Найзатас 10 утв by noirpost noirpost

4(10) 2013

Ақылдастар алқасы: Ерлан Арын Мұзафар Әлімбаев Қалмұқан Исабаев Ахат Жақсыбаев Жабайхан Әбділдин Зайролла Дүйсенбеков Ғарифолла Есім

Редакциялық кеңес: Ақын Алақанұлы Арман Қани Ғалымбек Жұматов Виктор Семерьянов Наум Шафер Ольга Григорьева Асыл Әбішев Юрий Поминов Мұхит Омаров

Мазмұны: Жолжазба Түркістан сапары Арман Қани . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Иманжүсіп-150 «Көзіме бір көрінші, Ерейментау!» Иманжүсіп Құтпанұлы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Мерейтой Қызылшоқыдағы қыстау Ақын Алақанұлы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Домбыра сыры Әңгімелер Амангелді Қаңтарбаев . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Белгілі азаматтардың белгісіз әйелдері Деректі әңгіме Шолпан Байғалы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Поэзия Звучит мелодия души Иван Кандыбаев . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 «Душою душа согрета…» Евгений Лумпов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Проза О братьях наших меньших... Любовь Кашина . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 В мастерской художника Виктор Поликарпов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Ардагерлер шығармашылығы «Егеменді елім менің тамаша» Көкіш Әміржанұлы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128

«Көк туымыз желбіреп көгімізде» Балтабай Сыздықов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 «Өмір заңы осындай» Бақжамал Аққозинова . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 «Пендені өмір деген мінеп, сынар» Айман Ақтанұлы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 «Болашаққа нық қараймын сеніммен» Дөрбетхан Әміреұлы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Аударма Бала Всеволод Иванов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Таным Майлы батыр – XVIII ғасырдағы қазақ-жоңғар соғысының қаһармандарының бірі Мейір Ескендіров . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Жыр толқын «Сені іздеген саф сезім сабылысы» Алтынбек Мұқышев . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 «Үндестiк табам деп жүрек пен сезiмнен» Ханбек Адамжанов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Мемуары Наум Шафер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 Память Просто в мире жить Марат Динерштейн . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Деген екен... Әлкей Марғұланның айтқандары Әлекең туралы естелік Аманқұл Мұсатайұлы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

Жолжазба Арман Қани түркістАн сАПАры Павлодар облысының әкімі Ерлан Арын мен «Сарыарқа компани» ЖШС-нің бас директоры Нұрлан Мұсаев аймақта теміржол көлігі жолаушылар тасымалын тұрақтандыру мен тиімділігін арттыру, теміржол саласында қызметкерлер үшін қосымша жұмыс орындарын ашу, облыс азаматтарының оңтүстік аймақтарға кідіріссіз баруын қамтамасыз ету іс-шаралары белгіленген меморандумға қол қойған еді. Ағымдағы жылдың сәуір айында жасалған сол келісім көп уақыт өтпейақ өз нәтижесін бере бастады. Маусымның 3-і күні «Павлодар-Түркістан» жаңа жолбағытының ашылу рәсімі салтанатты жағдайда өтті. Жиынға облыс пен қала басшылығы, «Қазақстан темір жолы» Ұлттық компаниясы» АҚ Павлодар жол бөлімшесі филиалы басшылары, зиялы қауым, өнерпаздар, БАҚ өкілдері қатысты. Облыс әкімі Ерлан Арын бұл бағдардың Ертістің Кереку өңірі мен Сыр бойы арасындағы туристік қарым-қатынасты арттырып, тұрғындарға Түркістан жұртындағы тарихи, мәдени орындарымен танысып, демалу, сауықтыру мекемелеріне барып-келуге қолайлылық тудыратынын айтып, жаңа бағдардың алғашқы жолаушыларына сәт сапар тіледі. Шынында да, республиканың оңтүстігі мен солтүстігі арасын байланыстыратын жаңа

теміржол бағдары жолаушылар үшін уақыт пен қаржы жағынан тиімді әрі қолайлы екені сөзсіз. Түркістанға сапарға шыққан жерлестеріміз бұрын жол үстінде поезд ауыстыруға мәжбүр болып, 2-3 тәулік уақыт кетірсе, енді тақ күндері Павлодардан шығатын №73/74 жүрдек пойызымен көздеген жеріне 35 сағатта жетеді, купе вагонындағы билет құны да соншалықты қымбат емес – 12065 теңге. Облыс ардагерлер кеңестері, Қазақстан халқы Ассамблеясы, үкіметтік емес ұйымдарының өкілдері, жастар ұйымдарының көшбасшылары мен өнерпаздар ұжымынан құралған делегация осылайша салтанатты жағдайда сапарға аттанды. Павлодардан шыққан поезд төрт облыстың жерін көктей өтіп, Астана-Қарағанды-Жамбыл-Шымкент шаһарлары арқылы түркі халықтары үшін екінші Мекке саналған қасиетті қалаға жетті. Түркістан қаласы әкімінің орынбасары Жанболат Ибрагимов бастаған мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар өкілдері, сондай-ақ өнерпаздар тобы 65 жерлесімізді ақ жарма көңілмен қарсы алды. Арнайы бөлінген жолбасшылар біздің делегацияны екі автобуспен «Түркістан» және «Яссы» қонақ үйлеріне жеткізіп, жайлы орналасуына жағдай жасады. Ертеңінде керекулік қонақтар қала әкімдігі қызметкерлерінің бастауымен Арыстан баб кесенесінде, «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихимәдени қорық-музейінде, сол музей кешенінің құрамындағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесінде болып, аса көрнекті тарихи тұлғалардың қабірлеріне тағзым етті. «Әзірет Сұлтан» қорық-музейі директорының орынбасары Сейсенбай Ахмет Сапарбекұлы қонақтардың құрметіне дастархан жайды. Дәмді ас қойылған отырысқа музейдің өнер бөлімінің меңгерушісі, белгілі түркістандық айтыскер Әбдікәрім Манапов асабалық жасап, 1990 жылдары Баянауылда өткен бірнеше айтысқа өзінің қатысқанын еске алды және біздің өңірдің өнері жайында әңгіме өрбітті. Осы сәтте маған Павлодар облысы мен Оңтүстік Қазақстан облысының жас айтыскер ақындары арасында кейінгі кезеңде мәдени байланыстың нығайғанын, тіпті олардың

команда болып айтысқа түсіп, өнер сынасуы дәстүрге айнала бастағанын, жалпы Сыр өңірі Қаз дауысты Қазыбек бабамыз дүниеге келген біздің де бір кезеңдегі ата жұртымыз екенін айтудың реті келді. Кешкілікте керекулік әншілер: Амангелді Қожанов, Раушан Ерасылова, Әсел Ботаева, Нұржан Сарқамбаев, Ғалия Ербол және «Шаңырақ сазы» ансамблі Түркістан сазды-драма театрында өнер көрсетті. Қазақстан халқы Ассамблеясы Павлодар облысы бойынша төрағасының орынбасары Сейсенбай Жетпісбаев делегация атынан сөз сөйлеп, Түркістан қаласы басшылығына арнайы апарған тарту-таралғысын табыс етті. Сондай-ақ керекуліктер Қ.А.Яссауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінде болып, медицина оқу ғимараты, клиникасы, түркі халықтары мұражайымен танысты, дәрігерлер аллеясын аралап, университет көркемөнерпаздарының концерттік бағдарламасын тамашалады. Университеттің оқу-әдістемелік ісі жөніндегі вицепрезиденті Сәрсенбек Тұртабаев мырза керекуліктер үшін дөңгелек үстел ұйымдастырып, сұрақтарға жауап қайтарды. Медицина факультетінің деканы, доцент Б.Қ.Жүнісов, клиниканың бас дәрігері Ж.Б.Нақыпов кабинеттерде орнатылған шетелдік медициналық құрылғылардың жұмысын іс жүзінде көрсетіп, клиниканың компьютерленген жүйесі жөнінде мәліметтер берді. Университетте

мамандықтардың танытым парақшалары таратылды. Біз түркі халықтары мұражайының қонақ кітабына ризашылық сезімізді білдіре отырып, Қазақстан Ғылым Академиясының тұңғыш президенті, академик Қаныш Сәтбаев пен қазақтың тұңғыш археологы, түркітанушы, академик Әлкей Марғұланның портреттері де мұражай төрінен орын алса екен деген өтініш-тілегімізді жазып қалдырдық. Жолбасшылар қонақтарды арнайы автобуспен қаланың «Шығыс базарына» да апарып, қажетті тауарларын сатып алуына жағдай жасады. Ежелгі заманның өзінде Ұлы жібек жолында орналасқан осы көне шаһардың ірі сауда орталығы болғаны тарихтан белгілі. Енді жаңа теміржол бағдары ашылуының нәтижесінде екі өңір тұрғындары арасында сауда қатынасының жиілігі артып, тауар айналымының көлемі де ұлғая түседі деген пайымдауды жөн санаймыз. Орта ғасырларда қазақ хандығының астанасы мәртебесін иеленген Түркістан қазіргі кезеңде қазақ халқының рухани астанасына айналған. Исі түркі халықтарына ортақ әулиелер мен жаугершілік заманында қазақтың елдігі үшін күрескен әйгілі хандарымыз, билеріміз, батырларымыз жерленген кесенелер, мазарлар әрбір саналы қандасымыздың көкірегіне имандылық сәулесінің құйылуына, тарихи жадының сілкініп, отаншылдық сезімінің нығая түсуіне ықпал ететініне күмән келтіру күпірлік шығар. Түркістан сапарынан біз аймақ басшысы Ерлан Арынның жоғарыда аталған меморандумға қол қойған іскерлік кездесу барысында: «Теміржол көлігі – аймағымыздың барлық қолданыстағы көлік инфрақұрылымының маңызды және ажырамас бөлігі, қоғам мен аймақтың даму деңгейі мен қарқыны оның дамуына тікелей байланысты. Сонымен қатар көптеген проблемаларды ойдағыдай шешу көлік кешенін басқару тетігінің тиімділігімен айқындалады,– деген сөзінің негізділігін түйсініп, туған өлкемізге оралдық.

Иманжүсіп -150 жыл «Көзіме бір көрінші, Ерейментау!»

Сарыарқа Қош, аман бол, Сарыарқа, өскен жерім, Кір жуып, кіндігімді кескен жерім. Ертелі-кеш тартысып ұлықтармен, Шұбыртып маңдайымнан аққан терім. Күйгенжарға ауылым қона алмайды, Кері кеткен тірлігім оңа алмайды. Қырық мың қатын қыпшақтан ұл туса да, Бірі де Иманжүсіп бола алмайды. *** Жүруші ем Сарыарқаны қоныс етіп, Адастым қыңыр қонып, теріс кетіп. Күнде той, күнде думан, қайран елім, Барады-ау, әсіресе, сонысы өтіп. А... а... а.. ай, елім-ай. Сарыарқа, сайран жерім-ай. Ит жүгіртіп құс салған, Айдын шалқар көлім-ай, Көлім-ай, көлім-ай.

Сарыарқа, сағындым ғой, туған жерім, Кірімді кіндік кесіп, жуған жерім. Ойласам екі көзден жас келеді, Асыр сап көбелегін қуған жерім.

Ерейментау Абылай аспас Арқаның сары-ай белі, Қуандық пен Сүйіндік жайлайды елі. Қырық мың жылқы су ішсе лайланбас Нияздың Аюлы мен Қара-ай көлі. Қысырақтың үйірі Жирен ала, Орыс, қазақ байлары жапты жала. Туған елге бет алып шыққанымда Көрінуші ең алдымен, Ботақара. Бұғылы мен Тағылы бүркіт салған, Ұйпылақтап тасынан түлкі де алған. Ақтау, Ортау, Сарысу – жүрген жерім, Көзімнен бұлбұл ұшты дүние жалған. Ақтау, Ортау, Қаратау, Көктің көлі, Жаз болса жаулаушы еді көшіп елім. Сағынған көзімнен бұлбұл ұшты Ақ туым ата-бабам тіккен жері. Көлденеңдеп Сарысу, аққан Нұра, Даланы тілгілеген қанша жыра. Сарыарқаның сыңсыған ен даласы, Шөбі болған – «закуска», суы – сыра Мен елімде жүргенде жұрттан астым, Менменсінген талайдың көңілін бастым. Жаныма ерген жігітке олжа салып, Бір түнде сегіз қызды алып қаштым! Шідерімді шыңғыртып атқа салдым, Иманжүсіп атымды хатқа жаздым. Ата-баба дәулеті арқасында Басымды отқа салдым, сотқа салдым.

Әкем – Құтпан болғанда, ағам – Шоңай, Кісі емеспіз біз шықан жерден оңай. Атшабарын болыстың сабаушы едім, Аяғын байлап тастап қойдан да оңай. * * * Нем бар еді иесіз көлге барып, Дұшпаннан кек алмадым сайран салып. Барамын іш құса боп, амал бар ма, Теңбіл көк пен ақ сауыт үйде қалып. Күйгенжарды ауылым жанай қонған, Әкем Құтпан кешегі қандай болған. Қазы-қарта жемейтін қайран басым, Түрменің қара наны балдай болған. Мен қалайша жалғанға тұрақтайын, Өрт тиіп лаулап жанған құрақтайын. Ауызы түкті кәпірдің талайларын, Бақыртып сабаушы едім лақтайын. *** Ішім өлген, дүние-ай, құр сыртым сау, Маған десең көз жасым жаңбыр боп жау. Бүркіт ұстап басыңа бір шығайын, Көзіме бір көрінші, Ерейментау! Бұғылы мен Тағылы бүркіт салған, Ұйпалақтап қып-қызыл түлкіңді алғам. Есіл, Нұра, Ереймен, Қарақойтас, Көзімнен бұлбұл ұшты дүние жалған. Қатар-қатар өрілген тастарың-ай, Мұнарланып көрінген бастарың-ай. Сол бір жерлер есіме түскен кезде, Көзімнен парлап аққан жастарым-ай. Асыл тұқым алдырдым Қызылжардан, Өңшең жүйрік шал құйрық, қызыл нардан. Таң мезгілі болғанда тас буынып, Ауылына болыстардың салғам ойран.

Тумай жатып өш болды маған болыс, Аударылды сол үшін талай қоныс. Сатырлатып сабаушы ем шеттерінен, Мынау ояз демеуші ем, мынау болыс. Несібімді жазыпты менің түзден, Қойыпты күдер үзіп ел-жұрт бізден. Қайран ел, оқта-текке еске түссең, Шымырлап жас шығады екі көзден.

Мерейтой Ақын Алақанұлы Қызылшоқыдағы қыстау

(Әңгіме) Сонау өткен ғасырдың қырқыншы, елуінші жылдарындағы өткен өмірді еске алу бүгінгілерге ертек секілді сезілері хақ. Әйткенмен келмеске кеткен жастық дәуреніңнің елесті кейбір кездерін аракідік еске түсірмей тұра алмайтының да шындық. Иә, бәрі есімде, бәрі де көз алдымда. Мәңгі бір толастамайтын ұлы өзендердің ағысындай уақыт жылжып өтіп жатыр, өтіп жатыр... *** Сайын далада жалғыз жаяу келе жатқан мен ғанамын. Сонадайда төбесі көкпен тіресіп, менмұндалап тұрған Қызылшоқыны бетке алып тартып келемін, тартып келемін. Жетісіп келе жатқам жоқ, көнетоз қара күпімнің екі етегі жалп-жұлп етіп тіземді соққан сайын қылта сіңірім сіресіп, қарыным да ашып, ерінім кеберсіп бұлғақтап әзер шыдап келемін. Жырым-жырым жіңішке бауын сол жақ иығымнан асыра салған, оң жақ мықынымдағы ішінде екі-үш оқулық кітап пен бірнеше жұқа дәптер, қарындаштар бар шүберек сөмкенің өзі

ауырлай түскендей. Ескі көн етіктің қисайған сірі өкшелері әр аттап басқан сайын аяқты қажап жанды қинайды. Осындай халде ара-тұра жерге сылқ етіп жата кеткім, аунай кеткім келеді, бірақ үйге жетпей күн батып, қараңғылық құшағында қаламын ба деп үрейім ұшады. Рас, тұла бойым тұнған қорқыныш. Таулы жердің тұтқиылдан тарпа бас салатын көк бөрілерінен бір қорықсаң, бұл күнде ел арасында ауыздан-ауызға тарап желдей ескен сайтандар жайлы өсек-аяңмен қоса, абақтыдан қашып кетіп ел тонап жүрген қашқындар, ұры-қарылар жайлы құлақ естіген қилы-қилы қауесеттер есіңе түссе, зәрең зәр түбіне кетеді. «Қаратерек ауылында біреудің он үш жастағы баласын бір қыз сайтан алдап ертіп кетіп айдалаға қаңғыртып жіберген жерінен ауыл боп жабыла іздеп жүріп әзер тауып алыпты, бақсыбәлгерлер қайтіп ұшықтап, дем салса да, әлі есақылы дұрысталмай жатыр екен... Тағы бір үйдің отағасы бір жаққа жолаушылап кеткен күні түнде үйіне қашқын кіріп, пышақ шығарып қорқытып, өңі түзу киім-кешектерін, құрт, майларын тонап алғанымен тынбай, қатынын қылқындырып өлтіре жаздапты, байқұс сонан болып үш айлық бала тастапты» деген секілділердің неше түрін естіп жүреміз. Жапан түзде жалғыз келе жатқанда осылардың бәрі ойыңа оралып, үрейіңді үдете түседі де, екі аяғың аттап басуға жарамай қалғанша тырмыса бересің. Әсіресе осы бір болжаусыз пәлеқаланың бәрі күндіз емес, күн батқаннан кейін, түн қараңғылығында кез болатындай көрінеді. Әдеттегідей бұл жолы да мені алдымнан арсалаңдап жүгіріп келіп қарсы алған өзіміздің Құтпан болды. Ит екеш ит те жалғыздықтан зеріксе керек, салған жерден кеудеме шапшып, иығыма асылып, тіземе оратылып, неше түрлі қылықпен еркеледі-ай кеп. Мұнымен де тынбайды, алды-артымнан орағытып жүгіреді, іле-шала жата қап, аунап-аунап түседі, менің келе жатқанымды білдіргісі келгендей үйге қарай құныперен шаба жөнеледі. Сонда да қара үзіп кетпейді, бірқыдыру жерге барады да, кері кілт бұрылып, қос құлағы делдиіп

маған қарап тұра қалады. Құтпанның қарасы көріне бере мен де бір сәтке үрейден сейіліп, сәл де болса сергіп қалғандай боламын. Мені бұлай қарсы алу – Құтпанның байырғы әдеті. Күніне, тіпті айына ұрынарға қара таппай зерігетін ол кейде жоқтан өзгеге елегізе ме, әлде алыс-жуықтан нендей бір сыбысты сезе ме, әйтеуір үй артындағы қыратқа шоңқиып отырып ап үні қарлыққанша ұзақ үретін... Мен Ақтал ауылындағы бастауыш мектептің төртінші сыныбында оқитын едім. Әр сыныптан отыздай бала жатақханада тұрамыз. Бәрінің үйі ауылдан алыс, бірінен-бірінің аралары шалғай қыстауларда. Біздің Қызылшоқыдағы қыстау ауылдан жиырмадай шақырым қашық. Әр тоқсан сайын сабақ аяқтала сала шешемнің қолдан сырып тігіп берген барқыт сөмкемді иығыма іліп ап, үйреншікті жолмен үйге жаяу тартып отыратынмын. Міне, бұл жолы екінші тоқсанның демалысында келе жатырмын. Барымды салып, ілгері жылжыған сайын қаңтардың қысқа күні де ұясына қарай құлдилап барады. Бейне, мен үйге, күн ұясына жетуге асыққандай. Құтпан тілі салақтап, бірқыдыру жерге дейін алды-артыма түсіп еріп отырды да, ақыры менің кібіртік өнбес аяңымнан жалыққандай, озып тайып тұрды. Әрине, оның бұл қылығы маған мәлім, ол менің келе жатқанымды үйдегілерге білдіру үшін асығыс ұшып барады. Мен де үйдің қарасы көріне бере елтірі малақайымды қолға алып, жіпсіген маңдайымды қара күпімнің кір сіңген жеңімен олайбұлай сүйкеп сүртіп ап тырмыса бердім. Қыстауға таяған сайын туған жердің таныс көріністері көзіңе оттай басылып, көңіліңді шалқыта түседі. Төбесі көкпен тірескен Қызылшоқының ұшар басы батар күннің ең ақырғы алқызыл нұрына боялып өрт жалыны шалғандай алаулап тұр. Оның құлама тіктігі мен биіктігі жайлы сөз еткен үлкендер «түбінде тұрып төбесіне көз жіберсең тымағың жерге түседі» десіп отыратын. Біздің қыстау осынау жалама қызыл құздың тақ түбінде. Қыста қар

тоқтамайтын күңгей-күншуақ әрі дүлей дауыл соқса да жел тимейтін таптырмас ық жер. Ал, осы Қызылшоқыға қарама-қарсы тұрған теріскей беттің қары ақ сүңгі, жып-жылмағай күйде... Әне, қыстауға төменгі жақтан таяп келгенде ең алдымен дүңкиіп көзге шалынатын «үй тастың» да төбесі қылтиып көріне бастады. Оның көрінгені үйге енді бір шақырымдай-ақ жер қалды деген сөз. Қораның қиғаш өр жағындағы оқшау тұрған, сыртқы келбеті үлкен киіз үйге ұқсайтын дүңкиген қызыл тасты мен осылай атайтынмын. Біздің үйдің күлін сол үй тастың іргесіндегі жыраға апарып төге беретін... Біраз жүрген соң осының еңіс жағында жатқан «Бура тас» көрінеді біздиіп. Бұл да оған менің қойған атым. Шынында да сырт бейнесі басын жерге салып шөгіп жатқан айбарлы бураға ұқсайды. Кішкентай кезімде оның екі «өркешінің» арасына мініп алып, қайыс қамшыммен шу-шулеп қамшылап шапқылап ойнайтын едім. Осылардан бері, қора шетіне таяу «қой тастың» төбесі көзге іліне бере бойдағы бар үрей де сейіліп сала берген. Таңертең қой қорадан өргенде, кешке өрістен келгенде әуелі осы тастың төңірегіне тоқырап, топталып оған сүйкеніп айналсоқтап тұратындықтан мен оны осылай атағанмын. Тек бұлар ғана емес-ау, қыстау төңірегінде басқа да ат қойып, айдар таққан неше түрлі тастарым бар менің. Соның бәрі елден оқшау жалғыз үйдегі жалғыз баланың еріккендегі ермегі, жабыққандағы серігі болса керек. «Қой тастан» кейін киіз үйдің шаңырағынан жырым-жырым түтеленіп көкке көтерілген көкшулан түтіні көзге түсті. Тау жусанының түбірі мен ұшқат шырпысы қоса жағылған қара қи түтінінің жағымды иісі жақындаған сайын кеңсірігіңді қытықтап, сарайыңды аша түскендей рахатқа бөленесің. Түтіннің мұндай хош исін дала көк кептерлері де жақсы көреді десетін үлкендер. Айтса айтқандай, шешем от жағып, шаңырақтан көкшулан түтін будақтап ауаға тараған шақта бір топ көк кептер ұшып кеп «үй тастың» төбесіне қона қалатын да,

көп уақыт кетпей отыра беретін. Киіз есікті оң қолыммен айқара ашып, табалдырық аттай бере қазан-аяқ жақта өз ісімен күйбеңдеп жүрген анам бұрылып кеп бас салды. – Жеттің-ау әйтеуір, құлыным, шаршадың ба? – деп мекірене жөнелген анамның кеудесіне мұрнымды төсеп жабыса кеттім. Ол мені бауырына қыса түсіп, жылы да жұмсақ алақанымен жіпсіген маңдайымды сипап, айналып үйірілді-ай кеп. – Құтпан неге қыңсылап, арсалаңдап жүр деп сыртқа шықсам өзің үйге таяп қалыпсың. Құдайымау, бұл байғұс айтарға тілі жоқ демесең, бәрін біліп сезеді. Өзінше маған сенің хабарыңды білдіргелі келген екен ғой. Иә, қалайсың, оқуың жақсы ма? – дейді бетіме тіке қарап. – Жақсы, – деп едім, ол күлімсіреп қайта бір қатты қысып қойды. Мен әр тоқсандық демалыста үйге келген сайын амандаса сала әуелі «оқуың жақсы ма» деген сауалмен қарсы алып, кетерде «оқуыңды жақсы оқы» деп міндет жүктеп шығарып салу – әке-шешемнің жаңылмайтын әдеттері. Кешке ымырт үйіріле қойын қаптатып өрістен әкем де келді. Осындағы қомақты бір қора қойдың көбі ауылдағы ағайын-туыс, көрші-қолаңдардікі. Солардың көңілдерін қимайды да, қой-ешкілерін жиып-теріп қосып алып, жылда қыстауға біздің үй ғана көшетін. «Қызылшоқының шөбі шүйгін, малға да, жанға да жайлы, сусындық қар түссе болды, басқаның қажеті жоқ» деп, әкемнің өзінің де осы қыстауға жетуге аңсары ауып тұрады. Қызылшоқыда өзен су да, құдық та жоқ, қыста мал да, адам да қарды ғана сусынға жаратады. Кейбір қыста қар жұқа түсіп, ерітіп ішер ауыз суға жарымаса, ауылдағылар өзен мұзын ойып, он шақты түйеге тиеп әкеп қарық қып тастайды. Олардың алты ай қыс малдарын баққызғаны үшін әкеме көрсетер көмегі осы ғана. – Жолдыбайымыз келгенде жаман үйіміздің іші бір түрленіп кеткендей болады – деп, анам кешкі ас қамына кірісіп, тізе бүкпей қалбалақ қағады.

Жайшылықта өлшеп-тамап тарта жағатын қара қидың өзін маздата қыздырып, қазаны қайнағанша тағат таппай қақпағын қайта-қайта ашып көре береді. Ал, әкем болса, тері тонын шешіп арқасына жамылып ап, ешкінің сүтін қосқан қою шайды сораптай ұрттап өзімен өзі рахаттанып отыр. Күні бойы өрісте қой артынан жаяу салпақтап ергендегі шаршауын осылай шығаратын секілді. Қызылшоқының қой өрістейтін жері қорым тасты, қиялы, шағылды болғандықтан атпен жүруге қолайсыз. Қыс бойы әкемнің қолындағы бар қаруы да серігі – сірідей кепкен жеңіл тал таяғы ғана. Шаршап, қалжырап кеткенде таяққа сүйеніп тұра қалады немесе беліне көлденең қойып, екі ұшына екі қолын асып ап келе жатады. Шайын ұрттай отырып аракідік менің аяғымдағы етігіме қарап қояды. Қай жерін қалай тігіп, қалай жамау керек екенін байқап отырғаны сол. Күзде сабақ басталарда өз қолымен ұлтарып берген көн етігімнің әзірше табаны тесілген жоқ, жұлығы да бүтін, тек екі сірі өкшесі екі жаққа қарай қисайып, жапырылып қалған. Оны жөндеу қолынан келеді, әрине. Етік тігуге арналған тарамысы мен таспасы, бізі мен үскісі, жамап-жасқауға салатын көн-тері қиықтарына дейін – бәрі-бәрі қай-қашанда сақадай сай тұрады. Ал, шешем ғой, мен қайтып кетеркеткенше үсті-басымды жамап-жасқап, кейбіреуін жаңадан тігіп тыным таппайды. Бәрін қолмен, инежіппен ғана тігеді. Әкем шайды тауыса ішіп болып, сәл шегіне отырды да маған қарата әдеттегі сауалдарын жаудырта бастады. – Иә, сөйтіп, жолда қорыққан жоқсың ба? – Жоқ. – Оқуың қалай, жақсы ма? – Жақсы. – Ауылдағылар тегіс аман ба? – Аман. – Е - е, оқуың жақсы болса болды, сол жақсыңнан айырылма. Ана Оқанның ұлын қарашы, кішкентай

кезінде көзі былшықтап, бұты шидей болып от басында қалғып-шұлғып отырушы еді. Енді міне, аймаққа барып оқып, білдей мұғалім боп алыпты. Құдайым берейін десе асасынан береді деген осы екен ғой. Енді ана жаман әкесінің өзіне жал бітейін деген көрінеді. Күзде Әлібектің сауда дүкеніне барсам Оқан бөлісті шайын алып тұр екен, уысы тола ақша, саусағына түкіріп-түкіріп санайды өзі. Оған көктен ақша жауды дейсің бе, баяғы сол мұғалім ұлының айлығы ғой. – Қойшы әрі, біреудің сыртынан сөз қылмай. Байқұс Оқан, кедейлігі болмаса, ол да Алланың жаратқан пендесі емес пе, ұл туғанға күн туар деген сол шығар, – деп шешем күңкілдеп қойды. Әкемнің айтып отырғаны биыл аймақтан жетінші сыныпты бітіріп, күзде біздің мектепке мұғалімдікке келген Жарқын деген азамат болатын. Бойы аласа, тыртиған арық бола тұра, сөйлегенде даусы өктем, жүріс-тұрысы ширақ жігіт еді. – Елден көптен бері кісі-қара қатынаған жоқ, өлген-жіткеннен аман ба? – дейді тағы бір сөздің реті келгенде. «Елден» дегені ойдағы ауыл, әрине. Қыстауға қонғаннан кейін ауылдан үш-төрт ай хабар-ошардың сиреп кететіні де рас. Қар қалың түскен жылы тіпті де қатынас үзіледі. Әкемнің сан сауалдары ет пісіп алдымызға келгенше созбақталып шыға береді, шыға береді. «Әлгі пәленшекеңнің келінінің аяғы ауыр еді, босанып па екен... Әнеугүні түгеншенің ақ бурасы жоғалып кетті деп іздеп жүр еді, табылды ма екен... Әлгі кімнің... жазда әскерден келген баласы бас құрады ма екен... Бәленшенің шешесі қатты сырқат деп еді, жаманат хабар білінбей ме... Жатақтарың жылы ма... Қарының ашқан жоқ па... Мектептен қашып кеткен бала жоқ па». Осы тектес сан сұрақтың көбіне жауап бере алмай үн-түнсіз қалсам да, ол ойына алғандарының бәрін сұрап тынады. – Тү-ү-ү, қайдағы-жайдағыны бықсытып баланың миын шіріттің-ау, оның бәрін бұл қайдан біледі? – деп, шешем қи шоғын олай-бұлай қағыстырып

көсеп қойды да қазанын түсіруге кірісті. – Ит те болса тілеуі жақсы, сенің келе жатқаныңды көргенде жер-көкке симай қуанатынын айтпа деймін, – деп Құтпанға да сүйек-саяқ, сорпа-суды тойғыза береді. Ертеңінде ұйқымды қандырып, жайланып тұрған соң қыстау маңына әдеттегі саяхатымды жасадым. Ес білгелі ерігіп, есіріп ойнап өскен таныс тастарыммен қауыштым әуелі. «Үй тастың» қабырғасына арқамды үйкеп біраз тұрдым, «Бураның өркешіне» мініп отырып айналаға көз жүгірттім. Астымнан суық тастың ызғары қарып шыдатпаған соң «Қой тасқа» келіп, айнала шиырлап біраз жүрдім. Қызылшоқы төңірегіндегі көз жетер құз, шоқы, сай-сала, қойнау, қолаттарға құмарта ұзақ қараймын. Бәрі таныс, жаныма жақын, жадымда жаттаулы, ерекше бір сүйкімділігімен көз тартып, көңіліңді көлдей толқытады. Жер жаһанда Қызылшоқыдан артық жақсы жер жоқтай сезіледі маған. Менің осынау пәк көңілді қылығым әр күн сайын қайталана береді. Қайталанған сайын төңіректегі көзге шалынар таныс көріністерге деген құмарлық, шексіз сүйіспеншілік қоза түседі. Таумен де, таспен де сөйлесіп, сырласқым келеді. Осылардың бәріне аяқ

астынан адамша тіл біте қалса ғой деп қиялға шомып кете беремін бір сәт... Сөйтіп, кесіп-пішкен санаулы күндер зымырап өте шықты да, келесі тоқсанға дейін ата-анаммен де, Қызылшоқымен де, Құтпанмен де қимай-қимай қоштасып, ауылды бетке алып жаяу тартып отырдым. *** Иә, бәрі есімде, бәрі де көз алдымда. Мәңгілік бір толастамайтын ұлы өзендердің ағысындай уақыт жылжып өтіп жатыр, өтіп жатыр. Қызылшоқыдағы қыстаудың төменгі жағындағы қызыл тұмсықты айнала бере алдымнан баяғыдай Құтпан шығар деп ойлап едім, бірақ олай болмады. Бұл жолы бұрынғыдай екі етегім салпақтап, қара саным үзіліп жаяу жүргем жоқ, атпен келдім. Әйткенмен ат жүрісінің ауыртпалығы да оңай емес. Ауылдан жүздей шақырым қашықтықтағы аймақ орталығында орта мектептің тоғызыншы сыныбында оқитын кезім. Біздің ауылдан келген он шақты бала баяғы сол үйреншікті жатақханада тұрамыз. Күн ұзарып, көктем шуағы шашыраған үшінші тоқсанның аяғында ғана ауылдағы ата-аналар екі кісіні ат айдаушыға шығарып, аймақтағы балаларына ат жіберетін. Ат қолға тиісімен таңертең күн шығар-шықпаста аттанып, кешқұрым үйге жетіп қоямыз. Көлік келерден бірнеше күн бұрын асханадағы күнделікті беретін нан, тоқашымызды тарта жеп, үйге қайтар ұзақ жолға азық дайындап алуды да ұмытпаймыз. Бұл аймақта оқыған соңғы бес жылдағы үйреншікті жүрісіміз. Құтпан үйге әбден таяп қалғанда шықты алдымнан. Бұрынғыдай құйын боп орағытып, шапқылап келген жоқ, бүлкектеп жеткен бойда ентігін баса алмай, тілін салақтатып, құйрығын олай-бұлай бір-екі еріне қозғаған болды да, үйге жеткенше сүлкектеп артымнан еріп отырды. Құтпанның бұл қартайып, қалжыраған кезі болатын. Кәрі төбеттің көздерінің болаты сөніп, қабағы салбырап түсіп

кеткен екен. Құйрығының, жон арқасының өлі жүні жабағыланып, шөп-шалаң, көң-қоқырмен тұтасып құйқаланып қалыпты. Сонда да ол осынау мүшкіл халіне қарамай алдымнан шықты. «Ит – жеті қазынаның бірі» деп қазекем тектен тек айтпағанау. Үйге таяған сайын алыс жолдан болдырған атымды аяп, қозы аяңмен ғана жүріп келемін. Алда Қызылшоқының көзге таныс, көңілге ыстық сан түрлі бейнелері мен мұндалап сайрап жатыр. Тау, төбелер, ойпат, жыра, үстірт, дөңдер, қойнау, қолаттар, сай-сала – бәрі-бәрі қаз қалпында. Олар қашан келсең де, қай жағынан қалай көрсең де осы бір қаз-қалпында тұратындығымен де құнды шығар. Мен ат басын үйге тіреп түсе бере, Құтпан есік алдына келіп сылқ етіп жата кетті. Ешнәрсеге құлықсыз секілді, бей-жай кейіпте. Шылбырды белдеуге іле сап, есікке қарай айнала бергенім сол еді, алдымнан анашым шыға кеп құшақтай алды. – Құлыным-ау, қайтіп жетіп қойдың? Осыншама суыт жүрмей-ақ, жолдағы ауылдардың біреуіне қонып, асықпай ертең келсең де болар еді, – деп, әй-шүйге қарамай жетелей жөнелді. Біз шай ішіп болып сыртқа шыққанда өрістен қайтқан қойдың да қарасы көрінген. Әкемнің алдынан шығып, аттан түсіріп, теңдеген кереғаптарын түсіруге көмектестім. Өзіме таныс, ескі екі киіз кереғаптың іші бүгін өрісте туған жылбысқа төлдерге лық толы екен. Мен екеуін әзер-пәзер көтеріп әкеп, төл үйшікке кіргіздім де, шаранасы шала-пала кепкен қозы, лақтарды бір-бірлеп шығарып құрғақ көңнің үстіне тастадым. Жаңа туған жас төлдің жарыса маңыраған жағымды үні тым сүйкімді. Кейбіреуі тәлтіректей тұрып, тұмсығымен ауа түрткілеп емшек іздейді, енді біреулері тұруға талпынып, жығылып-тұрып тырмысады. Үйшік іші әп-сәтте азан-қазан. Ес білгелі құлағыңа сіңіп, жадыңда жатталып қалған осы бір жас төлдер үні – қыр өмірінің үні, қырдағы тұрмыс-

тіршіліктің айнасы іспетті сезіледі. Алыс кетсең аңсамай жүре алмайтын осынау жаныңа жағымды үннің сыры – сенің балалық бал дәуреніңнің осылармен бірге өткендігінде болса керек. Әкем бұл күнде өткен күзде жаңадан ұйымдасып шаңырақ көтерген «Социализм шуағы» атты ұжымшардың шопаны. Көмекшісі, қырықты қусырған Жарбол мен екі үйлі жан, бес жүз саулықты қоздатып жатқан кездері екен. Әлі көз алдымда, күзде Ақталда үлкен жиналыс болған-ды. Алыс-жақыннан аттылы, жаяу қалың адам бейне бір ұлан-асыр той думанға асыққандай ағылған. Жиын мақсаты жаңа орнаған ұжымшарға ат қою екен. Анау ананы, мынау мынаны айтып дегендей, көпке дейін ортақ бір пәтуаға келе алмай даурыға берген. Ақыры ұжымшар бастығы өзі тұрып: «Жолдастар, біз қоғам дамуының жаңа жолына – социализм жолына түстік. Социализм біздің қараңғы өмірімізге күннің шуағындай өз шуағын шашатын болады. Ендеше «Социализм шуағы» деп атасақ қайтеді?» дегенде дүйім жұрт қошеметтеп қол соққан. Қай-қашанда мен келген күнгі әдетінше шешем қара қазанын ертерек көтеріп, қиды маздата жақты. Бұрынғыдай үш бұтты ашық ошақ емес, қара қаңылтырдан соғылған дөңгелек пештің қабырғасы қызарып қызып тұр. Былтыр Қаратерек ауылында қол өндіріс артелі орнап осындай пеш соғып шығара бастаған. Бұл күнде көршілес ауылдарда қолы жеткендер ғана ара-тұра барып алып келетін. Анамның айтуы бойынша, мал қораланып, ел орынға отырған шақта Жарболдар да балашағасымен біздің үйге келіп, ет піскенше шай іше отырып қысыр кеңестің көрігін қыздырған. – Қалайсың, оқуың жақсы ма? – деді әкем әдетінше, жерге жайылған дастарханнан шай құйылған шыныны іліп алып бір ұрттап жіберіп. – Жақсы. – Е-е, андағы не нәрсе? – деді, кеудемдегі дөңгелекше келген қызыл төс белгіні енді ғана

байқағандай. – Жастар одағының белгісі, мен енді осы ұйымның мүшесімін. – Сонда бұған жасы толған балалардың бәрін өткізе бере ме, әлде жақсы оқитын озаттарды ма? – Сабағы да, тәртіп, тазалығы да озат, он беске толған оқушыларды ғана ілестіреді. – Жарайсың, сол жақсыңнан айырылма. Ана Оқанның ұлын көрдің бе, жеті-ақ жыл оқып білдей мұғалім боп алды. Сөзі де, жүріс-тұрысы да тақ бір үлкен кісідей, сап-салмақты азамат болып қалыпты. Онан ойлағанда сен бақандай тоғыз жыл оқыдың, құдай аманшылығын беріп енді бір жылға шыдасаң... – деп, арғы сөзін айтпай іркіп қалды. – Рас айтасыз аға, жуықта ауылға барғанымда Оқанды мен де көрдім, бұрынғы Оқан емес, үстібасы бүтінделіп, еңсесін тіктеп, өңіне кіріп алыпты, – деді Жарбол да құптап. – Япыр-ау, осы сендер біреуді сыртынан бәлен екен, түген екен деп сөз қылғанша басқа айтар ештеңе таппадыңдар ма? – деп, шешем тыжырына қалып еді, біраз үнсіздіктен кейін әңгіме ауаны басқа жаққа ауысты. – Өткен дүйсенбі күні ұжымшар бастығы мен әлгі бір үгітші дейтін жігіт келіп кетті, – деп, іргеге қарай шегініп, екі аяғын көсіле отырды әкем, – Көө-өп нәрсе айтты, кейбіреуін ұқтым, көбін ұқпай қалдым ғой деймін. Әйтеуір бұдан былай бай, кедей деген болмайды, кедей байға теңеліп, бәрі бірдей болады дейді. Біздің ел сосәлізм орнатуға батыл бетбұрыс жасады, елде жекеменшік деген жойылды, бұрынғы байлардың, орта дәулеттілердің малын тұтастай алып ортақ меншікке қостық, ендігәрі жер де, мал да жалпы халыққа ортақ – қоғамдық меншік болады дейді. Сосәлізмде адамдар адал еңбек етсе ғана жырғаулы тұрмыс құрады, сол үшін биылдан бастап әрбір малшы жүз саулықтан жүз төл аяқтандырып, ортақтың малын таяу жылдары екі-үш есе өсіру керек дейді. Сосәлізм дегенің адам үшін, әсіресе кедей-кепсек

қара халық үшін жасалған қоғам, ол өркендей бере болашақ кәмәнізмге барады екенбіз. Ол кезде еңбек істесең де, істемесең де ішкенің алдыңда, ішпегенің артыңда бәрі дайын тұратын көрінеді. Ондай жұмақ бізге қайда, мүмкін бала-шағаларымыз көрер. Ұзын сөздің қысқасы, сосәлізмді дамыту үшін анау жоқ, мынау жоқ, шөп жоқ, су жоқ демей, бар мүмкіндікті пайдаланып, жатпай-тұрмай қимылдау керек дейді. Сол үшін биыл бір де төлдің шығынын шығармау үшін тырмысу керек болды. – Тырмысамыз аға, қорықпаңыз, қазіргі беталысымыз жаман емес қой, – деп, Жарбол көсілген аяғын жиып желпіне сөйледі, – Құдайым берейін дегенде бізге Бектөр байдың кілең сайдың тасындай сапалы саулықтарын бұйыртты емес пе? Бейшара жылда осы уақытта Жыланды сайдың ішінде қарынын сипап, осы саулықтардың уызына күпті болып, үйіне кісі-қара барса көсілген аяғын жимай көлбеп жатушы еді, енді қайтіп отыр екен? Құдай тілеуің бергір, бұл сосалызм дегеніңіз тұмсығын көкке көтерген небір байлардың жүнін жығып, тәубасын есіне бір түсірді-ау. – Шынында да бұрынғы кекірейген Бектөр бай емес, жүні жығылыпты, – деп әкем де құптаған сыңайда. – Е-е-е, дүние алмакезек деген сол шығар, – деп шешем ауыр бір ойға батқандай, терең күрсініп қойды, – өзіңнен зор шықса, екі көзің сонда шығады демекші, Бектөр бейшара жасынан жиып-терген ақ адал малын оп-оңай бере салды дейсің бе? Бұл күнде өкіметтің заңынан күшті не бар, бересің деді, берді, бермеймін деген бір ауыз сөз аузынан шығып көрсінші, баяғыдағыша көкала қалпақтылар келеді де, әй-шүйге қарамай аяқ-қолын кісендеп ала жөнеледі. Қара басының амандығы үшін заңына бағынбай қайтеді. «Құлан жығылса құлағында құрбақа ойнайды» деп, оған күлмеңдер. – Жеңеше, күлген емес, әншейін сөздің салтын айтқанымыз ғой, – деп, Жарбол күмілжіп қалды. Шешемнің «баяғыдағыша» дегені – әйгілі отыз

сегіз, отыз тоғызыншы жылдардағы кісі ұстау оқиғасын еске алып отырғаны. Кеңес еліндегі Сталиндік қуғын-сүргіннің көлеңкесі іспетті қанқұйлы әрекет сол жылдары Моңғол елінде де жүргізілген. Халық жауы деп қандай адамдарды ұстау керектігі билік басындағылардың басын қатырса керек. Өйткені ол кезде ел арасында қолына қару алып, халыққа қарсы оқ атып жатқан ешкім жоқ. Төрт мезгіл көшіп-қонып, өріс жаңалап, қолындағы азын-аулақ малымен ғана күн көрген қара халықтың ішінде қандай жау болады. Жоғарыдағылар ары ойланып, бері ойланып ақыры діни сауаты бар, өлікке жаназа шығарып, құран оқитын молда адамдарды ұстау керек деп шешеді де ондайларға «эсэргүү» деген ат қойып айдар тағады. Бұл сөзді қазақтар естілуіне қарай «есірку» дейтін. Оның тура мағынасы «қарсы» деген сөз екен. Сөйтіп, көне салт-дәстүрлерін ұстанған, діни наным-сенімге сенетін адамдардың бәрі революция жетістіктеріне қарсы, жаңа заманның саясатына қарсы, жаңа өзгерістерге қарсы болып есептеліп, астыртын қара тізімге ілінеді де, тұтқындау науқаны басталады. Осындай жазықсыз қудалаудың құрбаны болып менің нағашы атам да кетіпті. Шешем бертінге дейін әкесінің қалай ұсталып кеткенін еске алып жылап отыратын: «Ол кезде тұрмысқа шықпаған үйдегі бойжеткен қыз едім. Ауылымыз күзде күзеуге жаңа қонған кез болатын. Кешке қой сауып болып, қозыларды енді ғана жамыратып жатқанда аяқ астынан екі-үш атты адам сау ете түсті де, атын отқа қоюға жетелеп бара жатқан әкемнің қасына жетіп барды. Киімдері әскери, мықындарында тапанша, түстері суық адамдар екен, ауылдағылар тұрған-тұрған жерімізде үдірейісіп қарап қалыппыз. Олар әкеммен бір-екі сөзге келді ме, келмеді ме білмеймін, дереу өз атына жайдақ мінгізді де, екі аяғын ат бауырынан алып қоса тартып байлап, жетелеп ала жөнелді. Кәрі атамның бар кезі еді, атына міне сап арттарынан шапқылап барып, «Қарақтарым-ау, мынаны қайда

апара жатырсыңдар, бұл қай қылықтарың, болмаса ерін ерттеп мінгізбейсіңдер ме?» деген екен, еңгезердей біреуі артына жалт бұрылып: «Қақпас, қайт үйіңе, қайда апаратынымызды өзіміз білеміз, бұл ит жаңа заманға қарсы жау, заң алдында жауап береді» деп зекіп тастап жүре беріпті. Күндердің күнінде білдік, әкем көрші ауылдағы бір танысының әйелі қайтыс болғанда көңіл айта барып құран оқыған екен, сонысы үшін ұсталыпты. Жарықтық, атам темірдей берік шымыр адам еді, ұлынан бір хабар күте-күте зарығып, ақыры қайғыдан құса боп өлді. Шіркін, сонан бері жиырма жыл өтсе де, не тірі, не өлі екені жайлы бір сыбыс болмады ғой» деп, сора-сора жылап отыратыны көз алдымда. Бертінде тіпті әбден түңілсе керек, албаты айтпайтын да болған. Мен осы жайларды есіме ала отырып, шешемнің жүзіне ұрлана қарадым. Жанарынан сорғалаған жас жоқ демесең, бет-жүзі қаратүнектеніп, тұқырайып үн-түнсіз ойға шомып отырып қалыпты. Осыдан кейін бірқыдыру уақыт үй ішін үнсіздік басты... Оларды осы бір көңілсіз күйден айықтырмақшы болып, сөмкемнен кітап алып шықтым. «Бұл не тағы?» дейді әкем, туа біткен тағатсыз әдетіне ба-

сып. «Бұл биыл аймақтық баспаханадан басылып шыққан қазақтың ертедегі батырлар жыры. Мынау «Алпамыс», ал, мынасы – «Қыз Жібек» жыры». – Бәрекелді, ал оқып жібер ендеше. Мен білте шамның жарығына сәл-пәл ұмтыла отырып, зырылдатып оқи жөнелдім. Баяғы өткен заманда, Дін-мұсылман аманда. Жиделібайсын жерінде, Қоңырат деген елінде. Байбөрі деген бай екен, Төрт түлігі сай екен, Бір перзентке зар екен... – Ой, пәле-ай, қаншама асып-тасып тұрса да ұрпақсыз өмір қараң ғой, – деп әкем бөксесімен жылжып маған қарай жақындай түсіп еді, – Тоқташы, сөзді бөлмей тыныш тыңдап отыра бермейсің бе? – деп шешем отта тұрған қазанның қақпағын ашып, жапты. Алғашқы кеште ұзақ жырдың жартысынан астамын оқып барып тоқтадым. Осы кезде кештен бері толассыз шұрқылдай қайнаған қара қазан да қызған қидың қызылкүрең шоғынан құтылып, алдымызға буы бұрқыраған ағаш табақ толы ет тартылды. Ертеңінен бастап кешке малды қоралап бола сала екі үйлі жан біздің үйге жиналып жыр тыңдауды әдетке айналдырды. Мен әндете, мәнерлеп оқыған сайын олар тырп етпей, құныға тыңдайды. Тыңдай отырып, өздерін жырдағы кейбір оқиғалардың ішіне араласып кеткендей күй кешетін секілді. Ара-тұра әкем: «өй-дөйт деген-ай, шап батырым шап, аяма» деп бір желпініп алады. Тақ бір қалың қолға қарсы Алпамыспен бірге өзі шауып келе жатқандай екіленеді-ай кеп. «Алпамысты» екі кеште бітіріп, үшінші күннен бастап «Қыз Жібекке» түстім. Байқаймын, алдыңғыдан да әсерлі болса керек, Төлеген мен Жібектің тағдырына ет жүректері езіліп, кей тұста әйелдер көздерін сығымдап жылап қоя береді де, еркектер тұнжырап бастарын шайқай береді. Сөйте отырып Бекежанға қарата небір жа-

ман қарғыстың түрлерін жаудырады-ай кеп. Осылайша он шақты кеш сайын неше қайталап оқыған жырлардың жартысына жуығын жаттап та үлгерген едім. Бұл жолы байқағаным – әкем бұрынғыдай емес жүдеу көрінді. Екі ұрты солып, жақ сүйектері шығып, маңдайындағы, қос жанарының айналасындағы айғыз-айғыз сызықтар тереңдей түсіпті. Бұрынғы тіп-тік тұлғасы да еңкіш тартқандай. Әкемнен әлдеқайда жас Жарболдың өзі осы өлкеде толассыз соғатын көктемнің аңызғақ қара желіне желініп, бет-жүзі қара қайыс. – Жұмыс ауыр ма, шаршап жүрсіздер ме? – дедім, екеуіне кезек жалтақтап. – Е-е-е, оңай дүние қайда, балам. Әсіресе мынау ортақ дәулеттің жауабы қиын, – деп әкем сәл көтеріле отырды, – осы кезде ортақтың бір төлі өлсе бірталай сөз, дұрыс бақпадың-қақпадың, қарамадың дейді. Ортақ меншік деген көптің, қоғамның дәулеті, сондықтан оған дұрыс қарамасаң партия алдында, заң алдында жауап бересің дейді. Осы кезде көрген бейнеттің зейнетін болашақ кәманезімге барғанда көретін секілдіміз. Ойлап отырсаң партия, әкімшілік адамдарының күнделікті шапқылап келіп, құлаққа құйып кетіп жатқандарының бір де бір терістігі жоқ қой деймін. Аллаға шүкір, әзірше малдың күйі жаман емес, туғанынан бір-бір төл еріп жатыр, тіфә, тіфә!.. Әйткенмен мынау көңдей сірескен көкектің қызыл үскірігі малдың да, жанның да өңменінен өтіп барады. Әйтеуір біздің малдың қыстан күйлі шыққандығымен қожырамай келе жатқандығы болмаса, жуық маңдағы кейбір ауылдарда жұтқа ұрынып жатыр. Қасиетіңнен айналайын Қызылшоқының түгін тартсаң май шығатын, қай-қашанда мәйегі кетіп көрмеген жер емес пе, ежелден ескісі жаңасына қосылып, ешқашан отсыз болмайды. Бізге осындай жерді бұйыртқан Аллаға тәуба. «Осы кезде шаруашылықтан саған түсіріп бере қоятын шөп те, жем де жоқ, сондықтан өздерің жайылыммен жан сақтаңдар» деп брига-

дир, бастықтар зар қағады. Қайтсін, олар да қолда барын бермей аяп отырған жоқ. Әуелі аракідік ауыз суға деп жеткізіп беретін мұздың өзін артуға жарайтын қомды атан да қалмаған-ау деймін... Соңғы кезде әкемнің тілге тиек етер бәкіршүкір кеңесінің бәрі осы тектес не бір жоқшылық, тапшылықтың төңірегінен шыға алмайды. Айтып отырғанының бәрі рас. Жеке меншікті жойып, ортақ дәулетпен социализм құрамыз деп халықтың қолындағы малын тартып алып ұйымдастырған шаруашылықтың түтіні әлі түзу ұша алмай тұрған шақ. Әйткенмен «адамның тіліне аспандағы бұлт та азады» дегендей, жоғарыдан үлкен, кішінің құлағына құйып жатқан үгіт-насихаттың күштілігі соншалық, «қара халықтың ғана қамын ойлайтын» социалистік қоғамға деген, оның болашақ жетер шыңы – коммунизмге деген селт еткізер сенім көпшіліктің көкейіне орнап та үлгерген. Бұл күнде шаруашылықта машина, техника деген түске де кіретін дүние емес. Бар шаруа білектің күшімен, жалды ат, қомды атанның жүрісімен бітіп жатады. Көптеп көмектесіп, сары саздан кірпіш құйып, ұжымшар орталығына он шақты бөлмелі бастауыш мектеп үйі, шағын сауда дүкені бой көтерді. Өзен жағасындағы алаңқы жерлерді ат, түйенің күшімен қол соқамен жыртып, арпа, бидай екті. Кейбір қыстауларға тастан, теректен ықтасын қаша-қоралар, төлге арналған үйшіктер салынды. Осы тектес көзге көрінер істердің өзі ортақ шаруашылықтың артықшылығын көрсеткендей, елдің ертеңгі күнге деген сенімін бекіте түскендей еді. Құлақтың құрышын қандырардай желдей ескен үгіт, ырду-дырду жиналыс көп бұл күнде. Партия, үкіметтің саясаты деп, кім не айтса соның ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс болып тұрған заман. Әкемнің тілге тиек ететіндерінің дені де бастықтар сүй деді, бүй деді дегеннің төңірегінде болады. Ертеңінде ұйқымды қандырып тұрып, анамның ешкі сүті қатқан қою шайына қанып алған соң байырғы әдетіме басып қыстау

маңайын айналсоқтадым. Баяғы сол, балғын балалық шағымдағыдай, «Үй тас», «Бура тас», «Қой тастың» әрқайсысына барып «жүздесіп», алақаныммен сипап көріп бөлекше бір шаттық сезімге батқандаймын. «Үй тастың» қабырғасына арқаммен сүйкене тұрып Қызылшоқының көз жетер жеріндегі ұшар басы көк тіреген сонау-сонау қызыл шағылдарынан тартып, сай-салалардың, үстірт, жоталардың бәріне құмарта қараймын. Тіпті жақын маңайдағы әртүрлі пішіндегі жеке тастарға дейін көз салған сайын аңсарым ауа түскендей. Бәрі-бәрі ежелгі таныстығымен бе, көзіме оттай басылады. Тастардың арасында әр-әр жерде ұштары қылтиып тұрған ақ жусанның бұрыштай өткір иісі аңқып, кеңсірігің құмарта түседі. Әдетте, қыстау төңірегінде олай-бұлай ұшыпқонып айналсоқтап ұзап кетпей, көк кептерлер мен қызыл тұмсық шауқарғалар, сауысқандар ғана жүреді. Әне, бірнеше қарға қарқылдап ұшып кеп «Үй тастың» үстіне қона сала, ыршып-шоршып, бірін-бірі қуалап ойынға басты. Бұрын оларға тас лақтырып, үркітіп қызықтайтынмын. Сонда да олар ешқайда ұзап кетпейтін, аздан соң маңайлап қайтып келетін. Бұл жолы олай үркіткім келмеді, олардың емін-еркін асыр салып ойнағанына қызыға қарап тұрмын. Бірін-бірі қуалап тістелеген болады, бірақ батырмайды, апыр-топыр ойынның нағыз қызған сәті секілді. Құстардың осынау қылықтарына қарап тұрып қилы-қилы ойға батамын. «Алла Тағала өзінің шексіз құдіретімен әуелі жер мен көкті жаратқан екен. Онан кейін осынау жұмыр жердің айналасында, тұңғиық көктің астында кәсіп қылып, тіршілік етсін деп он сегіз мың ғаламды жаратса керек. Сол он сегіз мыңның бірі осы құстар шығар мүмкін. Бізбен бірдей бұлар да осы Қызылшоқы өңірінде туып-өсіп, кәсіпнәсібін осы жерден теріп тауып жүрген шығар. Ендеше бұларды қалай, қайтіп қусаң да ешқайда ұзап кетпейді, кете алмайды. Өйткені бұлар да – бұл өлкенің бір иесі» деген сан қилы ойға шома

отырып, қауырсындары құлпырып, еш алаңсыз ойнақтап жүрген бейуаз құстарға мейірлене қараймын. Енді бір сәт «Бураның» өркешіне мініп отыра бергенім сол еді, үйден күл ала шыққан шешем байқап қалып. «балам-ау, сен енді үлкен азамат болдың емес пе?» деп қасымнан жанай өте бергенде секіріп түсіп үйге қарай зытып бердім. *** Иә, бәрі есімде, бәрі де көз алдымда. Мәңгі бір толастамайтын ұлы өзендердің ағысындай уақыт жылжып өтіп жатыр, өтіп жатыр... Қызылшоқыдағы қыстауға қарай Газ-69 машинасымен жүйткіп келеміз. Ауылшаруашылық институтын мал дәрігері мамандығымен бітіріп, аймақтық басқармада бас маман болып істегеніме бірнеше жылдың жүзі болған. Жыл сайын желтоқсан айында жүрілетін мал санағын басқарып ұйымдастыруға осы шаруашылыққа аймақтан шыққан өкілмін. Қасымда бригада бастығы Бибол деген азамат бар. Күні бойы қыстаудағы малшыларды аралап жүріп, кешқұрым қоналқыға әке-шешеме келе жатқан бетім осы. Менің Қызылшоқы өңіріне ат басын бұрған сайын бөлекше сағынышты сезіммен асыға жететін әдетім. Бұл жолы да, міне, табаныммен таптаған таныс жолмен қыстауға таяған сайын төңіректің таныс суреттері көзіңе жылы ұшырап құнықтыра түседі. Ес білгелі бері осы шоқы өңірінің топырағында аунап-қунап өткерген сан сайран күндерім көкірегімде күні кешегідей сайрап тұр. Тегіндегі жалғызаяқ ат жолдың сорабымен тайға таңба басқандай қос айыр машина жол жосылып жатыр. Төменгі қызыл тұмсықтан айнала бере сонау жылдары Құтпанның алдымнан арсалаңдап шақпылап келіп мені қарсы алатын жерінде артезан құдығының ағаш үйі көрінді. Еңіс жағында ұзын бетон науа. – Біздің бригадамыздағы ең суы мол, тұрақты істеп тұратын құдық – осы, – деді бригадир Би-

бол. Оның аймақтан келген өкілге өз жұмыс жайын таныстыра отырғаны түсінікті еді. Бірақ мен оған ләм-мим демей, өзіммен-өзім бәрін көзбен болжап, көңілге түйіп келемін. Құдықтан өтіп, біраз өрлеп жүре келе қыстау төңірегі көзге іліне бастады. Әне, менің балғын балалық шағымда ат қойып, айдар таққан таныс тастарым бірінен кейін бірі мен мұндалап мені күлімдеп күтіп тұрғандай... Бұрынғы қабырғасы ғана тастан қаланған жадағай қораның аумағы кеңейтіліп, жартылай төбе жабылып жылы орынға айналыпты. Қораның сол жақ босағасында жас төлге арналған шарағатты ағаш үйшік тұр. Біздің тегіндегі қауашадай шым үйдің орнында кіреберіс қалқаны бар қомақты дөңбек үй. Көмекші малшы Жарболдың үйі де жаңартылғаны көрер көзге жылы ұшырайды. Үйлердің төбесінен сорайған қаңылтыр мұржалардан көкшулан түтін үзіліссіз будақтап жатыр. Машинамыз қора сыртындағы жадағай, борпылдақ көңнің шетіне жете бере кілт тоқтады да, біз үйге қарай жаяу жүрдік. Екі үйден шыққан қи түтіні мен не заманғы ескі көңнің таныс иісі кеңсірікті кеулей жөнелді. Мотор дыбысын ести сала туада біткен дегбірсіз мінезіне басып, әкем де тақтай есікті шақыр-шұқыр еткізе ашып үйден шыға келді. Қыстаудағылардың әдеттері сол – машина көрінсе болды, бастықтар келе жатыр деп ойлайды. Ол жуан шилі қоңыр барқыт шапанын жонына жамыла салған, екі қолын құшынып бізге қарап тұр. Іңірде май шам жағылып, жайлы отырыс, бәкіршүкір қысыр кеңес басталған. Ортадағы қаңылтыр пештің үстінде қара қазан шұрқ-шұрқ қайнаған сайын жылқы еті сорпасының жағымды иісі үй ішін кеулеп барады. – Мұрнағы күні бізде үлкен қызық болды, – деді әкем сөз арасында Бибол екеуімізге кезек жымия қарап. – Қызық дейді ғой, жанымызды қоярға жер таппай өле жаздасақ, – деп шешем мырс етті.

– Қызық емей немене? – дейді әкем кеңкілдей күліп, – мына Жарболдың әйелінің аяғы ауыр болатын. Жуықта ауыл дәрігері келіп көріп, «екі-үш күннен кешіктірмей бізге жеткіз, жатады» депті Жарболға. Малда отырғандардың күнделікті күйбеңі біте ме, күнде ертең деп жүріп уақытынан өткізіп алса керек, кеше кешке аяқ астынан толғақтың белгісі біліне бастайды. Енді ертеңге қалдыруға келе ме, екі үлкен қапқа көк шөпті нығап салып сары атанға теңдедік те, ортасын көрпе, жастық, киім-кешекпен толтырып тегістеп үстіне Қайшаны жылы қымтап отырғызып қойдық. Күннің әбден қысқарған кезі емес пе, көз байлана бере Жарбол өзі атпен жетелеп жолға шықты. Біреуіміз ереміз бе деп едік, аса қысып тұрған жоқ, жақын жер ғой, жетіп қалармыз деп жүріп кеткен. Құдайым жеңілдігін берсін деп тілеп біз қалдық. Сонан, бір сүт пісірім уақыт өтті ме, өтпеді ме

білмеймін, сырттан «жеңеше, жеңеше» деген бір дауыс шыққандай болып елең ете түстік. Сол-ақ екен, есікті сарт еткізіп ашып Жарбол кіріп келді де, қойнынан қызыл шақа нәрестені суырып ап мынаған ұстата салды. Қаратүнек боп түтігіп кетіпті, бір ауыз сөзге келмей атып шығып бара жатып: «Қайша қызыл тұмсықтың ар жағында қалды» дегенін ғана құлағым шалды. Мен де етігімді қоңылтаяқ сұға сап іле-шала жүгіре шыққанымша ол аттанып тасыртұсыр шаба жөнелді. Балпанақтай ұл бала екен, қолаяғы мұздай, шыр-шыр етеді. Анасының бешпетіне ораған екен, ол не болсын мына қақаған қыста. Дереу отты маздаттық та, құрғақ шүберекке орап, кемпір қойнына тығып, жалаңаш етіне басып жылытқан соң ғана тынышталғандай болды. Енді бала ештеңе етпес, далада қалған Қайша байғұс не болды деп екі көзіміз төрт болып отыра алмадық та, ақыры мен де атқа қондым. Ай қорғалаған кез, көзге түртсе көргісіз тастай қараңғы. Желе жортып келе жатыр едім, сонадайдан елбеңдеген қап-қара бірдеңенің сұлбасы көрінгендей болды. Шын ба, әлде елес пе деп, аттың басын тартып нақтап қарадым. Сосын, «е-е, әлгілер екен ғой» деп, жолдан шығып солай қарай желдірте жөнелдім. Бұйдасын сүйретіп, үйге қарай бет алған сары атан екен, жүрегім тас төбеме шықты. Аттан түсе қап, шап беріп бұйдаға жармаса кеттім. Үстіндегі екі қап шөп, киім-кешектер сол қалпы, қозғалмапты. Бірдемеден үркіп Қайшаны жығып кеткен екен деп ойлап, атанды жетелеп ары қарай зыттым. Айғайлап келемін, айғайлап келемін, айнала жым-жырт, меңіреу қараңғылық. Тұла бойымды үрей билеп, әп сәтте қайдағыны ойлайды екенсің. «Құдайым-ау, енді қайттім, Қайша аман болса екен» деп жынды кісіше өзіммен-өзім сөйлеп келемін. Бір заманда алдымнан тағы бірдеме елең ете түскенде атым оқыс жалт беріп, ауып түсе жаздап әрең қалдым. Құрып қалғыр, Жарболдың үйінің қара төбеті екен, мені айналып бір орағытып өтті де, қайтып келген жағына қарай желе жөнелді. Осы бірдеменің сыбысын білер деп мен де қалыспай

артынан еріп келемін. Ит дегенің ақылды жануар ғой, шіркін, көп кешікпей тура Қайшаның үстінен түсірді. Байғұс-ай, жан бермек оңай ма, бір түп қой қарағанның түбінде бүрісіп, ықтап отыр екен, әйтеуір киімі қалың, аса тоңа қоймаған сыңайлы. Бірақ тамағы қарлығып, үні бітіп қалыпты, қырқыр етіп әзер тілге келеді. «Жарбол мені көрмей былай шауып өте шыққандай болды, айғайлайын десем даусым шықпай қойды, бала не болды, аман ба?» деп, дір-дір етеді. Сол сәт арырақтан Жарболдың айғайы естілді. Бар дәрменіммен мен де айғайладым, дыбыс шыққан жаққа қарай ит кетті шапқылап. Мен атанды шөгеріп, Қайшаны үстіне шығарып, қымтап-шымқап бола бергенде, қара төбетпен қатарласа шауып, жан ұшыра Жарбол да жетті-ау, әйтеуір. Зәресі әбден ұшса керек, «қалайсың, тірісің бе?» деп, қалш-қалш етеді. Ол бағанағы өзі отырғызып кеткен маңайдан байқамай өте шығыпты да, бірқыдыру жерге барып қайта қайтыпты. Ал, сары атан болса қараңғы түнде бірін-бірі қуып ебелектеп шыға келген түлкі ме, қарсақ па, әлде қоян ба екен, әйтеуір даланың бір жабайы жәндіктерінен үркіп Қайшаның қолынан жұлып кетіпті. Сонымен несін айтасың, сәтіне салғанда бастапқы қорқыныштың бәрі қуанышқа айналып, сәбидің атын далада туғандықтан Далабай деп қойдық, – деді. Осыдан кейін Бибол екеуіміз дереу тұрып Жарболдікіне кірдік. Үй іші жып-жылы, тап-таза, Жарбол мен Қайша бізді құрақ ұшып қарсы алды. Мен аракідік Қайшаның бет әлпетіне ұрлана қарап қойып отырмын. Түк болмағандай, бал-бұл жайнап қос жанары ойнақ қағады. «Шіркін, осындай аналар нағыз ерлер ғой» деп ойлап, жүрегім елжірей түседі. Әй, қырдағы елдің көретін азабы-ай деген. Қысы-жазы көшіп-қонып дала кезіп жүргенде олар не көрмейді дейсің. Суықта тоңатын да, ыстыққа күйетін де, құрғақта шөлдейтін де, мал

артынан салпақтап шаршайтын да солар. Сөйте жүріп олар шыныққан шымыр да қайратты келеді. Көшпенділердің батыр болатыны да оларды қатал өмірдің өзі құрыштай берік қып баулығанынан шығар деп ойлаймын іштей. Сол түні қыстаудағы екі үйлі жан бас қосып түннің бір уағына дейін шілдехана жасап мәресәре болған едік. *** Иә, бәрі есімде, бәрі де көз алдымда. Мәңгі бір толастамайтын ұлы өзендердің ағысындай уақыт жылжып кетіп жатыр... Тағы да сол Қызылшоқыдағы қыстауды бетке алып, жеңіл машинамен тартып келемін. Жалғыз өзім. Соңғы өткен жылдар елесі көз алдымнан зулап өтіп жатыр. Жиырмасыншы ғасырдың сексенінші жылдарының аяқ шеніне ала ұлы өзгерістер заманы туды. Демократия, жариялылық деген жымысқы ұран төрткүл дүниедегі халықтар санасына алқынжұлқын ойран салды. Ойранның ақыры кезінде азуын айға білеген социалистік жүйе елдерінің темір шынжырдан босап, бет-бетімен кетуіне әкеп соқты. Солардың бәрін жойқын қарудың айбарымен ашса алақанында, жұмса жұдырығында тапжылтпай ұстап отырған кеңестік империяның да күл талқаны шықты. Қатыгез жүйенің күл талқан болуы «мың өліп, мың тірілген» қазақ елінің басына бақыттың ақ құсын қондырды. Құдыреті күшті жаратушының көктен тілегенді жерден бергені осы шығар, сірә. Осынау қуанышты күнді ғасырлар бойы сарыла күткен қиыр шеттегі қазақтар алды-артына қарамай атамекенге қарай ағылды. Қаймана қазақтың тағы бір қарбалас көші осылай басталды. Тарихи көшті батылдықпен бастаған да Моңғолия қазақтары болды. Бұл көш бұрынғы зар замандардағы еңіреп елден, жерден ауған көштерден өзгеше сипаттағы нағыз ұлы көш, ұлы бетбұрыс еді. Ұлт басына туған ұлы істен қалыс қалмай, біз де ауыл, ағайындарымызбен атамекенге қопарыла көштік. Ұланбайтақ Сарыарқаны, жер

жаннаты Жетісуды, кенді Алтайды, асқақ Алатауды бетке алып ағылған көштер кей күндері орыстың шекарасынан аса алмай, ащы күнге қақталып ат шаптырым кезекте тұрды. Ақыры әйтеуір астық, арқа төсіне жеттік, алдымыздан баяғы аңқылдаған қазағымыз ыстық құшағын құлаштай жайып қарсы алды. Біртіндеп күндер, айлар, жылдар жылжып өткен сайын, жергілікті ағайындарға бауыр басып, бал жаласып сіңісе бердік. Әне-міне дегенше, бақандай бес жыл зымырап өте шығыпты. Бесінші жылдың жазында дәм тартып, туыпөскен өлкеме қайта бір оралудың сәті түскен еді. Аймақ орталығына келген соң ескі достарымның біреуінің машинасын сұрап мініп, жалғыз өзім Қызылшоқыны бетке алып тартып келе жатқаным осы. Ондағы ойым осы жақта жатқан марқұм әкешешемнің басына барып бет сипап, ескі қыстауды соғып, топырағына бір аунап қайту еді. Бұл күнде пайғамбар жасына таяп шау тартсам да, тұлабойымдағы Қызылшоқыға деген сағыныш баяғы жастық шағымдағыдай маздаған сол қалпы. Қыстауға таяған сайын айналамның таныс көріністері менмұндалап тылсым бір күшпен өзіне тартып тұрғандай. Осы өңірдегі ең еңселі Қызылшоқының көк тіреген ұшар басы, оны айнала қоршаған қат-қабат қалың таулардың кертешкертеш қыр арқалары, сайлары, қойнау-қолаттары – бәрі-бәрі менің атпен де, жаяу да талай-талай жортқан іздерім қалған жерлер. Төменгі қызыл тұмсықтан айналып өтіп біраз жүріп кеп тежегішті кенет басып, кілт тоқтадым да сыртқа шықтым. Таулы өлкенің баяу ескен салқын самалы маңдайыңнан сипағандай, кеуде кере кең тыныстап жұтқан сайын сарайың ашылып, жан-жүйкеңді сергіте түсетін қасиетін қайтерсің шіркіннің. Дәл осы тұс – сонау-сонау жылдары екі етегім салп-сұлп етіп жаяу келе жатқанда Құтпанның алдымнан арсалаңдап жүгіріп кеп қарсы алатын жері ғой. Қызыл құмға етпеттей жата кетіп, танауыммен жер тіреп құшырлана

иіскей бердім. Құмайт жерге селдір өсетін ақ жусан мен бұйырғынның жұпар иісі кеңсірігіңе сіңген сайын құмарта түсесің. Дәл осы жерде Құтпан төрт тағандап тұра қап, екі артқы аяғымен бос топырақты тарпып-тарпып жіберетін де, үйге қарай құныперен зыта жөнелетін. Енді ойласам сонан бері мұқым елу жыл зымырап өте шығыпты. «Елу жылда ел жаңа» деп қазекем қалай тауып айтқан. Осынау өткен уақытта ел өмірінде қаншама ірі өзгерістер болды десеңші. Ең бергісі – қырдағы қара халық ашық отқа арналған мосы мен ошақты темір пешпен ауыстырды. Май шамның орнына электр жарығы келді. Төрт мезгіл артынып-тартынып түйемен көшіп келген елдің машинаға қолы жетті. Жаппай сауатсыз халық хат танып, ғылым, білімге бет бұрды. Бәрінен де бастысы – қоғам өзгерді, оған сай адам өзгерді. Коммунизм деген құр қиял екеніне көз жетіп, ел жаппай нарықтық заманға аяқ басты. Міне, осылардың бәрі менің көз алдымда өтті, бәрі осы Қызылшоқыда өтті. Керіліп-созылып, аунап-қунап біраз жаттым да ары қарай жылжыдым. Енді қыстау әудем жер. Әне, «үй тастың» дүңкиген төбесінен бастап таныс көріністердің бәрі бірте-бірте айқындала бастады. Мезгіл жаз болғандықтан, қыстаудың иен тұрғаны белгілі. Әйткенмен мен елді емес, жерді аңсап келемін. Бұл менің балалық шағым – періште дәуренім өткен қасиетті жер. Қыстауға жетіп кілт тоқтап, есікті ашып шығуды да ұмытқандай, рульді тас қып ұстап аңырып отырып қалыппын. Бейне, бөтен бір дүниенің үстінен топ ете түскендей, өз көзіме өзім сенбей бей-жай күйге түстім әп-сәтте. Бұрынғы үйлер жоқ орнында, бітеу қора да, төл салатын үйшіктер де, шөп қаша да жоқ, тып-типыл болыпты. Орындарында бомба түскендей ыбырсыған дөң-дөң қоқыстар ғана жатыр. Не заманғы қалың қара көңнің өзі күнге күйіп, желге желініп беті қуарып қалыпты. Көң үстінде әрәр жерде селдір өскен алабота ғана көрінеді. Марқұм әкем мен Жарболдың осы қыстауда социализм ор-

нату үшін әр жүз саулықтан тоқсаннан жоғары қозы аламыз деп, жарғақ құлақтары жастыққа тимей ұрандатып жүрген желікпе дәурендері осылай өткен екен. Қыстау төңірегін айналсоқтап қилы-қилы ойға батып біраз жүрдім де, баяғы өзімнің «қара бурамның» қасына келіп тұрақтадым. «Өркешінен» ұстадым, «маңдайынан» сипадым, тапжылар емес, ежелгі сол қаз-қалпы «шөккен» күйі жатыр. Бағанадан бері маңай тым-тырыс еді, кенет әлдеқайдан бір топ сұры торғайлар төбемнен пыр етіп ұшып өте шықты да анадай жерде қырат үстіне апыр-топыр қона қалды. Іле-шала бірнеше шауқарғалар жетті қарқылдап. Меңіреу иен далада бұлардың өзі тіршіліктің бір белгісіндей сезіледі. Көп кешікпей қос қанатын кең жайғанда қарғалардан әлдеқайда қомақты екі қара құзғын келе жатты шығыс бағыттан. Баяу қалықтап кеп «үй тастың» үстіне қонды қатарласа. Ол жақ, бұл жағын болжап, бейғам да маңғаз, еш алаңсыз отырғандай. «Жаралғалы бері осынау Қызылшоқы төңірегіндегі жықпыл-жықпыл қалың таулардың ұңғыл-шұңғылынан жемтік іздеп күн көретін бұлардың бір құлқынынан басқа ойлайтын несі болушы еді. Байыған сайын үсті-үстіне араны ашылып, адамшылықты ұмытып кететін кейбір пенделерден гөрі бұлардың күнкөріс кәсібі адал-ау деп те ойлайсың. Өйткені олар өздігінен еш тіршілік иесіне қиянат жасамайды, өлексе жемтіктерді ғана жеп бір жағынан табиғатты тазартып береді. Нәсібі жемтіктен жаралса да құзғындардың мұқым алты жүз жылдай жасайтынын ғалымдар әлдеқашан зерттеп, дәлелдеп те қойған. Ғылым, білім өркендемеген ықылым заманның өзінде «құзғындай кім бар дейсің мың жасаған» деп әнге қосқан қазекемнің даналығына қалай таңданбайсың. Құдіреті күшті жаратушының оларға осыншама ұзақ ғұмыр сыйлағанының өзіндік құпия сыры бар шығар. Ондай құпияны біз ешқашан ашып біле алмаймыз. Ал, егер адамдар осы құзғындардай ұзақ ғұмыр

кешсе қайтер еді? Онда мүмкін, адамдар жердегі бар байлық пен билікке таласып, бірін-бірі қырып жойып, жерге симай жауласып астан-кестен болар ма еді. Сондықтан да Алла Тағала өзі жаратқан он сегіз мың ғаламның ішінде адамға ғана артықша ақыл ой сыйлағанымен, оларды айуандықтан сақтау үшін ғұмырларын қысқа қылып, келесі жаны таза ұрпақтары тез-тез ауысып, жаңарып тұру үшін солай істеген шығар». Осы тектес ойлар бір сәт санамды тұмандай торлап сілейіп тұрып қалыппын. Қос құзғын тапжылмаған қалпы әлі отыр екен. Бұлар мен ес білгелі бері ара-тұра қыстауды осылай төңіректеп, тімтініп, келіп-кетіп жүретін. Бұдан былай да қаншама жылдар, мүмкін қаншама ғасыр жүретіні бір Аллаға ғана аян, әрине. Өйткені Қызылшоқы таулары мәңгілік екені хақ... Қыстаудан өрлеп теріскей беттің етегіндегі доңғылға қойылған зиратқа қарай тарттым. Бұл жерде марқұм әкем, шешем, тағы да біздің әулеттің бірнеше аруақтары жатыр. Қыртысы қағыр, қыста қар тоқтамайды, жазда нөсер жауса да суы сіңбей ағып кететін дөңес жерді кезінде үлкендер әдейі таңдап қойған десетін. Әр қабірдің томпайған топырағы осы таудың сарғыш-қызыл өңді тастарымен мұқият жиналып қоршалған, біреуі де қисайып қозғалмаған, тап-тинақтай қаз-қалпында тұр екен. Әр қабірдің қасына барып, құлпытастағы аты-жөндеріне көз жүгірттім. Марқұмдардың тірі кездеріндегі бет-бейнелері, кейбір ерекше қылықтары көз алдыма елестеп көңілім көлдей толқып сала берді. Сонау оқушы кездерімде тоқсандық демалыста үйге келген сайын әкемнің: «Ана Оқанның ұлын қарашы, білдей мұғалім боп алды» деп, менің оқып, ер жетіп мұғалім болуымды армандайтыны, шешемнің мен келген күні отты маздата жағып, қара қазанын көтеріп қазы, қартасын толтыра салатыны, «сені көріп ит екеш иттің өзі де бір қуанып қалады» деп Құтпанды да сорпасу, сүйек-саяққа тойдыратыны секілді көріністер көз алдымда зымырап өтіп жатыр. Қазекемнің

«қамшының сабындай қысқа ғұмыр» дейтіні осыәу, сірә. Сонан бері қаншама жылдар теп-тез өте шыққан. Бәрі бір ұйықтап тұрғанда көрген түстей ғана. Қызылшоқыда мәңгі жас болып жүретіндей сезілуші еді бір кезде, енді міне, қарттықтың құрығына ілініп келіп тұрсың. «Адамның басы – Алланың добы» деген осы ма екен. Мені туып, өсіріп, ат жалын тартып мінуге жаратқан ата-анам мына жерде қалды, мәңгілік қалды. Олардың әкешешелері, айтуларынша Алтайдың арғы бетінде, Қытай елінде, Баркөл деген жерде қалыпты. Әр ұрпақтың тағдыры әр қилы. Бұл бір ғана ұрпақтың, бір ғана әулеттің тағдыры емес, қилы-қилы замандарда елден елге, жерден жерге ауа көшкен қаймана қазақтың тартысты тарихы. Енді міне, біз алыс шетке – Атамекенге кеттік. Бір кезде Қызылшоқыдан артық жер жоқтай көрінетін менің өзім сол Қызылшоқыны қиып тастап кеттім. Осы тектес шытырман ой шырмап алды жан дүниемді. Қатар жатқан қос қабірдің аяқ жағына тізерлей отырып: «әғуузу билләхи минәшшайтаанир раджиим» деп бастай бере үнім дірілдеп, тамағым қылғынып, екі көзім мөлтілдей жөнелді. Бұрын үлкендердің «аят оқып отырып көзге жас алуға болмайды» дейтіндері есіме оралды. Күні кеше көз алдымда жүріп дүниеден өткен барлық аруақтарға Алладан рахым, Пайғамбарлардан шапағат тіледім... Екі тізем сіресіп, жер таяна әзер тұра беріп едім, көз алдым шымылдықтанып, бұлыңғыр бір тылсым дүниеге қарай сүңгіп бара жатқандай күйге ене жөнелдім. Құлағыма әлденендей ызыңдаған дыбыс елес бергендей... Бірте-бірте ашыла түсті, кәдімгідей, адамның дауысы. Иә, иә... Әкемнің... Басыңқы үнмен, баяу ғана сөйлесіп отыратын аумаған өз дауысы әкемнің. Таңғажайып рух елес беріп тұрғаны анық... «Әке... Әке, сіз маған ренжімейтін шығарсыз... Мен... Сізді тастап кеткем жоқ, ешқашан ұмытқам жоқ... Мен, бұл Қызылшоқы өңірінен қаншама қашықтап кетсем де, сіздің жарқын бейнеңіз менің

жанымда бірге жүргендей сезіледі. Әке, мені дұрыс түсініңіз, мен өзіңіздің қаныңыздан тараған ұрпақтарыңызды өзіңіздің атажұртыңызға, күллі қазақтың атамекеніне жеткізейін деп көштім. Сіздің немере, шөбере, онан да арғы ұрпақтарыңыз өзге елде, өзегі өртеніп өгейлік көрмей, өз елінде, өз жерінде өсіп-өнсе екен деп көштім. Әке, мені дұрыс түсініңізші...». Санамда осындай бір ойлар сиқырдың ісіндей сарт-сұрт елес беріп өте шыққандай болды... Бір сәт пе, әлде бірқыдыру уақыт па, білмеймін есеңгіреп, мелшиіп тұрып қалғанымды сездім де, «бисмилла» айтып, өзіме-өзім әзер келдім... Сөйтіп, аяулы аруақтармен де, Қызылшоқы өңіріндегі қат-қабат қалың тау, жоталармен де, аракідік ол жақ, бұл жағымнан ұшып-қонып жүрген құзғын-қарғалармен де қоштасып, келген ізіммен орталыққа қарай тарттым. Онда осының алдында қыдыруға үлгермей кеткен ағайын-туыс, ескі дос-жарандардың үйлеріне бас сұғып бір аптадай болдым да елге қайттым. Осы өлкеде, туған жерде өткізген он шақты күндердегі көңіл құлазытқан әсерлерден әлі толық айыға алмай дел-сал күйде келе жатырмын. Қай-қашанда мені өзіне тартып, көңіліме күн нұрындай шуағын шашып тұратын қайран Қызылшоқымен бірге саналы ғұмырымның ең сәнді де мәнді періште дәурені қалды артта. Әке-шешемнің, бірнеше ағайын, туыстардың басы қалды тағы да. «Япыр-ау, мен осы, осыларды неге қиып тастап кеттім?..». Халықаралық жүйрік автобус тақтайдай тегіс жолмен жұлдыздай ағып келеді. Жолаушылардың дені алаңсыз ұйқыға басқан. Жайлы жол, жұмсақ орын, баяу ғана құйқылжыған сазды әуен – бәрібәрі жолаушыларды жан рахатына бөлегендей, тылсым бір тыныштық. Моңғол шекарасынан өтіп, орыстың ну орманды Алтай өлкесін көктей өтіп қазақ елінің шетіне – екі елдің өткізу бекетіне де келіп жеттік. Екі күндік жүрістен әбден жолсоқты болып ұйыған денемнің құрыс-тырысын жазбаққа

сыртқа шықтым. Батыс бағыттан баяу ескен Сарыарқа даласының салқын самалы маңдайдан сипай жөнелді. Қоңырсалқын самал лебіне қарай бетімді беріп рахаттанып тұрғанда, Қазақ елінің кеден бекеті ғимаратының үстінде желбіреп тұрған көк байрақ көзіме шалынды. Болымсыз самал лебімен тымырсық күнгі теңіз бетіндей болып толқындалып тұрған көк туымызды көргенде жанымды ерекше бір шаттық сезім шарпып өткендей сезілді. «Тәуба дейін... Елдігімнің, біреуге кіріптар еместігінің, еркіндігімнің, теңдігімнің бекем белгісі осынау көк туым емес пе? Ата-бабаларымыздың армандаумен өткен осы заманға ұрпақтары жетті, біз жеттік. Күніне мың қайта тәуба десек те артықтығы жоқ шығар...». Көк туға толғана қарап тұрып қалсам керек, «аға, ішке кірмейсіз бе?» деген жігіттің дауысынан жалт қарасам, сыртта менен басқа ешкім қалмапты. Паспорт тексертетін терезенің алдында бірнеше-ақ адам тұр екен, арттарынан кеп мен де жайғастым. Кезегім келгенде, қырықтар шамасындағы қара торы реңді капитан менің төлқұжатымның беттерін олай-бұлай аударып-төңкеріп қарап бірқыдыру отырды да: – Аға, сіздің паспортыңыздың жарамды мерзімі осымен бітті, енді жаңалап алмасаңыз бұдан былай шет елге шыға алмайсыз, – деді маған жылы жүзбен күлімдей қарап. Мен оған еш ойланбастан: – Мейлі, біте берсін, мен енді ешқайда аттап баспаймын, – дедім. Сол сәт Қызылшоқының жықпыл-жықпыл қалың таулары санамда елес беріп, көз алдымнан бұлдырап өте шыққандай болды. 2012 жыл.

Амангелді Қаңтарбаев Домбыра сыры (Деректі әңгіме) 1923 жылдың қоңыр күзі. Күн әлі де суыта қоймаған. Он шақты киіз үйден тұратын шағын ауылдың маңы жайылған төрт түлік мал. Ауыл тыныштық құшағында. Кенеттен иттер үріп қоя берді. Жылуы азая бастаған күнге қыздырынып, үйүйдің жанында керіліп жатқан маң төбеттер, қазақы тазылар арс-ұрыс етіп жарыса шауып жөнелді. Балалар жалт қарасты. Атын баяу аяңдатып ауылға келіп қалған бөгде салт аттыны көрді. «Бұл кім?» дегендей бәрі бір-біріне қарасып, аңырап қалды. – Ассалаумағалейкүм! – десіп жамырасып сәлем берген балаларға жолаушы жігіт те ерекше ілтипат етіп жатыр. – Сәлемші балалар ғой, түге. Кәні, айта қойыңдар, бұл кімнің ауылы? – Жаяу атаның. – Жаяу кім еді, тәйірі? – деді келген адам қуақыланып. – Пәлі! Ойдойт дерсің! Жаяу атаны білмейді, – деп кішкентай қара бала айғайлап жіберді. Сәлден соң сабасына түсіп, ұшатын құстай қомданып: – Аттыдан жаяу жүріп кек аламын, жігіттер шешен болсаң, маған ұқса! – деп әндетіп қоя берді. Дауысы ащы, шіңкілдек екен. Бірақ жолаушы жігіт домаланған қара баланың өлеңінен гөрі өжеттігіне риза болғандай. – Әп, бәрекеледі! Жарайсың, азаматым. Енді түсіндім. Ал енді маған сол аталарыңның үйін көрсетіп жібере ғой. Жолаушы алты қанат ақбоз үйге сәлем беріп

кіріп келгенде, төрдегі дөңгелек үстелдің жанында газет оқып отырған сексеннің жуан ішіндегі ат жақты, ет мұрынды қартқа көзі түсті. Ол оқып отырған газетін ақырын ысырып қойды да, басын көтеріп, келушіге қарады. – Сәлемші болсаң төрге шық, балам! – Жігіт қымсына басып, үстелге қарай жақындады да, жол соқты болғанын жасыра алмай бір қырындап жантая кетті. Қарт қонағының әр қимылына зер салып сынай қарап аз отырған соң: – Иә, жол болсын, балам, – деді – Қарағайлы бұлақтан елге қайтып бара жатыр едім, сізге сәлем бере кетейін деп. – Жөн-ақ. Шешініп жайғас. Дем ал, – Сөйтті де, қарт газеттерін қарай бастады. Ол кезде әрлі-берлі шабуылдап жүрген «белсенділер» көп болатын. Қонағын сондайлардың бірі десе керек, қарт оған онша мән берген жоқ. Мейман үй ішіне көз жүгірте бастады. Төрде ұқыпты жиналған төсек. Ілінген түскиіздер. Ортадағы дөңгелек үстелдің үсті толған кітап, журнал, газет. Үстіне қызыл көйлек, шалбар киіп, шапан жамылған, басында сусар бөркі бар буырыл шоқша сақалды, қалың қасты қарт әлде бір газетті төрт бүктеп оқып отыр. Әлгі бір әзірде ғана тартып, содан соң сүйей салған болуы керек, шебер істелген он бір бунақты домбыра жиюлы төсекке сүйеулі тұр. Қонақ жігіттің іші пысты. Өзі көріп жүрген домбыраларға ұқсамайтын мынау алабөтен аспапты шертіп көргісі келді. Сұраса ма екен? Ойына өз еліндегі Мәшһүр Жүсіптің атына байланысты шығып жүрген бір әңгіме түсті. Мәшһүр насыбай атады екен. Өз үйінде мүйіз шақшасы үстелдің үстінде жатады екен. Біреу шақшасын сұраса, Мәшекең едәуір сөгіп тастайтын көрінеді. Оның ойынша адамға өнер ортақ, қымыз ортақ, насыбай ортақ, табиғат ортақ, ауа ортақ. Сол ортақ затқа еншілес бола тұрып, рұқсат сұрау білместік дейді екен. Әнші атаның да ойының осыған саймасына кім кепіл? Асылы ұлы адамдар көбіне мінездес, пікірлес келеді демейтін бе еді үлкендер?

Өзінің соңғы ойымен қанаттанған жігіт батылсыздау қимылдап домбыраны қолына алды да, икемсіздеу дыңғырлата бастады. Бірте-бірте сұңғыла аспаптың құдіретті үні бойындағы діріл мен саусақтағы кібіртікті жеңіп, жас жанды біржола баурап әкетті. Көп жылдар бойы аңсаған жүйрігіне тақымы жаңа тигендей болған жолаушы «Қанатталды» әнінің әсем әуенін сұңқылдата жөнелді. Бұл әуен манадан бері өзі-өзімен болып отырған қарт әншіні де селк еткізбей қоймады. Өнерліні өз ұлына балайтын ол мейманының домбыра шертісіне сүйсінген сыңаймен телміре қарап отырды да, ән әуені аяқтала бергенде: – Оу, шырақ, сен осы Қарақыздың баласы емеспісің? – деді. Қонақ жігіт үй иесінің мына сөзіне таңданса да, аты алты алашқа әйгілі әншінің мұның әкесін білетіндігіне қуанып, масайрап қалды. – Иә, ақын ата, мен Қарақыздың кіші баласы Бұршақпын. Бұл сөзді естіген қарт орнынан ширақ тұрып, Бұршаққа құшағын жайып, ұмтыла берді. Жаяу-Мұса өзін қапсыра құшақтағанда, Бұршақ оның қайраты әлі де қайта қоймағанын анық сезді. – Бар екенсің ғой. Досымның көзі екенсің ғой! – деп қатты тебіренген ақын көзіне мөлтілдеп келіп қалған жас тамшыларын сүртті де, томсарып қалды. Әлден уақытта ауыр ойдың шырмауымен шайқала басып орнына отырды да, домбырасын қолына алып аңырата жөнелді. Ал көкаршын, ән еркесі баппен айтса, Ер жігіт не болады серттен тайса. Ән болмас көкаршындай қайда барсаң, Ән білем деген адам шынын айтса.

Ақын атаның әнін алғаш естіген Бұршақ оның майда қоңыр даусына, ән айту мәнеріне елтіп тәнті боп қалды. Бұған дейін талай шаршы топта ән айтып, әнші атана бастаған өзін мынау сусар бөрікті шалдың қасында бұлбұлдың жанындағы бозторғайдай сезінді. Тыңдаған сайын қарттың жарықшақтана бастағанымен, алғашқы әрін жоғалта қоймаған әсем үнін елжірей тыңдап, ынтыға түседі. Ол ақын үнін, ақын өнерін шаңтозаң арасында жатса да, сапасын жоғалтпайтын саф алтынға теңегендей еді. Осындай сезім толқынымен отырып, әннің аяқталғанын да аңдаған жоқ. Тек Жаяу Мұса өзіне қарап сөз бастағанда ғана тәтті бір түстен оянып кеткендей болды. – Осы әнді Қарақыздай келістіре шырқаған адамды көргенім жоқ. Әнші еді ғой сабаз! Серілігі де кем емес-ті. Қаршыға, тұйғын, тұрымтайсыз ішкені ас болмайтын. Ал домбырашы болғанда... Айтпақшы, мынау қолыңдағы домбыраны білесің бе? Білмейсің. Оны көп адам білмейді. Сұрамайды да. Және де осы домбыра қарағайдан жасалған ба? Оны да білмейсіңдер. Ал білу керек-ақ. Қарағайдан жасалған домбыра мұндай шешен, әрі әсем, әрі берік болмайды. Сен тыңда, мен әңгімелеп берейін. Аты аңызға айналған Атымтай-Жомартты көргем жоқ. Мен білетін Жомарттардың бірде-бірі Қарағызға әліп те болмайды. Байлықты батпақ, билікті шатпақ санап, өнерді жақтап отырушы еді ғой. Оның өнерге деген сый-құрметі түпсіз теңіз еді. Сиыр жылы жол түсіп Баянауылдың терістік шығысындағы жеке батыр сияқты жалғыз тау Қыңыртасқа Қарақыздікіне бара қалдым. Отыздағы ожар кезім. Есігінің алдына келіп, «Ақ сисаны» айғайға қостым. Үйден шығып, аттан өзі түсіріп алсын деген назым еді оным. Қарақыз мәсішең жүгіріп шықты. Қапсағай денелі, зор адам еді. «Бүйтпесең Мұса боласың ба, мін арқама» деп арқалап ала жөнелді. Екеуіміз амандасқан жоқпыз. Кезек-кезек ән салып, Қарақыздың қараша үйін әнге бөледік те тастадық. Әбден мауқымыз басылған соң барып, құшақтасып сүйістік.

Қарақыз кедей жігіт-ті. Он шақты ғана қойы, бір «Көк баспақ» деген аты мен қарақасқа биесі барды. Жалғыз биенің жалғыз тайын алдыма алып келді. – Кәне, бата жаса. – Қонаққа қой да аздық етпес, – деп едім, «Жаяуға тай да аздық етеді, бірақ жылқы алыста», – деді. Досымның жайы өзіме мәлім. «Бөрі арықтығын білдірмейдіні» ұстанып тұр. Олай айтып, бұлай айтып, Қарақызды көндіре алмаған соң: – Қара тай құйрық-жалың майда екен, Кедейге бір жеген ет пайда екен. Қонаққа ел ақтаған сені сойған Ұяты Қарақыздың қайда екен? Қара тай құйрық-жалың күлтелі екен, Жанарың тұтанарлық пілтелі екен. Шорманға бітсең жүз жас жасар едің, Тырашқа Қарақыздай бітеді екен. Тырашқа біткеннен соң қара тайым, Тіршіліктен не қайыр күтеді екен. Аллауахбар, – деп бата жасадым. – Соны айтам мен де. Өзінде де ми болмашы, – деген Қарақыз семіз тайды сойғызды да тастады. Досымның үйінде үш қондым. Үш күн бойы ән салдық. Шер тарқады. Аунап-қунап бір жасап қалдым. Жүруге рұқсат сұрағанымда, Қарақыз: «Тағы бірер күн болсаңшы, сен кеткен соң сыңарымнан айрылған аққудай боп жалғызсыраймын ғой», – деп жат та жабыссын. Біз әрненің басын бір шалып, көп отырдық. Ақыры мен атқа қондым. Досым үш күн бұрын өзіме тайын сойған қара қасқа биені алдыма көлденең тартты. Осы күні есіме түссе, ұялғанымнан күлкім келеді. Сол жерде шарт сынғаным. «Мен сені ер екен десем, жөн білмейтін көр екенсің!» деп алды-артыма қарамай шаба жөнелейін. Сондағы оған қояр айыбым ата жолын ұстап «не бұйымтайың бар?» деп сұрамады. Және де өзім тақыр кедей болған соң ба, кім білсін, әйтеуір ат мінгізбек болғанды мүсіркеді деп түсінуші едім. Шамасы қатты ренжісем керек, артымнан айғайлап шауып келе жатқан Қарақызға тоқтағым келмеді. Тек ол алдымды орап, атынан түсіп, маған қарсы жаяу беттегенде барып шыдай

алмадым. Атын ерттеуге мұршасы келмесе керек, жайдақ келіпті. Атымнан түсіп, қарсы жүрдім. Құшағымыз айқаса кетті. – Ей, сен өзің қызық екенсің ғой, батырекесі. Нанға өкпелеген баладай, ә, – деп иығымнан қағып, күліп жатыр. – Сен немене, мені жарапазаншы дедің бе? Ата дәстүрін неге ұстанбайсың? – Ал ұстандық. Бұйымтайыңды ата ғой? – Ана қара қасқа биеңді өзің сауып іш. Маған оны бергенің не қылғаның? Мал баққызып қоймақпысың! Шын дос болсаң, домбыраңды бер, көзіңдей көріп жүрейін. – Біліп едім. Ол домбыра менің жаным еді. Бұйымтайыңды айтқызбағандығым да сол жанымды бермей, малымды беру болатын. Болмас, болмас! Қалауың құтты серік болсын! Тек мына шартқа көнесің. Қазір үйге барамыз. Тағы бір қонасың. Сонан соң, күрең домбыраның тарихын айтып берейін. Сен оның тарихын да бірге ала кет, – деп қолқалады. Мен оның тілегін бердім. – Қозған Шақпақ шеберді білесің ғой, – деп бастады Қарақыз әңгімесін. Өткен жылы сол Шақпақтікіне жол түсіп бара қалдым. Шебер үйінде екен. Қол қусырып қарсы алды. Әңгіме-дүкен құрып, екеуіміз түннің бір уағына дейін отырдық. Сөзден сөз өріп, мен оған бір домбыра жасап бер деп қолқа салдым. – Болсын, – деді ол. – Бірақ мынандай шартпен. Сен жасатқан соң, мен жасаған соң, ол нағыз домбыра болуы керек қой. Мырзаларға жасағандай қарағайды үңгіп-үнгіп бере салсам, менің Шақпақ атыма дақ түсер. Бір қойды сойып, бір қойды ақтығың деп жетектетіп жіберсең, сенің Қарақыз атыңа дақ түсер. Сондықтан былай істелік. Мен домбыраға ыңғайлы ағаш іздейін. Сен үш күннен соң қайта соқ. Үш жігіт ерте кел. Мені зембілдің үстіне парсы кілем төсеп отырғызасың да, басыма күн түспестей күрке жасайсың. Сонан соң зембілді екі жігіт ерлерінің үстіне салып алып жүреді. Желмейді. Шаппайды, бүлкілдетпейді. Сау аяңдап отырады. Ауылыңа жарты шақырым қалғанда өзің бас болып, мені жаяу көтеріп жеткізесіңдер. Үйіңе барған соң, неше күн жатсам, сонша қой

соясың. Соятын қойың шымқай қара болсын. Бұл сенің бүгінгі күніңді бейнелейді. Маңдайларыңда жұлдыздай ғана төбелі (ағы) болсын. Ол сенің ұрпағыңның болашағы делік. Кім біледі, Құдай қош көрсе, ұрпағың дәулетіне сәулеті сай бақыт иесі болар. Домбыра жасалып біткен күні бір түн ән шырқайсың. Осы шартты орындамасаң, саған серт, қазақ баласы ұстап көрмеген домбыра жасап бере алмасам, маған серт! Амал нешік, серттескен соң, серттен шықпау өліммен тең болған соң Шақпақ шебердің айтқандарын бұлжытпай орындадым. Өзімде болмағанмен туыстарым Сәмен, Сәйділданың қойларын бір жұма бойы жұмсап бақтым. Олар менің ішіп-жеміме әсте таршылық еткен емес қой. Бәрі де ойдағыдай еді, құдай ұрғанда алтыншы күні соятын қара төбел қой табылмады. Ағам Сәменнің қойын аралап жүрмін. Қара төбел қойлар болса, семізі жоқ, семіз қой болса, қара төбел емес. Сөйтіп жүргенде бір семіз, үстіне мінсең, екі аяғың жерге тимейтін қара төбел саулық жүр екен. Ұстап алып, үйге әкеліп сойып тастадым. Жануар кенже буаз екен, ішінен егіз қозы шықты. Мұны біреулерден естіген ағам менің үйіме келді. Жауар бұлттай түнеріп кеткен. Бойым мұздап қоя берді. Жапақтап Шақпаққа қараймын. Ол еш нәрсені сезер емес. Домбырасын жоңғылап жатыр. Дәл қазір аспан айналып жерге түссе, селт етер емес. Танауының астымен әлде бір әуенді ыңылдап, Баянауланың кәдімгі өзіміз көріп жүрген ырғайынан домбырасын құрастырып жатыр. Сәкең түнеріптүнеріп тұрды да, (сөйтсем сойылған саулықты ол қойының басы санайды екен) «Малды елден көр» деп теріс бата жасап шығып кетті. Білместіктен екі бірдей кінәсіз төлдің обалына қалғаныма іштей қынжылып тұрған мен ағайдың мына батасына разы боп қалдым. «Елден көрсем, елден-ақ көрейін. Аштан өлмесем болғаны да. Әйтпесе, жарық дүниенің есігін ашып үлгермеген жас төлдердің обалына шым батып кетермін» деп ойладым да күліп жібердім. Сонымен сол күні шебер де өз жұмысын тәмамдады. Мен түнімен ән салдым. Ол өз қолынан

шыққан домбырасының сұңқылдаған бұлбұл үніне елтіп, сүйсінумен болды. Кетерінде домбыраның шанағынан толқу үстінде сүйіп-сүйіп алды да: «Енді Шақпақ сендей домбыраны не жасар, не жасамас. Дақ түсірме атыма, сүйікті бөбегім», – деп көзіне жас алып еді... *** – Міне, балам, көрдің бе ерлердің ісін, – деп ақын аз уақыт үнсіз қалды. Сонан соң: – Есіл ерлер. Еңселері езіліп, еңіреумен, күңіренумен өткен қайран серілерім менің! – деп иығын селкілдетіп, өксіп алды. Ақсақал адамның жан толқынысы, сағынышты көз жасы Бұршақты да жасыта бастап еді, ақын қайтадан кәрі қыранша саңқ етті. «Ер болмасаң да, ез болма, Асыл болмасаң да, жез болма. Атаңдай болмасаң да, атандай бол! Мұны менің батамдай көр», – деп тақпақтап барып тоқтады. Бұршақ ақын сөзін іштей әлденеше рет қайталады.

Ақ қайың Ауыл сыртындағы кішкене тал тоғайға еніп бара жатқан көк аспан түстес көк көйлекті көзі шалып қалған Мақпал әженің өне бойы дір ете түскендей болды. Өз көзіне өзі сенбей, тал тоғай жаққа сығырайып тесіле қарады. Көк аспан түстес көк көйлек қайта көрінер ме екен деп еді, көрінбеді. Жарты шақырымдай жердегі шоқ тоғайға қарайқарай екі көзі жасаурап кеткен соң, ақ жаулығының етегімен көзінің алдын сүртіп тастап, енді қолын батып бара жатқан күннің шапағына көлегейлеп, қайта үңілді. Өңшең мыртық қара талдардан ала бөтен көзге ұрып тұратын періштедей ақ қайыңды көргенде бұрынғыдан бетер мазасыздана түсті. «Кесірлі қайыңға қайдан үйір болып жүр кесапат?» деп күңк ете қалды. Содан соң қабығы аршылып, қақ болып, кеуіп қалған тал таяғын қос қолдай таянып, тоғайға кіріп кеткен сүт кенжесін тағатсыздана күтті. «Ойпырмау, бұл кесапат сол тоғайы құрғырда не жоғалтып еді, тағы анау кесірлі қайыңға бармаса нетті?» деп күбірлей берді. Ақыры шыдамы

сарқылдағандай болған шүйкедей қара кемпір көк аспан түстес көк көйлекті қызы барған кішкентай тал тоғайға қарай өзінің қалай жыбырлай аяндап кеткенін байқамай да қалды. Ол әйтеуір осы бір тал тоғайдың ортасында ақ балтырын түріп қойып, төңірекке кербез көз тастап тұрған керім келіншектей көрінетін осынау жалғыз ақ қайыңды сұбханы сүймейтін. «Кесірлі қайың» деп ат қойып, айдар тағып алғаны да содан. Өзге бұл қайыңды ақ айдындағы маңқыған маңқа қоңыр қаздардың ортасында жеке жүзген аққуға теңеп, әулие, пір тұтқанда да ұнжырғасы түсіп құрыса қалады. Бұл қайың былайғы жұртқа пір көрінсе, көрінер. Бақыт әкелсе, әкелген шығар. Бірақ Мақпалға дегенде қолына қайғы-қасіреттен басқа ештеңе ілікпеген сияқты. Оқшау мінез танытып, жападан жалғыз серіксіз тұрғанынын өзі-ақ сезікті. «Жалғыздық Құдайға ғана жарасқан» деп ойлайтын Мақпал кемпірге: «Жоқ, жалғыздық маған да жарасқан. Маған жолағанның бәрі де серіксіз өтпек» деп пәлсапа айтып тұрғандай көрінеді. Ондайда шүйкедей қара кемпірдің көз алдынан тауқыметі мол болған тұрлаусыз тағдыры елестеп өте береді. Бұл сонда кәрі таудың жақпарындай қыртыс-қыртыс бетінен төмен сорғалаған ыстық жасының кермек дәмін суда ұзақ тұрып ақжем болған еттей бозаң тартқан өңсіз еріні сезген кезде ғана селк ете түсіп, еңсесін қайта көтеріп алушы еді. Содан соң: «Құрысын, құрып қалғыр. Тек бес шырағымнан, әсіресе сүткенжемнен аулақ» деп өзөзінен мазасыздана қалатын. Сол сүткенжесі тал тоғайға еніп кетіп, көрінбей қойды. Оның қайткенде де анау «кесірлі қайыңға» бір соқпай кетпесі хақ. Ал жазатайым бара қалса... Мақпал қарт жүрісі маңдымаған соң, қызы дыбыс берер деген оймен: «Әй, Ақбота» деп айқай салды. «Ақбот...а...а». жаулығының миығын түріңкіреп, құлағын тоғай жаққа тосты. Ақыры өзінің қарлығыңқы даусының көктемнің жорға желіне қарсы қауқарсыз екенін түсініп, баяғы мимырт жүрісіне қайта басты... Онда да осындай көгілдір көктем болатын. Тал тоғайдағы жалғыз ақ қайыңның түбінен көз жасындай боп мөлдіреп аққан момын бұлақтан екі

шелегіне су толтырып алып, енді ғана бойын тіктемек болып еді: «Армысыз, ару бикеш» деген қоңыр дауысты естіп, бір сәт аңырып тұрып қалды. Содан соң, ес жиып, кербез қимылымен дауыс шыққан жаққа мойын бұрды. Есік пен төрдей қарагер аттың үстінде қаршығадай қонақтап қарасұр жігіт отыр екен. Қысыңқы біткен қара көздері күле қарағанмен өткір де уытты. Мақпал өзін мынау қарасұр жігіттің мысы басып бара жатқандай сезінді. Қапелімде аузына сөз түспей, қипақтай берді. – Мақпал, немене мені танымай қалдыңыз ба? Оспанмын ғой мен. Есіңізде ме, түнеу гүні Нұғыман мен Ажардың тойында танысқанымыз? – Иә, иә, есімде, – деді Мақпал екі бетінің ұшы жидектей қызара түсіп. Сол бір тамаша кешті ұмытуға бола ма? Көршілес екі ауылдың қызбозбаласы армансыз ойнап күлген, өнер жарыстырып, өзара кексіз де кіршіксіз сынасқан кеш еді-ау ол. Нұғыман мына қарасұр жігіттің ауылы «Тендіктен» Ажарды алып келген күні осындай бір тамаша тойлы кеш болғанын Мақпал қалай ұмытар. Сонда емес пе еді, мынау қарасұр жігіттің қораз боп шақыратыны. Жастар «көрші» ойынын бастаған-ды. Көршісіз қалған осы қара сұр жігіт Мақпалдың көршісі Сәлімге: – Көршіңді сұраймын, – деді. Сәлім алғашқыда «бермеймін» дегенімен, берілген жазаға төзе алмап еді. Сондағы қиналғаны – бір аяқ тұзды су ішу. Сәлімнен Мақпалды тартып алғандай болған қарасұр жігіт көрікті құрбысының қатарына отыра беріп: – Әй, Сәлім-ай, оңбағансың-ау, оңбағансың, мынандай сұлу қыз үшін бір аяқ тұзды су түгілі бір аяқ у ішіп өле қалсаң болмас па деген. – Сәлім де осы сөзге жармаса кетті. – Уай, Оспан оспадар, ондай мықтылығыңды біз де сынап көрейік. Кәне, көршіңді бер. – Тапқан екенсің май жеместі. – Ендеше қораз болып, кереуеттің басына қонақтап тұрып шақыр. – Сол да сөз боп па? Болса да оспадар, ожар атанған Оспан емеспін бе? Оспан Сәлімнің бұйрығын айна-қатесіз орын-

дады. Тіпті мұны ерекше бір шабытпен істегені соншалық – оның әтештерше мойнын құлаштай созып, екі қолын қанатындай далпылдатқанына көзінен жасы аққанша күлмеген бір жан болған жоқ... Осы оқиға есіне түскен Мақпал болар-болмас езу тартып, Оспанға қиыла қарады да: – Немене, тағы әтеш болып шақырғалы жүрсіз бе? – деді. – Оның рас, ару бикеш, оспадар Оспан сіз үшін әтеш қана емес, есек болып кетуге де бар. Нансаң содан бері ұйқы-күлкіден қалдым. Жылқы бағып жүргенде де ойлайтыным бір өзің. Осы талды төңіректеп жүргеніме де талай күн болды. Өзіңді көре жүріп, жақындап сөйлесуге батпай жүрдім. Бүгін тәуекел қайығына мініп келіп тұрған бетім. – Астыңыздағы қайық секілді емес, жылқы тәрізді ғой. – Қарагерге жүк болған сүлдерім ғана. Одан мың есе ауыр жүк – ой-арманым тәуекел қайығында. – Қайығыңыз қайырлап қалады деп қорықпаған екенсіз. – Қайырламақ түгілі қара жартасқа соғылып қақ бөлінсе де көніп келіп тұрмын. – Пәлі! Тым тәуекелшіл екенсіз. Бұл мінезіңіз ерлік деуге келмесе де, әйтеуір оспадарлық емес-ау деп қалдым. – Соны өзім де сезіп едім. Менің жанымды сенен бөтен кім түсінер... Ой жетегінде келе жатқан Мақпал-әже бір томардан өте бере сүрініп кетіп, мұрттай ұшты. Құлап бара жатып әлде кімнің шар ете қалған даусын құлағы шалып қалды. Басын көтере беріп, сүт кенжесі Ақботаның жыламсырап, өзін қолтығынан демей көтеріп жатқанын көрді. – Апа, бір жерің ауырған жоқ па? Апа, мұнда неге келдің? – деп бәйек болып жүр. Мақпал үн-түнсіз белін жазып біраз тұрды да, өзінің тал тоғайдың шетінде тұрғанын көрді. «Қай-қайдағы басымды шатып, қара басқанымды көрдің бе?» деп күңкілдеді. Мұның сөзін анық ести алмаған сүт кенжесі: – Не, немене дедің апа? – деп сұрады. – Сен кесапат, қырсықты қайыңға бейуақытта

неге келіп жүрсің? Ақбота үндемей төмен қарады. – Бұл қырсықты қайың, жолама дегенім қайда? – Жұрт қайта «Әулие қайың, махаббат иесі» дейді ғой. – Дей берсін. Мен үшін қырсықты қайың ол. «Ой, тәңірім-ай десейші» деп ойлады Мақпал әже. «Біреуге қырсық көрінгенді біреудің әулие тұтатыны несі екен? Махаббат иесі дейді. Бұл қыз оны қайдан біледі... неге білмесін, биыл он сегізге шығыпты-ау. Әкесі кеткенде іште қалған...». Ол ойын бұзып, ақ қайыңға өкпелі жүзбен біраз қарап тұрды да, қызы мен таяғына кезек сүйеніп үйіне қарай аяңдады. Әлгінде тал тоғайға бара жатқандағы ой үзігінен айрылып қалғандай еді, енді соның бір пұшпағы іліккендей болды. Шіркін халық дана ғой. «Шолақ февральда үйленсеңдер, өмірлерің қысқа болады» деп Құдайдың зарын қылды емес пе жұрт. Оспан оған болды ма? Бірбеткейлігіне басып, «осы жұрттың ырымы-ақ таусылмайды» деп тұрып алғаны. Танысқаннан кейінгі алты ай жазды өткізіп алып, киліккен айымызды көрдің бе. Шайтан ғой бастаған бізді. Әзәзіл ғой Оспанды азғырған. Әйтпесе, әлде қандай болар едік... Қуанышты күндер неге ғана тез өтеді екен. Оспанмен бірге бір шаңырақтың астында өткен оншақты жыл бір күнгідей болмай, зымырап өте шықты. Дүниені тітіреткен дүлей соғыс басталды да кетті. Сол 1941 жылдың жазында Оспан екеуіміз өзіміздің тұңғыш махаббатымыздың куәсі болған осынау ақ қайыңның түбінде қоштасып едік-ау сонда, екеуіміз бірдей өзіміз махаббат тәңірісі санайтын ақ қайыңды құшақтап тұрып, аман көрістір деп тілек тілегенбіз. Содан соң ол майданға аттанған еді де, мен Жолтаң, Дайырбай, Несіп үшеуімен қала бергем. Арада үш ай өткеннен кейін туған нәрестеме әкесінің аман қайтуына тілеуқор болсын деп Тілек деп ат қойғанмын... Құдай тілегіңді берейін десе қиын ба. Екі жылдан соң шиеттей төрт бала мен менің көз жасымды Алла тағала көріп, мейірімі түсті ме кім білсін, Оспан майданнан жараланып қайтып келді. Жарты жылға жетпей, бір жола сауығып кетті. Қара қағаз

алып, қайғы жұтып жүрген келіншектер маған қызғанышпен қараушы еді. Колхоз жұмысына керек деп аудан басшылары майданға қайта жібермей, елде қалдырған. Оспан жесір келіншектердің көкірегіндегі қайғысының құртындай болып жүріп жатқан-ды. Ой, опасыз дүние-ай десейші! Сонда ол әлгі Зылиқа жүзіқарамен осы қырсықты ақ қайыңның түбінде кездесіп жүріпті-ау... – Апа, апа деймін, неге үндемейсіз? – Ә... – Неге үндемейсіз деймін. Маған ренжіп келесіз бе? – Жо... Жоқ. Қай-қайдағы ойыма түсіп. – Апа, деймін осы сіз ақ қайыңды неге жек көресіз? – Е...ей, балам-ай, менде не ес бар дейсің? – деген

Мақпал әжей үйіне келіп қалғанын көріп, жүрісін баяулата түсті. «Ол менің бақытымды ұрлаған қырсықты қайың. Ол болмаса, сенің әкең мен Зылиқа сұм кездеспес пе еді, қайтер еді? Сонда қалай, бір ауылда тұрып кездеспесі болып па?... Жо... Жоқ... ақ қайың олардың күнәларын ел көзінен тасалады ғой. Екеуі елден қашып кетерлерінде де соның түбінен аттанған... сонда менің шиеттей бес баламның, әсіресе, жөргектегі Ақботамның жазығы не еді? Ол тіпті сәби еді ғой. Зылиқа кегін күйеуін жалмаған сұм соғыстан алмай, бізден алды емес пе?». Мақпал кеудесін қарс айырып «уф» деп күрсініп қойды. Содан соң: – Оқасы жоқ, жазмыштан озмыш жоқ. Құдай жеткізді ғой, әйтеуір. Дегенмен сол қырсықты қайыңға жоламай-ақ қойшы, балам, – деді. – Біріншіден, бізді жеткізген өзіңіз. Екіншіден, шалыңыздың сізді тастап кеткеніне ақ қайың кінәлі емес қой. Мен онда біреумен кездесіп жүрмін. – Не дейт? Қарай гөр, бұл кесапатты, тумай жатып. Айт қазір жаныңның барында, ол қандай пәле? – Пәле емес, адам. Өзіміздің Майдан. – Әлгі Бегімнің мұғалім баласы ма? – Иә, сол, апатайым менің. Мақпал өзін аймалаған Ақботаның шашынан сипап отырып, көзіне келіп қалған жасын сүртпестен: – Жарайды, бақытты болыңдар, – деп батып бара жатқан күнге қарап отырып, қолын жайып күбірлей берді, күбірлей берді...

Мақпуза Соңғы күндері Мақпуза шешейдің қабағы ашылмай-ақ қойды. Жатса-тұрса ойына алған ісі мазалай беретін болды. Не де болса тәуекел қайығына мініп, көздеген мақсатына нық қадам жасайын десе, мынау жарық дүниенің бар мәніндей көретін жан жолдасын өзгенің құшағына өз қолымен қалай апарып берсін. Біржола бермек түгілі Баршынбайдың басқан ізін де өзінен басқаға бұйыртпас еді, басына қонған бақыт құсы баянсыз болды ғой. Екеуінің отау тігіп отасқанына да 35 жыл толды.

Осы 35 жылда мұның ең болмады бір рет пұшпағы қанамапты-ау. Сонда да мың болғыр Баршынбайы баяғы ыстық махаббатынан танбапты. Әрине, әке болып, бауырына бөбек қыса алмағаны оның жанына батпайды деймісіз. Батқанда қандай! Оны Мақпуза шешей сезіп те, көріп те жүр. Әсіресе, кешке жақын екеуі есік алдындағы ұзын орындыққа шүңкілдесіп отырғандарында көршілердің қара борбай балаларының доп қуалап жүргендерін көргенде, Баршыбайының мойылдай қара көздері жасаурап, онсыз да ақсұр жүзі мүлде бозарып кететінін қайтерсің. Бірде бір қара сирақтың тепкен добы төргі үйдің терезесінің күлпаршасын шығарып, ішке топ ете түскенде әлгі шаң-шаң допты кеудесіне қысып тұрып еріндері жыбырлап, көкке қарап күбірлей берді. Кім біледі сол сәт терезенің шынысын сындырып кірген допты ырым етіп, Құдайдан бір шикі өкпе тіледі ме екен. Бірақ сөйте жүріп сыр бермейді. Мақпузасын баяғы алғаш қосылған кездегідей еркелетіп, мәпелеумен жүр. Ал Мақпузаның ішкі жан дүниесінің әлемтапырық болғаны қашан. Оңаша қалғанда құс жастықты құшақтай, көздің жасын көл қылатын Мақпузасы биыл міне елу үшке аяқ басты. Бұрын Құдай берейін десе қиын ба деп жыл сайын бұлыңғырлау бір үмітте жүретін ол елу жасқа ер салысымен-ақ қанаты қырқылған құстай болған. Бәрінен де Баршынбайдың мынау қасиетті шаңырағының иесіз қалар сәтін ойлағанда соған өзін бірден бір кінәлі жандай сезінеді. Бірақ істер амалы жоқ. Еріне сездірмей талай тәуіп, емшілерге көрінгеннен де ештеңе болмады. Ақыры көрші ауылда тұратын он жасар ұлы ғана бар Сәлима жеген жесір әйелге ат басын тіреген. Отыздың үстіне жаңа шыққан қызыл шырайлы, көрікті татар әйелі Баршынбайына ұнар деп топшылаған. Осы әйелден жан жолдасы бір шикіөкпе көрсе, өзінің де бар кінәсі жуылып кетердей сезінген. Осы оймен ерінің бақыты үшін өз бақытын еріксіз құрбан етуге дейін барған. Дес бергенде күйеуі атынан сөз айтқан Мақпузаның сөзін Сәлима да жерге тастаған жоқ. Көп бәлсінбей көңілін берді. Ендігі

бар гәп Баршынбайында. Ол бұған қалай қарар. Мұның өрт шалған жанын түсінер ме? Ал ол жас әйелге үйлене қалғанда бұл не істемек? Отыз бес жыл отасқан жан жолдасының жас әйелмен құшақтасып жатқанының куәсі болып бірге тұра бере ме, әлде бүкіл әулетінен жалғыз қалған аудан орталығындағы немере інісінің қолына барып кіре ме? Онда мұның күйі не болмақ? Осындай ойлар соңғы күндері кең дүниені бір тарының қауызына сиғызғандай еді. Жүрегі өртеніп, мынау пәни жалғаннан жапа шеккен жанына сая таба алмады. Еріне ойындағысын айтуға жүз рет оқталып, жүз рет тоқтады. Міне, қазір де шай үстінде әңгіме қозғамақ еді, тілі күрмеліп, жүрегі дауаламады. Алқымына ащы өксік келіп тіреліп, өне бойын қалшылдатып жіберді. Жоқ, бұдан әрі төзуге болмас. Ол бойындағы бар қайратын жиып, болаттай бекініп алды. Әуелде алыстан орағатып сөйлеп, жайлап бастамақшы еді, бірақ оған сабыры жетпеді. Төбеден ұрғандай тоқ еткізіп, лекіп келген ойын лақ еткізді. – Бәке, саған тоқал әпермекшімін... «Жас иіс иіскетейін», «әйел әперейін» демекші еді, жеме-жемге келгенде әйелдік қызғанышы жеңіп, сыпайылықты сырып тастады. Бір нәрестеге таршылық жасап, тағдырын тәлкекке салған тәңірінен осы «тоқал» деген жалғыз сөзбен өш алатындай көрінді. Іштегі бар күйініші де сол сөзбен бірге сыртқа шыққандай болды. Ерінің көзі шарасынан шығып, пері соққандай есеңгіреп қалды. Әуелі қағыс естідім бе дегендей әрі-сәрі күй кешті. Содан соң әдемі қияқ қара мұрты жыбырлап кетті. Маңдайынан шып-шып тер шығып, салалы саусақтары дірілдеп, ұстарамен тақырлап қырғызған басын терліктей алақанымен сипалай берді. Сәлден соң есі ауысқан адамдай өзөзінен қарқылдап күлді дерсің. – Бәке, бұл әзілім емес, шыным. Мынау қасиетті шаңырағыңның иесіз қалмауы үшін солай етуге тура келеді... Әйел де табылды. Бәрін келісіп қойдым...тек енді сөз бұйдалатпай екеуіміз қазір оң сапарға, ақ тілеулі сапарға аттануымыз керек... – Не оттап отырсың? – Баршынбайдың дауысы өзгеріп шықты. Екі көзі қанталап, безгек қысқандай

қалшылдап кетті. Жауар бұлттай түнерген қалпы батпандай оң жұдырығын көтере беріп қайта түсірді. Өмірі көрсетпеген мінез көрсете жаздап, Құдай сақтап, өзін-өзі ұстап қалды. Содан соң кескен теректей етпетінен түсіп, өкіре жылады-ай келіп. Мақпуза ер адамның, оның үстіне егде адамның осыншама егілгенін бірінші рет көріп отыр. Баршынбайының нақ мұнша күйзелерін біліп пе? Құдай қосқан қосағының мынау аянышты халы оның да ет жүрегін езіп жіберді. Екі мұңлық енді құшақ айқастырған күйі қосылып жылады... Арада екі күн өткенде сәрсенбісінің сәтіне Сәлима босаға аттады. Баршынбай бір қой сойып, замандастарын, көрші-қолаңдарын шақырып той рәсімін жасаған болды. Қонақтар Мақпузаның ерлігін, мәрттігін, ақылдылығын тілдері жеткенше дәріптеп, ақыры үйді-үйлеріне тарасты. Баршынбай әдеттегісінше бәйбішесінің қасына қисая кетпекші болып еді, ол дауысын қатайтып: – Өз орныңа барып жат, – деп бұйырды. «Өз орныңа» деген сөзге ерекше бір мағына беріп тұқыртып айтты. Баршынбай да енді отыз бес жыл отасқан сүйікті жарының бұдан былай бұған жат адам болатындығын сезді. Сезді де тағы да көңілі босады. Өзегі өртеніп бара жатқандай болып, көзіне жас алды. Сәл кешіксе ерінің бұл отырысынан тағы бір ши шығарған білген Мақпуза: – Алланы алдамақпысың. Жөнел! Жазмыштан озмыш жоқ, – деп зіл көрсетті. Баршынбай артына жалтақ-жалтақ қарап, орнынан солбырайып тұра берді. Сәлден соң көрші бөлмеден күбір-сыбыр естілді. Мақпузаның көкірегі шерге, көзі жасқа толды. Сонда да болса бойын билеуге тырысып өз жанын өзі жегідей жеді. Әлдебір жақсылықты күткендей тың тыңдады. Көрші бөлмеден Сәлиманың әлденеге ынтығып, құмартқан, бар дүниені ұмытып, ләззатқа бөленген ыстық демін естігендей болып, ерні дірілдеп «Е, тәңірім, бере көр» деп күбірлеумен болды. Құс жастыққа запыранды ыстық жас сорғалай берді, сорғалай берді...

Шолпан Байғалы Белгілі азаматтардың белгісіз әйелдері

(Деректі әңгіме)

Жер бедеріндегі іздер Қазақстан Республикасы Ішкі Істер министрлігіне еңбегі сіңген қызметкер, милиция полковнигі Кондрат Шақановты Ертістің Павлодар өңірінің тұрғындары ғана емес, бүкіл Қазақстан, Ресей өңірі де жақсы таныды. Оның қылмысты іздестіру ісіндегі адал да абыройлы еңбегін бүкіл ел бағалады. Биік адамгершілігі, өзгеге ерекше қамқорлығы мен тәлімгерлігі, оларға жасаған ізгі жақсылықтары қазір аңызға айналды. Ел есінде жүрген азаматтың артында бедерлі де белгілі ізі қалды. Ол кезінде көзге көрінбейтін, көрініп тұрса да қызмет бабында елене бермейтін көзсіз ерліктер жасады.Сол ерліктерімен биік шыңдарға көтерілді. «Менің өмірдегі шыққан биігім мен алған асуларым, қызметтегі жеткен жетістіктерім – аяулы жарым Алтын Жәзитқызының еңбегі»,- деген екен ақсақал Кондрат. Ал осы Алтын Жәзитқызының Кондрат Шақановтың жары екенін біреу білер, біреу білмес. Ал біз білетін Алтын - алтындай ардақты, күмістей салмақты, биязы мінезді әйел. Ол әлі күнге дейін бір кездері жолдасы Кондраттың қызмет істеген құқық органында жаһұттай жарқырап жүр. Ал ұлы Кондрат пен қызы Гүлмира әке жолын қуды. Қазір Шақановтар әулетінің құқық

органындағы қызметі бір ғасырдан асты. Алтын Жәзитқызы – бүгінгі күні арамызда жүрген жас жігіт милиция полковнигі Кондрат Кондратұлының аяулы анасы, немерелері Айя мен егіз туған Айхан және Кондраттың (азан шақырып қойған аты Қасымхан) әжесі. *** Новосібір қаласының күн батыс жағындағы қараша ауылдан шыққан шағын көш қазақ жеріне бет алып келеді. Қысқы қалың түскен қар да биыл ерте еріп, әр жерге жиналған көлшік сулар да сіңіп кеткен. Наурыз айының алғашқы жартысында ауа райы құбылмалы болғанымен екі-үш күннен бері күн көзі жылуын жерге төгіп-ақ тұр. Қыр қызғалдақтары да ерте гүл атып, айналаны құлпыртып, қызғалдақтар мен сарғалдақтарға толтырып тастағандай. Бұл көш елден шыққалы ауа райы мінез көрсете қойған жоқ. Адамның мінезі де осы көктемдей құбылатыны бар. Алтынның әкесі Жәзит ақсақал ат-арбасын дайындап, елге көшеміз деп дайындалғалы, ауа райы сияқты неше рет құбылды. Көшу мәселесін бұдан екі жыл бұрын шешіп қойса да, «бізді бұл елден қуып жатқан ешкім жоқ, осында ана ағайындармен тұра берсек те болмай ма?» деп, Гауһар бәйбішесіне неше рет күңкілдеді. Бірақ Гауһар алған бетінен қайтпады. «Қыздарым басқа ұлтпен жарасып кетеді, күні ертең көзі көгерген сары шашты бір жігітті құшақтап келсе, қайтемін? «Қажының жиен қыздары басқа ұлтқа тұрмысқа шықты» деген атқа қалғанша, қазақ елінің бір шетіне барып...қойшы әйтеуір, абыройымыз айрандай төгілмей тұрғанда... Бәрінен бұрын туған жердің түтінін кеуде керіп бір жұтсам шіркін арман бар ма?» деген еді көзіне жас алып. Алтынның шешесі Гауһардың әкесі Ерғазы жеті рет қажылыққа барса керек. Кезінде ел сыйлаған атақты молда болған. Мұны анасы айтып отыратын. Ал қажының інісі Рысбай Баянауылда тұрады. «Елге қайтыңдар» деп қайта-қайта хабар айтып жатқан да солар. Рысбай – бұл жақта жол бөлімінің

бастығы. Ал нағашы апасы Нұраш Сұлтан Татиевпен тұрмыс құрған. Нағашы жезделері Сұлтан Майқайын алтын кенішінің директоры болып тұрған кезде «халық жауы» атанып, түрмеде отырып келген. Тар жер, тайғақ кешуде ол Сәкен Сейфуллинмен танысып, бір камерада жатып, қара нанды бөліп жепті. Кейін бұл «халық жауы» деген қара күйеден арылып, елге оралады. Нағашы апасы Нұраш өте өнерлі жан екен. Өзі мандалинде, домбырада ойнап, ән салады. Ал өз анасы Гауһар болса, күміс көмей әнші. Домбыраны керемет шертеді. Халық әндерін домбыраға қосылып шырқағанда оның даусының әдемілігіне тамсанбайтын жан болмаған көрінеді. Жәзит ақсақал - тым момын, ештеңемен жұмысы жоқ, қарапайым жан. Бәйбішесінің айтқанын екі етпейді, әйел затын қатты сыйлайтыны сондай, не айтса да, «сенікі жөн» деп отыра береді. Тіпті, қажының қызы деп құрметтеді ме екен, бір жерге қонаққа бара қалса, үнемі Гауһарға төрден орын беретін. Адам аласы ішінде ғой. Жәзит ақсақалдың да ішкі арманы атамекенді көксейтін. Оның да ішкі дүниесінде бір ыстық сезім шетелді мекен еткен кезінде ата-бабасының табан іздері қалған жерді аңсата бергені де рас. Атамекенге деген бір құдіретті тартылыс күші мұны да жетелей берген. Түнеугі күні түсінде әкесінің зиратына барып, құран оқып отыр екен, өзі неге екенін білмейді, ұйқысынан шошып оянды. Түсінде жылады ма, оянған соң да көзінің жасын сүртіп отырды. Әкесі мен шешесінің сүйектері шетелде қалып бара жатқанына жүрегі ауыратын секілді. Амал қанша, балаларының болашағы үшін елге көшпекші, осылай етпекші. Көшу керек. Өліп-өліп өлімнің сарқыты болған Алтыны үшін, қыздары үшін осылай етеді. Жәзит қасында бүк түсіп жатқан Гауһарға қарады да, көзіне іркіліп келіп қалған жасын көрсеткісі келмей, қабырғаға бетін бұрып, жатып қалды. Бүгін түні бойы көзі ілінбей шықты. Жол жүрер алдында дем алып алғысы келіп-ақ еді, ұйқысы келмеді. Арбаға тиеген жүктерінің қалай байланғанын ойлады. Бәрінен бұрын ескі-

құсқы деп жұртта қалдырып, ошақ басына тастап бара жатқан дүниелерді ойлады. «Жағып кетсем бе екен?» дейді бір ойы. «Жоқ, біреулерге керек болса, жинап алар». Көзі құрғыр қимай барады. Ел жаққа барғанда кімнен айыр, күрек сұрап жүреді? Әне, ағаш кесетін аратемір, ертоқым, арбаның қос арысын да ала кету керек. «Қалдырып кетсем ырымға жаман болар» деп толғанды. Сыйлыққа қалдырып кететін бір қазақ отбасы қалсайшы. Бәрі көшіп кетіпті. Ана қазанды да арбаның бір бұрышына қыстырып, салып көрейін, сыятын шығар». Ойы онға бөлінді. Ендігі жатысынан пайда шамалы шығар деп орнынан тұрып, далаға шықты. Таң аппақ болып атып қалыпты. Жерде ине жатса да көрінетіндей. Үйінді қоқыстарды бұрынғыдай аяғымен ысырып көрді. Өз-өзімен сөйлесіп, қабырғасымен кеңесіп, қос арбаға артып қойған жүктерді қайта айналып шықты. Тәңертеңгілік шай үстінде Гауһармен ақылдасамын деп қояды. Есік алдында күйбеңдеп жүріп, үй ішін де ерте оятып алды. Гауһар тұлымшағы желбіреген Алтынды бір қолымен қыса ұстап, екінші алты айлық Сәруар есімді қызын арқалап, жаяулап келеді. Әйелдің алқынып шаршағаны да, алау жүзінен реніштің табы да байқалмайды. Тіпті, қанша жыл тұрған бөтен елге деген қимастық сезімнің ұшқыны да көрінбейді. Дегенмен, қанша айтса да бір кезде өздеріне пана болған қараша ауылдың иттеріне дейін еркелеп, аяғына оратылғаны ана жүрегін селт еткізгендей. Иә, бұл елде анау төбенің басында Алтыннан бұрын өмірге келген ұлдары мен қыздарының сүйегі қалып барады. Бірақ Гауһар өкінішті қуанышқа жеңдіретін секілді. Қос жанары жадырап, бет жүзі алабұртып, ыңылдап әндетеді. Оның атамекенге деген ынтазары мен сағынышы арқасындағы баласының салмағын да сездірмейді. Енді бұлар күн мен түн теңелетін жаңа күннің алғашқы таңын атамекенде қарсы алуға асығып келеді. «Адамның басы – Алланың добы» дейді ғой қазақ. Рас Алтынның ұлы атасы шиеттей бала-

ларды аштықтан аман алып қаламын деп, осы бір сүрлеу жолмен жүктерін жаяу арқалап, Секпірайға ауыпты. Жолда кезіккен аң-құстарды көрек етіп, әлсіреген кезде бір дөңнің басынан екінші ойпаңға қарай домалап отырып, өздері жаңа көшіп шыққан әлгі мекенге жетіпті. Бұларды да заманның дауылы мен жауыны, өкпек желі толқындағы жаңқадай лақтырып отырған. Аласапыран уақыт заманды талай аударды. Кімнің басы домалап қайда қалмады? Халқымыз сонау 1916 жылғы ұлт азаттық көтерілісі кезіндегі ақтар мен қызылдардың қыспағынан, одан кейін 1931 жыл мен 1937 жылдары ел басына төнген қара бұлттан қаймығып, шетке ауғаны бәрімізге аян. Сол сұрапыл жылдары атақонысынан қанша адам қол үзіп, тентіреп кетті. Азынаған азаптан құтылудың, өздерін ажалдан аман алып қалудың бар айласы басы ауған жаққа жүре беру болды. Шешесі айтатын, мына өздері жүріп келе жатқан жондағы жолмен Қажының ұрпақтары да Новосібір жаққа бір түннің ішінде ауа көшіпті. Онда олар байлардың малдарын тартып алып жатқан қиын кезеңде жүздеген жылқысы мен жүруге жарайтын қара ала сиырымен бірге айдалыпты. Бұлар осы жаққа келгенде бұлардан бұрын ауып келген қазақтарды тауып аламын деп үміттенгенмен, ойлағандары болмайды. Олар да басқан ізін суытып кеткен. Сөйтіп бұлар да орыс деревнясын паналады. Олардың да оңып тұрғаны белгілі еді, үсті-бастарындағы киімдері жүдеу. Бірақ ішер тамақтары болды. Құс атып, балық аулады. Негізі бұлардың көшіп қонған жері кезінде кең байтақ қазақтың қонысы болған. Кейбір сай-саланың атауы да, кішігірім заемкелер де қазақша сөйлеп тұр. Жол-жөнекей дала төсінде ескі төмпешік зираттар да кездесті. Жұртта қалған киіз үй түндіктерінің сояу-сояу сынықтары, мал сүйектері, қара топырақты күлдің астынан аяғыңа ілінетін шеттері кетілген, күйген асықтар да осы төбенің басында жатыпты. Қажының әулетіне бұйырған жер осы болар деп олар Новосібір қаласының дәл түбіне уақытша көштерін тоқтатып, киіз үйлерін тіккен. Бұл ауылдан қаланың түтіні көрініп тұрыпты. Бір ойларын-

да қаланың қақ ортасынан қоныс тапқысы келсе де, айдап келген малдарын ұстау үшін осы шағын селоны таңдайды. Сөйтіп, бұлар да қиын-қыстау кезінде орыс жеріне айналған осы деревняны паналап, жандарына сая табады. Ал бүгінгі көштің орны бөлек еді. Бұлар күні кешегі жылқыдан қалған тұяқтарын, қара ала сиырлардың тұқымдарын ғана емес, соңғы жылдары өніп өнген ұрпақтарын да елге алып келе жатыр. Ендігі ойлары да, армандары да – осыларды бір жерге қоныстандырып, тұрақтандыру. Алда не күтіп тұр, қай ауылға барып, табан тірейді – бұлардың өздері де білмейді. Алтынның бүгінгі киген киімі - бақайына дейін түсетін, қос етек, кең көйлек. Шағын қазақи тігілген көйлектің етегін оюлап, оқалап сәндеген қамзол қысып тұр. Қамзолдың екі өңіріне жылтыр күмістер тағылып, моншақтар қадалған. Тіпті, кейбір жылтыраған алқаларды нағыз алтын екен деп ойлайсың. Шынында да, көздің жауын алған алтын жарқылдақтарды жұрт көзінен жасырып, балалардың үстіне жамап-жасқап әкеле жатқаны да анасының ақылы болатын. Гауһардың арқасында келе жатқан тетелес екінші қыздың басына киген тақиясында да жылтыраған күмістер күнмен шағылысып келеді. Күн тас төбеге шықты. Бұлар діттеген жеріне әлі жете алмай келеді. Сая болар тал іздейді. Қиыр-шеті көрінбейтін сайын дала. Наурыз айында күннің қызуы күн мен түн теңелген кезде Самарқанның тасын ерітеді деуші еді. Ол өзі адамның көңілі босап, қайырымдылық жасауға, кешірімді болуға, адамның пиғылына айтылған шығар. Бұлар қазақ жеріне жақындаған сайын күн қызуын төгіп бағуда. Арбаның артына бірінің құйрығына бірі байланып келе жатқан бес-алты сиырлар мен тайынша, торпақтар тізбегі де, жегіске лайық деген аттар да жүрістері шабандап, артқа қарай тартып қояды. Салт мініліп келе жатқан көк биенің де сауырынан тер моншақтады. Болдырып қалғанға ұқсайды. Дәл бұлар көшіп келе жатқанда жазық даланың үп дейтін желі де жоғалып кетті. Түскі

тыныштықты арбаның сықырлаған доңғалағы ғана бұзып қояды. «Енді біраз шыдаңдар, жануарлар, ана бір қарағайлар шоғырына жетсек болды, сол арада дем алдырамыз, сосын тағы да әрі қарай жүреміз» деген ой көшпенділерді байсалдылыққа шақырғандай. Соғыстың зардабы бұларға мекен болған, арттарына қалдырып кеткен селоны қатты жүдеткен еді. Орыс ағайындардың да ер азаматтары соғыстан қайтқан жоқ. Хабарсыз кеткендерден де, одан әрі әскерде қалғандардан да хабар-ошар алынып, ел біресе қуанып, біресе жылап азан-қазан болды. Көрші орыс әйелдерінің тірліктері белгілі. Күніне бес-алты бөшке сыра ашытып, бірінің үйіне бірі қонақтап, қызара бөртіп жүреді де қояды. Олар бір жылға жуық уақыт өтсе де әлі күнге жеңіс тойын тойлауда. Оның үстіне, бірінің күйеуі, бірінің баласы, жарымжан солдаттар соғыстан оралды. Гауһар орыс әйелдеріне таң қалатын, өздері қызық, көздерінен жасын сорғалатып отырып, біресе күйіктен, біресе қуаныштан жылайды, сосын келіп бірінің үйіне бірі барып сыраларын ішіп, таң атқанша әндетіп отырады. Жәзит ақсақалдың көші екі күннен кейін ғана Успен ауданының шеткі бір ауылына ат басын тіреді. – Енді әрі қарай бармаймыз, осы жерді қоныс қыламыз, – деді Жәзит ақсақал. «Баянауылға жетуге айдаудағы малдарға обал болады, әрі Ертіс өзенінің үстімен өту керек. Көпірден үйренбеген малды өткізу қиын» деді ме екен, әлде дәм-тұзы осы жерден бұйырды ма, бұлар көшті осы жерге тоқтатты. «Осында тұрып қалайықшы, шетелде қалған туған-туыс, ата-ана, балалардың да зираттарына барып, құран оқып тұруға қолайлы» десті. Ғұмырының ымырт шағында ата-бабасының туған жерінің суын ішіп, ауасын бір жұтып тұрып Жәзит ақсақал қыздарын құшағына алып: – Енді сендердің мекендерің осы жер болады, осында өсіп-өнеміз, құтты қоныс болсын! – деп бетін сипады. Сөйтті де Савинская селосының дөң басына киіз үйдің жабдықтарын арбадан

жайлап қана түсіре бастады. Савинская деп аталатын ауыл Қазақстан аумағында тұрғанымен, мұнда екі-үш қазақ отбасы ғана түтін-түтетіп отырған еді. Бұлар жаз бойы ауыл шетіне тігілген киіз үйде тұрды. Бірақ көрші орыстардың көмегімен бір жылдың ішінде шымнан екі-үш бөлмелі үй тұрғызды. Жәзит ақсақалдың қолынан келмейтіні жоқ еді. Селодағы үйдің ұсталық жұмыстарын да үндемей жүріп, қасына ұлын ертіп алып, өзі тындырды. *** 1969 жыл. Мамыр айы. Алтын бүгін көңілі алабұртып, түні бойы дөңбекшіп шықты. Павлодар қаласында тұрып жатқанына екі жылдай болды. Ата-анасы Ресей мен Қазақстанның екі ортасындағы өздері таңдаған Лозовой ауданының Белоусовка селосында тіршілік кешіп жатыр. Бұл болса білім аламын деп қалаға келді. Сауда техникумын бітірген соң, енді, міне, орталық әмбебап дүкенде сатушы болып жұмыс істеп жүр. Таңдаған мамандығы бойынша жұмысқа тұруға жүрексінді. Бухгалтер-экономист болу үшін тәжірибе керек әрі Қарағандының есептеу институтына сырттай оқуға түсіп, жоғары білім алмақшы. Әрине, бүгінгі тұрмысына өзінің көңілі толмайды, әйел бала болған соң тұрмыс құрып, өмірге ұрпақ әкелгісі келеді. Бір бүйрегінде жалғыз жүргені жанына батады. Ойына алыста қалған балалық шағы оралды. Қыз болып қуыршақ ойнаған кезі де болмапты. Бұл өзі екі көзі қарақаттай, шашы ұзын, сұлу болып бой жетті. Мүмкін ел-жұрттың көзі жаман, тілі тиіп кетеді деді ме екен? Өйткені, Алтын өліп-өліп, өлім сарқыты болған қыз болатын. Анасы сәбилері бірінен соң бірі шетіней берген соң, бұл да шейіт боп кететін шығар деп, туу туралы куәлігін де алмай, ешқайда тіркемей, ешкімге көрсетпей өсірді. 1949 жылы екі жарым жасында енді бұл бала тірі қалатын болды деп «Қазақстанда туды» деп, туу туралы куәлік алып, тіркеу кітапшасына есімін Алтын деп жаздырды. Шетелден көшіп келгенде

апалы-сіңлілі екі қыз еді, бұлардан кейін тағы да екі сіңлісі Гүләйім мен Жанна дүниеге келді. Олар да мұның соңынан еріп Белоусовка мектебіне оқуға барды. Жалпы, Успенка ауданында, тіпті жақын маңда қазақ мектебі жоқ болатын. Жәзит әкесі мен Гауһар анасы қыздарды өз ана тілінде тәрбиеледі. Үйде отырғанда сары майдай сақтап жүретін, қастерлеп төрге қоятын «Қозы Көрпеш Баян сұлу», «Қобыланды батыр» сияқты қисса-кітаптарды оқытатын. Үй ішінде тек қана қазақ тілінде сөйлеуді талап етті. Қазақтың ұлттық киімін кигізді. Ауылға Баянауыл жақтан қонақтар келе қалса, олар төрде ілулі тұратын домбыраны қолдарына алатын да, бұл білмейтін термелерді айтатын. Бірде осы ауылда тұратын Әбу деген көршілерінің үйіне Байғабыл Жылқыбаев деген әнші келді. Ол кісінің домбыраға қосылып айтқан әндерін үйге жиналғандар түні бойы тыңдағаны бар. Сол отырыста әнші Байғабыл ауылдан бір дорба ақша жинап әкеткен. Алтын ол кісіні бала жасында бірнеше рет көрді. «ҚұсниҚорлан», «Бір мысқал» әндерін сол кісінің аузынан естіп, сөзін жаттап алып, өзі де ыңылдап айтып жүретін.

Ауылдағы сегіз жылдық мектепті бітірген соң, әке-шеше бойжеткен қыздарды ауылда ұстап қала алмады. Алтын алған бетінен қайтпай, бұрын ешқайда шығып көрмесе де, Кереку қаласына жол тартты. Енді ойлап отырса, бұл тым батыл шешім қабылдапты. Ата-анасы жерорта жасына жетіпті. Үй шаруашылығын ұстау да оларға оңайға түсіп отырған жоқ. Өзімен тете сіңлісі Гүләйім мен шаруаға ыңғайы жоқ кіші сіңлісі Жанна қалды. Олар да «сегіз жылдық мектепті бітірген соң сендермен бірге қалаға оқуға барамын» деп жүр. Өткен жолы жақын туыстары Маша апайдың туған күнін атап өтеміз деп бұлар мейрамханаға барған болатын. Бірін-бірі жаңа көрген бір топ қыздар Маша апайды туған күнімен құттықтап, мәз болып отырғанда, қарсы столда тамақтанып отырған жігіттердің бірі бұларға бір қорап шокалад пен бір шампан жіберген еді. Бұлар ризалықтарын білдіріп, бас изесіп қана қойды. Содан музыка ойналғанда мұның қасына қасы қою қара, түсі суықтау, мығым денелі, сымбатты келген, денесін тік ұстайтын, жасы отыз бестен асқан бір жігіт келіп, биге шақырды. Алтын үлкен кісінің көңілін қалдырмайын деді де, онымен биге шықты. Танысты. Таза орыс тілінде сөйлейді екен. Ішкі істер басқармасында үшінші құпия бөлімнің бастығы, аға лейтенант Кондрат Шақанов. Есімі құлағына түрпідей тисе де бұл ештеңе сұрамады, себебі, Ресейде туып өскен, кейін Қазақстанға көшіп келгендердің басым көпшілігі өздерін орыс есімімен таныстыратын. Алтын жігіттермен жаңа танысып жүрген жоқ еді, мұның сұлу да сүйкімді жүзіне, өзгені ерекше тартып тұратын күлімдеген көзіне, әдемі көркіне назар аудармайтын жігіт болмайтын. Бірақ Алтын әлі күнге өзі білетін жігіттердің біріне де көз тоқтатқан емес. Бұған ешкім де ұнамайды, онысына өзі де қысылады. Алғашқы отбасымен бақытты болмаған соң ба екен, көңілі де ешкімді қаламайтын болып кетті. Көп ұзамай туған күн кешінде кездескен жігіт те ұмыт болды. Дегенмен, ол жігіт өзін ұмыттырмады. Бұл жұмыс істейтін орталық

әмбебапқа келіп тұрды. Алтын онымен кездесіп, сөйлесіп қалудан сақтанып, мұны көрсе басқа жерге айналып кететін. Дегенмен кезекті бір таныстық болар деп, ол бұл кездейсоқтыққа балап жүрсе де әлгі қою қара шашты, сымбатты жігіт көз алдында қалып қойды. Алтын кереуетінен жайлап тұрып, айна алдына барды. Көзінің алды домбығып, ұйқысы қанбағанын білдіріп тұр. Адамды ой жеп қояды деуші еді. «Қой, неменеге сары уайымға салынамын?» деді де, Алтын киімдерін киіп, боянып, таранып, бір кесе шай ішті де ештеңе болмағандай дүкендегі жұмысына барды. Таңертеңгі ойлар да, өзін мазалаған анау жігіт те бір сәтке ұмыт болды. Алдында енді дүкенге келушілер, жоқ іздеген сатып алушылар... Сұрағанын, қалағандарын әперу, әйтеуір, кеш батқанша осы бір тірлік күнде-күнде қайталанады. Алтын дүкеннің кілтін жауып, үйге қайтарда ғана шаршағанын сезінді. Екі аяғын әрең алып, жаяулатып келеді. Павлов көшесіндегі нөмір 7-үйіне жақындай беріп еді, мейрамханада танысқан жігіт таксиден түсіп, бұған қарсы жүрді. Ойламаған жерден шыға келген жігітті көріп, бұл шошып кетті. Мұның тұратын мекен-жайын біліп алып, әдейі жолын тосып тұрған секілді. – Қарындас, сәл ғана аялдаңызшы, бір ауыз сөзім бар. Алтын не айтарын білмей, не алға жүрмей, тосылып тұрып қалды. «Бұл жігіттің менде несі бар?» деп ойлағанша болмады, «жүріңіз қыдырып қайтайық» деді тағы да жақын келіп. Алтын өзінің қатты шаршап тұрғанын айтты. Шынында да түнде ұйқысы шала болып, онша жағдайы болмай тұрған. «Мүмкін болса, ертең келіңіз» деді де, соңынан ермей қалды. Алайда мұндай көрініс мұнан кейін де қайталанды. Тағы бірде жолын тосып тұрғанда, сылтау айтатын себебі де қалмады. Алтын Кондратпен қала ішінде серуендеп жүргенде тұрмыс құрамын деп мүлде ойламады. Себебі, ол бұдан он бес жас үлкен болатын, әрі нағашыларының туыстары болып шықты. Жігіт оны жақсы біледі. Екі жақтың да ата-аналары

Успенка ауданында тұрып жатыр. Кондрат анада мұны көргеннен бері ұнатып қалыпты. Содан бері оған деген сүйіспеншілігі осылай қарай алып келе беретін секілді. Көрмесе тұра алмайды. Амалы таусылып, не істерін білмей жүріп, бұл қызды өзіне қаратып алудың бірнеше амалдарын ойластырды. «Милиция – менің қорғаным» деп бұл уақытта қызыл жағалылардың абыройы үстем болып тұрған кез. Алтын қасында Таня деген дос қызымен үйіне жақындап келсе, бұлар тұратын биік үйдің алдында милиция машинасы тұр екен. – Таня, мына жүктерді қарашы, менің заттарым сияқты екен, – деді де бірінші қабаттағы пәтеріне беттеді. Үйдің есігіне жақындаса, форма киген бір милиция мұның пальтосын алып шығып келеді. – Оу, менің киімімді қайда апарысыңдар, бұларың не? – деген Алтынның көзі шарасынан шығып, не ойларын білмей таңданып. – Алтын деген сіз боласыз ба? Кондрат Кондратович сіздің дүние- мүлкіңізді көшіріп әкел деп бұйырды. Қалай, сіз білмейсіз бе? – Қайдағы Кондрат? Мен Кондратты білмеймін. Мен оған көшір деген емеспін. Бұл қалай болды? Заттарымды үйге қайта әкеліңдер, әйтпесе милиция шақырамын, – деді де алдында тұрған милиция екені есіне түсіп күліп жіберді. Содан әлгі жігіттер заттарды үйге қайта тасыды. Үйде Рая апайы жоқ екен, оның кішкене қызы «милицияданбыз» деген соң есікті ашыпты, «Алтынның дүниесін көрсетші» дегенде, бәрін көрсетіп беріпті. Әйтеуір жылап жүріп, киімдерін қайтадан түсіріп алады. Олар үнтүнсіз кете барады. Кейін Кондратты көрмеу үшін, Алтын бір жарым ай қашып жүрді. Дүкенге келсе де тығылып қалатын еді. Алтын өткендегі қылығынан кейін енді Кондрат келмейтін шығар, менің қарсылығымды білді ғой деп, жайбарақат үйіне оралды. Алайда, дәліздің алдында баяғы милицияның машинасы тағы тұрды. Шошып кеткені сондай, енді бұрылып қашып кетпекші еді, есік алдындағы орындықта отырған Кондрат бұның алдын орады. «Сөйлесейік» деді. Өткендегідей милицияның машинасына жүктерін

тиеп алып кете ме деп қорыққан Алтын «машинаны қайтарып жібер» деп тұрып алды. Кондрат ол өтінішін де орындады. Алайда «біздің үйге барайық» деп қолқалап қоймаған соң, Алтын таксимен Кондрат жалдап тұратын пәтерге келді. Бір бөлмесі жабық тұр екен. Екінші бөлме іші бос. Төрт қабырғадан басқа ештеңе жоқ. Бұрышта бір чемодан ашық жатыр. Жөнді киетін киімдер де көрінбейді. Тіпті, жататын кереуетті де көре алмады. Астына шинелін төсеп ұйықтайды екен. Алтын осы үйдің босағасын қалай аттады, солай оны Кондрат үйден далаға шығармады. «Әкең біледі, осында қаласың» деп тұрып алды. Бір күн солай қамауда ұстады. Екі күн жұмыста болмады. «Жұмыс орныңа өзім барып ескертемін» деп, Кондрат мұны тағы да кілттеп кетті. Алтын сол күні үйден ұзынша бір темір тауып алып, терезенің желдеткішін сындырып, сыртқа шықты. Бостандыққа шыққан соң бірден Кондраттың қызмет орнына барды. Ол кезде үшінші бөлімнің бастығын көрсе есікте тұрған қатардағы милиция тік тұратын заман. Алтын оны қанша шақырып бер десе де, ешкімнің батылы бармады. Содан «мейлі түрмеге қамаса қамай берсін, әйтеуір де қамауда отырдым ғой» деді де, бірден ешкімге көнбестен, жүрегін қолына ұстап кабинетіне кірді. Бұрын мұндай сұсты да, суық мекемені көрмеген басы, көзінен жасы сорғалап, өкіріп тұрып жылады. Кондрат та өзінің қателігін түсініп, мұны құшақтап, бетінен сүйіп жұбатып жатыр. Екеуі де бірін-бірі қатты аяды. Тағдырдың маңдайыма жазғаны осы болар деп сабасына түскен Алтын Кондратпен бірге үйге келіп, сол бір қамап кеткен күннен бастап осы шаңырақтың отанасы болып қала берді. *** Кеңсе ішінде мойылдай бұйраланған қара шашын жоғары қарай сәндеп тарап қойған, дөңгелек бет, қою қабақты, денесі тығыршықтай, өте келбетті жігіт ағасы телефонмен сөйлесіп отыр. – Қылмысты істің түйіні Ресейде жатыр дейсіз бе? Жарайды, Кемеров облысына барып қайтайын,

ол жақ менің туған жерім, жақсы, құп болады. Бүгін қылмысты іспен танысамын. Ертең жолға шығайын. – «Сөз қысқа, ішкі істер министрлігіндегі министрдің орынбасары Половников кез келген адамға тікелей тапсырма бере бермейді. Бұл бір күрделі мәселе болды ғой, Тұмарбеков те біліп отырған шығар» деген Кондрат қызметте отырған Алтынға «Мені жолға дайында, ұзақ күнге жолсапарға шығамын» деп іле- шала телефон шалды. Алтын үшін Кондраттың шұғыл түрде шығатын іссапарлары жаңалық емес болатын. Бұл жолы ертерек телефон шалып, ескерткені дұрыс болды. Қайда барса да, ұшақпен ұшатын ол бұл сапарында поезға отыратын болды. Ресейге баратын жол ұзақ, әрі жолға шықса міндетті түрде тамағын пісіріп, оны тұздап салып, басқа да жол жабдықтарын бұл дайындайды. Зайыбының қазы, қарта жемесе қарны ашып қалатынын да біледі. Іссапарларға бірге баратын жолдастары да Кондраттың үйіндегі жеңгелері тәтті-дәмді тағамдарын қоржынына толтырып беретінін жақсы біледі. Орыс жолдастары да қазақша ет жеп мәз болатын. Кондрат үйдегі тоңазытқыштың бос тұрғанын ұнатпайтын. Қысы-жазы жылқы етін үйіп-төгіп әкеп тастайтын. Алтын басқа әйелдер сияқты тамақ алуға базарға барып көрмепті. Бұл жолы да барын салып, Кондраттың туған жеріне кетіп бара жатқанын ескеріп, ондағы ағайындарға базарлық деп жеміс-жидек, құрт-ірімшік қоса салды. Кондрат (Жиенше) Кондратұлы Шақанов 1935 жылы Кемеров облысының Бәрит ауылында дүниеге келді. Әкесі Уақасұлы Қанафия аштық жылдары жан сауғалап Кемеров жаққа ауып барғанда, олардың қолдарында құжаттары да болмаған екен. Қазақ жерінен амалсыздан ауып келген арзан күшті орыс бай-кулактары қуана қарсы алды. Оларға баспана беріп, жұмысқа орналастырды. Келген кезде әр түрлі жұмысқа алған орыс байы мұны Кондрат деп атады. Сол жылдары шетелде тұрып жатқан босқындар есепке алынып, оларды құжаттандыру ісі қолға алынады. Міне, осы кезде жеке паспор-

тына есімін Кондрат деп, тегіне Шаханов деп жазып береді. Паспорт толтырушылар Қанафия дегеннен гөрі Кондрат деп жазуды жөн көріпті. Ал осы Кондрат дүниеге келгенде әкесі Жиенше деп азан шақырып атын қойғанымен, орыстардың Иван Иванович дегені сияқты, бұған да ауыл Кондраттың баласы Кондрат деген есімді беріпті. Жиенше балалық шағында сол кездегі соғыс жылдарындағы барлық балалар секілді тағдыр тауқыметін көрді. Ел басына күн туған зұлмат заманда, соғыстың өрті лаулап тұрған кезде 1943 жылы мектеп табалдырығын аттады. Елдегі елеулі оқиғаға елеңдеп, өзінше түйін түйіп өсті. Соғыс оны да ерте есейтті. Оның балалық шағы, сол кездегі балалардың дүниетанымы өзгеше болатын. Әкесі Қанапия Уақасұлы соғысқа кеткенде үйдің бар ауыртпалығын белі бекіп, бұғанасы қатпаған өрімдей жас бала, бір өзі көтерді. Екі жылдан кейін әкесі Кондрат мүгедек болып елге оралды. Ал анасы Қорлығайын Сыздыққызы үй шаруашылығынан аса алмады. Сөйтіп, жетінші сыныпты бітірген соң, жұмыс істеп, нан табуға көшті. Отбасының ауыр жағдайы және өзінен кейінгі үш бала - Владимир, Андрей және Еленаны (орыс жерінде тұрған соң, есімдері де басқа тілде болған) жеткізу үшін Салаирскідегі приискі шахтасына жұмысқа түсті. Жас жігіт шахта жұмысының ауырлығына қарамастан, жұмыс ауысымы біткен соң кешкі 8 сыныпта оқыды. Қиындыққа еш мойымай, қайта шыңдала түсті. Тоғызыншы сыныпты бітірген соң Кеңес Армиясы қатарына отан алдындағы азаматтық борышын өтеуге шақырылды. Үш жылдық әскери міндетін шетелде өтеді. Кейін осы Фюрстенберг (Германия) қаласында офицерлер үйінің гарнизонында оныншы класты бітіріп, орта білім алғаны жөнінде аттестат алды. 1959 жылы Кондраттың отбасы, әкесінің інісі Шайхуали Уақасұлы мен Сақыпжамал тәтесі Кемеров жақтан Успенка ауданына көшіп келді. Кондрат осы жылы әскери міндетін өтеп келген соң, Павлодардағы құм-тас зауытына оператор болып орналасты. Қазақ жеріне келіп, жаңа достар тап-

ты. Осында жүргенде өз ойына мығым, істеген ісіне тиянақты, талапты жасты басшылар сыртынан көріп, ішкі істер органына қызметке шақырды. Содан Ішкі істер басқармасы мұны Омбыдағы арнаулы милиция мектебіне оқуға жіберді. Кондрат бұл мектепті де өте жақсы деген бағаға бітіріп, Павлодарға оралып, қылмысты іздестіру бөлімінде еңбек жолын жалғастырды. Милиция лейтенанты Шақанов міне осы кезде кешкілікте әдеттегідей мейрамханада тамақтанып отырғанда Алтын Жәзитқызын кездестірді. Көрген сәтте оны ұнатып қалғанын сезді. Бұған дейін орыс жерінде өсіп, басқа ұлттың қыздарымен емін-еркін танысып, өз дегенімен жүрген қайсар жігіт Алтынның алдында осы кеште әдеп сақтап, жуасыды. Кондрат - қызмет бабында да, жай уақытта да өте қатал, мінезі тік, айтам деген сөзін іркіп қалмайтын жан. Ол кімді болсын өз дегеніне көндіретін. Тіпті бұрыннан біле қоймаса да, Алтынды да дегеніне көндірді. Тіпті тұрмысқа шығуға қарсылық көрсетіп жатса да, үйіне алып келіп, далаға шығармай қойды. Ол кезде органда істейтіндерден елдің бәрі қорқатын, әрі Кондраттың бір қарағанда мінезділігі де бірден аңғарылатын. Ешкімнің батылы барып, жанына жақындамайтын. Қарсы сөз айтпайтын. Алтын милиция лейтенантының жары болған күннен бастап бұлардың да өмірінде өзгерістер бола бастады. Қырыққа келгенше дұрыс үй болмаған Шақановқа «қай бір жөнді әйелге үйленді» деп сенімсіздікпен қараған жақын ағайын-туыстары енді бұларды жағалай бастады. Бұрын амандасуға да ерінетіндер Алтынның жайдары да жарқын мінезін көргенде үйіріліп маңайынан шықпайтын болды. Облыстағы қылмысты іздестіру бөлімінің жұмысы өте күрделі әрі ешкімге жария етпейтіндей құпия. Кабинеттегі істеліп жатқан жұмыс ешқашанда сыртқа шықпайтын. Алтын да одан қылмысты істің қалай ашылғаны туралы өзі айтпаған соң, шұқшиып сұрамайтын. Органда істейтіндердің көпшілігі отбасын құрғанымен

қызмет бабында үйдегісінен түзде жүргені көп еді. Себебі бір қылмыстың ізіне түссе, олар үйкүйді ұмытып, шетелдердегі алыс қалаларға дейін шығып кететін. Тіпті, Кондраттың айлап үйге қонбайтын кездері де болды. Қызмет бабы соны талап етті. Жазатын қағазы мен істейтін жұмысы көп кездері Кондрат бұрынғы бойдақ кезіндегідей кабинетінде қонып қалып жүрді. Алтын кімге жар болғанын сонда ғана сезінген еді. Бірақ Кондратқа өзінің ойын ешқашанда айтып, ренжіп, немесе сенімсіздік білдіріп көрмепті. Оған себеп те болмады. Кондрат Алтынды құлай сүйді. Оның айтқанын екі етпеді. Не қажет десе, сол дүниесін өзі апармаса да, жолдастары арқылы жеткізіп тұрды. Алтын Кондратпен тұрмыс құрған күннен бастап сауда ісіндегі жұмысына оралмады. Бірақ Қарағандының есептеу институтын сырттай оқып бітірді. *** Өмір көшіп жатқан керуен секілді. Ертіс өзенінің суындай ағады да жатады. Толқынды толқын қуып жарысып, бір көш келіп, бір көш кетеді. Ұрпақ алмасуы да осы көш секілді, өтіп жатқан уақыттан қалыспайды. 1973 жылы желтоқсан айының 15 күні Кондрат пен Алтынның шаңырағында ұл бала дүниеге келді. Жасы қырықтан асқанда жан дүниесін қуанышқа бөлеген балаға әкесі Шақановтардың әулетін өзі сияқты жалғастырсын деп Кондрат деген есімін берді. Үшінші болып осы есімді алған Кондрат өте ерке де, ақылды болып өсті. Түр келбеті әкесінен аумаған қара баланы мойнына мінгізбейтін кісі болмайтын. Алтынның әкесі Жәзит ақсақал 82 жасқа келіп дүние салған соң, Кондрат енесі Гауһарды балдыздарымен бірге бір шатырдың астына көшіріп әкелді. Бұл кезде өзінің де ата-анасы осы Павлодар қаласында Жиренше деген бауырының қолында болатын. Ерлі-зайыптылар арасындағы ерекше татулықты, мәдениеттілікті, өзара түсіністікті, сүйіспеншілікті, үлкен махаббатты былайғы туыстары да көре білді. Сыйластықтың үлгісін Алтын оларға да кез кел-

ген уақытта көрсетті. Жан жолдасы Кондраттың қабағынан кірбің көрсе, жаны қалмайтын. Тіпті отбасында кездескен қиындықтарды да өзі шеше беретін. Орынсыз мазаламайтын. Түннің бір уағында бір қора қонақ әкелетін, жолдастарымен келіп, әңгіме-дүкен құратын кездеріне де өзі қызметте жүрсе де реніш білдірмейтін. Алдына тамағын әкеліп, балалардың да дыбысын шығармай құрдай жорғалайтын. Қонақтардың бабын тауып, тәтті-дәмділерін алдарына қойып, таң атқанша тамақ дайындап, шайын құйып беріп, ертеңінде қызметіне кететін. Алтын сәби Кондрат туғаннан кейін үш-төрт жылдан соң ішкі істер басқармасының мекенжай бюросына инпектор болып қызметке орналасты. Оның қызметке шығуына анасы Гауһар себеп болды. «Үйде мен бармын, Гүлмира мен Кондратқа өзім қараймын, қызметіңе шық, ел-жұрттан қалма» деді ол. Алтын анасы Гауһардың тәрбиесін үй болып отау тіккен кезде де көремін деп ойламапты. Қонақ күту, сыйлы қонақтарға табақ тарту, бауырсақ пісіріп, көже дайындау, шелпек пісіру және балаларға қатысты ырым-жырымдардың бәрін ол анасы қолына келіп тұрған кезде қайтадан үйренді. Туған туыстарының үйінде жабдық болып жатса, бала Кондратты қасына ертіп алып, шешесі баратын. Рамазан айында ауызашарға да баратын осы Гауһар. Жасы сексенге келсе де байсалдылығы, қанағатшылығы, тәубешілдігі, көпшілдігі керемет еді. Қияңқылық жасап жатқан немерелеріне дауыс көтеріп ұрысқанын да көрмейтін. Айналып, толғанып жүретін. Бәрінен бұрын күйеу баласы Кондратқа деген мейірімі ерекше болды. Бір үйдегі екі Кондрат екі ананың аялы алақанын үнемі сезініп отырды. Кондрат әйелі не істесе де қолын қақпады. Алтынның да органдағы жаңа жұмысын тез арада игеріп алуына осы анасының ақылы, берген кеңесінің ықпалы мол болды. Өмірі органда істеймін деп ойламаған бейтаныс қызметі оған да әр күн сайын өзіне ұнай берді. «Ерінбей еңбектенсең, алынбайтын қамал жоқ» деген рас-

ау. Тіпті, өзінің сыпайы мінезі мен көпшілдігінің арқасында ұжымдағы қыздармен де тіл табысты. Бәрінен бұрын ол үй шаруасымен қызметін қатар алып жүруге дағдыланды. Әрі жолдасының істеп жүрген қызметінің жауапкершілігін одан әрі түсіне түсті. Белгілі адамның белгісіз әйелінің органдағы қызметі өмірлік тәжірибесінің және еңбекқорлығының арқасында одан әрі жоғарылады. Шен дәрежесі де өсті. Алайда, Алтын үнемі аяулы жары, өмірлік жолдасы Кондраттың қызметін бірінші кезекке қоятын еді. Бұл кезде Кондрат облыстағы өз ісінің үздік маманы болды. Орталарындағы қызы Гүлмира мен ұлы Кондрат әкесінің байсалды мінезін, шыншылдығын, талапшылдығын, көпшілік алдындағы биік беделін көріп өсті. Оның бойындағы бар жақсылықты өздеріне сіңірді. Оқуды үздік оқыды. Спортпен шұғылданды. Әйтеуір милиция полковнигі Кондраттың атақты ерке ұлы Кондрат та әке жолын жалғастыруға өзін кішкене кезінен дайындады. 1986 жылғы бүкіл елді дүр сілкіндірген

желтоқсандағы қанды оқиға кезінде үлкен Кондрат облыстық Ішкі істер басқармасының беделді қызметінде жүрді. Жетпіс жыл Кеңес үкіметі үстемдік етіп келіп, бір күнде шайқалып кеткен аумалы-төкпелі қиын да күрделі кез органдағы қызметкерлерді сеңдей соқты. Желтоқсан оқиғасына қатысы бар қылмыскер деген талай жастар түрмеге тоғытылды. Алайда осы кезде көп жылғы тәжірибесі бар, өз ісінің маманы біраз жастарды тергеуге алмай, қылмысы жоқ деп босатып жіберді. Мұндай әрекет біраз басшыларға ұнамады. Қылмысты іздестіру бөлімінде қиын да күрделі қылмыстың ізін суытпай ашып жүрген бұған деген сенімсіздік туды. Жала жабылғандардың саны өскен сайын Кондрат та қиналды. Бірақ әрқашанда адал болуға тырысты. Күні-түні ұйқы көрмей уайым-қайғыда жүріп, өзінің денсаулығына зақым келтіргенін сонда білді. Оның атпал жүрегі осы кезеңде сыр берді. Көп ұзамай 1987 жылы өзінің өтінішімен, денсаулығына байланысты қызметтен кетті. «Денсаулық – зор байлық» екенін үлкен Кондрат қызметінен босап, үйде отырғанда ғана білді. Жүрегінің шаншуын елемей отырса да, аяқ астынан қысылып, жедел жәрдем шақыратын. Үй ішін мазалағанды ұнатпайтын жан, амалсыздың күнінен науқасының беті бері қарамайтынын да білді. Ол кезде бала Кондрат он төрт жаста болатын. Он үштен асып отау иесі атанып қалған баланың таудай талабын әке осы кезде ғана көрді. Өзінің қызмет деп жүріп, Гүлмира мен Кондраттай балаларының да ойларының өскенін, олар да әкесі сияқты болғылары келетінін де байқамапты. Енді «Өскенде мен сияқты милиция полковнигі боласың» деп оларды да, өзін де жұбатты. Бала Кондрат сабақтан бос уақытында әкесінің қылмысты іздестіру бөлімінде істеген кездегі кездескен шытырман уақиғаларды айтып беруін өтініп, үнемі жанынан шықпайтын. Ондайда Алтын әкелі балалының әңгімесіне араласпай, өз шаруасымен айналысып кете баратын. Сөйтіп, Кондрат бірбеткей, өжет, ештеңеден қорықпайтын еді. Мектепте жүргенде еркелік пен бұзақылықтарына мұғалімдер де онша

мән бермейтін. Қайта мектеп намысын қорғайтын талантты балалардың қатарына қосатын. Сөйтіп жүріп, бала Кондрат орта мектепті өте үздік деген бағаға бітіріп, Қазақстан Республикасының ішкі істер министрлігінің Алматыдағы жоғарғы милиция мектебіне оқуға түсті. Бұл жылдары Алтын ішкі істер басқармасының қызметкерлерін киіммен қамтамасыз ететін бөлімге ауысқан еді. Енді Алтынға денсаулығына байланысты үйде отырып қалған, құрметті демалыстағы жан-жары Кондратты күту, оның қасы мен қабағына қарап, дәрі-дәрмегін уақытында беру, әр сағат сайын телефонмен хабарласып, есіне салып қою сияқты міндеттер қосылды. Алайда өз ісіне аса жауапкершілікпен қарап үйренген Алтын кездескен қиындықтарды жеңе білді. Тұңғышы Гүлмира жоғары білім алды. Алғашқы кезде облыстық әділет басқармасына есепші болды. Бір жыл өткен соң жұлдызына жұлдыз қосылып, бас есепшілікке өсті. Ал жас офицер Кондрат әкесі қызметте болған қылмысты іздестіру жөніндегі үшінші құпия бөлімге орналасты. Бұл бөлім Шақановтар әулетінің жеке меншігіндей болды. Себебі осы кезде де Шахановтардың фамилиясын білмейтін жан жоқ еді. Жас кадрлар келіп, ұрпақ ауысқаннан кейін де бұл мекеменің жұмысының беделі көтерілді. Қылмысты істер бірінен соң бірі ойдағыдай ашыла бастады. Әрине, Кондраттың әкесінен алған тәрбие, батылдығы мен отансүйгіштігі, өз ісіне адалдығы, көпшілдігі осы кезде анық көрінді. Мұны ардагер ағалар да, қызметте бірге жүрген жолдастары да, жоғарғы жақтағылар да көре білді. Тоқсаныншы жылдары Қазақстан үшін тәуелсіздікке қол жеткізген тарихи оқиға болды. Елдің тарихы – Кондрат сияқты адал да шыншыл, күрескер адамдардың тарихы. Олардың басынан кешкен ұлы тарих. Бұлардың тарихы – елдің тарихы. Әрине одан кейін де жаңалығы мен жақсылыққа толы күндер көп болды. Үлкен Кондрат пен Алтынның ендігі мақтанышы мен алданыштары өздерінің ісін жалғастырып жатқан ұрпақтары бо-

латын. Олардың жаңа бір қылмыстың ізін суытпай ашып, сол үшін алған әрбір марапаттары, алғыс хаттары, милиция шендері, қызметтерінің өскені қуантты. «Енді мен балапандарым үшін өмір сүруім керек» дейтін Кондрат. . *** Кондрат елдің тыныштығын тілеп үйде отырды. Айлар, жылдар өтіп, жан жарасы да жазылды. Қазақ елі тәуелсіздік алды. Жетпіс жыл басқа ұлттың аузына қарап, қызмет орнымнан қай күні түсіп қаламын деген қорқыныштың бәрі артта қалды. Қиындық та қайрақтас сияқты. Сол қайраққа жасықты жанысаң кетіледі, асылды жанысаң жетілетіні секілді жас мемлекет те күннен күнге жетілді. Билік орнына өз ұлтының өкілдері келді. Кіші Кондрат Қазақстан Республикасы Ішкі істер Министрлігінің Алматыдағы жоғарғы мектебін үздік бітірді. Отызға жетпеген бала Кондрат әкесінің кеңес тұсында жеткен бір биігін бағындырды. Ата-анасы ұлдарының жеткен жетістігіне қуанды. Қуана жүріп, қазақтың органда қызмет істейтін Жанар деген сұлу қызына үйлендіріп, бүкіл жолдастарын шақырып, ерекше той жасады. Ендігі арманы немере сүю болатын. Алайда қанша жыл өтсе де, баласы мен келіннің арасына дәнекер болатын бала болмады. Сарғая күтіп, армандап күтіп жүргенде 2000 жылы милиция полковнигі Кондрат Қанапияұлы Шақановтың жүрегі кенеттен соғуын тоқтатты. Осының алдында ғана жастары келіп, қартайып отырған Алтынның анасы Гауһарды, Кондрат та өз ата-анасын мәңгілік бақиға аттандырған еді. Шақановтардың шаңырағындағы орны толмас қазаға ел қайғырды. 35 жыл отасқан қимас жаннан айырылу Алтын үшін де оңай болмады. Үлкен Кондраттың дүниеден озғанынан хабардар болған жолдастары бір шеті Москва, Ленинград, Кемеров және Алматыдан жедел түрде ұшақпен ұшып жетті. Бір кездері Кеңестік билік органдарында жоғарғы лауазымда отырған әріптестері қайғылы қазаның ішінде болып, бүкіл жерлеу рәсімі мен шығатын шығынын өздері көтерді.

Абыр-сабыр адамдар, ұшы-қиыры жоқ халық. Япыр-ау, Кондратты соншама ел біліпті екен ғой? Аза тұтқан соншама жұрт қайдан келді? Халық сүйікті ұлын осылай қадірлеп жатса, Алтын неге жылайды? Иә. Алтынның бойында өзегін өртеген өкініш, жанын күйдіріп бара жатқан қимас сезім бар еді. Қаралы қазаға әр облыстан Қазақстан Республикасының Ішкі істер басқармасының делегаттары арнайы келді. Азалы жиынды Қазақстан Республикасының ұйымдасқан қылмыс пен күрес жөніндегі министрдің өзі басқарды. Республикалық, облыстық газеттер мен теледидарлардан көңіл айтулар берілді. Қазір Алтын ол күндерді ойласа, бір түнгі көрген түсі секілді. «Менің қатал да қиын тағдырыма сен кездеспегенде, мен кім болушы едім?» дейтін аяулы жары Кондрат мұның оған мейірімді көзбен жымия қараған кездерінде. Енді ойлап отырса, оны Алтын ғана емес, бүкіл халық аялапты. Құрметтеп, қадірлегендіктері сонша – қаланың ішіндегі тұрып жатқан үйлерінен бастап зиратқа дейін иықтарына салып, жаяу апарды. Адам өзінің ісімен, өнегесімен, сол тәлім-тәрбиені бойына сіңірген ұрпағымен мың жасайды. Шақановтың да ісі мен өнегесін білетіндер осылай деп толғанды. Баласы Кондрат та әке тәрбиесін бойына сіңіріп өскендігін көрсетті. Алтынның Кондратпен бірге өткен жұбайлық өмірлері тап тұйнақтай бола қойған жоқ. Кондратсыз өтіп жатқан күндерінің де кедір-бұдыры анық сезілді. Жан жолдасы, өмірлік серігі Кондрат өмірден өткеннен кейін Алтын органдағы қызметін одан әрі жалғастырды. Алайда жалғыз баласы Кондрат он жыл тату-тәтті бірге тұрған аяулы жары Жанармен екі араға дәнекер болар баланың жоқтығынан некелерін бұзды. Жаны мен жүрегі жаралы Алтынның Кондраттан немере сүйемін деген арманы орындалмады. Кешкілікте өз үйінде жалғыз қалғанда Алтын марқұм Кондраттың суретіне қарап отырып, көзінің жасын төгіп алатын еді. «Сенің өмірің, істеген қызметің, қиын да күрделі уақытта сен ашқан күрделі қылмыстар бірнеше кітапқа жүк болушы

еді ғой, тым болмаса өзің сырын ашқан қылмыстар жайында, тәжірибелерің туралы кейінгі ұрпағың оқып отыратын кітап та жазып кетпедің-ау» дейтін егіліп. Солай ойласа да, о күндердің белгісіндей болып, шет жерде, әр қалаларда, әр жиналыстарда жолдастарымен бірге түскен суреттері мен киген киімдері қалды. Әйтеуір Алтын үйге аңқылдап келген жалғыз тұяғы, жалғыз жүрген баласына тоймай қарап, аяулы жарының бейнесін көреді. Көңілге медет, жанға қуат болар ұлының болғанына тәубе етеді. Кондраты іссапарларда ұзақ жүріп қалғанда, өзін қоярға жер таба алмай, төрт бөлмелі үйге сыймай, бөлесі Қорланға барып, ішіндегі шерін тарқатып, жан сырымен бөлісетін кездері бар. Алтын сіңлілері келмей қалған күні үйде жалғыз болады. Оңаша қалғанда өткен өмірі туралы ойлайды. Тіпті болмаған соң қызметінде түннің бір уағына дейін отырып қалатын баласына телефон соғады. Жағдайын, жұмысын сұрайды. Дауысын естіген соң жүрегі орнына түсіп, жастыққа қисаяды. Күн жексенбі болатын. Әдеттегідей Алтын үйдегі ұсақ-түйек жұмыстарын бітіріп, дүкен аралап келуге шыққалы жатқан. Есіктің қоңырауы шылдырап қоя берді. Баласы болса, өз кілтімен ашып келе беретін. Екі-үш күннен бері оны да көрмей, сағынып жүр еді. «Бөтен біреу болды ғой» деп орнынан қозғалып, есікке жақындай беріп еді, аржағынан есікті ашып: – Мама, маматай, – деп Кондрат қолына көтерген сәбиімен сөйлей кірді. – Мама, кешір мені! Немереңізді алып келдім... – Балам-ау, қайдағы немерені айтып тұрсың? Бұл не әзілдеп тұрсың ба? – Есімі Айя болады, жақында бір жасқа толады. Ренжімеші, мама! – Несіне ренжимін? Анасы қайда? Жаным-ау! Кімнің баласы? – Менің өзімнің қызым, мама, сізге айта алмадым. – Маңдайыңа жазылғаны сол болса, мен не айтамын, боташым! Өзіңе ұнаса болды. Кәне, әкелші,

немеремнің маңдайынан иіскейін. Ана мен баланың арасындағы осындай арпалыстан кейін Кондрат Айясын анасының қолына ұстата салды да, тез-тез басып, шығып кетті. Алтын мына баланың анасын әкелетін шығар деп, не істерін білмей тұрып қалған. Көп жылдан бері қолына сәби ұстап көрмеген басы, бір жерін ауыртып алмайын деп, өздері жатып жүретін екі кісілік кереуетке апарып, «бісмилләй рахмани рахим» деп жатқызды да, пысылдап ұйықтап жатқан баланың бетіне үңіліп тұрып, көзінен жасы парлады. «Сенейін бе, сенбейін бе, қуанайын ба, қуанбайын ба?» дейді бір күдікті ойы. «Келінді алып келсе, дастархан дайындау керек шығар, есік алдында қалды ма екен?» деп орнынан тұрып, бет-жүзі баласына тартқан сәбиге тағы да зер салып қарады да, «айналайын, ботам, немерем менің» деп жүрегі езіліп, маңдайынан иіскеді. «Сені атаң көрсе ғой, не істер еді?» деді тағы бір ойы қабаттасып. Кондрат туған үйіне бір жасар сары қызды көтеріп келген күні Алтынның ене болған, әже атанған жаңа бір өмір кезеңі басталды. Қай үйде, қай жерде, тіпті қызметінде отырса да Айясының тәтті қылықтарын айтудан жалықпады. Бірде қуанып, бірде мұңайып отырған Алтынды көргенде, оның бар сырын білетін бөлесі Қорлан да, сіңлілері де «келінді өзің тәрбиелеп аласың, қазақтың ұрпағын көбейтіп жатыр, қазақ қызын өмірге әкелді емес пе, махаббат ұлт талғамайды» деп басу айтты. Айяны әлдилеп «немерелі болып, төрт қабырғам түгелденді» деп жүргенде, Шақановтардың үйі тағы бір үлкен қуанышқа бөленді. Енді бұлардың үйінде егіз ұл дүние есігін ашты. Бір немерені аңсап жүрген Алтынның аналық тілегі орындалып, өмірге Айхан мен Қасымхан келді. Әкесі Кондрат екінші ер баланы Қасымхан деп азан шақыртып қойса да, үй іші Кондрат деп атады. «Әкемнің дәстүрін бұзғым келмейді» деді сұраған жандарға Кондрат. Несі бар, әкесі сияқты қырыққа келгенде бұл да бала сүйді. Енді Алтын осы қызы мен ұлдарды нағыз егеменді елдің, өз ұлтын сүйген азаматтар ретінде тәрбиелейді. Әжесі олармен таза қазақ тілінде

сөйлеседі, қазақ балабақшасында тәрбие алады. Кондрат секілді бұлар да еркелейді, әжесінің мойнынан түспейді, үйде өздерінше бұзықтық жасайды. Милиция подполковнигі Кондрат Кондратұлы да анасының алдында балаларымен бірге қосылып еркелейді. Алтын Жәзитқызы алпыс бес белесті артқа тастаса да, әлі органдағы қызметінен кеткен жоқ. Шақановтар әулеті бұл күндері ішкі істер органында бір жарым ғасырдан астам уақыт қызмет жасады. Кондраттың өзі Қазақстан Республикасы ішкі істер министрлігінде қызмет жасады. Қарағандыда жемқорлықпен күрес жөніндегі басқарманың бастығы да болды. Қазақстан Республикасы ішкі істер министрлігінің Жоғарғы мектебіндегі магистратураны үздік оқып бітірді. Қазір Павлодар қаласында бір кездері әкесі отырған мекемеде жемқорлықпен күрес жөніндегі басқарманың бастығы. – Мен өзімнің өткен өмірімде талай-талай жаман мен жақсыны көрдім. Бақытсыздық пен бақытты сәттерді басымнан өткердім. Жеке дара өмірім осылай болуға тиіс шығар. Мен осы өмірім үшін ризамын. Өйткені менің арқасүйер азаматым елдің аяулы перзенті болды, әсіресе ұлым үшін мақтанамын, себебі ол әкесінен әскери тәртіпті үйренді, ол әкесінің рухын, ерлік істерін қайталады. Тәуелсіздіктің жалауын көтеріп отырған туған жерін жанындай сүйіп, нағыз патриот болып қалыптасты. Менің өмірімдегі ең бір жарқын беттердің бірі – немерелерімнің дүниеге келуі. Олар да аталары секілді, әкесіне тартып Кондраттардың бедерлі ізін жалғастырады. Туған елінің мықты тірегі болады. Мен туған еліммен бақыттымын. Бұл – Алтын Жәзитқызының жүрекжарды сөзі. Иә, жер бедеріндегі сызықтардың бірі алыстан көрініп, тағы да жарқырай түсті. Адам өзінің ісімен, өнегесімен, сол тәлім-тәрбиені бойына сіңірген ұрпағымен мың жасайды-ау!

Поэзия Иван Кандыбаев Звучит мелодия души *** Ничего выдумывать не надо, Лишь постой в нетронутой тиши. Пусть сама, как шелест листопада, Зазвучит мелодия души. За рекой, у дальнего селенья, Эхом отзовутся петухи, Выплывут живые сновиденья, Превращаясь в тихие стихи. На мгновенье сделается тесно Сердцу, и увидишь чудеса: Только что родившаяся песня – Птицей улетает в небеса! *** Тепло и свет далекого жилья... Любимый сон … Жаль, видится он редко. Морозный запах чистого белья С настоем зимним тополиной ветки. Так хочется глаза закрыть и лечь, Как только память голову закружит,

Почудится: трещит дровами печь, И мама вновь готовит вкусный ужин. И над ружьем ссутулившись, отец Сидит, нестарый, на плетеном стуле, Прищурив глаз в колодези колец, Заглядывает в чищеные дула. На краешке кровати у окна Бабуся за куделью непочатой Сейчас начнет до самого темна Про жизнь свою рассказывать внучатам. Родные лица, как в немом кино, Опять живут со мною, как когда-то... И времени жужжит веретено, Считая дни, разматывая даты...

Бабуся Об ушедших вспоминаю с грустью, Уготован каждому свой крест. Называли бабушку бабусей Люди все, живущие окрест. По селу ходили разговоры: У нее особый, дескать, нрав, Повидала всяческого горя, В детстве глаз от оспы потеряв. Будто и не ведала искуса, И в душе, и в сердце – только Бог. Говорила всем, что без Исуса Не шагнет она и за порог. У икон всегда молилась с чувством. Не было блаженнее труда. Божий дар – целителя искусство, Верила, по милости ей дан. Потому бабуся и спешила Все отдать до капельки, до дна, И была божественная сила На ее деяниях видна. Помогала людям как умела, Пронеся по жизни тяжкий крест. Будто песню чудную пропела, Что доселе слышится окрест.

Вишнёвый сад

С любовью – В.Е. Молочко

С верандой дом, калитка, сад, В снегу кустарники застыли, Что бабка с дедом посадили, Наверно, сорок лет назад. Был гол крестьянский огород, Лишь огурцы да помидоры, Стояли вишни в первый год, Прижавшись ветками к забору. Потом пошли и ввысь, и вширь, Повсюду празднуя победу, И бабку радуя, и деда В степной заброшенной глуши. Ах, как весной они цвели! Одетый в желтую рубаху, Сам месяц выливал с размаху На них отборнейших белил. И вы знакомы с той красой... Не раз, забыв про все на свете, Сюда девчонкой на рассвете Умыться бегали росой. Теперь едва найдешь следы Всех тех, давно кто на погосте, Чьи руки, собирая в горсти, Срывали первые плоды. До слез любимые места, Мелькнувшей юности отрада, Подобная цветенью сада, Она в сердцах всегда чиста. О, память, память! Пусть года Пройдут... Не все, не всё забыто... И этот сад, как древний свиток, В ней сохранится навсегда.

*** Покоя нет от петухов – Горланят так, что мертвый встанет, Предупреждая пастухов, Рассвет пробился в щели ставень. Еще бы чуточку поспать, Глаза слипаются упрямо, Коня выходит заседлать Отец, готовит сумку мама. Вдали все четче облаков День вырисовывает грани, Раскинув крылья широко, Заря купается в тумане. Скрипит упругое седло, Спешит на край деревни конник, Встает ожившее село, То здесь, то там гремит подойник. Сейчас начнется суета, Кричит под окнами подпасок. ...И свист, и щелканье кнута, И степь встречает буйством красок!

На сенокосе Пахнет спелой земляникой, Травы в бусинках росы, Заметались солнца блики От наточенной косы. Раз – направо, и – налево, Чуть вперед, за взмахом шаг. На земле осталось тело, Высоко парит душа. Рад с трудом желанной встрече, Что приехал точно в срок. Освежая грудь и плечи, Дует легкий ветерок. Силы тают постепенно, Зашуршал в ногах укос. Согрести – опять отменный Разноцветный будет воз. Для коров зимой подарком Это сено от меня...

На сегодня хватит. Жарко. Эй, браток, давай коня!

Русская печка

Л.Г. Бунеевой

Забилось в волненьи сердечко, И память опять горяча... Увидел я русскую печку – Простую, из кирпича. В таком же бревенчатом доме, Достоинства зная и честь, Стояла она в полудреме На самом почетном из мест. Прикрывшись железной задвижкой, Чугунные грела горшки, Дарила горячие пышки, С капустой пекла пирожки. До самого звездного неба, Бывало, дымилась трубой, Чтоб запах почувствовав хлеба, Бежал поскорее домой. Чтоб, сбросивши шубу овечью, Согретый и сытый, затих... ...Увидел я русскую печку – И детство вернулось на миг... *** Без любви на сердце пусто. Жизнь покажется некстати. Никакие больше чувства Не заменят благодати. Без любви от горькой скуки Умереть порой несложно, Если рук любимых руки Не коснутся осторожно. Без любви на белом свете Станешь жалким ты и сирым… За любовь мы все в ответе Перед Господом и миром!

Ехал в трамвае пёс Смотрит в глаза детишкам – Рад ему кто иль не рад? Деток боится не слишком, На взрослых косит свой взгляд. Взгляд у него просительный, Видимо, сильно продрог. Хочет сказать: “Простите мне, Путаюсь я у ног. Входите, мужчины и женщины, Пожалуйста, не смею мешать, Я здесь за брата меньшего...” Те же присесть спешат. В мороз, а он был действительно – Попробуй-ка высунь нос! Вежливый поразительно Ехал в трамвае пес.

Павел Васильев Он прожил совсем немного: Двадцать семь недолгих лет, Но с талантищем от Бога – Удивительный поэт! Потому рвалась недаром На простор его душа, Из степного Павлодара, От родного Иртыша. В подпоясанной рубашке, С чемоданчиком в руке… Уходил Васильев Пашка В мир суровый налегке. До поэзии неистов, Как Есенин-хулиган, По стране с веселым свистом Шел кудрявый мальчуган. Шагом легким, без опаски, Надо многое успеть:

Не по чьей-нибудь указке, Но по-своему запеть. Дней тех не было чудесней – Голубями из травы Вылетали стаи песен И летели до Москвы. На Гальяновке, на Пресне, У студентов и вождей Сразу сделался известным Прииртышский чудодей. С шумной славою повенчан, То взлетал под облака, То к ногам любимых женщин Опускался свысока. Как любил и воспевал их, Забывая все вокруг! И от строчек небывалых Перехватывало дух! Что скандалы и попойки?! Это было лишь игрой. Вихрем бешеным на «Тройке» Он носился над землей. Все, казалося, по силам, И еще б ему расти, Но в совдеповской России Так нельзя себя вести. Буря грянула – с размаху Раскололась синева. Наклонилася на плаху Золотая голова. Честь поругана, заклята, Никому пощады нет. На кресте страна распята,

Рядом сын ее – поэт. …Вот таким был: плоть от плоти, Не святой, не без греха, Сбитый выстрелом на взлете Гений русского стиха!

России В который раз тобой играет Судьба, скрутив в бараний рог. Забудь о выдуманном рае, Где нет расхлёбанных дорог. Опять по рытвинам, ухабам Идти, сомненьям вопреки, Чтоб над обманутою бабой, Глумясь, смеялись дураки. Россия, Русь, все те же беды… Люблю тебя, какая есть. По окровавленному следу Позволь и мне нести твой крест!

Баянаул Этих гор чудесней нет! Если не был – побывай, Где красавица Акбет Загляделась в Жасыбай, Где в сказаньях о былом Столько радужных надежд, Где уснули вечным сном Баян-сулу с Козы-Корпеш. Затерялась среди скал Эта сказка на века. Я давно тебя искал, Жер уюк – Сары-Арка! Нашептала Кемпиртас Удивительных былин: Про урочище Койтас И долину Аккелин,

Про цветы и небеса, Про названия вершин, Почему грустит Асан, Стала камнем Когаршин. Затерялась среди скал Эта сказка на века. Я давно тебя искал, Жер уюк – Сары-Арка! У подножья красных гор Плещет синяя вода. Торайгыр, Сабындыколь Не забуду никогда. Край заветный неспроста Я увидел наяву. Сокровенная мечта, Здравствуй, мой Баянаул! Затерялась среди скал Эта сказка на века. Я давно тебя искал, Жер уюк – Сары-Арка!

Асан-кайгы Много в горах Баянтау поверий. Эту легенду придумал не сам – Как прилетели на озеро пэри, Где их однажды увидел Асан. В юности старец джигиту поведал, Кто ему станет любимой женой: «Свалится счастье на голову с неба В образе птицы волшебной одной…» Так и случилось… Живут молодые, Только не дремлет завистник-шайтан. Вот уже мысли полезли дурные, Вот уже пэри ревнует Асан. Если супруге отказано в чести, Если ее обвиняют во лжи,

С мужем таким недоверчивым вместе Долго она не останется жить. Вмиг обернулась лебедем пэри, С криком рванувшись в свои небеса. И, обезумев от горькой потери, Каменным сделался бедный Асан. Так и стоит он, зимою и летом, Не замечая дождей и пурги. Самый несчастный мужчина на свете, Ставший навеки Асаном-кайгы.

Декабрьская ночь День погас. Мерцают синим Светом сумерки в окне. В темноте на ветках иней, Как кораллы в глубине. Звезды – будто бы медузы, Месяц – выплывший кальмар,

Корабли с бесценным грузом – Затонувшие дома! После яростной атаки Здесь они по чьей вине? ...Серебрится снег во мраке, Как сокровища на дне. *** В лесу еще сугробы снега, Но звонче к полудню капель, И все настойчивей набеги На стужу делает апрель. Мелькают солнечные блики, Лучей сверкают острия, Под торжествующие крики Грачей, сорок и воронья. А вдоль глубокого оврага Снегам – проталинки взамен… И машет, машет белым флагом Зима, весне сдаваясь в плен.

Гроза Гром грохотал Надрывисто и тяжко… Шли облака, Меняясь на глазах… И вдруг, Сорвавшись, Прямо по ромашкам Безумным стадом Ринулась гроза. Едва успев Укрыться за стволами, Я с ужасом смотрел На этот бег, Мелькающий Бизонами, Волами И прочими зверями.

Среди всех Протоками, Оврагами, Лугами Бежали носороги Напролом, Огромными Рогами И ногами Деревья превращая В бурелом. Как будто Перед гибельным потопом, От страха их Охватывала дрожь. Гудел и перекатывался Топот, Но постепенно Прекратился Дождь… И не был мир Уж сумрачным И диким, Стекали с листьев Капли на плечо… Все дальше уходил Табунщик С криком, Стегая тучи Огненным Бичом!

После дождя Свод неба чист. Далекие раскаты Еще слышны Стремительной грозы. И запах трав – Густой

И пьяноватый, Уходит паром К солнцу От росы! Июльский день, Отряхивая плечи, Весь разомлел От света и тепла, Внимает чуть, Как ласточки Щебечут, И как кричат В степи Перепела. В лучах косых Поблескивают лужи… А мне смешно И радостно смотреть, Как ветерок с крылом Помятым Кружит, Пытаясь в небо Синее Взлететь! *** Ночной скрипач-сверчок поет на крыше… Из облаков в невидимую дверь, На музыку тихонько месяц вышел И слушает затейливую трель. Вздыхает сад, укутавшись в прохладу, Под звуки, что прозрачны и чисты. И мир застыл, и удивленным взглядом, Глазами звезд взирает с высоты…

Лето уходит Лето уходит… Кричу ему: «Мало, Мало в краю ты моем побывало.

Не уходи от меня, подожди. Пусть пошумят надо мною дожди, Пусть зеленеют поля и околки, Пусть на закате звенят перепелки, В травах играют алмазные блики, Запах повсюду стоит земляники, Пусть пожужжат еще пчелы и осы, Пусть посвистят еще острые косы, Пусть будет трудно, пускай будет жарко, Будет зато на рассвете рыбалка!» С летом никто расставаться не хочет. Сердце волнуется, сердце хлопочет, Места от грусти себе не находит. Лето уходит… Лето уходит…

Вереск Словам моим не веришь, Отводишь молча взгляд. Цветёт недаром вереск В жару и в листопад. Осенний лес, вздыхая, Листву роняет в пруд. Смотри, как полыхает Кустарник на ветру. О вереске в народе Давно молва идёт, Что, если перебродит, Волшебным будет мёд. Вдвоём его из чаши, Коль выпить до конца, В груди забьются чаще Влюблённые сердца. Исчезнут злые чары, Рассеются, как дым, И если был ты старым, То станешь молодым.

100

Исполненный отваги, За нежность и красу Потир чудесной браги И я к тебе несу. Попробуй, и поверишь, Что люди говорят, – Цветёт недаром вереск В жару и в листопад. * * * Оседает снег в степи и тает, Тонут в лужах старые следы. К облакам весенним улетает Грусть моя, как невесомый дым. Отступают боли и тревоги, Уплывают прежние мечты… Хорошо по вымытой дороге Ни о чём не думая идти. С рюкзаком, закинутым на плечи, Топая по мартовским ручьям, Хорошо и весело навстречу Улыбаться утренним лучам! Под простое теньканье синицы В стороне знакомой и родной Хорошо душой своею слиться С ветром, солнцем, светом и весной! * * * Холодно. Птицы давно улетели – Осени скоро конец. В город, Пока не задули метели, Должен приехать отец. Должен приехать Ко мне он, как прежде, Зиму в тепле коротать, Сердце своё, не теряя надежды,

101

Снова чуть-чуть подлатать. Сердце же бьётся Всё хуже и хуже, Боли ночами сильней… Ранен три раза он был И контужен Там, на Великой войне. Что за врачи теперь, Что за больницы, Лучше бы тот медсанбат! Всё ещё помнятся руки сестрицы, Добрый, сочувственный взгляд… С фронта вернулся к родному порогу, Просто, без всяких затей, Свадьбу сыграли, Потом понемногу Вывели в люди детей… Эти о прошлом скупые рассказы Выучил я наизусть, Только подумаю, Тихая сразу К сердцу подкатится грусть. Холодно. Листья из бронзы и меди. В небе застыла звезда. В город, как прежде, Уже не приедет Больше отец никогда… *** Скорее в деревню, к простору и свету, Где в бисер и жемчуг деревья одеты. Скорее под чистое синее небо, Где воздух настоян на запахе хлеба. По снегу, морозу, навстречу закату, Скорее, скорее в уютную хату, Где столько внимания ждёт и участья, Где сердце поёт и ликует от счастья. Сейчас приоткрою знакомые двери И новую радость любовью проверю. Наполнится комната шумом и смехом – Встречайте, родные, я в гости приехал!

102

Евгений Лумпов Душою душа согрета… Неуч Правил приличия до неприличья много: Если бы дома мне дверь открывал дворецкий, Я бы ни разу бы у твоего порога Не был замечен и выбрал бы раут светский. В библиотеке, где узкие лбы морщиной Сверхозадачил бы Клаус по кличке Санта, Чтобы согреть тебя, я подожгу лучиной Без сожаления том бедолаги Канта. Слышу, как прошлое каждую ночь крадется, Ложью и правдами в двери твои стучится. Ты не спугнешь меня, знаешь, скелет найдется И у меня в шкафу, стоит лишь в нем порыться. Кто там расшаркался снова в передней Бога? В очередь встаньте, святые, имейте совесть. Может, в душе моей мира совсем немного, Может, не хватит всей жизни моей на повесть. Только достаточно мне и того мгновенья, В утреннем свете когда ты сидишь на кухне, Чтобы найти в человеке свое спасенье, Выстроить замок, который теперь не рухнет. Грусть на ученых накатит волною пенной. Мир охладел, но душою душа согрета. Мне наплевать на безмолвие всей вселенной, Нынче мы вместе и договорим до света.

103

*** Кто-то впился пальцами в баррэ и пытался выжечь Мендельсона… Даже в азиатском кабаре платья европейского фасона… С грустью понимаешь, что к чему: в вечности, скитаясь бездорожно, каждый строит сам свою тюрьму или умирает осторожно…

Расстояния

(Странная вещь № 1) Оптоволокно оптом и в розницу, в офис и в ризницу, к черту разницу! Только бы одно – взять бы да броситься, скрыться от кризиса, в топку празднества! Сердцу и уму гробы хрустальные, районы спальные, шутки сальные. Знать бы, почему глухи к Всевышнему, все ближе к лишнему, дальше ближнему? *** Оробевшее утро. Рассветная лесть. Полусонные окна грустны. Завсегдатай трамвая на восемь ноль шесть Ожидает прихода весны.

104

Догоревшие звезды снежинками вниз В белом танце, похожем на вальс. – Ах, ма шерри, за танец любой ваш каприз! – Неугодно. Озябла. – Февраль-с! Затуманенный город. Вчерашний прогноз Белой лентой у стынущих ног. Трудоголик февраль каждый год на износ – Ни межей, ни следов, ни дорог. Позапрошлое – таинство, прошлое – сон. С чьей-то легкой руки навсегда, Настоящее ряжено в модный фасон, Ограничено кубиком льда. Перемешано, взболтано кем-то не весть. Нынче сами с собой не честны. Завсегдатай трамвая на восемь ноль шесть Ожидает прихода весны.

Пасхальное Христос Воскресе! Ты слышишь звон, сомненьем выжженное сердце? Не сотворив земной поклон, за рукояти райской дверцы возможно взяться. Отворись! И в человеке неземное найди! Почувствуй эту высь, что в наше время вороное все чаще прячется в тени деревьев знанья и незнанья, покуда мы считаем дни, присев на плинтус мирозданья. И каждый строит свой ковчег… Но иногда, когда в апреле с простывших душ уходит снег, мы верим, что на самом деле

105

Христос Воскресе! И что-то в нас на миг воскресло, исцелилось, вернув забытые подчас любовь, терпение и милость. И сколь продлится этот миг – решаем мы. Решаем снова, чтоб от души, из мудрых книг звучало истинное слово!

Этюд № 1 – Ветер Коснулась ночь кленовой тенью лоскутной пропасти небес, предав снотворному забвенью дневных скитаний полонез. И в тишине прикосновенной, скользя по струнам бельевым, пел колыбельную вселенной бродяга, ставший домовым. Над i расставленные точки, купая бережно в пыли, он пересчитывал шажочки младенцев матери-земли.

Этюд № 2 – Полуночник Полетела звезда календарным листом в темноту, искупался в ее серебре новорожденный день, в загустевшие тени, скрывая свою наготу, погрузился апрель. Намекая на чью-то мигрень, растревоженный маятник старых фамильных часов выдал медную отповедь всем, кто сегодня не спит, и как будто качнулось созвездие чашей весов, посылая на землю покой. Близорукий софит облаками до блеска начищенной томной луны пролил свет на потемки, в которых играю с огнем…

106

Мне не нужен весь мир и его черно-белые сны, я всего лишь хочу отыскать что-то вечное в нем. Слово – не воробей, Сердце – не камень. Д. Никто не верит в силу слов. Слова – разменные монеты: «Чаевые», подаянья где-то, а где-то крошки со столов. Никто не знает, говоря, что там попало Богу в уши. Создали ли мир или разрушить – давным-давно «до фонаря». Никто не верит в силу слов, ни молчуны, ни балаболы. Лишь недомолвки да «приколы» не вылетают из голов. Все остальное – ерунда, ее давно никто не мажет на хлеб, но пожалеют даже для кошки, ласковой всегда. Никто не верит в силу слов, но все хотят, по меньшей мере, пройти дорогой суеверий в страну немых колоколов. Там нет морали для дилемм, там каждый обретает стаю, там огороды превращают в сады камней. И нет проблем. Кому есть дело до цветов, засыпанных дорожной пылью? Кому есть дело до бессилья чужой души? И кто готов

107

палить из пушки в эту тьму по воробьям, пытаясь снова вернуть кому-то веру в слово, чтобы поверить самому?

Феникс На белый лист непрожитого дня ложится осень охрою рассвета. Кто будет жить сегодня за меня? Меня здесь нет. Я потерялся где-то. Я где-то там, в кромешной темноте, опустошен бездонностью бессонниц, все звуки бездны выменял на те, что затерялись меж бойниц и звонниц. Сентябрь ждет сигнального огня, роняя в небо бронзовые слезы. Кто будет жить сегодня без меня, оберегая собственные грезы? Меня никто не в силах развенчать. Ни приласкать, ни закидать камнями. Я заставляю сердце замолчать, Я зеркала скрываю простынями и в тишине листаю ваши сны, стирая грани тонкого искусства. Нет лишних дней, мгновений запасных, нет пустоты – есть спрятанные чувства. И очищаясь от своих проблем, и зарекаясь от дурного слова, я вновь теряюсь только лишь затем, чтобы найтись и возродиться снова! *** В доме война. Кто-то выключил розовый свет. Кто-то ослеп, глядя в зеркало день ото дня,

108

кто-то оглох, проповедуя собственный бред. Новая боль ходит, узами брака звеня. Прошлая жизнь с фотографий глядит в пустоту – выцвело все, что когда-то казалось цветным. Каждый давал обещанье гореть на лету, но не хватило огня, и остался лишь дым. В доме война. Тянет гарью, и трудно дышать. Чашки не бьются, проклятья не рвут тишины. Кто-то мечтает забыть, кто-то хочет сбежать. Поровну часто не делится чувство вины. Может, когда-то стерпелись чужие, не те, просто сошлись и не знали, что значит любить. Весело фыркая, ужин кипит на плите, выпустив пар, остывает желание быть…

Театр теней Меркнет чья-то мечта голубая, чей-то свернут не начатый пир. Нам приказано жить улыбаясь, нам приказано радовать мир тех, кто выше, важней и богаче, кто сильнее нас, хоть расшибись. Нам предписано так, не иначе, веселиться, не глядя на жизнь. И никто не почувствует рая без согласья того, кто сильней, кто легко превращает, играя, Дюссолеи в театры теней. Тени пляшут вдоль стен обреченных, замирают у нужных дверей. Тени носят клеймо подчиненных, но жалеют клейменых зверей. И порою до дрожи пугает, что, заказанным смехом звеня,

109

тень моя, сожаленья не зная, может запросто жить без меня.

снег Ночное небо дарит снег, мы с ним вдвоем скользим по краю. Я отчего-то не врастаю ни в город свой, ни в этот век. Зима срывается с ветвей, целует мир в земном поклоне, и в нежном шепоте болоньи я слышу смех моих детей. Моей жены счастливый взгляд сквозь кружева фаты хрустальной я вижу. А во тьме печальной снежинки парами кружат. Они рисуют мне мой дом, мою семью, друзей хороших, и кто-то хлопает в ладоши, считав мечты мои тайком. Восторг! И чувства через край, но ветер-бес мои виденья метет в сугроб. Без них лишь тень я. Теряю выдуманный рай ... Я ухожу искать апрель. Дорога – пачканной бумагой, и по следам моим дворнягой крадется первая метель. *** Утро дымит перекрестком, лязгает старым трамваем, звезды – нелепые блестки светят осколками рая.

110

Сумрак летит под колеса, вязнет в разбуженной стуже. Легкою рябью белесой время шагает по лужам. Кто-то пылает прощеньем, кто-то арканит предтечу. Я продолжаю движенье времени прямо навстречу.

Перед грозой На новом перепутье, как безбожник, ни окрику, ни шепоту не внемлю. Смотрю, как дождь слюнявит подорожник, выхаживая раненую землю. Туманится ослабшая беспечность... Что завтра станет пепельницей фронта? Распахнутая настежь бесконечность зачёркнута штрихами горизонта. Прохлада мимолетными ветрами баюкает взъерошенные травы.

111

Кто вырастил сомненья между нами? Кто выбрал нас как правых и неправых? Тоска под горло горечью полынной, и память-моховик чеканит лопасть, и взгляд предосудительно-кручинный бьет в неба оцинкованную пропасть. Мне не с кем говорить на перепутье, мне некому открыть непониманье: Так много их, отравленных, как ртутью, постыдным разрушительным желаньем. Пожарищем истрепана изнанка, золой в ладонях праведное слово. Все громче грозовая перебранка, все тише голос разума... И снова картавым вороньем чужие речи, и тьмой задрапирован светлый терем. Нас вряд ли кто когда-нибудь излечит, покуда не поймем и не поверим. И надо бы уйти путем огульным, и вышвырнуть себя в сиюминутье, но я сегодня стану караульным ждать радуги на этом перепутье.

Слон Приторно-высший свет цвета слоновой кости. Боязно сделать шаг – словно в посудной лавке. Каждый второй скелет грезит о новой трости, дружно покинув мрак, брешут на ветер шавки. Тяжкая поступь дней многих сложила втрое:

112

кто-то скользит бочком, кто-то прибился к своре. Племя слепых вождей вовсе не ждет героя. В красном углу тайком плачет чужое горе… В обществе тишь да гладь, в памяти время тлений. Глупо сжигать мосты ради фальшивой льготы, глупо в ручную кладь прятать талмуд сомнений – истины все просты, главное – помнить, кто ты. В Красную книгу вбит после больших сафари. Можно трубить «Война!», но тишина бесценна. Можно творить кульбит, просто застыв на шаре. Только кому нужна – эта немая сцена? Моськи ведут слепых, скалясь на всех, кто зрячий. Мелких следов пунктир, к счастью, совсем не вечен. Слон не свернет с тропы. Что ему лай собачий?! Теми, кто ценит мир, будет и он замечен.

Ванькина пляска Танцует Ванюша, себя не жалея, в поклон и вприсядку. Хмельной от елея! Колотится лбом – только пыль подымает – он Господа Бога растрогать желает!

113

Никто дураку не указ, не подмога, он ждет не дождется оваций от Бога! Тщеславие дурня – его наказанье – чем яростней пляска, тем тише посланье. Господь между тем сообщает «тихоне»: «Глупец, на моей ты танцуешь ладони…» *** Половинкою затертого гроша продирается луна в сырую ночь… У меня на все про все одна душа – мне и звезды в ней приходится толочь, чтобы сыпать понемножку серебро в незнакомые открытые сердца, ведь молчание порою как тавро под крылом у неземного жеребца. У меня на все про все одна душа – все в нее летит: и стрелы, и цветы… Не умею быть слугою барыша, не могу стоять на страже пустоты. Может, так оно и проще, и сытней, и не кружит за спиною воронье, может, в этом и залог счастливых дней, только все это до боли не мое! Время бесится, соблазнами шурша, грязью броситься спешит из-под колес… У меня на все про все одна душа. Не скривить бы, не пустить бы под откос. *** Скользнула по небу заря, как блесна, спугнула туманы с родных берегов, и снова голодная кошка-весна лакает сметану вчерашних снегов…

114

Шальная капель рассмеется до слез, на линии дней растревожится шрам, и я, глядя в неба обветренный плес, с весною опять говорю по душам: Как долго я ждал тебя, гордая синь! А ты все по крышам чужих городов. Иссохли мечты, как беглянка-полынь, и кажется, к новым совсем не готов. Мне все еще слышится плачь февраля – гулящего пасынка старой зимы. Нам трудно обоим вот так, с корабля на бал! В разноцветье твоей кутерьмы! Он сгинет бесследно… Я сделаю вдох и стану с тобою крутить политес. Не хмурь облака, я не так уж и плох! Я просто отвык от весенних чудес… *** Ловит ива неводом теней в мутных водах утреннее солнце, словно видит счастье наших дней в этом не разменянном червонце. За ночь нагляделась в темноту, лунную высматривая дольку. Сколько звезд в речную суету, сколько судеб, отражений сколько… Хлещет ветер чаячьим крылом – тормошит застенчивые волны, и выходит солнце на излом дремлющего берега безмолвно. Все вокруг становится живей, и, как будто следуя завету, нежными ладонями ветвей ива прикасается к рассвету…

115

Кто бы нас такому научил и привил подобное уменье – видеть отражения светил в суетности вечного движения.

Затворница Отчего ты укрылась в глуши? Глянь на площадь – в толпе Первомая словно в поисках близкой души бродит солнце, тебя вспоминая. Отчего паутиной сплелись на стенах долговязые тени? Погляди, как распахнута высь, как полна облаками знамений! Хочешь скрыться от мира, сбежать? Перепрятать себя подалече? Но весна – суеверная мать, ей от этого вовсе не легче. Ей в глаза твои нудно смотреть, прятать в локонах ласковый ветер… Догорит и последняя треть – не проснется любовь, не ответит…

116

Проза Любовь Кашина О братьях наших меньших... Белый Весной, выйдя на улицу, я увидела кота. Шерсти на нем не было, худенькое тельце было обтянуто одной кожей. Люди обходили его стороной, а некоторые пытались пнуть ногой. Оттаскивали детей, или ещё страшнее – давали в руки палку... Мне стало очень жалко бездомного кота. В доме у меня был уже кот, я боялась, а вдруг этот действительно больной. Позвонила в ветлечебницу. Мне сказали, что, возможно, это кот пушистый, и шерсть у него вылезла от голода. Я стала его подкармливать, поила молоком. Жил он в подвале нашего дома. Постепенно шёрстка стала отрастать. Через некоторое время он превратился в белого пушистого кота. Я стала брать его домой, в коридоре поставила для него стул, чашечку для еды. Так и повелось. Он приходил, кушал, отсыпался и потом уходил на улицу по своим кошачьим делам. Часто ему доставалось, он приходил поцарапанный, с запёкшейся кровью на морде, ушах. Белый, так я его назвала, жаловался, а я его лечила. Отлежавшись, он вновь уходил на улицу. Были раны и посерьезней, видимо, попадал в зубы к собакам. Бежал за помощью ко мне. Я обрабаты-

117

118

вала его раны, смазывала мазью или мумиё. Как бы ни было больно, он терпел, не кусался и покорно принимал все процедуры, только иногда жалобно мяукал. Белый часто наведывался и в нашу квартиру. Его всегда встречал наш Тимка, но серьезных разборок не случалось. Если Белого долго не было, я его искала и кормила на улице, а вместе с ним прибегали подкормиться и другие его собратья по несчастью. С каждым годом их становилось все больше, а кормить только Белого и не давать ничего другим я не могла. Он узнавал мои шаги еще за поворотом к дому, бежал меня встречать, терся об ноги и несся следом в подъезд. Так прошло семь лет. Однажды я возвращалась с дачи, и мне навстречу вышла соседка по дому: « Ты сильно не расстраивайся, – сказала она мне. – Белого сбила машина, он в горячке бежал к вам в подъезд, но не смог, я положила его под куст». Я подбежала к кусту, под которым лежал мой Белый. Он был еще жив, но очень часто дышал. Я вызвала ветврача. Он осмотрел его и сказал, что у него внутреннее кровотечение, и жить он не будет. Я попросила усыпить его, но не сразу, а чтобы он просто уснул. Врач постепенно вводил лекарство, а я сидела и гладила его, голова Белого лежала у меня на руке. Я не могла скрыть слёз. Потом он перестал дышать. Какое-то время спустя мы завернули остывшее тельце в полотенце и похоронили в посадках под деревом. Долго ещё, выходя из дома, я глазами искала Белого, готовила ему еду, и только потом вспоминала, что его больше нет. После этого я кормила многих кошек, у них тоже были нелегкие судьбы, но Белого я помню до сих пор. Сколько брошенных животных скитается по нашему городу. Их выбросили безжалостные руки человека, которому животные стали ненужными, обрекая их на голодную жизнь и скорую смерть. А ведь «мы в ответе за тех, кого приручили». Только не все это понимают.

119

Умка Однажды, выйдя кормить дворовых кошек, я увидела огромного белого кота с коричневатой спинкой и большими голубыми глазами. Он, испугавшись, юркнул в подвал. Кот казался таким ухоженным, что не похож был на бездомных. Прошло несколько дней, и я увидела кота опять. Он с опаской смотрел на меня, но голод сделал свое дело – он подошел и стал что-то есть вместе со всеми. Он был значительно похудевшим. Постепенно кот пообвыкся и уже вместе со всеми встречал меня. Плохо было то, что он не ел еду, которой мы кормили остальных. Он ел только сухой вискас, даже желейный китекет ел только из говядины и печени. Я очень жалела кота и старалась ему отдельно приносить то, что он кушал. Кроме того, чашка должна была быть всегда чистой, иначе он понюхает и уйдет. В общем, хлопот с ним было достаточно. Я решила дать объявление в газету, может, найдется хозяин или кто-то возьмет в добрые руки. Но желающих не было. Я позвонила в общество защиты животных, с которым поддерживаю связь. Приехали девочки, сфотографировали несколько кошек и котов, которых мы хотели бы устроить, и поместили фотографии в Интернете. Для кота мы устроили чистую постель. Постепенно он стал заходить в подвал вместе со всеми. Стал бегать следом за мной, как собачонка. Однажды, когда я кормила животных, ко мне подошёл мальчик со второго подъезда нашего дома и сказал: «А я знаю, кто этого кота бросил, это наша тетя. Она приезжала к нам, была пьяная и бросила его здесь. Его зовут Умка». Что мне было сказать мальчишке? «Какая жестокость, – сказала я, – ведь несколько дней он был голодным, боялся, перенес такой стресс! Такой красивый кот, как можно было его выбросить? Передай своей тёте, что Бог ее за это накажет!»

120

Прошло несколько дней, и вдруг я не нашла Умку. Обошла подвал, звала его, но тщетно. Я переживала, но в душе надеялась, что хозяйка одумалась и забрала его. Вскоре я снова увидела этого мальчика, и он подтвердил, что хозяйка действительно его забрала: «Наверное, она испугалась, что Бог ее накажет, и забрала», – сказал мальчик и побежал дальше по своим делам. Ну что ж, какой бы ни была хозяйка, но её кот был откормленным и чистым, когда появился в нашем дворе. «Все лучше, чем скитаться по подвалам», – подумала я и как-то немного успокоилась. Значит, не всё загублено в душе этой женщины. А мне предстояло заботиться о других животных, судьбы которых не менее трагичны.

Джина Однажды, глядя в окно, я увидела, как в дверь соседнего подъезда рвется собака. Она лаяла, скреблась лапами, скулила. Я знала, что в этом подъезде такой собаки нет. Это была большая измождённая собака – дог черного окраса. Долго наблюдать за несчастной собакой я не смогла. Взяла еду и отправилась на улицу. Собака дружелюбно подошла на мой зов, стала есть. Она хватала еду так жадно, что было понятно: не ела она давно. Почему она рвалась именно в эту дверь? Может, перепутала, заблудилась. Я долго стояла с ней на улице, думала, может, выйдет её хозяин, но тщетно. Что же мне с ней делать? Мне было очень жаль собачку. А она, будто понимая, заглядывала мне в глаза, жалась к моим ногам. Дома у меня жил кот, и я боялась, что, приведя её домой, нарушу покой своего любимца, но и оставить на улице её не смогла. Я решила приютить её на время и поискать хозяина. «Пойдём со мной», – сказала я собачке, и она пошла за мной в наш подъезд. Собака была огромная, особенно это стало заметно, когда она вошла в коридор. Развернуться ей было сложно. Я

121

постелила ей постель у порога, и она молча легла. Взгляд собачки был направлен в сторону кухни. Стоило мне туда пройти, как она пришла вслед за мной. Собака была ростом выше, чем наш кухонный стол, и спокойно могла видеть, что там лежит. Я понимала, что сразу много еды после голодовки давать нельзя, но всё-таки подкормила ещё, дала водички. Она легла на место, положила голову на вытянутые лапы и задремала. Вскоре с работы пришёл муж. Он открыл дверь своим ключом и, войдя, остолбенел. Собака вскочила и стала на него лаять. Я сказала ей: «Нельзя, это хозяин». Она завиляла хвостом, подошла к нему, обнюхала и пошла на своё место. Вечером пришёл мой сын. Она так же встретила и его, но с ним у них состоялось более близкое знакомство. Юра очень любит животных. Сын подавал ей команды, а она безукоризненно их выполняла. Видимо, собака была обученной. В нём она почувствовала хозяина. Бедный мой кот с перепугу заскочил на шкаф и не спускался оттуда даже поесть. На следующий день я дала объявление на областное радио, чтобы или найти хозяина, или же пристроить собачку в хорошие руки. Стали поступать звонки: интересовались возрастом собаки. А я его не могла знать. Мне казалось, что собака всё понимает, и когда я о ней говорила, она так смотрела мне в глаза, что казалось, она вот-вот скажет: «Не отдавайте меня». Но держать такую собаку в нашей малогабаритке невозможно, да и дома целыми днями никого не было. Ночью она носом разбудила меня и попросилась на улицу. Я её вывела, но когда стала заходить в подъезд, почувствовала, что она боится, что я её оставлю. Когда же я пропустила её вперёд, она так радовалась, что я её не бросила. Сын решил определить, как её зовут, называл разными именами, на кличку «Джина» она отреагировала. Так мы и стали её звать. Прожила у нас Джина четыре дня. Юра купил ей ошейник и цепочку, она спокойно выходила с ним гулять. Вечером позвонили из посёлка Щербакты, просили не отдавать собаку, обещали забрать. Когда я вернулась с рабо-

122

ты, оказалось, что Джину забрали. Юра рассказал, что приехал мужчина от звонившего из Щербактов, посадили Джину в багажник, Юра положил ей еду. В салон мужчина побоялся её поместить, потому что она на него лаяла. Юра приказал ей лечь, и она подчинилась, а в глазах у неё стояли слёзы. Расстроенный сын не догадался взять ни адреса, ни телефона будущего хозяина. Тем более что собаку перевозил его знакомый. Я отругала сына. Как он мог поместить собаку в багажник, ведь ей там было тесно, да и дорога не близкая. Нужно было подождать, может, и в городе нашёлся бы хозяин. Душа у меня болела, как будто чувствовала, что с ней что-то случилось. Я даже пыталась дозвониться на телефонную станцию, узнать, кто занимается разведением собак такой породы в Щербактах, но безрезультатно. Моё беспокойство за Джину передалось и сыну. Он тоже стал себя корить в беспечности и в безответственности, сожалел о произошедшем. Долгое время мысль о Джине не выходила у меня из головы. Мне казалось, что она в беде. Но беда случилась с моим сыном. Он был у друга, и когда возвращался домой, на него напали. Ударили по голове чем-то тяжелым, затем пинали. Забрали всё, что было у него в карманах. Когда он добрался домой, я его не узнала. Лицо было изуродовано. Было сотрясение, перебит нос, трещина на скуле. Долго лежал в больнице. И мне как будто откудато пришла мысль: «Это ему за Джину наказание». Я долго отгоняла эту мысль, но когда я сказала об этом сыну, оказалось, что он тоже так подумал. Эта мысль пришла и к нему. Видимо, не в добрые руки мы отдали Джину. Возможно, её уже не было в живых. Может, это только наши ощущения. Но видит Бог, мы желали ей только добра.

123

В мастерской художника

Поликарпов Виктор Фёдорович Родился 15 ноября 1938 г. в Павлодаре, где живёт и работает по настоящее время. В 1964 году получил образование в музыкальном училище им. П.И. Чайковского по классу альта и преподавал в музыкальной школе. В 1971 году окончил Алма-Атинское художественное училище им. Н.В. Гоголя. График. Член Союза художников Казахстана с 1990 года. Принимал участие в качестве художника в экспедициях археологов Академии наук Казахстана на раскопках древнего городища Отрар (1970-1971 гг.). Участник Центральной учебно-экспериментальной студии художественного проектирования при Союзе художников СССР (Сенеж) (19751980 гг.). Но основное направление – станковая графика. Интересны серии графических работ «К поэзии Павла Васильева», «К наследию Абу Наср Мухаммада аль-Фараби», «Путешествие во времени», «К поэзии Жака Превера» и другие. В 1999 и 2008 годах вышли в свет альбомы графических листов В. Поликарпова. Работы художника находятся в музеях Республики Казахстан, России, в Советском Фонде культуры, в личной коллекции М.М. Плисецкой, в частных коллекциях Германии, Франции, Австрии, США, России, Австралии, Японии, Канады.

124

125

126

127

Ардагерлер шығармашылығы Көкіш Әміржанұлы «Егеменді елім менің тамаша»

Жоғары ұстап намыс туын... Қарқынды облысым – Павлодарым. Алюминий, мұнай, көмір қолданарым. Қаламыз әр күн сайын гүлденуде, Танытқан өркендеген елдің бағын. Уақыт керуен өтіпті-ау, 75 жыл! Елеусіз уезд екен ертеде бір. Тәуелсіз Отанымда салмағы артып, Танымастай өзгерді бұл күнде өңір. Жиырма қадам алға басып Отаным, Асыл тұқым малға толсын қотаның. Сарыарқаның егін алып алқабын, Шүйгін шөптің қожасы боп жотаның. Наурыз жылым келетұғын жыл сайын, Өз жерімде болдық, міне, көзайым. Қазақ атың бар әлемге жайылып, Бейбіт күнін жалғай берсін әрдайым.

128

Жиырма қадам жақындаумен табыста, Үлгі алайық іргелі елден алыста. Жоғары ұстап намыс туын, жастарым, Еңбекші елдің қатарынан қалыспа!

«Сан ғасырға тұтқа болған...» Тіл – өмірім, бар қазақтың тірегі, Тілім менен үндескен ел тілегі. Тілмен ұстап Сарыарқаның даласын Сан ғасырға тұтқа болған тірегі. Қажымұқан күш атасы қазақтың, Палуан теңдесі жоқ ғажап – тың! Байлығыма көз алартқан талайдың Жазасы боп кісенін салған азаптың.

Егеменді елім Егеменді елім бүгін тамаша, Әр күн сайын өркендеуде жаңаша. Бар ақиқат қөзге айтыла бастады, Пыш-пыштамай әр бұрышта оңаша. Әкімдерім есеп беріп халыққа, Әділет Заңы шықты бүгін жарыққа. Президенттің жолдамасын құп алып, Түсіністік етек алды нарықта. Әлеуметке нақты көніл бөлінді, Отанымның қамқорлығы көрінді. Барша халық бірлік күшпен қарқындап, Президентім бастап барад сенімді.

Асыл қалам Асыл қалам – Павлодарым жайнаған, Егеменді бірлік жолдан таймаған. Зәулім үйлер аспанменен тіресіп, Сұлулықтың жібін бекем байлаған.

129

Тазалығың сәулетіңе жарасып, Көшеңде гүл басын иіп таласып. Қайың, терек, табиғат көркі – қарағай, Көрік берген әрбір үйге жанасып. Гүлдене бер тыныштықпен күн сайын, Игілігін халқым көрсін әрдайым. Шаттық жырын ақ ниетті үніммен Жүрек тербеп тек өзіңе арнайын.

130

Жаңа дәуір, жаңа бағыт «2050» келді жылмен бірге, Бағдарлама жол ашып бекіді ірге, Жеті бөлім жетектеп қазақ елін Ғасырдан уақыт озар шығып төрге. Уақыт керуен өтіп жатыр көшімен, Әйгілі елім – Қазақстан несі кем?! Жаңа дәуір, жаңа бағыт басталды, Шат тұрмыста артатұғын несібем! Мақсатымыз мәлім болды әлемге, Қолдаушылар табылуда әр елде. Жаһандағы 50 емес, 30-дың Қатарына жетпекшіміз, әменде. Даңқы шықты «2050» ұраным. Бірлігіміз – қолымызда құралым. Бақыт құсы елімізге мекендеп, Ұрпақ көрер жаңа дәуір тұрағын.

Наурыз келді Жыл келді, наурыз келді, жылу келді, Көктемнің күн шуағы күшіне енді. «Провод зимы» алмасып Наурыз тоймен Көркейтті дәстүріміз байтақ жерді. Торғайлар тобыменен шыр-шыр етіп, Қарсы алып жаздың лебін жүр күзетіп. Әйнектің алдындағы жиын суға Мәз болып шомылуда есі кетіп. Шатырларда жатқан қар мұз боп еріп. Жармасып етегіне қимай өбіп. Жылайды ғұмырының қысқасына Көз жасын мөлдіретіп мөлт-мөлт төгіп.

131

Балтабай Сыздықов «Көк туымыз желбіреп көгімізде» Ана тілім Сен арқылы бесік жырын естідім, Сен арқылы тілім шықты, ес білдім. Ана тілім, ардақтысың сен маған, Сен биіксің, таласы жоқ ешкімнің. Сен ұқтырдың, талай сырды біртіндеп, Ана тілде ойлансын деп, білсін деп. Сен ұқтырдың өмір сүру жолдарын, Қуансын деп, мақтансын деп, күлсін деп. Ана тілім, сенсің менің жүрегім, Сен арқылы қанат қақтым, түледім. Сен арқылы жетіп жатыр өмірге Армандарым, жан сырларым, тілегім.

Ата заң Мақтанамын Тәуелсіз елдігіме, Жол ашқан барлық ұлттың теңдігіне. Қазағымның аңсаған көптен бері Қуанатын уақыты келді, міне. Биік ұстап намыс пен ұят, арды, Бабаларым қалдырған «Жеті жарғы». Ата заң боп оралды арамызға, Қуанышым бола ма бұдан арғы?

132

Арайлап, ағарып, атты таңым, Бағыт сілтеп өмірге Ата заңым. Бар әлемге танылды Қазақстан, Бәйтерегі аспандап Астананың. Салт-дәстүрім өмірге қайта келді, Ана тілде именбей айтам енді. Елбасымыз асырды даңқымызды, Ата заңмен басқарып байтақ елді. Көк туымыз желбіреп көгімізде, Елтаңбамыз көз тартар төрімізде. Әнұраным асқақтап Ата Заңмен, Құт береке дарысын елімізге.

«Өткеніме көз жіберсем...» Қат күндерім шат күндермен өтеліп, Бәріне де үйрендім ғой ет өліп. Ел қатарлы ғұмыр кешіп келемін, Кейбір сәттің қиындығын көтеріп.

133

Өткеніме көз жіберсем байыпты. Әлдекімге таға алмаймын айыпты. Кім болса да келгеннен соң өмірге, Қуану да, ренжу де лайықты.

Ойлар Ойларым көп шартарапқа тараған, Кейбіреуі ұмытылмайды санадан. Ойдың бәрі жүзеге асса өмірде, Армансыз боп өтер еді бар адам. Ойларым көп, армандардан басталған, Аулақ жүрмін асқаннан да тасқаннан. Деніміз сау, елім аман болса екен, Бұл күндері маған осы басты арман.

Іздер Өзім жүрген жолдарымды іздесем, Қиялымда талай жанмен жүздесем. Көз алдымнан талайларды өткердім, Айып емес, кейбіреуін білмесем. Соқпақтарым жүріп өткен не түрлі Түскенде еске қайран жүрек бұлқынды. Соның бәрін ойыма алған шағымда Тебіреніп, толғанамын бір түрлі.

Жылдар Жылдар-ай, жастық шақ-ай, артта қалған, Жиырма бес оралмайды, дүние жалған. Тәубе етем осы жасқа келгеніме, Талайлар бұл күнге де жете алмаған. Өмірдің қызықтадым біраз шағын, Ешқашан арыма кір жуытпадым.

134

Зымырап күндер, айлар, өтті жылдар, Алып жатыр уақыт өз алашағын. Сол жылдар қайта оралса қайтер едің? Десе біреу, былай деп айтар едім: Өткен шақтарымның белгісі етіп Жылдардың өсірер ем бәйтерегін. Ойға алып сол жылдарды сараптадым, Шүкір, бүгін жетпіске мен де аттадым. Жиырма бес кітап болса оқылмаған, Дамылсыз ақтарар ем парақтарын.

Алдағы өмір Қараймын мен алдыма, артыма да, Болашақтың талабы, шарты жаңа. Алдағы өмір шақырып қол бұлғайды Жастар түгіл, жасамыс қартыңа да. Сол талапқа өзімді бейімдеймін, Күш-қуатым барында ерінбеймін. Үмітпенен қараймын келер күнге, Жөнсіз қиял сезімге берілмеймін.

135

Бақжамал Аққозинова «Өмір заңы осындай»

Нұраға, өсе берсін мерейіңіз! Өзіңізді көремін асқар таудай, Нұраға, жырым жетсін Сізге талмай. Барша елдің арқалап жүгін бүгін, Салмақты мойныңызға алған қандай. Елім де, жерім де болсын аман, Күннен-күнге жақсарсын біздің заман. «Көп тілегі – көл» деген, айналайын, Анамын, тілегімді аямаған. Үлкен-кіші, кәрі-жас барлығы да, «Құтты болсын тағы» деп ағылуда. Халқына қамқорлығын аямаған, Бақытты болыңыз, Сіз де аман. Келбетіңіз елестейді біздейлерге, Мұң болмас енді Алладан кедейлерге. Жетім-жесір – барлығы теңелетін, Көреміз Нұрағаның кереметін! Күннен-күнге жақсарып тұрмысымыз, Ақталып келеді ғой үмітіміз. Көш басын қайта Сізге тапсырамыз, Екі мың жиырмаға сенім артып.

136

Бос кетпесін айғайым! Тіршілікте жарысып, Жинап алсам дегейсің. Бірім екі болсын деп, Жанталас күн бергейсің. Өмір үшін бәрін де, Әкеліп алғың келеді. Тойымдық жоқ көзіңде, Тоя алмайсың өзің де. Әрі-бері жүгіріс, Тынымсыз бір уақыт. Болса егер денсаулық, Оның өзі – бір бақыт. Өмір заңы осындай, Қыбырсыз жан тосындай. Бір минут, бір секунд, Бос кетпесін, досым-ай. Осылай өмір жарысып, Өмірде кетед белді асып. Аңғармай да қаласың, Қалғаныңды адасып. Ауыра қалса басың, Осының бәрі көк тиын. Айтып-айтпай не керек, Өмірдің жолы тым қиын.

Ей, жігітім, алды-артыңды абайла! Махабатты сақтау керек, қарағым, Бір-біріңе қимастай боп қарадың. Ұғынысып махаббатың жүрегін, Бере қойшы екі жастың тілегін.

137

Ынтық зары махаббаттың боласың, Қол ұстасып, әлдекіммен қаласың Түсінісіп екі жастар осылай, Махаббаттың адал жолын аясын. Мінезі де, көркіне сай болады, Әрбір жастар мұны жақсы ұғады. Адамдықтың сыры солай сақталар, Жанұя боп осылайша ақталар. Бір-біріңе қимастай боп қарайсың, Үйленген соң неге ұстайды жағасын? Махаббатты жеңіл көрген, жастарым, Еш уақытта қосылмайды-ау бастарың. Ащы-тұщы көбейеді үйленсең, Бақыт болар, осыларға сен көнсең. Жеңіл-желпі жанұяға қарама, Ей, жігітім, алды артыңды абайла.

138

Айман Ақтанұлы «Пендені өмір деген мінеп, сынар» Киелі жеті саны қазақтың Саны бар «жеті» деген қазақтың, Санайтын саусақпенен аз-ақ тым. Жеті санның киесіне келер болсақ, Сыры, қыры, тарихы ұзақ тым. «Апта» деп есептеген жеті күнді, «Ай» дейді төрт жетіні, күн мен түнді. Жеті күнде нәрестеміз жаралғанда, Алтын құрсақ болғанын ана білді. Іңгәләп бұл дүниеге бала келер, Шат-шадыман бақытын ол ала келер. Шілдехана, бесік той жеті күнде, Қалжа жеп аналар ойнап-күлер. Пендені өмір деген мінеп, сынар, Жеті айда шала туса, тағар тұмар. Жеті күндей тымаққа сап ол шаланы, Сорбақтап жеті күнде маймен сылар. Өлшей-тұғын жеті рет ақылдасып, Бір рет қия-тұғын мақұлдасып. Ерге - олжа, әйелге - қалжа тисе, Жеті қоян тапқандай қауқылдасар.

139

Жеті қат көкке ұшқан пырақпенен, Мұхаммед Пайғамбарым барып келген. Жетіқарақшы жұлдыздың бағдарымен, Алланың дидарын ол анық көрген. Жеткен қыз жеті жылда төркін барар, Нағашыдан қырық серке жиен алар. Жалғанды жалпағынан бассаң-дағы, Өлсеңіз қатын, балаң – бәрі қалар. Еске алып марқұмдарды бар ағайын, – Иманын бере көр, – деп, – Бір құдайым. Өткенін, қырқын, жылын берсек-тағы, Арнадың жеті шелпек жұма сайын. Тірі адам қызықтарға жалықпаған, Мехнат, бейнеттен де тарықпаған. Сегіз рет ғұмырында семірсе де, Жеті рет тұралап ол арықтаған.

Аққу Сұлу мүсін күн нұрынан жаралғандай, Мөлдір суда аппақ сәуле таралғандай. Қос аққу су бетінде толқын сызып, Самалында салқындап таранғандай. Ескек қылып жарғақты алақанын, Жылжиды шұбыртып ап балапанын. Мамырлап айдын көлде, айлы түнде, Атырады тыныштықта дала таңын. Шалқарда ұшып-қонып, ару аққу, Табиғат-құс базарлы айғайлы шу. Қиқулап көк аспанды әнге бөлеп, Сыңғыр үнің қосқандай тоғайлы ну.

140

Аққулар,қайта айналып келермісің? Тағы да балапанды көрермісің? Айдында құстар болса бәрі сұлу, Көркемдікті мың бояумен берермісің.

141

Дөрбетхан Әміреұлы «Болашаққа нық қараймын сеніммен»

Атажұртым Бұла жырлар бұйраланып өрілген, Боз жорғадай ырғатылып төгілген. Жүректерге жылы тиіп лебізім, Ұштасады заманға сай өмірмен. Нөсерлеші сел боп жауып көгімнен, Сергек сезім, тәтті қиял берілген. Ұтымды ойлар ұққан жанға тіл қатып, Орын алған әр жүректің төрінен. Болашаққа нық қараймын сеніммен, Поэзия – жан жолдасым берілген. Жүрегімді жарып шығып іңгалап, Тербетесің қоңыр салқын лебіңмен. Көкжиектер көз ұшында көрінген Кербез дала жатыр сұлап керілген. Асқар таулы, ағынды өзен, ормандар – Суреттеліп сырлы сөзбен берілген. Елік едім үйірінен бөлінген, Атажұртым – ақ әжемдей көрінген. Шетелдерде шалғай жүрген ұлың ем, Ойып тұрып орын алдым төріңнен.

142

Құнды ойларым, асыл сөзім өміршең, Бақ сыйладың біраз ғана, өмір, сен. Қыран құстай қиялардан сорғалап, Атажұртым, айдыныңды жүздім мен.

Ару Баян Ассалаумағалейкум, ару Баян, Түсімде бір ғажайып көрдім аян. Өрмелеп Баян тауға шыққан едім, Қария бата берді қолын жайып. – Ей, туыс, шаршап мұнша келдің қайдан, – деп сұрайды, – су іштің бе Жасыбайдан? Көтеріл биіктерге, – дей бергенде, Селк етіп ояндым да қалдым қайран. Ұлылар туып-өскен киелі өлке, Дұға оқып ертелі кеш алам еске. Ұрпағы күні бүгін мекендеген Саржайлау, салиқалы самал төске. Жамылған ару Баян орман ішік, Көркіңді аңсап келіп сүйем құшып. Бақ қонған бабасынан баласына Мекені Қанышпенен Мәшһүр Жүсіп. Таза ауа, тұнық сулы ну табиғат, Беріп тұр жігер-қайрат, бойға қуат. Құт болған қазағыма ата қоныс, Ұсынған ұрпағына өмір сыйлап. Сұлтанмахмұт, Әлікей, Зейін, Шәкен – Құт мекен кілең жақсы туып-өскен. Құндақтап құшағында аялаған Кір жуып топырағында кіндік кескен.

Ертіс өзені Бұйыра толқын қуалап, Жаз болса ақтың ырғалып.

143

Ақ көрпеңді жамылып, Қыс болса қаттың мұз қарып. Келгенде көктем жылыстап, Көшеді мұзың бұйыра сең. Сырыңды сырттай ұғамын, Ашуың қатты, пейілің кең. Жасыл орман көмкеріп, Баурайды әсем алтын күз. Қараймыз ыстық сезіммен, Жағаңда шалқып өстік біз.

Асқақ әнім Атажұрт – атамекен, асқақ әнім, Жүректің жарып шыққан тас қамалын. Көк туым биіктерде желбірейді, Қыраны түлеп ұшты жас қаламның. Дамылдап көкке өрлеп асқақ әнім, Тойлаймыз он бес жылын Астананың. Тәуелсіз таңым атып арайлап тұр, Мен енді кімнен қорқып жасқанамын!? Жаңа бір куәсі боп бастаманың, Келбеті көз тартады жас қаламның. Өркенге он бес жылда қол жеткізіп, Бағынттық асулардың асқарларын. Өзге ұлттың бағушы едік қас-қабағын, Алдық -ау армандаған тас қамалын. Аз жылда өнеркәсіп бірдей дамып, Өмірдің басып өттік баспалдағын. Мен бүгін мақтанамын, шаттанамын, Жымыңдайт көкте – жұлдыз, аспанда – күн. Қазақи қанға сіңген ар-ожданым, Салтымды ата мұра тастамадым.

144

Аударма Всеволод Иванов Бала Қазақшаға аударған Мағжан Жұмабаев

1 Монғол жері ашулы, аш, жүдеу аңға ұқсайды. Тасы да, суы да, жазаласа, елбеңдеген көбелегі де аң. Оның да есі-дерті – қыбын тауып шағып алу. Ал монғол адамының жүрегі, құлық-мінезі қандай екені мәлім емес. Аң терісін киім қылып жамылып жүреді деседі. Қытайға ұқсайды деседі. Орыстан аулақ кетіп, Нұрқұй шөлінің ар жағына барып, тұра бастаған деседі. Жазаласа, Қытайдан, Үндістаннан ары өтіп, бір белгісіз, ылғи жаз болып тұратын мәңгі жасыл тағы далаға кетеді-мыс деп те аңыз қылысады. Монғол жеріне Ертіс бойының орысы да келген, қазағы да келген. Казак-орыс соғысқаннан қашып көшіп келгендер. Қазақтың жүрегінің қандай екені мәлім, кептірген қарын сықылды. Түкке тұрмайды. Бір жағынан қарасаң, ар жағындағы нәрсенің бәрі көрінеді. Ақкөңіл, аңқау ел ғой. Қазақ монғол жеріне асықпай-саспай, малын айдап, қатын, балашағасын, ауру-сырқауын бәрін артып көшіп келген. Орыстар, орыс болғанда ылғи алпамсадай, еңгезердей мұжықтар, өздері қалап келген емес. Оларды ақтар қуып келген. Жолшыбай тау-таста

145

нашарлары өліп-қырылып, ылғи ірілері іріктеліп қалған, мал-жандары, қора-қопсысы, барлық мүлкі ақтардың қолында қалып, жазғытұрым жегілетін қасқырдай зығырлары қайнап мұжықтар қостарының, шатырларының ішінде демалып жатып даланы ойлайтын, Ертісті сағынатын. Мұжықтар елу шамалы. Бастықтары Сергей Селиванов деген. Бұл отряд Селиванов жолдастың қызыл гвардия отряды деп аталатын. Мұжықтардың іштері пысты. Қия құзды шыңыраулы тауларда ақтар қуып келе жатқанда көңілдерінде таудай қауіп болып, іш пысуға мұрша жоқ еді. Шөлге шығып алған соң қауіп-қатер сейіліп, іш пысуға айналды. Мынау монғол даласы Ертіс даласына ұқсауын ұқсайды-ау: құм, тырбиған тікен, көшкен бұлты жоқ, тұнжырап тұрған көк. Бірақ мұның бәрі жат, өз даласындай емес, жайқалған егіні жоқ тағы дала. 2 Отрядтың қазынашысы Афанас Петрович Турбашев бала сықылды жылауық адам еді, беті дәл баланың бетіндей: бір уыс, бір қылтанақ жоқ, жыпжылмаған, май жаққан қалаштай қызыл шырайлы жылтыр бет. Бірақ аяғы түйенің сирағындай серейген ұзын, ұзын да болса сіңірлі, шалымды аяқ. Афанас Петрович атқа мінгенде айбынды болып кетуші еді. Мойны ішіне кіріп, жауырыны күжірейіп, шүйдесі шығып, ашулы, айбарлы болып көрінетін. Троица кезінде отряд үш адамды – Селиванов, Афанас Петрович және Древесин деген үшеуін – даланы кезіп шапқылық шалғын іздеуге жіберді. Жан-жақтың бәрі теңіздей толқыған сағым. Жоғарыдан, көктен жерге ыстық жел құйылып тұр. Жердің ыстық лебі аспанға атып тұр. Адамның да, аттың да денесі күйіп, кезеріп қатып қалған. Өз денесі қара тастай өзіне ауыр. Селиванов қырылдап: – Биыл шапқылық шалғын қандай екен? – деді. Екі жолдасы Селивановтың Ертіс бойын айтып келе жатқанын атамай-ақ білді.

146

Селдір сақалды үш мұжық сөйлеспей келе жатыр. Даланың шөбін жеп қойған күн олардың даусын да жеп қойғандай, деспейді. Шанышқы, қармақтан балықтың денесіне түскен жарадай көздері ғана жыртияды. Афанас Петрович қана жыламсырағандай болып: – Апырай, биыл онда да құрғақшылық па екен!? – деді. Даусы жылап тұр, беті бүлк еткен жоқ, бірақ Афанас Петровичтің астында шөлдеп, босаңсып келе жатқан аттың тостағандай екі көзі мөлт-мөлт етіп жасқа толып келеді. Осылай киік салған сүрлеумен шұбап шөлде үш партизан келе жатты. Жан-жақ буалдырланып, бықсып, тұншығып жатқан құмдар, құм сасыған тыншу жел адамның кірмеген жерін қоймай келеді. Тер бұрқ ете түсейін деп келеді-ау, бірақ күйіп кезерген теріден өтіп сыртқа шыға алмайды. Кешке жақын бір ойпат жерден шыға бергенде Селиванов батысқа қарап қолын бір сілтеп: – Біреу келе жатыр-ау, – деді. Шынында көз ұшында, құм белдің үстінде қызғылт шаң көрінеді. – Қазақ шығар. Древесин мен Афанас Петрович таласа кетті. Древесин: «Жоқ, қазақ болмайды, қазақ Селиванов жатқан сай маңына жақын жүрмейді» деді. Афанас Петрович: «Сөз жоқ, қазақ, мынау қазақтың шаңы, қою шаң» деді. Қызғылт шаң жақындап келген соң үшеуі де: – Жоқ, жат адамдар... – десті. Иелерінің даусынан аттар алдында жау бар екенін сезді. Үйренген аттар құлақтарын жымитып қалды. Сирақтары сырықтай сорайып арық аттардың бүйтіп деңкиіп жата қалулары өздеріне ерсі көрінген шығар. Ұялғаннан ба екен, кім білсін, тостаған көздерін тарс жұмып, ентігіп, демдерін жиі-жиі алып жатыр. Селиванов пен қазынашы Афанас Петро-

147

вич баттауықтың шетінде қатар жатыр. Афанас Петрович мұрны пыс-пыс етіп жылап жатыр. Қатерлі уақытта қорықпасын деп, Селиванов Афанас Петровичті ылғи өзімен қатар жатқызушы еді. Қазынашының балаша кемсеңдеп жылауы Селивановқа қызық көрінуші еді. Сүрлеумен келе жатқан қызыл шаң сұйыла берді. Арбаның тарсылы естілді, арбаға жегілген аттардың будақтаған шаңға ұсап желбіреген қара жалы көрінеді. Селиванов: – Орыс... – деді. Кейін жатқан Древесинді шақырды. Тоқыма жаңа қорапта екі адам отыр, бастарында қызыл жиекті картоздары бар. Шаңнан беттері көрінбейді. Қызыл жиек картоздары сары шаңның ішінде өздері жүзіп келе жатқан сықылды. Қорапта сорайып мылтық көрінеді. Қамшымен ат айдаған қол көрініп-көрініп кетеді. Древесин ойлап тұрып: – Офицерлер ғой...Бір жұмыспен шыққан щығар. Экспедиция... – деді де, ауызды қисайтып, көзді қысып қалып, – Біз бұларды әкесіне көрістірейік!.. – деді. Арба келе жатыр. Құйрығымен шаң бұрқыратып ізін жауып тастап отыратын түлкідей арба өзінің ізін өзі шаңмен жауып келеді. Афанас Петрович жыламсырап: – Өлтіріп керек жоқ қой, жігіттер...Тұтқын қып алу дұрыс қой, – деді. – Өз жаның аяулы емес қой, шамасы... – деп Селиванов ызбар көрсетті. Сөйтті де, түйме ағытқандай үн шығармай мылтықтың құлағын ашты. – Бұл жылайтын жер емес... – деп, Селиванов сөзді шорт кесті. Бұлардың әсіресе жынын келтірген нәрсе мынау болды: мұжықтарды өздері қырып тастайтындар болып, екі офицердің сопиып екеуден-екеу шығуын қарашы!.. Бір офицер орнынан тұра келіп жан-жаққа қаранды. Жөнді ештеңе көре алмады. Шаң сарғайтқан шөптерді сабап жортып жүрген кешкі

148

қызыл жер. Баттауықта малдың өлексесіне ұқсаған екі қара көрінеді. Арба да, дөңгелектер де, адамдар да, олардың ойлары да қызғылт шаңның ішінде... Мылтық атылды. Екі картоз бір-біріне қақтығып, қорапқа топ ете түсті. Қиып жібергендей делбеге сылқ ете түсті... Аттар ытып кетті, ала жөнелді. Ұзамады, қара суға түсіп, ақ көбіктері бұрқырап, бұлшықеттері дірілдеп тоқтай қалды. – Өлді ғой... – деді Афанас Петрович. Мұжықтар келді. Қарады. Қызыл жиекті картоз киген екеу өліпті. Екеуі біріне-бірі сүйеніп отыр. Шешкен күлапарадай бастары артқа қарай былқ-сылқ етіп жатыр. Екеудің біреуі – әйел, шашы тарқатылып кеткен. Шаңмен шашының жартысы сары, жартысы қара болып көрінеді. Тар күрте көйлегінің астынан екі емшегі бұлтиып тұр. Древесин: – Өзі айыпты, картоз кимеу керек еді. Қатын екенін білсек өлтірер ме едік... Бізге керектің бірі қатын ғой... – деді. Афанас Петрович: – Ту!.. Сен итсің! Буржуйсың!.. Сенде түк адамшылық жоқ! –деп бажылдап қоя берді. – Тоқтаңдар, – деді Селиванов, – біз адам талайтын ұры емеспіз, мынау халық мүлкін жазып алайық, қағаз берші. Тоқыма қораптың ішіндегі «халық» мүлкін жазып жатқанда, қораптың алдынан, көзленің астынан бір бала шықты. Орыстың сары бас баласы. Қоңыр көрпенің бір бұрышын құйтымдай қолына қысып апты. Емшек еміп жүрген бөбек. Кемсеңдеп, жылайын деп ыңырсып жатыр. Афанас Петрович балаға төніп түсіп: – Ә...Қарашы...Бұл өзінше сөйлегені-ау... – деп әукелеңдеп жүр. Қатынды қапыда өлтіргендеріне өкіністі. Қатынның киіміне тиген жоқ, еркектің үстіндегі киімін сыпырып алып, тырдай жалаңаш құмға апарып тыға салды.

149

3 Қайтқанда Афанас Петрович арбада келе жатты. Қолында бала. Теңселіп, баланы әлдилеп, қоңырлатып: Бұлбұл, бұлбұл, бұлбұлтай, Шырылдайды бозторғай. Бұлбұлтайым сайрауы-ай... – деп бұлбұлтайға басып келеді. Афанас Петровичтің туған ауылы – Лебяжье. Малы, қорақопсысы, қатын-баласы есіне түсіп, солқылдап жылап келеді. Бала да жылап келеді. Күн күйдірген сұйық, сырғанауық құмдар ысылдап, күрсініп, күңіренгендей, бұлар да жылағандай, монғолдың аласа, шымыр аттарына мінген екі партизан жортып келеді. Бұлардың беттерін де күн жеп қойған, жандарын да күн жеп қойған. Сүрлеудің екі беті күн тұншықтырған тырбық жусан. Жусан құм сықылды ұсақ, көзге ілінбейді. Құм жусан сықылды ұсақ, ащы. Әй, иненің көзіндей сығырайған сүрлеулер-ай! Әй, ащы құмдар-ай! Ай, қайғылы аңға ұқсаған монғолдың жері-ай! Қосқа келген соң офицердің мүлкін қарасты. Кітаптар, темекі салған қалтадағы бір жарқыраған саймандар. Біреуінің үш ұзын аяғы бар, төрт бұрышты бір мыс қобди. Партизандар келді, қарады, ұстап қарады, көтеріп салмақтап қарады. Партизандардан қой майының иісі мүңкіп тұр. Жұмыс жоқ болған соң, тек ет жей берген. Киімдері бәрі май. Бұлардың ішінде томпақ бетті, еріндері қаймыжықтай Дон казак-орыстары да бар. Ұзын қара шашты, қарасұр, ізбес кендерінен келгендер де бар. Бәрінің аяқтары доғадай қисық. Бәрі де сөйлегенде қырылдап тамақтан сөйлейді. Афанас Петрович үш аяқты, мыс басты қобдиды көтеріп алды да: – Телескоп, – деді. Көзді жұмып жіберіп, – Жақсы телескоп. Бірнеше миллион тұрады. Жігіттер, телескоппен айды қарап, айда алтын тауларын тапқан ғой... Жуып әуре болатын емес, ұн сықылды тап-

150

таза алтын дейді, үйіліп жатқан. Тек қабыңа сала бер... Қала көрген бір жігіт қарқылдап күліп: – Өй, айуанның суатын-ай!.. – деді. Афанас Петрович ашуланып қалды: – Мен суайт па? Мен өтірік айтам ба? Өй, оңбаған сасық! Өй... Темекіні бөлісіп алып, саймандарды Афанас Петровичке берді. «Қазынашы ғой, реті келсе қазаққа бір нәрсеге айырбастар», – десті. Афанас Петрович саймандарды баланың алдына жайып салып: – Ойна!.. – деді. Бала қарамайды, шырылдай береді. Олай да, былай да қойып қарады, өзі қара суға түсті, жоқ, бала уанбайды. Аспазшылар ас әкелді. Май, ботқа, сорпа иісі аңқып кетті. Етіктерінің қонышынан Семейдің жалпақ қасығын суырып алысты. Қос тұрған жер тапталып, тақыр болып қалды. Бұлардың жатқан жері шұңғыл сай еді. Қарауылшы анадай белде ат үстінде тұрып айқай салып тұр: – Маған қашан?.. Қарным ашты... Менің орныма біреуің келіңдер! Тамақ жеп болғаннан кейін естеріне түсті: «Ойбай, балаға ас беру керек қой!». Бала бір тынбай шырылдап жатыр. Афанас Петрович нан шайнап аузына салып, сілекейін ағызып, баланың сілекейі шұбырып тұрған құйтымдай аузына салды. Өзі ернін балпылдатып: – Пи, пи, пи... Әйде, жұт, күшік, жұт... – дейді. Бала ернін жұмып теріс қарайды. Ерні жұмулы: «м-м-м» деп, мыңқылдап мұрнынан жылайды. Мұжықтар жиналып баланы қоршап тұр. Бірінің басынан бірі үңіліп балаға қарайды. Бәрінде де үн жоқ. Күн ыстық, қой майынан еріндері де, беттері де жылт-жылт етеді. Көйлектері ағытылған. Бәрі жалаңаяқ моңғолдың сары құмындай сарғылт. Біреуі: – Сорпа берсе қайтер еді? – деді.

151

Сорпа суытысты. Афанас Петрович саусағын сорпаға малып, баланың аузына апарды. Майлы сорпа баланың ернінен сорғалап, қызыл көйлегі мен көрпесіне ағып жатыр. – Жоқ, сорпа да сұрамайды. – Бұдан күшік ақылды. Күшік саусақтан сорады... – Е, ол ит баласы, мынау адам баласы ғой... – Па, шіркін, тауып айттың-ау... Отрядта сиыр жоқ, бие бар екен, бие сүтін бермек болысады. «Тағы ғой, жарамас. Балаға бие сүті жақпас, ауырып қалар!» деседі. Бәрі, екеу-үшеу болып, арбаларының арасына тарады. Бәрінің әңгімесі – баланың жайы. Афанас Петрович ана арбадан мына арбаға жүгіріп елебеңдеп жүр. Үстіндегі шапаны да жыртық, сығырайған екі көзі де жыртық. Дауысы шырылдаған баланың даусындай. «Енді мен не қылам?» деп, анау нәрестенің өзі жүгіріп жүрген сықылды. – Не қыламыз, ә? Ештеңе ішпейді ғой. Бірдеңе қылу керек қой!.. – Еңгезердей елу мұжық мынау бармақтай бөбекті не қылуға білмей, салдары суға кетті. – Қатын болмаса, еркек бала асырай ала ма?! – Әрине. – Қатынның қолынан, бәлкім, бір қойды тік көтеру келмес... – Селиванов сход жиды да айтты: – Христиан баласын малдың төліндей көріне көзге өлтіруіміз жарамайды. Әкесі буржуй болса, буржуй шығар, балада не кінә бар?! Мұжықтар мақұлдай түсті: – Иә, балада не кінә бар? Древесин қарқылдап күлді: – Асыраңдар, асыраңдар, өскен соң айға ұшып барар. Алтын тауларына... Мұжықтар күлмеді. Афанас Петрович жұдырығын түйіп шырылдап қоя берді: – Иттің иті екенсің!.. Сол арада Афанас Петрович тұрған жерін тепкілеп-тепкілеп жіберіп, қос қылды ербеңдетіп бұлғап-бұлғап жіберіп, шырылдап кеп қалды: – Сиыр, сиыр керек бұған. Сиыр...

152

Мұжықтардың бәрі шу ете түсті: – Иә, сиыр болмаса өледі... – Қалай да сиыр табу керек!.. – Сиыр болмаса ұшбаққа ұшуы хақ... Афанас Петрович қайратқа мініп, қажырланған іспетті болып: – Жігіттер, мен сиыр әкелуге барамын... – деді. Қалжыңқой Древесин: – Ертіске, Лебяжьеге баратын шығарсың... – Ертіске барудың түк қажеті жоқ, езбе қырт! Мен қазаққа барамын! – Сиырды телескопқа айырбастап аласың ғой? Афанас Петрович жұдырығын ала ұмтылып: – Әй, иттің баласы, шошқасың сен. Адамзаттың провакаторысың сен. Тұмсықтан періп жіберейін бе?! – деп, булығып шиқылдап қалды. Екеуі бірін-бірі күтіп, кезектесіп боқтаспай, бажыл боқтасқа кіріскен соң, жиылыстың бастығы Селиванов: – Болар! – деп екеуін де тоқтатты. Дауысқа салып, Древесин, Афанас Петрович, тағы да бір үш адам қазақ аулына барып сиыр қуып келсін деп жиылыс қаулы қалды. «Реті келсе, екеу қуып келсін. Бесеу болса да, көптік қылмайды. Ет те таусылған көрінеді ғой...» десті. Барымташылар мылтықтарын қанжығаларына байлап, алыстан қазақ деп айтсын деп, бастарына түлкі тымағын киіп жолға шықты. Қалғандары: «Құдай қолтықтасын!..» деп қалысты. Баланы көрпеге орап, арбаның астына көлеңкеге жатқызысты. Баланың жанына отырғызған бір бала жігіт бір жағынан баланы ойнату үшін, екіншіден өзі қызық көріп, анадай тырбиып-тырбиып тұрған жусандарға наган, мылтықтан әлсін-әлсін тарстарс еткізіп атып отыр. 4 Әй, монғолдың көңілсіз құмдары-ай! Қадалып жердің бетін тырнап тұрған, күн күйдірген көк тастары-ай!.. Орыстар ылғи құммен келе жатыр. Түн. Құмнан күйік иісі, жусан иісі шығады. Ауылдың иттері

153

мылқау қараңғылыққа қарап қасқырға үріп жатыр. Қасқырлар қараңғы түнде қалаға қарап ұлиды. Қазақтар қырғыннан қашқан. – Малымызды қырмай, аман алып қалар ма екенбіз?.. – дескен. Жасыл түсті қамашау қараңғылық құмдардың үстінде қанатын жайып, қалықтап тұрғандай. Құмдар қараңғылықты әрең-әрең ұстап тұрғандай. Қараңғылық қазір қанатын қағып, батысқа қарай қалықтап кететіндей. Ауылдан тезектің иісі келеді. Жерошақ біткеннің айналасында бықсыған отқа үңіліп, аш-жалаңаш қазақтың балалары отыр. Балалардың жанында қабырғалары ырсиып, тұмсықтары сорайып иттер тұр. Үйлері шөмелеге салған шөп сықылды. Ауылдың арты көл, қалың қамыс. Орыстар қамыстың ішінде тұрып ауылға, жерошақтың басына қарай батырлатып атып-атып жіберді. Жер-дүние жаңғырып кетті. Қазақтар киіз үйден атып шығысты. Үрейлері ұшып: – Ойбай, ойбай, ақ орыс па, қызыл орыс па?.. Ойбай! – деген айқай-шу естілді. Еркектері жалма-жан байлауда тұрған аттарына мінді. Ауылдың қотаны дүрсілге толды. Дала дүрсілге толды. Қамыстар жаңғырығып, қыр үйрегіндей қырылдап: – Ақ, ақ... – десіп қалды. Бір ақсақалды адам шаба жөнелгенде, жерошақтың басында атынан ауып түсіп, қазанда қайнап тұрған сүтке басы көміліп кетіп, құлындай даусы құраққа шығып, домаланып ол қалды. Оның жанында бір сабалақ төбет ыстық сүтке қорқақорқа тұмсығын тығып жатыр. Байлауда тұрған аттар шұрқырап қоя берді. Қорада тұрған қой қасқыр тигендей ерсілі-қарсылы жөңкіліп, дүркіреп астан-кестен болды. Сиырлар пысылдап, дереу жиналып қалып, өкіріп қоя берді. Арсыз Древесин күліп: – Е, біз айғыр ма екенбіз!? Біріңнен түсіп, біріне... – деп, қарқылдап күлді.

154

Древесин сопақ құтысына сүт құйып алды да, сиырларды айдап келді. Байлаудан босанған бұзаулар шешесінің жұмсақ желінін тұмсығымен нұқыпнұқып, ернімен емшекті қысып алып, жалма-жан сорпылдатып еміп жатыр. – Бейшаралар аш қой!.. Сөйтіп Древесин сиырларды қуып кетті. Афанас Петрович ауылды бір айналып шығып, енді кетейін деп ыңғайланғанда, сап етіп есіне еміздік түсті: – Ойбай, сайтан-ай, еміздікті ұмытып кетіппіз ғой! Еміздік керек қой. Афанас Петрович енді үй-үйді кезіп еміздік іздеуге кірісті. Біткен үйде от жоқ, қараңғы. Афанас Петрович жерошақтан шаланы алып, ұшқынын шашыратып жарқ-жұрқ еткізіп, өзі түтіннен жөтележөтеле үй-үйді кезіп, еміздік іздеп жүр. Бір қолында – жарқ-жұрқ еткен шала, бір қолында алтыатар. Еміздік табылмады. Үй сайын текемет, сырмақтың үстінде беттерін жаулықтарының етегімен жауып, шалқасынан сұлқ болып қазақ қатындары жатыр. Бала-шаға у-шу. Афанас Петрович ашуланып, бір үйде бір жас келіншекке: – Еміздік тауып бер, ит. Еміздік, еміздік!.. – деп, жекіріп айқай салды. Жас келіншек жылап қоя берді. Жалма-жан пай қамзолының түймесін ағытып, көйлегін көтере бастады... – Не керек? Ал, ал... Жанында киіз үстінде шоқпыт бірдеңеге оралған жас баласы шырылдап жатыр. Келіншек көйлегін көтеріңкіреп, екі аяғын ыңғайлай бастады... Сол арада Афанас Петрович келіншектің емшегіне қолды салып кеп қалып, қуанып ысқырып жіберді: – Уа, емшегі қандай!.. – Не керек? Не?.. – Керек-мерек белмейді, әйда жүр! – деп, Афанас Петрович келіншекті сүйреп ала жөнелді.

155

Шала қолынан түсіп кетті, үйдің іші қап-қараңғы болды. Далаға алып шығып, келіншекті алдына алды, сөйтіп Селивановтың қосына тартып берді. Әлсінәлсін келіншектің емшегін ұстап, қысып-қысып қояды. Афанас Петрович қосқа жақындай бергенде-ақ: – Таптым, жігіттер. Шырағым, мен табамын ғой... – деді. Осыны айтқанда Афанас Петровичтің қуанғаннан екі көзі жасаурап тұр еді. 5 Қосқа келіп түскен соң бір-ақ білінді. Келіншек қолтығына қысып баласын ала келіпті, Афанас Петрович түнде мұны байқамапты. Мұжықтар: – Мейлі. Сүт екеуіне де жетеді. Сиыр да бар, қатын да бар, еңгезердей қатын ғой... – десті. Қазақ келіншек тірі жанға сөз қатпай, ылғи ызбармен тұрды. Екі баланы да тірі жанға көрсетпей аулақта емізеді. Екі бала қос ішінде текемет үстінде жатыр. Біреуі – сары бас, біреуі – қара домалақ бала. Екеуі ән қосып шырылдайды. Бір жетіден кейін жалпы жиылыс болғанда Афанас Петрович айтты: – Жолдастар! Бір сұмдық бар, сұмдық! Мынау салдақы қазақ қатын екі баланы тең емізбейді екен. Емшегін әуел өз баласын беріп қақтап алады екен де, біздің балаға сарқынын ғана береді екен. Мен көріп қалдым. Мұжықтар жиналып келіп қарады. Балалар кәдімгі бала, біреуі – сары бас, біреуі – қара домалақ. Бірақ орыс бала қазақ баласынан нашарырақ сықылды көрінді. Афанас Петрович екі қанатын жайып жіберіп: – Мен бұған Васька деп ат қойып едім. Мына қарашы... Алда, салдақы-ай!.. – деп, елбеңдеп болып жүр. Древесин мойнын мыжырайтып, күліп: – Әй, Васька, әй, шыр жұқпапты ғой... – деді. Мұжықтар бір таяқты алып, арбаның көтерулі тұрған жетегіне көлденең асып байлап қойды.

156

Безбеннің арқауындай болып таяқтың екі басы тең тұрды. Таяқтың екі басына екі баланы асты. Жөргекке оралып, қыл арқанмен таяққа асылған екі бала ән қосып шырылдап тұр. Балалардан бала иісі шығады. Қазақ келіншек арбаның жанында тұр, не екенін білмейді, жылай береді. Мұжықтар үндеспей қарап тұр. Селиванов: – Жібер! – деді. Афанас Петрович таяқтан қолын тартып қалды. Орыс баласы сопаң етіп жоғары шыға келді. Афанас Петрович қалшылдап, булығып: – Қара ауыз күшік-ай, жалғыз ішіп семірген екен ғой!.. – деді. Жерден қойдың бір қу басын алып,орыс бала жаққа салды. Екі бала теңелді. Мұжықтар гуілдесе бастады: – Мынау салдақы өзінің баласын біздің баладан бір бастың салмағындай артық емізіпті ғой!.. – Оны қашанғы аңдып отырарсың!? – Мынау салдақы қанішер екен!.. – Екі баланы тең еміз деп, емізген сайын аңдып отыра алмаймыз ғой. – Мұжықтардың тоқтағаны осы болды. – Иә, аңдып отыруға болмайды. Біреу: – Қайтсін, ішінен шыққан шұбар жылан ғой... – дей беріп еді, Афанас Петрович жерді тепкілеп, шиқылдап қоя берді: – Өзің не оттап отырсың? Қара домалақ қазақ бала үшін біздің орыс өлсін дейсің бе!? Мұжықтар Васькаға қарады. Балапандай бүрісіп, аяқ-қолы шидей болып, шашы үрпиіп, сары бас бала жатыр. Мұжықтарда үн-түн жоқ, не қылуға білмей, салы суға кеткендей болып тұр. Сөйтіп тұрғанда Селиванов Афанас Петровичке айтты: – Сен оны... Нет... Өлтір... Қазақ баласын айтам. Қазақ орасан көрген ел емес қой... Бір баланы аяп қайтеміз!?.. Мұжықтар Васькаға қарасты.

157

Афанас Петрович қазақ баланы қолына алып, бір жыртық қапқа орады. Шешесі дауыс қылып, ұлып қоя берді. Афанас Петрович аса батырмай, келіншекті ауызға бір қойып, қазақ баланы қырға қарай ала жөнелді... 6 Екі күннен кейін мұжықтар қатын отырған қостың алдына жиналып, ептеп басып, сыртынан бірі мойнын созып, қостың ішіне қарап тұрды. Қостың ішінде қазақ келіншек сары баланы емізіп отыр. Қазақ келіншектің жүзінде тұрмыстың не сұмдығына болса да көнгендік көрініп тұр. Көзі қысық көз, сұлының дәніне ұқсайды. Үстінде пай қамзолы бар, аяғында кестелі мәсісі бар. Бала томпиған бетін емшекке шап-шап еткізіп, быртиған қолымен қамзолдың жағасын шиыршықтап ұстап алып, тырбиған аяғын шолтаңдатып емшек еміп жатыр. Мұжықтар даланы басына көтеріп қарқылдап күліп қарап тұр. Афанас Петрович балаға елжіреп қарап, жыламсыраған дауыспен: – А, Васька қалай-қалай емеді!? – деп қояды. Қостың сыртында моңғолдың ұшы-қиыры жоқ даласы далиып жатыр. Далиған дала жылжып жүріп, бір жаққа кетіп бара жатқандай. Ашулы, аш, жүдеу, қайғылы аңға ұқсаған далиған монғол даласының қайда жүріп бара жатқанын кім білсін!? 1926 жыл

158

Таным Мейір Ескендіров тарих ғылымдарының докторы, профессор, ұлттық тарихшылар конгресінің атқарушы директоры

Майлы батыр – XVIII ғасырдағы қазақжоңғар соғысының қаһармандарының бірі Майлы Жанақұлы – XVIII ғасырдағы қазақжоңғар соғыстарында ерекше көзге түскен, Абылай және Қабанбай кезеңіндегі қол бастаған батырлардың бірі. Оның аты «Русско-казахские отношения XVIII в.» сияқты жинақта және сол сияқты қазақшаға аударылып, бізге жеткен Қытай құжаттарында да көрініс береді. Ескіше айтқанда, Майлы батырдың сүйегі төрт Төлегетайға кіретін Садыр, оның ішінде Анда табынан. Аты Садырдың жауға шапқандағы ұрандарының біріне айналған. Майлыға байланысты Шығыс Қазақстан облысының жерінде бірталай жер атаулары сақталған. Мәселен, Ұлан ауданы жеріндегі Сібе көлдерінің бірі Садыр көлі, ал жанындағы төбе «Майлы төбесі» деп аталады. Сол сияқты, Тарбағатай ауданының жерінде «Майлы шат» деген шат және Маңырақ тауының ішінде «Үлкен

159

160

Майлы» және «Кіші Майлы» деп аталатын асулар бар. Ұрпақтарының бүгінгі Алматы облысының, бұрынғы Бөрлітөбе, Үйгентас, қазіргі Сарқан және Ақсу аудандарының жерлерінде тұруларына қарамастан, оның атының біздің өңірде жиі кездесуін XVIII ғасырдың 50-жылдардың екінші жартысындағы қазақ-жоңғар соғыстарының шешуші кезеңінде, жауын еңсерген қазақтардың болашақ ұрпаққа кеңістік алып қалу үшін жоңғарлармен жүргізген қиян-кескі ұрыстарының тарихынан іздейміз. Майлыға байланысты ұрпақтарының арасында біршама аңыз-әңгімелер де сақталған. Сол әңгімелердің бірінде, оның Тарбағатай өңірінде, Маңырақ тауының ішінде қаза тауып, жерленгені туралы айтылады. Біздің тарихымызда XVIII ғасырдағы оқиғалар ерекше орын алады және олар әлі күнге дейін халық жадынан шықпаған. Шынында, бұрынғы ата-бабадан қалған еуразиялық ұлан-байтақ кеңістіктің бүгінгі қазақтар мекендеп отырған пұшпағын сақтап қалу, тек сақтап қалу емес, оны кеңейту және сол өңірлерді келер ұрпаққа «өмірлік кеңістік» ретінде беріп кетуді мұрат еткен Абылай, Әбілпейіз сияқты хан мен сұлтандардың, Бөгенбай мен Қабанбай сияқты өз заманында бүкіл халық мойындаған сардарларының және мыңдаған қазақ батырлары мен сарбаздарының өшпес ерлігі мәңгі ұрпақ жадында сақталуы тиіс. Біз Майлы батырдың жерленген жері туралы іздеуді 1997 жылы қолға алдық, ол үшін Тарбағатай ауданының Ақсуат және Ақжар өңіріндегі тұрғындарынан сұрау салдық. Көп ұзамай «Майлы батыр Маңырақ тауының ішінде, екі асудың етегінде жерленген, зираты сонда» деген хабар алдық. Хабар алысымен, сол жерге барып, батырдың зираты деген белгіні де көрдік. «Осы зират Майлы батырдікі» деген жергілікті тұрғындардың нұсқауына сүйене отырып, кейінгі жылдарда әлгі зиратқа тас белгі қойылды.

Бірақ қөп ұзамай, бұл зираттың «бес сатыға» кіретін Төлебай табынан шыққан Майлы Төлебайұлының зираты деген әңгіме шықты. Біз деректерді байыптап, салыстыра келе, Майлы батырдікі немесе Төлебай Майлынікі деген бұл зираттың осы екі адамға да қатысты жоқ екеніне көзіміз толық жетті. Оқушы осындай адасулар үшін бізді айыптамас деп ойлаймыз. Себебі, Майлы сияқты қазақ батырларының жатқан жерлерін әзірге естен кетпей тұрғанда біліп қалайық және ертеңгі ұрпаққа батыр бабаларымыздың ерлігінен ескерткіш болсын деген ниетпен қимыл жасадық. Бұл зират осы адамдікі деген азаматтарды да сөгуге келмейді. Өйткені, жадыдан шығарып жіберген себептерді жұртшылық толық біледі. Оған уақыт та айыпты. Біз Майлы деп ескерткіш тас қойып жүрген зират осы «бес сатыдан» тарайтын, сүйегі Қайқы болатын Қожақы Қосаяқов деген кісінікі көрінеді. Бұл туралы бізге Өскемен қаласында тұратын, көп жылдар Маңырақ тауының ішінде совхоздың қойын баққан Сағи Мақажанов айтып берді. Осы Өскемен қаласында тұратын, облысымызға белгілі журналист, өмірден түйгені мол, шежіреші, сүйегі сол «бес сатыдан» шығатын Төлебай болатын Әжмұхамбетов Шәкерхан ақсақалдың айтуынша, өздерінің аталары Майлы Төлебайдан туатын көрінеді. Бұл кісі батыр болмаған, шамамен XIX ғасырдың бас кезінде туған. Бір себептермен жазым болған оның сүйегі бүгінгі Шардың Суықбұлақ өңіріндегі әкесі Төлебайдың ағасы Дәулетбай батырдың жанына апарып қойылған. Тегі, осы Майлыдан басқа да Сатыдан тарайтын біраз ұрпақ Дәулетбайдың жанында сияқты. Заманында мұны осы елдің адамдары да жақсы білген және Семейге ет комбинатына қой айдағандар Дәулетбай батырдың зиратының жанына түнеп, құран оқымай жүрмепті. Шәкерхан аға өз атасы Майлының сүйегінің ел айтып жүргендей Маңырақта жоқ

161

екендігін айтып, көзімізді жеткізді. Осыдан біраз жылдар бұрын Ақжар ауылында тұратын, өзі де өткенді жақсы әңгімелей алатын Жұмағазы Әліпбаев Майлы батырдың зиратын өз заманының асқан шежірешісі Ұламқадыр ақсақалдың жақсы білгенін және зиратты біраз адамдарға көрсетіп, түсіндіргенін айтқан еді. Көбі үлкен адамдар болыпты, қазір дүниеден озған. Бүгінгі күндері Ұламқадыр айтқан деректі сол кездегі жас жігіт, ауданның жоспарлау бөлімінің бастығы және сол жолы әңгіменің ішінде болған Серікқазы Қаламғазин айтып береді деді. Сәті түскенде, Өскеменде тұратын Серікқазы Қаламғазинмен кездестік. Өзі де, сөзі де ширақ жігіт ағасы Секең әлі күнге дейін жанында сақтап жүрген Ұламқадыр шежірешінің айтқандарын әңгімелеп берді. Оның айтуынша, бірде оны Тарбағатай ауданы партия комитетінің бірінші хатшысы, көрнекті азамат Зәріпхан Бұлғынбайұлы Дәукеев өзіне шақырады. Бұл 1975 жылы жазда болыпты. Бірінші хатшының кабинетінде бейтаныс кісі отырыпты. Хатшы оны Алматыдан «Қазақстан» баспасының директоры деп таныстырыпты. Келген себебі, Шіліктідегі сақ обаларын көру және жер атауларымен танысу көрінеді. Зәріпхан Бұлғынбайұлы Серікқазыға осы кісінінің жанындағыларын алып жүруді тапсырыпты. Қонақты жер жағдайымен таныстыруға Ұламқадыр Жазыбаев және Сансызбай Бөлекбаев ақсақалдар шақырылыпты. Сонымен бірге, аудандық атқару комитетінің төрағасының орынбасары Қабдырахмен Жәмшікенов те баратын болыпты. Көп ұзамай, шақырылған адамдар да келген соң, екі жеңіл машинамен жолға шығады. Жолға шығарда Ұламқадыр ақсақал тұрып, «Шіліктіге Маңырақ арқылы жүрейік» дейді. Ол кезде Маңырақтың ішінде Шіліктіге төте асатын бүгінгі тас жол тартылып жатқан көрінеді. Сонда жол үстінде Кабдырахмен мен Серікқазыға

162

қарап, Ұламқадыр ақсақал: «Сендер осы Майлы дегенді білесіңдер ме? Мына асулар неге осылай аталған?», – деп сұрапты. Бұлар «Үлкен Майлы», «Кіші Майлы» асуларын білсе де, Майлы деген адамнан хабарларының жоқ екендігін мойындайды. «Мен нағашы атаммен осы асуларды басып, арбамен талай жүргенде балалығымнан Майлының кім екенін сұрамаппын ғой» деп, өкінішпен еске түсіреді Секең. Сол жерде Ұламқадыр ақсақал ел мен жер тарихына қатысты әңгімені бастап кетеді. Оның айтуынша, қазақтың бүгінгі Ертіс өңірінен және Жетісудан жоңғарды ығыстырған Қабанбай бастаған қазақ әскері қиян-кескі соғыс жүргізе отырып, терістік Тарбағатай өңіріне де жеткен көрінеді. Жеңіліс тапқан жау Маңырақтың ішіне бекініпті. Ол кезде Маңырақтың Сеңгір деп аталатын өңірі қалың ағаш, бұта өскен ит тұмсығы батпайтын ну көрінеді. Шегінген жау осында бекініп, жанталаса қарсылық көрсетеді. Сеңгірді қоршаған кезде қараңғы түсіп кетеді де, әскер бүгінгі Маңырақ (Покровка) ауылы тұрған жерде күзет қойып, түнеп шығады. Таң ата ұрыс қайта басталады. Сеңгірге әскер үш лекпен шабуыл жасайды. Бір лектің қолбасысы (мыңбасысы) Майлы батыр болған көрінеді. Қалған екі лектің қолбасыларының жастары Майлыдан біраз болса да ілгерірек болған көрінеді. Олар «кім кіреді, сен кір, мен кір» деп тұрғанда, Майлы әскерін бастап, атойлап жау бекінісіне кіреді. Қалған әскер де шабуылға шығады. Осы соғыста қалмақ мергені мылтығының оғынан Майлы батыр ауыр жараланады. Майлыға оқ бүгінде Сарыөлең деп аталатын жерде тиіпті. Тегеурінге шыдамаған жау Қандысуды бойлап, Терісайрыққа қарай қашады. Майлының ауыр жараланғанын көрген Қабанбай оның жанына ішінде туыстары бар біраз адамдарды қалдырады да, өздері жаудың соңынан кетеді. Ертеңінде Майлы батырдың жанында қалғандар әскерге келіп қосылады. Олар Майлының қаза

163

тапқанын және оны таудың басына қабірін қазып, үстіне қалмақшалап тас үйіп, жерлегендерін айтып келеді. Бұл шамасы XVIII ғасырдың 1755-1756 жылдары болған шығар деп шамалаймыз. Сол жерге келгенде Ұламқадыр шежіреші: «Бұл зиратта жатқан Майлы батырдың сүйегі Садыр, оның елі біздің жақта емес, бүгінгі Талдықорған облысында. Сонымен бірге, біздің осы елде Төлебай Майлы деген адам да өткен, оның бірақ зиратқа қатысы жоқ», – депті. Біз Серікқазыдан «Тағы да Ұламқадыр ақсақал не деді, еске түсіріңіз» деп сұрадық. Бір кезде ол: «Бір қызық жағдай болды» деді. Ұламқадыр: «Майлы батырдың екі түлкісі болыпты. Олар жорыққа шыққанда алдында сылаңдап бірге кетіп бара жататын көрінеді» дейді. «Мен жастықпен бе, әлде ұқпағандықтан ба, түлкі емес, тазылар шығар дедім», дейді Секең. Сол жерде Ұламқадыр: «Ертедегі батырлардың өздерінің көздеріне ғана көрінетін аң түріндегі бір киелері болады екен, мәселен, Керей Жәнібек батырдың киесі қос бөрі болған сияқты. Ал, Майлының киесі жаңағы айтқан қос қызыл түлкі болған», – деп ұғындырыпты. Осы жерде менің есіме Майлының бүгінгі ұрпақтары білетін «қос қызыл түлкісі» туралы аңыз түсті. «Мен бір үлкен ақ тасты әкеліп, үйілген тастардың үстіне қойдым. Сол жерді бүгінгідей білемін», – деп еске түсіреді Секең. Майлы батырдың «Үлкен Майлы» асуында зираты тұрғанын, өзінің талай рет құран оқығанын, бүгіндері Өскеменде тұратын тарбағатайлық Қаматай ақсақал да айтады. Бір сөзбен айтқанда, Дәулетбай, Майлы сияқты қазақ батырларының, дана билері мен сұлтандарының (егер де Түркістанға апарылмаса) жатқан жерлері анықталып, сол жерлерге ескерткіштер қойылса, бұл белгілер сонымен бірге елдің, жердің қазақтікі екендігін көрсететін және келер ұрпақты отанды сүюге шақыратын белгілер болар еді.

164

Жыр толқын Алтынбек Мұқышев «Сені іздеген саф сезім сабылысы» Алдамашы Сен мені тағы алдадың… Тағы алдадың… Қарашығың айтып тұр жанардағы. Бәлкім біз сүю үшін жаралмадық, Оны-дағы көрсетер таң алдағы. Сен мені тағы алдадың. Тағы алданды мендегі ерікті үміт. Жүргенімді-ай, өзіңе сеніп, құрып. Сүйем дедің… (Оның да алдамшы екен). Еріндердің елінде еріп тұрып, Қойдың қара қиялға еліктіріп. Сен де алдандың… Қыз күндік бақ күйреді, Ағытылып арасы ақ түйменің. Содан ба, әлде, бұл жүрек алданышқа ақырындап, ақыры қапты үйреніп. Сезім сынып, Бөлініп қақ арманың,

165

Кеткен сынды құрдымға жанардағы. … Сен де менен кетерсің. Сол кезде тек оралам деп, өтінем, тағы алдағын… Тағы алдағын…

Сенсіз Өзің жайлы өрілген жыр үшін керім, Өкпелеме, өтінем, ырысым менің. Сенсіз өткен күндерім – мағынасыз, Құрысын дедім … Құрысын бәрі: Үмітімнің үгілген ұлы шыңдары. Сені іздеген саф сезім сабылысы, Өрекпіген өмір де қыл ұшындағы. Адыра қап, Арманның бар аймағы. Ашық күнде адассын арай бағым. Шағылса да, мейлің, шытынаған Шыңылтыр аспандағы шарайна – күн. Сенсіз менің, Қақталып қапырыққа Жүрегімде жұмыр жер жатыр ықтап. Теңіздер де ең соңғы жасын сығып, Қаңсыса да, мейлің, тартылып қап. Шексіздіктің шетінен бақ көрініп, Жатты өріліп жырларым. Тапты өрімін. Мен өзіңмен дем алам, ал өзіңсіз тынысым да құрысын қақ бөлініп.

Соңғы өлең Бұл сен жайлы жазылар соңғы өлеңім Осыны жөн көремін... Сенің салқын, сыр бермес сезіміңнен Жабырқаулы жаз жаным тоңды менің.

166

Соңғы өлеңім… Соңғы рет некемді үздім, Махаббатың шырайсыз жетер күзгі. Ғашықтардың ғазалы ғұмырындай қызығымыз тым қысқа екен біздің. Сен емессің бақ деген. Мен емеспін. Осы болды түйгені кенен естің. Ертегіге елітіп, екінтіде еліне алып ендің ерегестің. Сол егеске еріксіз ара түсіп, Жасаураған көзімнен тамады шық. Бәйек болып бір кезде сен, сен деген, Семіп гүлдей сезімім барады үсіп. Жапыраққа айналып мендік жүрек Кетсін енді жалбаңдап далаға ұшып… Нала құшып… Өзіңе жыр жазғанша.

Аллаға арзу Әлімсақтың әлдиі кеше менің есі кеткен кегімді еселеді. Раббым Аллаһ, қия гөр қуатыңды Пендеңе пешенелі. Аңқылдаған ажалым, сірә, жақын Жұбанатын жайым жоқ… Жылады ақын. Жетсе болды өзіңе, жер астынан Мәнсіздеу мінәжатым. Кешіре гөр, білемін, күнә бізден, Жұмыр жерден жүреміз жұмақ іздеп. Түптің түбі мені де ар алдына Шақырар бір абыз кеп. Көңілім көлеңкелі беріште енді, Шерменденің жетеді шер ішкені.

167

Жаратқаным, неліктен жаратпадың Пендеңді періште ғып? Шыңдығым шыңғырады жаны шыққыр, Сүркей үннен қу денем талықсып тұр! Жұтаған жүрегім тек жалғаннан бұл Жалыққан алысып құр.

Курчатов Курчатов-Семейдегі сынақ полигоны Қайғы орап ап, Күңсіп белдер, мүлгиді айнала алап. Елсіз қалған молалар мелшиеді Айқабақтың көзімен айға қарап.

168

…Аспан да көз ілмеді Аңсады ма алғашқы кезің-керім. Сарнауық күй жайлайды сар даланы Іздеп жүр ме, бота әлде, боз інгенін. Бәрінің сұсты реңі. Көңілімдей қоңырқай түсті менің. Қан аралас көлдерден күнбатысқа Қаралы топ қаздардың ұшты легі. Іздей ме жаннат бағын? Кетті құстар, қақты да қанаттарын. Қобыз-кеудем сарнатқан қоңыр күймен Мен қалдым қарап тағы. Сағы да сынады ердің Сынық гүлі семгендей құба белдің. Амал нешік, құстарға көкке сіңген Қол бұлғап тұра бердім…

Сүйе алмадың… Сүйе алмадың… Дегенмен жиі алдадың Сендік сезім, махаббат – қиял бәрі. Тым құрыса, жаралы жүрегімнің Жарар еді, алдында ұялғаның. Бірақ та, бір нәрсені біл, шырағым, Сенсіз де таңдар атып, күн шығады. Сүйме жаным! Мен сенің ерініңнен Ләззат емес, азап ап тұншығамын. Сүйме жаным… Жанымды сүйме менің. Сен сүйгенде күйбежек күйге енемін. Сұлулыққа сендегі құлдық ұрып, Көкжиектен батса да имене күн. Ғашығымның болуы тиіс менің, (Тек сол үшін шертілер күй іштегі). …Енді өзіңнен өтінем, «өткінші – қыз» Сүймей тұра керек жоқ сүйіскенің.

169

Көрұғлы кейпінде Тиын-тебен болғалы бағалы ардан, Ақиқаттың атпай жүр таңы аларған. Жылайын ба... Жасымды қайтсін бірақ, Қауырт тірлік шындықтан ада қалған. Жерінгесін жалғаннан жүрек мүлде Ең соңғы рет гүлзарға гүл ектім де, Көрұғлы кейпінде көрғауларға, Көр қаздырып алғанмын түнек түнде. Құлар сәтте тұлғамыз жайдары асқақ, Кең құшағын тар табыт айқара ашпақ. Қорқытты да жерлеген ұлы өлімнен, Шыбын жаным шырқырап қайда қашпақ? Қайда қашпақ, Шапса ажал қиық қырдан. Тағдыр маған тарлығын жиі ұқтырған. Мен білетін, кең емес жер шары да, Қарашығыма көзімнің сыйып тұрған. Кеудемдегі кілкітіп бұлт – үрейін, Қапас – қабір қойнында бір түнейін. Мендік зар деп, ұғып жүр естігенде, Саңылаудағы сәуленің сүркей үнін. Алмағайып тірлікте ай құбылған, (Таңсық емес қашса егер айбын ұлдан). Мендік күнә деп білгін, зай көктегі Шағырмақ күн шағылса қайғы-мұңнан. Ей, адамзат, нәпсі мен пайда баққан, Жүргенімен тар жолда тайғанап сан. Басыма кеп, бір күні жыр тыңдағын, Айға қарап ұлыған айқабақтан...

170

Ханбек Адамжанов «Үндестiк табам деп жүрек пен сезiмнен» Тiлдескiм келедi өзiңмен, Үндестiк табам деп жүрек пен сезiмнен. Аяулым, сен өзiң алдымен үн қатшы, Мен сенiң алдыңда өзiмдi әлсiздеу сезiнем. Сұлусың, ғашығым, дидарың айменен сыйласқан, Жүрiсiң бейне сен киелi елiксiң. Көп тұрмай көз тартып, түн қатқан, Көп жүрек соңыңнан үн қатқан. Шықпаған менiң де дауысым, Сүйемiн мен сенi сондықтан. Ойым да өзiңмен iлесiп, оралған өзiме қимастан. Жүректi сол сәтте беймәлiм асқақтық кернесе, Ол сенсiң, Ақ дидар, нұрыңа кеңiген түнгі аспан! *** Самалы туған елдiң есiп өттi, Басымнан таңғажайып күйбең өттi, Ән салдым саған арнап, Шай шырайлым, Дүние қиял қуған өттi-кеттi. Отырам ұлы Ертiстiң сағасында, Талмаурап, дел-сал болып ауасына. Кеудемдi шаттық, шiркiн, кернемедi, Алыстап бiздiң маңнан ол бара ма? Ақ көңiл, адал көңiл, аңғал көңіл, Аңқылдап алшақ басар, қадамы – гүл! Өңгенiң қарай қалсам ауанына, Қолқама толмайтындай маңдағы нұр!

171

*** Басымнан өткен көктем көгiлдiр-дi, Сағыныш сазды әуенiн төгiлдiрдi. Үстiнен ауылыңның өткен сәтте, Жүрегiм жұлқыды да, өңім кірді. Аулыңнан еш бөгелмей кеттiм өтiп, Қолда дәурен тұрмайды уақыт жетiп. Әркiмнiң аз қызығы бойына құт, Бақтың құсы жүредi ұшып-қонып. Тал бойыңнан ешбiр мiн таба алмадым, Шаттық отын ортаға жаға алмадым. Отанымнан басталған қара жолды Қиыр менен Қырымға сала алмадым. Жағалай шiлiк өсер өзен бойын, Жамандама пенденi бiлмей ойын. Қиын-қыстау уақытта сол пендеңнен Ағыл-тегiл сый көрер болар тойың! Бек сыйларсың кей жанды бетi жылтыр, Үнi майда, сөзiнде бар деп сылдыр. Жазатайым сондайға iсiң түссе, Жаурынына қарарсың еткен бүлкiл! Бұл сөздi шенкеуде үшiн жазғаным жоқ, Көбi келер олардың сыңар жақ боп. Қарапайым, сөздi ұғар жандарға айттым Қулықтың кiнаратын аңдасын деп! *** Дүние жап-жасыл, жасарған күйге ендi, Кей бала көбейтiп қатарын жастардың, Бойжеткен шағында отыра алмады үйде ендi. Үйлену тойлары, жастықпен мәңгiлiк қоштасты кей пенде... Ал, менiң қоштасқым келмейдi, Сен менi басқаша түсiндiң, Сондықтан мейлiнше күрсiндiң. Сұлулық, өзiңмен қоштасқым келмейдi, Түсiнгiн, кел берi, қолыңды ұсынғын!

172

*** Айтылмаған жүрегiмде бiр жыр бар, Қалай оны айта алам?.. Жазылмаған көңiлiмде түйiн бар, Қалай оны жаза алам?.. Атамекен, ұшқан ұя – үйiм бар, Қалай оны жер кiндiгi деп айтсам?! Күндер де өтер, түндер де өтер шарықтап, Белдерiм артта қалады-ау, Күннiң қызуын уыстап! Ал, мен болсам, келгендей болам осынау байтақ далама. Өту үшiн ғана Бейнеңдi Сенiң Жадымда мәңгi нық ұстап! *** Алыстап кеткенiң бе, аңсағаным, Еспейдi бұрынғыдай жан самалы, Ақпанның аяздары артта қалып, Жүрегiм ерiместей мұз құрсанды. Еспедi көктемде қоңыр жел лебi, Өзiңе ынтықтырар арман келмедi. Өзгелер мәре-сәре, дүние жап-жасыл, Ал менi жiбермедi тағдыр шеңберi. Жер – анам жасарды, әуелден осылай, Лайым болсыншы әрдайым осындай! Естiдiм даусын тырнаның тосыннан, Бiлмеймiн, нелiктен? Сол дауыс кеткенi жүректi осып-ай! Төзермiн қинауға, қалпына енедi тiршiлiк, Бар шығар алдымда аяқтан сипайтын таңғы шық. Күндерiм дәл қазiр жел күнгi өзеннiң бетiндей, Бейне күз, астымда қара жер – Нық тұрған суықтан кетiлмей!

173

Мемуары Наум Шафер На перепутьях потерь и обретений Глава из мемуарной повести «День Брусиловского» Предыдущие главы были опубликованы в журнале «Нива»: 2008 г., №2, 2012 г., №6 и 2013 г., №2.

А с Людмилой я всё-таки расстался. Произошло это при следующих обстоятельствах. Как будто догадавшись о моих визитах к Брусиловскому, она время от времени, ни к селу ни к городу, стала щеголять колкими репликами в адрес моего учителя. А однажды прямым текстом выдала такую тираду: – Носятся с ним как с писаной торбой! Как будто мы живем на пустыре... Как будто здесь нет других хороших композиторов... «Кого вы имеете в виду под другими? – хотелось мне ей ответить. – Уж не вашего ли батюшку Михаила Михайловича Иванова-Сокольского?». И как бы прочитав мои мысли, Людмила стала рассказывать о своём отце. Оказывается, Михаил Михайлович был активным участником гражданской войны – воевал против Деникина и Врангеля. Учился в той же Ленинградской консерватории, что и Брусиловский («Ого! – подумал я. – Вот они,

174

эти истоки соперничества»). «Подумаешь, – продолжала Людмила, – Брусиловский учился у Максимилиана Штейнберга, ученика Римского-Корсакова... Но не у самого же Римского-Корсакова! А кто такой Максимилиан Штейнберг? Кто помнит его имя? Кто может назвать хоть одно его произведение? Где звучат эти произведения? А вот Михаил Михайлович – ученик Александра Васильевича Гаука. Да-да, того самого легендарного Гаука, который воспитал Евгения Мравинского и Александра Мелика-Пашаева. Вот это, я понимаю, триумвират: Мравинский, Мелик-Пашаев, Иванов-Сокольский! А что? Так оно и есть. Кто основал первый симфонический оркестр Казахской филармонии – Брусиловский что ли? Нет, его основал ученик гауковской школы – Михаил Михайлович ИвановСокольский. В его же руках находилась верховная власть – он был главным дирижёром этого оркестра. А кто является автором первого симфонического произведения, посвящённого памяти Ленина, – тоже Брусиловский, да? Нет, такое произведение создал Михаил Михайлович сразу же после смерти вождя – в 1924 году, когда он служил капельмейстером в Ленинградской военной дивизии. И Людмила обрушила на мою голову огромное количество названий произведений своего отца в разных жанрах. Это были симфонические поэмы, инструментальные трио и квартеты, кантаты официозного характера, музыка к драматическим спектаклям и целый поток песен и романсов. – Что вы знаете из того, что я перечислила? – отдышавшись, спросила Людмила. – Я знаю только одну песню, – честно признался я. – Ту, которую поёт Жамал Омарова: «Про Ванюшу-кузнеца». – Вот! Вот! – со злым торжеством воскликнула Людмила. – Потому что всё остальное не издаётся и не звучит. Постоянно издаётся и постоянно звучит лишь один Брусиловский. – Но ведь не только он...

175

– Преимущественно он! Вот мы говорим, что Брусиловский является основоположником казахской профессиональной музыки. Но в Казахста¬не живут и другие народы. Мой отец, например, тоже основоположник. Он стоял у истоков Уйгурского музыкально-драматического театра и писал музыку для его спектаклей. И какую музыку! Подождите минуту... – отдернув портьеру, Людмила скрылась в соседней комнате и довольно быстро вернулась с кипой рукописей. – Вот... Вот... Смотрите... Сейчас я вам покажу. - Порывшись, она извлекла пару нотных листов, села за пианино и начала играть. Это была прелестная штучка в восточном стиле с не совсем понятной властвующей стихией: драматизированная экспрессивная мелодия отличалась в то же время каким-то тревожным спокойствием (если можно так выразить¬ся) и обольстительной загадочностью. – Что это? – спросил я, когда Людмила взяла последний аккорд. – Понравилось? То-то. Это «Танец девушки со змеёй» из музыки к пьесе «Гариб и Санам». – Можно переписать? – Можно. Но с двумя условиями. Первое: рукопись вы вернёте в следующий же приход. И второе: я бы хотела, чтобы вы приступили к разучиванию этого «Танца», основанного на уйгурских интонациях. И запомните: вам оказана великая честь – переписать произведение с рукописи самого автора. Не потеряйте! А там посмотрим… Может быть, вы проявите интерес и к другим сочинениям композитора Иванова-Сокольского. «Брусиловский никогда не предлагал мне разучивать его сочинения», – подумал я, но ничего не сказал. Засев в публичной библиотеке, я на этот раз не заказал никаких книг и приступил к переписыванию творения Иванова-Сокольского. С каждым переписанным тактом настроение мое ухудшалось: понял, что эта вещь по фактуре скорее подходит для

176

концертирующего пианиста, нежели для меня. Непривычные гармонические комбинации, сложные ритмические пассажи с преобладанием тридцать вторых нот, смутные очертания фразировки из-за поспешно обозначенной длительности звучания доли такта или даже целого такта... Хорошо еще, что Людмила хоть сыграла эту вещь, благодаря чему кое-что осталось в памяти. Но неужели она не отдала себе отчета, что такие опусы я могу воспринимать пока лишь на слух, а не воспроизводить? Ведь прекрасно же знала предел моих технических возможностей на данном этапе! Тем не менее на следующий день я приступил к разучиванию. В десять часов вечера вахтёр университета как всегда (по распоряжению коменданта Аси Алексеевны) открыл для меня актовый зал, где на сцене стояло пианино, и я углубился в переписанный нотный текст. Дело не в том, что я сразу же застрял на втором такте, безуспешно добиваясь искромётного и плавного «подруливания» с арпеджированного септаккорда в басу к не совсем понятному ритмическому дроблению в верхнем регистре, а в том, что под моими пальцами пьеса потеряла ту прелесть, которую она имела в исполнении Людмилы. И опять-таки дело не в том, что я воспроизводил эту пьесу в страшно замедленном темпе, а как раз в том, что именно замедленный темп как бы скорректировал мой взгляд на данную вещь в целом, из-за чего я никак не мог понять, почему она мне так понравилась с первого прослушивания. Умом не мог понять, что произошло, но интуитивно чувствовал какую-то ненатуральность музыки, которая мешала мне преодолеть не столько отдельные технические сложности, сколько сопротивление к этой вещи вообще. ... Написав эти строки, я решил извлечь из своего архива «Танец девушки со змеёй» и с высоты прожитых десятилетий проверить свои ощущения далёких студенческих лет. Мои коллекционерские пристрастия распространялись не только на книги и пластинки: я сохранил большое количество пи-

177

сем, записок, театральных афиш, пригласительных билетов и, конечно же, рукописей писателей и композиторов... И вот я сижу за своим стареньким пианино и, как более полувека назад, медленно (я так и остался на всю жизнь никудышным пианистом) воспроизвожу опус Иванова-Сокольского... Вынужден сознаться в своей инфантильной сентиментальности, но что поделать... После первых тактов у меня сразу же повлажнели глаза: я оказался в атмосфере незабываемых молодых лет. Вспомнилась тихая улочка, на которой был расположен деревянный особнячок Михаила Михайловича Иванова-Сокольского, куда я приходил десятки раз, чтобы Людмила помогла мне «обрести форму» перед Брусиловским... Вспомнились романтические грёзы о постановке моего творения на сцене Казахского государственного театра оперы и балета имени Абая: сегодня на афише значится «Евгений Онегин», а завтра – «Печорин». Две оперы друг за другом... Вспомнилось, как после вечерних занятий на пианино в учебном корпусе университета я старался не опоздать на последний трамвай, который довозил меня до широкой шоссейной 13-ой линии, оттуда я сворачивал на узенькую 14-ую с одноэтажными саманушками и «деревяшками», где при каждом дворике обязательно обитала рослая дворняга. Сейчас в это никто не поверит, но ко всему прочему я был порядочным озорником: научился-таки имитировать собачий лай. И как только сворачивал на 14-ую линию, подавал «собачий сигнал». Мгновенно откликалась вся улочка. И, сопровождаемый с двух сторон любезной моему сердцу «собачьей музыкой», отчего в некоторых окнах зажигались огни, я во втором часу ночи добирался до домика тёти Анюты, где мы с Володей Щербаковым и Ниной Суковач арендовали комнату. Мои товарищи к этому времени обычно уже давно почивали, а мне на сон оставалось четыре-пять часов: в половине седьмого надо было уже вставать, потому что лекции в университете начинались ровно в восемь...

178

Трудное, но счастливое время! Потому что я был молод. Потому что жил в преддверии свершения великого творческого подвига. Потому что все дни мои были мелодически сопряжены со страной, которую беззаветно любил, хотя как спецпереселенец систематически ходил отмечаться в районную комендатуру. Я креп в борьбе и в осознании чуда жизни. ...Вот такие ощущения у меня появились, когда стал воспроизводить первые такты. Но сквозь этот лирико-сентиментальный настрой, по мере продвижения к концу пьесы, что-то сугубо рациональное и отвлечённое медленно, но верно захватывало меня в тиски, и последние такты я проиграл уже почти равнодушно. Творение Иванова-Сокольского растворилось, как льдина на солнце, и уплыло в неведомую даль.... Пришла в голову мысль показать эту пьесу профессиональному музыканту, предпочтительно молодому, свободному от всяких ностальгических наваждений. Мой выбор пал на Светлану Немолочнову, выпускницу Уральской консерватории по классу фортепиано и, кстати, прекрасную певицу: она неоднократно выступала на различных международных конкурсах, а заодно напела целый диск моих романсов и песен под общим названием «Одинокий самолёт». И вот мы сидим со Светланой за пианино... Она играет и одновременно говорит, то есть комментирует: – Да, вещь сделана профессионально, в каком-то смысле даже на уровне восточных опусов Бородина и Римского-Корсакова... Но у тех музыкальная удача связана с тонким проникновением в поэтику и дух Востока, а тут смена метроритмических условий (Светлана показывает «кокетливый» подвижный эпизод, который следует после размеренного движения) вызвана желанием просто не допустить однообразия. И, кроме того, тут нет ничего уйгурского – пьеса сделана в обобщенном восточ-

179

ном стиле. Мелодия вроде бы красивая, даже в чёмто живописная, но написана как бы «со стороны». Вот именно! «Со стороны»! Светлана, сама того не подозревая, обозна¬чила разницу между произведениями Иванова-Сокольского и музыкой Брусиловского. В одном случае музыка создавалась «со стороны», в другом – в неразрывном единстве с национальной культурой Казахстана, отчего она и стала частью этой культуры. И я извлёк из своего архива ещё один документ: вырезку из газеты «Целинный край» от 12 ноября 1965 года, где была опубликована моя статья «Подвиг композитора», приуроченная к 60-летию со дня рождения моего незабвенного учителя, с которым я, увы, к тому времени уже не общался более десяти лет. Позволю себе процитировать первый абзац этой статьи: «Сегодня, когда Евгению Григорьевичу Брусиловскому исполняется шестьдесят лет, как-то трудно представить себе, что было время, когда он ещё не имел никакого отношения к Казахстану: его музыка, взлелеянная лучшими образцами казахского фольклора, овеяна ароматами степных раздолий и горных лугов, и кажется, что в детстве над колыбелью будущего композитора звучали мелодии, которые он впитал в себя вместе с молоком материказашки». Да, такие слова никак нельзя было адресовать Иванову-Сокольскому, при всём уважении к тому, что он сделал полезного для казахстанского искусства. Всё делалось добросовестно и в то же время как бы «со стороны». Даже когда он писал в «русском» стиле – это тоже было заметно. Взять хотя бы упомянутую выше песню «Про Ванюшукузнеца». Перед нами типичный псевдонародный опус, где формальное использование фольклорных интонаций никак не может оживить бесцветность музыкального языка в целом. То ли дело «Калина красная», «Деревенька моя деревянная», «За окошком свету мало» (беру первые попавшиеся назва-

180

181

ния песен в народном стиле), возникшие тоже в профессиональной среде, но ставшие истинно народными. Это случилось потому, что их авторы – поэты и композиторы – занялись не намеренной стилизацией, а просто взяли, да и сами ассимилиро-вались в народной гуще. Отсюда – животворная естественность их песен. Не потому ли англичане попали впросак, когда, снимая фильм «Онегин», они в качестве дуэта Ольги и Ленского избрали песню Дунаевского «Ой, цветёт калина»? Им и в голову не пришло, что эта песня сочинена более ста лет после смерти Пушкина, да к тому же специально для другого кино¬фильма – «Кубанские казаки». Живая сила народного искусства настолько ярко проявилась в профессиональной песне, что сделала её неотличимой от русского фольклора первой трети XIX века. Вот так же неотличимы многие песни Евгения Григорьевича Брусиловского от казахских народных песен. Подчас не сразу и скажешь, что композитор взял у народа и что народ взял у него. «Шолпан» – это что? Народная песня или песня Брусиловского? Сила и направленность композиторского тяготения целиком растворяются в казахском народном мелосе. Но ведь что-то защемило, когда полвека спустя я стал вновь воспроизводить «Танец девушки со змеёй»... И тут снова (уж в который раз!) меня начинают одолевать мысли по поводу того, всегда ли мы правы, когда упрекаем современных молодых людей в отсутствии интереса к бытовой культуре прежних лет. Разумеется, нынешняя молодёжь испорчена примитивной попсой и оглушительным роком – это однозначно. Но, может быть, здесь кроется и нечто другое? Может быть, всё то, что старикам кажется идеальным, на самом деле просто сопряжено с их молодыми годами и порождает волнующее состояние души вне зависимости от объективной художественной ценности песни или, допустим, кинофильма? Может быть, при размеренном и прагматичном образе жизни создаются

182

более свободные предпосылки для объективной оценки культуры прошлых лет? Откровенно говоря – не знаю... Но не могу не досказать, чем закончились мои мучения при разучивании «Танца девушки со змеёй» под руководством Людмилы. Классические пьесы средней трудности оказались где-то на задворках. Две недели подряд я трудился только над «Танцем» и показывал его Людмиле фрагментами. Она часто раздражалась, импульсивно поправляла меня, бдительно следила за «пальцовкой», обозначив её карандашом над нотами, и когда я брал ноту не тем пальцем, буквально хватала меня за руку, заставляя неисчислимое количество раз повторять период, чтобы механически закрепить приём. Если честно, то в техническом отношении запальчивость Людмилы шла мне на пользу, но всё-таки я злился, потому что хотел тренироваться не на Иванове-Сокольском, а на Моцарте, Бетховене и Брусиловском, тем более что у последнего только что вышел из печати прелестный сборник с несложными фортепианными миниатюрами. Но в доме Иванова-Сокольского нельзя было и заикнуться об этом сборнике... А я уже вечерами втихаря разучивал и «Колыбельную», и «Праздник в колхозе», и «Татарскую гармонику» – и всё у меня шло легко и свободно, без малейшего напряжения и без мрач¬ных попыток преодолеть своё безнадёжное состояние, потому что на душе было приятно и хорошо. Настолько хорошо, что однажды, увлёкшись, я таки опоздал на последний трамвай и часа полтора шёл пешком до 14-ой линии, а утром досыпал положенное в университете, на лекции по марксизму-ленинизму, уткнувшись в рукав коричневой вельветки Володи Щербакова, который своим высоким станом прикрывал меня от взора преподавателя, вещавшего с кафедры. Так вот о «Танце девушки...». Как-то отрабатывая с Людмилой один из неподдающихся пассажей, я в изнеможении откинулся на спинку стула, меха-

183

нически повернул голову в сторону и вдруг за плохо задёрнутой портьерой увидел грузную фигуру Михаила Михайловича. Я даже уловил выражение его лица – сосредоточенное, напряжённое и в то же время растерянно-беспомощное, незащищённое... Как будто он упорно добывал в себе какую-то мысль, но никак не мог её добыть... Помнится, что мне стало очень неприятно. «Подслушивает, как я разучиваю его вещь, – со злостью подумал я. – Нарцисс самовлюблённый!». И должно было пройти много лет, чтобы, вспоминая этот случай, я истолковал бы его совсем-совсем по-иному. Да, трагедия любого поэта, художника, композитора – в невостребованности. И здесь степень таланта не в счёт. Если человек пишет стихи, создает полотна, сочиняет музыку, то он это делает не только для себя – он мучительно жаждет хоть малейшего отклика на своё творчество. Да, музыка ИвановаСокольского почти не звучала в быту. И до какой степени отчаяния должен был дойти композитор, чтобы получить горькое удовлетворение от того, что какой-то недоучившийся студентик, постоянно спотыкаясь и ошибаясь, но всё-таки разучивает его творение, и оно звучит, звучит, звучит, а не валяется мёртвым грузом среди кип других рукописей. О грустном душевном состоянии невостребованного творца позднее очень точно напишет павлодарская поэтесса Ольга Григорьева: Может, всё-таки услышат, Может, всё-таки прочтут... И полюбят, и напишут, И на помощь позовут. Ведь важней всего – как воздух, Печка лютою зимой, В чьих-то душах просто отзвук, Просто отклик, Боже мой... И я теперь мысленно обращаюсь к давно ушедшему в мир иной не очень везучему композитору: «Простите меня, Михаил Михайлович! Простите

184

мой юношеский эгоизм и мою неопытность в оценке душевного состояния человека, который, пройдя большой жизненный путь и не добившись значительных успехов, всё-таки пытался уверить себя, что жизнь прожита не зря». Впрочем, Михаил Михайлович успел меня простить, еще будучи в добром здравии. Это было осенью 1964 года, когда он сопровождал Василия Павловича Соловьёва-Седого в Целинограде. Иванов-Сокольский непритворно обрадовался нашей неожиданной встрече, а я рассказал ему, как, собирая материалы о Дунаевском, четырежды пытался поговорить с Василием Павловичем (два раза в Алма-Ате во время съёмок фильма «Девушка-джигит», к которому он писал музыку, и потом два раза в Ленинграде), чтобы выяснить причины его конфликтов с Исааком Осиповичем, но никак не получалось: автор «Вечера на рейде», «Соловьёв» и «Подмосковных вечеров» почему-то всегда оказывался «подшофе», когда я к нему приходил... – А вот теперь получится, – сказал Михаил Михайлович. – Приходите утром в гостиницу, и он будет как огурчик. Я его подготовлю, он вас примет, и разговор состоится. Разговор действительно состоялся – довольно продолжительный, серьёзный и немного грустный, с обилием восклицательных и вопросительных интонаций, как ни странно, не с моей, а с его стороны... И, может быть, я когда-нибудь об этом напишу особо... А пока просто добавлю, что от целиноградской встречи с Соловьёвым-Седым у меня сохранилась его виниловая пластинка с дарственной надписью: «Тов. Шаферу на добрую память от автора». И ещё одна «добавка». Самое примечательное, что Иванов-Сокольский, присутствовавший при «гостиничном» разговоре, беспрерывно поддакивал Соловьеву-Седому и приговаривал: – Вот негодяи... Хотели вас поссорить с Исааком Осиповичем... А ведь он – родоначальник всех массовых жанров в советской музыке. И на каком

185

уровне он всё это создавал! И для разных составов оркестра! А струнный ансамбль у него звучит, как у Чайковского... Ну а тогда, двенадцать лет назад, при жизни Дунаевского... Однажды, когда я в очередной раз уходил от Людмилы, она вдруг сказала: – Обязательно посмотрите спектакль «Девицыкрасавицы» в русском драматическом театре. Он идёт с музыкой Михаила Михайловича. Да, кстати… Вы же как-то обмолвились, что играете на скрипке. А там, среди прочих номеров, есть и ноктюрн для скрипки... Думаю, что он вас заинтересует. Подождите минуточку, – Людмила скрылась за портьерой, а потом вышла с нотным листом. – Вот. Скопируйте и верните подлинник... А когда разучите, то приходите со скрипкой. Обещаю вам проаккомпанировать. – Хорошо, – обречённо сказал я. А Людмила продолжала: – Яков Соломонович Штейн, постановщик спектакля, представьте себе, уже почти договорился с этим халтурщиком Дунаевским, что спектакль будет идти с его музыкой. Но когда он познакомился с музыкой Михаила Михайловича, то мгновенно послал Дунаевскому телеграмму, что не нуждается в его услугах. Наступила пауза, созвучная стихотворной строке «Тиха рождественская ночь»... Но это было затишье перед тем непоправимым, которое произошло вслед. – Как вы сказали? – У меня дрожали губы. – Хал... хал... – Я не смог выговорить это слово до конца. – Дунаевский?! – Халтурщик! – отчеканила Людмила. – Берётся за всё подряд и во всех жанрах! И не стесняется подворовывать! Не попрощавшись, я прямым ходом тут же отправился в театр, который тогда ещё не носил имя Лермонтова, а здание, выполненное в стиле полукруглой «голой» архитектуры 20-х годов, было рас-

186

положено в довольно неприметном месте, хотя, можно сказать, в центре, в десяти минутах ходьбы от Никольского базара, где я регулярно покупал дешёвые, горячие ливерные пирожки, подчас заменяя ими завтрак, обед и ужин. С Я.С. Штейном я был хорошо знаком – тут уж постаралась Татьяна Владимировна Поссе, которая отрекомендовала меня ему как фанатичного театрала, не пропускающего ни одной премьеры и по нескольку раз посеща¬ющего один и тот же спектакль, если он произвёл сильное впечатление. Кроме того, Штейн знал меня и по выступлениям при обсуждении премьер со студентами и преподавателями филологического факультета КазГУ: я был непременным участником этих обсуждений. И вот, войдя в кабинет Якова Соломоновича, который очень любезно меня принял в присутствии молодого артиста Жени Попова (в него уже успели повлюбляться все наши филологички), я с ходу выпалил: – Неужели вы могли послать Дунаевскому телеграмму с такими ужасными словами, что не нуждаетесь в его услугах? Штейн внимательно посмотрел на меня и очень серьёзно и тихо стал объяснять, что телеграмму он действительно послал, но таких слов там не было и быть не могло. А дело обстояло таким образом. В праздничные ноябрьские дни в Московском театре имени Станиславского состоялась премьера спектакля по пьесе Алексея Симукова «Девицы-красавицы», где прозвучали несколько новых песен Дунаевского на стихи Давида Самойлова. Одна из них – «Тихий рабочий посёлок» – настолько понравилась всем, что многие зрители, расходясь, напевали её в гардеробе и на улице. А Штейн к тому времени уже имел на руках стеклографическое издание пьесы, которая попала к нему по линии реперткома. Мало того, в эти ноябрьские дни он был в Москве, познакомился на премьере с Дунаевским и договорился с ним о возможности использования его музыки в

187

алма-атинском спектакле. Но официально оформить договор не удалось. На каком-то чиновничьем совещании Штейна обвинили в том, что он не желает контактировать с местными композиторами. И пришлось послать Дунаевскому телеграмму, что здесь, в Алма-Ате, к сочинению музыки приступил местный автор... – К счастью, музыка Иванова-Сокольского оказалась довольно приличной, – добавил Штейн. – Но вы же сами понимаете, что Дунаевский – это Дунаевский. И мы гордимся, что кальдероновский спектакль «С любовью не шутят» у нас идёт с его музыкой. Надеюсь, вы видели этот спектакль? – Яков Соломонович, что значит «видел»? Как только он появляется на афише, я тут же покупаю билет. И буду ходить на этот спектакль до тех пор, пока не выучу наизусть, от ноты до ноты, все вокальные и инструментальные номера. Ведь они не изданы и не звучат по радио... – Ну вот вам и компенсация за этих «девиц-красавиц»! – Штейн рассме¬ялся. – А теперь, если вы позволите, мы договорим с Женей. У нас тут, понимаете, серьёзный разговор. Он как раз играет в этом спектакле. Я ушёл с очень сложными ощущениями. С одной стороны, облегчилась душа – Штейн послал совершенно другую телеграмму. С другой стороны, я понял, что никаких уроков у Людмилы больше не будет. Конечно, разумней было бы избрать новые формы общения со своей учительницей. Но мой юношеский максимализм был решительным и непреклонным: я не должен брать уроки у человека, для которого Дунаевский – это просто халтурщик, и больше ничего! Наверное, именно тогда я впервые задумался над проблемой, всегда ли можно ставить знак равенства между такими понятиями, как «профессионал» и «музыкант»…

188

Память Марат Динерштейн Просто в мире жить Глаза

Глаза не только украшение лица: В них выражение характера, натуры, В них пляшут бесы, прячутся амуры, В них нежность матери и доброта отца. Глаза не только украшение лица: В них узнаёшь циничность подлеца, Сочувствие и торжество открытий. В них яркий свет любви, надежды нити, Животный страх, бесстрашие бойца. Глаза не только украшение лица: В них необузданный восторг юнца, Терпение и пустота от горя, В них ненависть, и мыслей море, И мудрость вековая мудреца. Глаза не только украшение лица…

Не нужна война планете Я смотрю в окно ночное На притихшие дома; За стеною ветер воет, Снег декабрьский – зима.

189

Тени движутся ночные Сквозь морозную тоску. Добродушные, не злые, Так и просятся в строку. Лунный диск в окошко светит, Тайны ночи за окном. Спят сегодня наши дети Безмятежным, мирным сном. Не нужна война планете, Мысли только об одном: Пусть всегда и всюду дети Спят спокойным, мирным сном. *** Может, я тебя выдумал. Мне без тебя нельзя, Вместе с тобою, видимо, Дружбу храним не зря. Преданной, светлой тенью Ты со мною всегда. Но долго я был в смятении: Кто ты? Радость? Беда? Может, я тебя выдумал, Но сердце, дружбу тая, Тайну сегодня выдало: Ты – это совесть моя!

Учителям Нам часто не хватает благородства, Культуры часто не хватает нам. Мы не имеем права на уродство Своей души – у нас особый сан. А между тем грешим непоправимо, Хитрим и лицемерим, лжём, В потоке сплетен, в роли подхалимов, Мы нравственных потомков ждём.

190

Мы свой предмет усвоили отлично, Но как добру учить, порой не знаем мы, И часто равнодушно и привычно К проблемам детства мы глухонемы. Я не сгущаю краски, обвиняя, Пройдут года, пройдут года, как сны. И вы, и я прекрасно понимаем, Что детство – это будущие мы. *** Да, стоит раз решиться вдруг, Презрев разумные советы, Надеть рюкзак, он – лучший друг В пути за песней недопетой. Уйти в края, где нет дорог, Где глухомань тайги могучей, Где нет покоя от тревог, Где гнус кружит огромной тучей. Прийти, увидеть, покорить Трудом, стихами, звонкой песней, И, стиснув челюсти, не ныть, Что жить в палатке очень тесно. Да, стоит раз решиться вдруг Построить памятник потомкам, Расколдовать таёжный круг Дорогой по болотам тонким. Болота, горы и тайга – Лишь домочадцам неуютны. Кто строит, знает навсегда, Что человеку всё доступно. *** Хорошо слушать Песни грустные У палатки Вокруг костра, Или просто уйти

191

по грузди, Или рыбу ловить До утра. Хорошо Покорить бы осень, Собирая её на холсте, Кисть, как гномик, С палитры носит Непослушное золото мне... Не дождусь С нетерпением узника – Побродить По зелёной траве, И на память Зелёную музыку На холсте унести Как трофей!

Сыч Он по химии был учителем, И мы все за его плечом Называли его мучителем, А ещё окрестили Сычом. Так и был он у нас без имени – Нам тогда было всё нипочём. Но урок отвечать по химии Было страшно перед Сычом. Он пятёрками нас не баловал На экзаменах и в году, И весь класс на него досадовал, Что, мол, Сыч у нас – на беду! Но когда мы школу окончили – Его строгость сумели понять: За «сычёвскую» клятую тройку, В институте нам ставили пять. Может, это просто призвание, Путь к признанию очень долог. И спасибо с большим опозданием Мы ему возвращали, как долг.

192

*** Как просто честным быть, Не брать нигде чужого, Как просто в мире жить, Лишь стать добрей другого, Не думать о себе – Вся мудрость в этом, В любой чужой судьбе Ты будь поэтом. *** Я беру этюдник, повидавший виды, Зонт большой, штативный, пачку сигарет И иду в природу... Не нужны мне гиды. Сам я переводчик, сам её поэт. *** Ещё с побасенок отцовских, С мальчишеских далёких дней, Я полюбил ковёр борцовский И всех его богатырей. Ковёр натянут словно парус, И ярок у стремлений свет, А на ковре сходились парни, И имя каждому – атлет. И здесь не зло с добром сражались, А творчество ума и сил. А после боя обнимались Забыв, что кто-то победил. Вот так смотрю я на планету – На солнца устремлённый свет. Земля! Будь дружбою согрета И будь гуманна, как атлет. *** Дороги, как песня, вокзалы, перроны, Две ленты стальные, и катят вагоны.

193

Как нервы земные, натянуты рельсы, Как струны земли, создающие песни. Забравшись на полку вагона повыше, В гудках тепловозных поэзию слышу. Несутся пейзажи в экране оконном, Колёса стучат симфоническим звоном. И рифмы рождаются в музыке этой. Рождается новая песня поэта. *** Ну не лижись, на место, погоди. Ты дашь раздеться? Мне б твои заботы! У нас с тобой весь вечер впереди, Помыться дай, ведь я пришёл с работы. Мой милый пёс, ты восхищаешь тем, Что любишь бескорыстно и так просто. Твоя любовь – моя вторая тень, И ничего за преданность не просишь.

Осенние осины Полоской заревою Застыл прошедший день... Осины за рекою И Прииртышья сень. Дороже мне поныне Есенинских берёз Осенние осины, Воспетые до слёз. Осенние осины, Сентябрьский закат, Иртышские мотивы Мне душу теребят.

194

Осенние осины, Чей золотой наряд, Как в старину лучины, По Иртышу горят. И понял я причины Моей любви и слёз: Осенние осины Дороже мне берёз. Осенние осины, Сентябрьский закат, Иртышские мотивы Мне душу теребят...

195

Деген екен... Әлкей Марғұланның айтқандары Башқұртстаннан келген профессор Р.Г. Кузеев академик Ә. Марғұланға башқұрттың халық ақыны Сәйфи Құдаштың сәлемдемеге жіберген бір құты балы мен жазған хатын табыс етіпті. Хатта: «Ардақты Әлкей-жан! Бал жібердім саған, Әлкей, Балдан тәтті тілекпенен. Туысқаным – қазағымды, Сүйген абзал жүрекпенен. Шай ішкейсің бал қосып бір, Терлеп қана, дәмдеп қана, Туысқандық һәм достықтың Қасиетін сәндеп қана», – деп жазылса керек. Сонда хатты тебірене оқып шыққан Әлекең: – Қарт адамның бұл хаты мен балын туысқандық пен достықтың сәлемі деп түсінуіміз керек! – деген екен. *** Тарих саласының ғалымы Бек Сүлейменовпен Әлекең көрші тұрыпты. Бес-он күнде бір рет Әлекең Бекті шақырып алып, жаюлы дастархан басында: – Ал, Бек, жердің беті, айдың жүзі, күннің көзінде нендей жаңалық болып жатыр, сөйлей

196

отыр, – дейді екен. Бұл оқиға бірнеше рет қайталанған соң, ғылыммен шұқшия айналысатын Әлекеңнің күнделікті баспасөзді қарап отыруға уақытының бола бермейтінін түсінген Бек Сүлейменов мұнан кейін соңғы жаңалықтарды шола әңгімелеп беруді әдетіне айналдырған екен. *** Бір ғалым өзінің докторлық еңбегін қорғап жатса керек. Даулы пікірлер туындап, академик Әлкей Марғұлан екі-үш рет шығып сөйлепті. Сонда ойнай беретін біреу: – Әлеке, бүгін көп сөйлеп кеттіңіз ғой, – дейді. Бұған Әлекең: – Кісі не нәрсе туралы бірдеңе білген соң сөйлейді ғой, білмесе несін сөйлесін, – деп жауап беріпті.

Әлекең туралы естелік Әлкей Марғұлан бойы ортадан биіктеу, аққұба жүзді, өзіне жарасатындай сәл толықша келген, жазық маңдайлы, зиялылығы бетіне шығып тұрған кісі болатын. Қарапайымдау киінетін сияқты еді, бірақ, мен оның шікірейіп қалаша киінгенін аз көрдім де, көбіне, үнемі деген дұрыс шығар, далаша киініп жүргенін көретін едім. Бірақ, өте таза, бипаз, ұқыпты болатын еді. Қалай болса, солай, олпы-солпылық байқалмайтын. Мәселен, ұзақ жүріп кеп, машинадан түскенде, көбіне бұлақ, жылға бойына тоқтаймыз ғой, ол кісі ең алдымен қолын, бетін шайып, үсті-басын қағып, сілкіп жататын әдеті бар болатын. Сосын барып, басқа іске кірісетін. Қара бәтеңкесі, етігі болатын, ол да қара түсті костюм-шалбарын жиі киетін. Ақшылсұр түстес сулық-плащы да есімде. Дөңгелек берет қалпағын тастамайтын, сол береттердің мен бірнешеуін көрдім, соған үйір болатын, шамасы

197

Ленинград, Мәскеу жақтан киіп келген модасы деп жүрдік. Еліктеп біз де кидік, кейінірек. Ол кісінің құралдан өз дүрбісі, фотоаппараттардан бірнешеуі болды, бір қарасұрлау брезент сөмкесін жақсы көретін, одан басқа аспалы әскери сөмкені де ұстады. Қағаз, қарындаш қалмайды, қарындаштары үнемі ұштаулы, оған керекті кішкентай жарты, қарыс қана қолдан соққан бәкісі бар-тын. Онымен нан, ет турамайтын, «бере тұрыңыз, нан турайын» дегенге бермейтін. Осы бәкіні Қарқаралы ма, Шет пе, бір жақта біреу қолдан соғып берген сияқты еді. Өйткені қадірлейтін ерекше. Көктас-Молақта осы бәкі жоғалып, жарты күн іздеп, әйтеуір тапқанбыз, айналадан іздеп әбігерленіп жүрсек, машинаның астынан шыққан. Әлекең ас-тамаққа қанағат, өте шыдамды кісі болды. Жоқты тап дегенін, арнайы бірдемені сұрап, мынаны жемеймін, ананы ішпеуші едім дегенін көрген жоқпын. Кәдімгі ауыл тағамының бәрін ішіп-жейтін. Қымыз, айран, жалпы ақ тағамды тәуір көретін. Жиі есіме түсетін бір нәрсе, ұзақ жүріс, ауыр жолдан кейін ол кісі дереу көп тамақ жемейтін. Осыны мен басқадан көрмедім. Бірде, 70-тің орта тұсы ма екен, кешке үйге келді. Шаршаған. Таңертеңнен бері жолда екенін айтып, Қазылға тамақ істетпеді. Біз «Неге, күнұзақ жолда болсаңыз, ас ішесіз» десек, «Жоқ, мен таң асамын, асты ертең жасаңдар» дейді. Сосын үш-төрт кесе қою шаймен, бауырсақпен жатты. Ащы суға үйір емес-тін. Онысын а дегенде байқап қалдық та, біз де ойластырып, ащыны араластырмауға дағдыландық. Әсіресе, далада жүргенде шаруа барысында ащыны жолатпайтын. Ал Алматыда маған бірде конъяк ашты, бес жұлдыз. Оның үстіне ол кісі ащыға үйірлеу адамдардан аулақ болуға тырысатынын мен дереу байқадым. Ондайы бар адамдармен шамасы келсе сөйлеспей, мәселені тез қайырып, кетіп қалып отыратын. Бірақ, табиғатынан сабырлы адам, ондайда біреуді сынау, қарсы бірдеме айту деген бол-

198

майтын. Жалпы, Әлекең сабырлы адам еді. Дау, ұрыс-керіс, шу дегендерді көрмедік. Тек кейде бірдемеге, біреулерге ашуланып, ренжіп отыратын. Әсіресе, қираған ескерткіштерді көргенде. Тас мүсіндерді құрылысқа қолданғандарды естіп, көрсе тарс етіп, ашуын, ызасын жасырмайтын. Бұндайда қатты сөздерге баратын, кеңселерге де кіретін осындай мәселелермен. Ауылдарда, жалпы қай жерде болсын, беталды сөйлейтін адамдар да болады. Оны жек көретін еді. Елді күлдіремін деп, мән-мағынасыз бірдемені қойып қап, жан-жағына алақтап қарап, жұрт күлсе, тағы бірдемені қойып қап тұратын желауыз, ақымақ, ырбық жігіттерді анық жақтырмайтын. Тәртіпке үйренгендікі қой. Тәртіп дегеннен шығады, әр нәрсенің анығын айту керек ол кісіге. «Он шақты оба», «Тастың бесалтауы тұр», «Сонаның тұсында» деп сөйлесеңіз, дайындала беріңіз. «Сонадан неше шақырым?», «Қай жағында?», «Оншақты деген не, он ба, әлде бесеу ме?». Сұратып барып, мәселен, «Сонаның шығыс жағында 3 шақырым деп» анықтап берсеңіз, «Осыны бастан тура неге айтпайсың сен?» – дейді. «Не деген былжыр, жобалап, күмілжітіп сөйлеуге үйренген адамсыңдар» – дейді. Ақсақалдарды өте қатты құрметтейтін. Үлкен адамдардың сөзін бөлмей, ыждағатпен тыңдауды сол кісіден көрдік. Аманқұл Мұсатайұлы (Аманқұл – Әлкей экспедицияға қатысқан атты кітаптың авторы)

Марғұланмен бірге суретші, «Тағылым»

199

Хаттар, қолжазбалар, фотографиялар мен суреттер рецензияланбайды және қайтарылмайды. Редакция оқырмандардан түскен барлық хаттарға тегіс жауап беруді міндетіне алмайды. Авторлардың пікірлері редакция ұстанған көзқарастарға сәйкес келмеуі мүмкін. «НАЙЗАТАС» журналынан алынған материалдарға сілтеме жасалуға тиіс. Жарияланған материалдарды, фотосуреттерді және безендірулерді көшірмелеу тек ЖШС рұқсатымен жүзеге асырылады.

Меншік иесі:

«Павлодар облысы әкімінің аппараты» мемлекеттік мекемесі (Павлодар қаласы) «Центр аналитической информации» ЖШС-і «Найзатас» облыстық журналы

Директор Ж. О. СМАНОВ Телефоны 61 81 10 Бас редактор Ғ. С. ЖҰМАТОВ Телефоны 61 80 37 Журнал Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде тіркеліп, тіркеу туралы 13.11.2012 ж. №13192-Ж куәлігі берілген. Таралым аумағы: Қазақстан Республикасы. Редакцияның мекен-жайы: 140000, Павлодар қаласы, Ленин көшесі, 143 үй. E-mail: naizatas_zhurnaly@mail.ru Журнал екі айда бір рет шығады. Таралымы 1400 дана Коллаждарды әзірлеген: Берік Төлеуғалиев «Вестник» ЖШС-нің «PrimaLux» баспаханасында басылды. ҚР Павлодар облысы Екібастұз қаласы Әуезов көшесі, 15 үй. Телефоны: 8 /7187/ 75-50-44.