпен айта аламыз. Ертістің Павлодар өңірінің сөз өнері айдынындағы жарқын есімдер легі болашақта да жалғасын табады деген зор сенімдемін. Ақын-жазушыларымыздың шығарма-шылы ғында уақыт ұсынған, айналадағы ортадан көрген, өздері сезінген тақырып аумағында қоғамдық-әлеуметтік мәнмаңызға ие идеяларды басшылыққа ала отырып, өз шығармаларына арқау етіп жүр. Әсіресе, тіл, дін, діл, туған жер, жастар келбеті, ұл мен қыз тәрбиесі, ата-баба, ата-анаға құрмет, парыз, жақсы мен жаманды айыру, ұлылықты насихаттау, ар-намыс, парыз ұғымдары туралы ойлары терең, қаламдары қарымды, сөздері өткір де өрімді болуы бізді қуантады. Әрине, жастар поэзиясында басты тақырып — махаббат тақырыбы. Ақын жастарымыздың махаббатты жырлаудағы өзіндік мінездері бар, арзан махаббат пен ұлы махаббаттың ара жігін танытатын қарымды ойлары үлкенге де, кішіге де үлгі боларлықтай.

Жарыққа шыққалы отырған «Найзатас» журналының алдына қойып отырған зор міндеттері мен мақсаты баршылық. Төл әдебиетіміздің, оның ішінде аймағымыздағы әдебиетіміздің даму үрдісінде айтарлықтай рухани шаралардың жүзеге асуы әбден қажет. Біріншіден, өзінің рухани ойын қағаз бетіне түсіріп жүрген ақын-жазушыларымыздың әдеби–тарихи, қоғамдықфилософиялық білімдерін жетілдіру ісінде көп жұмыс жасалынуы қажет. Бұл ретте, ақын-жазушыларымыз қоғамда болып жатқан келелі мәселелердің нағыз өзекті қырларын танып, шығармаларына арқау ете білу. Екіншіден, жазушылық пен ақындыққа бару жолы — қиын да қызық жол. Ойды сөз өріміне келістіріп өлең ету сыншылдықтан басталады. Мың толғанып, бір жазғаннан кейін әдеби ортада сұрыптап, талқылап, екшелеп, баспаға ұсынсақ, бүгінгі шығармашылық сонда ғана сапалы болары сөзсіз. Себебі, әркім өзінің баласы мен немересіне, құдасы мен көршісіне, туысы мен бастығына арнаған өлеңдері жинақталып, ұсақ-түйек оқиғалар жинағынан құрылған өмірбаяндық мәселелер сөз болып, ешқандай әдеби сараптаусыз жарыққа шығып, көркем әдебиеттің құнын түсіруде. Үшіншіден, әдеби шығармашылыққа бой ұрып жүрген жас буын ақын-жазушы жастарымызды терең шығармашылыққа баулып, жазушылық орта жасап, ой пайымдау, жазу мәнері туралы сөз өнері мектебін қалыптастыруымыз қажет. Себебі, бір тақырып тоғысында не әр тақырып шырмауына қалам тербейтін ақын, жазушы жастарымыз ой адасушылыққа барып, ұқсастық, ой қайталаушылық ортада қалып, сөз өнерінде бапталуына мүмкіндік болмай қалады. Сондықтан, жастарға өлең жазу, оқу, жаттау, ой қозғау, толымды да тұшымды пікір айту, авторлық позициясы кең, терең болу жақтарын жетілдіру мақсатында шығармашылық орта, мектеп болуы қажет. Осы мақсат-міндеттерді жүзеге асыру жолында, яғни көркем әдебиет әлемін өркендету ісінде ақынжазушыларымыздың жаңа есімдерімен толығып, ұлттық әдебиетімізге ақындық қуатпен, жазушылық тыныспен кең құлаш жайып, рухани олжалар әкеп, адам мен қоғамның іс-әрекеттерін шынайы суреттей алатын, ұлтымыздың тарихы мен тағдырын, тұрмысы мен дәстүр-өнегесін, ері мен елін көркем сипаттауда қаламымыз қарымды, рухымыз биік болсын! Оқырманымыз көп, танымымыз терең, ойымыз көркем болсын!

Iзгi лебiздер

Бүкіл әдеби қауымның көңілінен шықсын!

ртістің Кереку-Баянауыл өңірі — қазақ әдебиетінің шаңырағына тіреу болып тұрған сом тұлғалардың бірқатарын дүниеге әкелген киелі өңірлердің бірі. Қилы замандарда, қиын кезеңдерде ғұмыр кешкен Бұқар жырау, Көтеш, Жаяу Мұса, Мәшһүр Жүсіп, Естай, Иса, Майра, Жүсіпбек, Сұлтанмахмұт тәрізді асқан дарын иелерінің топырағы егемендік жылдарында қайта нәрленіп құнарлана түссе, солардың бір мұраты орындалғаны деп білу — лазым. Осы орайда, облыстағы әдеби-көркем журналдың атқарар міндеті ерекше. «Найзатас» күні ертең қазақ әдебиетіне соны серпінмен қосылатын тегеурінді жастар легін қанаттандыратын аймақтағы басты басылымға айналса, нұр үстіне нұр. Өңірдің бүгінгі әдеби, мәдени өмірін гүлдендіруге ерекше көңіл бөліп, жаңа журналға жанашырлық көрсетіп отырған облыс әкімі Ерлан Мұхтарұлы Арын мырзаға ризашылық сезімімді білдіремін. «Найзатастың» бүкіл әдеби қауымның көңілінен шығатын журналға айналуына тілектеспін. Игі тілекпен: Нұрлан Оразалин, Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының төрағасы, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері.

Iзгi лебiздер

Оқырмандардың ыстық ықыласына бөлене берсін!

енің кіндік қаным тамған Маралдыда, я Шәкен мен Кәукеннің тұсауы кесілген Найзатас баурайында, жалпы, қазақ жерінің қайсы пұшпағында болса да, түтіні түзу ұшқан мамыражай тірлігіміз үшін әуелі, Жаратқан һаққа тәубе айтқанымыз жөн шығар. Сосын осынау ұлан-байтақ жерімізді жатқа бермей, сан ғасырлар бойы ақ найзаның ұшы, ақ білектің күшімен қорғаған баһадүр бабаларымызға ізгі ниетімізді білдірсек керек-ті. Ал ұлтымыздың ең ұлы құндылығы егемен елдікті, бүгінгі бейбіт өмірді көздің қарашығындай сақтау ісіне енді біз, ұлт зиялылары, әдеби қауым айрықша жауаптымыз! Өз басым, ата жұртымдағы жаңа әдеби-көркем журнал көп уақыт өтпей-ақ, ел алдындағы жауапкершілігін жан-тәнімен сезінетін ұлылы-кішілі ақын-жазушылардың мінберіне айналады деген үміттемін. «Найзатастағы» жарияланымдардың әдеби көркемдігі сауыт шығыршық-тарындай үйлесімді, саясиидеологиялық мән-маңызы қалқандай берік, авторларының қаламы найзадай өткір болсын! Басылым әрдайым ел басқарушы азаматтарының қолдауына, оқырмандардың ыстық ықыласына бөлене берсін! Әумин! Мұзафар Әлімбай, Қазақстанның Халық жазушысы.

Iзгi лебiздер

Тек жақсылық тілеймін

аңа журналдың жазармандары мен оқырмандарының қатары қалың, көтерер жүгі ауыр, ғұмыры ұзақ болғай! «Найзатас» Мұзағаңдардың соңынан ерген, күні ертең ізін басар жастарды қанаттандыратын мықты тұғырға айналсын! Журнал редакциясы шығармашылық ізденістен танбай, көздеген нәтижеге қол жеткізсін! Облыс халқының әлеуметтік тұрмыс деңгейі көтеріліп, мәдени өмірі жарқырай түссін! Барша жерлестеріме тек жақсылық тілеймін. Ізгі ниетпен: Қалмұқан Исабай.

Владимир Гундарев В ДОБРЫЙ ПУТЬ «НАЙЗАТАС»!

удовольствием приветствую рождение литературно-художественного и общественно-политического журнала «Найзайтас». Полагаю, что выход первого номера нового в республике регионального издания станет знаменательным событием в культурной и духовной жизни Павлодарской области. Павлодарское Прииртышье в ХХ веке явило народу и миру много талантливых имён, вписавших своими творениями яркие страницы в отечественную литературу и многонациональную культуру Казахстана, прославивших родную землю высокохудожественными произведениями. И сегодняшние литераторы области, представляя собой несколько поколений, достойно продолжают традиции своих знаменитых предшественников, плодотворно работают на поприще родной словесности. О том, что Павлодарская область чрезвычайно богата творческими талантами, свидетельствует журнал «Нива», в каждом номере которого в течение двадцати с лишним лет регулярно публикуются одарённые авторы Павлодарского Прииртышья. Отрадно, что теперь они имеют свой собственный журнал, который поможет поэтам и прозаикам, литературоведам и критикам области полнее и глубже раскрыть дарования, прийти к читателям с новыми интересными творениями, что, вне всякого сомнения, расширит художественную палитру культурной жизни области, станет значительным стимулом для молодёжи, делающей первые робкие шаги в творчестве. Надеюсь, что журнал «Найзайтас» станет своим прежде всего для литературного объединения имени Павла Васильева, в котором на протяжении десятилетий получили хорошую профессиональную выучку многие известные ныне поэты и прозаики. Первый номер — это только начало большого и трудного пути. Пусть же у нового издания будет как можно больше искренних и преданных друзей, бескорыстных энергичных помощников, пусть от номера к номеру расширяется круг читателей и почитателей!

Олжас Сулейменов ПЕСНЯ КУМАНА Айналайн

Обращение к дорогому человеку — айналайн. «Кружусь вокруг тебя» — подстрочный перевод. «Принимаю твои болезни» и «Любовь моя» — смысловые переводы. Кочую по чёрно-белому свету. Мне дом двухэтажный построить советуют, а я, как удастся какая оказия, мотаюсь по Африкам, Франциям, Азиям. В Нью–Йорке с дастанами выступаю, в Алеппе арабам глаза открываю, вернусь, И в кармане опять – ни копья; Копьё заведётся – опять на коня! Последний ордынец к последнему морю! На карту проливы, саванны и горы! А нас хоронили — ногами на запад, лежат миллиарды — ногами на запад под жёлтым покровом монгольской степи – тумены ногаев, булгаров, казахов, – не зная, что Азия западней Запада, Запад – восточней Китайского моря, А нас хоронили –ногами на Запад!.. Шумит за спиною последнее море.

Кружись, айналайн, Земля моя! Как никто, я сегодня тебя понимаю, все болезни твои на себя принимаю, я кочую, кружусь по дорогам твоим...

Аргамак

Эй, половецкий край, Ты табунами славен, Вон вороные бродят В ливнях сухой травы. Дай молодого коня, Жилы во мне играют, Я проскачу до края, Город и степь Накреня. Ветер раздует Пламя В жаркой крови аргамака, Травы сгорят под нами, Пыль И копытный цок. Твой аргамак узнает, Что такое атака, Бросим робким тропам Грохот копыт в лицо!..

Кочевник

Я отправился в дальний путь, я запомнил такой закон: если хочешь — счастливым будь, только прежде стань стариком. Хорошо под луной старику и под солнцем ему хорошо – похохочет в глаза врагу и согнёт он его в дугу, и сотрёт его в порошок. (В каждом доме ждёт меня чай, одеяло и тёплый хлеб,

и объятия невзначай, если муж глуховат и слеп. Каждый рад мне руку пожать и спросить о здоровье коня, мне бы так людей уважать, как они уважают меня). И качается долгий путь. (И шатает меня закон: – Если вспомнил кого-нибудь, Запечалился вдруг о ком, – бей в свой правый висок кулаком, бей в свой белый висок кулаком. Бей великим ножом в свою грудь. Упади, умереть не забудь).

Кочевье перед зимой...

Когда расцветёт, сверкая, Звезда Сумбуле, Косяки кобылиц Отдадут своё белое молоко, Тонкодлинные гуси над степью моей пролетят, И печально-печально в ночи прокричат Мои бедные, белые гуси. Это значит — трава постарела на пастбищах. Поднимайся, кипчак... Пусть умрёт у меня на руках, Сверкая, звезда Сумбуле.

Песня кумана

Предки, В бою поддержите меня под мышки. Одинокое дерево не обойду. Я повешу аркан на кривом суку. Я не первым В последнем бою упаду. Кто не знает мою золотую саку? Вон звезда сорвалась, Голова моя клонится ниже,

Клятву верности женщине дав, Я целую ладонь. Ни сову, ни ворону, ни лебедя Не обижу, Аруах! Укажи мне дорогу на Балатон. Проскачу навсегда, навсегда Неизвестно откуда. Только следы я оставлю глубокие Людям, Чтобы после дождей Весь мой путь представлялся врагам Вереницей пиал. Чтоб они не сгорели от жажды, Как я. Куманы — византийское название половцев. (О. С.)

Догони! («Кыз куу»)

Догони меня, джигит, Не жалей коня, джигит. Если ты влюблен и ловок, Конь догонит, добежит. Я люблю тебя, джигит. Догони же, Поцелуй, Голос от стыда дрожит Среди этих звонких струй. Меня ветер обгоняет. На груди моей лежит, Обнимает, обнимает, Ой, опять отстал джигит! Издевается луна, Я одна. Опять одна, Мои руки побелели, Кровь по крупу скакуна, Злые люди, Злые люди, Вы обидели меня. Дали смелому джигиту, И красивому джигиту Ишака, А не коня!.. ____________________________________________ «Кыз куу» — Национальная игра. Юноша, догнавший в скачке девушку, должен её поцеловать.

Красный гонец и чёрный гонец

Перелески, холмы, задыхается конь, без дорог, напрямик мчит весёлый гонец, пот солёной корой застыл на лице, он сменил пять коней, пять коней, пять коней. Сбросил кованый шлем, бросил кожаный щит, меч остался в полыни, копьё — в ковылях, лук бухарский в песках Муюнкумов лежит. И ржавеет кольчуга в хлопковых полях. Только знамя в руке! Полуголый гонец знак победы — багровое знамя – не бросил. Это знамя дало ему семь коней, семь коней, семь коней, тонконогих и рослых. Это знамя поило айраном его, на привалах валило под ноги баранов, беки жарко дарили ему – ого–го! – лучших девушек, плачущих, но не упрямых! Но упрямый гонец на привалах не спал. «Славься город, прославленный арыками!.. Поздравляю с победой!..» Тогда он упал, закрывая скуластую морду руками... Ваша радость, народ, – это слава его! Пусть о нём говорят на орлиных охотах. Слава! Слава гонца громче славы бойца, где–то павшего без вести за свободу. Подарили ему арабчат и рабынь, если хочешь любую, а хочешь — троих!..

Он молчал, обнимая свою рябую и детей босоногих, чумазых своих. ... Тише, люди! Хрипит, задыхается конь. Без дорог, без сапог, огибая кишлак, Мчит угрюмый гонец, он ушёл от погонь. На копье раздувается чёрный флаг. Флаг жалеет его — не спеши, не спеши головой отвечать за бесславный конец! За измену аргынов! За трусость паши! Разве ты виноват, что ты чёрный гонец? Разве ты виноват?.. Враг идёт в Бесшатыр. Он стотысячным топом линчует аулы, пот съедает глаза, конь хрипит. О батыр, лучше б ты под копьём умирал ясаулом!.. Ты хотел, так хотелось быть красным гонцом! Перед жёнами, матерью, перед отцом ползать, плача от счастья, дары принимать!.. Прячься, глиняный город!.. Умри, моя мать!.. Дед, кончай свою долгую жизнь, не тяни, пока честен, влетай в своё небо стрелой. Жёны, жёны, бросайте детей со стены! Пейте яд! Обливайтесь кипящей смолой!

Последние мысли Махамбета, умирающего на берегу Урала от раны Мне удивительно: когда я весел, что ни потребуется — все дают, когда захочется унылых песен, мне их с великой радостью поют. Бываю рад, и все – бывают рады, я убегу, и все за мной в кусты. Когда в жару я вижу дно Урала,

мне кажется, что все моря пусты. И потому, когда кочевье выманит все мое племя, – я один пашу, когда никто не смеет слова вымолвить, мне рот завяжут – я стихи пишу. Эх, если бы сказали мне: «Великий, прости людей, уже пора — простить, мир будет счастлив от твоей улыбки!» Тогда бы я старался не грустить. Сказали бы смущенные мужчины: «Моря полны водой, пока Урал не высохнет. Пока ты жив, мы — живы...» Тогда бы я, клянусь, не умирал.

Ришад, сын степняка

Я дарю тебе тюбетейку, Перевитую нитью золота, Твой отец отвернулся молча, Так, наверное, помнят молодость. Мать красивая машет пальцами, И лепечет, И восторгается. Ришад очень похож на испанца, Сын француженки И адаевца 1. «Вы поедете в штат Небраска?! Там такие красивые прерии, Там колючки, жара и кочки, Пыль и кони такие! Прелесть! Вы поедете?» Жадно смотрит И руками картину лепит, Люди летом уходят к морю, Его тянет в сухие степи. В стремя — хоп! Отшвырнуть сомбреро! Ветер чёрные волосы — в клочья! Тюбетейку — на лоб, Карьером, Перепадом по тропам волчьим. Задыхайся, кричи, мой мальчик,

Страсть поэта — и плач и хохот. Твой отец наконец-то плачет. В моих жилах грохочет холод. Я поехал бы в штат Небраска, Но мне надо спешить на родину, Там такой же пейзаж неброский, Я поеду к себе на родину. Я поеду в адайские прерии, Там колючки, жара, морозы, Пыль и кони такие! Прелесть! Я поеду к себе на родину... ________________________________________ Адай 1 — казахское племя у Каспийского моря.

Хромой кулан

Дикие кони в степях Джетысу! Жмутся в долинах, Вдруг — на курганах, Тучи храпящие ветер несут, И-и-и, Заливаются конским «ураном»1. Грохот протяжный. Следом за солнцем Рвутся копыта по солонцам. Чёрный вожак, ковыляя, несётся И-и-и, Выкипает кровь жеребца. Чёрный вожак, Сохранивший стадо в джут2, С перебитой в битве ногой, Умница старый, Скрывая слабость, Гонит куланов на водопой. Каждую ночь он стоит на кургане, Ногу подняв, Охраняет табун. Кони клялись ему на коране В верности вечной, Клятвой табу. Бег укорочен. Дробно по кругу Гривы толпою за вожаком. Крупами потными давят друг друга, Не обгоняют Хромого – Закон.

Травы затоптаны, Взболтаны реки, Первым хромой по воде зашагал. Пьёт. Отдыхают низкие веки, Ногу в воде незаметно поднял. Стадо притихло. Нюхает. Страшно. Где-то рождается запах волков. Пей! Не волнуйся. Стадо на страже. Белые волны — как молоко. Дикие, да. Но не стукнет копыто. Бродит под шкурой начало чувств. Я заарканю куланов для битвы И благородству у них научусь. Он успокоился, Вышел на берег. Телом тряхнул и пошел на бугор, Кони рванулись, Ты не поверишь, Встали, и волны вот так – До горл. Реки степные пересыхают, Вниз по течению в час водопоя Жрут разгорячённые, Вдыхают Воду Тентека дикие кони... _______________________________________ Уран (каз.) — клич Джут (каз.) — время гололёда, врмея падежа скота

Волчата

Шёл человек. Шёл степью, долго, долго. Куда? Зачем? Нам это не узнать. В густой лощине он увидел волка, Верней, волчицу, А, точнее, мать... Она лежала в зарослях полыни, Откинув лапы и оскалив пасть.

Из горла перехваченного плыла Толчками кровь, густая, словно грязь. Кем? Кем? Волкoм? Охотничьими псами? Слепым волчатам это не узнать. Они, толкаясь и ворча, сосали Большую неподатливую мать. Голодные волчата позабыли, Как властно пахнет в зарослях укроп. Они, прижавшись к маме, жадно пили Густую холодеющую кровь. С глотками в них входила жажда мести. Кому? Любому. Лишь бы не простить. И будут мстить В отдельности, Не вместе. А встретятся Друг другу будут мстить. И человек пошёл своей дорогой. Куда?.. Зачем?.. Нам это не узнать. Он был волчатник, Но волчат не тронул, Ребят уже не защищала мать...

«Ты собаку ударил»

Помнишь кошару? Помнишь отару? Помнишь, мы долго стреляли в ночь? Ветер с волками, темень, как камень, ты, лицо закрывая, нашарил нож. Страх твои руки скрутил арканом, клыкастые лапыь рвали чапан, и в это мнгновенье хриплый клубок ударом на волчье горло лёг. Конь рванул, ты зарылся в снег. снег, вихрясь, на лету смотрел, как кипели в одном котле волк, собака

и человек. ... Утром стихло. Но небо серо. Снега улеглись, лишь позёмка метёт. У стенки кошары позёмка присела, чтобы взглянуть на неё, на собаку худую, старую – (приползла из степи домой, кровь последнюю в дверь кошарную в борозде волоча за собой). А когда мы её добивали, она руки пыталась лизать, как щенят, те, ворочаясь, ждали в жёстком сене тёплую мать. Ты пришёл из степи за ней, тебя след окровавленный спас, ты добрёл до своих саней и тотчас же умчал от нас... А сейчас ты собаку ударил при мне, чем собака тебя обидела? Знай же – не по моей вине чабаны твой удар не видели. Не положено бить детей и собак – по закону степей. Так поймёшь ли, за что тебе я, как волку, в глаза гляжу?

Февральский ягненок

У Карабаса (простите мне это сравнение) лицо красное, как поросёнок, от свежего воздуха. Он смущён своим ростом высоким. Четыре ранения. Он рубался, наверное, здорово

в моём возрасте. Полным ходом — окот. Горы сена! А в сене — норы. Там ягнята двухдневные блеют – чабанья радость. Белолобый ещё не обсох, он дрожит и ноёт. Волкодав забирается в нору, ложится рядом. Я глажу ягнят. Щекочут ладонь. – Искусственные? – Да, нет, — по-девичьи смущён Карабас, – От любви. Шофёр — тоже гость. Ну, ладно. Садимся в юрте. Разлили джамбулский «сучок» в тостаганы1. Пьём. Закусываем кусками жирного курта. Молчим. Карабас, развлекая гостей, поёт. Ноет ягнёнок. Собака его не спасёт. За юртой в норе умирает двухдневная жизнь. Чабан Карабас возвышает смущённый басок. Домбра на коленях залатанных полулежит. Домбра. Ни отца, ни жены, ни детей, только сам. Вся семья его — это отара и куча ягнят, волкодав, на начальство не лающий, – его зам. И слова — изо рта, словно голые — из огня. Это истый степняк: он поёт о берёзах и клёнах... «Карагач одинокий в пустыне тоскует о роще». Опускает глаза на кошму шофёр мой обросший. Тишина. Тишина. Это умер в норе ягнёнок. __________________________________________ Тостаган 1– деревянная чашка, вроде пиалы (каз.)

«Вблизи чингизских гор его могила...»

Вблизи чингизских гор его могила, Исколотая жёлтыми цветами; Голодными, немилыми, нагими К могиле приходили на свиданье. И пили, усмехаясь, горечь песен, И, колыхаясь, колебались травы, Цветы желтеют грустно, Как отрава... Вблизи чингизских гор его могила.

«Бетпак-Дала...»

Бетпак-Дала Всегда такая голая, Что стыдно лошадям смотреть в глаза... Моя кобыла, Отупев от голода, Не слышит повода, Глядит назад. Нет колеи, Бетпак-Дала – Дорога, Ой, дорого ей заплатил казах, Пустыня – От порога до порога. Все сто дорог Вели его назад. Размеренная смена поколенйи, Спокойное широкое седло, Скупое равнодушное движенье, Укачивая, Всадника вело. Над головою Раскалённый камень, Пустыня взбешена, Копыта высекают жёлтый пламень Из белой глины.

Песня над песком

Над путыней стоят одинокие соколы, Над пустыней застыли мохнатые беркуты, Над пустыней парит августовсое солнце –

Одинокие образы человеческой веры. Я к скале подойду И ножом, как язычник, Заклинанья шепча, Что-то вырежу я. О прости меня, Солнце, Я шепчу неприличное, Пусть услышит пустыня Рыжая. А потом? А потом Топот скроет молчанье. Ты меня, вороной, назови подлецом! Кони ноги ломают Вот такими ночами, Когда всадник о гриву Утирает лицо... Над пустыней стоит одинокое небо. Успокойся скакун. Это всходит луна. Ах, такую прохладу и спокойствия мне бы. До свиданья, пустыня Рыжая.

Гранат в песках

Прозрачный, твёрдый, красный мозг граната. На кустике — громадные плоды. В пустыне, невесёлой как латынь, краснеет куст таджикским рубаятом. И я под ним сижу, чернее негра, В тиши тысячелетий, глажу грудь, наверное, здесь я сел бы отдохнуть, идя из неразрушенного Мевра. Гранаты можно срезать и продать, гранаты могут вырасти опять. Сто маленьких голов на тонкой шее, похожей более на ногу Нетто, сто алых, раздражающих голов, забитых в неожиданное небо. Ремнём экватора затянут шар, кому-то он прошел по узкой талии, кому под грудь, под плечи и так далее. А здесь по горлу узкий поясок, песок, песок — как будто все старатели за все века несли сюда старательно

пустой песок... Я глажу алый сок, я, истощённый актами пустыни, не протестую, не сопротивляюсь цветам граната, зёрнами тугими спрессован сок, а в глубине плода таится тень, отброшенная соком... Не скрою, одному в прохладе слов так хорошо! Кишлак собою занят, он варит плов, не слушая ослов, ослы себя подслушивают сами.

Яблоки

Л. Мартынову ... Приехал я в край, где лишь пихты и ели, где ели от тяжести неба присели, где между стволами ветры белели, их называли так нежно: «метели»... В землянку вошёл (называли «забоем») вошёл, полметели втащив за собою, недобро, вполглаза меня осмотрели мужчины лохматые, как метели. Я сел возле печки, где буры и дрели, лежали недвижно четыре недели, ладони погрел, рюкзак развязал – и все повернулись, и все посмотрели. Откуда вдруг солнце в холодной землянке? Это теплее печки-времянки вспыхнул румяный сияющий запах, и люди привстали на войлочных лапах. Мужчины, лохматые, как метели, злые на всё за четыре недели, в грубых ладонях яблоки грели, яблокам в щёки, как детям смотрели –

арыки, ущелья, проспекты, аллеи!.. Мама, в саду так не пахли они, как в эти таёжные зимние дни.

Дикое поле

Страна, Ты прошла испытания Казахстаном – есть сегодня земля, на которой крестам не расти. Испытали Тараса. И Фёдора испытали. Петроград, прости. Ленинград, мою землю прости. Казахстан — это проводы, проволока колючая, это было – Саратов и Киев, и снова Саранск. Это ссылки на Маркса, кочевья, театры и лучшие копи, кони и домны, Турксиб, просто Сиб. И жара. Я хотел бы родиться в горах и не зваться казахом, или жить в белой хатке, коров по оврагам пасти. Все равно – привезли бы меня в Джезказган вагонзаком. Украина, прости, о ингуш, мою землю прости! Казахстан, ты огромен – пять Франций – без Лувров, Монмартров – уместились в тебе все Бастилии грешных столиц. Ты огромной каторгой плавал на маленькой карте. Мы, казахи, на этой каторге родились. Мы прошли испытание дымом костров и копытами, в переулках ночных – испытания горла ножом, навсегда испытали вербованными чернозём, радость радия и тяготенье земное испытано. Вся земля в проводах, космодромах,

гектарах и станциях, если дождь — это ливень, а ветер — так суховей, своих все испытавших, страна, назови казахстанцами, своих самых испытанных, преданных сыновей. Мы — твои однолюбы, мы бережём, не глотая, право — зубы не стиснуть, но выдержать, право кричать широтою степи, высотою хребтов Алатау, глубиною морей!.. Глубиною могил не молчать. И смеются у нас, и земля, и трава мягка, вольный Киев на станциях, ай, балалайки Калуг, ах, песчаный, песчаный суглинок качает скалу, ему тоже, песчаному, хочется под лемеха… Поле Дикое — в Хлебное поле! Время настало. Если мир не тоскует — и ты, Казахстан, не грусти. Мир испытан тобой. Казахстан, если можешь, прости. И да здравствует запрещение испытаний!

Ахат Жаќсыбаев «қАйтПАс қАйсАр» (Романнан үзінді)

— Қасеке, Сіз — бір басыңызға жетерлік атақабыройыңыз бар, еліңізге танылған елеулі адамсыз . Қан майдандағы ерлігіңізді ескеріп әрі еркелетіп, әлі күнге дейін үлкен де, кіші де Сізді «Партизан» деп атайды . Бұл — өзіңізге де, бізге де жарасымды, жақсы сөз . Сіз туралы кітаптар жазылды, ақындар өлеңдерін арнады, кино да түсірілді . Өзіңіз де кітап жаздыңыз, жазушысыз . Осы жасыңызда казақ қоғамының небір игі жақсыларымен жақын араласып, бірін аға, бірін іні тұтып, көп сыйластыңыз . Адамның не бағына, не сорына бітетін мінез-қасиеті болады ғой . Сіздің күнделікті жүріс-тұрыста, қарым — қатынаста өзгеге ұксамайтын өз қалыбыңыз, өз тәртібіңіз бар . Сондықтан, әбден қалыптасқан дара келбетіңізге, бәлкім, біреулер сүйсініп, біреулер күлімсіреп, кешіріммен қарайтын болар . Айтайын дегенім, осы ұзақ ғұмырыңызда оқтан-оттан аман қалып, небір қауіп-қатерден аман өтіп, сүрінгенмен жығылмай, жүдегенмен жасымай, бүгінгі жақсы күнге жетуіңізде не сыр бар? Өмір мен өлім арасы қас-қағым сәт қой . . . — Ал менің айтарым, өмірде жолым болып келеді . Тағдырдың жазуы шығар, қайда жүрсем де ылғи бір жақсы адамдарға кездесіп отырдым . Соғысқа дейін де, соғыста да, соғыстан кейінгі жылдарда да сол бір сәтті кездесулер арқылы ақжол адам болған сияқтымын . Менің тағдырымды анықтаған да, аман сақтап қалған да солар деп ойлаймын . Өзім болдым деуге аузым бармайды . Мен осы ұзақ, қиынқыстау өмірімді қасиетті Кере- ку жерінен бастадым . Ал туып-өскен жерім Шығыс Қазақстанның Ұлан ауданы екенін өзің де білесің . Содан мына сен тумай тұрып, екі жыл бұрын — 1938 жылы апаң екеуіміз техникумды бітіріп, Керекуге, яғни Павлодарға жұмысқа бардық . — Қандай техникумды бітірдіңіз? — Саяси-ағарту техникумы . Апаң екеуіміз бірге оқыдық . Апаңның аты Асыл екенін де білесің . Біз екеуіміз 1937 жылы қосылдық . Апаң сонда 16 жаста еді . Менің жиырма жасымда, оның он жеті жасында — жас

кезімізде осылайша туған жерден үлкен өмірге аттандық. Мен облыстық оқу бөлімінің инспекторы болдым, апаң сонда кітапханаға орналасты. Мен саған айтайын, соңдағы оқу бөлімінің бөренеден қиып салынған қоңыр ағаш үйі Керекудің ортасында әлі де тұр. Әлі есімде, оқу бөлімінің бастығы Михаил Маршинин деген орыс болды. Керемет іскер адам еді. Орынбасары — Мұхлис Баймағамбетов деген қазақ. Ол да керемет мықты, сабырлы болатын. Міне, о баста осыларға тап болдым, жақсылығын көрдім. Апаң екеуіміз қол ұстасып барғанда, не үй-күйіміз, не ағайын- туысымыз жоқ, жападан-жалғыз едік. Құдай беріп, әлгі екеуінің бізге көңілі түсіп, бірден қамқорлыққа алды. Өзара ақылдасып алды ма, кім білсін, жұмыс аяғында Маршинин: «Мен таңертең тоғызда жұмысқа келемін, кешкі алтыда кетемін. Алтыдан кейін қашан пәтер тапқанша осы бөлмеде тұрасыңдар. Мына диванда ұйықтайсыңдар, мына графиннен су ішесіңдер», — деп, өз кабинетін екеуімізге тастап кетті. Содан соң қызметкерлеріне тапсырып, бізге пәтер іздестірді. Сонымен, қойшы, үй тауып беріп, апаң екеуіміз сонда тұрдық. Көңілде жақсылықтың жылуы қалды. — Қасеке, Сіздің өміріңіздің ең ауыр кезеңі — соғыс жылдары ғой. Сол калай басталып еді. Мұнда да жолым болды дей аласыз ба? — Соғыста өмір мен өлім ғана болады. Егер аман қалсаң — жолың болғаны да. — Сіздің оққағарыңыз бар екен. Қаза тапқандар, із-түзсіз жоғалғандар, белгісіз батырлар қаншама. Бәрі де иманды болсын. Менің әкем де майданнан оралмады... Сонымен не керек, фин соғысы басталып, мені де майданға жіберді. Бұл — 1939 жылдың қысы еді. Солдат ретінде қызыл жүк вагонға отырғызды. Батысқа бет алдық. Сол Маршинин, сол Баймағамбетовтерге кездесіп, солар алақандарына салып, аялап, қаншама қаражат беріп, соғысқа аттанарда мені шығарып салған еді. Менің алдағы қиын-қыстау жолым осыдан басталды. — Әрі қарай айта беріңіз. Бірден жау тылына түсіп, партизан болмаған шығарсыз. «Жолым болды» деген сөзіңізге тағы да дәлел естігім келеді. — Сен де қадалып қоймайды екенсің. Жарайды, айтайын. — Бірақ, қысқа айтыңқырап... бір айтқанды қайталамай дегендей... — Бұған да келістік. Мен ешқашан бір айтқанды қайталамаймын. Сөйтіп, соғыс басталып, біз кете бардық қой. Көңілімде терең із қалдырған бір адаммен осы жолы кездестім. Атақты Естай ақын бар емес пе. Соның жалғыз қарындасының Өмірбаев Хамза деген жалғыз ақын ұлы болған. Сен оны білмейсің. Егер сол Хамза тірі болса, қазір қазақ әдебиетінің төрінде отыратын ақындардың бірі ретінде танылар еді. Сол екеуіміз бір вагонның бұрышында

Мәскеуге дейін бірге болдық. Өзінің Естайдың жиені екенін айтты. Естайдың «Қорланын» керемет салатын. — Қасеке, Сізге не болған? Кемсеңдеп, жылап отырсыз ғой. Үндемей калдыңыз... Айта беріңіз. — Мен қазір босап кеттім. Осы арада сәл шегініс жасайын. Жақында телеарнаның бірінде бір жас қыз өлең оқыды. Сен де естіген шығарсың. Өлеңде «Естай, Естай бола ма» деген сөзі бар. Қай ақынның өлеңі екенін білмеймін. Әлгі қыз сондайлық тебіреніп, нақышымен оқыды. Соны естіп, Өмірбаев Хамза ағаң есіме түсіп, соның айтқан «Қорланы» құлағыма келіп, өзім қатты күйзелдім. Содан кейін ақын Қабдікәрім Ыдырысов ағаң бар ғой, сол есіме түсті. Хамзадан кейін бұл әнді Қабдікәрімдей ешкім де айта алмайтын. Қабдікәрім марқұм аздап ішіп алып, көңілденіп, терлеп-тепшіп, «Қорланға» басып аңыратқанда оған адам баласы тебіренбей тұра алмайды. Сол жағдай есіме түсіп Қабдікәрім ағаң туралы естелік жаздым. Бұған себеп болған әлгі кішкентай қыз, Хамза ағаң... Сол Хамзаны Мәскеу түбінде көп солдатпен бірге соғысқа аттандырды. Мен одан айырылып қалдым. — Өзіңіз қайда қалдыңыз? — Мәскеуге барған соң мен диверсиялық-барлау мектебіне алындым. Бұл аса құпия мектеп болуға тиіс, хат жаздырмайды, хат та алдырмайды. Әрине, ол мектептің қай жерде екенін де, көшесін де білмеймін. Мені екі жыл оқытқан мұғалімдердің аты-жөнін де білмеймін. Шетелдерде ондаған жылдар болған кәнігі барлаушылар ғой. Ол мектепте оқудың өзі қиын. Ай- тайын дегенім, сондай мамандардың қолына түсіп, тәлім алғаным — жолым болғаны ғой. Әлгілердің берген білімі, үйреткен әдіс-айласы арқасында мен жаумен бетпе-бет кездескенде, жекпе-жекте жеңіліп көрмедім. Қиын-қыстау, қысылшаң жағдайда, айқастарда аман шығып отырғаным сол мені оқытқан жиырма шақты барлаушылардың көмегі шығар деп ойлаймын. — Қашан да амалын асырған жеңеді демексіз ғой. Сөзіңізге карағанда, Сізді әу бастан ашық майданға емес, жау тылына — диверсиялық әрекеттерге дайындағанға ұқсайды. Расында, Сіз амалсыздан жау тылында қалған қатардағы партизан емес, үлкен дайындықтан өткен нағыз барлаушы екенсіз. Жау тылына қалай және қашан бардыңыз? — 1941 жылы қараша айының 19 күні Днепрдің оң жағындағы Богуслав деген қаланың маңындағы қалың орманға парашютпен түстім. Мен оқыған құпия мектепте жау тылындағы болашақ партизан отрядтарының командирлерін дайындаған екен ғой. Бітірген адамдарды әр майдан штабтарына бөлген көрінеді. Мен ОңтүстікБатыс майдан жанындағы партизандар қозғалысы штабына жалғыз бардым. Бұл штабтың жау тылына жөнелтуге дайындап жатқан өз адамдары бар екен. Диверсиялық әрекеттер

жасауға қабілетті, бір-бір мамандықты игерген бар-жоғы он адамды басқарып, алғаш рет жау тылына аттандым. Парашютпен жау тылына түсу дегенің оңай дүние емес. Табанымыз жерге тиген сәттен бастап қалың жаудың ортасындамыз. Күндіз де, түнде де айналамыздың бәрі жау. Ал жау аяйды деп кім айтады. Жау тылына жөнелткенде бізбен кәдімгідей, енді көрместей қоштасып қалады. Біздің алдағы халімізді осыдан-ақ біле бер. Оның бәрін мен айтпаймын. Өйткені, бұл — ұзақ әңгіме. Жаумен жағаласу, өліспей беріспеу оңай дейсің бе?! — Бұны, әрине, бастан кешкен біледі. Қалың орман, қаптаған жаудың ортасында қалған жиырма үш жасар қазак жігіті. — Мына Сіз алғаш күндері не күйде болдыңыз? Соғыстың өз логикасы бар деуші еді... — Жау тылына, орманға түскеннен-ақ фашистер листовка тастап, «беріліңдер», пәлен-түген деп бізді айналдыра бастады. Бізді көп адам деп ойласа керек. Сол екі арада он адамның біреуі қашып кетіп, тіпті қиын болды. Енді фашистер біздің санымызды да, қандай топ екенімізді де, кім басқарып келгенін де, қандай қару-жарағымыз бар екенін де біледі. — Сіздердің мақсаттарыңыз қандай? — Мақсатымыз — жау тылында партизан отрядтарын ұйымдастыру, жеке-дара жүрген шағын топтардың басын біріктіру, орталықпен байланыс жасау. Әйтпесе он адаммен бүкіл жауды қырып тастау мүмкін емес қой. Біз арнайы жіберілген, белгілі бір тапсырмамен жүрген топ болған соң жау да қауіптеніп, тезірек құртуға әзір. Қашып кеткен әлгі бір адамның кесірінен сырымыз мәлім боп, төртінші күні қоршауда қалдық. Партизандық өмірімнің алғашқы ұрысы, бетпе-бет шайқас осылайша басталды. Кешке дейін атысқанда Борис деген пулеметші орыс жігіті екеуіміз ғана тірі қалдық. Басқасы оққа ұшты. Фашистердің де біразын жайратқанбыз. Қас қараюын күттім. Қасымдағы жігіт ауыр жаралы, жүруге жарамайды. Содан қараңғы түнде Днепрді бетке алып, қансырап, әрең жатқан адамды плащ-палаткамен сүйретіп қоршаудан өтіп кетуге тырыстым. Қоршаудан құтылып шығып, Днепрге жа- қындай бергенде жаралы серігім қайтыс боп кетті. Оны жерлеуге менде уақыт болмады. Сүйреп әкеп бір жарға жатқызып, плащ-палаткаға орап, бетін көлеңкелеп кетуге ғана шамам келді. Қан кешіп, қайғы жұту, өмір мен өлім арпалысы, жауыздық, қатыгездік қасіреті мен үшін осылайша басталды. Сол жолы орманда он шақты күн жалғыз жүрдім. Жау тылында әр жерде күні бұрын белгіленген, астыр- тын кездесетін орындар бар екенін білетінмін. Солардың бірін іздеп тауып, Примак дегенмен кездестім. Біраз уақыт сол Примакпен бірге жүріп, астыртын аудандық комитет, астыр-

тын обкомның көмегімен Киев, Полтава жерінде Чапаев атындағы партизан құрамасын ұйымдастыруға қатысып, кейін сол құраманың полк дәрежесіндегі бір отрядын басқардым. Екі жарым жылда Днепрдің оң жағында, сол жағында — жау тылында небір қырғын майдан жасадық. Небір оқиғаларға араласып, бәрін де бастан кештік. Өлмеген соң соның бәрі қазір ертегі секілді. Талай қиын да қатерлі шайқастар болды ғой. Айта бастасаң тауыса алмайтын секілдісің. — Қасеке, дегенмен Сіздің партизандық жолыңыздың аса бір елеулі оқиғасын айтпасқа болмайтын тәрізді. — Е, ол не оқиға еді? — Өзіңіз де білесіз, Днепрден өту, орысшалап айтқанда «форсирование Днепра» Ұлы Отан соғысы тарихында ең ірі әрі шешуші шайқастардың біріне жатады. Совет Армиясының шабуылын тоқтату үшін фашистер осы шепті — Днепрдің оң жағалауын алынбас берік қорғанға айналдырғысы келді. Сондықтан Днепрдің ұзына бойы қан майданға, қырғын соғысқа айналғаны рас қой. Сіз сол кырғынның бел ортасында жүріп, арғы бетке алдымен өткендердің қатарында болыпсыз. Солай емес пе? — Оны білсең, тыңда ендеше, айтайын. Ол кезде партизан құрамасының үлкен бір отрядының командирі екенімді әлгінде айттым. Совет Армиясы Днепрге жа- қындағанда біздің құрама осы өзеннің оң жағында, жау тылында жүрген еді. Совет Армиясына қосылу үшін біз Днепрдің сол жағына шығып үлгердік. Сөйтіп, 1943 жылы қыркүйек айының ортасында өзіміздің тұрақты Армиямен кездестік. Бұл да бір ұзақ хикая. Енді сенің сұрағыңа тура жауап берейін. Көңілде күдік қалмасын. 1943 жыл Совет Армиясының тегеурінді шабуылымен Днепрге жеткен кезі ғой. Жау Днепрдің арғы бетіне шығып, мықтап бекініп алды. Біздің мақсат — қайткенде Днепрден өту, жаудың мақсаты — қайткенде де тоқтату. Днепр өзені нағыз қыл көпірге айналды. — Қасеке, осы тұста тақырыпқа кіріспе ретінде бір ауыз сөз қосайыншы. Сіздің кітап сөреңізден Маршал Г. К. Жуковтың естелік кітабын қолыма алып отырмын. Даңқты қолбасшы өзінің осы кітабында Днепр шайқасына айрықша тоқталады. Ставка 1943 жылдың 9-қыркүйегінде Днепрден алдымен өткендерді Кеңес Одағының Батыры атағына ұсыну туралы алдын ала бұйрық шығарыпты. Кітапта және де «Дала майданы Полтаваны азат еткен соң өзінің сол қанатының алдыңғы бөлімдерімен 23-қыркүйекте Днепрге жақындады» делінген. Сөйтіп, Днепрдің арғы бетіне алдымен өткен әрбір адам Батыр атағынан дәмелі болса керек. — Қалқам, мұндайда Батырлықтан гөрі өз басыңның амандығын алдымен ойлайсың. Әлгінде Маршал Жуковтың кітабынан келтірген үзіндіңде айтылғандай, танк армиясының механикаландырылған бөлімдері алдымен жетіп, көпір салатын бөлімдер, саперлер, тағы басқалары

кейін қалып қойған. Ерте келген танкистер бізден көмек сұрайды ғой. Днепрдің оң жағалауы биік, қыратты болатын, ал сол жағы жадағайлау еді. Оң жаққа өтіп, бекініп алған фашистерге сол жаққа оқ ату оңай ғой. Танк бөлімдерінің Днепрден тез өтуі үшін біздің құраманың партизандары қайткенде арғы жағалауға өтіп, жаудан аз да болсын жер тартып алып, плацдарм жасауы керек. Бұл іске құрамадағы алты отрядтың біреуі баруға тиіс болды. Құрама басшылары не ойлағанын кім біледі, бұл ажалға жұмсағанмен бірдей еді. Бүгіндері әртүрлі жорамал жасауға болар. Әйтеуір, құрамадағы алты отряд командирі ішінен мені таңдады. Менің отрядымдағы партизандардың көпшілігі — Днепрдің арғы, бергі жағындағы селолардың тұрғындары. Мені таңдауға бір жағынан сол себеп болды ма, әлде қазақ ретіндегі жалғыздығым ба, кім білсін. Болары болды, тапсырма берілді, бұл іске мені салды. — Қасеке, басқа түссе көнесіз, қайтесіз. Құдай жар болған шығар... — Иә, сонымен, бұған мені салды. Мен өз отря- дымнан таңдап-таңдап 120 адам алдым. Совет Армиясы бөлімінен 500 адам береміз деді. Мен өз отрядыммен қыркүйектің 21 нен 22 не қараған түні Днепрден қол қайықпен өтіп шықтым. Оң жақтағы таудың қабырғасына салынған Григорьевка деген селоны түн ішінде басып алдық қой. — Бүкіл әскеріңізбен бе? — Қайдағы әскер. Адамдардың жартысына жуығы суға батты, атыста жер жастанды. Днепрдің бойын — жоғары, төмен бомбалап, арғы беттен атқылап, өзеннің суын шарасынан асырып жатыр. Аман қалғандарымыз арғы жағаға шығып, салған бойда әлгі селоға кірдік емес пе. Бұдан кейін бөгелместен көршілес тағы екі селоны босаттық. — Немене, Сіздер селоны басып алғанда немістер ұйықтап жатыр ма еді? — Жо-ға. Айнала атыс, бізге шегінер жер жоқ. Сол екі ортада сол жақ беттегі әскердің бір офицері маған телефонмен айқайлайды. «Селоны сағат он екіге дейін ұстап тұрыңдар. Он екіден кейін біз Днепрден өтіп үлгереміз», — дейді. Біз, шамамен, сол он екіге дейін селоны ұстап тұрдық. Бірақ отрядтағы адамның бәрінен айырылдық. Енді 20 шақты ғана адам қалдық. Сөйтіп тұрғанда фашистер бізді бомбалай бастады. Келесі күні Совет Армиясы бөлімдері Днепрден өтіп, біз басып алған Григорьевка селосына да жетті-ау... Тарихта Букрин плацдармы деген атау бар. Ұлы Букрин және Кіші Букрин деген екі селоға байланысты аталған. Днепрдің төменгі ағысында, Киевтен төмен қарай жүз шақырым. Григорьевка және бұған қосымша екі селоны алу арқылы Букрин плацдармына жол салған біз едік. — Қасеке, сөзіңізге дәлел болсын, тағы да Маршал Жуковтың кітабынан үзінді келтірейін. «3 ші гвардиялық танк армиясының механикаландырылған бөлімдері мен 40

және 47 армияның кейбір күштері Ұлы Букрин аймағындағы плацдармды басып алды» делінген. Бұдан кейін Маршал былай деп жазады: «Днепрден өткендегі шабуылда көрсеткен жанқиярлық ерлігі, асқан табандылығы үшін екі жарым мыңға жуық солдаттарға, сержанттарға, офицерлер мен генералдарға Кеңес Одағының Батыры атағы берілді» Апырау, Қасеке, сол тізімде Сіз неге жоқсыз? — Маған тиесілі деген Батыр атағын кейін өзімнің Карпаттағы командирім болған Тканко алды. — Қалайша? — Тканко бізге Днепр бойында 20 адаммен парашютпен түскен десант болатын. Сол біздің арамызда жүріп, Днепрдің бергі бетіне бірге өткенбіз. Кейін мен өз отрядыммен Денпрдің арғы жағасына өткенде ол бармай, құрамада қалған. Біздерді тірі қалады деп ешкім ойламайды ғой. Григорьевка селосының алынғанын, плацдарм жасалғанын естіп-білген Тканко Харьковтегі майдан штабына барып, Әскери Кеңестің мүшесі Хрущевтің қабылдауында болады. Днепрден өткен партизандар отрядының командирімін дейді. Сонымен, қысқартып айтқанда Батыр атағын сол Тканко иеленіп кетті. Мен де Батыр атағына ұсынылған болуым керек. Бірақ... Тканко Александр Васильевич қазір Черкасск қаласында тұрады. Менен екі жас үлкендігі бар. Мен оны әлі де қатты құрметтеймін. Кездесіп тұрамыз. Өткен жылы Украина, Қазақстан бірлесіп партизандар туралы кино түсіріп жатыр екен. Мені де Украинаға алып барғанда Тканкоға жолығып, үйінде қонақ болдым, бірге суретке түстік. — Қасеке, мейлі, «жазмыштан озмыш жоқ» деген ғой. Ал енді бұдан кейінгі партизандық жолыңызды қысқаша шолып өтсеңіз қайтеді? Ел білсін де. Қазақстанда соғыс кезінде партизан болғандар бар- шылық. Ақын-жазушыдан Украин жерінде Жұмағали Саин, Белоруссия орманында Әди Шәріпов... Мыңнан аса адамы бар партизан отрядын басқарған қазақ командирі өэіңіз ғана ма деймін. — Днепрден кейін 20 шақты адамды парашютпен Молдавия жеріне тастады. Мұнда партизан отрядын құрып, тылда жаумен соғыстық. Содан кейін 1944 жылдың басында тағы да жиырма бес адамды үшінші рет Румыния жеріне түсірді. Румынияның Плоешти деген мұнайлы ауданы бар. Фашистер пайдаланбауы үшін біраз мұнай базаларын өртедік, қираттық. Сол жиырма бес адамнан тірі қалған үшеуіміз Совет Армиясына қайтадан қосылдық. Бізді демалдырып, емдегендей болды. Төртінші рет — 1944 жылдың маусым айында бізді тағы да парашютпен Карпат тауына тастады. Осында «Закарпатье» деген партизан дивизиясын құрдық. Командиріміз — әлгінде айтқан Кеңес Одағының Батыры, полковник Александр Тканко. Дивизияның бір полкын мен басқардым. — Қасеке, жау тылына төрт рет парашютпен түсіп,

қай жерлерде болғаныңызды қысқаша шолып өттіңіз. Жау тылына ұшқан әр сапарыңыз, сондағы партизандық жорықтар, қантөгіс ұрыстар мен қырғын шайқастар туралы кейін кеңірек әңгімеленіп, көбірек тоқталатын болармыз. Өзіңіздің бастан өткерген оқиғаларыңыз әңгімеге кірігіп, жалғасып отырады деп ойлаймын. Қойылған сұраққа орай, кейбір оқиғалар қысқаша екі-үш сөйлеммен қайталанып отырса немесе оқта-текте еске алынса бұның өзі айтылған ойды дамыту немесе нақтылау үшін қажет деп білемін. Мен де айтылған жайдың қайталан- бауын қалаймын. «Қасеке, бұл туралы айтқансыз», — деп, алдын ала ескертіп отырармын. — Жарайды. Бұған да келістік. Сұрақ қоя білсең, онсыз да айтар әңгіме көп. Бір айтқанды қажетсіз қайталау деген болмайды деп ойла. — Қасеке, байқаймын, біздің әңгімеміздің ұзаққа созылатын түрі бар. Өйткені менің Сізге қатысты көп нәрсені білгім келеді. — Мейлің. Сонымен, Совет Армиясы Карпатты алғаннан кейін партизандардың біразы соларға қосылып, көпшілігін Батыс Украинада кеңес өкіметін орнату үшін сол жерлерге қалдырып кетті. Мен енді қатты ойлан- дым. Карпат тауында қала алмайтынымды білдім. — Қасеке, «ер туған жеріне» деген. Көңіліңіз ел жаққа ауған болар? — Әрине, елде әкем бар, шешем бар, осы Асыл апаң бар. Үш балам бар еді, олар соғыстың алдында қайтыс боп кетті. Өзімнің ойым — елге қайтсам ба деймін. Елден кеткеніме бес-алты жылдай бопты. Күні-түні басқа ұлттардың ортасында жүргенде өз тіліңе де зар боласың. Сонда ғой баржоғы 26 жаста екенмін. — Қасеке, байқаймын, Сіз үшін майдан жолы Карпатта аяқталған тәрізді. Елге қашан және қалай қайттыңыз екен? Дәм тартса... — Бұл бір қызық хикая өзі. Киев қаласында Ворошилов атындағы көшенің 18-үйінде Украинаның Орталық партизандар қозғалысының штабы болды. Мені Карпаттан сол штабқа жіберді. Бұл жерде де бағыма қарай жақсы адамдарға кездестім. Солар мені атақты партизан Ковпакқа қабылдатты. Оған барғанда менің айтқаным — «елге қайтайын» деймін. Ол маған ақыл айтады. Партизандар «Қасым Қайсенов» деп айтуды қиынсынып, мені үнемі «Вася» дейтін. Сондағы Ковпактың, басқаларының айтқан ақылы мынау: «Вася, сен еліңе қайтпа», — дейді. «Сен төрт жыл бойы қысы- жазы бізбен бірге соғыстың, жау тылында болдың. Сенің істемегенің жоқ, көрмегенің жоқ. Сен бұл жерде талай-талай өктемдік, тіпті партизандардың өзіне қиянаттар жасағансың. Сен — қаталсың, батылсың. Ойыңа келгенді бірден істейтін адамсың. Біз сені жақсы білеміз, біз саған ризамыз. Еліңе қайтпа дейтін себебіміз, сені еліңде

ешкім білмейді. Ешкім білмеген соң, сені біздей түсінбейді. Еліңе барған соң біраз жүресің. Содырлық жасайсың, түрмеге түсесің, сонда шіріп өлесің», — дейді. «Енді сені Армияға жібермейміз. Сен үшін соғыс аяқталды. Саған осында қызмет береміз. Керек десең, отбасыңды осында алдыртайық. Сен алдымен соғыссыз бейбіт өмірде тұруға үйренуің керек. Содан бір-екі жылдан кейін өзіміз еліңе алып барып табыс етеміз», — дейді. Мұның бәрі олардың маған деген қамқорлығы мен ризашылығы ғой. Сөйтіп, әрі-сәрі боп жүргенімде Киевке ақын Жұмағали Саин ағаң келді ғой. Ол өзі адал, бірбеткей адам болатын. Украинада партизан отрядында соғысып жараланып, ауруханаға түсіп, кейін елге оралыпты. Елдегілер: «Бұл қалай партизан болған, ешбір құжаты жоқ, пәлен-түген», — деп ойласа керек. Сондай қаңқу сөзден құтылу үшін ол кісі Киевтегі Орталық партизандар қозғалысы штабына келген ғой. Штабтағылар: «Осында сенің жерлесің бар, партизан отрядының командирі», — демей ме?. Штаб бастығы мені іздестіріп, шақыртып, кадр бөлімінің кабинетінде отырған Жұмағали Саинмен кездестіреді. Бұрын көрмеген адамым. Жұпыны киінген шағын ғана кісі екен. Бұрын оның атын естісем де, өлеңдерін оқысам да ұмытып қалыппын. Соғыстан бұрын мен де өлең жазғанмын. Павлодардың, Шығыс Қазақстанның газеттерінде басылған өлеңдерім бар. Жас кезінде кім өлең жазбады. Жұмағали ағаңмен Киевте осылайша табыстық, таныстық, он шақты күн бірге жүріп-тұрдық. Ол керек құжаттарын түгендеп алды. Ол менімен сырласады. «Елге қайтқың келе ме?» — дейді. «Қайтқым келеді», — деймін. «Бірақ мұндағылар әзірге жібергісі келмейді», — деймін. «Елге шынымен қайтқың келсе, бұл мәселені мен өзім шешейін», — дейді. Сол кезде мені Ровно қаласындағы ет комбинатының директорлығына тағайындап, соған жүргелі жатырмын. «Жоқ, оның бәрін мен қойғызамын», — деп, Жұмекең Украинаның Орталық Комитетіне де, штабтың бастығына да, бәріне де бір өзі барды. Мені қызметтен босатып, өзімен бірге елге алып қайтты. Ол ақылды қазақ қой, қайтар алдында Украин үкіметінен, партизандар қозғалысы штабынан Қазақстан үкіметіне мен туралы хат жаздырып алып, сол пакетті менің чемоданыма салдырды. Мұның мәнісін, пакеттің қандай пайдасы барын кейін ғана түсіндім. Екеуіміз 1945 жылдың 1-қаңтарында II Алматы вокзалына келіп түстік. Жұмағалидың Калинин мен Фурманов көшесінің бұрышындағы бір бөлмелі пәтеріне бардық. Сол күннен бастап, оның өмірінің соңына дейін жиі араласып, бірге жүрдім. Жұмағалимен тағы бір жолым болғаны — ол кісі мені бүкіл жазушылар қауымымен таныстырды, біразымен достастырды. Мен оны еш уақытта ұмытпаймын. Жұмағалиға қарыздармын.

Арман Қани НАҒАШЫ ЖҰРТ, ҚАЛАЙСЫҢ ҰҒЫСУҒА? Қауышу

Көкалалы жылқының саяғындай, Қай өлкені жүрмедім сая қылмай?! Келдім енді баурыңа, Баянауыл, Кербезденіп тұрмысың баяғыдай?! Тұғыр едің қол бастар көсем үшін, Бұл тұрқыңмен кеудеме көшермісің?! Айналайын, Ақкелін, маңдайыңды Бері бұршы, тіл-көзден есенбісің? Ақбет еркем, көркіңе ел қайран болсын, Сабынды көл зер салар айнаң болсын. Жар-Жар, жаным, Жар-Жар-ау, сен қауышар Ертеңгі жұрт дәл біздей қайдан болсын?! «Бірақ бізге ұқсасын ақындары»... деп ойлап ем, көк аспан шатырлады! Үңгірдегі әулие қоңыр үнмен, Күңгірлесе — сабырға шақырғаны. Ымырт түсті, тұнып тұр жырға айналам, Күн тәрізді шөгуге ыңғайланам. Баянауыл, баянды болсын бағың, Сірә, мен де баурыңда нұрға айналам!..

Еркелік

Қызды ауылдың тұсынан бұрып атын, Қызық іздеп, пәлеге ұрынды ақын! (Бір сәйгүлік қыз үшін садақа ғой, Бізді айырар лыпадан сұлу қатын!..) Тастаса да аударып қазір аттан, Қызды ауылдан татармыз азырақ дәм.

Сабаңа түс, содыр топ, қос Мұсаны «Мырза» және «Жаяу» деп ажыратқан! Бұл күннің де осал ма ақындары, Бойда тулап Жаяудың жатыр қаны! Шара толы бал қымыз әкелген қыз, Сезімімді тұрсың ғой сапырғалы! Мен өзіңді «шу асау» деп білемін, Мейлі, әуелі шошынып тепкілегін! Сосын қылша мойнымнан айрылар ма, Ақ жыландай оралған ақ білегің!.. Баян осылай ақынды армандатар, Бірақ бізді тұрғызбас, қалқам, қатар. Артық кетсем, ат байлап, айдар тағып, Ер-тоқымды маған да арқалатар!

Жер дауы

Мініп кетті ол Қазмойын, Майдажалды, Жасыбайды бір туыс жайлап алды. Шоң мен Шорман билердің аруағы Ақ сөйлемей, сол кезде қайда қалды?! Әйтсе де әділ патша да, перғауын да, Қара қылды қақ жармас Жер дауында! «Мынау мекен мемлекет меншігі!», — деп, Өкілдері Кеңестің келді ауылға. Жер дауынан біз де енді қажыдық па?! Көл де өгейсіп, айтпайды назын жұртқа. Коттедждегі алпауыт бас шұлғымас, Қайта туса Секербай қазылыққа! Баяндағы қандастар осылай дер, Төрт түлігін шалғайда асырайды ел. Туристерге сыр бермей жатыр толқып, Катамаран қалқыған Жасыбай көл…

Жиен

Нағашы жұрт, қалайсың ұғысуға? Бір мінезің жиенге жұғысуда. Айдай қызың келін боп түскен елден, Келдім іңкәр көңілмен туысуға!

Кенде емессің жырау мен батырға да, Жетпейтіні бір жиен ақын ғана… Жатырында қызыңның жаралып ем, Жарты қаным сенікі, жатырқама! Мен ақтабан үміттің өрісі едім, Көк аттымен кектесіп, керісемін! Қансыраған Шойынкөл жағасында, Жасыбай да жиенің еді сенің! Бұл жұрт бірақ, жау жоқта қазық па екен? Қыздың ұлы біреуге жазықты екен… Ел болғанын білсін деп жиеннің де, Жартасыңа жырымды жазып кетем!

Жігерлендіру

(Ақын інім Асығат Тұрғанбековке) Бәрі де әйбәт, құдай-ау, бәрі ғажап! Жәннат жерде табады жаның ләззат. Жаяу Мұса ауылына қонды келіп, Қайта оралған қаздардай қалың қазақ! Бәрі ғажап, құдай-ау, бәрі әдемі, Сұрша қыздың жүзіндей дала реңі! Баянауыл баурында атой күтіп, Тыпыршып тұр қазақтың қара өлеңі! «Қырық шілтеннің болсын деп, бірі сыңар», Тілесе аға, жолда ұзақ іні шыдар. Ұлы тойда астынан алты қырдың, Шаңы шықпас жаяудың, үні шығар! Жыр ұялар Баянның әр тасында, Жыраулардың рухы жүр дәл қасыңда. Нар тәуекел! Бақ сына дүбірде осы, Озбасаң да, қал жұрттың ортасында!.. Енді ағадан тыңдасын ақыл іні, Тек осы елде асқақтар ақын үні! Өйткені, ешкім ор қазбас тұлпар жырға, Тұрғанда әкім Қорабай Шәкірұлы!

Егіз әуен, екі жұрт

Ер жігіттер «Елім!», — деп егілмей ме?! Ер Тарғынның киеміз кебін кейде. Бір бүйрегім нағашы жұртқа бұрса, Бірі тартар ата жұрт Едірейге! Дос-жарандар қайрылып қарар десек, Қараша үйде адымдап, санар есеп… Енді еріксіз кеудемнен атойлайды, Егіз әуен: «Ақ сиса», «Қаракесек»! Қара көзім асусыз қара шыңға Қанталамай, ашусыз қарасын ба?! Еркелетіп қойған жоқ мені өйткені, Егіз әуен екі жұрт арасында! Бейқам ойды қос әнмен сан бұзды үнім, Қособада көрімді қаздыр бүгін! Екі жұртым әйтсе де шамданбай ма, Жүрегімнен өксісе жалғыздығым?..

Із

Өткен күннің шындығын жазамыз деп, Сұмдық сырын тарихтың қазамыз тек. Еуроазияда Ер Жаяу тоқсан төрт жыл Із тастаған, Тапсын, — деп, — ажал іздеп! Сыңғыр қаққан қыз үнді қызық алдан, Қырық жаста жалт беріп, үзілді арман! Қарқаралы түрмесі ұмытылмас, Іргесінде Мәдидің ізі қалған. Табанымды тоздырса тамам жолдар, Бәлкім ертең бақ-дәулет маған да орнар. Тарыққанда жар болып Жаратқан һақ, Қаз дауысты Қазыбек бабам қолдар! Жақсы сөз бұл, тек оның есесіне, Жалғыздықта жайлы күй кешесің бе? Кетті үзіліп соңғы ізі үмітімнің, Керекудің көк таспа көшесінде! Жазбады оған ойнауды асыр салып, Көз алдымда өтті ұлым жасынша ағып!

Ақшоқыда Жаяудың ізі жатыр, Жалғастырған Анна мен Кәсіп, Салық.

Кемпіртас

Кірпігіңде тұрса әлі жас байланып, Дінің қатты екенін растайды анық. Көкжиектен бір сәт те көз аудармай, Әй, кейуана, кеттің-ау тасқа айналып. Жанарымнан сорғалап алқызыл таң, Жандүнием менің де сан бұзылған! Жайыңды ұғам, тас кемпір, Себебі мен, сен секілді айрылғам жалғыз ұлдан! Жау жоқ бірақ, көк семсер сермесердей, Тек уақыт тұр төбемнен төнген селдей! Кемпіртас-ау, қайғыңды бөлісуге, Тасқа айналып кетейін мен де сендей. Текке мені сұм қатын қарғасын ба?! Жоғалғанша уақыттың арнасында, Әй, Кемпіртас, мен саған ұл болайын, Ақынтасқа айналып дәл қасыңда! Сен анам бол, сан ұрпақ сүйіп өтсін, Еңсеңді енді Ақынтас биіктетсін. Тас боп солай тұрайық, іштарлықтан, Мейлі, күл боп сол қатын күйіп кетсін!

Қыз ұзату

(Кермаңдаева Әсемгүл Наурызбайқызына) Сені әлдилеп, Әсемгүл, ән-күй елі, Еркін өстің әулетте тәрбиелі. Енді өзіңді ұзатып ақ батамен, Бағыңды ашсын Баян тау әулиелі! Бұрымыңды сипатып өскен елге, Маңдайыңды сүйгізіп ескен желге, Таулы Алтайға бет бұрсаң, ат ізі бар Арғы атамыз түркілер көшкен жерде. Көк бөрідей шапқан ел жауға ежелден Сарыарқаға құлады тар кезеңнен.

Баба жұрттың орнына барсаң, жаным, Қалып қойған ошақ бар арғы әжеңнен. Сағыныштан сыңсыған босаға бар, Отауы бар Дәулеттің, тосады олар. Айдары аппақ Алтайға тәжім етіп, Қосағымен барғандар қоса ағарар. Жай ойнаса жырақта нөсерлі күн, Жекжаттың да тілейтін есендігін Аруақты анаң Рымкештің бір киесі Көкше бұлт боп өзіңмен көшер бүгін. Нардай әкең Наурызбай бір арнаны Өрге тартып, теңізге бұрар тағы. Мықты болсын мың жылдық алтын көпір Жалғастырған екі елді құдандалы. Қыр астынан кісінеп құлын кезің, Аттансаң да боталап бүгін көзің, Асқақтата түсерсің өр Алтайды, Ана болып бір елге түбінде өзің!

Ақ отаудың төрінен бақ кетпесін

(Данияр мен Динараға)

Қар астынан бұрқылдап сан бұлақтар, Дүр сілкінді қаңтарда сәнді бақтар. Шартарапқа сүйінші хабар алып, Заулап ағып барады арғымақтар! Көзайым боп қалың ел қабырғалы, Қандай жақсы тойға осы ағылғаны! Екі сұңқар бірігіп ұя салды, Бәйтерекке тас жарған тамырлары! Кепиетке күмәнмен қарамаңыз, Ақиқатқа айналып барады аңыз. Нұр саулап тұр киелі шаңырақтан, Тік көтерген Наурызбай — нар ағамыз. Сәукелесі Ақбеттің сәулетті еді, Ақкелін тұр «әу» десең, әндеткелі.

Ақ отаудың төрінен бақ кетпесін Әулиелер жебеген әулеттегі!

Аттану

Беу, Баян тау, аттанам енді мен де, Ақбет сұлу жолыма телмірер ме, Ақ үмітім әулие бұлақтағы Шоқ теректе ақтық боп желбірерде?! Жеңілденіп келіндер аяғы ауыр, Жетсін біздей мұратқа жаяулап ұл! Жампоз жырым сар желіп боздаса егер, Баурыңа кеп жығылсын, Баянауыл! Мойылдыда мойыл көз, бүлікқұмар, Астам ойды көңілден ұмыттырар. Ай туғанда әйтсе де, қыр астынан, Бөрі дүние мені іздеп ұлып тұрар!.. Кірпігімнен жас борап, жанып ішім, Мен шайқасқа шығармын Арым үшін! Сен аман бол, сертке адал Сарыарқадан Сары орамал бұлғаған сағынышым! Көкжиектен әрі асып көшкен елмен Мен кетермін… Шығарма естен ертең. Қобыз үнді қаздармен түбі өзіңе Оралам ғой… Әзірше Қош бол, еркем!

Олжасқа хат -І-

Сөйле, Олжас! Сөз күтер Құдай сенен, Тұнжырайсың үн-түнсіз мұңайса Әлем. Ұлы дала атынан ұлы Үрімге, Үш қайтара айт енді дұғай сәлем! Елің аман тас-түйін қамалдайын! Ата жұртың атомсыз аралдайын… Сөйле енді, қазақтың ұлы елшісі, Қаз дауысты Қазыбек бабамдайын! Алатаудың алмалы алаптары Бүр жарды әне сен жаққа қарап тағы.

Ушыққан жоқ жарасы Дегелеңнің Ұшықтаған бозторғай қанаттары… «Арғымақтар» таппайды тыныс-тыным, Серпілгенің Сенің де дұрыс бүгін! Ұлы Дала — Ұлы Русь ұқты, міне, «Мың бір сөзден» мыңжылдық туыстығын! Мың екінші сөзіңді бастап енді, Бір бастықтыр кеудесі асқақ елді! Жер Ана да, Адам да жалқы екенін Бұл адамзат түсінер Жасқа келді!

***

Тырна үнімен тұрса да жырлап далам, Өзге өлкенің мінезі жұмбақ маған… Дір етті ғой Ғаламшар кей сәттері, Тәңір көкте, Сен жерде тіл қатпаған!.. Жұлдызды ойлар жатқанда жамырап-ау, Бейқам тұрған Сен мынау, Тәңір анау… Перзенттері қадырын ұққан күні, Жер Ана да Адамға табынар-ау!.. Кешір, Аға! ділмарсып барамын ба?.. Он ғасырдың зілі тұр қабағыңда! Атылған нұр жарылған жұлдыздардан, Жарқ етті де сөнді ғой жанарыңда! Іздегендей болдым-ау өзіңнен мін, Жерді айнала желгенде боз інген Күн, Ғарыштағы бозғылтым тұмандықтай, Жаудырайды жап-жарық көзіңнен мұң. Асқақтатпас даланы күншіл жұртқа, Аласармас тау болып тұрсың сыртта!.. Бірақ Елші болу да оңай емес, Пайғамбарсыз өткен бұл мыңжылдықта…

***

Сөйле, Олжас! саңқылдап, сайрап бүгін, Қайта естілсін Ғарыштан айбатты үнің! Қайта оянсын Тарихты дүбірлеткен, Қыл шашағы желкілдеп байрақты Ғұн!

Ескі жұртқа Еділді ұмытпаған, Еміренсе маңдайын бұрып Далам, Қырық қақпасы Үрімнің сыңғыр қақты Мың жарым жыл үнсіздік құлыптаған… Суға салып Ақынын, өртке салып, Сынаса Ел, еңбегі еш кетпесі анық! Сен күрсінсең, ұлиды-ау ұлы түнде, Көкбөрі Ана емшегін көкке сауып! Жер астынан естілсе дүбір тағы, Тырна даусын құс жолы шұбыртады! Көк Байрағы желкілдеп Отанына, Оралар, — деп ойлап ем, ғұн ұрпағы. Боз Даланың исінен талай дана, Елтігенде, шыдайсың қалай ғана?! Боз жусанның бір талын алып ертең, Мен соңыңнан барайын жарай ма, Аға?! Көлеңкеңе іңкәр боп қаншама бақ, Ізіңді де бұл шақта аңсар алап. Перзенті едің әйтсе де Ғаламшардың, Қайда жүрсең болғайсың сау-саламат!

-ІІ-

Саған арнап төгілтіп толғау дала, Үшбұрыш хат тырнадан жолдауда, аға. Сенің ісің — Адамды табыстыру, Менің ісім — өлеңді қорғау ғана… Өзім жұртта, ой-санам жүр қаңғырып, Шөже торғай төрде отыр, сұңқар тұрып… Менің ұлтан болғаным аздай, Бұл ел жырымды да қоймақшы ұлтан қылып! Арым көнбей жат жұртқа жаутаңдауға, Асау жырды бұл інің арқандауда! Жанарында зердемнің бұлдыраған Іңкәрмін мен Бұланай, Балқан тауға!.. Шақта бірақ шайқалған теңіз кеуде, Шағала үміт шалғайдан көз үзбеуде! Ер Тарғынның ізімен ертең інің, (Ерлік емес), кетеді-ау ел іздеуге!..

Шарасыздан жат жұртқа басты бұрсақ, Бұрқылдайды-ау жанардан ащы бұршақ!.. Мен Қырымға қаратсам маңдайымды, Ту желкемнен тіл қатпас Дәшті Қыпшақ! Ту сыртымнан күрсінбес Ұлы дала, Мен көзімді иілткен Қырымда ана. Маңдайыма тигізер ыстық ернін, Кім бар дейсің?! түсінем мұны да, Аға! Сондай бір ер шықса егер, ой, дүние-ай!.. Мұздап тұрған жон арқам жылына ма?! Сыздап тұрған жүрегім ит көйлекті Киген жерден сонда да суына ма?!!! Шыққыр көзді соңыма бір қаратсам, Жұрт көңілі маған да бұрыла ма?! Кеше әкең Омардың кіндік қаны Тамған Баян жайымды ұғына ма?! Соны ойлаған Ертістің жағасында, Мендей іні өзіңе туыла ма?! Осы сөзді айтқанша, Ағатай-ау, Бұрсам етті маңдайды құбылаға!!! Қайда барам бұл жерде тусам жылап?! Көңілді жүр… дегені кіл сандырақ. Тостағанын тауысқан қолындағы, Тас балбалға тұрмын ғой ұқсаңқырап… Ол да бәлкім бұл Елге керек шығар, Қой көзінде қоздаған мың шамшырақ! Менде арман болар ма, ел-жұртымның Қалауымен маңдайды бұрсам жырақ. Айһай, шіркін!.. Жат жерде Сен тәрізді Көк Байрақтың түбінде тұрсам бірақ!!!

Ольга Григорьева ВСТРЕТИЛИСЬ ПОЭТЫ В АСТАНЕ… Одинаково сияют мне Пушкина строка, Абая свет… И, когда бываю в Астане, Прихожу я к ним — искать ответ. Может быть, Абай подскажет нам, Почему в наш просвещённый век Страстью не к познанью, а к деньгам Остаётся болен человек? Или сможет Пушкин объяснить, Коль ответ в его поступках есть, Как живую душу сохранить И превыше жизни ставить Честь? Помолчи, послушай голос их, И останься честным до конца. Пушкина строка, Абая стих Связывают страны и сердца. Не с толпой — с душой наедине, Разгоняя равнодушья ночь, Встретились поэты в Астане… Может, для того, Чтоб нам помочь?

Стихи о Павлодаре Павлодарские облака

Моя родина там, где проплывают самые прекрасные облака. Жюль Ренар.

Я люблю вас, облака павлодарские! Любоваться вами не надоест. Грозовые и божественно-царские, Белоснежные, как сотни невест.

То ли это Иртыша наваждение, То ли степь свое тепло отдаёт – Беспрерывно, фантастично движение… Вон какая каравелла плывёт! И по-детски снова в лучшее верится, Ноша лет — и та воздушно-легка. Удивлённо, и крылато, и перисто Отражаются в домах облака. Пусть другие города смотрят ласково, Даже почести большие сулят, Только нету неба там павлодарского, И такие облака не летят. Жаль, конечно, что, делами замучены, Редко смотрят горожане наверх: Если небо вдруг затянется тучами, Сеет дождик или падает снег… Лишь мальчишка — то ль с барашком, то ль с козочкой, Что остался от художников в дар, Пересчитывает каждое облачко, Посетившее родной Павлодар.

Городские цветы

Всё у августа щедро, и ярко, и сочно… Наша улица — в шарфике летнем цветочном, Ну а площадь — в цветастом платке, Мы гуляем по ней налегке. И неспешно с друзьями ведём разговоры, И глядим, удивляясь, на эти узоры: Астры, цинии и портулак, В каждом цвете — загадка и знак. А названья — с небес! Марсианские, Луньи: Эти бархатцы, львиные зевы, петуньи… Словно звёздочки детской мечты, Расцвели городские цветы. Этим странным дождливым Тропическим летом Я дарю вам, друзья, не охапку букетов – Разноцветную шаль Павлодарских цветов Для декабрьских Метельных Ромашковых Снов.

Павлодарские дожди Это дивное лето Господне, Тёплый мягкий предутренний свет… Вот июль! Снова дождик сегодня, И просвета, мне кажется, нет. Это щедрое летнее благо, Но привычней нам — ветер и жар! Снова сыплет небесная влага, Заливают дожди Павлодар! И — субтропиков вовсе не хуже: Пляжи, клумбы, и влажность, и зной – Город наш отражается в лужах, Свежий, чистый, такой молодой! Знать, для этого стоило литься, В листья, словно по клавишам, бить, Чтоб могли мы ему удивиться И по-новому жизнь оценить! В Доме Багаева В этот объектив заглянуть Страшно, как в колодец лесной. Словно может он затянуть Судьбы, что не прожиты мной. Сколько глаз смотрели в него – Дети, гимназистки, врачи… А теперь уж нет никого. Время, растворяясь, горчит. Время. В чём оно, где оно? В этих снимках — чётких, простых. Дольше нас им жить суждено. Этот век останется в них. И друзья ушедшие здесь, И страна, и детство моё. Коль душа у города есть – В этом доме встретишь её.

***

Павлодар, Павлодар, Я тебя никогда не предам. Слишком трудно мне было порой на твоих этажах. Если сердце душила обида, сжимала беда, Приходила сюда – на пологий откос Иртыша. Словно преданный пёс, мне ладони лизала волна

И с собой уносила заботы, печали, обиды… И без криков и слёз объявлялась святая война Против злобы и лжи – те слова до сих пор не забыты. Пусть теперь уезжаю, но в дальней дороге своей Буду помнить и ждать, чтоб к прозрачной воде прикоснуться. Знаю, есть у меня триста тысяч хороших друзей. Есть мой город просторный, в который нельзя не вернуться.

***

Как стужа зимняя остра! Когда она угомонится? Уже пора вернуться птицам, Подснежникам цвести пора. Мороз так долог и жесток, Что думать о весне неловко. И павлодарцы — скок да скок! – Как воробьи на остановках. В микрорайонах у реки Ссутулясь, чтоб не зябнуть слишком, Сугробы, как воротники, Подняли старые домишки. А Иртышу в который раз, Наверно, снится: чист и звонок, Бежит ручей к нему, смеясь, Как расшалившийся ребёнок… Рождение облаков Иртыш в холода кипит, И к небу уходит пар. И весь в кружевах стоит Загадочный Павлодар. Влепил на стекло мороз Виньеткой свою печать. Прохожие прячут нос, Как знак подают: «молчать!». Я вижу, что пар плывёт,

Уносится с берегов, И медленное идёт Рождение облаков. И, может быть, через день, А, может быть, через два Увидит их свет и тень Заснеженная Москва. А может, и в тёплый край, Где море лениво спит (Подуйте сильней, ветра!), Вдруг облако долетит. И тут, невзлюбив покой, Заноет твоя душа… С чего бы? Да над тобой То облачко с Иртыша.

Свиристели

В. Болтиной и Л. Шевелёвой Только вы одни увидеть сумели Эту стайку: клювик, хвост, хохолок… Прилетели в Павлодар свиристели, Да в январский неземной холодок. Прилетели в Павлодар свиристели Из какой-то неизвестной дали, Прилетели, колокольцем звенели О спасенье? О весне? О любви? Это к счастью, свиристелей послушать, Да не каждому то счастье дано. Тем, кто слышит окружающих души, Открывается однажды оно. Кто-то нежится в богатой постели, Кто-то доллары считает взаймы… Свиристели вы мои, свиристели, Песня нежная средь лютой зимы. В Павлодаре Сыну Данилу Мы любим не город, а то, что в нём было. И, может быть, то, что могло ещё быть: Встречалось, рождалось, болело, искрило – И нас вдохновляло всё это любить. Мы любим не город. Бездушные зданья Не радуют глаз, как река или лес. Мы любим ушедшее, воспоминанья, Кусочек судьбы, заблудившейся здесь. И всё же — люблю этот город иртышский, Вобравший дыханье великой реки,

До боли знакомый, до нежности близкий, Родной, как морщинки любимой руки. Мне ведома каждая радость и ранка, Как в детских глазах, растворяешься в нём… Опять назначаю свиданье «у танка», Опять у фонтанов гуляем вдвоём. И снова, встречая друзей и знакомых, Найдёшь для бесед сто вопросов и тем… Вздохнёшь, улыбаясь: «Ну, вот я и дома!». А к дому любовь не сравнится ни с чем. Моя Венеция На берегу Иртыша стоит мой дом. По вечерам отражает река огни. Это моя Венеция за окном. В маленькой лодке с тобой мы плывём одни. Слышится мягкий, призывный голос валторн. Не расслабляйся, лодочкой верно правь! Что из того, что под ногой — балкон. Я отражения больше люблю, чем явь. В этом мгновении сходятся сто пластов: Вспышки разлук и встреч, города, века. Что из того, что четыреста там мостов, А в Павлодаре построено два пока… Это ночная волшебная ртуть реки, Звёзды смешались с огнями, на нас плывут… Это Венеция, сказка, мечта, стихи – То, без чего не прожить. Но, увы, живут… Из цикла «Моя знакомая синица» Спой мне песню, как синица Тихо за морем жила… А. С. Пушкин.

***

Пусть за границей приснится В зыбком твоем полусне Зимняя птица-синица На павлодарской сосне. За морем, за океаном Вольно живётся ей тут. Сытая зернышком малым – Персики здесь не растут. Слышит смешки и угрозы Скудного бытия, Но — не меняет морозы

На золотые края… Где-то на донышке сердца Ты навсегда сохрани Город ушедшего детства, Эти речные огни… Пусть хоть во сне повторится То, что вернуть не дано. Крохою, птицей-синицей Пусть постучится в окно.

***

Влюбившись в этот город маленький – Как оказалось, навсегда, Люблю смотреть, как вечным странником Течёт иртышская вода. Люблю бродить по старым улицам, Где снова осень правит бал, И верить — всё на свете сбудется, Коль в Павлодаре загадал!

Патриотическое

Майскому берегу что-то шепчет волна… Поймы цветущей такой не найдётся в мире! Да, Павлодар, конечно, не Астана. Только река, согласитесь, у нас пошире. Свежий сугроб воздушен и сладок, словно зефир. Щедро зима угощает, морозом лечит. А Павлодар, конечно, чуть-чуть не Сибирь: Те же морозы, только ветра покрепче! Каждый твой шаг до меня донесёт молва, И окажусь — случайно! — на том же месте… Да, Павлодар, конечно, чуть-чуть не Москва, Наши романы всем тут давно известны. Шпиль телевышки над мокрым пространством крыш, Эйфеля башня вот так же пронзает тучи. А Павлодар, конечно, чуть-чуть не Париж. Ну а художники наши гораздо круче! Мысли уехавших всех ловлю, как радар. Города имя теперь для них — словно награда. Ведь Павлодар — единственный в мире! Наш Павлодар. И никаких других городов не надо.

Аќын Алаќанұлы АсулАр роман

— Атаңа нәлет, арылмаған азап . . . Көзіңді ашқалы көргенің осы азап . . . Байдың малы үшін жалшының жаны құрбан, бұл неткен теңсіздік . . . Жарғақ құлағың жастыққа тимей қаншама жүгірсең де, бір жақпайсың . . . Япыр-ай, енді қайттім, тағы да таяқты мықтап жер ме екем . . . Қас қағымда қара басып қалғанын қарашы . . . Кемелек-ай, кемелек! — деп, жалаңаяқ, жалаңбас бала жігіт жанұшыра дірдектеп зытып келеді, зытып келеді . Жол жөнекей кездескен ұра-жыраны да, қараған бұтаны да, саудыраған қойтасты қорымды да елер түрі жоқ . Қайта соның қай-қайсысын да күстене қалыңдапмүйізденген табанымен нығарлай басып, екі өкпесі күйіп, еңіске қарай дедектеп келеді . Жаңа ғана сіркірей жетіп келген бұршақ аралас өткінші шөміштеп төккендей, құйып тұр . Бала жігіт басындағы көнетоз көк шүберек күләпәресін бүктеп-бүктеп, қойнына тығып алған . Онысы — жауын басылған соң құрғақ күйінде кимек . Екі иықтан өткен су тұла бойды аралап, қос етектен сорғалап төгіліп жатыр, бейне көк иірімге көміліп жаңа ғана шыққандай . Өткен жазда киген қара шапанның етек-жеңі тебіндеп толысып келе жатқан бала жігіттің тірсегінен шығып, қысқарып қалыпты . . . Төңірек тұтасып, түнеріп алған, аракідік тау-тасты күңірентіп, шарқ-шұрқ, жарық-жұрқ еткен найзағай оты жер бетіндегі тіршілік атаулының үрейін алып, төбеден төніп тұрған қара бұлтты қақ жарып өтеді . . . . Ызаға булығып, әбден долыланып алған ол, аяғын тас қағып қалып, тебінімен қалпақтай ұшып түсті . Сонда да, елемей атып тұрды да қайта ұмтылды . Әйткенмен бұл жолы оң жақ үлкен башпайы ауырып, көпке дейін сылти басып барып әрең оңалған-ды . Қой атаулы іріктеліп, тас-тастың панасында ықтап қалып қойған да, бір топ ешкі бөлініп ауылға қарай дірдектеп шұбыра жөнелген . Бала жігіт бастабында өзі де бір сандық тасты паналап отырып қап, байқамай ұзатып алған еді . Оның зар илеп, зытып келе жатқаны

да сол бір топ сауын ешкінің кеселі. Бөліне шұбырған ешкі сол бойы ауылға барып, лағы жамырап кетсе, бір сауымдык сүт үшін бала жігіттің алар сыйы, көрер күні өзіне аян. Ол дыздақтаған бойы әрең жетіп, ешкінің алдын зорға тоқтатты. Сәл тоқыратты да, жерден екі-үш кесек тасты жұлып-жұлып ап, жаудыртып жіберді. Соңғы тасы байқаусызда топ ешкіні бастаған алдыңғы ай мүйізді ақ серкенің серейген қос мүйізінің ұшына кеп шақ еткенде төбе сүйегі шымыр ете түскен, ақ серке оқыс ыршып, ары айналып кетті. — Шек, шек! Не ыстыққа, не суыққа төзбеген кемелек келгір! Сол сәт тағы да шатыр-шұтыр күркіреп, аспан жарық-жұрқ ете түсіп еді, қайта қайтқан топты ешкі жапырыла үркіп, қырға қарай дүркірей жөнелді. «Үһ!» деп отыра кеткен ол енді ғана аяғының ауырғанын сезді. Оң жақ аяғының бас бармағының тұяғы көбесінен қопарылып бос қалыпты да, бүлкілдей шыққан жылы қан жылыстап ағып тұр екен. Бастабында бала жігіттің жүрегі тітіркеніп тұла бойы шымыр ете қалып еді, сонда да ол сүйекке қарысып, өзіне өзі қайрат беріп, бойын тез жиды. Ауырсынғанын ұмыту үшін сәл езу тартып, күшпен күлген болды. — Бұрынғының батырлары соғысып жүріп, бір қолын оқ жұлып кеткенде келесі қолымен найзаласа береді екен демеуші ме еді. Онан ойлағанда жалғыз қара тұяқ жанға сөз бе! — деп күбірлей сөйлеп, қойға қарай сылти басып, аяңдап келеді. Бірақ, жүрген сайын башпайы удай ашып, жалғыз қара тұяқтың кесірі тұла бойды түршіктіріп барады. Ол қиралаңдай жүріп, кой шетіне зорға жетті де, жалпак тастың үстіне сылқ етіп отыра кетті. Сібер жауын сіркіреп толассыз құйып тұр. Тау-таудың басы қара тұманға көміліп қалғандай, көрінбейді. Алабас шыңдардың ұшар басындағы мәңгі қардан басталып, сай-саладан құлдай ағатын үлкенді-кішілі тау сулары ілезде ақ өркештеніп, көкке шапшып, долданып шыға келген. Жайшылықта бүлк-бүлк етіп, сылдырай ағатын жіңішке бұлақтардың өзі ыршып-шоршып сабасынан асып төгіліп жатыр. Осы өлкедегі тау-тас, орман-тоғай, жер-су бәрі-бәрі осынау өткінші жаңбыр сыйынан құр қалмай, салқын суын құныға жұтып, кепкен кенезесін жібітіп, тынысы кеңи түскендей. Тіршілік атаулының бәрі құйсын жаңбыр, басылмасын, жердің өтсін миынан деп, жауған үстіне тілей түсетін секілді. Тегі сол тілеудің де жөні болар. Өйткені, бұл жаңбыр көптен бері көсегені көгертіп, кенезені кептіріп барып зорға жауған еді. Биыл ауданды ел ерте көктемде жаумады, енді жер көктемейді деп күдер үзсе, кейбір көпті көрген көз-қарақты қариялар әлі де жақсылап жауып берсе кеш қалмайды деп үміт

артатын. Сол үміт ұшқыны бүгін ғана жылт етіп қолға қонғандай, жер қыртысы жібіп, қуаңшылықтан көз ашылғандай болды. Бала жігіт те қаншама суға малтығып, сілікпесі шығып қалғанымен ауық-ауық төнірегін болжап, төккен үстіне төге түссе екен деп тілейді. Жөңкілген жылқы аяғының тасыр-тұсыр дүбірі оның ойын бөліп жіберді. Тасболат атып тұрып, артына қараса, кұла ала айғырдың үйірін қуып келе жатқан Айкүміс екен. Қыз астындағы қаракер ширығып, еліріп алыпты. Ауыздықпен алысып, екі жақтап, езулеп тартып келеді... Еркешора аталатын Айкүміс — Жақып байдың жалғыз қызы еді. Жасынан ұлдарша киініп, ат жалымен ойнап өскен бала сырын білмейтін ел оны ұл деп ойлайтын-ды. Жаз бойы кішігірім асаумен де алысады, жүйріктің үстінен түсіп, жылқыдан қалып көрген емес. Атқұмарлық желік оны көбінесе үйден де түзге үйір еткен. Жақып ауылы жайлауға келіп жайғасып, бие байлаған бірнеше күннен бері таңертең жылқыға Айкүміс аттанатын. Ондағы ойы қаракердей дүлдүлмен күн сайын бір көсілтіп қалу. Қызды көрген жерден бала жігіттің екі беті ду етіп қызара қалды. Неге екені белгісіз, екі-ақ күн бұрын Жақып байдан күтпеген жерден жазықсыз жеген таяғы үшін онан ұялатын секілді. Әп-сәтте сол оқиға көз алдыңа көлденеңдей берді де, өрмелі қамшының күпкүрең боп жосылып табы қалған оң жақ иығы шымыр ете түсті. Пәленің басы сол күні кешке бие бауда болған-ды. Биелер сауылып таяп қалған кез... Айкүміс екеуі арда емген торы тайды ұстап үйретпекші болып, желіге жастап, сырттай қайырмақтап тұрған. Балалардың бұл ісін мал иесі — Жақып бай да құптаған болатын. Ең соңғы бие сауылып бола бере сілтеген шалмасы торы тайдың қыл мойнынан іліне кетпесі бар ма! Сұр жыландай сусылдаған қайыс арқан құлақ шекеден сарт ете қалғанда оқыс ыршыған асау тай, бала жігітті шөпек құрлы көрмей сүйрей жөнелген. Сонда да ол арқан ұшын беліне орай тартып, отыра қалып, екі аяғымен жер тірей қаншама тырмысқанмен шу асаудың екпініне төтеп бере алмай, екі-үш аунап түскенде, алдында тұрған ағаш көнекті аяғы қағып кетіп, көбігі де басылмаған лық толы сүті бір-ақ ақтарылған. Оның үстіне арқаннан шамданған асау үйірінен шығып, айдалаға безіп берген. Алақанын арқан ысса, екі шынтағын жер сүріп ауырсынған ол жерден басын көтере бере жүгіріп кеп қона түскен Жақып белбеуіне қыстырулы қамшыны жұлып алып, осыпосып өтсін. Жығылған үстіне жұдырыққа ұшыраған бала жігіттің қапелімде жалынышты шырылдаған даусы қалай шығып кеткенін өзі де аңғармай қалған. Қарулы

қолдың бар дәрменімен сілтеген қамшы жыландай сусылдап, өртке түскендей тыпырлап жатқан балғын денені мейірімсіз осқылап жатыр... Ызаға булыққан Жақып оны сол күйі жерден тұрмастай қып соғар ма еді, қайтер еді, егер сол сәт қызы жанұшыра жүгіріп кеп әкесінің қолына жармаспаған болса... Сол-ақ екен бала жігіт атып тұрып, ауырсынған денені елемей бар дәрменімен қаша жөнелген. Сонда да ол бұл оқиға жайлы әке-шешесіне сыр білдірмей жатып қалған да, таңертең қойға аяңдаған... Айкүміс ат басын шірей тартып кеп тоқтай қалды да, лып етіп секіріп түсіп қаракерді қаңтара сап, бала жігіттің қасына келді. — Тасболат, тоңған жоқсың ба? -деді сәл ғана езу тарта жымиып, қыз жанары ілезде Тасболатты бастан-аяқ тінтіп те өткен. Жұпыны халдегі жігіттің башпайының дал-дұл болғанын көріп жүрегі дір ете түссе де, сыр білдірмегенсіп, жанарын тез тайдырып әкетті. Жас қыздың мөп-мөлдір дөңгелек қара көзінен ілезде жабырқаулық сезіле қалған. — Жоға! -деді Тасболат та қыз алдыңда еңсесін көтеріңкі ұстап, — жаздың жылы жаңбырына жігіт адам тоңа ма екен. — Койшы, жігіт адамда жан жоқ дейсің бе. Суға малтығып кетіпсің ғой, тым болмаса тас-мастың панасына отырмайсың ба? — деді Айкүміс оған қарай таяй түсіп. — Жанның жоқтығы емес, жалынның көптігі болар. Тоңғанды қойып, екі бүйірім қызып тұр. Бағана ықтап отырып, айықбас тұманға қала жаздадым емес пе? Ақ серке бастаған бір топ ешкі ауылға қарай шұбыра жөнеліп, өлдім-талдым дегенде әрең қуып жеттім. Бүгінгі бір шелек сүт үшін бір башпайды құрбандыққа шалдым, — деп, Тасболат аяғының басына қарап қойып еді, Айкүміс те оны жаңа ғана көрінгендей, қабағын түйіп, ренжи қалды. — Тү-ү-ү!... Ақ тұяқты көбесінен бір-ақ қопарыпты ғой. — Осығұрша аранға түсіп не болған саған, жамыраса жамырай бермей ме, қанын ағызбай, бірдемемен орасаңшы. — Топырақпен сылап тастамасам, орай қоятын не дайын тұр... «Ат құлағынан, жігіт тұяғынан ақсамайды», — дегендей, қайтеді дейсің, талай тасқа соғылған тұяқ емес пе, өзі-ақ жазылып кетеді. Айкүміс омырау қалтасынан қызыл торғын орамалын суырып алып, шетінен дар еткізіп айырып жіберді де, жаралы башпайды орамақшы болды. — Айкүміс, қажеті не, жаңа шытыңды бекер бүлдірдің, — деп жігіт березеп боп жатыр.

— Жаңа шыт жаннан артық дейсің бе, мына күйіңмен қайтіп үйіңе жетесің. — Онда тұра тұр. Андағы тұяқ бәрібір қайта орнына келмейді. Онанша біржолата алып тастайық-деп, Тасболат түбімен қопарылып, болымсыз теріге ілініп тұрған ақ тұяқты жұлқа тартып жұлып алды. Дәл өз тұяғын жұлғандай Айкүмістің өне бойы дір ете түсті. Жыпжылы нәзік саусақтар барбиған қара башбайды қыса ұстап, жабысқан шөп- шалаңы мен топырағын тазалап, қанын сүртіп жатыр... Жып-жылы ақ саусақтардан жаралы башпай арқылы тұла бойға тараған ыстық лептен сол сәт, жігіт жанын жалын шарпып өткендей сезілген... Екеуі де бір сәт үн-түнсіз отырып қалып еді, Тасболат әңгіме бетін басқаға бұрып әкетті. — Әкең маған ертеңнен бастап, ат өртеңге жүресің деген. Бүйтіп қой артынан жаяу салпандағанша мен үшін сол артық. Аттың жақсысына мініп, ары-бері өткен өкілдерді өртең арасына тасисың да жүресің. Олар ат аяп, ақырын жүреді деймісің, тақымы ерге тие бере-ақ желіс пен шабыстан танбайды. Соларға еріп бірнеше күн менің де тақымым жазылып қалады. Адам әртүрлі емес пе, кейбір өкілдер келесі өртеңге дейін төбелесіп бара жатқандай, қабағын қарсы түйіп, жұмған аузын ашпайды. Ал кейбіреуі сан қилы қызық әңгімелер айтып, шексілеңді қатырады. Ондайда жол да тез мандиды. Өкілді келесі өртеңге жеткізіп салып, қос атпен қайта сыпыртасың. Еті қызған аттар қамшы салдырмай қосарлана жарысып отырады... Шіркін, алдыңнан ескен самал желге кеудеңді төсеп, иен далада емін-еркін келе жатқанға не жетсіндеп ол атқұмар Айкүмісті қызықтыра түскісі келді, — Қанша күн жүресіңдер? — Бері айтқанда он бес күн болу керек. — Шынында да серуен екен-деп, Айкүмісі Іштей ойланып қалды. Өртеңде мен де бірнеше күн болар ма едім. Бірақ, әкем жібермейді ғой. Былтыр бір рет барам дегенде ұрсып тастамап па еді... — Тасболат, сен естідің бе, биыл Совет елінен мұғалім кеп, бала оқытады деп үлкендер айтысып жүр ғой. — Шет жағасын құлағым шалған. Кей ауылдың балалары барамыз, оқимыз деп те айтады. Сонда, сен де оқығың келе ме? — Әкем біледі ғой, ал өзің ше? — Мені де әкең біледі ғой, — деді Тасболат төмен қарап. — Бірақ кейбіреулердің айтуына қарағанда, бізден кіші балаларды оқыта ма қалай? Әйтеу байыбына бару қиын. — Бәсе-деп, Айкүміс те тұйыққа тірелгендей, ойлы пішінмен айналасына көз жіберді...

Төңірек әлі тұп-тұтас түнерген қалпы, жаңбыр толассыз сіркіреп, құйып тұр. Қыз айдап келген құла ала айғырдың үйірі күндегі үйреншікті әдетімен ауылға қарай құлдап, шұбырып барады. Айкүміс енді кетпекші болып, атына қарай жүре бергенде дәл төбеден тағы да шатырлай жөнелген. Сөйтті де қарауытқан аспан әлемі бір сәт жап-жарық болып барып шарқ-шұрқ етті де, қораның бас аяғындай жерге найзағай ұрып өтті. Қаңтарулы қарагер шыңғыра ыршып барып, қыз қолынан жұла тартып, тасыр-тұсыр жөнеліп берді. Бағанадан бері жауыннан ықтап тұрған қоралы қой да тас-талқан жапырыла үркіп, кетіп барады. Қатты шошынған Айкүміс жанұшыра Тасболаттың құшағына қалай қойып кеткенін өзі де сезбей қалған... Бір сәт қорғалаған көжектей бұғып қалған Тасболат та жалмажан есін жиып, Айкүмісті босата салды да, қарагердің артынан жүгіре жөнелді... Айкүміс қалш-қалш етіп, екі құлағы бітіп мең — зең күйде отырып қалған. Найзағай түсіп талқаны шыққан сандық тастың қоңырсық иісі кеңсірік жарады. Біршамадан кейін ол сәл есін жиып, Тасболаттың артынан сенделе басып жүре берді. ***, Күн ұясына қарай құлдилап барады. Ұзақ сары күн суыт жүрістен қажыған аттардың да аяғы барған сайын сағыз тарта бастаған. Екі салт аттыға таңертеңнен бері көз ұшында шағырайып, тау атаулыдан еңсесін биік ұстап, көкпен тіресіп тұрған әйгілі Цамбагаравтың сілемі әлі де оңай ұстата қояр түрі жоқ. Атты қойып адамдардың өзі ұзақ жүрістен болдырып, ер үстінде оңды-солды қос мықынына алма кезек салмақ салып мазасызданып келеді. Әсіресе оң жақтағы қырым тондының ауық-ауық іші-бауыры ауырып кетіп, қара саны үзіліп, сүйекке қарысып ат үстінде әрең отыр. Ерні кеберсіп, қара торы өңі онан бетер тотығып кетіпті. Аттан түсе қап, көкмайсаға аунай кеткісі-ақ келеді. Бірақ оны ешкім зорламаса да сүйекке қарысып, тоқтамай жүріп келеді. Ондағы ойы-межелі жеріне жетіп бір-ақ тынығу болатын. Цамбагаравтың сілемі таяған сайын салқын тартып барады. Олар Эрэгт өзенінің алғашқы өткеліне түсе бере аттар тұнық суға тұмсықтарын көміп-көміп жіберді. Ақөркеш асау толқын ауық-ауық ат құлағына дейін соғып өтеді. Сонда да күні бойы су татпай шөлдеген аттар бас көтерер емес. Қырым тондының өр жағында тұрған орта бойлы, шолақ шапанды Тасболат ат басын қос-қолдап күшпен тартып алды да, сауырға қамшыны басып-басып жіберіп ар жаққа өте шықты. Ол қайта артына қараса, қырым тонды атын әлі суарып тұр екен. — Ағатай, көп суармаңыз! Аттар ыстық қой, таңдайын

ғана жібітсе болады-деп дауыстады. Тау өзенінің күркіреген алып үні Тасболаттың сөзін оған әрең естіртті. Жалма-жан тебіне қамшылап ол да өтіп шыққан. Жолаушылар Эрэгт өзенінен олай-бұлай бірнеше рет кесіп өтті. Өгдеп келе жатқан ауылдары да дәл осы тау өзеніңің басында болғандықтан, ежелгі соқпақ жолдың сорабының өзі ирелеңдеп бірде ары, бірде бері өтіп, кейде қой тастардан сырт беріп, жаттықтап жылға-жылғаны қуалап кететін. Екеуі тағы бір өткелден өткен соң, аттарды қаңтарып бос қоя салды да тұнық суға беті қолдарын жуып салқындап алды. — Қандай рақат! -деді қырым тонды денесі сергіп, аттанып қайта жолға түскен соң, -бұл өзеннің басы шамасы сонау мұз таудан басталатын болар? — Иә, иә-деді Тасболат та тепектей тебініп оған таяй түсіп, — Бұл-сонау Цамбагаравтың сан саласының бірі. Осынау Ұлы тау сілемдерінің бәрі біздің елдің жаз жайлауы болады. Арық-тұрақты аяққа қосып, ашыққанға мәйек бітіретін шөбі шүйгін, суы тұнық, жазда салқын, нағыз жер жаннатының өзі! — Болар, болар... -деді қырым тонды басын изей құптап, сіздің жердің мүлігінен ну орман тоғайы болмағанмен, өзіндік ерекшелігі басым көрінеді. Әсіресе әйгілі Ұлы Алтай таулы өлкесіне келгеннен бері, төбесі көкпен тірескен биік-биік құздар мен шыңдар, самал ескен құба жондар, буырқанған тау өзендері бәрі-бәрі менің жан дүниемді баурап алғандай. Сонда, осы ақбас шыңдарыңыздың биіктігі қанша метр екен? Тасболат өзінен аға адамның «сіз» дейтініне іштей қысылып келе жатқан. Бұл сауал оны онан бетер абыржытты. — Е, кім білсін. Дүние жаралғалы мұның басын күн мен жел шалмаса, тірі жан аяқ басып көрді дейсіз бе — деді күмілжіп. — Неге, етегінде жайлайтын ел басына шықпайды дейсіз бе? — Жо-жоқ... сонау бұқа жон биікке дейін сірік боп келеді де одан әрі Сырғыма қара қорым, қорымнан ары кеткенде біздиіп көрініп тұрған аппақ мұз болады. Адамды қойып ұшқан құс та дәл ұшар басына жете алмас, сірә. Әйтеуір, өзім ес білгелі басына пәлен шығыпты дегенді құлағым шалмаған... Қырым тонды қайырып тіл қатпады. Тек, тұңғиық көк күмбезімен ұласып тұрған ақшаңқан Цамбагаравтың күмістей заңғар шыңына көз жіберіп, ой тұңғиығына шомып келе жатты. Олар болымсыз белестен аса бере Тасболат төскейдегі бір топ үйді оң қолымен мегзеп, көрсетіп қойды. — Сонау көрінген ауыл — сол біздің баратын ауылымыз.

— Япыр-ай! — деді қырым тонды әзілдеп, — «сырын білмеген жердің ойлы-шұңқыры көп» дегендей, сіз таяп қалдық дегеннен бері де көштік жерді артқа тастағандай болдық емес пе! Әйткенмен, бұл жолғымыз рас болса шынында да қусырып қалған екенбіз. Олар алдымен ауылдың бергі жағындағы бие бауға кез болды. Алпыстар шамасындағы ақсақалды қарт сауыншыларға бие қайырмақтап беріп жүр екен. Қолыңда илеген жұмсақ сары қайыс, ұзын етек қазақ шапанды желбегей сап, ақ жейденің түймесін ағытып жіберіп, омырауын айқара ашып тастапты. Қырым тонды Тасболаттан озыңқырап келіп қартқа сәлем берді. — Сәлеметсіз бе, ақсақал? — Уағалейкумассалам! — деді шал қырданып. Сәлем беруші абыржып қалып еді, іле Тасболат сәлемдесті. — Ассалаумағалейкум. — Аликсалам, шырақ... Осы кезде қырым тонды да қарап қалғысы келмей сөзге араласқан. — Бие бау басында кезіктік, байлар көбейіп көнек толсын ақсақал! — Әумин, айтқаның келсін шырақ — деп, шал екі қолын бірдей жайып кеп сақалын сипап өтті. — Ақсақал, алыстан шаршап келеміз, рұқсат болса ауылыңызға түссек деп едік, — деді қырым тонды. — Рұқсат сұрамағанда үйден қуады дейсің бе, балам. Түс, анау басқы ақ үйге барып түсе бер. — Пиғылыңызға рахмет! — деп қырым тонды атын тебініп жүре бере шал Тасболатты тоқтата тұрып: — Мынауың кім еді, аймақтан жүрген өкіл ме? -деді, сыбырлап. — Жоқ, өкіл емес. Бұл тым алыстан келе жатқан адам секілді. Совет елінен бізге келген бе, қалай. Әйтеуір, бала оқытатын ұстаз деседі. Бұғы өртеңнен бері алып келемін. Тегі ат көрген қазақтың баласы ма суыт жүріске қажырлы-ақ екен. — Бәсе, кейбір қатынасы, киім киісі, тіпті атқа отырысына дейін біздің жердің адамынан өзгешелеу. Жарайды, онда сен тұрма, тез барып үйге түсір. Атын байлаңдар, ит қаппасын, байқа... Шал үй артына таяй берген қырым тондыға қайта көз жіберіп, танырқай тұрып қалды. «Е-е-е... Серікболдың осының алдында «Совет елінен мұғалім келетін болды. Қазақша мектеп ашып, жаңаша оқу оқытады» дегені осы болмасын. Ұлы елден, ұзақ жерден келе жатқан сый адам екен, қалжыңдасам да қатынасым дөрекі болып кетті ме -ә?» деп ойлады... Тасболат шал мегзеген басқы үйдің артындағы ат ағашқа аттарын байлап жатып: — Біздің сұмынның бастығы — Серікболдың үйі осы. Ал, әлгі желі басындағы шал — Сералы деген сол кісінің

әкесі деп таныстырды. Олар үйге қарай жүре бере алдарынан орта бойлы, ат жақтылау отыздар шамасындағы жылтыр қара жігіт шығып кеп, қырым тондыға алдымен сәлем беріп, екі қолын бірдей созды. — Сәлемет, сәлеметсіз бе? Еламан Жақыпбеков боламын, — деді, қырым тонды сәл езу тартып. Серікбол оюланған қара ала киіз есікті айқара ашып, алдымен Еламанды кіргізді де, соңынан өзі кірді. Төр алдыңда ойыстырылған сары ала сырмақтан екеу қатарымен жайылып та қалыпты. Сол жақта күйбеңдеп өз шаруасымен жүрген әйелге Еламан қол беріп амандасты да, төрлете келіп алдымен сырт киімін шешіп оң жақтағы төсектің басындағы қайың ашаға іліп қойып, сонан соң төргі жүкке арқасын тірей былқ етіп отыра беріп екі аяғын көсіліп жіберді. Қара саны үзіліп, екі тізесі сырқырап ұйып қалыпты. Тасболат оның оң жағына келіп орналасты. Еламан айналасын астыртын болжай отырып, үй жиһаздарын таңырқай бастаған. Оң жақтағы қайқыбас ағаш төсекке шашағын жерге жеткізе қара ала алаша жауыпты. *Сұмын (сум) — аумақтық, ауылдық әкімшілік. Төсек үстінде көнетоз, кей жерінің түгі түскен күрең ала кілем жатыр. Төр алдыңдағы үлкен ескі абажаның үстінде тағы да ағаштан істелген бірер кебеже, сандық, екі жағында қатпарлай жиған көрпе-жастык, киім-кешек. Одан былай сол жақ төрде тапалтақ келген тағы бір қайқыбас төсек, оған жабылған алашаның да әр жері шұрқ-шұрқ тесілген. Төсек үстіне қылшығы қарыстай қара серкенің терісі салыныпты. Қазан-аяқ жақта, астына ағаш қойып жерден сәл көтере жиналған екі қара кебеже тұр. Оның төңірегінде кәтел, тегеш, қара қазан, саба сияқты ыдыстар көрінеді. Сол жақтағы төсектің алдыңда жалын тақырлап қырқып, пұшпақтарын тегістеп кескен торы тайдың тулағы жатыр. Жұмыр қайыңнан қашалып ұқыпты істелген ергеншектің арғы жағын киіз есік жауып тұр. Ортадағы ашық оттың сөнген күлінің астынан анда-санда әлсіз түтін иісі шығады. Сол ашық оттың әсері болар, шаңырақтан бастап үйдің кеуде тұсы қаралтым тартып, ыс болайын депті. Еламан үшін осы көріністің бәрі ежелгі көшпенділер өмірінің айнасындай сезіледі. — Алдымен қымыз құйып жібер, қонақтар шөлдеп келді ғой, — деді Серікбол әйелі Жанайға. Еламан мен Тасболат қоңыр салқын ғана қышқыл қымыздан бір-бір шыныны дем алмастан тастап жіберді. Қымыз құйыла бере Сералы да сырттан келіп, өзінің төсегінің алдыңдағы тулақтың үстіне жайқасқан-ды.

Сералы осы өлкедегі орта дәулеттілердің бірі болған. Бәйбішесі өткен күзде дүние салғаннан бері ортаншысы Серікболдың қолында. Бұл үйде Серікболдың екіүш жасар екі баласы мен небәрі бес-ақ адам. Серікбол өз бетімен ескіше хат таныған. Сөзге пысық, іске бапты, соңғы кезде ел аузына ілініп, көзге түсе бастаған еті тірі азаматтың бірі. Осыдан екі жылдай бұрын 1938 жылы Баяннуур сұмыны жеке орнағанда жергілікті елдің пікір талабы бойынша сұмын бастығынын лауазымын алған-ды. Серікбол үш ағайынды. Үйдің алдыңдағы үлкен ағасы Ысқақтың үйі де, інісі Мәлғажы соның қолында болатын. Оның төменгі жағындағы қаралтым үй-кедей Жақыпбектікі. Ол Сералының туған-туысы болмаса да, ежелден бірге жүріп, өмірдің ащы-тұщысын бірге татысқан, тату-тәтті отырған ауылдасы еді. Ымырт үйіріліп, үй іші алакөлеңке тарта бастаған соң, Жанай май шамның білтесін көтеріп, жарық жағып еді, сығырайған әлсіз қызғылт сәуле төңірегін күңгірт жарық етті. Шарбақ ошаққа кепкен тезек қаланып маздай бастаған. Қой қораланып, қозы алынған соң, Серікболдың үйіне ағайын -ауылдастар біртіндеп жиыла бастады. Сол кезде Мәлғажы таңқы құйрық қызыл бойлақты табалдырықтан күшпен асырып, тыртыстырып сүйрей келген. — Ал кәне, бата қонақтан болсын! — деп Сералы қос қолын жайып Еламанға қарап еді ол: — Әке отырып бала, үлкен отырып кіші бата істемес болар. Өзіңіз айтып жіберіңіз, ақсақал, — деді. Сералы шал үйреншікті әдетімен естілер-естілмес күбірлей отырып бата істеп бола бере қызыл бойлақтың да бүйірі жерге тиді... Еламанның назары есікті серпи аша кірген сом денелі, қою қара мұртты, ат жақты, отты көзді кісіге ауды. Ол бағана Сералы шалға қалай амандасқаны есіне түсіп сақсына орнынан тұрды. — Ассалаумағалейкум. — Уағалейкумассалам. — Бейтаныс кісі жеңіл жүріп кеп Еламанның қолын алды. — Жоғары шығыңыз — деп Еламан өзінің өр жағынан орын нұсқап еді, ол оған қарсы болды. — Жоқ, жоқ, өзің отыра бер. Сен алыстан келген сый қонақсың ғой, ал біз — ауыл-үй адамдарымыз. Еламан қара мұрттыға қымызын ұсынды да, аздан соң аты-жөнін сұрады. — Ағасы таныспадық қой, аты жөніңіз кім болады? — Менің атым — Жақыпбек, — деп қозғалып қойды. — Е, онда менің әкем аттас екенсіз. Менің де әкем аты Жақыпбек еді... Жайлана отырып ішілген қою қымыз Еламанның бойына жайылып, шөлі қанып серги бастаған ол әредік

іштей өзімен-өзі боп, әлденелерді ой елегінен өткізіп те кояды. Дүйім елдің ішінде жаңаша хат танитын адамның болмауы оны үлкен ойға батырады. Сондықтан, өзінің алдында талай тар жол, қым-қиғаш өмір күтіп тұрғандай сезіледі. «Моңғолияның әлі де қаймағы бұзылмаған өлкелеріне ғылымның ұрығын себу маған екі бірдей ел жүктеген міндет емес пе?» деп түйді ол. Оның ойын Серікболдың сөзі бөліп кетті: — Алдымен халықтың мектепке қамтылуға тиісті балаларын тұп-тұтас жинап, басын қосып алуымыз керек. Биыл Совет елінен ұстаз келіп сұмынымызға жаңаша мектеп ашады деген жайлы ел құлағына жеткізіп жатырмыз. Бұл іске бәріміз де ат салыса кірісетін боламыз. Қазір біраз баланың ат тізімін де шығарып алдық. Әйткенімен әлі де шала. Енді күні ертеңнен бастап, ауыл басына кісі жіберіп, тізімді толықтыра түсу керек деп ойлаймын. Серікболдың бұл сөзінің астары бір жағынан жаңа келген ұстазға сөз сала отырып, ақыл сұрау еді. Еламан бас изеп құптап қойды да ойлы көзбен оған қарап тағы бір сауал қойды. — Сонда халықтың жаңа оқуға деген ынтасы қаншалықты деп көресіз? — Бәрі бірдей деуге болмайды. Екі айтқызбай баласын беретіндер де, ат тонын ала қашатындар да жоқ емес. Әйткенмен жаңа оқудың мән-жайын ұқтыра алсақ ел қайда барсын. Ең әуелі кедей-кепсек, жетім-жесірлердің баласын қамтимыз. Қазіргі жағдайда ондай баланың ауданы бай-дәулеттілердің малын бағып тентіреп жүр. Онан соң байлардың да балаларын тартуға болады. Сол арқылы оларға да партия саясатын ұқтыру керек. Қымыз бойға жайылып әңгіме ары қарай жалғаса түскен. — Жәкеңнің домбырасын әкеп беріңдерші, ет пысқанша ермек болсын, — деді Серікбол. Манадан бері Жақыпбектің оң жақ тізесіне сүйеніп, ауық-ауық есінеп отырған кішкентай қыз атып тұрып жүгіре жөнелді. Бала барды да домалақ бас қара домбыраны әкеп әкесіне ұстата салды. Кештен бері жалаң әңгімеден жалығып қалған Еламан оған қуана қарады. Жақыпбек домбыраның құлағын бұрап, қос ішекті жалғыз саусағымен бірнеше рет қағып-қағып қойды. Ел оны көбінесе «домбырашы Жақыпбек» немесе «домбырашы» деп атап кеткен-ді. Өмірінің аудандысын бірге өткізген қара домбырасы оның жан серігіндей. Албаты анау-мынау адамға ұстатпайды да. Ол баппен бұрап, қос ішекті қайта-қайта, жеке-жеке қағып, тиегін бір ілгері, бір кейін жылжытып көріп күйге келтіріп алды да күңгірлетіп шерте бастады. Үйдегілердің назары енді домбыраға ауды. Жақыпбек алдымен баяу бастап қоңырлатып халықтың көне мұрасы «Кеңесті» жіберді. Еламан көз айырмай тесіле

қарап, тыңдап отыр. Домбыра сазы жай қоңырлай келіп, біртіндеп екпіндеп үдей түсті. Домбыра мойынында ілгерінді-кейінді ылп-ылп етіп елпек жүгіріп тұрған барбақ саусақтар қажетті пернелерді қалт кетірмей дөп басады. Ол «Кеңес» күйін аяқтады да, домбыранын құлағын аздап қайта бұрады. — Сан ғасыр бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан нағыз халықтын өзі жасаған мұрасы деген осы емес пе! Қазақ халық күйлерінің атасы десе де болар, сірә. Ұлан байтақ Қазақстан даласынан сырлы әуезге басатын «Кеңес» Моңғолия жерінде де дәл сол қалпынан айнымаған! Жан жүрегінің қыл пернелерін қозғап, бойыңды билеп алатын неткен керемет сыр бар десеңізші! — деді Еламан толғанып. — Иә, шертілген күй де, шертуші күйші де, тіпті сөйлеуші домбыраға дейін біріне бірі сәйкесіп тұрған жоқ па — деп Серікбол қымызды соза-соза сапырып, орталаған шыныларға толтырып қойды. Күй онан ары жалғаса берген. «Бұлбұл торғай», «Ақсақ құлан» тағытағылар бірінен соң бірі, сырлы әуез, екпінді ырғақпен құйылып жатыр. Жақыпбек күйлерін аяқтап, қымызын тауыса жұтып алды да зор толғаныспен отырып сөз бастады. — Менде асып тұрған дәулет, тасып тұрған қайрат жоқ. Онды-бесті малымызды қанағат етіп, күн кешіп келеміз. Екі жылдан бері үлкен ұлым Ықылас Елубай дегеннің қойын жайып жүр. Онан да мардымды тапқан пайдасы жоқ. Екінші балам мынау — Тәкежан, ал үйде үш бауыры бар. Менің жайым осылай қарағым, — деп Жақыпбек Еламанға қарап қойды. — Әлгі Ықылас дейтін балаңыз нешеде? -деді Еламан бағанадан бері ұстап отырып қалған шынысын дастарқанға қойып. — Он төртке енді шығады. — Ал, мына Тәкежаныныз ше? — Бұл тоғызда. Бала ұялып бетін басып төмен қарады. — Мектепке барасың ба, Тәкежан? — деді Еламан мейірімді үнмен, — Егер оқу оқысаң, болашақта бала оқытатын ұстаз боласың. — Көтер басыңды, кісіге жауап берсеңші, — деп Жақыпбек қызының басынан сипап еді, ол әкесінің бүйіріне онан әрмен тығыла берді. — Жақыпбектің күйін күнде тыңдап жүрміз ғой, ендігі кезекті қонақ балаға бермейсіңдер ме? — деп бағанадан бері сөзге араласпай үнсіз отырған Сералы орнынан бір қозғалып қойған. — Дұрыс. — Иә, жөн-ау. — Жөн сөз, енді домбыраны қонаққа берелік- деп бәрі жамырай құптай жөнелді. Жақыпбек домбырасын

ұсынып еді, Еламан ибағатпен алып, қос ішекті қағып, қағып көрді де сәл қатайта бұрады. — Мен халық күйлерінен көп білмеуші едім, бірақ өзім білетін бір жарым күйді шертіп көрейін. Көңілге олқы болса сөкпеңіздер. — Неге! — Неге сөгеміз? — десіп жатыр отырғандар. Еламан домбыраны күңіренте жөнелгенде үйдегілер тымтырыс отырып, күй әуеніне құлақ түрісіп қалды. Оның сүйрік саусақтары, ілгерінді-кейінді, ылп-ылп етеді. Күй сазы бірде ұйтқи шалқып, бірде баяу кілкіп тұрғандай. Әсіресе, Жақыпбек тосын күйді құныға тыңдап, ұйып қалыпты. Еламан күй басын баяу бастап, соңына келгенде сыдырға түсті. «Нағыз күйшінің өзі болмасын» — деп түйді отырғандар іштей. Еламан аяқтай бере бәрі дуылдаса қошаметтеді. — О, бәрекелді! — Нағыз күйшінің өзі ғой! — Тәңір жарылқасын, өнерің өссін! — Бұл күйіңнің аты не? — деді Жақыпбек. — Қазақтың халық күйшісі Тәттімбеттің «Сарыжайлауы»... — Сары жайлау... Шынында да самал ескен сары жайлауды елестетіп тұрған жоқ па. Кәне, күйіңнің атын білдік қой, қайта тыңдап көрейік, тағы бір шертіп жіберсең қайтеді? Еламан бәлсінген жоқ. Алдыңғыдай емес бұл жолы екпіндірек бастады. Күй атын айтып қойғандықтан ба, әлде күй құмар қазақтын сезімталдығы ма, күй шертіліп жатқанда олардың көз алдыңа өз жерлерінің жазғы жайлаулары елестей берген. Әсіресе, ақбурыл Цамбағаравтың кең төсін кере ашып, қысы-жазы қалауынша иіп, төгіп жататын — Ямаат, Ерөөлөг, Таван бэлчээр, Эрэгт, Мөст, Хөхсай, Намарзан қатарлы ұлан-байтақ сілемдерінің таныс суреттері көз алдында көлбеңдей берген. Сөйтіп, күбірлеген сырлы әуеннің аясында әркім өзді-өзінше қиял қанатына мінді де, сол туған жер ананың тауы мен тасын, ойы мен қырын аралап кезе берді, кезе берді... Еламан асқан домбырашы болмаса да, өзінше орындаған күйін түсіне де тебірене тыңдаған топқа бек риза боп, оларды тағы да құнықтыра түсейін дегендей тосын бір әңгіме бастады. — Күй иесі Тәттімбет Қазанғапұлы өзі күйші ғана емес, ел басқарған кіші сұлтан болған адам екен. Кезінде кедейлердің күнін жоқтап, әділдік, теңдікті жақтаған, билеп-төстеушілердің қатыгездігін, топастығын бетіңжүзің демей батыл сынағандардың бірі болса керек. Бірінші Николай патша дүниеден мезгілсіз қайтқан

соң, оның орынына өз ұлы екінші Александрды асығыс отырғызыпты. Сол Александр патшаның таққа отыру, тәж киюіне арналған ұлан-асыр той болып, Россияның түкпір-түкпірінен талай жүздеген жайсаңдар барып қатысқан деседі. Патша тойына қазақ елінен барған өкілдердің бірі Тәттімбет күйші екен. Жер-жерден келген әр түрлі ұлт өкілдері ақ патшаға өз өнерлерін тамашалатқан дейді. Сол жерде Тәттімбет қолына домбырасын ұстай топ алдына шығып, өзі шығарған «Сылқылдақ», «Көкейкесті» деген күйлерін шерткенде көрермен қауым тым-тырыс тынып тыңдапты. Жас патшаға күмбірлі күй сазының ұнағаны соншалық, күйшіні дереу шақыртып алып кеудесіне медаль тағып берген екен. — Пай, пай, Ақ патша орыс адам бола тұра қазақ күйін қандай түсінген, — деді әңгімеге әбден құныққан Сералы. — Әлбетте, жақсы өнердің қай ұлтқа да жаттығы болмайтын көрінеді -ғой. Қазақтардың да көкірегіне қона қалатын орыстың талай-талай әсем ән, күйлері бар. Ел ішінде нелер жоқ дейсіз. Небір әнші, күйші, биші, бал бармақ өнер иелері өз-өз ұлтының мәңгі өшпес асыл мұраларын жасап кетсе керек. Сол халықтар мұрасы ғасырлар бойы ұрпақтанұрпаққа жалғасып, күні ескірген сайын кұны арта түседі. Мүмкін, қазақты қойып, орыс патшасының жүрегіне жылы тиіп жанын тебіренткен Тәттімбет күйлері де сондай асыл қазыналардың бірі болып ғасырдан ғасырға жете берер, — деп, Еламан енді домбыра шегін жаңа күйге келтіре бастады... Олар осылайша ән-күй, әзіл күлкімен отырып жаздың қысқа таңының аудандысын алған — ды. Сонда да, Еламан Жақыпбеков басы жастыққа тигеннен кейін де ұзақ ой тұманына батып, көп жатып әрең көз ілген. Ондағы ойыоған жүктелген үлкен сенім, алдағы ізгі мақсат жәйлі еді... *** Кіші бесін кезінде Баяннуур көлінің жағасынан шыға шапқан салт атты бірде шабыс, бірде желіспен сабалап әлі келеді. Беталысы — Қарағайлыдағы Жақып ауылы. Ат аяғы ауырлай қалса-ақ дырау қамшы екі сан мен сауырға шып-шып тиеді. Бұл сұмын зарылғысы*Сақаба еді. Бұл жүрісі -жай бір жол емес, сұмындық партия ұясының хатшысы Доржның тапсырмасымен келе жатқан. * Зарч — (Моңғолша) хабарлап, шақырып жүрегін қызымет адамы. Сондықтан да, асығыс жүріп, ат терлете дүрліктіріп бару оның ежелгі әдеті...

Кедір-бұдыр жол, малта тастарға іліне бере ат сүрініп кетіп еді, ол қасқа маңдайдан осып өтті. Дымы құрып, әлсіреген ала ат тағы да бірнеше рет сүріне-қабына барып тәлтіректей тырмысып әрең оңалды. Тұла бойдан сорғалаған ащы тер бақайшықтан құлдай тамшылап келеді. Мейрімсіз қолмен құлаштай сермелген дырау қамшы әбжыландай сусылдап, жанына батқан сайын жануардың буын-буыны дірілдеп, әлсірепақ кетеді. Білеуленіп ісік алған сауырға айғыз-айғыз түскен сызаттың да саны үсті-үстіне молайып барады. Бастапқыдай емес еті өліп кетті ме, әлде әлі кұрып бара ма енді жасқанудан да қалған сияқты. — Тығыз өртең ісіне де осындай арам қатқырларды ат деп ұстайды ә, — деді зарылғы, өзінен-өзі кіжініп, тағы да қамшы үйіріп... Сақабаны бұл сұмында білмейтін жан кемде-кем. Ол осы лауазымның өзін жоғары санайтын. Сұмын басшылары Серікбол, Доржлардан кейінгі орынға өзім иемін деп ойлайды. Оның осы сырын білетін қушыкеш жігіттер оны көрген жерден қолпаштай жөнелетін. Әйткенмен, ел арасындағы момын жандар әсіресе, қатын-қалаш, балашаға Сақабаны көргенде, шынында да зәресі ұшатын еді. Сақаба сұмыннан берілген тапсырманы алдымен өз сөзі болдырып, өз атынан бұйыра айтуды жөн көреді. Оның бойындағы тағы бір әдеті — ерте болсын, кеш болсын, жер алыс, жақын болсын бәрінде де келген жеріне астындағы атын қара сүмек болдырып ентіктіріп, ерекше суыт келетін. Өзінен жасы кіші, не момындау адамдарға өрмелі қамшысын екі бүктеп сылаңдата тұрып бұйыра зеки сөйлейтін. Міне, ол осы жолы да Жақып ауылына суыт баруды жөн көрген. Сақабаның өз болжамынша кешкі қой сауынында ілінбек. Ол жеткен кезде Жақып ауылының үлкен-кішісі тұтастай қораның төңірегінде болады. Қосақ артында қой сауып отырған қатын-қалаш, қыз-келіншектен тартып, бірін-бірі қуып ойнап жүрген бала-шаға, топтасып әңгіме-дүкен құрып отырған Жақып бастатқан ауылдың үлкен-кішісінің бәр-бәрінің назары Сақабаға ауады да, аманнан кейін оның өзіне бір, сор батпағы шығып, екі өкпесін соғып. ентігіп тұрған астындағы атына бір қарап әлденедей жаңалық — хабар күтіп, оның аузына қарайды. Осы ойлар келгенде ол қамшыны тағы да баса түсті. Сақаба Жақып ауылына таяй бере, оған ең алдымен, кезіккен Елбай шал еді. Қойдан келіп, шайын ішіп жайғанған соң атын отқа қойып жүрген — ді. Елбай, Жақыптың ежелгі ауылдасы, әрі қойшысы, Қысы-жазы қой артынан бір күн қалып көрген емес. Соңғы жылдары ғана үлкен ұлы — Тасболат ат айылын тартып мінуге жарағаннан бері анда-санда арқадағы ауыр жүгі жеңіліп

қалғандай болатын. Сақаба сәлем беріп еді, Елбай оны қыртысы сүймей солғын амандасты. Астындағы өкпесін соғып, теңселіп тұрған торыны көріп аяп кеткен. «Мына иттің тақымына ілінген қандай сорлының аты екен. Бір қызыл май болған соң оңай оңалмайды-ау жануар!» деп ойлады іштей. — Япыр-ай атыңды осыншалық қинап, мал төркіні емес пе, обал ғой, — дей беріп еді Сақаба іліп әкетті. — Ат аяп, асықпай жүретін уақыт қайда. Тығыз алман** жұмысы оған қаратпайды. Тізгін ұшымен жүргеннің өзінде, міне, бүгін бір ауылға әрең іліндік. Жалғыз сендер дейсіңдер ме, басқа да баратын ел, жүретін жер, тындырар жұмыс толып жатыр. Жә, оны қой, оқуға неше бала беруші едің? Кәне, тізімін көріп жіберейін — деп қойнынан бүктелген бір дәптерді алып шығып беттерін аудара бастады. Ескі арабша айтақтата жазылған бірнеше сөз тұр екен оны өзі олай қарап, бұлай қарап жөнді айыра алмады да қайта сұрады. — Неше бала бересің деймін?! — Дәл білмедім мен... осының алдыңда Дорж дарғы*** келгенде, бір балам бар деп айтып едім- деді Елбай ойланып. — Иә, солай, бір бала береді екенсің. Өзім де, міне, сөйтіп жазыппын. Сол балаңды енді он күн ** алман — алба — қоғамдық қызымет. *** дарғы — (дарға) — бастық. дегенде сұмынға дайын болдыр! Қайта-қайта айта бермейміз. Әнеугүні Дорж келсе, енді міне мен кеп тұрмын. Тегінде, үшінші рет кісі келтірсең көресің көресіні. — Япыр-ай, үстіне ілер киімі де жоқ еді... — Жә, жә. Көп сөзді қой. Оншасын мен білмеймін, апар деген сон қалайда апарасың! — деп атын тебініп жүре берді де, қайта кілт бұрылды. — Әй, шал, айтпақшы, сенің балаңның аты кім еді осы? — Тасболат қой. — Ой оның соқталдай жігіт емес пе, оқуға беретін онан кішісін айтамын? — Құдайым маған жалғыз ұлдан басқа бала қимаған. Қайта аузыңа құдай салып, әбден кәртейгенде бір перезент көрсем, сүйіншісін өзің ал — деп шал мырс-мырс күліп қойды. Сақаба бір сәт сөз таппай, тілі күрмелгендей сілейіп тұрып қап, кенет есін жиғандай оқыс айланып жүріп кетті. Ол қосақтың өр жағындағы көк жасаңда топтанып отырған еркектерге тура тартты. Солардың ортасындағы ошақтай таста көтеріңкі отырған ауыл басы — Жақып

қолындағы қос көзді дүргімен ауық-ауық айналасын болжап қояды. Сақаба түсіп атын бос қоя салды да, сәлем бере таяп кеп бір тізерлеп отыра кетті. — Ассалаумағалейкум, Жәке. — Уағалейкумассалам. Осыншалық ат өксітіп, қайдан суыт жүрсін, өзің? — Осы күнгі алман жұмысы ат аяп, аянмен жүргенге біте ме? Сізде оқуға баратын бір бала бар екен, сол балаңызды он күн дегенде сұмынға дайын болдыратын болдыңыз. Совет елінен бір үлкен мұғалім келіп жер-жерге кісі шаптырып, бала жинатып жатыр, — деп Сақаба Жақыпқа қарап еді, оның қара сұр реңі онан бетер сұрланып, сұсты көздері алысты болжап, нендей бір ой тұңғиығына батып отырып калған екен. Жақыптың бұл жайын байқаған жанындағы басқалар да, Сақаба да ләм-мим демей бір сәт үнсіз қалды. Бәрі де ендігі сөзді Жақыптан күткендей оған көз қиықтарымен жалтақтап қарай береді. Ал Жақыпта үн жоқ, сазарған қалпы. Жайшылықтағы шаралы көзі онан бетер шағырайып аласапыран ішкі жан дүниесін әйгілей түскендей. Жақып осы сұмындағы дәулеттілердің бірі, Тек өзіне өзі «басқа ғана шағынмын», — деп іштей көңілі орта жүреді. Сонда да, өз кіндігінен үш бала бар — ды. Үлкен ұлы — Жалбастың өзі бөлек бір үй. Онан кейінгісі жалғыз қызы — Айкүміс. Ал, Жақыптың тізесінде шынтақтап жатқан отты көзді домалақ қара бала — кішісі Жантас. Жасынан қақпайламай еркімен ерке етіп өсірген баланың ешнәрседен тайынбас мінезі бар — ды. Қазір де әкесіне бір, Сақабаға бір қарап қайсысы не дер екен деген оймен өзінше асығыс жауап күтіп отыр. — Е, е! — деді Жақып зілді үнмен Сақабаға мойнын бұрмастан көзінің қиығымен қарап, — Баламызды бергіміз келмесе қайтеді екен? — Береді деген соң берген жөн ғой. Сұмын әкімшілігінен шыққан шешімді орындамайтын адам болмау керек — Сақаба сәл басыла сөйледі. — Менің баламнын жасы толған жоқ. Әрі сұмыннан үйіміз де ұзақ. Қайтсе де биыл бара алмайды. Одан кейінігісін тәңірім өзі білмесе, келесі жылға не деп күн кесеміз. — Ол жағын мен қайдан білейін — деді де, Сақаба қойнынан жұмарлақтаған дәптерін алып шығып, арасынан бөлек бір бет қағазды Жақыпқа ұсынды. — Мінеки, мынау — партия ұясының хатшысы Доржының берген аманаты. Ар жағын өзіңіз біле жатарсыз. Әйткенмен сұмынның айтқанын екі етсе аяғы теріске бағуы мүмкін ғой — деп оған күдік туғызып қойды. Жақып бүктеулі қағазды ашып көрген болды да, Сақабаның өзіне қайта берді.

— Не депті, өзің оқып жібермесең қарыптарына көз жетіп айыра алар емеспін. Сақаба қағазды қолы қалтырап әрең алды да, өзінің де әріп танымайтынын білдіргісі келмей өтірік оқыған боп көз жүгіртіп өтті де, дереу Жақыпқа қайтарып берді. — Балаңызды айтқан күннен қалтырмай мектепке қалайда келтіріңіз. Қайта-қайта тақауырлатуға болмайды — депті. Иә, ауызша айтқандары да сол. Сақаба алқақотан отырғандарды көз қиығымен ілезде шолып өтті. Өйткені, өзінің қағазды өтірік оқығанын біреуі болмаса біреуі сезіп қалды ма деп күдіктеніп еді, бірақ ешкімнен оңдай сыңай байқалмаған соң көңілі орнығып, еңсесі көтеріле түсті. Жақып тағы да үнсіз сазарып қалған. «Барсын» деуге көңілі хош көрмейді, тура «бермеймін» деуге батылы жетпейді. Бір сәт тұйықка тіреліп, тапжыла алмай ауыр халге ұрынғандай болған. — Әлі де оншақты күн бар болса, сол кезінде көре жатармыз. Оның сыртында басқа елдің де беталысын байқайық-деп сүйей салды жауап қатты да, елпек тұрып теріс айналып жүріп кетті. Сақаба да онан ары тұра беруді жөнсіз көріп атына қонды. Ала ат әлі екі бүйірін соғып, сенделе басып зорға кетіп барады. Жақыптың қабағынан болды ма, оған «қонып кет» деген еш жан болмады. Оны қойып ауыл адамының бәрі Сақабаға салқын тартып қалғандай сезінді де, өзі де тезірек кеткісі келген. Ол ілбіген күйі ат қойып келе жатқан Елбайдың алдынан шықты. — Сен бүгін атыңды тынықтырып, осы ауылға қонады екен десем, кетіп бара жатқаның ба бұл? Енді түнде қайда жетпексің, атың болса мынау сенделіп тұрған. Өйткенше, қона жатып, таңертең кетсең де болмай ма — деді Елбай, оның астындағы аласы үшін қаймығып. Сақаба шалдың сөзін елей қойған жоқ. Ол өз аты жүрмесін білген соң, Елбайдың атын мініп кетудің жолын қарастырып, оған бұйыра сөйледі. Бір жағынан күштеп, бір жағынан ептей тұрып, атын алып кетсе бағанағы жеңілісінің есесін қайтаратындай ойлады. — Жан күтіп, қонақтап жүргенмен жұмыс бітпейді. Біз жай қыдырып жүреміз бе, тығыз алман жұмысы әйшүйге қаратпайды. Ондай жұмысқа күн-түннің бәрі бір. Атым жүретін емес, сен атыңды бер. Мына арамқатқырды тастап кетем. Ертеңдерден сұмынға жеткізіп беріп, өз атыңды алып қайтарсың. — Менің торымның да түрі анау ғой жаздай жайлаған. Қойға ғана еріп жүргені болмаса ұзақ жүріске жарамайды. Табанында таға да жоқ тасырқап жатыр. — Көктің көлемінде жуан ат бір жүріске жарамайды дегенді сенен ғана естіп тұрмын. Көп сылтауды қойып бар да жүгендеп алып кел! Алман жұмысы үшін кім де

кім ат, көлік аяуға тиіс емес. Сақабаның мына сыңайын байқаған шал да оңай иілікпеді. — Мен саған ат бере алмаймын! Бір — екі тай өзгені қойып өзіме әрең аяқылау болып жүргенде... — Сенің жылқыңның аз, көбінің маған қажеті жоқ, қайтсең де бересің, айтпағанға көнбесең, ертең сұмынға шақыртып, сазайыңды тартқызамын. Шалым, тегіңде алман адамымен албаты ойнамағаның жөн. — Мен саған ат бере алмаймын. Онан да қонсаң үйің міне, кетсең жолың әне! — деп Елбай жүрмекші болып еді, Сақаба алдың бөгеп тұрып алды. — Сенің қара күркеңді қойып, Жақып байдың ақ ордасыңа да қонбай кетіп барамын. Уақыт жоқ, сөз ұғатын сәулең болса атты алып кел! — Тығыз жұмысқа жүрсең, семіз атты аямай зорлықтырған өзіңнен көр. Мен ат бере алмаймын, жолыңа түс! Тебітіп қайткелі жүрсің? Аулақ ары! -деп Елбай онымен көп кикілжіңдесуді жөн көрмей бұрылып жүре беріп еді, ызаға булыққан Сақаба тебініп келіп оны басқа қамшымен осып өтті. Күтпеген соққыға ұрынған шалдың көзінің оты жалт етіп, басы айналып есеңгіреп қалған. Самайынан құлдай жылы нәрсе жылыстап аға жөнелгенде сипап көріп еді, қолына алқызыл қан жұқты... Қаннан қатты сескенген ол қалтырап — дірілдеп Сақабаға тап берді. — Өлтіруші ме едің сен ит! Не жазығым бар, — деп жерден жұдырықтай тасты жұлып ап, періп жібергісі келсе де қолын тартып қалды. — Алман адамының айтқанын орындамасаң алатын сыйың сол — деп Сақаба жасқанып жүре берген. — Саған да сыйыңды көрсетермін бәлем! Сені де айтатын, аптығыңды басатын жер бар шығар. Алман адамы албаты елді қан жалата берсін деген жоқ болар. — Елбайдың шекесі білеуленіп шыға келді. Аяңдап кетіп бара жатқан Сақабаның артынан өзінен — өзі кіжініп тұр. — Иттің күшігі, жақ сүйегі қураған кедейдің өзі еді!... Алман жұмысына тырнағы ілініп тойғанды көтере алмаған деген осы емес пе. Әділ заң бар екені рас болса көрерміз. Таңертең осы қалпы мен де сұмынға жетермін. Не сенікі, не менікі дұрыс боп шығар. Ол жағын тек сұмын шешер... *** Жаздың жаймашуақ күндері өтіп, ертелі-кеш салқын түсіп, құба жондар реңі қуқыл тартып, күз белгісі біліне бастаған. Кей күндері тауларды балақтай дымқыл тұман шөгіп, артынан бората соға жауады да, түнде биік-биік шоқылар қырбақтап қалып жүрді. Әсіресе осыдан үш күн бұрынғы жауған болымсыз қырбақтан кейін күн көзі, ашық болса да шанышқақтай ызғырықтап тұрып алды.

Мал біткеннің бәрі жоннан етекке қарай, шөбі нілді жерге тартып болмаған соң ел жайлаудан іркес-тіркес қопарыла көшкен... Жақып ауылы бүгін таңның атысымен қыбырлап еді, күн арқан бойы көтерілген кезде жүктерін артып жолға әрең түсті. Қарағайлының қия беттерінен жаттыққа ойысқанша қатын- қалаш, балашағаның бәрі аттан түсіп, бір-бір түйені жаяулап жетелеп келеді. Тек Жақыптың өзі ғана көш барысын ат үстінен бағдарлай ауған түйені бастырып, басқарумен болды. Сонда да Уст сайының тік теріскейіне келгенде атпен жүре беруге өзінің де тағаты таусылып түсе қалды да, кемпірі Сержан жетелеп келе жатқан алдыңғы қара атаңның бұйдасын өз қолына алды. Осы қиядан талай рет шаңырақ арқалап түсіп, шыққан әккі қара атан да арқасындағы жүктің салмағы ауыр болмаса да қос тізесі дірілдеп, ілгері бір аттағанын аңди басып әрең келеді. Адамның да, малдың да зәресін алатын тік қабырғадағы жалғыз аяқ бұл жолдан бір аяғын қалт басса терең сайдың түбіндегі қара қорымнан жемтігінің бірақ табылары сөзсіз. Осыдан үш жыл бұрын дәл осы қия жолдан тағы да көш жөнекей Жақыптың ақ атаны жүгімен құлап, сайдың тағанында күл талқаны шығып жемтігі қалған қайғылы оқиға әлі ұмытыла қойған жоқ еді. Әсіресе «азды — көпті малымның басы» деп санайтын арыстай ақ атанның, онымен осы үйдің қара шаңырағы мен тайқазанының кеткені кісі өлімінен кем болмаған. Терең сайды жаңғыртып ақ атанның басында Сержан шайқайнатым дауыс қылған еді. Содан бері бұл қияны өздері «ақ атан өлген», — деп атап кеткен... Жекелеп түйе жетелегеннің бәрі бұйданы қысқа ұстап «шөк-шөк» — деп зәресі ұшып әрең келеді. Жылына бірнеше рет көшіп-қонып жүрген сыралғы жолдың бір реткі көрсетер азабының өзі естен кеткісіз болатын. Қарағайлыға барар жолдың осындай машахаты болғанымен бір жетіп алған соң малға да жанға да жайлы, жаздың бірнеше айы үшін таптырмайтын жайлау болғандықтан Жақып ауылы ежелден мекен еткен-ді. — Ақырын, байқаңдар! Бұйданы қысқа ұстаңдар!... Тоқтай-тоқтай састырмай жүріңдер! — деп Жақып арттағыларға айғайлай дыбыс беріп келеді. Сержан да қолындағы қара атанды Жақып алған соң оның өр жағына шығып, екі атты қосарлап жаяу жетелеп келе жатқан. Әрбір түйеге жалтақтай қарап, аяқтарын болымсыз оқыс баса берсе ұшып бара жатқандай үрейі кетіп, абыржи түседі. Қаншама ойламайын десе де әрекідік ана жылғы ақ атан оқиғасы көз алдыңа көлбей қалады да: «Алла, жасаған-ай... Сақтай көр... Пәлеңнен қақ, пәлеңнен!» — деп ерні жыбырлап алласына жал-

барына береді. Азғантай жер болса да, аман-есен келе жатқанының өзі Аллаға осылай жалбарынудың арқасы деп ойлайтын секілді. Осылай аңди басып, аяңдай жылжыған көш түс әлетінде жаттыққа да ілінді. — Бәрі де бір алланың бұйрығына тоқтайды емес пе. Ақ атан өлгенмен бері де бұл қиядан талай рет өттік. Алла тағаланың қуатында әйтеу мал, басымыз аман келе жатырмыз — деді Сержан жаттыққа түсіп көңілі орныққан соң, Жақып үндеген жоқ. Олар түйелерді қайта тіркеп, барар жаққа бет түзеді... Ауыл көшін бастаған ең алдыңғы тізбектің Жақып үйі екендігі сырт көзге айтпай-ақ белгілі еді. Сегіз сандал атанға жеңілдей артылған жүктің әрқайсысының үстіне кілем-кілше, түрлі-түсті ойыстырған сырмақтардың өң беті сыртына қарап жабылыпты да, көштің сәнін келтіріп, ерекше жайнап барады. Онан кейінгі отауы — Жалбастың да көшінің реңі өзінше жинақы да, көрікті көрінеді. Ұзын көштің артындағы Елбай бастаған басқа ауылдастарының жүктерінің бәрі дерлік қарақошқылдау бірыңғай... Жақып ауылының көші жаттыққа түскен соң тоқтамастан Олоннуурдың жағасына ерте ілінген. Жерінің қия, жолының қиындығы болмаса Қарағайлының өзі Олоннуурға тап берме түстікақ жер. Бұл күндері алды Намарзан, Көксай, Таван бэлчээрден тартып бергісі Мөст, Эрэгтден үдіре көшкен елдің бәрі осылай құйылып жатқан-ды. Бұл ел осы жерде алды-артын тоса бірер апта аялдап, мал-сұлдарын түгендей жинастырып алған соң тағы да таласа көшіп, Қобда өзеннің бойына бір-ақ тартатын әдеті... Жаз бойы тау-тауды сағалап жан-жаққа кететін іргелі ел көктем мен күзде Олоннуурға келіп аз күн шоғырланып қона қалғанда бір-бірімен араласыпқұраласып, бала-шаға ертеңді-кеш шұрқырасып, ырғапжырғап қалатын да, кешікпей әр ауыл қайтадан өз-өзінің күзеу, қыстауларына тартып отыратын. Биыл да осылайша тұс-тұстан құйылып кеп, күзеуге шоғырлана қалған кезде ел арасында бірден бірге жалғасқан жаңа бір әңгіме-дүкен пайда болса керек. Ол енді аз күнде ашылатын бастауыш мектеп туралы еді. Ауыл арасында жалғаса кеткен үлкен-кішіден тартып, өрісте мал соңында жүрген бала-шағаға дейін бас қоса қалғанда, осы жайлы естіп білгендерін әңгімелеседі, «Совет елінен қазақ мұғалім келіпті, мектеп ашып, балаларға жаңаша оқу оқытатын болыпты» деген сөздер әркімнің аузына ілініп кеткен. Осы әңгіме өзі тұрғыластарымен кездесе қалғанда Жақыптың Жантасының да алдынан шығып, құлағына сіңісті бола берді. Оған әкесі әзірше «барады» не «бармайды» деп ауыз да ашқан

жоқ. Әйткенмен бірталай баланың аузындағы «баратын болдық», «оқитын болдық» деген сөздер оның да делебесін қоздыра түсетін еді. Жақып ауылы Олоннуурға жылдағыдай көп күн отырмады. Биыл күз де ерте түсіп, жайлау жердің реңі қуқыл тартып қызығы кете басғаған соң, елдің бәрі де сол деңгейлес қозғала бастаған. Олар көшуден екі-үш күн бұрын көлік, түйесін иіріп әкеп матап тастаған да, әрекідік қана босатып жіберіп, аздап жайылтып жаратып алған-ды. Сөйтіп үлкен бесін кезіндегі кешкі салқынмен жүктерін артып, күн қызарып бата бере жолға түскен. Ежелден көшіп-қонып үйренген елдің түн жастап, айдың жарығымен көшуі-тағы бір әдеті еді. Бүгін күн бойы тұс-тұстан таңның атысымен қозғалып, лек-легімен жөнеліп жатқан елдің ең соңы — Жақып ауылы болды. Олар жолға аялдамай-ақ екі көштік жолды бір-ақ түнде еңсермекші еді. Түнгі салқынмен жүргендіктен, сусындық суды да өлшеп алған. Бұл жолы бар малды қосып айдап, еркектерді көштен алыстатқан жоқ. Көш жүре келе тек қой ғана сытылып кейін қала берді. Қой мен қозыны қосып айдаған Елбайдың жалғыз өзі ғана. Қамшылар жақ қанжығасына жан-торсығын байлап алған ол жаздай тойынған қойды қысамай еркімен қаптатып, соңынан ғана еріп келеді. Осы жолғы көште жүктен қалған түйе мен жылқыны қосып айдау Тасболат пен Айкүмістің үлесіне тиген-ді. Ол екеуі де екі түлік малды қоса қайырмақтап, көшпен қатарластыра қаптатып келе жатыр. Ауылдың басқа үлкендерімен қатын — қалаш, балашағасы көш басында. Жеңілдеп артқан жүгі орнығып, машықты жолға түскен сандал атандар түн салқынымен соза аяңдап, жалпақ даланы қусырып-ақ барады... Шұбырған көштің оң жақ қатарында жүктен артылған бірнеше атан ішінде інгенше, бота-тайлақ тектес ұсақтүйек түйелер де көш аяңымен бірдей жүріп, басын жерге салмастан қатарласа жылжып келеді. Оның арғы жағында аралары сәл қашық үш айғыр үйірі кілең баран көрінеді де, аракідік быр-быр пысқырып түйе аяңынан не озбай; не қалмай бір деңгейде жайбарақат келеді. Бастабында әр айғыр өз үйірін бөле қайырып, бірін біріне жуытпай азынап, мазаны бек кетіріп еді, енді Тасболат пен Айкүміс те бір сәт тынышталып қалған-ды. Айкүмістің астындағы жаңа ұсталған Ақтанау қаракер де ауыздықпен алысып ауық-ауық ала қашқанды қойып, ерке қыздың қарысқан қолы жазылып сергіп қалды. Арғымақ сынды Ақтанау қаракерді — әкесі Айкүмістен басқаға мінгізбейтін. Тұла бойы теп тегіс, сымпыстау кұйрық, сынды атқа салынған күміс ноқта, жүген, аршын төс пен жұмыр жаяға жарқылдаған өмілдірік пен

құйысқан, әсем киінген қыз астындағы күміс ертоқым осының бәрі Айкүмісті сырт көзге бұрынғының сал — серілеріндей көрсетуші еді. Айкүміспен үзеңгілес келе жатқан Тасболат көзінің астымен ауық-ауық қызға құмарлана қарап қояды. Бір сәт өз күйіне көз жіберсе еріксіз күйкі сезім ұялап, намыс оты тұтана қалатын. Жасынан бір туып, бір өскен, күнделікті бірге ойнап, бірге жүрген екеуінің арасы жер мен көктей. Басындағы күнге күйіп қуарған ескі күләпара, жыртық шапан, сірі шақай, беліне буған жалғау қайыс бірінен бірін алшақтата түсетіндей. «Қазақтың еркешора деп ұлдың киімін киіндіріп коятын әдеті құрысын! Егер мына Ақтанаудың үстінде, ана ерде қыздарша киінген Айкүміс отырса бейне бұрынғы ертегілердегі хор қызының нақ өзі көзге елестер!» деп ойлады ол. — Тасболат, екі көзіме ұйқы тығылып болатын емес, енді қайтем? — деген Айкүмістің нәзік үңі бірталайдан бері жалғасқан жым-жырт үнсіздікті бұзып жібергендей болды. — Қалғымай жүр, оқыстан аттан жығылып қаласың. — Қалғымау үшін не істеу керек? — Төзгеннен басқа шара жоқ. Әлі жер ұзақ, әлден ұйқың келсе, қайтіп жетесің? — Түнде көшудің бір әлегі осы емес пе? Шіркін, үлкен кісілердің ұйқысы келмей ме екен деймін. Әйтеу өзім ұйқыға өте боспын. Меніңше, ұйқы ашатын жалғыз ғана жол бар, соны тапшы? — Айкүміс қуланып Тасболатқа езу тарта күле қарап еді, оның маржандай аппақ тістері ай сәулесі мен шағылысып ап-айқын көрінді. — Жарысу керек шығар. — Жоқ, таппадың. Онда жығылып өлесіңдер деп әкем ұрсады. Шынында да осы жазықта тышқан қорық көп емес пе, ат аяғын тығып алса оқыс болады. — Ендеше, аттан түсіп ап, бір аз жер жаяу жүру керек. — Жоқ, ол да емес. Жаяу жүрсек қайтып жер мандиды. — Таптым, таптым, өлең айтсақ ұйқы ашылады. — Жоқ, сонда да тапқан жоқсын. Көш жакын келеді, албаты дауырыққанымыз үлкендерден ұят емес пе? – Онда жанторсықтың аузын ашып көрейік. Айкүміс сылқылдап күле жөнелді: — Қомағайын қара өзінің. Есіл-дертің жанторсықта болса өзің ашып іше бермейсің бе, мен шөлдегее жоқпын. — Ендеше сен мені өтірік алдап келесің. — Алдаған жоқпын, нақ шыным. Өзің ойлай берсең, бір табасың. Егер таба алмасаң, өзім айтып беремін де, үш рет тоқинек аламын. Осыдан кейін Тасболат бір талай жерге дейін ойланып қалды...

Бір ауылда тетелес өскен екеуінің бірі әлденені айтып, екіншісіне таптыру ежелгі әдеті болатын. Он беске биыл ғана ілінген Айкүміс Тасболаттан екі жас кіші болса да, соңғы кезде ақылы толысып онан айла-қулығын асырып кетіп жүретін. — Е-е, таптым, таптым! -деді Тасболат, үн-түнсіз келе жатып, кенет ұйқыдан оянғандай. — Көкпар тартысу керек. Айкүміс тағы да сақылдап күле жөнелді. Екеуі талай рет Тасболаттың беліндегі қайысты аттылы жаяу тартысып үзгендері есіне түсе қалған. — Е, бәлем, дәл үстінен түскен соң күлерсің, — деп Таслолат атын тебіне оған таяй түсіп еді, сонда да Айкүміс жақындатпай қойды. — Жоқ-жоқ, ол емес. Тартыссақ болар еді, бірақ, ай жарық үлкендер көріп қояды ғой... Онда таба алмасаң өзім-ақ айтайын, тоқинағын келістіріп аламын. Тасболат тағы да ойлана аяңдап төңірегіне көз жіберді. Толған айдың сүттей жарық сәулесі жер әлемге нұрын төгіп ерекше түске бөлеп тұр. Алыстағы заңғар таулардың биік құздары күңгірттеніп баяу мүлгиді. Көксеңгір аспан күмбезінде танадай да бұлт жоқ. Сан мың жұлдыздар жарқырай жымыңдап, дөп-дөңгелек толған ай да тақ төбеңде тұрғандай, бетіндегі қаралтым секпілдерге дейін ап- айқын көрінеді... — Өзім айтайын ба? — деді Айкүміс тағы да қадалып. — Жарайды, айтсаң айт. — Ендеше, келістіріп үш тоқинек аламын ғой. — Ала бер, көндім. — Ғаламат қызық ертек айтысу керек. Сонда әрі ұйқы ашылады, әрі жол қысқарады. Жақып ауылының көші сырттай қарағанда жорықта келе жатқан қалың қол іспетті, кең жазықтың қақ ортасын тіліп ілгері жылжып барады. Олар Уушиг тауының батысындағы құмайт қызыл жазықтың шетіне іліне бере түнеп жатқан қараң-құраң қалың елге кез болды. Әр-әр жерде тігілген Итарқа, бейберекет түсіріліп қорыс — қопа шашылып жатқан жүк, маталған түйе, арқандалған аттар, шет-шеті еркімен бытырай жусаған қоралы қойлар көрінеді. Жақып айналасын асықпай болжай жүріп, ара қонған ауылдардың ұзын саны оншақты болар деп топшылады. Олардың көші таяп келгенде ауыл-ауылдың иттері тұс-тұстан бірінің даусымен бірі оянып шәуілдеп үре бастаған. — Еру елге көп таяманңдар, мал-сұлдары еріп кетпесін. Сәл сырттай тартып жүріңдер. Тыныш жатқан елдің шырқы бұзылмасын — деп Жақып өз көшіндегілерге ескерту жасап қойды. Көш шеткі ауылдың тұсынан өте бере бірнеше ит қарсы үріп шыға келген. Ит дыбысынан

қой үріккенде оянған қойшы басын көтеріп ысқырып дыбыс беріп еді, қой шеті тоқырап қалды. — Жылжи беріңдер — деп, Жақып өзі қойшыға бұрылды. Ол астындағы жұп-жұмыр ақбақай қаракердің тізгінін соза тартып кеп тоқтаған. Қойшы да қарсы жүріп кеп Жақыпты танып сәлем берді. Қаракер ауыздығын қарш-қарш шайнап, көштен қалғысы келмегендей тықыршып тоқтамай тұр. Арғымақ сынды ат та, үстіндегі батпан денелі адамы да қойшыға ұнай қалды. Жақып шымқай қара қатипа шапанның екі өңірін желбегей сап, пұшпақ тымақтың құлағын қайырып қойыпты. Аяғындағы аударма бас көк сауыр етік, төртқабат сары қайыс үзеңгі бауды шерттіре шіреп тұр. Қойшы оны көре сала бастан аяқ шолып өтті де «Дәулетіне келбеті сай, құдайдың сүйген құлы деген осы емес пе?» — деп ойлады іштей. — Көш байсалды болсын, Жәке! — Әумин айтсын, өздеріңе қоса болсын! Қанша ауыл түнеп жатыр? — Оншақты бар секілді. Ымырт кезінде тағы да бірер ауыл келіп түсіп жатқандай болып еді, жақсы абайламай қалдым. — Қойыңа кішірек қызыл қозы ерген жоқ па? Жазда енесі секіртпеген өлген жетім еді, Олоннуурға келгенде қойдан қалып, жоғалып кетіпті. — Жоқ, ондай бейсауат қозы көрінбейді. — Қашанда есіңде болсыншы, жүні құйқалақтанған, жетім екені айтпай-ақ белгілі, — деп, аты жер тарпып, тықыршып тоқтамаған соң, Жақып онан ары тұра алмады. Көш осы бойы тоқтамай жүріп таң қылаңдай бере Сазды бастаудың мойнына іліңді де, онан ары құлдап келіп Саздының Қобда өзенге құйған жеріндегі жалпақ шиден бір-ақ шықты. Өзен бойының таңғы дымқыл ауасы адамды да, ат көлікті де сергітіп жібергендей болды. Түңгі жүрістен талыққан бала-шаға Қобданың тұнық суын аңсап кеп еркінше жұтып мейірін қандырды да, ағаш арасына кіріп шырғанақ теріп ырғап-жырғап қалды. Сынаптай мөлдір Қобда өзен шығысқа қарай баяу кілкіп, ағып жатыр. *** (Жалгасы бар)

Виктор Семерьянов ВЕРШИНА МАШХУРА Поэма

Вступление

И снова я вижу Баянские горы, В которые с детства поныне влюблен. Он тянет меня, этот каменный город – Ровесник далеких туманных времен. Баянские горы — Вселенское чудо, Особенный мир посредине степи. Тут вместе живут и природа, и люди, Вглядись, коль на землю ты эту ступил. Пасутся в долине красивые кони, В степи бесконечной нельзя без коней… У сосен тут крепкие старые корни И новые дерзко растут из камней. И люди исконных корней не теряют, Любой из них помнит свои семь колен. Здесь даже века красоты не стирают, Все больше она забирает нас в плен. А сколько отсюда ученых, поэтов! И каждый тут силы волшебные брал, И каждый — вершина повыше Акбета, И каждый от света рожден и добра. Попасть на вершину – как чистым проснуться, А если поднимешься, встань и замри. Подняться туда — это как прикоснуться К святыням народа, к святыням земли. Не зря поговорку мы слышим порою, И я повторить эту мудрость готов:

Народ — не народ, если он без героев, Земля — не земля, коль она без цветов. В Баянских горах просыпаются рано, Погода капризна — то дождик, то зной. Доносится ветром с соседней поляны Густой аромат земляники лесной. Вчера еще тучки, как птички, порхали, И был небосвод голубой-голубой. Сегодня вдруг тучи как будто архары Ударились лбами и ринулись в бой. Да будет сегодня и ясно, и чисто, Пусть лучшая будет из лучших погод… Уходят в поход молодые туристы, И мне предстоит самый трудный поход. Засветит ли солнце, на небе ли хмуро, Я все же осмелюсь — у всех на виду Осилить тот путь свой нелегкий к Машхуру, Я все же к вершине Машхура пойду. За жизнь насмотрелся на грех и на ересь, Знал горе и радость, дожил до седин… Мне скажут: куда ты идешь, иноверец! Какой иноверец, ведь Бог-то един, А впрочем, зачем разговаривать с ними, Пусть ходят с оглядкой на каждом шагу… Мне врезалось в память высокое имя, И сделать с собой ничего не могу. Мне жизнь и судьба его в душу запали, И нет мне покоя ни ночью, ни днем. Смелее, смелее — твердит моя память, Ты всем расскажи, что узнаешь о нем… Объять необъятное — так не бывало, Но есть научиться у мудрых чему. Итак, я пойду по его перевалам, И, может быть, в жизни я что-то пойму. Вершины великих, над миром царите, Селите в нас добрый целительный свет! Вершина Машхура!

Кто был он — целитель, Философ ли он, богослов ли, поэт? Не знаю, кто больше, но жил он не сладко – Гоненья и слава, забвенья года… Есть в смерти Машхура большая загадка, Не знаю, ее разгадают когда. Вершина Машхура под синею крышей Сияет, и свет ее неудержим… Пусть в этом пути мне поможет Всевышний, И я расскажу о Машхуре другим.

Ну что ж ты молчишь, Кызыл-тау, Молчишь ты и ночью, и днем. Гора ты моя золотая, Ты многое знаешь о нем. Ты помнишь, что здесь, у подножья, Большой был аул Жасалы. И это местечко, похоже, Недаром народ заселил. Ты сказки таишь и былины, Поскольку стоишь ты века… Лишь век пролетел с половиной, Но помнишь ты наверняка, Как падали жемчугом росы, Как вспыхнула в небе звезда – Мальчишка здесь рыжеволосый На свет появился тогда. Напомнить то время ты в силах, Ты знаешь событиям счет… Позорное рабство в России Не отменили еще. Скрываешь в себе ты немало, Скажи, расскажи поскорей… И земли уже отнимали Цари и потомки царей… Эпохи мне все дорогие, Да только не все по душе. Еще не рожден Торайгыров, Нет Пушкина в мире уже… А мальчик был с божьей искрою, Все помнил, что слышал из уст.

Он знал всех батыров-героев, Дастаны читал наизусть. Он суры учил из Корана – Мулла объяснял ему суть… Однажды приехал Шорманов На чудо-ребенка взглянуть. Султан его слушал с прищуром, К нему прикоснулся рукой: «Да быть тебе, мальчик, Машхуром – известным в степи широко!». Добавил, что даром небесным Он мир весь еще изумит… И вправду, Жусип стал известным, И стал наш Жусип знаменит… Степным ветерком потянуло, Закат, догорая, горит. Здесь нет ни людей, ни аула, Не хочет гора говорить. А беркуты так же взлетают И гордо все так же парят… Гора Кызыл-тау святая, Как встрече с тобою я рад! Машхур, и веселый, и сильный, Когда-то к тебе прибегал. Хотел он увидеть с вершины Высоких небес берега. А может быть, здесь вдохновенно, И с голосами, и без, Он музыку слушал Вселенной, Он музыку слушал небес… Побуду и я в этой неге, На камнях горячих твоих. Целебней не знал я энергий, Чем та, что исходит от них. На звезды гляжу, на листву я, Что ветер в ладонях несет… Здесь времени не существует, Есть небо, закат и восход. Есть мы, что кружимся в безбрежье По нитям невидимых трасс. Все живо — сегодня и прежде, Все живо, и все это в нас… Прощайте же, горы, долины, Путь длинный еще впереди – В холмистой степи и доныне Урочище есть Ескельды.

«Хозяин вернулся»… Так было, И там он покой свой нашел. Но память моя не забыла Старинный аул Жана жол. Здесь жил он с родными своими, Сюда приглашал он друзей. Священно Машхура здесь имя, Святой в его доме музей. И люди приходят к Машхуру Со всех необъятных сторон. Есть в этом музее скульптура – Машхур, как живой, за столом. Я, кажется, слышу дыханье, И перышко, слышу, скрипит… Он пишет, как трудно дихканам По всей по Великой степи. И кажется мне, что настроен Отправить заметки в журнал. И жду, вдруг войдет и на столик Поставит кесешку жена. Он пишет о том, что увидел И здесь, и в чужом далеке. О людях — без всякой обиды, С любовью — о Сарыарке. Наверно, недавно в чернила Добавил Машхур мышьяка, Чтоб время вреда не чинило, Чтоб строки хранились века. А может, продолжил он ровно Арабскою вязью плести, Чтоб мысли свои о духовном Перенести на листы. Сегодня он пишет о вечном, О доле людской непростой: «Загробная жизнь – это той бесконечный, а жизнь на земле – это маленький той. Господь не создал ничего без причины, Причины нам надо познать…» При лампе ли, при лучине Машхур просидит допоздна. Сам нежный, но не было страха Ни в сердце его, ни в глазах. Он искренне верил в Аллаха,

Но верил в него и Аллах. Учил богословья науку В Ташкенте и в Бухаре, И в радости, в горе и в муках В нем свет этой веры горел. Он верил, Мир Господом создан, Что мы не уходим во тьму. Путь ночью, а днем даже звезды Дано было видеть ему… И строчки, как птицы, кричали, Как птицы, кричали о том, Что мы на Земле не случайны, Что в небытие не уйдем. Веков разгоняя потемки, Теряясь в небесной красе, Мы все растворимся в потомках, А значит — бессмертны мы все. Летели крылатые строки, Летели над домом родным… А время с ним было жестоко, Но время не властно над ним.

Летели крылатые строки, Летели над домом родным… А время с ним было жестоко, Но время не властно над ним. Всю жизнь он мечтал о свободе Казахских родов и племен. Машхур свои долгие годы Был этой мечтой окрылен. И эта мечта не стихала, Какое бы время ни будь… В пятнадцать увлекся стихами, В семнадцать отправился в путь. Мне трудно сказать, где он не был, Вся степь перехожена им. Великая Степь, только небо Сравнится с раздольем таким! Где землю такую отыщешь? Такой не найти до сих пор… Послушать любил на айтысах Акынов он песенный спор. В аулах, в урочищах дальних, В пургу ли, в метель, в снегопад Записывал сказки, преданья,

Какими народ наш богат. Теперь уже в вечность не канет История давней поры – Вся правда об Абылай-хане, Вся правда о Кенесары. Он слушал бата — пожеланья, Жара ли, сугробами снег… О жизни Бухара жырау Поведал он первый из всех. Он знал, кто, откуда, чей родом, Кто мышь, кто змея, кто орел. Он жизни родного народа Бесстрастную летопись вел… Свободные ветры носились… Когда ж они в степи придут? Уже забурлило в России, Но крепок был царский редут. Кровавое воскресенье – Там в мирный стреляли народ. И пишет Машхур с возмущеньем Стихи, где царя он клянет. В них столько сочувствия к люду, В них столько и гнева, и слез! Искали Машхура повсюду, Ему ускользнуть удалось. Терниста поэта дорога, Тернистее многих дорог… В Ташкенте скрывался далеком, В Коканде, что тоже далек. Вернулся домой, да не дали Здесь жить ему, злобу тая. И снова Машхур покидает Надолго родные края. Его окружили, как волка, И, зная, что он окружен, В аулах Урала и Волги Тоскует по Родине он... Не нужен был голос Машхура, С ним боль головная одна – Машхура любая брошюра Политике царской вредна. Когда отнимают богатства, Когда не проломишь стену, И смелые тоже боятся, Не за себя — за страну. Писал он открыто и честно,

Но люди не видели книг. Что вышли, и те под арестом За горькую истину в них. Машхур восставал против рабства, Колония — это рабы, Неважно, какой они расы, И веры какой, и судьбы. А жить без свободы — судьба ли? И где этот луч заревой? Солдаты уже погибали На первой войне мировой… Листаю густые страницы, И не отрывается взгляд. А строки, как странные птицы, Как стаями птицы, летят. Летят они тихо, не быстро, Откуда-то из полумглы… Спасибо друзьям-арабистам, Что перевести помогли. Стихи полюбились мне эти, Сидел я всю ночь напролет. Закончил уже на рассвете Я вольный стихов перевод. Стихи Машхура Есть разница в людях большая, ты только сравни – Есть люди красивым фруктовым деревьям сродни, С которых всем миром с любовью плоды собираем. Есть люди — осины, для дров лишь годятся они. Деревья и люди – сравнений вокруг череда. Нет тени под деревом, путник не сядет сюда, И сколько ни тянется тополь к заоблачной выси, Не может подняться он выше небес никогда. Усыпан плодами и радует глаз виноград, Тяжелые гроздья –

нет лучше, пожалуй, наград. Но лозы от тяжести этой бессильно повисли, А встать во весь рост виноград был, конечно бы, рад. Есть люди и как самоцветы, на дне озерка Лежат эти камни, но ты не заметишь, пока Вдруг гранями всеми они не заблещут, Тогда только сможешь ты их отличить от песка. Благие дела человека – добро и любовь Оценят другие, разделят и пищу, и кров. А если он скряга, душа у него очерствела, То чем же он лучше осины, что только для дров? А в чем же различие избранных от остальных, И в чем друг от друга? Не в весе прочитанных книг, Различия те — в величине их величья сокрыты. Недаром величье – удел аксакалов седых. Коль в доме своем ты со всеми придирчивый, злой, Какой ты мужчина, какой ты жигит и герой! Ты больше похожий, пожалуй, на стебель колючки, Торчащий в степи бесполезно и в холод, и в зной. Не зря говорят, не уйти от судьбы от своей. Вдвоем не летают ворона и соловей,

Марал с кабаном не пасутся, а зелень в пустыне Не вырастет – сгубит ее без воды суховей. Всевышний людей сотворил и тварей сполна. Всевышний могуч, но подумай, его ли вина, Что спелись лисица и рысь, а мышь уже с кошкой. Такие теперь наступили у нас времена. Мы разные люди на маленьком шаре земном. Но правильно разве, но праведно разве живем? А надо всего-то нам всем соблюдать постулаты, А главное, хлеб зарабатывать честным трудом.

Стихи полюбились мне эти, Сидел я всю ночь напролет, Закончил уже на рассвете Свободный стихов перевод. Стихи о различиях в людях Вы тоже, спасибо, прочли, Хочу, чтоб в нелегкие будни Вы тоже к Машхуру пришли. Крещеный и некрещеный – Здесь все перед Богом равны. Дороги здесь нет запрещенной, Побудьте среди тишины. Не все же из нас богохульны, Но все натерпелись беды… А может, в тиши он аульной И Пушкина переводил. Он знал все труды Авиценны, Хикматы он чтил Яссауи. Но знал и великую цену, И силу народной любви. Он знал все целебные травы И тайны живых родников.

Народная громкая слава Летела о нем далеко. Такое не нравилось власти, И власти, и всем иже с ней. Чем слава сильней, тем напастей Все больше и посильней. Смотрели они с удивленьем – Как так, отчего, почему Шли люди за благословеньем, За исцеленьем к нему. И злились вовсю активисты, Просили принятия мер – Опять пантюркист он, и мистик, Вдобавок — реакционер. И меры к нему принимали, Вернее, пытались принять. Гонцов посылали немало, Но разве дано им понять – Не будет того, что решили, Хоть посылай без конца – Какие-то внешние силы Пройти не давали гонцам. Метель среди тихого снега, Туман среди ясного дня, То перевернется телега, А то не удержишь коня. Сворачивал конь на дорогу Другую и шел не туда, Как будто наказ ему строгий – Не слушать свои повода… Терпел все Машхур, хоть и больно, Хоть били порою поддых… Читали Машхура подпольно От старых до молодых. Бывало, жалел он, и часто И сожалел, и страдал, Что дал ему дар не для счастья, На горе Аллах ему дал. Нет, он не искал виноватых, Машхур никого не винил… Есть домик, хоть небогатый, Где много тепла и родни. Есть степи и вьюги, и ливни. Казалось, садись и пиши… Не мог отогнать он унынье, Унынье прогнать из души…

Чай вкусный заварит невестка, И в доме покой и уют… Машхуру за семьдесят, резко Вдруг жизнь он меняет свою. Судьба ли всё так повернула, Предчувствие ль было беды, Уходит Машхур из аула В урочище Ескельды. По-русски — «Хозяин вернулся». Вернулся, груз жизни неся… Я сердцу сказал, не волнуйся, Но не волноваться нельзя. Груз жизни был очень тяжелый, Подобный не все пронесут… Стою я от Жана жола На полпути в Карасу. Здесь он повинуется сроку, Здесь груз этот с плеч он свалил, И здесь, на холме на высоком, Закончил дела он свои. Прийти сюда каждому стоит, Хоть ночью, а хоть на заре. Теперь это место — святое, Теперь тут его Мавзолей. Но нет ни цепей, ни оградок, А только паломников ряд… Чем дальше, тем больше загадок, И люди о них говорят. Враги ли его доконали, Болезни или печаль, Ведь жизнь его всю досконально Никто еще не изучал. Одно достоверно, однажды, За год до кончины своей, И это, по-моему, важно, Собрал он родных и друзей. Но в доме была не пирушка И не семейный совет. Собрал на свой ас, а по-русски – На свой поминальный обед. Обед был и тихим, и скромным. Тогда же Машхур объявил, Что жить еще год ему ровно, На большее нет уже сил. И попросил он соседей Помочь ему ставить мазар.

Тогда же, на том же обеде, Родным и знакомым сказал, Что трудно придется народу, Голодными будут года. Злой дух тридцать третьего года Он тоже предугадал… К загадочной этой картине Добавлю, понять я не смог, Как год тот прошел пред кончиной. О том, видно, знает лишь Бог. Я ж верю, что хоть он и круто Всю жизнь свою враз поменял, Но находил он минуты И прошлое вспоминал. Как вновь возвращался с надеждой, Что дома — уже навсегда, Что жизни не будет, как прежде, Что ветры придут и сюда… И вот она, вот она, радость – Тот ветер пришел наконец. Матросы гудят в Петрограде, И взят уже Зимний дворец. По улицам шумным московским Катил революции вал… К свободе взывал Маяковский, А здесь Торайгыров взывал. И взреяли красные стяги, Свобода, казалось, близка. Но ветер свободы — он всякий, И этот был сладким пока. Казалось, что солнце засветит, Но флаги — над Родиной всей, Над куполами мечетей, Над куполами церквей. Свободы не слышно в помине, А там — брат на брата пошел, Страданья людей неповинных И разорение сел. Уклад хоронили казахский, С наскоку меняя своим… А ветер не тем оказался, Был ветер и горьким, и злым. А там подоспел Голощекин, Пришел в Казахстан не с добром – Был послан сюда он с расчетом Пройтись по Степи Октябрем.

В колхозы сгонялась Россия… Ура, перелом, перегиб… Еще не расстрелян Васильев, Уже Маяковский погиб. Опасна поэзии лодка. Не мог же Машхур позабыть, Что Торайгыров чахоткой, Совсем еще юный, убит… Не знаю, все так ли здесь было, Но верю, в просторах степных Он помнил поэтов любимых, Машхур вспоминал и о них… Накинув на плечи одежку, Надвинув свой борик на лоб, С ружьем выходил и по стежке Шел в степь и дышал там взахлеб…

Накинув на плечи одежку, Надвинув свой борик на лоб, С ружьем выходил и по стежке шел в степь и дышал там взахлеб. Туда его часто тянуло, Бродил он вокруг Ескельды… То в радости сердце тонуло, То ныло до боли в груди. Тут холм за холмом, тут распадок, Там горы вдали и поля. А запах полыни так сладок, Так нежен прибой ковыля. Тетерев-красавец токует, Как столбик, у норки сурок… Все ж на красоту на такую Ни разу не взвел он курок. Там солнце, уткнувшись, терялось В нечесаной гриве степной… И все это вновь повторялось, И вновь не спешил он домой. Здесь нет ничего неродного – Любая былинка, трава. От запаха родины снова Кружилась его голова. Неведомо, с радостью, с болью С холма он смотрел в небеса. А может, читал он невольно Стихи, что когда-то писал:

«Болею, и видятся знаки – Сойду я с ковчега Земли. Объединяйтесь, казахи, Любимые дети мои! Живите, и жизни не бойтесь. Еще я прошу об одном – О будущем позаботьтесь, Живите вы завтрашним днем…» А с неба, кто видел, тот знает, Откуда-то из-за туч, И тучи собою пронзая, Летел к нему розовый луч. И здесь, куда свет, как посредник, Все лился и лился с небес, На перевале последнем Машхур выбрал место себе. И здесь же, в степи его милой, Какую любить он умел, Поставили люди всем миром Мазар на высоком холме… Бродил он, бывало, до ночи, Пусть ветер и дождик, и зной… А жизнь все короче, короче, Кончался срок жизни земной. Свершилось день в день предсказанье, Что сам год назад предсказал – Не знаю, днем, утром ли ранним Закрылись Машхура глаза. О чем перед смертью он думал, Святой, уходящий к святым? В тот час даже ветры не дули, Поникли степные цветы, И жаворонки не пели, К которым в степи он привык. Не стало Жусипа Копея – Аргына из рода Кулик. Душа его в царстве небесном, Давно отдыхает в раю… Стою у священного места, У Мавзолея стою. Кругом только степь, будто площадь, И люди идут и идут… Когда-то мазар был попроще, Тогда, в тридцать первом году. А впрочем, не дом и не хата –

Землянка, тот самый мазар, Что строил с людьми он когда-то, Зовется та помощь — асар. Круг жизни своей завершая, Известно доподлинно нам, Оставил Машхур завещанье Тогда же своим сыновьям. Исполнено было желанье. И кто б ему стал возражать – Закрытым турецкою тканью В открытой могиле лежать. Советы, конечно, он слушал, А сделал по-своему он, Обряд мусульманский нарушил, Но воля Машхура — закон. И по завещанью в гробницу Могли, а то как же один, Невестка Зейнап лишь спуститься И Шарафитден — его сын. А время с годами старело, И так двадцать лет пронеслось… Но тело Машхура не тлело, Хоть было с душой оно врозь.

А время с годами старело, И так двадцать лет пронеслось. Но тело Машхура не тлело, Хоть было с душой оно врозь. И люди узнали повсюду О чуде великом таком. Еще рассказали мне люди О том, что случилось потом. Шли толпы к мазару Машхура, Для исцеления шли… А власти рукою махнули? Да нет же, махнуть не могли. Паломники здесь, у могилы, И ночевали не раз – Здоровья у Бога молили Они, совершая намаз. Кто верил, тот верит — к мазару Со свода небес, что высок, Струился целительным даром Тот розовый света поток.

И, говорят, помогало, Вставали — светлела душа… А власти-то что, проморгали? Машхур им и мертвый мешал. И все покатилось, как в давнем, Опять для принятия мер – Мол, это поэт феодальный, Вдобавок — реакционер. Родным угрожали неволей, Так жали, что свет был не мил. И сын со слезами и болью Могилу камнями закрыл. Но хватки хватило бульдожьей – Был бог на земле еще свой. Пригнали тяжелый бульдозер, Сравняли землянку с землей... Ах, злые вы люди — машины, И грех, что свершен, вам подстать, Но разве сравняешь вершину, Какую рукой не достать! Теперь небожитель он звездный, Он там, где все небо в цвету. Я верю, мы рано ли, поздно, Познаем его высоту. А может, откроем и тайны... Одни говорят про бальзам, Хоть трудно представить, что станет Себя бальзамировать сам. Другие — по воле по Божьей Не тлел он — Всевышний велик. Я знаю, считает так тоже И внук его Куандык. Мы тайны откроем не скоро, Но время когда-то придет. Не надо об этом нам спорить, Когда в них поверил народ… Стою я у самого входа, И сердце мне шепчет: « Смелей…» Как много собралось народа К Машхуру сюда, в Мавзолей! И все припадают к могиле, Где тихо покоится он. Стараньями сына Фазыла Машхуру мазар возрожден… Талантом с рожденья отмечен, Предела которому нет,

Кто больше он был, не отвечу, Но думаю, больше — поэт. Он видел всех выше и дальше, Но и, как гений любой, Бывало, Машхур ошибался, Бывало, сам спорил с собой. Ученый, этнограф, учитель… Пятью языками владел… Свое по душе в нем ищите Для добрых, для праведных дел. Ранимый, ничуть не играя, Он жизнь не простую прожил. А сколько родимому краю Стихов и поэм он сложил! Я знаю, в каких-то архивах, Нашедшие временный кров, Лежат еще много красивых Непереведенных стихов. И внук неустанно их ищет, И в свет выпускает он сам… Вернется Машхур в Прииртышье Из плена забвения к нам. Арабская графика — ребус, Но внук разберется и в ней. Вернем, да поможет нам небо, Поэта свободной стране. Арабский язык — он не дикий, И внук разбирается в нем. И верю я Куандыку, Что миру Машхура вернем. Под небом, нам все дорогие, Сияют вершины других – Абай, Шакарим, Торайгыров… Вершина его среди них! Прощайте, Баян, Кызыл тау, И вы, Жана жол, Ескельды! Гадать я не буду, не стану, Что ждет меня там, впереди. Здесь многое в жизни я понял, Мне все пригодится не раз, И все, что я видел, запомнил, Об этом и был мой рассказ. Я знаю, когда будет хмуро, И если нагрянет беда, Захочется снова к Машхуру, И снова потянет сюда.

Заключение

Баянские горы, Баянские горы – Звучит, как напев, и забыть не могу. Люблю эти горы в любую я пору, Зелеными летом, зимою в снегу. В снегу они белом — как будто в ихраме, Молчат они, древние тайны храня… Как тихо под соснами, под небесами, А птицы совсем не боятся меня. Ну что из того, если птицы — сороки, Зимой и для них этот климат суров. Сорочьи следы на поляне, как строки, Как строчки бегущие белых стихов. Зимой хорошо, но мне нравится лето – Шалею от воздуха, легких лучей… Жалею, конечно, что не был в Тибете, Где воздух такой, что не надо врачей. И где, говорят, даже люди моложе, Всего человечества там колыбель. Пусть так, пусть туда же когда-нибудь сможет И новый причалиться Ной-корабел. Но есть мои горы Баянские в мире, Хоть ниже Тибетских, погода лютей… В горах и в ковыльной немеренной шири Своя колыбель знаменитых людей. И горы, и степи давали им силы, Давали и мудрость, и детский восторг. Они и вскормили, они и взрастили, Они отпустили Машхура в простор. Кто здесь и когда обронил ожерелье, Кто скалы по этой земле разбросал! Признаться, порою я очень жалею, Что здесь не живу, где озера, леса. Круты, каменисты в горах перевалы, Машхур проходил не однажды по ним. И горы все тайны ему открывали, Машхур был в горах человеком своим.

100

Буянит в Баяне волна Жасыбая, И беркут парит высоко наверху… Здесь многое понял, узнал для себя я, Чего и не знал, не видал на веку. А сверху буянят Плутон и Меркурий, А где-то пожары — спасения нет… Пять лет двадцать первого века мелькнули, Событий хватило на сотню бы лет. Но время, оно не напрасно проходит – Свободны поэты, свободен народ. Так пусть же уходит от нас все плохое, И пусть все хорошее только придет. Да, трудно нам в новое время вписаться, И надо бояться, чтоб зря не прошло. Нам надо забвения опасаться: Забытому — даже в раю тяжело. Ну вот и окончено повествованье, Что знал о Машхуре — поведал другим. Всегда после встреч настают расставанья, Но насовсем не прощаюсь я с ним. Любуюсь и в городе я небесами, Над городом вижу Машхура звезду. С почтеньем иду к христианскому храму, С таким же почтеньем к мечети иду. Над ними и звезды светлее, крупнее… Поставим мы тысячи божьих домов, Мы книги увидим Жусипа Копея: И десять, и двадцать, и тридцать томов. И в городе на Иртыше на любимом, Где улицы все мне близки и милы, Мы дали мечети достойное имя – Машхура Жусипа Копея улы.

101

Павел Васильев рОдителЬНицА стеПЬ... ПАВлОдАр

Сердечный мой, Мне говор твой знаком . Я о тебе припомнил, как о брате, Вспоенный полносочным молоком Твоих коров, мычащих на закате . Я вижу их — они идут, пыля, Склонив рога, раскачивая вымя . И кланяются низко тополя, Калитки раскрывая перед ними . И улицы! Все в листьях, все в пыли . Прислушайся, припомни — не вчера ли По Троицкой мы с песнями прошли И в прятки на Потанинской играли? Не здесь ли, раздвигая камыши, Почуяв одичавшую свободу, Ныряли, как тяжелые ковши, Рябые утки в утреннюю воду? Так ветренен был облак надо мной, И дни летели, ветреные сами . Играло детство с легкою волной, Вперясь в нее пытливыми глазами . Я вырос парнем с медью в волосах . И вот настало время для элегий: Я уезжал . И прыгали в овсах Костистые и хриплые телеги . Да, мне тогда хотелось сгоряча (Я по-другому жить И думать мог ли?), Чтоб жерди разлетелись, грохоча, Колеса — в кат, и лошади издохли! И вот я вновь Нашел в тебе приют, Мой Павлодар, мой город ястребиный . Зажмурь глаза — по сердцу пробегут Июльский гул и лепет сентябриный .

102

Амбары, полисадник, старый дом В черемухе, Приречных ветров шалость, – Как ни стараюсь высмотреть — кругом Как будто все по-прежнему осталось. Цветет герань В расхлопнутом окне, И даль маячит старой колокольней, Но не дает остановиться мне Пшеницын Юрий, мой товарищ школьный. Мы вызубрили дружбу с ним давно, Мы спаяны большим воспоминаньем, Похожим на безумье и вино... Мы думать никогда не перестанем, Что лучшая Давно прошла пора, Когда собаку мы с ним чли за тигра, Ведя вдвоем средь скотного двора Веселые охотницкие игры. Что прошлое! Его уж нет в живых, Мы возмужали, выросли под бурей Гражданских войн. Пусть этот вечер тих, – Строительство окраин городских Мне с важностью Показывает Юрий. Он говорит: «Внимательней взгляни, Иная жизнь грохочет перед нами, Ведь раньше здесь Лишь мельницы одни Махали деревянными руками. Но мельники все прокляли завод, Советское, антихристово чудо. Через неделю первых в этот год Стальных коней Мы выпустим отсюда». ... С лугов приречных Льется ветр звеня, И в сердце вновь Чувств песенная замять... А, это теплой Мордою коня Меня опять В плечо толкает память! Так для нее я приготовил кнут – Хлещи ее по морде домоседской, По отроческой, юношеской, детской! Бей, бей ее, как непокорных бьют! Пусть взорван шорох прежней тишины

103

И далеки приятельские лица, – С промышленными нуждами страны Поэзия должна теперь сдружиться. И я смотрю, Как в пламени зари, Под облачною высотою, Полынные родные пустыри Завод одел железною листвою. 1931 г.

Родительница степь...

Родительница степь, прими мою, Окрашенную сердца жаркой кровью, Степную песнь! Склонившись к изголовью Всех трав твоих, одну тебя пою! К певучему я обращаюсь звуку, Его не потускнеет серебро, Так вкладывай, о степь, в сыновью руку Кривое ястребиное перо.

Затерян след в степи солончаковой...

Затерян след в степи солончаковой, Но приглядись — на шее скакуна В тугой и тонкой кладнице шевровой Старинные зашиты письмена.

Звенит печаль под острою подковой, Резьба стремян узорна и темна... Здесь над тобой в пыли многовековой Поднимется курганная луна. Просторен бег гнедого иноходца Прислушайся! Как мерно сердце бьется Степной страны, раскинувшейся тут, Как облака тяжелые плывут Над пестрою юртою у колодца. Кричит верблюд. И кони воду пьют. СОНЕТ «Суровый Дант не презирал сонета, В нем жар любви Петрарка изливал...? А я брожу с сонетами по свету, И мой ночлег — случайный сеновал. На сеновале — травяное лето, Луны печальной розовый овал. Ботинки я в скитаньях истоптал,

104

Они лежат под головой поэта. Привет тебе, гостеприимный кров, Где тихий хруст и чавканье коров И неожидан окрик петушиный... Зане я здесь устроился, как граф! И лишь боюсь, что на заре, прогнав, Меня хозяин взбрызнет матерщиной.

Все так же мирен листьев тихий шум...

Все так же мирен листьев тихий шум, И так же вечер голубой беспечен, Но я сегодня полон новых дум, Да, новых дум я полон в этот вечер. И в сумраке слова мои звенят — К покою мне уж не вернуться скоро. И окровавленным упал закат В цветном дыму вечернего простора. Моя Республика, любимая страна, Раскинутая у закатов, Всего себя тебе отдам сполна, Всего себя, ни капельки не спрятав.

Пусть жизнь глядит холодною порой, Пусть жизнь глядит порой такою злою, Огонь во мне, затепленный тобой, Не затушу и от людей не скрою. И не пройду я отвернувшись, нет, Вот этих лет волнующихся — мимо, Мне электрический веселый свет Любезнее очей любимой. Я не хочу и не могу молчать, Я не хочу остаться постояльцем, Когда к Республике протягивают пальцы, Чтоб их на горле повернее сжать. Республика, я одного прошу: Пусти меня в ряды простым солдатом. ... Замолк деревьев переливный шум, Стих разлив багряного заката. Но нет вокруг спокойствия и сна. Угрюмо небо надо мной темнеет, Все настороженнее тишина,

105

И цепи туч очерчены яснее. Снегири взлетают красногруды... Снегири взлетают красногруды... Скоро ль, скоро ль на беду мою Я увижу волчьи изумруды В нелюдимом, северном краю. Будем мы печальны, одиноки И пахучи, словно дикий мед. Незаметно все приблизит сроки, Седина нам кудри обовьет. Я скажу тогда тебе, подруга: «Дни летят, как по ветру листье, Хорошо, что мы нашли друг друга, В прежней жизни потерявши все...»

Сибирь, настанет ли такое...

Сибирь, настанет ли такое, Придет ли день и год, когда Вдруг зашумят, уставши от покоя, В бетон наряженные города?

Я уж давно и навсегда бродяга, Но верю крепко: повернется жизнь, И средь тайги сибирские Чикаго До облаков поднимут этажи. Плывут и падают высокие закаты И плавят краски на зеленом льду, Трясет рогами вспугнутый сохатый И громко фыркает, почуявши беду. Все дальше вглубь теперь уходят звери, Но не уйти им от своей судьбы. И старожилы больше уж не верят В давно пропетую и каторжную быль. Теперь иные подвиги и вкусы, Моя страна, спеши сменить скорей Те бусы Из клыков зверей — На электрические бусы!..

106

С. Торайєыров «Айтыс»

(Қала ақыны мен дала ақынының айтысқаны) (Журналдық нұсқасы) Қала ақыны: Сен кімсің семіз, толық тән жағынан? Өгіздей бар шығарсың әл жағынан . Көрінген көрнегіңнен, жүрісіңнен, Топастығың білінген әр жағынан . Дала ақыны: Мен қазақ, қазақпын деп мақтанамын, Ұранға алаш деген атты аламын . Сүйгенім қазақ өмірі, өзім қазақ, Мен неге қазақтықтан сақтанамын? Ерікті ен даланың құсынша ұшып, Ержеттім кеңшіліктің сүтін ішіп . Сен құсап сармасадай ілбиткен жоқ, Қаланың көшесінде жоқтық қысып . Алтай, Ертіс, Сырдария, Есіл, Жайық, Арасын қоныс қылдым ірге жайып . Елім, жерім, қорғайтын ерім болып, Ер жеттім ен далада лықа байып . Ер түрік ұрпағымын даңқы кеткен, Бір кезде Европаңды тітіреткен . Кіргені есік, шыққаны тесік болып, Күнбатыс, Күншығысқа өмірі жеткен . Кешегі хан Шыңғыстың ұрпағына, Талай царь*, талай князь тәжім еткен . Мен қазақ, қазақпын деп мақтанамын, Ұранға алаш деген атты аламын . Сүйгенім қазақ өмірі, өзім қазақ, Мен неге қазақтықтан сақтанамын? Царь — патша . Қала ақыны: Қазақта не бар еді сүйетіндей? Кетуіне қайғырып күйетіндей? Сөйлеші, қане маған, не бар еді, Соншама жүрек сүйіп иетіндей? Дала ақыны: Сүйдіріп жүрегімді тартқан менің, Сарыарқа, Сарыдала туған жерім .

107

Көк күмбездің астында көк масаты, Сәулемен алтынданған сары белім. Кең дала, шаңсыз ауа, таза қоныс, Исі аңқып, бетім сүйген самал желім. Кіндік болып мал менен жанды өсірген Жаз жайлау, күзгі күзек, қысқы тебін. Толтырып жағасына ақ ауылды, Мың жылқы жүзіп ішкен шалқар көлім. Құс салып жағалайтын саяттықпен, Көкшігеш томарларым, өзендерім. Маңайы малға толып, бие байлап, Жағалай өзендерді қонған елім. Ас берген, жерошақ қазған жағасына, Еске алып опат еткен кемеңгерін. Таулары, төбелері хан көтерген, Ту алып, тұлпарды мінген ерін. Құда түсер тойлары, қыз ойнағы, Көңілдің тарқататын қайғы, шерін.

Ақ орда, ақ бәйбіше, қара саба, Алдында қымыз толып тұрған шара. Ертеден кешке дейін мейман күткен, Алмастан бір тиын да тамашама. Маңғаз бай дастарқаны көпке жеткен, Келген кісі үйректей жүзіп кеткен. Салқын үйде сапыртып сары қымыз, Бағлан етін шайнатқан зор құрметпен. Өз үйіне келгендей болатұғын, Келгендер де дөм айдап қиыр шеттен. Күнде қонақ келуден тиылмаған, Дастарқаны бір мезгіл жиылмаған. Қонақ үшін арналып бір жеке ақ үй, Қара саба тұрады иындаған. Ол үйге киіз төсер, кілем жаяр, Көрпе, жастық бәрі де болған даяр. Күтіп тұр деп қояды спар жігіт, Бәрін тегін істейді аллаға аян. Нашарға көшсе — көлік, қонса — тамақ, Бәріне де жарқын жүз, түзу қабақ. Не берсе нашарлығы үшін берер, «Қызмет қыл» деп отырмас тиын санап. Қыдырса нашарларын қасына алып, Бір табақтан ас жейді бірге барып. Жасы үлкенді сыйлайды төрге отыртып, Болса да қандай нашар, қандай көріп. Кедейден де көреді итін жақсы, Байыса, не ұлық боп сіздің халық. Қазақ өмірі ғұрпымен бір еншілес, Екені байқағанға айдан анық.

108

Нашар да қолқабысын аямайды, Құр масыл боп жүдетпес ана байды. Бір жұмысын істесе ақы сұрап, «Бермесең...» деп артынан таямайды. Бай оған қарасады өзі біліп, Жүрсін демес солайша тегін қылып. Өзі біліп бергені көп пайдалы, Сондықтан арасынан шықпас бүлік. Біреуден сүт, біреуден күш табылар, Тату өмір жасайды ойнап-күліп. Нашарлар бай малына малын қосып, Баққызады елде бар сонда жосық. Ұйытқы болып отырар талай байлар, Құдайдан бергенінің қайырын тосып. Кімде-кім дәулет бітіп тұрса байып, Ғұрыпша нашарына бермей айып. «Бұл шіркін дәулетінен қайыр көрмес», Деп сөз қып жібереді жұртқа жайып. Болады қазақ малын ортақ деуге, Бізде жоқ жамбасынан жатып жеу де. Кедейдің еңбегін жеп миллионер боп, «Мен сенің құдайың» деп қағып кеуде. Қылсам да мұны көріп шүкіршілік, Жүрегім сескенеді нені біліп? Қорқамын бұл заманы кетер ме деп, Қаладан қазағыма мінез жұғып.

III

Даламның мен сағынам бек пен ханын, Ел үшін аямайтын шыбын жанын: «Қайғысыз ұйқы ұйықтатып, Қайғырусыз жылқы бақтырып, Қалыңсыз қатын құштырып, Алашты «алаш» қылған сабаздарым. «Топтан торай шалдырмасқа, Қазақтың бір тайын көпірге алдырмасқа, Бір түнде тоқсан ойланып, Тоғыз төңкерілетін...» Ел қорғаны ерімнің сүйем бәрін. Даналық ақылына халық тойған, «Халық ұйғарса о дағы түйе сойған» Қой асығы демеген қолайына, Жағып кетсе ел дағы сақа қойған.

Сағынам билерімді кең ақылды, Арамға жегізбейтін ақ-мақұлды. Құдай өзін туғызған іштен би ғып, Білмейтін төре айтқанда жат-жақынды.

109

Кебеже қарын, кең құрсақ кемеңгерім, Сатулы емес ақыл жұртқа тегін. Талапкер мен жауапкер өзі іздеген, Алдына кеп бітуге сондай ерін. Болыпты екі жағы бірдей ырза, Ақылмен ашқаннан соң күмән жерін. Қағазсыз, полициясыз қимыл қылған, Сонда да істің бәрі бітіп тынған. Ердің құны екі ауыз сөзбен бітіп, Кім оның жарлығынан мойын бұрған. Тапқыштық, шешендікпен кім алса атақ, Халық соны кетіпті «би» деп атап. Шарменен, не үлкеннен бұйрық алып, Би болатын жоқ онда біздің шатақ. Қалаңның соты құрсын шүлдірлеген, Түсіне алмай құлағым дүңгірлеген. Ақ, қарамды тексеріп білмек тұрсын, Қазақша жалғыз ауыз тіл білмеген. Қарғы сап түймелері жарқылдаған, Тік қарап жан алғыштай алқымдаған. Түсініксіз бәрі де жат көрініп, Сөз айта алмай, буыным қалтылдаған. Сөзімді жеткізуге тақсыр Мекең*, Бір атты назырқанбай алар ма екен? Мекапардың сөзінен мені танып, Билік айтар сотың да сот-ақ екен. Кісіден зорлық көріп кетсе де ақым, Сот алдына бармауым менің мақұл. Өндірем деп Мекеңе жем болғанша, Қазақ жесін: түбінде қазақ жақын. Мекең — Мекапар, тілмаш орыс. Құдайым, Мекапарға жалындырма, Мекеме есігінде барылдырма. Қазақ өмірін білмейтін шаштыларға, Теріс төре айтқызып тарылдырма. Кәпірдің сақта құдай қаламынан. Дала жайын білмейтін наданынан: Қазақ ісі қалаңа қараған соң,

Әзірейілдің адал ісі арамынан. Ту алып, тұлпар мінген батырларым, Жатқа жем қылмау үшін жақындарым. Әрі би, әрі батыр, аңғал емес, Күшіне серік қылған ақылдарын. Білегі жеті шоттан оқ өткізген, Он жігіт қозғалтпайтын тақымдары. Оларды ала алмаған ешкім күшпен, Жолыққан найзасына жүндей ұшқан. Қару асынып, қан жұтып, қайғы тартып,

110

Елін талай құтқарған қиын істен. «Алаштап» ұран шықса, қаны қайнап, Намыстан тұра алмайтын қойсаң байлап. Түлкі алатын қырандай түйілгенде, Жұрт тұрғанда «бере көр, я құдайлап». Иелерін қалдырып қан майданда, Талай дұшпан аттары шыққан ойнап. Сескенуді жүрегі бір білмеген, Не көрсем елім үшін көрдім деген. Басшы сондай болған соң әскері де, «Ердім міне, сүңгідім, өлдім деген». Зорлап әскер қылмаған ешкімді де, Бәрі өзі ықтиярша көндім деген. Жатқа алаштың бермеген жалғыз тайын, Дос — дұшпанға танытқан алаш жайын. Досқа сыйлы, дұшпанға қорқынышты, Болып тұрған бұл алаш күн-күн сайын. Дұшпаны маңайына бара алмаған, Бір тайын рұқсатсыз ала алмаған. Солардай батырлары арқасында, Бұл күнгідей бірі қор саналмаған. Батырлар ант бұзбаған, сертте тұрған, Күндеу жоқ, жолдасы үшін басы құрбан. Сондықтан қорқып емес, сенгендіктен, Ел ұстап етегінен басшы қылған. Ел үшін қартайғанша аттан түспей, Бір күні бел шешініп тамақ ішпей. Ел қылған ерлерінен жетім қалып, Халыққа болды ол дәурен көрген түстей.

Пірді сағынам үйреткен құдай жолын, Надандарға танытқан оң мен солын. Байдан алса, нашарға тарататын, Сағынбасқа бола ма ел қамқорын. Бай демей, әкім демей көзге айтатын, Істеген істерінің теріс, оңын. Ниеті ізгі болған соң ел де құлап, Ат берген, атан берген, ұстап қолын. Байларға — пір, кедейге тамақ болған, Нағыз — ақ пайғамбарға мирасқорым. Келмесе мәжілісін халық сағынып, Қуанып, келсе төрден орын берген. Өмірде мал жимаған өз басына Бәрін берген нашарға, жолдасына. Қайдағы жыртық киім, дорбалыны, Жиып ап, асыраған өз қасына. Ешкімнен ешбір нөрсе сұрамаған, Жұрт өзі әкеп берген ықыласына. Даламның қандай еді абыздары,

111

Диуана, ишан, қожа, ғазиздары. «Құдайға жақын жан» деп ұғылғаннан, Көп ауруға ем болған лебіздері. Бақытсыз, кәріптерді жұбататын: «Бейшара, кезің бар деп таң ататын. Тым болмаса, жұмақта сайран салып, Мезгіл бар деп хорлармен бір жататын». Кім жағы тартса, соған сабыр салған, Үміт сөйлеп, қуантып көңілін алған. Жақынымен кімде-кім араздасса, Табыстырған, әдейі іздеп барған. Кім нашарды жесе, айтқан: «күйесің» деп: «Обал, бұған жазықсыз тиесің» деп. Дұрыс сөзін айтудан қаймықпаған, Бермей қояр ат пенен түйесін деп. «Айтқаны келеді» деп халық сенғен, Халық өзі наныста соған ерген. Сондықтан батырлар мен хандар дағы, Қол қусырып, пір қылған, малын берген. Батыр мен хан қауіпті дұшпандарын. «Жалаңаш баба» бата берсе жеңген; Өз жолын жұртқа жайып таратпаққа, Мешіт сап, медресе ашқан әрбір елден. Білген ғылымын үйреткен құдай үшін, Ақы алмаған өмірде еш біреуден. Ат қойған азан айтып құлағына, Бата ғып: «Бақыт бер, — деп, — шырағыма». Зияндастан қылғалы мені қалыс, Талай тұмар қадаған тымағыма, Азан сап ертенді-кеш күңіренткен, Ұйқыдағы адамды тебіренткен; Ауырсам, қасымда боп ем-дом қылып, Өлсем жуған, саулатқан «табарактен», Осындай ғазиздардың мен аттарын, Борыштымын атауға зор құрметпен.

VII

Мен айтсам сар даламның емшілерін, Оларды жаратпаған құдай тегін: Сондықтан тәуіптікті тұқымына, Талайға өмір берген қолы жеңіл. Оқымаған, тоқыған дарып кеткен, Еш қазақ жамандамас қылған емін. Себебі: олар емдейді басшы болып, Өткендердің өмірі бергендерін. Ел оны сыйламайды тіпті жайға, Келмейтін болса, егер, ешбір пайда. Теңей жаздап сойлейтін кейбіреуін, Ауруды жазуын да бір құдайға.

112

VIII

Даламның ақындарын айтсам сізге, Үлгіге сөз патшасын сонан ізде. Миға тамақ, жүрекке сусын беріп, Даңқы кеткен ақын көп бұл үш жүзде. Қазақтың өміріне айна болған, Өмірге илһәм құйылар жайда болған. Қалың топта домбыра қолына алса, Жаратқыштық бір қуат пайда болған; Айқай сап домбыраны қағып-қағып, Сонан соң көзді жұмып кеткен ағып. Сол кезінде көрінер кеткендігі, Еріксіз бір қуаттың билеп алып. Сыйқырлар, тыңдаушының еркін алар, Ақынның жүрегіне түскен жарық. Қан жылып, жан сүйсініп, жүрек иген, Бір халде тыңдаушылар болады анық; Ұмытып бұл дүниені сол минутте, Иллаһи, бір әлемді кезер барып. Ешбір жан, ешбір дыбыс шығара алмас, Жанына жарық түсіп, тіл байланып. Көңілі ойнап, көзіне жас мөлдірер, Белгісіз бір ләззетке мейірі қанып. Жауыз беттен жауыздық жоғалғанын, Тұрарсың жүздерінен көріп, танып. Ризалықтың еріксіз тасқыны ұстап, Ақынға дүниесін берер халық. Ақын солай халықтың еркін билеп: Алған соң, еш қаймығып қақпас күйбең. Жауыздығын бетке айтып ел көзінше, Жауыздарды өлтірер сөзбен түйреп. Ол сонда ханды да айтар бұрынғы өткен, Ерді де айтар халыққа қызмет еткен. Қайыры мол, қайырымды байды да айтар, Айдын көлдей жұрт келіп жүзіп кеткен. Суреттер дала көркін, еркіндігін, Ішінде өзі бірге есіп жеткен. Айтады әділдердің жетілгенін, Залымның қор болғанын қай ретпен. Сағынысып жолыққан жарды да айтар, Ай жарықта сүйіскен ақша беттен. Достықты, опасыздық бәрін айтар, Өлсе де таймайтұғын айтқан серттен. Жер қайысқан қол, желекті туларды айтар, «Алаштап» ұран салып дүсірлеткен... Ескіден қалған үлгі сөздерді айтар, Жүректің қанын қозғап тебіренткен. Қыранды, жорғаны айтар, жүйрікті айтар, Аузымен құс тістеген, құсқа жеткен. Жақсы деп білгеніне қызықтырар,

113

Сол жаққа ақындықтың күшін бұрар. Әрі ақын, әрі уағызшы пайғамбардай, Дұрыс, теріс істерді айтып тұрар. Жауыздықты көре алмас салқын қанмен, Алла оған солай бол деп қылған пәрман. Тоқтатуға болмайды бұл мінезін, Түрмемен, дар ағашпен, ешбір өлмен. Ақынға сол себептен халық құмар, Сағынар, келсе екен деп байың тұрар. Жиылысып, домбыра қолға беріп, Жабыққан жандарынан азық сұрар. Ақынның да қызметі тегін жұртқа, Демейді: «Билеті жоқ, үйден шығар». Сөздері әркімге де түсінікті, Бай, жарлы, төре, қара тегіс ұғар. Жазылмаған, жатқа ұғып ел өлеңін, Бейне бір кеудесіне қылған тұмар. Ақынның кітап та — өзі, газет те — өзі, Пошта да — өзі: таралар айтқан сөзі; Жазған қағаз кеудесі, қазағымның Сақталған жоғалса да ерте көзі.

Ислам деп қазағымның айтсам дінін, Дос тұрсын, дұшпан таппас оның мінін. Негізі ақылменен сонша үйлесер, Мін іздеп қозғай алмас ешкім тілін. Мақсаты: адам ұлын бақты қылмақ, Дінімнің байқасаңыз ішкі сырын: Бұйырған пенделерге әділ бол деп, Әділдік бақыт үшін жалғыз жол деп; Қажы менен жұманы парыз қылған, Жиылып бір ынтымақ қылған оң деп. Зекет бер, нашарларға көзің сал деп, Ғылымды қайдан болса сонан ал деп. Ешкімге өзің тиме, біреу тисе, Өзіңді қорғау үшін қарсы бар деп. Зекет бер дегеннің білсең мәнін Қырық жылда нашарға бер малдың бәрін. Деген сөз бір есептен ойласаңыз, Социалист емес пе пайғамбарым. «Адамға еш нәрсе жоқ тектен тегін, Орарсың бейнеттеніп ексең егін: Адам ұлы — патшасы жер жүзінің, Еңбегің сал, пайдалан, шығар кенін». Ішті, тысты таза қыл дегені ғой, Ойласаң дәрет, намаз дегендерін. Әуелі бір аллаға иманды айтқан, Сорлысың деп, болмаса бір сенгенін. Осындай бақыт жолы — дін ислам,

114

Сұрасаң наныс жақтан сүйенгенім: «Адам болсаң, басқаға пайдаңды шаш, Көмілден соңға қалма, ілгері бас; Жоғарыла құдайлыққа жеткеніңше, Қартаймайтын, өлмейтін есікті аш!»

Сүйемін туған тілді — анам тілін, Бесікте жатқанымда-ақ берген білім. Шыр етіп жерге түскен минутімнен, Құлағыма сіңірген таныс үнім. Сол тілмен шешем мені әлдилеген, Еркелеткен: «құлыным, жаным» деген. Сол тілменен бірінші білгізілген, «Апа» деген сүйгендік сөз әм менен. Қалжақтап, алып қашып құрбы бөркін, Сол тілменен ойнадым далада еркін. Сол тілімнен бірінші сыртқа шыққан, Өмірден ен далада ұққан көркім. Сол тілменен білгіздім тілегімді, Бірінші сүйген жарға жүрегімді; Маған қарай тығылып: «Жаным» деген, Мойынына апарғанда білегімді... Сол тілменен үйрендім нәрсе аттарын, Сол тілменен дінді, әдетті мен жаттадым. Ең бірінші сол тілмен сыртқа шықты; Сүйгенім, жек көргенім, ұнатқаным. Тілімде әдебиет, жаныма азық, Әм болардай көңілге наныс — қазық. Терең ойлар, дүниеге қарастар бар. Кәнекей сынап, байқап тапшы жазық. Қарашы, міне, қандай пікірлер бар: Бірінші: «Заманың түлкі болса тазы боп шал», Екінші: «Қылышты соғып байқа өз саныңа, Өз саның ауырмаса, біреуге сал». Үшінші: «Аспен ат, біреу таспен атса сені», Төртінші: «Мың сіз, бізден бір шыж-мыж артық» деді. Бесінші: «Өз етігің тар болса дүниенің Кеңдігінен көрмессің дәнеңені». Алтыншы: «Торғай артық жердегі — қолыңдағы, Ұшып жүрген тырнадан әуедегі». Жетінші: «Отқа жақ алтын ерін атқа тисе», Сегізінші: «Еңбек қыл да, міндет қыл» деген еді. Тоғызыншы: «Талаптан, нұр жауады талапты ерге», Оныншы: «Көрпеңе шақта аяқты соза берме», Он бірінші: «Басқа тұрсын атыңмен астыңцағы, Қойыныңдағы қатынға сенбе, сенбе». Күллі дін, бар философ айтқандары, Осы он бірдің астында түгел бәрі. Екінші, үшіншіден дәмді сөзді,

115

Айтқан жоқ енжіл менен құрандағы. Төртінші, бесіншіде Марксіңнен, Өмірді ұғынуда кеткен әрі. Байқасаң қазақтықтың өзінде бар, Дүниенің генийлігі*, пайғамбары. Және де ақындықтың бергені бар, Сусынын қандырғандай адам жаны: «Ер Тарғын», «Қобыландыны» оқып байқа, Абайды оқы, таңырқан, басың шайқа. Гений — кемеңгер. Ақындықтың қуаты есіңді алып, Бас алмастан оқырсың қайта-қайта. Кешегі Бұқар жырау, Жанақ ақын, Шөже, Орынбай халыққа жайған даңқын. Ахмет пенен Міржақып әм Мағжан, Алты алаштың баласы біледі атын. «Қобыландыда» қазақтың кең заманы, Жат қорқатын жауынгер ер заманы. Ен даланың еркесі ен байлықта, Береке, бірлігі бір тең заманы. «Кескекті туған аюмын; Кескілеспей басылман, Кілегей қара бұлтпын; Келе бір жаумай басылман. Тұтамдай сүйегім қалғанша, Дұшпаным, саған бас ұрман. Алдыңа келіп тұрмын деп, Аруағымды қашырман. Балуан сұлтан, батыр, хан, Қыларың болса, қылып қал: Күндердің күні болғанда, Бас кесермін, жасырман...» Ер қазақтың кімге болса дер заманы. Бұқар тұсы қазақтың бүлінгені, Күн батыстан суық жау көрінгені. «Жаяулап келер жұртыңа, Балды май жағар мұртыңа. Сұрамай алар жаныңды, Бауыздамай ішер қаныңды. Есепке салар малыңды, Солдат қылар ұлыңнан, Көрерсің әлі құлыңнан...» Деп, келместен құты ұшып жеңілгені. Абай тұсы халықтың бұзылғаны, Қаралыққа айналып қызыл қаны. Ақ бейіл, бауырмалдың қалпы кетіп, «Желбуаз», «сұрқия» боп қызынғаны. Ханнан күш, қарындастан қайырым кеткен, Көңілден ар әм беттен ұят кеткен. Ұлтшылдық, намысшылдық қарасы ұшып,

116

Есі-дерті болған онда шен мен шекпен. Жол-жоба түзулікке тоқтай қалып, Кім бір аяқ ас берсе, сол әкеткен. Партия, жалақорлық, бақ күндестік, Күннен-күнге күшейіп орын тепкен. Көбейген терін сатпай телміргендер, Жан аз боп еңбегімен егін еккен. Мас болып партияға қызып алған, Далалық табиғатын бұзып алған. Не дала, не қаланың қалпында жоқ, Орталыққа сандалбай болған, қалған. «Маса» тұсы елдіғін қазақ жойған, Ұмытқан, елдік деген сөзді қойған. Мал секілді үрку мен қорқу болған, Кезінде жат пышағы жанын сойған. Бәрі де бақырайып кезек күткен, Артық болмай соғымға сойған қойдан. Бір-бірін мұқатуға жатқа шапқан, Кейбірі өсек айтып тамақ тапқан. Жеріне, елдігіне әм дініне, Құрылған талай тұзақ, талай қақпан. Ақылмен ала қойды көбейтуге, Қойшы боп аю менен қасқыр баққан... Бостандық дариясы былтыр тасып, Жұрт кетті ағынға еріп араласып. Сондай-сондай дәуірді кешіргенін, Қазаққа әдебиеті берді ашып.

VII

Сүйемін қазағымның әдеттерін, Жасы үлкенді сыйлайтын әдептерін. Қалаңдай моды қуып, кербезденбей, ПІаруа құрып, сыйлайтын қатын ерін. Қалаңдай еш нәрсесі сатулы емес, Кәріпке, жолаушыға тамақ тегін. Ұл мен қыз сыйлап тұрар ата-анасын, Солардың билігіне беріп басын; Қалаңдай: «Мен тудыр деп айтқаным жоқ, Демейді: — өзім үшін өмір жасым!» Қалаңдай нөмірлерде дүние шашып, Ісіп, қызып аяқты шалыс басып; Жүз кедейдің 10 жылда таппайтынын, Бір түнде ұстап, бұзықпен құшақтасып. Жүру жоқ сары даламның әдетінде, Болу жоқ күнде айырылып, күнде ғашық. Қыз кезінде бұлғақтар баламын деп, Онан өтсе, ойлайды анамын деп. Қанағатшыл, қалаңдай тынышты алмас, Күнде бір моды киім аламын деп. Көңілі шаруасы мен баласында,

117

Бүлінбес ер затына жағамын деп: Қалаңдай күнде сүйгіш көшпелі емес. Өлгенше ерден ләззат табамын деп. Бүлінбес, кімнің ерні қызыл болса, Баласын тастап, соған барамын деп. Сөзі шын: «Мен сенікі» десе, ұмытпас, Көзі шын: «Бір қараса, еш бұрылтпас; Күлгенін, назданғанын сатулы қып, Құр масыл қуыршақ боп ерін құртпас. Қалаңның назданысы, қылмыңдасы, Бәрі фальшы, ешкімнің ішін жылытпас. Бет, қасын бояп алып бояуменен, Қалаңдай дала қызы ақша жұтпас. «Сол бояған бетімнен сүйе қой» деп, Жырлап, билеп еркекті алдап ұтпас. Даламның еш нәрсесі жасама емес, Ешкім оны бояма және демес. Бәрі шын, бәрі таза, жаралғанша, Фалынылықпен ешкімнің жанын жемес. Даламда бар ұят, құдай деген, Қалаңдай нанысы жоқ, жолсыз емес. «Әділдердің көтеретін сыйлары бар, Жауыздарға бір жаза бар» деп сенем. Қалаңдай «Жүгенсіз» деп адам мақұлық, «Закон» демес әлсізді күшті жеген». Қалаңдай «нәпсі жаудың тілегенін», Орындауды еш уақыт бақыт демен. Қалаңдай жек көрмейді жарлы байды, Тұрмыс екеуіне бірдей жайлы. Қалаңдай он кісінің бай болуы, Он мыңына сор болып табылмайды. Жүз кісі ғалым болып шығу үшін, Жүз мың кісі сорлайтын білем жайды. Байлығын қалаңдағы капиталдай, Нашарды қолдана алмас басыбайлы.

118

Хаттар, қолжазбалар, фотографиялар мен суреттер рецензияланбайды және қайтарылмайды. Редакция оқырмандардан түскен барлық хаттарға тегіс жауап беруді міндетіне алмайды. Авторлардың пікірлері редакция ұстанған көзқарастарға сәйкес келмеуі мүмкін. «НАЙЗАТАС» журналынан алынған материалдарға сілтеме жасалуға тиіс. Жарияланған материалдарды, фотосуреттерді және безендірулерді көшірмелеу тек КМК рұқсатымен жүзеге асырылады. «Павлодар облысы әкімінің аппараты» мемлекеттік мекемесі (Павлодар қаласы) Павлодар облысы әкімдігі Павлодар облысы ішкі саясат басқармасының шаруашылық жүргізу құқығындағы «Аналитикалық ақпарат орталығы» коммуналдық мемлекеттік кәсіпорыны «Найзатас» облыстық журналы Директоры Н.С.Тышқанова Телефоны 32-20-11 Бас редакторы Ғ.С.Жұматов Журнал Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде тіркеліп, тіркеу туралы 2.03.2012 ж. № 12332-Ж куәлігі берілген. Таралым аумағы: Қазақстан Республикасы. Редакцияның мекен-жайы: 140000, Павлодар қаласы, Ленин көшесі, 143 үй. Журнал екі айда бір рет шығады.