Найзатас 2 by noirpost noirpost

АҚЫЛДАСТАР АЛҚАСЫ: Ерлан Арын Мұзафар Əлімбаев Қалмұқан Исабаев Ахат Жақсыбаев Жабайхан Əбділдин Зайролла Дүйсенбеков Ғарифолла Есім

РЕДАКЦИЯЛЫҚ КЕҢЕС: Ақын Алақанұлы Арман Қани Ғалымбек Жұматов Виктор Семерьянов Наум Шафер Ольга Григорьева Асыл Əбішев Юрий Поминов Мұхит Омаров

Ќасым Аманжолов

ҮСТІМДЕ СҰР ШИНЕЛІМ Үстімде сұр шинелім, Ақсаңдай басып келемін. Қанды қырғын, қызыл от, Қаптап жүр ажал дегенің. Үстімде сұр шинелім, Ақсаңдай басып келемін. Қағып -соғып жығар ма Оңайлықпен мен өлім. Үстімде сұр шинелім, Ақсандай басып келемін. Баяғы Қасым, бір Қасым, Баяғы күйім,өлеңім. Үстімде сұр шинелім, Ақсандай басып келемін. Ұмытса да достарым, Ұмытар ма мені елім. 1944 http://images.yandex.kz/yandsearch

Мазмўны: «Өңір-өмір» Ақ өлең – аққулы мекен (роман-эссе) Ғарифолла Есім . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 «Жеңіс жаңғырығы» Отты жылдар, жалынды жігер. Эссе Қалмұқан Исабаев . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 «Жыр дастан» Бұхарекең жырлайды. Поэма Сүлеймен Баязитов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 «Эхо войны» (журнальный вариант) Люди несгибаемой воли. Эссе Бикболат Хазыров . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 «Бақыт мені осында тосары анық...». Өлеңдер Жанаргүл Қадырова . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Проза Рассказы о детстве Юрий Поминов. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Творчество поэтов Павлодарского Прииртышья. Стихи Александр Вервекин . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 «Тылсым заман». Бəрі де өмір. Роман Сайлау Байбосын . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Əлем əдебиеті. Əзіл əңгіме Əзиз Несин . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194

Єарифолла Есім АҚ ӨЛЕҢ – АҚҚУЛЫ МЕКЕН (Роман-эссе)

Өмір деген – ақ өлең, Ырғағы бар, ұйқас жоқ. (Автор) *** Аққулар... Аңыз көп қой олар жайлы, Көзіңмен көргеніңдей бола алмайды. Тек қана тыныштықта ұйықтайды олар, Шошыса, екінші рет оралмайды. (Мұқағали Мақатаев) І-бөлім.

АҚҚУЛЫ МЕКЕН Аққулар мекендеген бұл өңір керемет болған. Тынысы кең Ертіс, шығыстан солтүстікке есепсіз мол су тасыған өзен – дария. Ертістің екі қапталы жамырай өскен тал, терек, қайың. Ертіс көктемде арнасынан асып-тасып, көсіле жайылғанда бəрі қарық болып қалатын. Ағындап келіп жағадан аса жайылған суда, өзен арнасына түскен соң, ой-ойда құралған көлшіктерде шортан, алабұға, қызыл балық дегендер толы болатын. Адам аулап, қалғанын аң-құс қорек етіп думанды-базар болатын. Жағадан аса жайылған су Шығыс өлкесінің неше түрлі өсімдік, шөп, жеміс-жидек тұқымдарын жеткізіп, олар ну болып жамыраса өсетін, жергілікті халық оларды теріп үлгермейтін, жеміс-

жидек аң мен құстың дəмі болатын. Мұндай кезде Ертіс алқабына келмейтін құс атаулы жоқ, олар қанатымен өзге жерден қорек еткен өнімдерін тұқым ғып шашып, онсыз да бай өлкені таңғажайып халге түсіретін. Ертіс өзенінің солтүстік қапталында тентек сумен жарыса қарағайлар өсетін, олар есепсіз қалың болатын, оның қазынасы өзінше бір аңыз. Ертіс бойын жайлаған қалың ағаш пен қарағайлы орман арасында ені 40-50 шақырымдай ашық дала, онда түлкі, қарсақ, қасқыр дегендер жыртылып айырылатын. Бəріне бəрі жеткен керемет өлкені күндердің бір күні аққулар мекен етті. Аққуға айдын көл керек. Ондай керемет көл бар. Ол кезде аққулы көлдің басындағы бақ шамы нұр-шуақты еді. Көл таза еді, мөлдір еді, терең еді, суы тəтті еді. Қазақтар осы мекенді «Қиық» деп атаған, оның себебі осы көлге қатысты. Ертіс ағыны қатты болса да, дəл осы тұсқа келгенде бір дем алып алайын дегендей бүгілген, содан «Қиық» атанып кеткен. Сол Қиықтың көркі аққулар жəне олар мекен еткен айдын көл болатын. Аққуларды жан баласы жəбірлемейтін, оларды киелі дейтін. Жергілікті жұрт «Ертіс осы аққулар үшін белін бүккен, содан Қиық аталған» деп те əңгіме айтатын. Бұл өлке өз тарихын Аққулармен бастап, аққулармен аяқтайтын. Аққулардың өзін ғана емес, қамқаларын да ерекше құрметтеп əнге қосатын, көңілдеріне алданыш ететін, аққуларға үмітпен қарайтын. Халықтың «хандар киер қамқа тон» дегені де аққудың қамқасына қатысты айтылса керек. Аққу ұшып келгенде ел болып қуанып, жақсылықтың басы деп ниет ететін. Аққулар күз суығына қалмай ұшып кеткенде, олардың қайта оралатынына кəміл сенетін, сол кезді асыға тосатын. Аққулар көлдің ғана емес, осы елдің де киесі болған. Балаларына Аққу, Гəкку деп ұйқастырып ат қойып, аққудың қасиеттері туралы əр отбасында əңгімелер айтылып, олар тамсана тыңдалатын. Бұл адам мен табиғат үйлескен ертегі заман еді. Бір заманда осы ертегі бұзылды.

*** Аққулар мекен еткен Қамқалы көл жағасына жаңа адамдар қоныстана бастады. Олар - Ресейден патша жарлығымен көшірілген орыс мұжықтары. Қиық басында бағзы заманнан ғұмыр кешіп келе жатқан қазақтарға бұл ауыр оқиға болды. Ертіспен етене болып кеткен жергілікті жұрт наразылығы ұзаққа бармады. Сарыжағалы Ресей əкімшілігінің шенеуніктері қолдарындағы мөр басылған қағазды көрсетіп, бұл жерге жаңа қонысшылар келетінін, сондықтан қазақтарға қырға, қарағайлы орманға қарай қоныс аударса, үкімет тарапынан көмекқаражат берілетінін алға тартты. Ауыл ақсақалдары кеңесіп, өкіметке қарсы болмайық, бергенін алайық, жер кең ғой деген шешімге келді. Сөйтіп, Қиық басындағы қазақтардың қайсыбірі Ертіс жағалап кетсе, бір шоғыры Малыбай көліне қарай ығысты. Бəрі амалсыздықтан болған іс. Қазақ халқы Кенесары хан бастаған соғыс жеңіліс тапқаннан кейін жуасып, өкіметке бой ұсынып қалған. Патшаға қарсылық, наразылықтан іс шықпайтыны белгілі болған кез. Сонымен, аңғал қазақ пұл берем дегенге дəмеленіп, əрі мылтық асынғандардың кəрінен қаймығып, қыр жылқы малына лайықты жер деп өздерін жұбатқан болды. Əйтсе де, ата-бабадан бері Қиық деп аталған жерге сағыныштары сарқылмады, жиі қатынап тұрды. Түсі, діні бөтен болғанымен, жаңа қоныс тепкендердің өздері сайлап алған басшысы Иван басында білген бір-екілі қазақ сөзі жеткіліксіз болған соң, орысша бірсыдырғы білетін Бекетті тілмаш етіп алып, қасынан тастамайтын. Иванның күннен-күнге қазақшасы жетіліп, ақыры Бекетсіз-ақ қазақтармен араласып кетті. Оның бауырмал шаруа мінезі қазақтарға ұнады. Иван қырдан қатынаған қазақтарға ілтипат көрсетіп, кеңпейілділігін білдірумен болды. Қазақтар оны осы пиғылына орай «Тамыр» деп атап кетті. Иван қазақшасын жетілдіріп, мақалдап сөйлеуді əдетке айналдырды, онысы да кеңқолтық қазақтар көңілінен шықты. Əттең, діні, тілі, кəсібі бөлек, əйтпегенде араласқа тəп-тəуір. Қазаққа бірден

ұнамаған кəсіп, Иван бастаған шаруалардың шошқа өсіруі. Қазақ доңыз деп, ислам діні етін харам деген бұл түлікті жергілікті халық жақтырмады. - Түу, кəпірдің иісі қандай еді, - деп қазақтар мұрындарын шүйірді. Иван жергілікті халыққа шошқаның ұнамайтынын намыс көрген жоқ, əр елдің салты басқа. Бұл жаққа сапарға шығар алдында, қырғыздар туралы естімегені жоқ еді. Неше түрлі алып-қашты əңгімелер айтылған. Тіптен, олар кісі етін жеуге бар деп, денесін түршіктіргендер болған. Байқаса, бұлар кісі түгіл, қорадағы шошқаны, даладағы саршұнақтарды, тіптен балықты да жей бермейді. Балық бұлар үшін таза, мұсылмандыққа қарсы емес, алайда балықты ас ретінде аса қадір тұтпайтындары қызық екен. Керісінше, орыс халқы аузына алмайтын жылқы етіне, бұлар құмар. Жылқы етінсіз күндері жоқ. Иван қыс түсе, қазақтарға жылқыны жемдеп, семіртіп сатумен айналыса бастады, бұл пайдалы кəсіп. Ол жылқыны қара малмен ауыстыруды əдетке айналдырды. Осылайша, орыс мұжықтары мен жергілікті халық арасында өзара қарым-қатынас орнап, уақыт өтіп жатты. Бұл жаңа жерге түптің түбінде өздерің ие боласыңдар деп құлақтарына əбден құйғандықтан, Иван келе-келе төңірекке көз сала бастады. Қазақтардың қандай іске болсын тез сенгіштігін пайдаланып, Қамқалы көлдің жан-жағындағы жерлерге иелік ете бастады жəне ол істерін қағазға түсіріп, заңдастырып отырды. Иван бұл жымысқы ойын ешкімге білдірмеуге тырысты, үш-төрт жылдың ішінде Ертістің сол жағалауы толық Ресейден қоныс аударған орыстарға толды, олардың дені казактар болғандықтан, жергілікті жұрт оларды казак-орыс деп атап кетті. Ресейдің өзге жұртты отарлау саясаты арнайы тəсілдермен жүргізілді, оның басты екі өрісі болды, бірі – тіл, екіншісі – дін. Қоныс аударушылар жергілікті халықпен араласқа тез түсу үшін үйлерінде қазақ тілін үйреніп, екіншіден, ислам дініне құрмет жасау амалдарын да ойластыра бастады. Он шақты жылдың ішінде қаратабан болып келген Иван мейлінше байыды. Ол «тамыр»

қазақтары қайтыс болса, молда жалдап, мал сойып, бата жасайтынды шығарды. Қазақтар да орыстардан біршама нəрсе үйрене бастады, соның сорақысы арақ ішу болды. Орыстарға жалшылық қызметтегілер ішінен араққұмарлар шыға бастады. Сондайдың бірі, Иван алғашқыда тілмаш етіп ұстаған, қазір барып кел, алып келде жүрген – Бекет. Иванның Малыбай көлін жағалаған қыр қазағы Сапа деген «тамыры» болды. Əлденебір шаруамен Иванға келген Сапаны, үй иесі терезеге шақырып: - Сапа-тамыр, сендер орыс кəпір тамұққа барасыңдар, қазақ мұсылман жұмаққа барады дейсіңдер, оларың дұрыс та шығар, ана Бекетке қарашы, тұмсығымен балшыққа малынып мас болып жатыр. Егер сол жұмаққа барса, оны былғап тастамай ма, - деп рахаттана күлді. Сапа намыстан екі беті ду ете түсті. Иван артық айтқанын біліп, оны жұбата: - Сапа-тамыр, сен келеді деп ас пісіруге əне қазақ отбасын алдым. Күйеуі қой сойды, əйелі етті пісіруде, көңіліңе келмесін, доңыз еті жоқ. Сапа рахмет айтты, шынында да қазақша дəстүрмен ет келді, əңгіме қыза түсті. Тағы Иван сөз бастады: - Сапа, биыл аққулар көп келді, көл бетін жапты. Олардың қамқалары қалықтап, тіптен көлге, əсіресе жиегіне сəн берді, оны орыстар «Лебединый пух» дейді, қазақшасы қамқа емес пе? Сапа дұрыс дегендей бас изеді. Иван əңгімесін əрі қарай жалғап: - Сондықтан бұл жердің атын, сендер қарсы болмасаңдар, Лебяжье деп атасақ қалай болады. Осы ойын анау мас болып жатқан Бекетке айтқанда, ол бірден: - Қожайын, олай болмайды, бұл жердің аты Қиық, Лебяжье дегенге көкелер көнбейді, ерте заманда бұл жерде Қиық деген қала болған, - деген. Міне, Бекеттің сол көкелерінің бірі Сапа қонақта отыр. Сапа ойланып қалды. Бұлар қаңғып келіп, енді төр менікі деген сыңай көрсетуде. Жердің атын өзгертпекші, мұнысы қалай, бұл тамырлық

емес, сонда бұлардың түпкі ойлары бұзық па екен деп, Иванға тіке қарады. Ол да тайсалмай бұған тік мінезін аңғартты. Байлық, одан əрі билік те осылардың қолында, ал менен жорта сұрап отыр, шын мəнісінде «сарыжағалылары» солай шешіп қойған шығар. Өткен жылы Тамыры Иваннан хабаршы келді, онда екі айға дейін, шілде мен тамыз айларында қатынаспауларын сұрапты, содан бері келіп отырғаны осы. Бұл істің мəнісі не деп, ішінара Сапа білгізсе, осы екі айда «сарыжағалылар» Қамқалы көл бойында бала-шағаларымен серуендеген көрінеді. Сірə, бұл ой сонда туған шығар, сонда хатқа түскен шығар, енді қу «Тамыры» бұдан жорта пікір тартуда. - Иван тамыр, баяғыда атамыз қолдан дəрмен кеткенде, құл ақылшы болады дейтін. Бізде сөз айтар не билік қалды. Өзің жақсы білесің, Кереку қаласынан Жетішатырға дейін Ертіс өзенін бойлап туыстарың қоныс етіп, қызығын көріп отыр, біз қырдамыз. Мен саған қонақ болып келіп отырмын, оның өзінде рұқсатпен, - деп, ұзын бойы құрысып қалғандай арқасын жазып, сəл тыныстап алып: - Тамыр, көлді қалай деп атасаң да, оның суы, айдынындағы аққулары өзге болмақ емес, менің арманым солар дін аман болса болды, - деп тоқтады. Əккі Иван бірден жауап бермеді. Қазақты тек аңғал, аңқау деп түсіну теріс екенін ол əбден ұққан. Ол ақылшы құл деп нені меңзеп отыр. Сірə, ол əлі де болса жер менікі дегені ме? Иван сыр бермеуге тырысты. Осы өңірде Бəкі деген бір пысық қазақ Ертісті жағалай қонған орыстарға қырғидай тиіп, мазаларын алуда. Ұстап алып жазаға тартуға, өрт шыға ма деген қауіппен билік те сақтық жасауда. - Сапа-тамыр, менің əншейін сұрағаным ғой, билік менде десең қателесесің, заты орыс деп отырсың ғой, əйтпесе сол «сарыжағалардан» саған да, маған да жақсылық жоқ. Солардан жақсылық көрсек, ата-мекеннен қаңғып осында келеміз бе? деді ол кəдімгідей мұңайып. Иван бұл мəселеге қайта оралмады. Сапа қайталап сұрамады. Иван:

- Тамыр, жаңа қасқыр ішік кигім келеді, байқаймын, биыл қыс қатты болмақ, бір ішік сенен, бір соғым менен, қалай? Сапа: -Уəде, тамыр, - деп орнынан тұрды. *** ИВАН ҚАМЫҒЫП ОТЫР. - Сапа-тамыр, заман не боп барады. Сендер «Ақ Патша» деп атайтын Николай тақтан түсіпті. Естуімше, өз еркімен. Сен естіп пе едің, адам өз қалауымен тақтан түсе ме? Тегі түсуіне себеп болған, оны мəжбүрлеген. Сонда енді патша деген болмайды дейді. Онысы қалай, мемлекетті кім билемек? Түсінсем бұйырмасын. Əзірше билік уақытша өкіметте дейді. Кім де болсын, билікке ие адамдардың болғаны керек. Əйтпегенде, жаппай тонау басталмақ. Мұндай жағдай Пугачев дегеннің кезінде болған, бəрі талан-таражға түскен. Сапа қайран қалып отыр. Романовтар əулетінің Ресейге патша болуына орай ұлан-асыр той болғаны күні кеше емес пе? Оған біздің елден Темірғалы барып қайтпап па еді. Енді не болды. Сапаның ойын сезгендей Иван сөзін қайта жалғастырды: - Бұзықтар бар ішкі Ресейде, бұл солардың ісі. Халықтың бұған қатысы жоқ. Бізге керегі тыныштық. Бұл істің арты насырға шаппақ, оның зардабы орыс біздерге, қазақ сендерге де жаман болмақ. Сапа іс мəнісін Петерборға барып-келіп жүрген Темірғалыдан сұрауға бекінді. Ақ Патша тақтан тайса, қазақтардың орыстарға бағынғаны қалай болмақ, қайтадан хандық құрылмақ па? Олай болса жағдай жаман болмас еді, онда мына орыс мұжықтары не істемекші, келген жақтарына қайтпақ па, жоқ, мына Иван сияқтылар мұнда əбден байыды, жағдайлары жақсы, қазақшаны жетік біліп алған, бұлардың ешқайда қайтқысы жоқ. Сонда жағдай қалай болмақ? Хандық болса, Қамқалы көлге қайта оралып, Қиыққа қоныс тепсе деген үміт оты санасын шарлап өтті. Қиыққа келген сайын Сапа бұл жердегі тұрмыстың көрікті

екенін көріп, қызығып жүр. Əттең, бұл мекенді мыналар əбден билеп, меншіктеп алған, жолатар емес, тек құлы не күңі болып қызметке енбесең, оның өзінде бұлар қызметші, жалшы қазақтарды өз діндеріне енгізіп, шошқа етін жеуге үйретуде деген қаңқу сөздер шығып қалып жатыр. Осыдан кейін «тамырға» сеніп көр. Маскүнем Бекеттің бір орыс матушкасына үйленіпті, мойнында кресі бар екен деген сөз де шығып қалған. Жел болмаса шөптің басы қимылдамайды. Кейінгі кездері Қиықтағы орыс мұжықтарының тірліктері Сапа көңілінен шықпай жүр. Басында иілгендері жаңа жерге үйренгенше жасалған əдет болып, жүре-жүре өз мінездерін көрсете бастады. Қыратта жайылған малға қол салып, бұл жерге мал бақсаң, ақысын төле дегенді шығарды. Етек-жеңі мол қазақ малшылары малдарын еркін жая беруші еді, енді ол əдеттерінен айырылып, орыс мұжықтарына тиесілі деген жерден аулақ жүруге тура келді. «Құдайдан қорықпағаннан қорық» дегеннің көкесі енді келді. Ойындары солай ма, əлде қазақтарға көрсеткен қырлары ма, орыстың жас жігіттері рет-ретсіз мылтық атуды əдетке айналдырып алды. Пəлесінен аулақ деп, момын шаруалар малдарын Қиық маңынан қашық ұстап, бірте-бірте Малыбай көліне қарай ығыса берді. Малшылар бұған да көніп еді, орыс мұжықтарына тиесілі жер көлемі күн сайын ұлғайып, қолдарына мөр басылған қағаздарын көрсетіп, Қиықтың ен бойын жайлап алды. Нулы, сулы жердің бəрі дерлік солардың иелігіне өтті. Осы жайлар Сапаға мазасыздық əкелді, бұнысы несі, енді қайда бармақпыз, қазақтың кең даласы тарылып барады. Мұндайда ақыл қосар ағайыны Темірғалы, оның қазір қайда екенін білгізіп еді, Семейде деген хабар алды, олай болса қайтар жолда соғар, сонда кеңесіп қалайын деген шешімге келіп, Сапа мазасыз ойдан бір сейіліп қалды. *** Семейден оралған сапарында Темірғалы Малыбай көлі басындағы Сапаның үйіне соқты. Біраз

уақыт көрмеген туыстар мейірлене көрісті: - Елге оралып келесің, Теме, екі-үш күн аунапқунап жатып, қонақ болып кет, - деп Сапаның ерекше білдірген ықыласына: - Сапеке, айтқаның болсын, асықпаймын, бірақ сен айтқандай екі-үш күн болмас, қасиетті Малыбай көліне суға түсіп, бір сергіп қайтпақ ойым бар, - деді туысының иығына қолын салып. Бабына келіп піскен тайдың еті ағаш астауға лық толы келген соң, отырғандар көңілденіп, ас ала отырып ұзақ сонар əңгімеге кірісті. Сөйлеуші Темірғалы, қалғандары осы атағы жер жарып тұрған он екі мың жылқы біткен бай, орысшаны еркін меңгерген, Ресей Думасына депутат болған Семей губерниясының көрген-білгені көп белгілі адамының сөзін қалт жібермей тыңдауда. Отырғандарға Темірғалының аузынан шыққан əр сөзі қымбат. - Сендерге айтарым, шаруашылықтарыңды божыратып алмай, бекем болыңдар. Алда не боларын білуші бір Алла. Жаратушымыз «сақтансаң сақтаймын» дегенін білесіңдер. Менің анық білерім жəне сүйенерім, ата-баба жолы, діні, ғұрпы. Бірақ, Ресейдің орталық жағынан бір айтып болмас өзгеріс нышаны таралуда. Ескіні қойып, жаңаша өмір құру керек дегендер бар. Ондайларды революционерлер дейді, бұл бізге түсініксіз сөз, сірə, оны бұзақылар десек те болады. - Бұзақылар билікке келсе, күніміз не болмақ? деді үнемі алға түсіп сөйлеуді ұнататын Ерден. Темірғалы сұрақ қойған Ерденге түйіле: - Туыс, онда халіміз жаман болады, - деді. Жұрт тым-тырыс болды. Алда не болмақ деген сауал əркімнің көңілінде. Жабырқап қалған жұртты жұбата Темірғалы: - Жуырда топан суы болмайды. Аспан ашық, Ертіс өз ағысымен ағуда, ұнжырғаларың түспесін. Естіп-білгенімізді айтып отырармыз, - деп ас аяқталды деген сыңай білдірді. Ас соңынан қымыз берілді. Отырғандар жеңіл əзіл-қалжыңға ауысты, ауыл тіршілігі сөз болды. Темірғалы жолға аттанарда Сапаға:

- Сапеке, не болса да өзің абыржып, елді алаңдатпа, сабырлы бол. «Сабыр түбі сары алтын» деп аталарымыз тегін айтпаған. Желмен келіп, желмен кететін жағдайлар болады, сол желге алаңдасақ, өзіміз желмен кетіп қаламыз. Тағы айтарым, сабыр керек, өз еліміздеміз ғой, - деп кетіп бара жатып, қайта оралып: - Сапа, сабыр дегенім Бəйтерек, сабырсыздық жел қаңбақ. Қаңбақ тағдыры – желде, Бəйтерек тағдыры елде, осы есіңде болсын, - деп Шегренге аттанып кетті. *** - Сапа-тамыр, мына Бекеттің баласы өсе келе нағыз басбұзар бола ма деп қорқам. - Иван, неге олай дедің, өзіңнің жиенің емес пе? - деді Сапа қуаңқылана жымиып. - Иə, солай ғой. Мұның шешесінің əкесі де Ресейде кісі өлтіріп қашып кетіп еді. Қайда жүргені белгісіз. Ағайын болған соң, жетім қызды бірге осында өзімізбен ала келіп едік, Бекетпен көңіл қосқан соң үйлендірдім, бірақ мына Дайыры – нағыздың өзі. - Бала ғой, түзеліп кетер, қамқорыңа ал, немесе бізге жібер. - Сапа, сол дұрыс болар, сен алып кетіп, қазақша тəрбие бер. Сапа баланы өзімен бірге ала кетті. Орысша судай, енді қазақ тілін білсін. Дайыр əкесі Бекеттің туыстарында екі жыл болды. Он үштегі бала он беске толды. Сапа оны ара-тұра сырттай бақылап қояды. Онша ерсі қылықтарын аңғармады. Бір естігені, жігіттермен аңға шыққанда қасқырды өлтірмей, тірідей терісін сойып қызықтағаны. Онысы несі! Аң болса да, əуелі жанын алып барып, терісін алмай ма? Қатігездік жақсылық нышаны емес. Бірде Дайырды шақырып алып: - Балам, ендігəрі қандай аң болмасын, терісін тірідей алушы болма, обал болады, - деді жайма шуақтана. Оған Дайыр бірден:

- Жақсы, ақсақал, айтқаныңыз болсын. Терісін тірідей алған қасқыр біздің үйдің үш қойын бірден тамақтап кеткен жауыз. Біз одан өш, кек алған түріміз ғой, - деді сұрланып. Сапа бозбаланың иіліп сөзге келіп тұрғанымен, көзқарасынан бір суық мұз сезініп, жүрегі дір етті. Тамыры Иванның айтқаны рас болмаса игі еді. Үшінші жылы Дайыр үйіне қайтты. Екі жылда нағыз қазақ болды. Сапаның тағы бір байқағаны, Дайыр қандай іске болсын алғыр, қимылы шапшаң, қайда барса да қасына ауыл балаларын ертіп жүреді. Мұны Сапа жақсылыққа жорыды. Осы кезде бөгде сөздер естіле бастады. Патша тақтан құлапты, орнына Керенский деген біреу келіпті. Сөз шындыққа айналып, 20-жылдары қазақ даласына өзгеріс ене бастады. «Қосшылар ұйымы», «Жастар ұйымы», «Əйелдер ұйымы», «Қызыл отау» дегендер пайда бола бастады. Жаңа үкімет кедейлер жағында екен, малдарын сыпыра қуады екен, малдарын тартып алады екен деген гу-гу əңгіме. Қиықта жастар ұйымы құрылып, оның басшысы болып Дайыр сайланыпты, ол белсенді атаныпты деген сөз Малыбай көлін жағалай отырған Сапа ауылына да жетті. *** Ауыл ішінде алып-қашпа сөздер көбейген соң, жағдайды өз көзімен көріп, Иванмен ақылдасып қайту үшін Сапа Қиыққа жолға шықты. Малыбайдан Қиық елу шақырымдай жер. Жол бойында Қарақұдыққа дейін Қонысбайдан тараған ағайындар орналасқан. Соларға түске қарай жеткен Сапа, жік-жаппар болған туыстардың көңілін қалдырмай қонып, Қиыққа ертемен барғанды жөн көрді. Мұндағылар да əңгіме құшағында. Малшы-жалшы деген бір-екі үйдің ержеткен балаларын Дайыр келіп жастар одағына мүше етіп алып кетіпті. Бұл үйдің де баласы барғысы келген екен, жоқ, сен жеті атаңнан бай-шонжардың тұқымынансың деп, ертпей кетіпті. Үй иесі қонағына: - Сонда не болғаны, Сапа мырза, елді кедей-

кепшік билегені ме? Қалай, елдің жақсылары қайда қалмақ. Бұл сауалға Сапаның да əзір жауабы жоқ, өзі сол үшін Қиыққа бара жатыр. Отағасының қиналысы түсінікті, өз ауылында да сирағы шыққан кедей Темірбайдың ұлы Дайырға барып қосылмақшы болып, қамданып, дəулетті туысынан мінер ат сұраған көрінеді. Жағдай қалай болады дегендей, əншейінде маңына жолатпайтын туысы, Темірбайдың ұлына күрең қасқаны мінгізіпті. Сапа Қиыққа жеткенше қалың ойдың құшағында болды. Заман қалай болып барады. Баяғыда Асанқайғы айтқан «Қилы-қилы заман болады, қарағай басын судағы шортан шалады», - дегені мына түрімен расқа айналмаса қайтсін. Сапаның атабабасы Малыбай көлі жағасына 1811 жылы келіп қоныстанған, одан ілгеріде Ерейментау, одан əріде Сыр бойын жайлаған еркін қазақтың ұрпағы. Сапаның əкесі Сексенбай əңгімешіл еді. Оның көргені де, естігені де мол. Ол 1917 жылы жүз жасқа келіп қайтыс болды. Сексенбайдың түпсіз əңгімелерінің өзегі Ноғайлылар туралы болатын. - Балалар, қарақтарым, шыққан тектеріңді ұмытпаңдар, біздің арғы түбіміз маңғыт Едіге мырза əмірлік құрған Сарайшықтанбыз. Түбіміз – маңғыт, тура бабамыз Қара Қасқа атты Қамбар батыр, оның əкесі Жаубасар, баласы Уақ. Біз содан Уақ елі атанып кеткенбіз. Үлкендердің айтуынша, Қамбар бабамыздың зираты оңтүстік аймақта. Қазақ еркін көшіп-қонып жүрген халық емес пе, міне, енді Қиық пен Малыбай көлі арасын мекендеп отырмыз. Бұйырғаны осы. Осы өңірді өкімет қағазға түсіріп əкем Қонысбайға мəңгілік мекен етіп хаттап берген. Сапа атасы Қонысбайға хатталып берген жерге толық иелік ете алмады. Бұларды Ертіс жағасынан, Қиықтан орыс мұжықтарына жер керек деп Малыбай көліне қарай ығыстырды. Амалсыз, шарасыздықтан көнуге тура келді. Міне, содан бері Малыбай көлінің оң жағалауын қоныс етіп, Керейге дейін малдарын жаяды. Мына жағы Қарақұдық, одан əргі жер орыс мұжықтарына тиесілі болып

шықты. Сексенбай - мінезді адам, кейде күншуақ бола қалатыны жəне бар. Сондай кездің бірінде: - Осы өңір, мына Сейтен болысы, анау Ерейментау бабамыз Кенебай бидің ұрпақтары жайылған жерлер. Кенебай бидің тоғыз ұлы болған: Тасан, Шабан, Əзберген, Құдайберген, Жоламан, Қараман, Жамансары, Байбөрі, Боздақ. Қараман Қонысбайдың əкесі. Темірғалы Жамансарыдан тарайды, - деп шежіре əңгіме бастап, баласы Сапаға мейірлене қарап: - Бабаң Кенебай би туралы жастайыңнан көп естідің ғой, есіңде болсын, мен үйсін Төле бидің бабаңа көңіл айта келгенін баяндап берейін. Күз кезі болса керек. Қайтыс болғанда топырақ сала алмаған Төле би, жарықтық Кенебайдың қырқынан аса бата жасай келеді. Ауыл болып атақты биді қарсы алып, мəре-сəре болған. Төле би малдас құрып, қадірлі қонақ не айтады деп үнсіз отырған Кенебайдың тоғыз ұлына қарата: - Би киелі, парасатты еді, оның сөзін ұстап қалғандарың бар ма, - дейді. Үлкен тұрып кіші сөйлегеннен без» деген қазақ, Кенебайдың сегізі жасы үлкен Тасанға қарайды. Сонда Тасанның айтқаны: - Тақсыр, өзіңде болмаса, біреудің сөзі біреуге не болады, - дейді. Төле би мынандай жауап күтпегенін жасырмай, наразы пішінмен: - Қарағым, жыртық үй жамалса бүтін болмай ма, биден қалған сөздің құны сондай болмағаны ма, деп орнынан тұрып кетіпті. Сегіз ағайынды сізге не болды дегендей жаутаңдап, Тасанға қарап қалыпты. Тасан өлеөлгенше, неліктен биге солай дедім екен деген өкінішпен өткен көрінеді. Малыбайды айнала Кенебай бидің Қараман деген баласынан тараған ағайындар қоныстанған. Малыбай суы тұщы, мал ішеді. Құс деген жыртылып айрылады. Солтүстігінде көлді жұрт Жалтыр дейді, оның суы ащы, бұл түйе малына қолайлы жер, ол көлдің сорын іше береді жəне мұнда түйе ғана жейтін қылқанды, жапырақты шөптің түрі

мол. Малыбай көлінің Шығыс жағалауында тұнған жеміс-жидектер, əсіресе қарақаттан көз тұнады. Шығысы мен солтүстігі арасында Жалтыр көлімен қатарлас Қызылтұз деген көл бар. Мұнда тұз байланады, шілде айынан кейін арбалап, қапшықтап халық бұл көлден тұз тасиды. Шілде айында көл жағасындағы қарамай батпаққа түсіп, сырқаты барлар ем жасайды. Суы тұзды, шипалы, қара батпағы ем. Сондықтан көлді айнала ел қонған. Əрине, бұл өңірдің көркі – Малыбай көлі. Жаз бойы бала-шаға, қыз-келіншек дегендердің қолдары босай қалса көл жағасынан табылады. Рахат. Су таза. Жағалауы құм-қайрақ. Қыста көл мұз болып қатады, онда да бала ойыны осы көл үстінде. Малыбай көлі туралы бірнеше аңыз бар. Сапаның немерелес туысы ақын Ақеділ талай жырлап берген. Ақеділ ақын інісі есіне түскенде еріксіз мырс ете түсті. Атқосшы не болды деп жалт қарап еді: - Жəй, əншейін, сенің пері Ақеділ ағаңның қылығы есіме түсіп кетті, - деді. - Ə, Ақеділ көкем бе, - деп атқосшы бір тамсанып қойды. Ақеділ ақынды ауыл тегіс жақсы көреді. Ол ойын-тойдың көркі, өзі де ашық жүзді, ат жақты, ақ сарының келістісі. Малыбай көлі туралы хикаяны мың түрге құлпыртты. Əр айтқан сайын жанынан сөз қосып, Малыбай хикаясын түрлендіріп жіберді. Соңғы рет шығарған жыр-аңызында Малыбай көлінің пайда болуына су перісі қатысты болып шығыпты. - Əй, мұның өтірік қой, қайдағы су перісі, десе, Ақеділ міз бақпай: - Сапа аға, су перісі деген болады, су киесі деген болады. Оны бұрын балалар шошымасын деп айтпаған, ал мына Ер Едіге жырын тыңдаңызшы, ол су перісінің қызынан туған ғой, - деп Едіге жырын тақпақтай жөнелді. Едіге деген ер екен, Елдің қамын жер екен. Ел шетіне жау келсе,

Мен шығайын дер екен. Едіге деген ер екен, Елдің қамын жер екен. Өзінен бір жас үлкен болса, Əзізім, сіз білесіз дер екен... Сапа ойланып қалды. Бала кезінен естіген Едіге туралы аңыз жадында. Оны əкесі Сексенбайдан талай тыңдаған. «Ерте заманда Баба Омар деген əулие болған» - деп басталатын. Он бесте əулиелік қылып кеткен екен. Сол уақытта бір қызға көзі түседі. Көзі түскен сол қыздың аяғы ауыр болып, ұл туады. Ұлының атын Баба Түкті Шашты Əзіз қояды. Баба Түкті Шашты Əзіз жиырма бес жасқа келгенде əулиелік етіп кетеді. Сөйтіп, Ағұн дариясына келеді. Дария жағасында алтын шашын алдына алып, тарап отырған қызды көреді. Қызға жақындап келсе, қыз суға шомылып кетеді. «Мен мұндай Баба Түкті Шашты Əзізбін, менен шошыма, - деп ол да қыз артынан суға түседі. Дарияның астында алпыс ақ отау бар екен. Отауға кіріп барса, жұпар аңқыған ғажайып қыз тұр. Қызды көріп, Шашты Əзіз кейін қашады. Қыз етегінен тартып: «Иə, жігіт, қайда барасың?» - дейді. Жігіт: «Мен сенімен сөйлеспеймін, сөйлессем күнəһар боламын». Қыз айтады: «Мен сендейді іздегенмін». Жігіт: «Жоқ мені жібер». Қыз айтады: «Мен күнəһармын. Егер мені алмай кетсең, он бестегі күнəм сенің мойныңа ілінеді». Жігіт ойланады: «Мен сені алмай кетсем, күнəм жоқ болар деп едім, алмай кетсем күнəм көп болады екен, алайын», - деп шешеді. Некелесіп, қызды алады. Қыз айтады: «Менікі болдың ба?». Жігіт: «Иə болдым». Қыз айтады: «Жігіт! Мен етігімді шешкенде аяғыма қарама, көйлегімді шешкенде қолтығыма қарама, шашымды жуғанда басыма қарама», - деп. Күндердің күнінде етігін шешеді: аяғы ешкінің аяғындай, оны жігіт көреді. Бір күні көйлегін шешеді: қолтығынан өкпесі көрініп тұр. Жігіт тағы да көреді. Тағы бір күні қыз шашын жуады. Бас терісін алдына алып тарап отырғанын жігіт көреді. Қыз жігіттің уəдесінде тұрмай, көргенін біліп, ұшып бара жа-

тып: «Əй жігіт, ішімде алты айлық балаң кетіп барады. Дарияның басында, Құмкент шаһарының қасында балаңды тастап кетермін, өзің іздеп тауып ал», - дейді. Иə, қыз кетеді. Баба Түкті Шашты Əзіз баланы іздеп Ніл дариясын аралайды. Ніл дариясының басында, Құмкент шаһарының қасында жібек орамалға ораулы баласын тауып алады. Елсіз, күнсіз туды деп, атын Едіге қояды. Едігенің анасы су перісінің қызы дейтін əкесі сонда. Шынында да су перісі болғаны ма? Малыбайды жұтып кеткен су емес, су перісі ме? Əй, осы ақындардың елді шатастырғаннан басқа пайдасы жоқ деп, əлгінде ғана жақсы көріп отырған Ақеділге ренжіп қалды. Сапаның жел сөзге, оны шығарушыларға ренжуінің де себебі бар. Елге тыныштық керек. Шаруа қамы қамкөңілділікті көтермейді. Міне, ел ішіне жел сөз тарағалы Малыбай төңірегіндегі ағайынның тұрмысына мазасыздық енді. Ызыңызың түсініксіз бірдемелер айтыла бастады. Шаруаға қыры шамалы, тұрмысы жайсыз ағайындар оқыс мінездер көрсетуді шығарды. Бұл несі десе, жаңа өкімет орнайды екен, ол кедейлер өкіметі болады екен, - дейді. Қалайша кедейлер ел билемек? Сапа мұны мүлдем түсінбейді. Кедейлер немесе Ақеділ сияқты «ақ жындар» ел билесе не болмақ? Ақсақал-қарасақалдар қайда қалмақ, ата-баба ғұрпы не болмақ? Бұл не сөз. Осы ойлар Сапаның басын ауыртқан. Ол мазасыз ойларды қуу үшін атқосшыға: - Əй, сен Ақеділдің шығарған Малыбай туралы жырын айтшы, жол қысқарсын, - деді. Атқосшы жігіттің əңгімешіл екенін аңғарған, ол əдеп сақтап қана үнсіз келеді, əйтпегенде бір шешілсе, ұзаққа кететіннің нағыз өзі. - Ақсақал, Ақеділ көкем сияқты өлеңмен емес, қара сөзбен ұзын ырғасын айтып берейін. - Мейлі, - деп Сапа аңызды тыңдауға ниет білдірді. Заман, заман заманда, елдің басы аманда, бақдəулеті жер жарған Малыбай деген бай болыпты,

бір балаға зар болыпты. Ол бір түс көреді, түсінде таң-ғажайып іс көреді. Малыбайға су перісінің қызы ғашық болады. Малыбай телегей-теңіз отыз күн ойын, қырық күн тойын жасап үйленеді. Қыз Малыбайға шарт қояды. Қандай қиыншылық, құрғақшылық болмасын су киесіне тиіспе, тиіссең мерт боласың да, мен ұшып кетемін дейді. Малыбай уəде береді. Малыбайдың түсі шындыққа айналып перінің қызына үйленеді. Перінің қызы шартын айтады. Малыбай уəде-уəде дейді. Бір жылы құрғақшылық болады. Малыбайдың сансыз жылқысы шөлден қырылуға тақау қалады. Амалы құрыған Малыбай су перісінің қызы – əйеліне жалынады: - Мені мына құрғақшылықтан құтқарудың амалын айт, сен су перісінің қызы емеспісің, - дейді. Əйелі айтады: - Менің айтқанымды істесең, малыңды аман алып қалудың амалын айтайын, - дейді. - Ақсақал, - деп атқосшы денесімен толық бұрылып, - мына қазіргі Малыбай көлі бар емес пе? Иə, - деді Сапа. Сол аумаққа он үйір жылқыңды айналдыра шап, сонда дүңгірлеген жерлерден айнала он құдық қаздыр, мол сарқылмас су шығады, малың да, жаның да аман қалады. Бірақ, есіңде болсын, шөлден суындаған қара жирен айғырдың үйірі сендерге бой бермей ортаға қарай шапқанда жердің дүңгірі тіпті анық шықпақ, бірақ суы мол құдық болар деп ол жерді қаздырма,судың киесі атады, мерт боласың, - дейді. Малыбай əйелінің айтқанын жасайды. Он үйір жылқыны қазіргі көлдің жиектерімен айналдыра шаптырғанда, дүңгірлеген жерлерден он құдық қаздырады, олардан мол су шығады. Суға тойған қара жирен айғыр үйірін ертіп алып, қазіргі көлдің дəп ортасына шабады, қайтаруға бас бермейді. Соңынан қуған жылқышылар жердің дүңгірін анық естіп, Малыбайға айтады: - Ана жерде тіптен мол су бар екен, жер дүңгірлеп дыбыс беріп тұр, - деп. Малыбайдың есіне əйелінің ескертпесі түсіп:

- Қанағат, осы он құдықтың суы жетер, - дейді. Мал төлдеп, бас молайған сайын он құдықтың суы бір тартылып, бір толып тұрды. Бұдан Малыбай мазасыздана бастады. Жылқышылары он құдықтың орта тұсында мол су бар деулерін қоймады. Малыбай бір күні: - Қатынның тілін алып, малымды қырмақпын ба, - деп он құдықтың қақ ортасынан құдық қаздырып, өзі жұмысты бақылап тұрды. Бір кезде Малыбайдың тұрған жеріне көлеңке түсті. Аспанда бұлт жоқ еді ғой деп басын көтерсе, қанатын кең жайып ұшып бара жатқан су перісінің қызы – əйелін көрді. Ол қанатын қағып-қағып «қош» деп ұшып кетті. Құдықтан мол су шықты, бəрі мəз. Кенет су құдықтан аспанға атылды. Көзді ашып-жұмғанша Малыбай мал-жанымен су астында қалды. Сөйтіп, Малыбай көлі пайда болды. Ақеділ көкем айтады, пері қызы Малыбайға шын ғашық болған екен, оны сағынып, құс болып ұшып келіп, көл бетіне қонып кетіп жүреді екен. Жəне ол жалғыз келмей, қызметші қыздарын бірге алып келеді екен. Олар су құстары. Сондықтан көл бетіндегі құстарды атуға болмайды, іштерінде су құстары бар дейді Ақеділ көкем, - деп жырды тəмамдады. Сапаға киелі су деген ұнады. Сусыз ғұмыр жоқ. Қазақ неге судың да сұрауы бар деді екен. Сулы жер нулы жер. Малыбай көлінің оңтүстік беті қысыжазы жайылым. Көл жағалай бақтар, оның күнгей жағы үнемі жап-жасыл. Қыс қандай қатты болса да үйір-үйір жылқы жайылып шығады. Аңыздың əсерінде отырған Сапа: - Малыбай неге судың киесіне тиді екен, - деп өзіне-өзі сауал қойып, Ер Едіге жырында перінің қызы Баба түкті шашты Əзізге ішінде алты айлық баласы барын, мезгілі жеткенде Құмкент деген жерде дарияның қасына тастап кететінін айтпап па еді. Сол бала Ер Едіге атанды. Ал Малыбайдың су перісі қызынан баласы болмаған ба? Осы сауалды атқосшыға қояйын деп еді, ыңғайсыз көрді, онан да ауылға оралған соң Ақеділдің өзінен сұрайын, не дер екен деген шешімге келді. Сапаны тағы ойлар мазалай бастады. Қазақтың

бұрынғыдай жауы жоқ. Билік Ақ патшаның шенеуніктерінің қолында, яғни жаумен жауласатын да солар. Қазақтар үшін Кенесарыдан кейін тыныштық заман орнаған сияқты еді, мына түрімен ел тағы да бір алапат дүрбелеңге түспесіне кім кепілдік бере алмақ. Ата-баба мұрасы ғана болып қалған қылыш, найзаларды тағы қайтадан қайрау керек пе? Бірақ, аузынан оқ шашқан мылтықтыларға қарсы бұлар қару-дəрмен бола ма? Сақтық керек, бірақ кімнен жəне кімдерден сақтану керек. Сапаға жағдайдың осы арасы түсініксіз болып тұрғаны. Бабаларымыз жауласқан қалмақтар жоқ, əлде орыс мұжықтары жау ма, олардан ондай ниет əзірге сезілмейді. Ақ патша Ресейден келген мұжықтардың патшасы емес пе еді, міне, ол тақтан тайған. Ендігі жерде орыс мұжықтарын кім қорғамақ? Патшаны тақтан тайдырған кімдер? Сапа қамалаған ойлардан шығу үшін тағы да атқосшыға: - Малыбайдың баласы туралы айтпадың ғой, деді. - Ақеділ көкем Малыбайдың əйелі болған су перісінің қызы Ер Едігенің анасына туыс көрінеді. Малыбай мал-жанымен опат болған соң, заты пері əйелі өзінің туған жері Құмкент шаһарына ұшып кеткен, Малыбайдан қалған бала сонда дария жағасында дүниеге келіп, оның ұрпақтары сол жақта өсіп-өніп жатыр дейді. - Сенің Ақеділ көкеңнің шығармайтыны жоқ екен, дауа жоқ оған, - деді Сапа күлімсіреп. - Ақсақал, бекер айтпаңыз, бұлай дегеніме ғафу өтінемін, бірақ Ақеділ көкем оны кітаптан алып жырға қосқан. - Сонда оның жыры қалай аталады? - «Су құсы» деп аталады, ақсақал. Сапа үнсіз. Су құсы. Малыбай көлінде шынында ешкім құс атпайды. Мұндағылар бəрі аңшы: қарсақ, түлкі, қасқыр дегендерді қырып салады, бірақ көл бетіндегі құстарды ату дəстүрі жоқ. Көктемде балалар шелек-шелек жұмыртқалар жинап əкелгенде əкесі Сексенбай: - Балалар, жейтіндерді ғана жинаңдар, ұяны

тақырламаңдар, балапан болмай қалады, су құсы қасиетті, обалына қаласыңдар, - деп отыратын. Осы сөз, сөз. Бұл маңайда ешкім құс атуды кəсіп қылмайтын. Оның орнына қол қаздарын ұстап, өсіріп, соны қорек қылатын. Үнсіздікті пайдаланып, сөзуар атқосшы əңгіме жалғастырмақ ниет танытып: - Ақсақал, жуырда Малыбай көліне құс ауламақ боп, қасында екі серігі бар Дайыр келді, қолдарында мылтық, мұздай қаруланған. Сапа Дайырдың атын естігенде шошынғандай селт ете түсті. Осы Дайыр деген баланың түсі суық. - Иə, - деді Сапа əңгіме жалғасын тосып. - Сол Дайыр келе сала бықпырт тигендей бүкіл көл бетін шулатып, тасыр-тұсыр мылтық атып, көлден көп үйрек, қаз атып алды. Сондағы Ақеділ көкемді көрсеңіз. Ол мылтық дауысын естіп Дайыр мен серіктестерінің атып алған бір төбе болып жатқан құстарына бір-бірлеп, үңіліп, əлдене іздегендей қарай бастады. Дайыр оған: - Əй, шал, өлі құстар арасында не жоғалттың, - деді кекесінмен. Ақеділ болса өңі бозарған, жағы солған: - Дайыр қарағым, мен су құсын іздеп жатырмын. Бұл көлге киелі су құсы, Малыбайға ғашық болған су перісінің қызы құрбыларымен ұшып келіп жүреді. Қапелімде соларға оқ тимеді ме екен, - деді мұңайып. Бұл сөзді естігенде Дайыр қарқылдап күлді. Міне, жарым ес деген осы. - Əй, шал, есің дұрыс па? Не айтып тұрсың? - Қарағым, мен саған Малыбайдың ғашық болған пері қызы туралы жырды айтып берейін. Ендігəрі бұл көлден құс атпаңдар, құдай үшін. - Əй, есуас шал, сен ақынсың ғой. Қайдағыжайдағы жын-періні жырлағанша, неге анау көсем Ленинді жырға қоспайсың, ə! Ақеділ жұлып алғандай: - Ол кім, перілердің патшасы ма? Айт, мен жырға қосайын. Дайыр осы жолы тым ұзақ күлді. Ақынның сөзін қасындағы орыс серігіне аударды. Ол: - Бұл не, русалка туралы айтып тұр ма? Бұл көлде

русалка бар ма, бірақ ол ертегі ғой. Шал ертегіге сенеді екен ғой, ол архаизм! - Шал, мен саған түсіндірейін, ұғып ал. Ленин перілер патшасы емес, кедейлердің көсемі. Ол байларды, молдаларды, сен сияқты есі ауысқандарды жек көреді, ал құл, күң болып жүрген жалшы-малшыларды қорғайды, соларға билік əпермекші. Молда деген сөзді естігенде Ақеділ: - Астағыпыралла, сонда қалай, дінсіз жұрт бола ма? - деп аңырып қалды. - Болады, болғанда қандай, біз сондай қоғам құрмақшымыз, сен сондықтан Ленин туралы жыр жазып, елге тарат. Ақеділ қос қолдап басын шеңгелдеп ұстап тұрған жерінде отыра қалды. Дайыр не айтып отыр. Дінсіз, байларсыз тобыр не болмақ. Мұндай адам туралы не жыр айтпақпын. Молдалар мұсылман жəне кəпір перілері болады дейтін, сірə, Ленин дегені кəпір періден болса керек. Олай болса, елден құт қашты дей бер. Ақеділ Дайырға тесіле қарады, шошыды, мынаның көзінен от шашып тұр, түбі қарақшы болмаса игі еді. Түрі суық, діні қатты, бұл қалай болғаны. Əкесі Бекет жынды суға құмар болып орыстанып кеткенмен, тегі тəуір еді. Мүмкін, шешеден болды ма, мұның шешесі орыс қызы, бірақ жуас жан деп естігені бар. Осы жайларды Ақеділ ақын ағынан жарылып, маған сыр етіп айтып еді, ақсақал, - деп тоқтады. - Иə, иə, - дегеннен басқа Сапа түк айтпай, үнсіз қалған соң, атқосшы жігіт əңгіме аяқталды дегендей, теріс қарап жайланып атқосшылық кəсібіне кірісті. Сапа əлі ой үстінде. Патшаны құлату осал шаруа емес. Демек, құлатушылар да осал емес. Мұны ескермеуге болмайды. Тағы да Романовтардың таққа отырғанының 300 жылдығын тойлауға Темірғалының барып келгені есіне түсті. Сол аралықта не болды екен, патшаны тақтан тайдыратындай. Ортаншы ұлы Есім 1914 жылы Минскі түбінде окоп қазу жұмысында болды. Оның айтуынша, орыс əскерінің ішінде тəртіп шамалы болатын. Мұнысы несі деп қайтқан. Ол сауалын қара жұмыстағы қазақтар жұмысын

арнайы үкімет тапсырмасымен тексере келген Əлихан төремен кездескенде, ол кісі: - Қарағым, Ресейде тыныштық жоқ, тақ шайқалып тұр. Бұл өзгеріс бізге, қазақтарға да жетеді, - деген. Сол сөз дұрыс болғаны ма? Сонда Əлихан төре де байларға қарсы болғаны ма? Ол қалай, өзі төре тұқымынан бола тұра. Ал кедей-кепшік қашан ел билеп еді. Құм жиылып тау болмас деген қайда? Дайыр болса кедейлердің балаларын желіктіріп жүргені мынау. - Ақсақал, Ақеділ көкем жаңа бір дастан жазды, деді атқосшы жаңа əңгіме бастамақ ниетте. - Иə, тағы да бір ертегі шығар «Су құсы» сияқты. - Жо, жоқ, бұл - нағыз тарихи хикая. Əбілқайыр хан мен Барақ туралы. Сапа атқосшы аузынан көкжал Барақ туралы хикая естимін деп, тіптен ойламап еді, бұ қалай болғаны. Сапа атқосшы жігітке: - Ол хикаяны Ақеділ көкең кімнен естіген екен? - Сірə, Əлихан төреден естіген болуы керек. - Əй, ол Əлихан төрені қайдан көрген, онымен қашан кездескен? - Ақсақал, ойыңызда ма, бірде Семейден Омбыға кетіп бара жатқан сапарында Əлихан төре Темірғалы мырзада қонақ болып, сонда мəжіліске Ақеділ көкемді арнайы шақыртып алған. Ақеділ көкем қонаққа екі күн бойы жыр айтыпты, сонда төреден естіген хикаясы екен, қазір жыр қылып айтады көкем, - деп бір тамсанып қойды. Сапа Əбілқайыр ханның өлімі туралы əкесі Сексенбайдан да естіген, Əлихан төре айтқан хикая жобасын білгісі келіп, атқосшыға: - Білсең, кəне айтшы Ақеділ көкеңнің жырын қара сөзбен, - деді. Ол тек осы сөзді тосып отырғандай тарихи хикаяны бастап кетті. - Ерте, ерте заманда Қазақ деген əрі бай əрі батыр болыпты. Оның байлығы да, үш əйелден туған балалары да көп болыпты. Байлығы мен балалары бір жерге симаған соң, Қазақ өзінің патшалығын үшке бөліп беріп айтыпты: - Балаларым, енді осы мекендеріңді кеңейтіңдер,

жау, дұшпанға бермеңдер, сырттан жау келсе бір атаның баласы боп елді, жерді қорғаңдар, жəй күндері өз мекендеріңде өмір сүріңдер, жат болып кетпеу үшін үнемі бір-біріңмен құдаласып, сүйек жаңғыртып отырыңдар, сонда қарға тамырлы бір ел боласыңдар, - депті. Сол қазақ атаның балалары бай-қуатты болып кең даланы еркін жайлап жүргенде сырттан жау келіп, жерімізге иелік ете бастады. «Дəп бүгінгідей», - деді Сапа ішінен. Осындай ел ауыр күндерге тап болғанда, кейбір хандар жау жағына, кейбір хандар ел жағына шығып, өзара қырқыса бастайды. Сондай жағдайда халық ішінен Барақ деген сұлтан шығып, жаулармен келісімге келген ханды өз қолымен өлімші деп жаралайды. Жан тəсілімін берерде хан балаларына өсиетаманат айтыпты: - Мені өлтірген сұлтан Барақ, кек алыңдар, ол қара жер бетінде тірі жүрмесін, - деп. Балалары сұлтан Барақтың атқа мінер жағындағы үзеңгіні улап өлтіріп, əкелерінің кегін алыпты. Бірақ, Барақ өлгенмен, жаны аспанға сұңқар болып ұшыпты, ол күндердің күнінде жерге қонбақ, - деп жырын аяқтады көкем Ақеділ. - Əй, ақындар-ай, бəрін шатастырмаса, тыныш жүрмейді. Сапа Барақ сұлтанның Əбілқайыр ханды өлтіргені туралы хикаяны əкесі Сексенбайдың аузынан естіген. Əкесі: - Бəрін білуші бір Алла тағала, балам, сұлтан Барақ неге соншама ауыр қылмысқа барды, ол жеріне жетік емеспін. Кісі өлтіру – ауыр күнə. Əбілқайыр жəй адам емес, əйгілі хан, əскери басшы. Естуімше, сұлтан Барақтың Əбілқайыр ханға өштігі, оның орыс патшасына ант беріп, соның хұзырына өтпекші болғанына наразы болса керек. Қалай болғандада мұсылман қабылдайтын іс болмады дейтін. Кейін бұл оқиға жан-жақтан толыса келе Сапа санасында мынандай мəністе қалған. Əбілқайыр хан көп адаммен орыс патшасының қол астында боламын деп ант бергенде, бұл

іске қарсы болғандардың бірі сұлтан Барақ. Ол Əбілқайырды аңдып жүріп, Қарақалпақ жерінен шағын нөкерлерімен келе жатқанда, мұның адамдары көп болып шайқасқанда Əбілқайыр қолға түсіп қалады. Сонда оны атынан жұлып түсіріп өлтірмекші болған біреуге сұлтан Барақ: - Тəйт, тек тұрыңдар. Қардың басын қар алады, ханның басын хан алады, - деп өзінің төре тұқымы екенін алға тартып, Əбілқайырға қанжар салады. Ауыр жараланып, үйіне жетіп қаңсырап жатып балалары – Ералы, Нұралыға: - Менің кегім Барақта, - деп аманат тапсырады. Балалары Барақтың соңынан қалмай, кек алуға белсене кіріседі. Патша үкіметі де Нұралы мен Ералы жағында болған соң, Барақ қоныс іздеп арқадағы Қазыбек биді паналайды. Алайда, бұл жерде де оған тыныштық бермейді. Жағдайды сезген Қазыбек би Бараққа өзге жаққа қоныс аударуға кеңес береді. Бұл кезде Арқа жақта орыстың билігі күшейе бастаған кезі болатын. Барақ үйсін Төле бимен хабарласып, оның ықыласын алған соң, солай қарай қоныс аударады. Алайда, сұлтан Барақ жай таппай, билерге өтініш жасап, өзін билер сотына салуды өтінеді. Бес би ұзақ уақыт мəселені қарастырып, Барақ туралы оң шешім қабылдайды. Бірақ, Нұралы мен Ералы түптің түбінде Барақты өлтіріп тынады. Сөйтіп, кең даланың көкжалдары арасындағы бір қанды оқиға басталып барып, қанмен аяқталып еді. Оның арасында жазықтылар да, жазықсыздар да құрбан болған деп отыратын əкесі Сексенбай. Ал мына Ақеділ жын болса, сұлтан Барақтың жаны сұңқар құс болыпты дегені несі! Осылар сөз қоспаса жүре алмайды. Сөз болсын деп Сапа атқосшыға: - Сенің Ақеділ көкең су құсы десе сенемін, ал сұлтан Барақтың жаны неге сұңқар құс болған деп көкіген, - деді. - Ақсақал, Ақеділ көкем дұрыс айтады емес пе, сол хан орыс патшасына ант бермесе, мына Қиыққа, ата-мекенімізге орыс мұжықтары келмес еді ғой! Сапа кідіріп қалды. Япыр-ау, мына жын деген Ақеділдің ойының астары бар екен-ау! Шынында да, осы бүгінгі жағдайдың, мына орыс мұжықтарының

Қиық бойын ата-тегі жайлаған жердей еркінсуінің мəнісі сол оқиғаларға қатысты ма екен? «Өзенді жағалағанның өзегі талмайды» деуші еді аталары, мына мұжықтар болса сол өзектен айырды. Сапа бұл жайға тереңдемеуді дұрыс деп шешті. Болған іс болды, бояуы сіңді, енді жұртты əлденеге алаңдата бермей, тыныш өмір сүруге жұмылдырған жөн. Ақеділге айту керек, мұндай кісі шатастыратын істі қойсын, сол «су құсы» дұрыс. Ойларын ойы қуып, еш тиянақ таба алмай, өңшең мағынасыз сауалдарға қамалып Сапа Қиыққа қалай жеткенін де байқамай қалды. Міне, мына дөңнің асты – Қиық. - Ақсақал, жұрт неліктен Қиықты «қала» - дейді. - Мен бұл сауалды əкем Сексенбайға да қойған едім, ол Ертістің бойында ерте заманда Қимақ деген мемлекет жəне оның оннан аса қаласы болған. Өзеннің белі бүгілген жеріндегі қала – Қиық. Бұл қалада жұрт бай-қуатты ғұмыр кешкен дегені есімде. - Ақсақал, сонда да, ол заманда мұнда қазақорыстар тұрған ба? - Жоқ, ол кездегілер біздің арғы ата-бабаларымыз. - Сонда олар қайда кеткен? - Қайда кеткені несі, мына біздер солардың ұрпағы болмағанда, кімдерміз. Атқосшы түсінбедім дегендей, баса киген бөрігін шешіп алып, тершіген бетін, мойынын ысқылай сүртіп, біршама уақыт үнсіз қалды. - Ақсақал, қайда тоқтаймыз, - деген атқосшыға: - Тұп-тура Тамырдың үйіне, - деді Сапа. Иван Сапаны жылы қарсы алды. - Сапа, жолдан келдің, моншаға түсіп, жеңілдеп шық, оған дейін Бекет бір тоқтыны сойып, қуырдақ жасап қойсын, - деді жымиып. - Қарсылық жоқ, Тамыр, - деді Сапа. Дастарханға қуырдақ, ыстық шай келді. Сапа жолдан, одан моншадан бусынып шыққан, шөлдеп қалыпты, екі-үш кесе шайды бірінен соң бірін аса тез ішті. Енді байқады, дастарханның төменгі жағына Бекет жайғасқан. Бұрын бас көрсетпей

алып кел, барып келде жүретін Бекеттің дастархандас болғанына таңқалды. Бұда бір сыр бар деді ішінен. Дайыр - Бекеттің баласы, «қасқырдан қуат кетсе ешкіні апа дейді» дегендей, Бекет арқылы Дайырға жасалған ілтипат па екен деген ойға келді. Əккі Иван: - Сапа, сен білесің, бұл Бекет, маған күйеу ғой. Мұның əйелі маған жиен. Қазақта жиеннің қырық серкесі бар демеуші ме еді, - деп Сапаға ұрлана қарады. Сапа Тамырының бұл мəймөңке сөзіне мəн бермеген сыңай танытып: Тамыр, саған арнайы, ат терлетіп келдім. Мен түсінбейтін іс болып тұр. Қазақ «кемедегінің жаны бір» деген. Тамыр, бізді алда не күтіп тұр, соны аңдадың ба? Иван ауыр күрсінді. Маңдайының қалың қыртысы бір жиырылып барып қалпына келді. Көзін қадаған жерден көтермей: - Сапа, ауыр сауал қойып отырсың, мен де іс мəнісін түсіне алмай далмын. Дəп қазір билік кімнің қолында екенін де білмеймін. Мына Тұзқалада Потаниннің баласы бар еді, сендердің Шоқан Уəлиханов төрелеріңмен Омбыда кадетте бірге оқыған. Жуырда соған барып жолығып қайттым, оның айтуынша, билікке большевик дегендер, оның көсемі Ленин деген біреу келгенге ұқсайды. Оны Гришка немістің жансызы дейді. - Апыр-ау, ол қалай, күні кеше емес пе немістермен Ақ патшаның соғысқаны, олар жау емес пе, жаудың жансызы болса не болғаны. - Мəселе сонда болып тұр, Сапа. Алда қауіп бар. Орыс мұжықтары арасында толқу болғалы тұрғанын анық сеземін. Қылыш, мылтықтарын сайлап жатқандар бар. Қантөгіс болмаса екен. Мен сияқты, сен сияқты шаруаға тыныштық керек. - Əрине, əрине, - деді Сапа ішінен дəмге бата жасап, бетін сипап. - Потаниннің Гришкасының тағы айтқаны, жергілікті қазақтармен дос болып, қиыншылықты бастан бірге кешіру дегені менің көңілімнен шықты. Сірə, арамызға жік салып арандатушылықтар да бо-

лып қалуы мүмкін. Сапа, ана Бəкі қуды білесің ғой, ол тыныш жүрмейді, ондайлар бірлі-жарым біздің ішімізде де бар. Ойыннан от шығып жүрмесе. - Иə, иə, - Сапаның басқа айтары болмады. *** Темірғалы осы жолы да ұзақ əңгіме айтты. Сапа кеңеске сөз түсінер деген ағайындарды іріктеп шақырған. Бəрі үнсіз. Темірғалының айтқандарынан отырғандардың түйгені алда жақсылықтың нышаны жоқ. Жағадан жау емес, өзіміздің қазақтардың ала бастағанын да осы отырғандар біледі. Темірғалының баласы Құсайынның басына да бұлт үйіріле бастаған. Бір ақынның «У жеген қасқырға» деген өлең шығарғанын Сапа естіп қынжылған. - Ресей екіге жарылды, - деді Темірғалы байыпты үнмен қолына суыңқырап қалған шəй кесесін алып, бір ұрттап, - Ресейдегі бұл жікшілдік қазақтарға да енбек, оның нышандары барын өздерің біліп-сезіп отырсыңдар. Кедей мен бай деп қазақ қауымын бөлшектеу белең алып барады. Мұның түбі неге алып барарын, бір құдайым білсін. Əйтсе де, қамсыз отыруға тағы да болмас, бірақ қамсыз болғанда не істеуіміз керек дегенге шешім табылмай, тұйыққа тірелу бар екенін сендерден жасырмаймын, ағайын, - деп бос кесесін қасындағыға ұсынды, ол кесені жалма-жан шəй құйып отырған ақ-сары келіншекке жеткізді. Қара қою шəйға толы кесені қолына алған Темірғалы дауысын кенеп: - Сапа, қайткен күнде де елге ие, бала-шаға амандығын ойластыруың керек, келешек солардікі ғой, біз болсақ іші босаған бөшкедей халге жеттік, - деді мұңайып. Отырғандар үнсіз шəй ішуге кірісті. Сапа ағайындар еңсесін көтеру үшін: - Темеке, бəрі құдай ісі, атам қазақ не көрмеді, бұл да сондай бір құқай шығар, асқа дейін далаға шығып, жеңілдеп келейік, - деді. Жұрт жапырласа далаға шықты. Күздің бір керемет түні екен. Аспанда жамырлаған сансыз жұлдыздар. Біреу:

- Ертең күн ашық болады екен, - деп жатыр. Темірғалы болса: - Əй, бейқам қазағым-ай. Жұлдыздар аспанда самсап тұрғалы қай заман, бірақ қара жер бетінде аспандағыдай бір тыныштық болса ше? - деді күрсініп. Ол ағайындарына ұзақ əңгіме айтқанымен, көп нəрсені ішіне бүгіп қалды, туыстарының зəресін алып, үрей туғызғысы келмеді. Не болса да жұмыр бастың өзі көрсін. Темірғалы қасында анталаған ағайындарына қарап, ішінен: - Əрқайсыңды не күтіп тұр. Кімнің басы қай сайда қалмақ, - деп көңілі босап еді, қайтадан қайраттанып: - Баяғы заманда қара қасқа атты Қамбар бабамыз бір өзі тоқсан үйлі тобырды асырап-сақтамап па еді. Қолы қысқа ағайындарға қол ұшын беріңдер. Сапаға маған Шегіреңге кісі жібер, екі үйір жылқымды берем, айдап кетсін, малсыздарға тарат, - деді. Желпініп, жеңілдеген ағайын асқа үйге енді. Бұл бұрқыраған тайдың еті үлкен астауға толық дерлік асылған екен, иісі мұрнын жарып барады. Ет десе өзгені ұмытатын ағайын, ауыр əңгіме болмағандай əзіл-қалжың аралас, дəмге бас қойды. Еттен соң қымыз келгенде кəдуілгідей көңілденіп, Сапаның үйі думанданып кетті. Темірғалы бала мінезді қазақтардың мына түріне қарап: - Иə, құдай, не болса да, арты жақсы болсын, - деп ішінен өз тілеуін жасады. Темірғалы кейінгі кездері өзінің Уахит хазіретпен сұхбаттарын жиі еске алуда. Өкініші бар. Байлық па, атақ па, хазіретке тура келгені бар, сонысы дұрыс болмағанын енді түсіне бастаған. Темірғалының есіне Уахит хазіретпен болған сұхбаты түсті. Хазірет: - Темірғалы мырза, есіңізде болсын, Билік пен Байлық əрқашанда болған, алда да бола бермек, ол екеуіне құдай тəубешілік бермесе, олар тасқындап барып арнасынан асып, жайыла келе жайылма, қадірсіз суға айналмақ, - дегенде Темірғалы хазіретті жақтырмай: - Бəрі құдай ісі дегенде адамның пешенесіне не

қалмақ? Адамның өз тіршілік, мүмкіндігі де бар емес пе? - деген. Уахит хазірет бұл сөзді естімегендей əңгімесін жалғастырды: - Билік пен Байлық асау тұлпарлар, оларды құрықтау əркімнің қолынан келе бермек емес, оған қуат, қайрат, ақыл, сабыр дегендер қажет. Темірғалы бүгінде хазірет сөзінің шындығына көзі жетті. Ақымақ Николай патша басындағы бағына, тағына ие бола алмай, дүйім жұртты аңтарылтып, жөн-жосықсыз жолда қалдырды. Рас. Хазірет сөзі рас! Бұл Билік пен Байлыққа талас. Бірақ, Темірғалы бір нəрсені ұғына алмай жүр. Большевиктер Билікке таласушылар, ол анық. Ал солай бола тұра, олар неге байлықты тəркілеуде. Неліктен билікті кедейлерге алып бермекші. Бұл түбі жақсылыққа бастамайтын іс екенін Темірғалы жанымен түсінеді. Кедейлер билікті ұстап тұра алмақ емес. Кедей деген кедей емес пе? Большевиктер онысымен қоймай, дін атаулыға қарсы. Бұл - сұмдықтың басы. Қолда бар алтынның қадірі жоқ. Уақытында Уахит хазіретті бағалай алдым ба, орынды-орынсыз онымен сөз жарыстырдым. Ал енді Уахит хазірет сияқты ғұламаларсыз қалай қауым болып өмір сүрмекпіз. Осы жайды Темірғалы мүлдем ұқпайды. Əкесі Түйте, оның əкесі Нұрекен. Атасы Нұрекен туралы қазақтан шыққан тұңғыш қажы деп Мəшһүр Жүсіптің айтқанын естігем. Дінсіз қауым болса, атасы Нұрекеннің қажылығы, зираты не күйде болмақ. Дінсіз ұрпаққа не қажет болар екен. Сонда ел ішінде байлық болмаса, дін болмаса не болмақ? Осы жайды сөз еткенде Əлихан төре айтып еді: - Темірғалы, нағыз қауіп алда. Ленин байлық ортақ болады деп өзеуреуде. Шатақ деген, міне, осы. Байлықтың ортақ болуы – қияли əңгіме. Қауымның жаппай кедейленуі – елге жұт. Бұған Ресейдің көкірегі ояу азаматтары қарсы, бірақ Ленинге шет жақтан қол ұшын берушілер көп, оларға Ресейдің əлсірегені керек. Бұған кадет партиясы қарсы.

- Əлихан төре, бұл саяси мəселе десек, Ленин неліктен дінге қарсы? - Темеке, дін үнемі байлықпен, ырыс-несібемен бірге. Сондықтан бұлар ескі діндерді жойып, жаңа дін енгізбекші. - Ол қандай дін болмақ, - деді Темірғалының денесі түршігіп. - Ол Карл Маркс дегеннің діні. Қазақша айтқанда, жалаң кедейлер діні. - Ондай да дін болады екен, - деді Темірғалы. - Жоқ, ондай дін жоқ, соны большевиктер қолдан жасауда, ең ауыры оны қолдаушылар əлемнің əр елдерінен табылуда. - Япыр-ай, бұл атам қажы Нұрекеннің айтқан ақырзаманының нышаны болмаса игі еді. - Темірғалы бауырым, бұл - Тағдыр, - деді Əлихан төре. Əлихан төренің Темірғалыны бауырым дегенінде, есіме осыдан көп жыл бұрын өткен оқиға оралды. Семей қаласында кадет партиясының жиыны болды, қаралған бір мəселе, ол Ресейдің ІІ Думасына депутат сайлау, губернияға жергілікті халықтан бөлінген орын біреу, ниет білдіргендер үшеу, олар: Кəкітай, Шəкəрім жəне Темірғалы. Ұсынылған кандидаттарды талқылау ұзаққа созылды. Жұрт пікірін толық біліп алғысы келіп отырған жиналыстың төрағасы Əлихан Бөкейханов бір саябырлаған сəтті тиімді пайдаланып: - Уа, халайық, егер сіздер қарсы болсаңыздар, мен мына екі туысыма, - деп бүкіл денесімен Кəкітай мен Шəкəрім отырған жаққа бұрылып, - осы жолы кезекті Темірғалыға берсеңдер демекпін. Бұған қалай қарайсыңдар, - деп Əлихан алдыңғы қатарда отырған Кəкітай мен Шəкəрімге тесіле қарады. Жұрт тынышталып қалды. Кейбірі Əлиханның мұнысы несі дегендей бір-біріне бажырая қарасты. Сөзді Кəкітай алды. - Əлихан төре, сіздің біздің əулетке ықыласыңыз ертеден таза екенін мен де, мына Шəкəрім де біледі. Егер сіз мəселе осылай болсын десеңіз, талас жоқ, бердік Темірғалы мырзаға жолды, - деді. Шəкəрім оны үнсіз бас изеп құптады.

Осы жолы Темірғалы өзінің досы Əлиханға да, Абай замандасының екі туысқаны Кəкітай мен Шəкəрімге де разы болды. Кəкітай өз кезегін Темірғалыға тегіннен-тегін беріп отырған жоқ. Тобықты қашаннан Уақ елімен қойы қоралас, жаны аралас. Ауыл тентектері Абай ағасына қол көтергенде де Арғын, Найман, Уақтың көрнекті адамдарымен бірге Абайды құрмет тұтып, тентектерді тыю үшін үкім шығармақшы болғандардың да бірі – осы Темірғалы. Ол он екі мың жылқы біткен бай, орысшасы жетік, уақ елінің бас көтерері, оның алдынан жан шықпақ емес, оның үстіне атасы Нұрекен бай тоқалымен Меккеге төрт жыл жүріп барып, аман-сау оралып, Мекке қаласына қажылыққа келген қазақтар тұратын үй салдырып қайтқан мырза, кейін бұл дəстүрді Құнанбай мырзамен замандас Темірғалының əкесі Түйте жалғастырды. Бұл оқиға осы отырғандардың бəрінің есінде. Меккеге қажылық сапармен бірге барған Керей Андамас, Тобықты Құнанбай, Жансары уақ Түйте, Атығай Қосшығұл жəне Жаппа руынан Мінайдар бəрі келісіп, ендігі келген қазақтарға қолайлы болсын деп, жергілікті əкімге барып, жер алып төрт үй салады. Алғашқы екі үйді жасымыз үлкен деп Құнанбай мен Түйте иеленді. Үшінші үй Мінатайға тиіп, Андамас пен Қосшығұлға орын қаланың шетінен бұйырса керек. Осы сапарда Түйте науқастанып, дүниеден озады. Түйте қайтыс боларда бар қаражатын Құнанбайға тастап, үй салғызуды аманат етеді. Ол Түйтенің басына күмбез соқтырып, «Түйте Нұрекенұлына күмбез соқтырушы Керей Андамас» - деп жазғызған. Бұл қажылар ішінде өте ауқаттысы Андамас-қажы екен. Бұл оқиғалар ел ішінде əйгілі. Тегі Əлихан да мəселені арғы-бергі жағын сығымдап барып, осы шешімге келгенге ұқсайды. Темірғалының есіне тағы Уахит хазірет оралды. Шіркін, пендешілік деген бір суалмайтын жалған ғұмырдың азығы екен. Оны жар жағасына тақалып, қуара бастаған шағында анық сезініп отыр. Бірде қонысы көршілес Уахит хазіретке Темірғалы қатты шүйлікті. Бүгінде ақылға салса, болар-бол-

мас іс. Қызметшісі құдықтан өлген мысықты алып шығады, бұл кімнің ісі дегенде біреулер хазіреттің қызметшісін кешқұрым құдық басынан көргенін айтпас па. Ашуына мінген Темірғалы хазіретке ғайбат сөздер айтып салды. Уахит хазірет олай болса деп, Қиықтың ар жағындағы нағашы жұрты Тəукелерге қоныс аударады. Арада біршама уақыт өтті, болған оқиға ескіре бастаған. Темірғалы қажылық сапарға жиналды. Жолға енді шығар күні Темірғалы түс көреді. Түсінде біреу: - Темірғалы, сен қасиетті адамды орынсыз ғайбаттапсың, кешірім сұрап, бата алмасаң жолың оң болмайды, - дейді. Ұйқысынан оянған Темірғалы кімді жəбірледім екен деп ойға қалады. Ойлана келе, ол Уахит хазірет деген түйінге келеді. Қасына нөкерлерін ертіп, Тəуке жұртына көшіп кеткен хазіреттен кешірім сұрап, туған жеріне алып қайтып, батасын алып, қажылыққа аттанды, жолы болып аман-есен оралды. Бірақ, ел ішінен тыныштық кете бастағанын көріп, налып қалды. Мына Ленин деген бастаған есіріктер елдің байлығын да, дінін де құрдымға жібермекші, сонда халық қандай күй кешпек, - деп қалың уайымға түсті. (Жалғасы бар)

36 36 http://images.yandex.kz/yandsearch

Ќалмўќан Исабаев ІСІ ҰЛЫҚ, ӨЗІ КІШІК ҚАЛАҒАҢ Əйгілі жерлестеріміздің бірі - Ұлы Отан соғысының ауырлығын басынан кешіп, соғыстан кейінгі жылдарда да Германияның Ильменау қаласында комендант болып бейбіт тəртіп орнатқан, қарымды қаламгер Қалмұқан Исабаевпен Жеңіс мерекесіне орай хабарласқанда сексеннің бел ортасына қарай қадам басқанын танытып, « Мен туралы тəп-тəуір əңгіме «Егемен Қазақстан» газетінде берілген еді.Соны журнал арқылы жерлестерімізге жеткізсеңдер де үлкен іс деп таныр едім» деген еді. Жеңіс күні қарсаңында ардагеріміздің тілегін орындадық. Кездесіп қалған сайын Қалағаңның сөз бисміллəсін: “Мен саған бір қызық айтайын” деп бастайтын əдеті бар. Алда-жалда ол “қызығын” тыңдауға асығыстығыңды аңғарса, дереу “Əй, осы сен өзің бір жақсы жігітсің” деп көпшік тастайды. “Жақсы жігіт екенімді қайдан білесіз?” деп қыжыртсаң, “Е-е, оны білетінім сол, Зерендідей жерде туған адамның жаман болуы мүмкін емес” деп қуақылана күледі. Жалтаруға жол қалдырмас осындай табанды да тапқыр дипломатия 18-дегі қыршын жасынан сонау соғысты да өткерген, одан қаншама жыл неміс қаласының коменданты болған ағаның бейбіт уақыттағы бесаспап қаруы боп келе жатқанын білсемші. Жəне бұл қаруды ол əрдайым өзінің ел мүддесіне орайласқан ізгілікті ойларын іске асыру үшін пайдаланады екен-ау. Тапқырлық демекші, Əнуар Əлімжановтың 50 жылдығы Мəскеуде, Орталық əдебиетшілер үйі ЦДЛ-де аталып өтіледі. Сахна сыртында үлкен үстелде дастархан жайылған екен, Əнекеңнің ым-

дап шақыруымен сол жерге асықпай Қалағаң да жетеді. Үстел басында өңшең орыстың үлкен жазушылары, КСРО Жазушылар одағының басшылары. Осы кезде Олжас Сүлейменов келе қалып, жолында тұрған Қалағаңмен амандасады да, оны сол бойында қаусыра құшақтап: “Друзья-товарищи, скажите, на что похожи сейчас мы с моим братом Калмуханом?” деп сұрайды, сөйтеді де өз сұрағына өзі жауап қайтарып: “Мы похожи на диаграмму роста казахской советской литературы за 50 лет” дейді. Жұрт ду күледі. Өйткені, Олжас ұзын бойлы, Қалағаң тапал. Сонда Қалағаң сұқ саусағын шошайтып жоғары көтереді. Күлкі тыйылады. Енді сол сұқ саусақпен өзін көрсетеді де: “Качество!” деп бір қояды, ізінше Олжасты нұсқап: “Количество!” дейді. Ендігі күлкі əуелгіден де басымырақ шығады. Қалағаңның айтатын қызықтарын білмек болсаңыз, “Бұл дүниенің бір ғажабы архив қой” деп бастайды ол кісі. Олжекеңді нұқыған əлгі сұқ саусақ баяғыша тынымсыз жұмыс істеп тұрады. “Мен шовинистерге қазақтың бұрынғы біраз жағдайын дəлелдемекші боп архивтерде көп отырған адаммын. “Шоң би” деген үлкен романымды білесің ғой. Соған негіз болған материалдарға архивте ұшырастым. Қарадан хан шығып, қазақтан алғаш аға сұлтан сайланған Шоң осы. Шоңның күзетқызметінде казак-орыс жасағы болады. Бұлар бір жағынан бидің өзін де бақылайтын жансыз қызыл көздер. Солар Шоңның не істеп, не қойғанын, күнделікті тіршілігін жіпке тізіп донос есебінде баяндап, генерал-губернаторларына жібере берген. Сол кездегі біздің тарих, қазақ өмірінің шежіресі! Мына бір қызықты қараңыз. Сол заманда БаянауылҚарқаралы өңірінде бір қожа-молда шыққан дейді. Ол өзін рахман шапағатына бөленген ерекше жан, асыл ұрықтың жұрағаты деп жариялапты. Енді бұдан қазақ ішінде жаңа пайғамбар туады-мыс. Ол үшін жұрт үйге түсер келіннің, оң жақта отырған қыздың алғашқы түнін əлгі аруақ қонған қожамолдаға сыйлауы керек. Алланың түсірген əмірі осылай. Бұл əмірден қия басқандардың барар жері – жаһаннам. Ел дүрбелеңге түседі. Аңқау жұрттың бірсыпырасы арамза молданың торына шырмалып

та қалады. Ақыры бұл жағдай аға сұлтан Шоңның құлағына тиеді. Қара халықты бұлай қорлағанға қатты намыстанып қаһарланғаны сонша, Шоң алаяқ молданы ат қылып тартқыздырып, елден масқаралап қуады. Осы жайлардың бəрі жаңағы казак-орыстардың тыңшылық баяндарында жазылып, патша үкіметінің архивінде сақталған. Міне, архивтің ғажабы. Шоң бидің заманында сенің Көкшетауың жағында да талай атақты адамдар шыққан. Анау Зілғара Байтоқин, Кенесары көтерілісіне қосылған батагөй Бөгенбай би, Бала Баубек батыр. Архивтен іздеп қарап, сол тарихтарды сен жазуың керек” деп Қалағаң енді маған міндет жүктейді. Тегінде, архивке құмарттырған осындай құштар ізденгіштік Қалағаңның қанында. 1954 жылы əскер қызметінен босай сала Алматыға келіп, əдебижурналистік қызметке құлай беріліп кіріседі. Осы кездерде алты-жеті жыл “Социалистік Қазақстан” газетінде қаламгерлікке төселеді. Қазақтың жазушы-журналист қауымында бұрын-соңды болмаған жағдай сол, 1951 жылы Қалмұқан Исабаев болашақ Ертіс-Қарағанды каналы жүретін жерлермен 500 шақырым жаяу сапар шегіп, “Арман арнасымен” атты күнделік кітабын шығарады. 12 жыл бойы табан аудармастан осы құрылыстың басы-қасында болады. “По руслу мечты”, “Подвиг в степи”, “На стыке судеб”, “Сұңқар самғауы” атты кітаптар, жүзден астам проблемалық очерктер мен мақалалар жазылады. Бір тақырыпты игерудегі осыншалықты ізерлі табандылықты қазақ журналистикасы əлі күнге дейін білмесе керек. Жайшылықта қарапайым Қалағаңның жаны романтик, арман-қиялы жер-жиһанды шарлап жүреді. Осы айтқанымызды айғақтап көрейік. Берлиннің Трептов паркінде бір қолымен кішкентай қыз баланы кеудесіне баса көтеріп, екінші қолындағы семсермен табанының астына тапталған фашизм свастикасын қақырата шапқан совет солдаты ерлігінің бейнелі мүсіні біздің ұрпаққа мектеп оқулығынан таныс. Ескерткіштің елге кеңінен əйгілі авторы, мүсінші Е.Вучетич. Білмекке құштар тынымсыз Қалағаңды 60-шы жылдардың басында аталмыш ескерткіштің прототипі кім, қаһармандық бейненің

негізіне нендей оқиға алынды деген сұрақ мазалайды. Ақыры қоймастан іздеп жүріп анықтайды. Ескерткіш негізіне болған оқиға алынған. Прототипі 1945 жылдың сəуірінде Рейхстаг үшін болған қиян-кескі ұрыс кезінде кішкентай неміс қызын ажал аранынан алып шыққан 220-шы Запорожец полкінің сержанты Николай Масалов екен. Берлин көшесіндегі шайқастарда батальон командирі болған мүсінші Е.Вучетич бұл оқиғаны жақсы білген де, кейіннен ерлік пен ізгілікті сомдаған өз туындысының арқауы етіп алған. Міне, өзі зерттеп анықтаған осы жайларды айтып Қалмұқан Исабаев “Социалистік Қазақстан” газетінің 1964 жылғы 22 қараша күнгі санына “Мүсінге айналған ерлік” атты шағын мақала, соған қоса ескерткіш пен сержант Н.Масаловтың суреттерін жариялайды. Бір қызығы, мүсіндегі бейне мен Масаловтың ұқсастығы бір қарағаннан-ақ байқалады. Ең ғажабы, нақ осы күні “Правда” газетінде де сержант Масаловтың мүсінге айналған ерлігі жайлы деректерді алғаш жарияға шығарған материал беріледі. Қайткенде де біздің Қалағаңның журналистік зерттеу жүргізудегі жеделдігі мəскеулік əріптестерінен озық болмаса, кем түспепті. Қолтоқпақтай ғана Қалағаңның шовинистермен дабырасыз күресі басталған уақыт та осы алпысыншы жылдар. Бұл кезде Баянауыл өңіріне де тың игерушілер келген. Бұрынғы 16 колхоз іріленіп, олардың орнына төрт совхоз орнаған. Атауларының бəрі орысша. Қазақтың аса үлкен ақыны Сұлтанмахмұттың туған жерінде орнаған совхозға сайда саны, құмда ізі жоқ, осынау қасиетті өңірге үш қайнаса сорпасы қосылмайтын Александров деген əлдекімнің аты беріледі. Бұған наразы болған Дихан Əбілев пен Қалижан Бекхожин Павлодардың облыстық партия комитетіне: “Бұл дұрыс емес, совхоз Сұлтанмахмұт Торайғыров атында болу керек” деп хат жазады. Бірақ ол хатқа обкомның айыл жиятын түрі көрінбейді. Енді бұл іске өзі қолтоқпақтай болса да, бойына қарға бойлы Қазтуғанның қайсарлығы дарыған Қалмұқан кіріседі. Қанша айтқанмен 10 жыл Еуропа тəлімін көрген ол дəлелсіз доқ көрсетуден түк өнбейтінін біледі. Сөйтеді де архивке, заңға жүгінеді, солардан

сөзін өткізерлік саңылау табады. Обкомда отырған əріпшіл шовинистерді өзі ұсынған идеяға көндіру үшін əуелі сол Александровтың атын совхозға беруге лайықсыз, ондай құрметке татымайтын адам екенін дəлелдеу керек еді. Қысылшаңда көмекке келген, ешкімнің бет-жүзіне қарамайтын айналайын ақиқатшыл архив əлгі Александровтың қандай алаяқ болғандығын жарқыратып жайды да салды. Ол жұртты алдап, 4 миллион рубль қарызға батып, ақыры масқарашылықпен атылып өлген сабаз болып шықты. Осы айғақтарды бұлтартпастан қолға ұстаған сол тұстағы “Социалистік Қазақстан” газетінің қызметкері, жас талап жазушы Исабаев обкомның шовинист хатшысына: “Совет совхозына кімнің атын беріп отырсыз?” деп сұрақты төтесінен қойды. Қисыны келіскен осындайлық Қалмұқан тегеурінінен кейін туған жеріне орнаған совхозға Сұлтанмахмұт ақынның атын бермеске шовинистердің шаралары да қалмап еді. Бұл – 1962 жыл. Осы жағдайды біздің қызметкеріміз сөйткен деп қазіргі тəуелсіз еліміздің аға газеті “Егемен Қазақстанның” да мақтан етуге қақысы бар деп ойлаймыз. Иə, бейбіт күннің бір ерлігіне барабар бұл ісі үшін, Қабдоловшылап айтқанда, “егемендіктер” Қалағаңмен мақтанады. Баянауылдың тумасы Қалағаң Екібастұздың көмірін ашқан адам Қосым Пішенбаев деген кісі деп ел аузындағы əңгімелерден бала күнінде-ақ естіп жүретін. Енді осы ен байлықты алғаш ашушы ретінде қайдан сап ете түскені беймəлім Бородин деген белгісіз біреудің əспеттеліп, соның атына көше беріліп жатқанына таң қалды. Екібастұздың көмірін тапқан ол емес, Пішенбаев деп обком хатшысы Бариковқа барса, тіпті жолатар емес. “Көмірді Пішенбаев тапты деген қағаз əкел” дейді беті бүлк етпей. Жарты Ресей, жарты Сібірге жылу беріп отырған Екібастұзды ашу құрметін қазаққа қимайды. Ондай байлықты табуға тек орыс қана лайықты! Содан шовинистердің есіргені сонша, көмірді ашты деп дүниеде болмаған Бородинді атай салған. Қалағаң тағы архивке жүгінді. Сəтін салғанда, керек қағаз Киевтің архивінен табылды. Себебі, Екібастұздан алғаш Артем Дерев деген көпес көмір

ала бастайды. Сібір қалаларына сатады. Бірақ кəсіпшілікті кеңейтуге ақшасы жетпей, Киевтің бір көпесін көмекке шақырады. Ол жақтан көмірдің көлемі мен сапасын білуге өкіл келеді. Осы жайларды айтқан қағазбен бірге көмірді Пішенбаев тапты деген қағаз да кеткен болар деп ойлайды біздің Қалағаң. Сөйтіп, жүргенде Мəскеуде Сугоняко деген украин журналисімен жолығып қалады. Оның арманы Қазақстандағы Тарас Шевченко болған жерлерді көру екен. “Жарайды. Көмектесейін. Тек сен де бір шаруаға қол ұшын бер. Көпес Лазаревтің Екібастұзға байланысты құжаттары Киевтің архивінде болуы мүмкін. Маған сол керек” деді. Үміті алдамады. Сол қағазды Сугоняко тауып, фотокөшірмесін салып жіберді. Қызық болғанда, Қосым Пішенбаев та соның ішінде жүр. Қарабидайық деген жерден көмір табылғандығы, төрт қазақтың шурп қазғандығы, бəрі тайға таңба басқандай айтылған. Төртеудің маңдай алдында Қосым Пішенбаев тұр! “Уа, жаса архив!” деді Қалағаң. “Мынадай айғақ тұрғанда Пішенбаевты жолатпай, дүниеде болмаған Бородинге көмір ашты деп атақ берген өтірігіңді “Крокодилге” жазып берсем не боласыз?” деп обком хатшысы Бариковқа қиғылық салып, енді Қалағаң күшейді. Екібастұзды алғаш табушы құрметінің ақ-адал иесі Қосым Пішенбаев бабамыз тарихтан ресми түрде өзіне тиесілі орынды сөйтіп алды. Атына көше берілді. Кейін, 1994 жылы, туғанына 150 жыл толуына орай Екібастұз қаласында ескерткіші орнатылды. Қалмұқан Исабаевтың жəне … архивтің арқасында. Басқыншы атаман Ермак атын қазақ жерінен аластау жөніндегі айтыс-тартыстар кезінде де Қалағаң қазақ үшін көкейтесті бұл мəселеден сырт қала алмады. Бірақ бос даурығушылардың, құрданқұр өңеш жыртушылардың қатарына қосылмады. Ол өнбейтін бос айтысты қоя тұрып, мəселені шешудің нақты кілтін тапты, əр қадамын байыппен жасады. Шекараға жақын Ресей қалаларының басшыларымен мəмілеге келді. “Ермактың аяғы қазіргі Қазақстан аумағын мүлдем баспаған екен. Атаман Омбының, Томбы мен Түменнің тарихынан орын алса, əділі де сол. Біз атаманның ескерткішін

сіздерге тегін берейік” деп дипломатияға жүгінді. Мұнысы табылған ақыл болды. Ресейліктерді айтқанына көндірді. Айтыс-тартыстың қызуын басып, шиеленісті бəсеңсітті. Сөйтіп, ақырын жүріп, анық басқан, мен сөйттім деп кейбіреулерше кеудесін қақпаған Қалағаң Ермак қаласына қойылған басқыншы атаманның ескерткішін алуға, қала атын Ақсу деп өзгертуге атсалысты. Сəтбек батыр бабамыз жайратқан Ермакты ақыры түпкілікті жеңіп шыққан қазақ жазушысы Қалмұқан Исабаев болды. Біздің заманда қазақ атының шет жұрттарда танылуына, қазақ рухының əлемдік кеңістікте асқақтауына əуел бастан мұрындық болушылардың алдыңғы қатарында тағы да Қалағаң тұрады екен. Ұлттың кеудесінен басқан кеңестік саясат бел алып тұрған сонау 1979 жылы Абайдың Гетеден аударған “Қараңғы түнде тау қалғып” өлеңін мəрмəр тасқа қашатып, оны сол өлеңнің немісше нұсқасы туған, өзі комендант болған Ильменау қаласының Гете музейіне қойғызу жəне осы сөзге жазылған Абай əнінің магнитофон таспасын табыс ету Қалағаңдай қайсардың ғана қолынан келер ізгілікті іс болатын. Сол кездерде ГДР газеттері Тюрингияда шырқалған Абай əнін жыл сайын 60 мыңдай адам тыңдайтынын жазды. Бұл да Қалағаңның арқасында. Ал енді осы Қалағаң Берлинде Абай атына көше бергізу үшін не істеді деңіз? Ол əуелі өзіміздің шенеуніктермен арпалысып жүріп Астана, Алматы, Семей жəне Қарағанды қалаларының бір-бір көшесіне немістің ұлы ақыны Гетенің атын қойғызды. Сосын сол туралы қала əкімдері шешімдерінің көшірмесін алып барып, Берлиннің мэріне көрсетті. Қазақ айтпай ма: “Алмақтың да салмағы бар” деп. Осы кəміл қағиданы ұстанған, қылдан таймас немістік дəлдікке сүйенген қазақтың қарт жазушысы Қалмұқан Исабаев, сөйтіп, 2000 жылы бүкіл халқымызға Берлинде Абай көшесінің ашылу қуанышын сыйлап еді. Биылғы сəуірдің 25 жұлдызында Италияның Триест қаласында 1943-1945 жылдары осы қаланы жəне Гориция облысын азат ету кезінде қаза тапқан 104 кеңестік жауынгердің рухына арналған ескерткіш ашылды. Оның төменгі жағына мына-

дай сөздер итальян, орыс жəне қазақ тілдерінде бедерлеп жазылған: “Ескерткіш Қазақстан Республикасының Үкіметі жəне Қазақстан Республикасының Италиядағы Елшілігімен, соғыс ардагері Қалмұқан Исабаевтың бастамасымен, Триест қаласының жұртшылығы жəне Мэриясының қолдауымен орнатылған. 2010 жыл 9 мамыр”. Осылайша алыс Италияда Қалағаң есімі тағы да алдымыздан шықты. Оның сыры мынадай. Өзі де от кешкен, соғыстан кейін Германияда көп жыл əскери қызмет атқарған ағамызды Еуропаны фашизмнен азат етуге қатысқан қазақ жауынгерлері жайлы ой жиі мазалайтын. Соларды іздеп тапсам, Еуропаны азат етуде қазақтың да қаны төгілгенін, үлесі барын əлемге жар салып айтып, танытсам дейтін. Сөйтіп, Қалағаң отыз жылдық ізденістің арқасында Югославия халық-азаттық армиясының құрамында 1943 жылдың күзінде фашистік концлагерлерден қашып барып қосылған кеңес жауынгерлерінен ерекше батальон жасақталғанын, батальон командирі болып 23 жасар қазақ жігіті сержант Бейсен Райысовтың тағайындалғанын анықтайды. Бұл құраманы “орыс батальоны” деп те атаған. Жетпісінші жылдары Бейсенмен кездесіп, Випава көпірі үшін тең емес шайқаста 150 фашисті жер жастандырған, өздері де шейіт болған 10 қазақ партизанының есімдерін жазып алады. Қалағаң Жеңістің 60 жылдығы тұсында: “Егер республика Үкіметі маған жол ашса, Италиядағы өзіміздің елшілікке барып, өзен мен көпірді жəне осы маңға жерленген жерлестеріміздің зиратын тауып, олардың аты-жөндері жазылған кесене тұрғызу дайындығын бастар едік” деген тілекөтінішін айтып, сол кездегі Мемлекеттік хатшы Оралбай Əбдікəрімовке хат тапсырған болатын. Қазақы ұғымға салып айтқанда, ақкөйлек ақсақалдың осынау ақ тілегі періштенің құлағына шалынды. Қалағаңның Триест маңында құрбан болған 10 қазақ жауынгерінің мəңгілік жай тапқан жерлерін тауып, кесене орнатуға көмектесуді сұраған өтініші біздің Сыртқы істер министрлігінде де, Италиядағы Алмаз Хамзаев басқарып отырған елшілігімізде де оң қабақпен қабыл алынды. Іздеу жұмыстарының нəтижесінде сол төңіректе 104 кеңес жауынгері құрбан болғандығы анықталды.

Оның 36-сы қазақ болып шықты. Енді, міне, Қалағаң көтерген бастама, діттеген іс жеріне жетіп, алыс Италияда адамзаттың азаттығы үшін қыршын кеткен боздақтарымыздың рухын асқақтатқан кесене тұрғызылды. Қазақ елі, қазақ жері өз ұлдарын ұмытпады. Аруақтарын риза етті. Қазақтың ақсақал жазушысы Қалмұқан Исабайдың арқасында. Сөз соңына қарай Қалағаңның тағы бір қызығын айтайықшы. Бұл кісіңіз академик Ебіней Бөкетовпен досжар болған ғой. Бірде Ебекеңнің үйінде отырып, Қалағаң келер жылы 50 жасқа толатынын айтыпты. Сөйтсе келер жылы Ебекең де 50-ге толады екен. – Апырау, сен де елуге келіп қалдың ба? – депті Қалағаң. Сонда оның батыр тұлғалы құрдасы: – Кіп-кішкентай Қалмұқан елуге келгенде, үпүлкен менің елуге келмегенім ұят емес пе?– деп кеңк-кеңк күлген екен. Сол айтпақшы, қаршығадай Қалағаң елу, алпыстарыңызды алыс жылдарда шаң қаптырып қалдырып, міне, сексен бестің сеңгіріне шықты. Қазақ мүддесі тұрғысынан келгенде бір өзі атағы дардай пəленбай дейтін институт, ұйым, партиялардың жүгін көтеріп, солар атқаруға тиісті жұмыстарды айқай-шусыз бір өзі тындырып жүр. Онысын жəне міндет етпейді. Ісі ұлық, өзі кішік Қалағаңның бұл да бір ғибраты болар. Қорғанбек АМАНЖОЛ

Сїлеймен Баязитов БҰҚАРЕКЕҢ ЖЫРЛАЙДЫ... (Поэма)

Секілді ұлы өзеннің қос тармағы, Секілді бір адамның қос бармағы. Бірі - хан ел таныған, бірі - жырау, Халқын қорғау болатын басты арманы. Қазақ сол, халқы үш жүз аталатын, Біріксе кім бар еді бата алатын. Бөлінген сан руға сол тайпалар, Жау шапса, жеке əркім қорғар басын. Халықты сан апаттан аман алып, Шығарған отқа түсіп, жанын салып. Хан Абылай бастап, Бұқар қостап, Сол жандарды жарасар десек Алып. Ол кезде қазақ тарихы жазылмаған, Жатқанмен шежіреде іздері анық. Үш жүздің басын қосқан хан Абылай, Қан кешіп, от кешуден өткен талай. Болғанын Бұқар баба қасында оның, Көрсетеді сол шежіре шар айнадай. Шежіре қазақ үшін тарих деген, Ғалымдар сөзіне мен толық сенем. Əсіресе, Мəшекең жазбаларын, Ойым толқып оқимын, балқып денем. Мəшекең өткен күнге бастап мені, Десем болар Бұқарға алып келді. Қиялменен ғасырларды артқа тастап, Ақтарыла жөнелді өлең селі. .... Көкшетау хан Абылай мекендеген, Жырлаған Мағжан, Сəкен шыли өрен. Мəңгілік жыр көгінде жанған жұлдыз, Оларға үш тусам да жетем бе мен?! Абайға қарызым көп өтелмеген,

Қаламға жас күнімде төселмеген. «Болмасаң да ұқсап бақ» деген сөзбен Соңынан ұлылардың төтелеген. Оқушым, сенер болсаң осы жайым, Қуат бер қаламыма бір Құдайым. Жатқанда хан ордада жиын өтіп, Болатын мұндай жиын əр күн сайын. 2 Солардан бұл жиынның орны бөлек, Жиында қолбасшылар елден ерек. Сырт көзге түсер еді бір дегенмен, Бай мен би, қожа, молда - бəрі осында. Жиынға дəл осынау болған себеп. Жоңғарлар - қазақтардың ата жауы, Шайқаста шағылса да қанша тауы. Шабудан қазақ жерін бір тынбады, Тұтанар сол соғыстың отты алауы. Қаупі барын сезінген қазақ біткен, Жоңғарға сес көрсетпей ел елдіктен. Қалмақ па тоз-тоз болып тоза ма, əлде Тұрғанда бас иықта, ат белдікте. Қалайда осы сауал қалжыратқан, Батыры, игі байы бірі қалмай, Алдына хан Абылай келіп жеткен, Үш жүздің ханы атанған Абылайдың. Арттырған алапатын бір Құдайым, Айбынмен қоса оған ақыл берген. Жасайтын əр қадамын ойлап дəйім, Ойменен екшен келіп қазақ күшін. Жетерлік күш барына жеңіс үшін Отырса да күмəнсіз көзі жетіп. Хан Абылай жылытпай бір сəт түсін, – Бұқарекең қайда?- деп сұрап қалды. -Үш күн болды жібергем шабарманды. – Хабар жоқ па?- деген-ді хан Абылай. Тыным таппай, тықыршып мазаланды, Қарт жыраудың білуге бір хабарын. Жұмсап жатты уəзір, шабарманын. Бұқарекең бұл сəтте жолда еді, Ат үстінде атырған ала таңын. Бейхабар ед бұ жайдан хан ордасы.

Жиналған хан алдында кəрі-жасы, Аузына Абылайдың үңілулі. -Хан ием! Жə десең де, жоқ десең де, Бұзып бұл үнсіздікті бір тіл хатшы. Мендеген жұрттың көңілін осы тілек, Əзірше хан аузынан таппай тірек. Əдетте би, батырлар кезек – кезек, Жататын бірін – бірі сойып іреп. Дағдарып ханның жүзін бағып қалған, Кейбірі үнсіздіктен шаршап талған. Беріліп ұйқы арсыздың дегеніне, Бір сəтке кірпік іліп мызғып та алған. 3 Абылай көзін жұмып ойға шомған, Қаптаған қалың жауды оңнан солдан. Күйреткен тас талқан қып батырлар да, Жеңісті шығармаған өмір қолдан. Бұқардың тіл найзасын, сөз семсерін, Дұшпанның анталаған үзген белін. Теңейтін баһадүрдің гүрзісіне, Тыңдайтын аңсай күтіп жырдың селін. Ал Бұхарға: «Хансың ба, қарасың ба, Жау жүрек батырсың ба дара тұлға? Міндерін бетіңе айтудан айбынбайтын, Дара шын ақын жырау арасында». Сол жырау: – Ай, Абылай, Абылай !.. Селк етіп Абылай хан көзін ашқан, Жан жоқ ед хан ордаға қадам басқан. Кенет ол көз алдына елестеткен, Бұқармен алғаш рет ұшырасқан. Сол сəтте он жастағы кезі мұның, Жоңғарлар тұздай құртты бар тұқымын. Оразқұл мұны аман – сау алып шыққан, Деген еді былайғы елге менің ұлым. Төле биге құл болып түйе баққан, Ақтабан шұбырынды. Қан суша аққан... Жоңғарлар қазақтарды қырып- жойып, Қасқырдай талағанда пана тапсам. Оразқұл мен сол бала Төле биден. Болар-ақ бір Тəңірге басын иген,

Өз – өзін Сабалақ атап кеткен. 4 Сəйкескен киімдері үстіндегі Төле бірде Бұқарды қонақ қылған. Қолды-аяқты балаға лыпып тұрған, Жырауға қызмет қылу тапсырылған. Бірде сүлгі əперген, бірде құмған. Қоныр кеште жұртпенен жыр тыңдаған. Тұнық жыр кəусарынан сусындаған. Қазекең ата – салтын сақтаған ғой, Басына қаншама ауыр тусын заман. Тыңдаған қалың қауым жырау жырын, Асқақтап қара кеште бір тынбаған. Жырлардан бұл естіген бөлек еді, Жыраудың халқымыздың төл өнері. Десек те, Сабалақтың алғаны анық, Тіптен тың таусылмайтын өнегені. Тасыған бұлақтайын ақтарылып, Кей – кейде ақ жаңбырдай себеледі. Сəт санап баурын жазған жүйріктейін, Жыраудың мақамы да бөлек еді Жырымен өткен күнді таңбалаған, Көнеден бізге жеткен дерегі еді... Бұқарекең сонда бір, Алқалы топта төккен жыр. Төңірегіне сəуле таратып, Жатқандай ед шашып нұр. «...Жетінші тілек тілеңіз, Желкілдеген ту келіп, Жер қайысқан қол келіп, Содан сасып тұрмасқа. Ажал жетпей жан шықпас, Етектен кескен жең болмас. Ежелгі жау ел болмас ...». Төрде отырған марқасқа Апыр – ай сөз бе, алмас па? -Деп тамсанса былайғы ел, – Жауды алар күн жан басқа. -Туар ма?- деп сұраған, -Тұрғанда қазақ тірі аман. Туары анық бұл заман,-

Деп жырау сөзін бітірген ... Сол жолы жалын тартып Бұқар мұны, Əйгілі алты Алашқа жыр дүлдүлі. Атың бұл атағанда сəл жымиған, Төгілген жанарынан ұшқын нұры. Төлені алып шығып оңашалап, Сөйлескен. Содан кейін бұған қарап, Аттанарда атына мініп жатып. Деген ед кездескенше, қош Сабалақ! 5 Жылдар бойы жалпақ жұрт, Жыраудың жырын жаттаған. Ер жігіттер арғымағын баптаған, Бес қаруын бекем сақтаған. Əйтеуір қарап жатпаған Кек алар күнді армандап, Қарманудай – ақ, қарманды- ақ, Сабалақтың бағына Бөгенбай батыр болды тап. Қанжығалы Бөгенбай Сайлы өрен сайдың тасындай. Тот баспайтын асылдай, Көктей өрлеп сан ғасырды. Шуағы бізге шашылды, Сол Бөгенбай жоңғарға. Ойнап бейне жасындай, Қырса да қанша дұшпанды Ызалы кегі басылмай, Жүрген ердің бірі еді Сабалақты ертіп, Өзімен бірге жүр еді. Сөзі менен ісінен, Кім екенін танып біледі. Толысып балғын білегі, Өнерін соғыс үйреніп, Сабалақ қыран түледі. 6 «Батыр аға!» дегенде, Қайратыңа сай денең де.

Батыр шығад сенен де, Ең бастысы, ар-намыс. Қайнасып біткен жүректе, Бастар – ау сені жолға алыс. Деген аға сөзінен, Бір жылылық сезінген... – Хан ием, түскі ас əзір!Дегенде бас уəзір. Ханның ойы бөлінген. – Қалғаны ма түс болып? Айналасын бір шолып, Ал жүріңдер, мырзалар!Деп есікке беттеген Хан қуатты көппенен. -Қапаста гүл көктемес, Күннің нұры жетпеген. Көктемде де жер көктемес, Алла нұрын төкпеген. Алла, өзің айырма, Халқымды осы ниеттен,Деп тіледі Абылай,-Шығара гөр түнектен. Үш жүздің басы бірігіп, Тұтанған еді бір үміт. 7 - Хан ордасы Жырақ па?- деп сұрады ол. -Төте жолмен жырақ емес... Бірақ та деседі жұрт қауіпті ол, Ұры–қары көп болады бұл жақта. Деп төлеңгіт тіл қатқан. - Ұры-қары, қанішерлер аймақтағы, танып білсін біздерді байқап бəрі. Деген- дағы қарт жырау тартып берген, Төлеңгіттер салпақтап соңынан ерген. - Батыр!- деген əкесі,- жауды жеңген. - Бұқарекең жасында болған мерген. - Деп күңкілдеп өзара келе жатып, Төте жолмен орманға келіп енген. Тар соқпақты орманды көктей өтіп, Алаңқайға сəтінде шыға келген.

Ерегескен өзара топты көрген, -Сен жақында, жарқыным, бері таман. Құдай қосқан қосағым боласың сен, – Мен тұрғанда сен құлға қара табан Қатын қайда?-деп бір шал ақырғанда. Сарт етіп қақ шекеден қамшы тиіп. - Ойбай, өлдім!- деп байғұс бақырған-ды. – Түс дедім ғой, кəне аттан түс, əкеңді... – Неге түсем атымнан? ат менікі. Не сандалып тұр өзі мына əпенді. Атың түгіл, басыңды қағып алсам, О, дүниеде танырсың сен əкеңді. – Сол сəтте бір қарбалас басталған-ды. Ұмтылды жолаушыны бас салғалы. Жолаушы арғымағына қамшы басып, Шығарды ұрылардың тас–талқанын. Əйтсе де, бірі найза түйрегелі, Ұмтылды тек найзасы тимеген-ді. Жалт бұрылып найзаға найзағайдай, Көк желкеден сілейте түйген еді. Үзеңгіден аяғы шықпай қалып, Ат үркіп, бейшараны сүйреген-ді. Салт аттағы екі кісі жүндей түтіп, Қарулы топ басылып қарқындары, Аптаптағы қойларды ұйысқанды, Қос салт атты сартылдап құйысқаны. Менменсымақ қарақшы немелерді, Жайын тауып, жайратып үйіп салды. Қарамастан сонаң соң алды–артына, Əлгі екеуі қамшыны басты атына. Құлағанның біреуі сүйретіліп, Өлдім–талдым дегенде мінді атына. – Өгіздейін өңкейген, мына неме, Кері салды дегенде Бұқар неге Біреулерін соңынан еріңдерші, Бəлкім, бастар арттағы əлденеге. Деп... Төлеңгіттер төбесі көрінгенде Бұқарекең ұры деп жерінген бе?! Аттан түсіп, жөн сұрап жатыр еді, Баяндауға хан менен қалың елге. Бір төлеңгіт бұрылып кері шапқан,

Ұрылардың жолына құрған қақпан. Талқан қылып тұтқынға алыпты деп, Хабар салып ел жұртқа дабыл қаққан. Төлеңгіттер бұл сəтте жырауды ертіп, Жеткен елге отырған хабарға елтіп. Қарт жырауды қозы көш жерден қарсы ап, Хан қарасы аралас тұрған ел тік. Қуанысып, қауышып, дабырласқан, – Бұхарекең,- деп жатыр,- ер ғой асқан. Жан – жағына бұрылып қарамастан, Келе жатты ол көз алмай екі жастан. Жандарына жақындап тақау келіп: – Сен екеуің жүріңдер маған еріп. – Бұлар тұтқын болмасын жұмысыңыз,Деген еді төлеңгіт қасын керіп. – Босат, кəне!- деп уəзір ақырды, - Найсап неме, шайнам жоқ ақылы. У – шу болған жұрт біртіндеп сырылып, Бұқарекең ордаға жетті ақыры. Ұша тұрып Абылай хан тағынан, Құшаққа алды ағасын көп сағынған. – Бұқарекең жеттің бе дегенінде, Абылайды таптым ба жас шағымнан. Бұқар жырау: « Абылай, Абылайым! Аман – есен ел жұртың, ғазиз басың. Тəңіріме сол үшін мыңда алғыс, Өрге өрледі еңістеп атқан тасың, Шақырған соң арнайы келдім, шырақ. Баянаула баурынан жерден жырақ, Көңіл, шіркін, өзіңе алып ұшты, Көргенімше таба алмай бір тағат». Хан Абылай ірке алмай қуанышын. Сұсы қалың жылытып түрі – түсін, Рахметін жаудырып жатты аямай, Ат арытып алыстан келгені үшін. – Алыс жолдан жеттіңіз арып- ашып. Демалыңыз, бүгінше болмас артық. Деді Абылай сол сəтте Бұқарекең: – Əй, Абылай!- деген ед сөзге тартып. -Жетпеген – ау бұл хабар саған, сірə, Өте беріп тұсынан қара жыра. Ойда- жоқта үстінен түскен едік.

Жол торыған қанды қол қарақшыға – Апыр – ай , ə ?! Абылайдың сол сəтте түрі қашып, -Құтылдыңыз олардан қалай қашып. – Жоқ, жоқ,- деген қарт жырау. – Бірі жігіт, бірі қыз қос жолаушы, Қарақшыға бес – алты тұрып қарсы, Жатыр екен айқасып алаңқайда, Көп ұзамай асығы түсіп алшы. Қарақшының жұмсатпай қаруларын, Əлгі екеуі сілейтіп салды бəрін. Ерлік осы, Абылай, білген жанға, Мен осындай жандарға ынтызармын. Бір ғажабы ... Найзасын қанға малмады, Қылышына қол салмады. Толғалмалы қамшымен, Танытты білек салмағын. Ондырмады салып қалғанын, Жауатын күндей түнеріп, Тартып-тартып жіберді. Қанішерлердің қайрат-жігерін. Тулақтай қақты сеніңіз. Өзекті жанға бір өлім. Қимылынан жігіттің, Көзімді ала алмадым. Оятқан елдің үмітін, Жоңғарменен шайқасар. Ерлігін ердің байқасар, Ұмытпағын алда күн. Батырларың көп болса, Желбірей бермек байрағың. Оны да, ханым, ойлағын. Əмірі менен Алланың Қарақшылар ішінен Жекенді танып қалғаным, Ер-тұрмандарынан байқалады, Талай жердің шаңдағын Кешіп келген, Шүберекке түйіп жандарын. Сол жолаушы қыз- жігіт, Артып келген секілді, Тəңірге сонсоң сізге үміт.

Есігіңнің көзінде, Сол қос пақыр Тосып отыр. Мен десең, сен, оларды ішке шақыр. Сен олармен, Абылай, Сөйлес жеке. – Ал əзірше, арланым,Осылай деп қарт жырау Есікке қарай беттеген. Жүрегінде күдік бар еді, Күмəні бар ед ептеген. Кімдер шалыс баспаған, Кімнен қате кетпеген. Бұлар кім, қандай ниетпен Жерлерінен туған шеттеген? Қыз -жігіттің қасына, Аян етіп ептеген. Тіл қатты бір еппенен, Өтірік пен шындықтың, Ізгілік пен сұмдықтың, Ерлік пенен ездіктің. Адалдық пен ішмерездіктің Қайсысың, балам, қалайсың? Шыныңды айтсаң лаулаған. Отына тозақ жанбайсың, Өтірік айтсаң ханға сен. Өтірігің ашылса, Сырың елге шашылса. Сірə да, тірі қалмайсың,Деді -дағы қарт жырау Күтушіге ілесті. Көңілінде сан сұрау, Тайталасты, егесті. Тұтана қалған үміті, Бірде жанып, бірде өшті. 8 Хан Абылай Қыз-жігітті қабылдап, Аңыстарын аңдаған, Содан кейін жарғышы* Тергеу ісін жалғаған.

Сұралмаған жəйіттің, Бірде – бірі қалмаған. Сонан соң ханға бастаған, Хан бұған жақ ашпаған. Жарғыш биге бұрылып, Тергеуді қайта бастаған. Дегенде қалған тыйылып, Бүретұғын қырандай, Шағатұғын жыландай, Ханның жүзі сұсты еді. Зəре- құты ұшты енді, Жарғыш бидің көзін алмай көзінен. Жалғастырды, жаңылмады сөзінен, – Атым - Абыл, Əкем аты - Жанпейіс. Ауылымның аты-Қырқия, Шапқанда жоңғар сұрқия. Білетін едім есімді. - Тоқта, əкең Жанпейіс, Қырқияның тұрғыны, Тексертіңдер тез мұны. Деп Абылай бұйырды, Жалғай бер сен сөзіңді. - Содан да болар есімде, Əке-шешем есімі. Жадымда мəңгі жатталған, Ұмытылмастай болып сақталған. Сонда алты жастамын, Үлкендермен бірге қашқанмын. Қуып жеткен жоңғарлар, Шапты олардың бастарын. Бір жоңғар найза кезеніп, Шанышпақ болды мені де. Кенет өңі өзгеріп, Жөнеле берді жөніне. Есімді жисам арбада, Қып – қызыл қан, бар дала. Əлдеқайда кетіп барамын, Шешем қайда, тірі ме? Аға, бауыр, қарындас, Көрінбейді бірі де, Түспейді неге көзіме, Қоям сауал өзіме.

Əкем қайда біздерді, Жауға тастап кетті ме? Əлде оның түбіне, Зұлым жоңғар жетті ме? Осы сауал сол күннен, Жаныма маза бермеген. Көп ұзамай бейтаныс, Бір ауылға келді алып. Біздің ауыл қалды алыс, Хабар білер анамнан, Сездім жоғын мүмкіндік. Мұндағы киіз үйлерден, Шуылдап шыққан балалар, Ақ жаулықты аналар. Əлдене деп шүлдіреп, Көрсетіп мені күлді кеп. Бұлар қазақ емесін, Сөздерінен аңғардым. Кенет маған əлдекім, – Қорықпа!- деді тіл қатып. Өзінше жатыр жүбатып, Менде өзіндей қазақпын... Көз алдым барад мұнартып. Есімнен танып құлаппын, Жарығы күңгірт шырақтың. – Бала, - деді əлдекім, Сол түнектен тіл қатып. -Есіңді жи, көзіңді аш, Атаңа ана амандас. Болмағанда ол кісі ... Кəне, көтер басыңды. Əйелдің даусы əмірлі. Ес жиғызбай қоймады ... Əлдекім сол сəт əңгірлеп. Кірмекші болды ордаға. -Кімсің баса көктейтін, Сен мені олай қорлама. Жолымды кесіп кес–кестеп, Не оттап тұрсың кет–кеттеп? Қаласаң мына орданың, Шығарамын ойранын, Абылай келдім, кіремін,

Ханға кірмей қоймаймын. – Мені іздеген бұл кім?- деп, – Мені едім... деген күңкілдеп. Басылып ердің айбаты, Аяғына жығылған. Əлдекімдер кеп мұны, – Жүрме деп ханның ығынан. Қанша айттық саған, есуас, – Əкемді ұры деген соң... Көзінен ағып қанды жас,Деген де сүйрей жөнелді. Аз байлыққа болып мас, Ағайынға қылған қас. Шыдай алмадым, - шыдамай, Не боп барад бұл заман? Ақсақалы ұры атанған, Ханды өлтірмек бір жаман. Ауыр ойға батқан хан, Ордаға кірді басып паң. -Жалғастыр!- деді сөзіңді, -Жалғастыр ,- деді жас ұлан. Есімді жисам төрде бір, Кісі отыр таудай қарамы. - Тірі қалдың мың шүкір, Дəру бол жанға жаралы,Деді де алып алдына, Маңдайымнан иіскелен. ...Хан ием, сол кісінің, Баласы болдым еріксіз. Бəрі жөн Алла ісінің, Жан еді ол сондай көріксіз. Қылыштан қалған тыртықтан, Бет- аузы көрінбей. Сол бетін жауып жүн шыққан, Бір көзі қорқыттың көріндей, Шешең сенің - Əлина,Деп əйелін нұсқады. Жақты ма бұл сөз жаныма, Көрсетпедім мінез ұшқары. Үңірейген орны сақталған, Батыр деп елі мақтаған. Сол кісінің мейір, пейілі,

Құтқарған қиын шақтардан. Есімде мəңгі сақталған, Есейе келе ол мені Өнеріне соғыс шыңдаған. Ақталды бүгін еңбегі. Шайқаста шықтық дін аман. – Бұл кісі кім? – Келініңіз, хан ием. Құрмет тұтқан ерлерді, Ерлікке əман бас иген. Ел қорғаған ерлерді, Артық көрген төреден, Мақалдап сөйлеп үйренген, Артық көрген билерден. Мұрты майға майланып, Отыратын жайланып. Артық көрген байлардан, Жас жігіттің сезген ол. Еместігін олқы жан, Тағдырын естіп толқыған. Жас түлек дұрыс түлесе, Мұзды балақ болар ол қыран. Сүйсінген жоңғар ерінің, Тұтқындарын қайтарған. Оралған туған жеріне, Құшағын жайып айқарған. – Қалауың бар ма менен деп, Абылай сауал тастаған. Жалғыз тілек елеңдеп, Ел- жұртыңды көрем деп. Жетсе тағдыр өлем деп, аманатын Алланың Туған елге берсем деп, Толқыды бір сəт кемсеңдеп. Осы сəтте, хан ием, Бақытты жан жоқ құлыңан... Сол сəтінде Абылай, Айналып кетсе болмай ма, Дəл осындай ұлынан, Деп ішінен сүйсінген. ... Шыққан соң хан сарайдан, Бұқарға келген бата ала.

Күн нұры төккен маңайға, Хош келдіңдер атаға. Деп тұрғандай көрінді, –Иə, Алла !- деді қарт жырау. -Жасыта көрме еріңді, Ерікті жанды еркелет Кигізе көрме кебінді, Терден шіріп тебінгі. Ел басына туар күн, Берме жауға беліңді. Қорға батыл еліңді, Туған жерге кіндігің, Мəңгілікке байлансын, Түгел болсын түндігің. Достарың сені пана қып, Қас дұшпаның ойлансын. Өмірің болсын өнеге,деп батасын берген-ді. Бет алар сəтте елге енді, Ханнан пəрмен келген-ді. Үш–төрт күн болсын осында, Қарақшылар ісі қаралмақ. Жиылсын соған бар аймақ. 9 Ал Абылай мазасыз ойға беріліп, Тығырықтан шығар жол іздеген. Кешегі сөз айбат сынды көрініп, Сана, шіркін, сауалдарға жүздеген. Жауап таппай сарсыған, Абылайдың асығы түсіп алшыдан. Үш жүзге билік құрғаны, Көре алмаған дұшпандар. Қара терге малшынған, Күюлі еді іштері, Қайраулы еді тістері. 10 Қарақшылармен бірге Жекеннің, Жоқ жерде қолға түскені. Май тамызып шалаға, Жол ашқан мың сан жараға.

Жекенді ұры дегенде, Нанатын ел бола ма. Деп сына қағып араға, Əулие деуге шақ қалған. Жарғыштар берген ақпардан, Хан шошып тіпті кеткен ед. Ұры ұстапты қаптаған, Қалмапты елі шаппаған. Жылқы алған, Жол торыған. Деректер шығып молынан, Қолға түскен ұрылар. Ақталыпты соңынан. Талайлар зардап шексе де, Кейбірі ізсіз кетсе де, Жарғыш қорғап ұрыны Ұзын екен иттің құрығы. Ешкімге теңдік бермеген, Кейбір елдің жақсысы, Көрседе болып көрмеген. Көздерін жұмған ... иə,пірім, Оңдай гөр істің ақырын. Жекенге жаза берсе егер... Жетпейді тіптен ақылы, Сөгілуі мүмкін үш жүздің. Бірікпей жатып іргесі, Жолымыз емес ол біздің. Жиғызу үшін бірге есін, Ел бірлігін сақтатар, Қажет–ау, қазір бір тірек, Жыр төгетін күндей күркіреп. Нөсерлетіп сіркіреп, Үш жүздің асқан ардағы. Алтыннан ауыр салмағы, Алты алаштың ардағы. Бұқарекең түскен-ді, Ана бір жылы тағы да. Тигенде Керей шамына, Аш бурадай шабынып. Тұрғанда даяр шабуға, Шақырып Бұқар сабырға Керейге өзі атттанған.

Сондағы Бұқар жыры бұл Ел жадында жатталған. «Керей, қайда барасың, Сырдың бойын көбелеп. Сендер қашсаң, мен қойман, Арғымақпен жебелеп. Енді алдынан шығайын, Жауған күнше себелеп. Ақмырзамды өлтірдің, Ақ сойылмен сабалап. Мен Арғын деген арыспын, Азуы алты қарыспын. Сен бұзау терісі шөңшіксің, Мен өгіз терісі толыспын. Абылай алдында бітіссең, Құдандалы таныспын. Егер Абылай алдында бітіспесең, Атасын бермес алыспын. Көшің жетер бір жаққа, Өзің кетерсің бір жаққа, Көш соңынан салпақтап. Есің кетер сол шақта. Жар басына қамалып, Жарты лашық тігерсің. Аузыңдағы асың кетер, Көздеріңе жасың келер, Бұл қылығыңды қоймасаң. Сонау кеудеңдегі қалқайған, Дулығалы басың кетер». Бұхардың жырын тыңдаған, Жүрегі жұрттың сыздаған. Егіліп қатын-баласы, Қарттардың бойы мұздаған. Жастарға еріп желігіп, Болыппыз – ау біз надан. Аруақ аттап кетердей, Басымызға туды не заман. Бауырымыз бүтін бас аман, Ханға кінə тағардай. Ісінен кемдік таба алмай, Үлкен- кіші таңданып. Көндіріп елді, ру басын,

Бұрғызып кері көш басын. Сылқылдап тұрған үш жүздің, Бекіткен еді тоспасын. Сол тоспа тағы міне сылқылдады, Əр елдің сұрқиямы, сылқымдары. Көлденең Жекен ісін алға тартып, Борандай анық еді бұрқылдары. Бірі – Жекен қарақшы ұры десе, Бірі - Жекен қыпшақтың пірі десе. Үшіншісі тайсақтап шығары хақ, Қайтармақ боп қайтсе де ханнан есе. Қажет емес Алашқа мұның бірін, Алаш ұлы ұмытып көңіл кірін. Жұдырықтай жұмылар сəті емес пе Қиын сəтте қолдауға бірі – бірін. Сонда ғана Алаштың туы асқақ, Қан майданда жеңіске туар бастап. Сонда ғана Жоңғарды талқан етіп, Ұстар еді еңсесін мəңгі асқақ. Осы сəтте жарғыш би келді кіріп, -Хабар күтіп сарылдым мен сендерден. Мойындату қылмысын қиын болды, Болар ма еді əлі де іс өнбеген. Қызған темір, дүреден түк өнбейді, Деп жарғыш би азабын түгендеді. Тақылжырдан қыл бұрау салған едік, Міністегі бестідей жүгенделді. Алдымызға түсіп ап бүлкектеді, Бұлар кім, шыққан тегі есімдері? Ішінде татары бар, Башқұрты бар. Əр жерден қашып–пысқан қарақшылар Есімдері... – Жə, кім екен мұндағы көсемдері, – Бір ауыздан бəрі де Жекен деді, Бұдан бұрын түспеп пе бірі қолға, Түсіпті Байғожаның Байшұқыры, – Дегенде хан Абылай атып тұрды. Мен едім би сайлатқан бұл құрғырды. Қазақтың даладай кең дастарханы, Досы түгіл, қасына бас тартады. Мұнысын дарқандық де, бəсеке де,

Құдайы қонақтан кім бас тартады. Байы да, қазекеңнің кедейі де, Ата салтқа дақ түсірмей мерейіне. Ұстанған ұрпақтары жалғастырған, Дəстүрін ата – баба келер күнге. Көкшеліктер дəстүрді алға тартқан, Алаштың даңқы шығып, айбыны артқан Ерлерін ерулетіп, еркелетіп, Қонақ қып, əн мен күйге сусындатқан. Байы бастас – Батыры құлақтас ел, Көңілденген тұсында ежелден көл, Байларға, батырларға билеріне Жеке үй тіккен. Еті- тау, қымызы- сел. Батырлар түскен үйге бұрыламыз. Алаштың ауыздағы тірі аңыз, Осында Қабанбай мен ер Жəнібек, Бөгенбай ... Басқасын тізе беріп не қыламыз. 11 Сөз қылып өткен жорық майдан жолын, Бастаған сан майданда қазақ қолын. Отырған Бөгенбайға сұрақ қойған, Жас сардар танып қалған оңы – солын. – Бөгенбай аға! Сіздер жайлы аңыз көп, Айтылады талай кеп. Соның бірі келеді – Бұхар жырау айтты деп. Жыр еді... Батырлар қарқ – қарқ күледі, - Өз аузынан естиік. Тынышталыңдар, мұны енді. Бөгенбай сəл қозғалып шын болған Жəй бұл енді. – Бір шабуылдың алдында, Тарбағатайдан ары асып, Үржар, Есіл бойында салтанаты жарасып, Жау шабар деп ойына алмай жатқан алаңсыз. Жоңғарды басып аламыз. Дегенде мына Қабанбай, Қарсы шығып, ой, Аллай. Таяқ тастам жердегі,

Қазақты шабу ермегі. Ласты Шораны шаппай біз, Сірə да, көз ашпаймыз. Деп бір сөз бастады, Абылай сонда жырауға, Сұраулы көз тастады. Мұндайда тоқтар жырау ма, Жөнелді жырды төгілте. Естігенді еліте, Ер біткенді сергіте. Қалың елді серпілте, Осы бір маздақ жыр пілге. Сан – санаға жарық түсірген, Сол сəтте ауыр тисе де, Уақыт өте түсінген. Бұқарекеңді сыйлаймын. Шыншылдығы үшін мен, ал сондағы жыр мынау. Деп бастаған жырды енді, Жұрт тегіс құлақ түрген-ді. 12 «Ай, Абылай, Абылай, Сені мен алғаш көргенде, Тұрымтайдай ұл едің. Түркістанда жүр едің, Əбілмəмбет төренің, Қызметінде тұр едің. Қалтылдап жүріп күнелткен, Үйсіндегі Төле бидің, Түйесін баққан құл едің. Сен жиырма беске келген соң, Бақ қонды деп басыма, Алтын тақтың үстінде, Ақ сұнқардай түледің. Дəулет бітіп басыңа, Қызыр келді қасыңа. Бейішке нақ түнедің. Алыстан тоят тіледің, Қылышынды тасқа біледің, Алмасаң жауыңды қоймадың, Алсаң да əсте тоймадың,

Ырыздықты елден ойладың. Уа, сен Қанжығалы Бөгенбай, Тоқымы кеппес ұры едің, Түн жастанып жүр едің, Қабанбайдан бұрын найзаңды, Қашан жауға тіредің? Ашуланба, Абылай, Ашулансаң, Абылай, Көтерермін, көнермін. Көтеріп қазыға салармын. Өкпеңменен қабынба, Өтіңменен жарылма, Басына мұнша көтерген, Еліне жаулық сағынба! Күнінде мендей жырлайтын, Мініңді айтып сынайтын, Тоқсан үштегі қария, Ендігəрі саған табылмас!» Жырға құлақ түрісіп, Дуылдасып күлісіп, Отырғанда сырт жақтан, Ағызып шапқан бір кісі, Хан жарлығы құлақ тұр, Деп айғайлап алыстан. Кірді ауылға. – Тегін емес, сірə, бұл, Батырлар бұлар басқалар, Жайсаңдары мен қасқалар, Хан жарлығына құлақ түр. Ертең ұлы сəскеде, Құрылған дардың түбінде, Қарақшылар ісі қаралсын, Жарлығы дереу таралсын. Хабарлансын бар аймақ, Біріне емес бəріне. Жасына һəм кəріңе, Хан əмірі уəжіп, Кеш қалмасын бірі де. Абыржу бар түрінде. Қамшы басып атына, Қарамай алды – артына, Жаршы ағыза жөнелді, Салмақ сап хабар жалпыға,

Ұғынбай істің мəн – жайын, Талайлар қақты таңдайын. Тереңнен толғар билер де, Ұстаумен болды маңдайын. Қарақшылар. Бізде бар ма ед ондайлар, Сөз етісіп əрнені. Ақыры таңды атырған, Кеткен маза байлардан, Кеткен маза батырдан. Сауалға жауап алғалы. Жолға ерлер қамданды. Үш жүздің ұлы билері, Арнайы хабар тиген-ді. Ордаға емес шеткерек, Келді еніп, үйге енді. Бұқар мен Абылай, Уəзірлер бар бірталай. Қарсы алып келген билерді Мағлұмат берген бірталай. Сонан соң хан Абылай, Жайларға тоқтап бірталай Жасады көпке ұсыныс Төбе би, Бұқар болсын деп Демеді ешкім бұл қалай. Төле, Қазбек, Əйтеке. Алқа биге сайланды. Қазақтың ойшыл қаймағы, Бір ананың ұлындай. Ел ертеңін ойлады. Хан мен жырау билердің. Бір жерден шықты ойлары: Байшұқырды ылаңсыз. Мүмкіндігінше, ешбір шығынсыз Тұтқындау керек деп шешті Өткізді солай сол кешті. 13 – Би кеңесі құрылсын, – Жиырма төрт биден тұратын. – Ақсақалдар елдің мұратын Қоритын кеңес жұмысына,

Қатыссын деген жарыса. Сəйкес ед жарғы заңына, Іле шала билер мен ақсақалдар Дар түйенің маңына, Төбеге келіп жайғасты. Басталды отырыс алғашқы, Шартына сəйкес кеңестің. Теріс демес мұны ешкім, Қарақшылар билер алдында. Шарт жүгінді дөңестің, Үстіне шығып бір- бірлеп. Қалт – құлт басқан кірбіңдеп, Түрлеріне қарап кейбіреу. Кімді көріп тұрмын деп, – Қарақшы!- дейді,- кім бұлар? – Бірі жəдігөй,-деді, бірі құрғырлар,Деп зілденіп тұрған-ды. Төбе би кетті сөз бастап: – Болған қылмыс бұл маңда. Адам жаны шошырлық, Дей кеп кетті көсіліп. Қылмысты істі баяндап, Сөйледі бір шешіліп. Сүйеніп кеңес шартына, Беймəлімдеу жалпыға. Шақырттырып алды да, Бір жігіт пен бір қызды, Би алдына тұрғызды. – Бұлар жапа шеккендер. – Кане бері беттеңдер, – Жан беруге дайындал. – Иə,тəңірім өзің жар ... Дей бергені сол еді. Жігітті Төле бөгеді. – Жау құлысың кеше ғана босаған, Жан беруге қақың жоқ. Істі көрген болса адам, Жан беруін қабылдайық соның деп. Сол сəт Абыл шынымен абдырады, Шолпан үшін жүрегі қан жылады. Би – қазылар Жекенді жақтап шықса, Шолпан байғұс қай жаққа қаңғырады. Жекен болса белгілі əлімсақтан,

Қара табан қара құл қарғыс атқан. Шонжарды жерге қарату қайда саған, Кеудесін кеткен еді кернеп мақтан. – Көрген, білген жоқ па?- деп қайталады. Төле биге кім не айта алады. Жұрт аңырып тұрғанда бір жігіт кеп: -Мені- деді. Өрт мінезі өзінен байқалады. Қос жанары айбынбай ұшқын шашып, – Мəселенің алайық басын ашып, Бүгінгі Төбе бидің інісімін, Келдім еріп Далбадан жері қашық. Өз ныпсым Амангелді, əкем Қасен, Зорлық пен зомбылыққа тура қас ем. -Биеке, жан беруге рұхсат етсең, Оқтаулы мылтық сүйіп, сырын ашам. Би біткен бір ауыздан мақұлдаған, Сол сəтте мылтықты би жақындаған. Мылтықты ұңғысын сүйгеннен соң Амангелді алаңда қыран құстай саңқылдаған. Көргенін жоғарыда айтқан жайды, Тəтпіштеп дым қалдырмай баяндады. – Осы рас па?- деген би сауалына, – Мұны істеткен- Жекен,- деп аянбады. Қарақшылар мойындап бірі қалмай, Билер жатты сауалын əрі жалғай. Шөгерілген нар түйе жатыр еді, О, ғажап–ай, Жекеннен көзін алмай. – Қашан сенің бітірем жұмысыңды, Мəңгілікке үземін тынысыңды. Деп тұрғандай көрініп Жекенге де, Жынын шашып, зəресін бір ұшырды. Қазбек би сауал тастап сөз бастады, Қан- жоса басын жарар бұл қасқаның Ұзыннан өш қысқадан кегің барма ед. Сен жассың бұлай ету жарамас-ты. – Бұл шалдың өзін сол сəт қара басты. Тап беріп сені алам деп қара албасты, Кеудеме қол салғасын шыдамадым,Деп Шолпан əңгімеге араласты. – Солай,- деді сол сəт Қазбек тағы. Күң болса да бұл қыздың сынбай сағы, Арын қорғап, жазасын берген екен.

Мұндай қыз ер жігіттін бағы-дағы. Осылай би кеңесі жалғасты əрі. Байшұқырға Əйтеке тікті кəрін: – Қалай ғана жер басып жүрдің екен. Би- шапанын жамылған сендей залым, Жығылғанда Байшұқыр жерді құшып. Ербең етіп нар түйе тұрды ұшып, – Өлтірмеші, қасықтай қанымды қи,Деп Байшұқыр аяғын жатты құшып. Жекеннің де жығылып жүні тіптен. Шаруасы секілді əбден біткен. Іс аңысын аңдаған Абылай да, Отыр еді тағында шаршап тіптен. Байшұқырдың көргенде қалын мүшкіл ... Қысқан еді еріксіз күлкі түскір. Тек əп-сəтте алған еді бойын жиып, Есіне алып үш жүздің халін мүшкіл Қабағынан қар жауып, түсі суып. Би-қазыны тыңдаған құлақ түріп, Сұрақ-жауап ретімен жалғасуда ед, Сыр барлайық біз-дағы топқа кіріп. 14 Ата салты, шариғат заңына біз Мойынсұнып əманда бағынамыз. Сондықтан да Құранды қолға ұстап, Ант етіп, бір Аллаға жалынамыз. Тура жолдан тайдырма, Күнəға Алла бастама. Қыла көрме масқара, Күлкі қылып достарға, Таба қылма қастарға. Таңда Мақшар күнімде, Əділетсіздігіміз үшін біздерді. Тозақ отына тастама, Дей келіп Бұқар үкімді. Қолға алып аз – маз толғанды, Баян етті қылмысты. Баян етті болғанды. 15 Кей шонжар кеудесімен көк тіреген,

Жалғасып жең ұшынан ептілермен. Үш жүздің бірлігіне ши жүгірткен, Тілегі қабыл болып көп тілеген. Үш жүздің іргесі іріп сөгілер сəт, Жетуін күтулі еді таппай тағат. Жекенге ауыр жаза кесе қалса, Үкімді демекші еді тіптен ағат. Жекен - бұл қыпшақтардың ел ағасы, -Ағалап, құрмет тұтқан кəрі- жасы. Ел таныған шонжардың бірі емес пе? Əу- бастан домалаған өрге тасы. Жекеңнен бір қателік кеткен шығар, Жөн бар ма тек сол үшін шектен шығар. Шонжарды ел ағасы ату, асу, Айтыңдаршы жазама адам ұғар. Жоқ, біздер бұл үкімге шүбəліміз, Тарқасын десеңіздер күмəніміз. Хан Абылай пəрмен ғып билеріңе, Жаңадан əділ үкім шығарыңыз. Əйтпесе бұл үкімге қарсы шығып, Жасаймыз ел ішінде бүліншілік. Абылай хан би қазыны жығып бермес Жол таппай діңкелесін дымы құрып, Қос оттың ортасына қуырайық. Қылайық осындай іс ерге лайық. Толқуды дəл осындай көрген тұста, Үш жүздің жақсылары серттен тайып. Қасынан Абылайдың болар ғайып, Осы оймен көпшілікке таратқан сөз. Бұл сыбыс кең алаңға тарады тез, Бұқарекең мұны да байқап қалған. Сақ құлақ, ойы ұшқыр, қырағы көзі, Іс бітіп үкім шығар кез де жеткен. Əр биге Бұқарекең құрметпен, Сөз арнап, құлақ салған пікіріне. Сонан соң жайттарды айтып тарихта өткен, Білдірген өз пікірін өзгелерге. - Жекенді өлтіргеннен өзгерер не? Қаупында жасырмаған, асыл аға, Пəлеге үш жүз басы кез келер ме?Дегенде, Төле, Қазбек, Əйтекең де Билікті толығымен сендік сізге.

Бірге деп өзіңізбен деп ойланыңыз. Ұлы жүз, орта жүзде, кіші жүзде, Бұл сөзге Бұқарекең қанаттанған, Түсінген мəңгі емесін мына жалған, Ақыры, үкім айтар кез келгенде, Айнала төңірекке көзін салған. Абылай тақта отырған түсін бермей, Сезімге ішті жеген ерік бермей. Түнеріп бұлар жаққа көз тігулі ед, Сөз бастап кетті Бұқар қолын сермеп: – Иə, тəңірім, əділдікке баста бізді, Ел бағып отыр мынау басқан ізді. Жазалау ата салты жазалыны Мырзалар, ханымдармен жаны ізгі. Бойыңа қартайғанда өсек ертпе, Бабаңның осы сөзін нақыл, серт те. Алайда бəз біреулер мұны ескермей, Шалдығад пенделік пен нəпсі дертке. Соның бірі Жекенді жұрт біледі, Шонжары осы елдің дүр түлегі. Күні кеше даңқы байтақ елге, Жайылып жауар күндей күркіреді. Байлық та, бақыт тағы басында еді, Сол Жекен Пайғамбардың жасында енді. Алланың ақ жолынан тая басып, Бірге отыр қарақшылар қасында енді, Қылмысы жіпке тізіп баяндалды, Отырған көпшілікке аян бəрі. Бір Алланың құлымыз бəріміз де Мейлің жас, болсаң-дағы мейлі кəрі, Бірнеше жазықсыз жан опат болған, Арттағы ұландары гүлдей солған. Жазықсыз талай жанды опат қылған, Жекенді қылмыскерді мына отырған. Дарға асу, ату, басын алу, Болар ед жеңіл жаза барып тұрған. Сондықтан біздер, билер, кеңесе кеп, Келген ек бір шешімге тəңір жебеп. «Қара қазан» қарақшының жазасы бұл Іргесін аулақ салсын елден бөлек. Мал мүлкі «Қара қазанға» түсіп бүгін, Үкіммен жандарына бердік сауға. Дегенде Жекен байғұс зар иледі,

Хан ием, өтінемін ассын дарға. Жөнелді жасауылдар Жекенді алып, Қарақшы ақ сақалын қанға малып. Кешірім хан иемнен өтініп тұр, Ісіне қапа болдым мен ұялып. Салп етек күндерінің бірі сүй деп, Сүйреңдеп тіл найзасын жатыр түйреп. 16 Өрістегі қалың мал бірі қалмай, Жекеннің ақ ордасы қалды күйреп. Ал Жекен қуылған соң туған жерден, Бəйбіше,тоқалымен соңынан ерген. Ұл-қызы,келіндері шулап-шұбап, Кірме боп сан ауылға көшіп көрген. Пана таппай бірінен тақыр кедей, Түк болмаса қолында туысын өгей. Шерменде күн кешіпті талай жылдар, Адам, сірə, өлер ме ажал келмей. Байшұқыр да оңбады, құлдырады, Өткен күндер көрген түстей бұлдырады. Барсың ба,жоқсың ба сен бұл тірлікте, Елемей өмір шіркін, жылжыр əрі. 17 Абылай хан сен едің, Жырау Бұқар мен едім, Ел қамын ойлап əу-бастан Атқа қонған ер едің. Қан майданда қырқысқан. Жоңғар мен қазақ жұлқысқан, Шыға келіп бір тұстан. Абылайлап ұран тастаған, Жау батыры Шарышты, Найзамен түйреп тастаған. Бермеген қолдан намысты Арыстаным, сен едің, Ерлігіңді елге танытып, Жырға қосқан мен едім. Жиырма беске келгенде, Бақыт қонды басыңа ... Елу жасқа келгенде, Үш жүздің бар баласын,

Бастап өзің келдің де, Аттарының бастарын. Бір кезеңге тіредің, Бүгін саған сол үш жүз, Айтқалы келді тілегін, Баста деп жоңғар жолына. Ергелі келді соңына, Қазақтың ханы Абылай, Бұл сөзге куə бір Құдай, Қазақ, қазақ болғалы. Жат жерге көзін сатпаған, Мал – мүлкіне қызығып, Ойрандап елін шаппаған, Сонда да қазақ баласы, Жаугершіліктен көз ашпаған. Ен жатқан жерге қызығып, Ниеттері бұзылып, Бірде Ташкент, бірде Ойрат, Қанды жорық бастаған. Айта берсек сөз көп-ті, Күңірентіп жер- көкті, «Елім – ай» əні тербетті Мына байтақ даланы. Қайран ел жаны жаралы, Ақтабанға ұшырап, Қонысынан ауып барады, Қан жуған шежіре парағы, Сол кездері ел мұның, Шейіт болған ер құның, Тізбелеп айта алады. Сөз етіп ащы шындықты, Жария қылар сұмдықты. Жау шапқанда ұмытқан, Ел тірлігі, бірлікті. Ел басқарған хандардың, Əрқайсысы қорғап жандарын, Талаттырмай малдарын, Жаудан алып қалғанын, Аяқ асты еткенін, Ұлтының ұлы арманын. Аңырақай шайқасы. Үш жүздің басы біріккен. Рухын қазақ тірілткен,

Жеңіске қолы жеткенмен, Ұлы майдан даласын, Əбілқайыр хан тастап кеткен-ді. Көздеген мақсат дүние-ай, Жеріне сүйтіп жетпеді. Айтамыз кімге өкпені, Ең бастысы, сол ұрыс, Жоңғардың көңілін көктегі Қара жердей еткен-ді. Жеңілмейтін жау болмас, Деген үміт көктеді. Жұртына жаулық сағын ба, Деумен келдім Абылай, Осы тұста сен маған, Дей көрмесін, бұл қалай. Шық майданға шықпасаң, Жоңғардың көзін құртпасаң, Басынан қиқу арылмас, Таланған жұрт сені онда, Ханымыз деп танымас. Қол астынан ел кетер, Шалқыған шалқар көл кетер, Қаны тамған бабаңның, Қасиетті жер кетер, Ата жаудың қолында, Қызың күң боп, Ұлың құл, Кіріптарлықта ер жетер. Ақылға сал, Абылай, Бір шешімге келгейсің. Шешіміңді күткен еліңе, Бір жауабын бергейсің, Деп жырау тыныс алған-ды, Тағынан тұрып Абылай «Илаһи аумин» деп қалған-ды. Бабадан бата тілеген, Мың сан сарбаз сап түзеп, Сардарлар түндей түнерген. Бəрінікі бір – ақ ой, Бəрінікі бір тілек, Екеуін Абыз ұғынған. -Иə, Аллаһ, біздерді,

Сақта сұмның сұғынан. Екіжүзді сұмдардан, Ішінде елдің бұғынған. Дей келіп жырау көсілді, -Іштен шыққан жау жаман. Қой терісін жамылған, Тəубасынан жаңылған, Жат пиғылды сұмырай, Əр кезде де табылған. Сатқыннан сақта, тəңірім, Өшіре көрме қазақтың, Алда көрер жарығын. Дей келіп тыныс алған-ды, -Сан ғасырлық халқының, Жүзеге ассын арманы, Тəңірім, өзің бере гөр, Бас болып Абылай арманы. Үдере соққан дауылдай Төкпей бір жауған жауындай. Жөңкілген жойқын сең дейін. Арнасынан асқан көлдейін, Жайпасын, жойсын, ықтырсын, Қызыл қанға бөктірсін, Кең байтақ жоңғар даласын. Ханы менен қарасын, Ардақ тұтқан анасын, Ел билеген ағасын, Шырылдатып баласын Батырсын жаудың қарасын. Абылайдың тізе бүккіз алдына бас ұрып, Буырқанған жыны басылып, Елпектесін елшісі, Құл – құтанның, малдың да, Керегі жоқ жердің де, Жасыта гөр, тəңірім. Жасыта гөр, жоңғар періні, Жеткізе гөр жеңіске. Жаратқан ием, тəңірім, Бар əлемді сыйғызған Қауызына тарының. Медет бола көргейсің, Құдіреті күшті, тəңірім.

-Деп батасын қайырған, Əумин!- деп шулады ел. Күңіренді қоңыр бел, Ақтарылды сол сəтте, Ел тілегі бейне сел. Иə, Аллалап, сыйынып, «Абылайлап» ұрандап, Алаңға əскер жиылып. Қолбасшылар ант етті, Елге байтақ құранды ап, –Ұрыс барда тұрыс жоқ, Сөзің баба дұрыс деп. Қалың қол сап түзеді, Бұқарекеңді жолға сап. Оралайық біз енді, Сол тұста ұлы жыраудың, Сырқаттанып жүрген кезі еді. Шығар да еді жорыққа, Сырқаты жолын тежеді, Аттанды енді еліне. Баяндай алтын төріне, Шығарып салды хан өзі. Тəн мінезбен елдің еріне, Қоштасарда құшақтап, Сау тұруын тіледі. Көзінен жасы бұршақтап, Шешуші шайқас бұл енді, Алла сəтін салсын деп, Тағы да берді батасын. Сендерден хабар күтумен, Таңдарым болды ататын, Күндерім болды бататын, Жаушыдан хабар жіберем. Бір Алла өзі қолдаса, Жеткенде жеңіс күні ертең. Тұрағыңыз Далбаға. Өзіңізді сақтаңыз, Тапсырдым бір Аллаға. Əлден соң күйме қозғалды, Алшақтап əп -сəт арасы, Қиыса алмай қоштасты, Қазақтың қос данасы.

Бикболат Хазыров ЛЮДИ НЕСГИБАЕМОЙ ВОЛИ Эссе (Журнальный вариант)

Об одном прошу тех, кто переживет это время: не забудьте! Не забудьте ни добрых, ни злых. Терпеливо собирайте свидетельства о тех, кто пал за себя и за вас. Юлиус Фучик. Мало кому из павлодарцев известно, что более одной трети воинов 314-й стрелковой дивизии были призывниками из Павлодарского Прииртышья. Особенно много было наших земляков в 858-м артиллерийском полку, 590-м отдельном зенитно-артиллерийском дивизионе, 598-м отдельном саперном батальоне. А 1076-й стрелковый полк почти целиком состоял из павлодарцев. Поэтому дивизию и ее воинские части мы вправе называть павлодарскими. Сформированные в городе Петропавловске за очень короткое время – всего чуть больше месяца – они уже 8 сентября сорок первого года заняли рубеж по реке Свирь, перекрыв 130 из 200 километров перешейка между озерами Онега и Ладога. Свирь вытекает из Онежского озера и впадает в Ладожское. На её берегах расположены населённые пункты, которые сыграли немаловажную роль в истории Государства Российского, прежде всего в освоении сурового северо-западного края. На месте Лодейного Поля в петровские времена располагалась деревня Мокривщица. Здесь царь Пётр I построил верфь, которую стали называть Лодейное поле. Здесь на воду Свири был спущен первый петров-

ский корабль – 28-пушечный фрегат «Штандарт». Отсюда корабли уходили добывать не только ратную, но и научную славу. Русские мореплаватели на парусниках совершили немало географических открытий. Верфь была закрыта в 1830 году. К началу Великой Отечественной войны Лодейное Поле являлось районным центром, где действовало несколько деревообрабатывающих предприятий. Через Лодейное Поле проходит железная дорога Ленинград – Петрозаводск, а река Свирь является связующим звеном в сообщении с населёнными пунктами Карелии и Ленинградской области. Ещё с давних времён Свирь являлась частью Волго-Балтийского пути от варягов к грекам. Теперь мы знаем, что наши земляки – вчерашние колхозники, рабочие и служащие прииртышских предприятий и организаций, переодетые в солдатские шинели, волею судьбы оказались в очень сложное для страны время на важнейшем стратегическом рубеже обороны, скрестили свое оружие с врагом очень сильным и коварным, никем еще не побеждаемым. К исходу третьего месяца войны обстановка на фронтах обострилась до критической. Танковые клинья немецких генералов Гепнера и Гота, замкнув кольцо в Вязьме, окружили пять советских армий. И путь к столице оказался открытым. В конце ноября немецкие войска стояли от Москвы всего в 40 километрах. Не менее драматичным был накал событий под Ленинградом. 29 августа противник захватил Тосно и к исходу следующего дня вышел на железнодорожную магистраль Мга-Кириши и начал быстрое продвижение по ней. Выдвинутые Ставкой Верховного главнокомандования силы для перехвата и задержки противника, не выдержав натиска врага, оказались вынужденными оставить железнодорожную станцию Мга. 8 сентября ударные силы немецких войск вышли к южному побережью Ладожского озера, захватили город Шлиссельбург (Петрокрепость) и таким образом замкнули на суше кольцо окружения вокруг

Ленинграда. С севера наступали финские войска. Они захватили Петрозаводск, Олонец и вышли к реке Свирь. Таким образом, второй после Москвы политический, экономический и административный центр, важнейший узел дорог, крупнейший торговый, а вместе с Кронштадтом и военный порт на Балтийском море, оказался отрезанным от страны с суши, лишился коммуникаций, связывавших его с остальной частью Отечества. В конечном счете, как писал в своих мемуарах немецкий адмирал Курт Фрике, чтобы стереть с лица земли Ленинград, планировалось обстреливать его «артиллерией всех калибров и разрушать непрерывными налетами авиации». С 8 сентября 1941 года до 18 января 1943 года, когда Шлиссельбург был освобожден нашими войсками, сообщение с Ленинградом поддерживалось только по воздуху и Ладожскому озеру, а точнее – по проложенной по льду дороге, названной дорогой жизни. Командование вермахта понимало, что пока защитники Ленинграда поддерживают связь со страной, сломить их сопротивление не удастся. Только полная блокада могла заставить войска и население прекратить борьбу. И немецкие войска предпринимали отчаянные попытки охватить Ленинград с юго-востока, соединиться с финнами на реке Свирь на Ладожско-Онежском перешейке и таким образом замкнуть второе кольцо блокады вокруг города на Неве. Осуществление этого плана, как отмечалось в шеститомной «Истории Великой Отечественной войны 1941-45 гг.» (т.2), могло «резко ослабить оборонительные возможности Советских Вооруженных Сил и лишить СССР коммуникаций, идущих в глубь страны от Баренцева и Белого морей». Далее, «овладев Ленинградом и уничтожив Балтийский флот, они рассчитывали приобрести удобные морские и сухопутные пути для снабжения войск групп армий «Север» и «Центр» и выгодный район для удара в тылы советских войск, прикрывавших Москву».

Но, к счастью, этим планам не суждено было сбыться. Здесь немалая заслуга и наших земляков, с завидным упорством удерживавших рубеж обороны в тяжелейших условиях от многократно превосходивших немецких и финских войск. На второй день после вероломного нападения гитлеровской Германии на СССР – 23 июня 1941 года в стране была объявлена всеобщая мобилизация в действующую армию. В оставшиеся дни июня и в первую неделю июля 1941 года в целом по стране было призвано на военную службу около десяти миллионов человек. На призванных 1922-1923 годов рождения, находившихся на срочной службе 1919-1921 годов рождения, взятых из запаса легла очень тяжелая ноша – участие в войне с первых её месяцев до последнего дня. Поколение мужчин, родившихся в 1916-1923 годах, потеряло из своих рядов более 70 процентов – больше, чем любая другая из 24 возрастных групп, участвовавших в войне. Когда кадровая армия оказалась разбитой и большей частью плененной противником, когда враг вплотную подступил к Москве и Ленинграду, вышел к берегам Волги и Северному Кавказу, они приостановили его наступательную лавину и нанесли ему первые чувствительные удары, которые стали началом катастрофического конца гитлеровской военной машины – вермахта. Из первых призывников в Казахстане были сформированы четыре стрелковые дивизии: в Алмате – 316-я, в Актюбинске – 312-я, в Акмолинске (ныне Астана) – 310-я и Петропавловске – 314-я. Все они должны были пополнить войска, отражавшие натиск противника под Москвой. Но к моменту отправки соединений на фронт, то есть в конце августа – начале сентября 1941 года, обстановка под Ленинградом сильно обострилась. По этой причине только 312-я и 316-я дивизии были оставлены под Москвой, а 310-я и 314-я брошены навстречу немецким войскам, рвавшимся к городу на Неве. Воины всех четырех дивизий на фронтах Вели-

кой Отечественной войны прославили родную землю немеркнувшими подвигами. 316-я дивизия стала восьмой гвардейской. В ее составе воевали ставшие легендарными Бауржан Момышулы, политрук Николай Клочков и 28 гвардейцев-панфиловцев. Славным был боевой путь и других трех дивизий. В книге рассказывается о воинах-павлодарцах 314-й стрелковой дивизии. Пусть не все они были героями, но скоротечное время не сотрет из памяти народной их стойкость и жертвы, принесенные на алтарь Великой Победы. В течение июля и начале августа 1941 года, по мере прибытия новобранцев из районов, Павлодар отправлял их в Петропавловск. Среди них много было добровольцев. В армию до войны молодежь шла с удовольствием. Красная Армия была окружена почетом и уважением. Даже девушки в своем выборе предпочитали тех, кто шел на службу. И в то время еще не все осознавали опасность начавшейся войны, сколько времени продлится и какие страшные испытания она принесёт стране и людям... В Петропавловске прибывшие вливались во вновь формируемую 314-ю стрелковую дивизию, образуя самостоятельные или пополняя уже созданные части и подразделения. Новобранцы, прибывшие отдельной командой из Баянаульского, Павлодарского, Успенского районов и города Павлодара, были зачислены в 1076-й стрелковый полк. По утверждению ветерана дивизии Георгия Симоненко, этот полк «на восемьдесят процентов состоял из павлодарцев. Его на фронте часто называли павлодарским…». Призывники из Железинского, Иртышского и Актогайского районов пополнили 858-й артиллерийский полк. В целом же в дивизию влилось четыре тысячи павлодарцев. Командующим дивизией был назначен генералмайор Афанасий Дмитриевич Шеменков, работавший начальником Ташкентского военного училища, участник гражданской войны. Командирами полков и подразделений, на штаб-

ные и политические должности назначались прибывшие вместе с А.Д. Шеменковым офицеры из военного училища и Среднеазиатского военного округа. Из павлодарцев командные посты в подразделениях заняли капитан Борис Михайлович Житяев, старший лейтенант Максим Иванович Овчинников, лейтенант Георгий Петрович Симоненко, старший лейтенант Владимир Афанасьевич Зунков, капитан Филипп Наумович Мереха, майор Василий Кондратьевич Сальников, Мухамедшин, Икрамов, Стерликов, Коваленко, Сызко и другие. На формирование соединения и обучение новобранцев первоначальным навыкам военного дела было отведено меньше месяца – с 24 июля по 19 августа. Все делалось споро и быстро, как того требовала обстановка, сложившаяся в стране с началом войны… Эшелоны покинули Петропавловск 19-20 августа. Маршрут их пролегал на запад, где шли бои и решалась судьба страны и народа. «Путь до Москвы, – рассказывали Дюсембай Рахметов и Егор Андреевич Демеденко, – был спокойный, только в поведении и взглядах встречающих угадывалась далекая война… Не доезжая до Москвы, эшелоны повернули на северо-запад. Неожиданно появившиеся в небе немецкие самолеты разбомбили один из наших эшелонов. Появились первые убитые и раненые... 26 августа эшелоны разгрузились на станции Хвойная. И мы должны были занять рубеж обороны по линии Зеленщина – Селище в Новгородчине. Туда двинулись в пешем строю. Шли пять суток, делая в день по 50 километров, со всей материальной частью и вооружением. Чтобы избегать бомбовых ударов вражеской авиации, свободно летающей над нами, выбирали просёлочные дороги, закрытые лесами. Сухари в вещмешках быстро закончились, дальше мы питались тем, что Бог пошлёт, даже мясом издыхающих лошадей. Всё время не прекращая лил дождь. Вымокли до нитки, от постоянной сырости потрескалась кожа на руках и ногах.

…Не прошло и суток после занятия назначенного рубежа, как дивизия снова погрузилась в эшелоны и отправилась на новый рубеж: Лодейное Поле и Заостровье. Туда эшелоны прибыли 6-8 сентября. И тут снова подверглись обстрелу, теперь уже артиллерийскому. И снова пролилась кровь. А ведь мы еще не приступали к войне…». О следовании эшелонов к пункту назначения бывший редактор дивизионной газеты «Ленинское знамя» Ф. Богатырев писал: «...за нами почти по пятам шли немцы. Чтобы как-то приостановить их движение, 26 августа 204-я отдельная мотострелковая разведрота была оставлена на станции Хвойная Новгородской области, где рассредоточилась в прилегающих лесах. Рота должна была обеспечить безопасность движения наших частей, следующих в район нового сосредоточения… 28 августа наш последний эшелон прошел станцию Малая Вишера, а 29 августа ее заняли немцы…». Разгрузка эшелонов происходила в чистом поле возле станции Заостровье, расположенной недалеко от Лодейного Поля. Город лежал в руинах, оплетенный нитями рваных проводов. Финны тут же открыли массированный артиллерийский огонь. И наши полки и подразделения сразу же вступали в бой с финнами, даже не успев рассредоточиться. К тому времени финны, тесня разрозненные наши подразделения, своими передовыми частями достигли правого берега реки Свирь и закрепились на нём. Местами даже проникли на левый берег. По словам того же Ф. Богатырёва, «на некоторых участках противник не знал, где мы, а мы не знали, где противник». В таких условиях дивизии пришлось занимать линию обороны по фронту (Плотичная, Подпорожье, Свирь-3, Лодейное Поле, Ручьи и Кут-Паута) протяженностью 130 километров, на которой потом оборонялся целый корпус. В полосе, занятой 1074-м стрелковым полком, финны почти десять дней с фанатическим упор-

ством пытались пересечь водную преграду. 13 сентября, по свидетельству очевидца, ими было предпринято тринадцать попыток. Но каждый раз мешали наши: артиллерийскими снарядами разбивали приготовленные плоты, лодки и другие плавсредства, прицельным огнем уничтожали живую силу, рассеивали сосредоточившиеся группы и подразделения в местах переправы. Одну из десантных групп, под покровом ночи подплывшую к нашему берегу, бойцы отделения младшего сержанта Ф.Д. Гопоненко забросали гранатами. Баржа была потоплена с находившейся на ней сотней финских солдат. Еще сложнее была обстановка в полосе, отведенной для занятия 1076-м и 1078-м стрелковыми полками. У поселка Свирь-3 и в районе города Подпорожье до прихода наших частей противник успел переправиться через реку и закрепиться. Кое-где он мелкими группами проник в глубь наших позиций. Задача перед полками была поставлена такая: если не сбросить противника к реке, то хотя бы локализовать занятые им плацдармы. Бои шли много дней, были ожесточенными, нередко переходившими в рукопашные схватки. Георгий Симоненко в записке, оставшейся после смерти, писал: «После разгрузки нашему батальону (служил в третьем взводе девятой роты третьего батальона 1076-го полка) не дали даже сосредоточиться, сразу же повели в бой. За ночь мы должны были зайти в тылы финнов, проникших на левый берег Свири, атаковать их и опрокинуть в реку… К назначенному району провёл батальон местный житель, к четырём часам утра мы подошли вплотную к позициям финнов. Батальон развернулся и пошел в атаку. От неожиданности финны начали пятиться назад, но вскоре оправились и открыли по нам массированный огонь из орудий, миномётов, пулемётов и автоматов. Мы же, вооружённые трёхлинейными винтовками образца 1891 года, не могли противопоставить противнику огонь такой же силы и плотности, тем более подавить. У нас не было огневых средств.

Бой длился до исхода дня. Когда истекли боеприпасы, надо было отступить, но сделать этого мы уже не могли. Единственная профилированная дорога, по которой мы шли ночью, после нашего прохода была заминирована нашими сапёрами. По сторонам дороги простирались непроходимые болота. Мы оказались в ловушке… Противник, почувствовав нашу слабость, окружил нас с флангов и пытался выйти в наш тыл. Батальон таял на глазах. Погиб мой земляк Тихон Тепляков, с которым неотлучно находились вместе. Другой мой земляк – Филипп Дьячков не только подбадривал, но когда мы вошли в болото, помог мне выбраться из трясины, куда я попал в суматохе отступления. Наш отход прикрывали короткими очередями из ручных пулемётов Пётр Жаворонков и ещё двое, которых лично не знал… Только с наступлением темноты бой прекратился. Финны не стали нас преследовать, считая, видимо, что и без них поглотит нас болото…». Только через много дней блужданий по болотам и лесам, голодные и оборванные, чудом уцелевшие, уже в середине ноября вернулись в часть всего одиннадцать человек, в том числе Симоненко и Дьячков… из целого батальона… К сожалению, Симоненко не называет имена участников этого злополучного сражения, не указывает координаты местности, где оно произошло. Можно только предполагать, что этот военный конфликт произошел недалеко от города Лодейное Поле, в болотистой местности. Все погибшие были отнесены к числу пропавших без вести, остались лежать там, где застала их вражеская пуля или снаряд. Все или почти все они из Павлодарского Прииртышья. Из разных далеко не полных источников я выписал имена павлодарцев, служивших в 1076-м стрелковом полку и отнесённых к пропавшим без вести на Свирьском рубеже обороны в сентябре-ноябре 1941 года. Их оказалось 397. Без сомнения, многие из них, если не все, закончили свой земной путь во время этого неудавшегося боя.

Уже в ноябре 1941 года левобережье Свири полностью контролировалось нашими частями. Туда больше не ступала нога противника. И никто не мешал по свежим следам на месте этого сражения подобрать останки павших, установить их имена и с почестями предать земле. Но этого не было сделано. Тела мёртвых, без сомнения, павших смертью храбрых, были оставлены без захоронения. Иначе они не остались бы навечно пропавшими без вести. Эти слова – определения послевоенного статуса большого числа бывших воинов, введенные в оборот штабниками в спешке войны, навечно прикрепили за ними. Они во мне вызывают постоянное чувство досады, поскольку оставляют место строить о воинах всевозможные домыслы и догадки. Между тем реальность убеждает нас, что считавшиеся пропавшими без вести – все сгинули на войне, погибли не без чести. Выяснение судеб пропавших без вести затянулось на долгие годы не потому, что это неразрешимо. Как известно, неразрешимых проблем не существует. В послевоенные годы её вполне можно было решить, если бы было уделено достаточно внимания. В Германии, например, военными розысками занимаются три специализированные службы. Сразу после войны в западногерманском городке Арользен была создана международная служба розыска, в её хранилище вложили свои архивные взносы десять государств, в том числе и Германия. А Советский Союз, принёсший в жертву военному молоху больше жизней, чем все они вместе взятые, соблюдая идеологическую чистоту, отстранился от святого дела. Только после развала СССР Россия разрешила этой службе ксерокопировать часть из хранящихся в разрозненных российских архивах материалов. В Советском Союзе, а после и в России, как известно, не было создано специальной службы, которая занималась бы военными розысками. Работа по розыску, которая ведется и поныне, в основном осуществляется молодёжными и студенческими

поисковыми отрядами на средства меценатов и благотворительных организаций. Мне могут возразить: кому нужны эти розыски после стольких лет по окончании войны? Им-то ведь всё равно. Да, им-то, может быть, всё равно. Как говорится, мёртвые сраму неимут. Это нужно живым, и это наше прошлое со временем займёт своё место в исторической памяти народа, станет одним из составляющих формирования сознания будущих поколений. И как писал фронтовик – писатель Виктор Астафьев: «...память о солдатах войны должна быть справедливая и чистая, без подозрительных намёков и оговорок». Дивизия, состоящая в основном из ранее не служивших в армии новобранцев, недостаточно обученных и плохо вооружённых, растянутая на сто тридцать километров, только благодаря самоотверженности солдат и офицеров сдерживала натиск хорошо вооруженных финских войск, рвавшихся на соединение с немецкими частями, подошедшими к южному побережью Ладожского озера. Только через месяц полоса обороны дивизии была сужена до 30 километров вместо пяти километров по уставу. Теперь она проходила по линии Свирь-3 – Лодейное поле – Заостровье. На ней воины соединения стояли целый год, вплоть до второй половины сентября 1942 года. Оборона велась активно, наши воины постоянно наносили врагу чувствительные удары. Артиллеристы пятой батареи 858-го артполка, состоящего из павлодарцев (командиры орудий Илья Тимофеевич Калганка, Егор Михайлович Писегов, Пантелей Максимович Кривошеев, Николай Рылов), уничтожили вражеские орудия и танки, обстреливавшие Лодейное Поле и его окрестности, – места разгрузки и рассредоточения наших подразделений. Когда противник приблизился к нашим окопам, наводчик 76-миллиметрового орудия Иван Епифанович Котляренко, житель Железинского района, оставшись единственным из расчета, прямой наводкой расстреливал наступающих финнов. А Илья Калганка уничтожил пулеметную точку и

противотанковую пушку. Рядовой Я.Т. Кижин остановил атаку вражеского подразделения, уничтожив из станкового пулемета до 80 солдат. Политрук пятой роты 1076-го полка М.П. Денисов с группой бойцов блокировал архангельский тракт и тем самым дал возможность целому полку занять выгодную позицию. Взвод сержанта Романа Мартыновича Панюшкина, проникший для диверсий в расположение противника, оказался в окружении. Сержант не растерялся, организовал круговую оборону и, используя темноту, вывел подразделение из окружения без потерь. В те дни газета «Большевистский путь» сообщила о двух эпизодах успешных боевых действий капитана Житяева, до ухода на фронт работавшего в Павлодарском областном военном комиссариате. На фронте он командовал батальоном. Перепечатанное в газете сообщение Совинформбюро от 22 сентября 1941 года рассказывало: «Подразделение капитана Житяева овладело важным объектом на реке С. (читай: Свирь), подходы к которому были пристреляны противником из тяжелых орудий и минометов. Объект усиленно охранялся автоматчиками. Подразделение захватило богатые трофеи и преследовало отступающих, расстреливая их в упор…». Во втором сообщении, опубликованном 7 ноября 1941 года, говорилось: «Капитан Житяев получил приказ – отбросить за железнодорожную линию проникшую на наши позиции группу противника. От куста к кусту, из окопа в окоп, пробираясь ползком, бойцы батальона во главе с командиром вплотную подошли к железнодорожному полотну, занятому финнами… От неожиданного удара противник дрогнул и беспорядочно отступил, бросив миномёты и другое военное снаряжение... Железнодорожное полотно было очищено». Но боевой путь славного капитана вскоре был прерван тяжелой контузией. После продолжительного лечения в госпитале в Свердловске он был признан негодным к службе. В послевоенные годы

Борис Михайлович жил в Павлодаре, трудился в обществе «Динамо». Крупный, с богатырски сложенной фигурой, пышными будёновскими усами и густым басом, он выделялся из среды окружавших его людей. Мы, тогдашние комсомольские активисты, часто приглашали его в молодежные аудитории для бесед на военно-патриотические темы. В годы войны областные газеты публиковали много писем с фронта. В них воины-земляки рассказывали, как они воюют с ненавистным врагом, нарушившим ход мирной жизни. О воинских подвигах солдат и офицеров писали их командиры, сослуживцы и политработники. В письме, адресованном женщинам Прииртышья, бывший работник павлодарского «Союззаготтранса» Иван Матвеевич Макаренко сообщал, что он уже «уничтожил несколько белофинских солдат и одного офицера. Был во вражеском окружении и вырвался из него». Он бодр, с сознанием ответственности перед земляками выполняет свой фронтовой долг и выражает уверенность в конечной победе нашей армии над фашизмом. Командир минометной роты Волобуцкий и политрук Сепривый в письме, адресованном коллективу Коряковского сольпрома, рассказали, как отважно воюет бывший рабочий этого предприятия Степан Мартынович Гетманец. «В одном из боев, – пишут они, – огнем из своего миномета он уничтожил несколько огневых точек, заставил противника бежать с поля боя, оставив пулемет и другое вооружение. Командование наградило минометчика ценным подарком». Бывший колхозник колхоза «Большевик» Павлодарского района Иван Гаврилович Джулаев в письме землякам сообщал, что он и его товарищ по оружию К.А. Ужегов из своего орудия обрушивают на головы фашистов тонны разящего металла, уничтожают живую силу и боевую технику противника. В январе 1942 года газеты опубликовали коллективное письмо командира миномётной роты 1076го стрелкового полка Лемещука, политрука роты Сафонова, секретаря партбюро Шухова, командира

взвода Плеханова, командира отделения Ионина и бойцов Письменных, Пичугина, Ляшева, Иманбетова и Харченко. Письмо было адресовано отцу, маме и жене разведчика роты Ивана Гавриловича Онищенко из села Дмитриевка Успенского района. «Мы – бойцы, командиры и политработники – боевые товарищи вашего сына и мужа, шлём вам боевой фронтовой привет. Спасибо вам, что вы воспитали такого сокола! Ваш сын, не считаясь ни с какими трудностями и опасностями, с честью выполняет все боевые задания, как подобает воину доблестной Красной Армии. Мы гордимся вашим сыном. Он дисциплинирован, пользуется большим авторитетом среди товарищей. Вместе с нами плечо к плечу защищает любимую Отчизну. Мы заверяем вас, что до последней капли крови будем защищать Родину и добьёмся полного разгрома врага. А вы в тылу работайте также самоотверженно, как сражаются на фронте ваши сыновья, мужья, отцы, братья… Держите связь с фронтом, пишите нам о своей жизни, успехах, о том, как помогаете Красной Армии бить врагов». Виталий Васильевич Редькин до войны работал заместителем главного бухгалтера конторы Госбанка в Павлодарской области. Этот мирный финансист на фронте проявил себя храбрым воином и прирожденным агитатором. Сержант Ачупков сообщает работникам Госбанка: «Вы можете гордиться своим товарищем по работе. Он пользуется всеобщим уважением как отважный воин и верный боевой друг. В подразделении он выпускает боевые листки, ведет политическую работу. Его задушевные и правдивые слова сплачивают и вдохновляют бойцов на борьбу с фашистами». Рядом с Виталием Васильевичем воевал его бывший сослуживец Хайритдин Айтыкин. В одном из сражений он погиб смертью храбрых. Первые бои с противником, часто переходившие в рукопашные схватки, сопровождались большим

кровопролитием. Бойцы, прежде не знавшие, что такое война, на ходу овладевали воинским мастерством. Работая с архивными документами, я выяснил некоторые подробности о потерях тех дней. 590-й отдельный зенитно-артиллерийский дивизион только за один день – 15 сентября – потерял пропавшими без вести бывших жителей Иртышского района двадцать шесть человек: Айтмагамбета Джампеисова, Казкена Байжанова, Амеркена Оспанова, Гупеляй Жамалова, Леонида Алексе евича Ярушина из села Каракодык; Куже Оспанова, Петра Кузьмича Столярова, братьев Ивана Афанасьевича и Тимофея Афанасьевича Михайличенко, Ивана Максимовича Фурмана, Захара Петровича Унтаниди из Беловодска; Беляла Мухамеджанова из села Пушкино; Михаила Гавриловича Ткача из населенного пункта Соколиновка; Андрея Панфиловича Дмитриенко из села Корниловка и других. Особенно многочисленными оказались потери 1076-го стрелкового полка. В списке 556 имен наших земляков из этой воинской части, погибших и пропавших без вести. В те сентябрьские дни сложили головы на этом участке ленинградской земли семьдесят успенцев, шестьдесят три павлодарца (из города и района), пятьдесят один качирец, тридцать три щербактинца, десять аксусцев, четыре лебяжинца и четыре иртышанина. Погибли Кабияк Атымтаев, Байсекен Джусупбаев, Ибрай Сулейменов, Толебай Султанов, Шабан Токсеитов, Иван Иванович Бовкун, Владимир Григорьевич Белоусов, Иван Кондратьевич Капранов, Аркадий Фёдорович Ястремский, Александр Фалелов, Ибрай Сатпаев, Пётр Максимович и Алексей Михайлович Смирновы, Петр Андреевич Горбунов, Иван Сергеевич Коновалов, Фатых Валиев, Каик Атымтаев, Михаил Александрович Голубев, Степан Петрович Миркушин и Владимир Алексеевич Тарасов из Павлодара; Есем Аубакиров, Кара Жуагибаев, братья Василий Андреевич и Николай Андреевич Агапитовы, К. Мырзабаев из села Песчаное; Фёдор Ильич Попка, Никита Кириллович Гавриленко и

Иван Григорьевич Олейник из села Новокиевка Качирского района; Евдоким Дмитриевич Кулусенко, Афанасий Северьянович Соловченко, Пётр Климентьевич Головченко и Павел Иванович Даниленко из села Павловка, Терентий Ефимович Коттюк, Николай Васильевич Печеневский, Никита Андреевич Пономаренко, Карп Иванович Зигуненко, Григорий Петрович Салапун, Михаил Ильич Бреус и Михаил Илларионович Вакунов из села Ковалевка Успенского района; Даулбай Зембаев из села Коряковка; Арсентий Сергеевич Тощук из Луганска; Сейтказы Жусупов, Николай Никифорович Попов, Василий Васильевич Сыжко из села Чернорецкое и Каппас Маканов из села Набережное Павлодарского района; Сергей Константинович Стеценко и Павел Ильич Сечин, Иван Сергеевич Филиппов из поселка Щербакты, Григорий Тихонович Куколенко и Григорий Фёдорович Кузьменко из села Орловка Щербактинского района; Сакен Бастемиров, Николай Петрович Трубаев и Яков Дмитриевич Свиридов из города Аксу и другие. В сентябрьских боях понесли большие потери также 1078-й стрелковый полк, 858-й артиллерийский полк, 598-й отдельный саперный батальон и другие части и подразделения дивизии. В те дни получил тяжелое ранение Еремей Климович Афанасьев, житель Павлодара. Он с отделением саперов возводил мост через одну из многочисленных речек. Ранение давало знать о себе всю жизнь, на старости лет отняло зрение. Навсегда остался инвалидом после ранения во время разведки боем Нажмиден Муканов, житель села Октябрьское Актогайского района. Подкошенный пулей противника, истекая кровью, он пролежал полсуток в морозный декабрьский день на нейтральной полосе. Семимесячное лечение в госпиталях не вернуло ему здоровье. Для Семёна Фёдоровича Гончарова, уроженца села Екатеринославка Успенского района, вылазка за Свирь 7 ноября 1941 года оказалась последней. Осколком мины ему ранило обе ноги и левую руку. Из-за ранений и контузий намного раньше окончания войны закончилась фрон-

товая служба для павлодарца Искандера Кеженова, Архипа Трофимовича Ткаченко из села Новокузьминка Железинского района, Андрея Никитовича Почемкина из аула Жанатан Лебяжинского района и многих других. В начальный период войны не хватало боевого опыта не только рядовым, но и командирам, даже высокого ранга. И это становилось причиной излишних, часто неоправданных, потерь. 27 ноября 1941 года на наблюдательном пункте 1078-го полка, расположенном на чердаке каменного дома, прямым попаданием снарядов финской артиллерии были убиты командующий дивизией полковник Иван Викторович Ковалёв, сопровождавшие его командиры артиллерийского полка П.Ф. Ивашко, артиллерийского дивизиона А.Ф. Запорыщенко и несколько старших офицеров дивизии. Некоторые из офицеров, находившихся рядом с комдивом, получили ранения, а командир 1078-го полка был тяжело контужен. Дивизия, по существу, была обезглавлена. Произошло это в результате несоблюдения элементарных правил маскировки в условиях обороны. Финские наблюдатели вели неослабное наблюдение за позициями наших частей. Заметив оживление у наблюдательного пункта полка, вражеская артиллерия прямой наводкой послала в него один за другим несколько снарядов, которые разорвались в гуще офицеров. Только после трагического случая было констатировано, что наблюдательный пункт не был замаскирован, поэтому хорошо виден с другого берега Свири и даже пристрелян вражеской артиллерией. Уже в октябре, подведя итоги первого месяца боев, командование дивизии в приказе отмечало «отсутствие твердых практических навыков и знаний своей специальности бойцами и командирами для действий в различных условиях боевой обстановки: лесисто-болотистой местности, ночью, в зимних условиях». В перерывах между боями стали проводиться занятия по боевой подготовке. Изучалось личное

оружие и другая боевая техника, отрабатывалась тактика действий в боевых условиях с учетом характера местности, времени суток и года как одиночных бойцов, так и различных подразделений. День ото дня обогащались боевым опытом бойцы и командиры, усиливался их отпор противнику. Теперь части и подразделения дивизии, чтобы вскрыть группировки и планы противника и по возможности сорвать их, сами стремились наносить упреждающие удары. Один из таких ударов, по существу первый, был проведен 21-24 октября в районе населенного пункта Новые Сегежи. Как вспоминает бывший командир 1078-го стрелкового полка Иван Викентьевич Ивановский: «...В предутренний час 21 октября 1941 года первый батальон 1074-го стрелкового полка под командованием капитана Фокина под прикрытием массированного огня нашей артиллерии форсировал реку Свирь в районе населённых пунктов Новые Сегежи – Горки. Финны в панике бежали, побросав в окопах шинели, сапоги и даже котелки с горячей пищей... К двум часам дня батальон достиг намеченного рубежа: пятисот метров севернее деревни Новые Сегежи и северо-восточной окраины деревни Горки, а рота лейтенанта Здорьева даже ворвалась в Новые Сегежи. Был создан плацдарм на правом берегу Свири глубиной 3,5 километра, протяженностью несколько километров. Храбро сражались здесь солдаты и командиры. Пулемётчики пулемётной роты Якова Фёдоровича Ефименко подавили несколько огневых точек врага, а пулемётчик Григорий Зубков уничтожил более тридцати финских солдат и офицеров. Солдаты Сергей Голубь и Иван Селакин забросали гранатами расчёт финского орудия. Многие и многие воины разили на повал финнов. Командиры Замковой, Шевченко, Нестеров, Александров и Науменко в трудные минуты боя неоднократно поднимали солдат в атаку, увлекая их за собой. Лейтенант Алексей Подрезов под огнём противника подполз к миномётному расчёту и уничтожил его гранатой,

доставил миномёт в расположение роты. Командир отделения Амиров прочно удерживал широкий рубеж по фронту, трижды отбил контратаки превосходящих сил финнов с большими для них потерями. В первом же бою был тяжело ранен командир роты Ралдугин – осколок снаряда перебил ему руку. Санитар забинтовал её, подвязал к шее и предложил следовать в медсанчасть. Но отважный офицер отказался пойти в санчасть, продолжал управлять боем своего подразделения до конца сражения. В ночь с 21 на 22 октября, чтобы усилить занятый рубеж, туда были направлены новые силы: один из батальонов 1078-го стрелкового полка, а другой батальон оставлен в резерве… Было большое желание удержать захваченный рубеж, но противник из района Олонец и деревни Ручьи на автомашинах подбрасывал всё новые и новые резервы… 22 октября противник провёл три психические атаки, при этом потерял до 400 человек убитыми. Все атаки были отбиты. В связи с усилением напора противника в бой была введена ещё одна рота третьего батальона 1078-го полка… Выполнив боевую задачу в ночь на 25 октября (через 4 дня), подразделения дивизии вернулись на левый берег реки Свирь… Переправа прошла без паники, организованно, несмотря на то, что противник обстреливал из орудий и миномётов…». Посетивший дивизию командующий 7-й армии генерал К.А. Мерецков высоко оценил боевые действия дивизии. Особо отличившимся в боях офицерам он присвоил очередные воинские звания, многих воинов наградил орденами и медалями. Эта удачная «вылазка» на бойцов произвела огромное впечатление, подняла их боевой дух. Они испытали радость от одержанной победы. «Мы все пребываем в хорошем настроении», – писал после этого боя домой в село Раздельное Железинского района рядовой Андрей Тимофеевич Алексеенко. К письму был приложен текст популярной строевой песни тех лет «Ленинград мы не сдадим…»,

видимо, созвучной его душевному настрою. А вот как спустя много лет об этом бое местного значения (как в войну называли подобные сражения) написал внук погибшего здесь солдата Сергея Илича Голубя – Юрий Голубь. «Занимаясь поисками останков деда, – пишет он, – я установил, что вместе с дедом у села Новые Сегежи погибли и похоронены 62 человека… Решали – стоит ли затевать поиски? Ведь на правом берегу реки Свирь и после боя, где погиб мой дед и его боевые товарищи, порядка трёх лет стояли финские войска… Местный житель Василий Александрович Солдатов рассказал нам, что когда сразу же после войны их семья вернулась в село и жила в землянке, то ему вместе с другими пацанами приходилось бегать в школу в соседнее село Ковкеницы. Дорога проходила вдоль болотины, которую местные жители называли Гатромой, и остатков финской оборонительной линии… Они видели «косточки», много «косточек». Чьи – не знают, но видели. Вот мы и подумали: 62 человека – это небольшая группа добровольцев-смертников, основной задачей которых, скорее всего, было отвлечь внимание противника от чего-то более важного. Наступали, скорее всего, локально на небольшом участке фронта, где и полегли… Хоронить их было некому – все погибли, остались лежать. И тогда мы решили – будем искать! …В тот момент, когда полки и батальоны 314-й стрелковой дивизии стали прибывать в район Лодейного Поля, других воинских частей там не было. Разрозненные группы отдельных разбитых частей были, а самих частей, структурированных, имеющих единый командный центр с системой координации действий и управления, – не было. Оборону наши занимали с марша… Когда бойцы 1076-го полка входили в Лодейное Поле, финские войска уже вступали на понтонный мост через реку Свирь. Наши бойцы рубили канаты понтонного моста на глазах у противника и под их огнём. А ког-

да первый батальон 1074-го полка вышел на берег Свири в районе Заостровье, то финны уже усаживались в лодки для переправы на левый берег… Остановили… Причём врага не просто остановили, его так и не пустили дальше Свири… Дивизия контратаковала, не давая покоя противнику, разбивая в пух и прах его планы и намерения. Одно из таких контрнаступлений имело место в октябре 1941 года в районе села Новые Сегежи. …Именно там под Старыми и Новыми Сегежами бойцы 314-й стрелковой дивизии обрели уверенность в своих силах, поняли, что они могут воевать, воевать достойно, навязывая свою волю врагу. Именно там, в районе села Новые Сегежи, предотвращая запланированное наступление немецких и финских войск, целью которых было окончательно сомкнуть кольцо блокады вокруг Ленинграда, бойцы 314-й дивизии в течение четырёх суток бились не просто насмерть, бились так, что у финнов уже больше никогда не возникло желания попытаться сунуться к нам, на защищаемую такими бойцами землю… …В Ново-Сегежской операции принимало участие… не 200 человек, как писали немцы, а 750: 1-й батальон 1074-го полка, 1-й и 3-й батальоны 1078-го полка и школа младшего комсостава (по воспоминаниям И.В. Ивановского в Ново-Сегежской операции участвовали один батальон 1074-го полка, один батальон и одна рота 1078-го полка. А один батальон 1078-го полка находился в резерве. – Б.Х.). …По итогам операции потери составили 560 человек, в том числе погибшими 116... Случилось самое страшное, что может случиться. Людей, достойных уважения, достойных гордости за то, что они сделали, постигло забвение. Сейчас этого села нет – было разрушено во время войны и не восстановлено. На месте села стоят высокие сосны и шумят стройные березы. Рядом с ними, покрытые тонким слоем земли, а возможно и под ними, лежат останки 116 бойцов

314-й стрелковой дивизии, отдавших свои жизни за жизнь многих и многих тысяч ленинградцев и их ныне здравствующих потомков… Рота потерянных и забытых бойцов. И они взывают к нам: «Упокойте души наши!». Записку Юрия Голубя, внука солдата, погибшего в Ново-Сегежской вылазке, я прочитал с большим интересом. И потому решил отрывки из неё процитировать. Как представитель военного поколения, участвовавшего в войне, в словах Юрия я уловил душевную боль поколения, выросшего без войны, его восприятие трагических судеб миллионов, ценой жизни защитивших не только Ленинград, но всю огромную страну с многомиллионным народом. И понял, что для этого поколения Отечественная война – это не пустое понятие, как иногда приходится слышать. Память, так же, как и слава, завоеванная фронтовым поколением, будет жить в нашем обществе и воспитывать в каждом новом поколении готовность встать на защиту родной земли, если она подвергнется посягательству агрессоров. В дни 70-летнего юбилея Ново-Сегежской операции в октябре 2011 года вблизи города Лодейное Поле по настоянию Юрия Голубя, открывшего имена людей, которых «постигло забвение», но «достойных гордости», местными властями был открыт памятник воинам 314-й стрелковой дивизии, участвовавшим в этом сражении. В церемонии открытия памятника приняли участие Юрий Голубь с женой Натальей Владимировной и сыном Сергеем и павлодарец Бекмухамед Ислям, отец которого, Слям Кошумбеков, был участником этого сражения. Вылазки на позиции финских войск (подобные Ново-Сегежской) командованием 314-й дивизии предпринимались часто, чтобы захватывать пленных, выявлять намерения противника и наносить ему удары. В декабре 1941 года рота 1078-го полка, усиленная пешими разведчиками и взводом саперов во главе с младшим лейтенантом Павлом Геннадье-

100

вичем Семёновым, жителем Павлодара, в предрассветных сумерках незаметно преодолела заснеженную ледяную поверхность Свири. Саперы сделали проходы в минном поле и проволочном заграждении, протянутом в три ряда. Бойцы бесшумно и стремительно ворвались в населенный пункт Полевод, овладели там дзотами, дотами и блиндажами. Атака оказалась настолько неожиданной, что финны не сумели оказать какое-либо сопротивление и были уничтожены. Лишь один финн из пулемета поливал свинцовым дождем атакующих. Командир отделения Николай Сапронов, ближе всех находившийся к пулемету, бросился на него и закрыл его своим телом. Рой пуль пронзил тело героя, но считанных мгновений хватило, чтобы уничтожить пулеметчика. Николай Сапронов пожертвовал собой ради жизни боевых товарищей. Имя его мало кому известно, посмертно он был награжден лишь орденом Красного Знамени. Итог разведки боем был блистательный. Овладев населенным пунктом, рота заняла круговую оборону, а саперы начали минировать направления возможных контратак. К полудню противник подтянул резервы с других участков, предпринял одну за другой пять контратак, пытаясь выбить подразделение из опорного пункта, но бойцы стойко держались. Рота оставила занятую позицию только с наступлением темноты. Захватив два ручных пулемета, ценные документы и «языка», под покровом ночи подразделение вернулось на свой берег. Финнам был нанесен ощутимый урон в живой силе – потери их составили до трехсот человек убитыми и ранеными. Немало бойцов полегло и с нашей стороны. Кроме погибших Николая Сапронова и командира взвода саперов П.Г. Семенова, нам удалось выяснить имена десяти баянаульцев, семи павлодарцев, трех иртышан – всего тридцати четырех саперов из 598-го отдельного саперного батальона, в тот роковой день не вернувшихся с задания с левого бе-

101

рега реки Свирь. Это Шугай Абишев из аула Саржал, Ашим Акбашев из аула Морынтал; Жунускали Ермагамбетов из аула Тендек; Семен Наумович Величко из села Алексеевка Баянаульского района; Кузьма Иосифович Бузов, Петр Тихонович Комаров, Михаил Алексеевич Бессонов, Алексей Дмитриевич Чиванов, Александр Павлович Годин, Корней Филиппович Павленко из Павлодара и другие. Их тела остались на вражеской территории. Это был последний бой и для Сляма Кошумбекова. Если в Ново-Сегежской (октябрьской) вылазке боец Кошумбеков не получил и царапины, все осколки и пули летели мимо него, то на этот раз фортуна от него отвернулась – он получил тяжелое ранение. После двухмесячного лечения в госпитале был признан инвалидом. После возвращения с фронта Кошумбеков возглавил колхоз в родном селе и за достигнутые высокие результаты в растениеводстве и животноводстве был награжден орденом Ленина. Вылазки разведгрупп противник встречал сильным огнем. Многие бойцы получали ранения и увечья. Однако некоторые вылазки проходили удачно. В одной из них отличился наш земляк – автоматчик Буслов. Бойцы под командованием лейтенанта Касаткина двинулись на исходную позицию ночью, лесом, по пояс в снегу. Позади были слышны глухие выстрелы и звонкая пулеметная дробь. Подразделение обошло оборону противника, пробралось в тыл. Бойцы расположились небольшими группами на лесной опушке, а автоматчик Буслов залег у самой дороги. Впереди извивалась другая дорога. По ней сновали машины. Так и хотелось Буслову прострочить по ним из автомата, но он терпеливо ждал сигнала командира. Недалеко заскрипел под ногами снег, донеслись чужие голоса. Красноармеец приготовил гранаты и автомат. Раздался оглушительный взрыв гранаты, брошенной командиром. Буслов приподнялся и швырнул в самую гущу солдат еще две гранаты. Затем прильнул к автомату и принялся косить противника меткими очередями. На лесной доро-

102

ге осталось несколько десятков вражеских трупов. Утром противник предпринял контратаку. Командир приказал Буслову уничтожить пулеметное гнездо. Автоматчик осторожно, не раскрывая себя, подобрался к огневой точке и уничтожил весь расчет. Контратака противника была отбита. Выполнив задание, смельчаки благополучно вернулись на свои позиции. Во многих вылазках участвовал Киса Арыков, уроженец Иртышского района. Он сам рассказал в стихотворении «Воспоминание о разведке», как прошла одна из вылазок, закончившаяся захватом «языка». Мы молча сдали документы. Руки пожатье. Всё. Пора. Проникнуть надо до рассвета В расположение врага. Я старшим в группе был назначен. Чтобы укрыться от потерь, Шел впереди, по-лисьи прячась, За мной разведчики – как тень. В обход блокирующих дзотов, Вплотную к линии траншей… Брать «языка» не так-то просто, Доставить в полк – еще трудней. Зашел я незаметно с тыла, Вели секунды быстрый счет… Бросок вперед, удар в затылок! – И враг рухнул возле ног. Я дал условный знак ребятам: Ну вот и всё. Теперь – к своим! На случай боя путь обратный Я приказал прикрыть двоим. Огонь открыли немцы после, Но только попусту уже: Стоял наш пленный на допросе У командира в блиндаже. Кису Арыкова я знал лично. Знал, что на фронте в паузах между боями, в минуты затишья, он слагал стихи и песни, писал статьи и очерки, которые с таким нетерпением ждали в окопах воины-казахи.

103

Слово поэта и журналиста разило врага так же беспощадно, как снаряды пушек артполка, в котором он служил. Не только фронтовики знали стихи и песни гвардии лейтенанта Кисы Арыкова. Его читали в Павлодарском Прииртышье. Стихотворение «Тебе, Павлодар», опубликованное в областной газете «Қызыл ту», звучит как клятва воина родному городу, землякам: Ты слышишь меня, Павлодар? Ты слышишь фронтовика? К тебе обращаюсь, брат, издалека. Здесь бои и огонь кругом, Здесь битва за жизнь идет. Себя не щадя, мы бьемся с врагом И с боем идем вперед. А впереди еще много боев, Будут пути нелегкие. Клянусь тебе, Павлодар: Твое имя узнают враги! Мы, павлодарцы, в горячем бою Храбро бьемся с врагом. Мы любим и помним улыбку твою, Наш город родной, наш дом. В другом стихотворении, опубликованном также в областной газете, он пишет: Родные мои, из окопа пишу… Привет Павлодару, привет Иртышу! Здесь пули, как в поле бураны, звенят, Был ранен, но боли не чувствую я. А чувствую только злобу к врагу: Я горькие слезы простить не могу. Простить не могу горящий простор. В боях и походах я помню про то, Что слезы я ваши врагу не прощу, На злобу я местью ему заплачу. Мой рассказ об Арыкове как об отважном разведчике и фронтовом поэте был бы неполным, если не сказать о нем как о прекрасном организаторе, секретаре партийной организации подразделения. В статье «Моя опора», опубликованной 25 сентября 1943 года в дивизионной газете «Ленинское знамя»,

104

командир подразделения Болотнов о нем пишет: «Парторга нашего подразделения Кису Арыкова любят все бойцы. Эту любовь он завоевал своей заботой о бойцах, своей храбростью и бесстрашием в бою. Мне, как командиру подразделения, Арыков – первый помощник, надежная опора. Приведу несколько примеров. Недавно я получил приказ совершить ночной марш и к утру занять новую огневую позицию. Я вызвал командиров и парторга. Поставил задачу, предупредил о трудности предстоящего марша, требующего исключительной скрытности. За полчаса до выступления парторг собрал накоротке коммунистов, рассказал о серьезности предстоящего марша и их роли в подготовке к нему. Агитаторы провели беседы в расчетах. В результате марш был совершен успешно, а главное – скрытно. В районе одной деревни на наши боевые порядки напали немецкие танки и автоматчики. В критический момент коммунист Арыков во главе группы бойцов бросился на немецко-мадьярских автоматчиков. Личный пример храбрости патриота воодушевил воинов. Влияние парторга на бойцов большое. Арыков умеет подойти к любому человеку, запросто поговорить с ним, помочь в решении трудного вопроса. Был у нас такой случай. Боец Ермаков долго не получал писем от семьи. Это его сильно беспокоило. Ермаков ходил грустный. Арыков проявил исключительную чуткость к бойцу, помог ему установить связь с семьей. Сам тов. Арыков всегда чисто одет, подтянут, жизнерадостен. В соблюдении порядка во внешнем виде он служит примером для бойцов. Арыков – веселый человек. Но это не мешает ему быть строгим и требовательным командиром. Органически не терпит нерях и разгильдяев. С этим он ведет борьбу. В результате дисциплина в нашем подразделении крепкая. И в этом большая заслуга парторганизации и её парторга Арыкова. Серьезно Арыков занимается ростом парт-

105

организации. Только за сентябрь в партию принято 22 человека. Это лучшие наши бойцы и офицеры, показавшие высокие образцы мужества и храбрости. Парторганизация – моя опора. Благодаря хорошей её работе личный состав подразделения готов выполнить любое боевое задание. И это плоды неутомимой работы Кисы Арыкова – моего боевого помощника». После возвращения с фронта домой Арыков остался верен себе, своей журналистской профессии, слагал стихи, в которых предвещал бессмертие славе, добытой в боях за Родину. Он писал: Боевые были оживут, Имена героев на поверке Их потомки гордо назовут. Киса Арыков ушел из жизни много лет назад, но его фронтовые подвиги, стихи и песни живы в памяти земляков. Отважным и смелым разведчиком проявил себя Дюсенбай Рахметов, директор школы из аула Ленина Баянаульского района. Интеллигентый и воспитанный человек, он считал свою профессию наилучшей, а работу учителя – призванием. И оставался бы учителем на всю жизнь, если бы не война. А война преобразила его, выковала из мирного учителя отважного воина-разведчика. Не зря говорят: родят нас матери, а людьми делает жизнь. Определили Рахметова в отдельный разведывательный взвод 1076-го стрелкового полка помощником политрука, избрали секретарем партийной организации подразделения. В партии состоял он уже более двух лет. Месячные курсы разведчиков прошли быстро. Обучение было ускоренное, но Рахметов усвоил многое из премудростей захвата «языка», скрытного пользования местным ландшафтом, научился владеть всеми видами боевого оружия, в том числе и вражеского. За полтора года фронтовой жизни, которые ему были отпущены, он со своими товарищами не раз по ночам пробирался во вражеские станы, добы-

106

вал и приволакивал «языков», совершал диверсии, разведывал коммуникации и оборону противника: огневые точки, систему инженерных укреплений, минные поля, командные и наблюдательные пункты… В одну из вьюжных декабрьских ночей, затянутых густыми облаками, разведчики Рахметова, облаченные в белые маскировочные халаты, скользя на лыжах, незаметно пересекли скованную льдом реку и проникли во вражеские позиции. У дзота без шума сняли часового, захватили врасплох спящих солдат, обер-лейтенанта и женщину-медичку. Под прикрытием темноты и непогоды с «языками» и трофеями разведчики двинулись в обратный путь. Когда противник опомнился, поднял тревогу – их и след простыл. Они уже были в прибрежных зарослях кустарника и леса. Гул ветра и снежная вьюга надежно укрывали их от постороннего слуха и глаза… В одной из вылазок в сорок втором году Рахметов получил ранение, но не покинул подразделение. Пока рана не затянулась, он не ходил на вылазки, но аккуратно исполнял свои обязанности: выпускал боевые листки, проводил с бойцами политбеседы, собирал партийные собрания, оформлял документы для приема в партию. Ни часа не проходило впустую. Суровую жизнь скрашивал труд, заполненный смыслом, поднимающий значимость человека в собственном сознании. Война есть война. Никто не застрахован от ее случайностей. Рахметов был опытным воиномразведчиком, за плечами уже были десятки вылазок на вражескую территорию. Но и он не уберегся. Это произошло в мае 1943 года. После успешной операции наших войск по разрыву на суше блокадного кольца вокруг Ленинграда 314-я дивизия находилась в обороне, укрепляла свои позиции. Противник вел себя агрессивно, крупными силами совершал налеты, чтобы сбить наши части с занимаемых рубежей и снова замкнуть кольцо окружения вокруг Ленинграда… Рахметов с двенадцатью разведчиками в темную

107

ночь бесшумно преодолели линию обороны противника, удачно захватили «языка» и двинулись в обратный путь. Когда проходили по минному полю, он подорвался на мине. Ступня правой ноги была раздроблена, не мог ступить ни шагу. Иногда бывало: чтобы доставить живым «языка», да и спасая себя, разведчики оставляли на вражеском поле убитых товарищей, но раненых стремились спасти. Не бросили разведчики и Рахметова, хотя по ним враг вел пулеметно-автоматный огонь. Сержант Яков Зайцев, взвалив на плечи, протащил его три тернистых километра до наших передовых траншей, не страшась пуль и тех же мин, ожидающих своих жертв. Жизнь Рахметова была спасена. Судьба показала ему свою благосклонность. К концу войны из разведчиков соединения мало кто остался в живых. В разное время погибли от пуль и снарядов, подорвались на минах почти все его земляки, с которыми он вместе ходил в разведку. Ахмет Жарков нашел свое последнее прибежище в братской могиле в деревне Мартыновка, Капен Исабаев и Нуруш Дуйсенов – в деревне Гайталово, Андрей Васильевич Лапшин – в деревне Тененичи, Николай Андреевич Бутаков – на ст. Путилово, Мынбай Сарсекенов – в поселке Свирь-3 Ленинградской области, а Иван Васильевич Иванов, Михаил Степанович Бутаков, Фёдор Васильевич Черкашин, Нуриден Абильдинов и Кинаят Темиржанов затерялись во время вылазок. Штабники в своих отчетах зачислили их в число пропавших без вести, хотя, зная время их исчезновения, можно было установить места их гибели и найти останки, если, конечно, они сохранились. После ранения Рахметов много месяцев пролежал в госпитале в Свердловске. Потом его комиссовали из армии. Вернулся он домой инвалидом, но не сломленный духом. Снова долгие годы занимался любимым делом – директорствовал в школе, преподавал. Работал и управляющим отделения в совхозе. Всюду его отличала высокая ответственность за порученное дело. Подтверждение тому – высокие государственные награды за труд, дополнившие

108

боевые ордена и медали, полученные за мужество и отвагу на войне. Дожил он до преклонных лет и был похоронен на родине с почестями, достойными его земных дел… Уже во время работы над Книгой Памяти области «Боздақтар», из письма самого Рахметова я узнал об описанном случае взаимовыручки разведчиков. Тогда же во мне созрело желание организовать встречу бывших отважных разведчиков, расставшихся более полувека назад. Меня беспокоили вопросы: вернулся ли Зайцев с войны? Жив ли он? В списках павлодарцев, воевавших в 314-й дивизии, значился один бывший воин по фамилии Зайцев. Когда состоялась наша встреча, я спросил его: - В какой дивизии воевали? - В 314-й, полк 1076-й, – был ответ. - А подразделение? - Отдельный взвод разведки – 76. Сомнений не было: передо мной сидел тот самый Зайцев, который вынес из вражеской зоны тяжелораненого Рахметова. Читаю ему выдержки из письма Дюсенбая Рахметова, где он описывает свое ранение и то, как Зайцев вынес его на себе. А Зайцев слушает внимательно. Даже очень. А потом с дрожью, необычно громко для его спокойного, даже несколько приглушенного, голоса он проговорил: – Неужто это был он? – и умолк, видимо, вспоминая тот самый случай, когда он, превозмогая силы, под градом пуль полз, пока не дополз до своих передних траншей. Выждав время, я снова обратился к Зайцеву: – Разве не знали, что вы с Рахметовым земляки? – Знал, что он из наших мест, но откуда – не знал. Во взводе почти все были из нашей области. Рахметова после этого случая не встречал, – после короткой паузы продолжил. – Всякое бывало, война же шла… разведчик ежечасно рисковал собой… Через некоторое время Зайцев также оказался на

109

больничной койке. Вытащили его из опасной зоны друзья-разведчики, как он сам когда-то вынес истекающего кровью Рахметова. После выписки из госпиталя, как нередко бывало на фронте, Зайцев оказался в саперной части. Неоднократные ранения, всюду подстерегающая опасность научили его быть осторожным. Разминируя проходы для наступающих, очищая поля от минных зарядов, он никогда не забывал: сапер ошибается единожды. Ошибка – его смерть. Только поэтому, наверное, он остался живым и вернулся домой. Однако моему желанию организовать встречу бывших разведчиков не суждено было сбыться. Яков Алексеевич Зайцев, уже тогда тяжелобольной, вскоре умер. Вслед за ним ушел из жизни Дюсенбай Рахметов. Фронтовик, прочитав эти строки, может сказать: «Ничего особенного. Не такое бывало». И он будет прав. На фронте подобные случаи происходили очень часто, и взаимовыручка воинов была законом фронтовой жизни. Поговорка «Сам погибай, но товарища выручай» если не на устах, то в умах сидела у каждого воина. …Река времени унесла в небытие уже многие, возможно, более выдающиеся события минувшей войны. Но пусть эти строки сохранят память для потомков о русском солдате Зайцеве, спасшем жизнь воину-казаху Рахметову. Ведь человек бессмертен до тех пор, пока о нем жива память. …Удачные вылазки чередовались с неудачными. Части и подразделения дивизии несли большие потери. Но при всех обстоятельствах рубеж обороны, занимаемой дивизией, оставался для противника неуязвимым. Ее части и подразделения, как и другие воинские соединения, оборонявшие Ленинград, всевозрастающими оборонительными и атакующими действиями приковывали к себе внимание противника. Немецкое командование по этой причине не смогло высвободить из-под Ленинграда скольконибудь значительные силы на усиление армейской группы «Центр», осуществлявшей наступление на

110

Москву. Впервые с начала войны большая группа воинов дивизии за проявленное мужество и отвагу была награждена орденами и медалями, в их числе было двадцать семь павлодарцев. Это А.К. Харченко, И.Е. Котляренко, Е.М. Бутин, Е.П. Порохов, М.Я. Чижевич, А. Айтжанов, Т.Г. Окишов, И. Илькенов, И.Л. Ионин, Т.И. Пушкарев, Т. Умержанов, Ф.Д. Гопоненко, А.В. Лапшин, Е.А. Шанов, М.Д. Белевцев, А.М. Зыков, В.Г. Минаков, И.Р. Седов, Т.Ф. Воропаев, К. Каипбаев, Н. Кулумбетов, И.М. Скрипченко, Л.Г. Сова, В.И. Симоненко, С.Г. Сынков, Ж. Шаканов и другие. Это было важным событием. В первый год войны, когда положение на фронтах складывалось не в нашу пользу, мало кто удостаивался наград. Награждение оказало благотворное влияние на улучшение морального климата среди бойцов соединения. Работая с архивными документами, я узнал, что Асен Айтжанов родом из аула Тендык Баянаульского района; Пётр Иванович Давыдов, рядовой, - из села Малиновка Щербактинского района; Михаил Григорьевич Миронов, рядовой, ушел на фронт из села Григорьевка Павлодарского района; Александр Кузьмич Харченко, лейтенант, - уроженец села Сретенка Щербактинского района; Андрей Васильевич Лапшин, сержант, до войны жил в поселке Майкаин; Ф.Д. Гапоненко был колхозником из Успенского района; Епифан Антонович Иванов – рядовой из Успенки; санитар Пётр Терентьевич Яскевич и сержант Терентий Фёдорович Воропаев - из Павлодара; сапер Надар Кулумбетов - из поселка Щербакты; Иван Моисеевич Скрипченко, автоматчик, - из села Славяновка Железинского района; командир взвода Лука Григорьевич Сова - из Сосновки Щербактинского района; политрук Василий Иванович Симоненко - из села Вознесенка Успенского района; подносчик мин минометной роты Жайлыбай Шаканов был из Успенки. Новый, 1942 год не принес неожиданностей. Дивизии по-прежнему противостоял сильный, не от-

111

казавшийся от своих намерений противник. Сложная обстановка сохранялась и на других участках обороны города на Неве. Противник в любое время суток мог нанести по Ленинграду массированные авиационные удары и вести по нему огонь из дальнобойных орудий. То там, то здесь вспыхивали ожесточенные сражения. 11 апреля дивизия предприняла наступление к поселку Свирь-3 – крупному и наиболее укрепленному финскому плацдарму на левом берегу Свири. 1078-й и 1076-й стрелковые полки должны были демонстрировать подготовку к наступлению, своим огнем и ложными атаками сковывать силы противника. Основная задача – ворваться в поселок – возлагалась на 1074-й стрелковый полк. В назначенное время пехота устремилась в атаку. Через два с половиной часа второй батальон подошел к дороге у бараков и «оседлал» ее. Первый батальон вышел к восточной окраине поселка, а третий, развернувшись в боевой порядок, наступал на развилку дорог. Но продвижение их было приостановлено мощным огнем противника. Бои приняли затяжной характер и продолжались десять дней. Продвижение вперед, и то не каждый день, ограничивалось сотней-другой метров. Наступающие имели очень слабую огневую поддержку – всего по девять стволов, включая минометы, на километр фронта. Почти в два раза меньше, чем обороняющиеся. Определенное влияние оказывала и весенняя распутица. Автотранспорт стоял на приколе, а гужевой транспорт передвигался кое-как. Многое, в том числе и военную технику, солдатам приходилось переносить на себе.

112

113 http://images.yandex.kz/yandsearch

Жанаргїл Ќадырова ...БАҚЫТ МЕНІ ОСЫНДА ТОСАРЫ АНЫҚ АЛЛАҒА МАДАҚ «Алладан басқа Тəңір жоқ, Мұхаммед – оның елшісі». Құлыңның иман, сабыр тек Өзіңнен күтер еншісі. Құранды ілдім төріме, Қорғаным қылып сүресін. Сынақты сəттің бəрінде Сақтаушым, Алла, бір Өзің! Қамқор боп, мың сан пəледен, Пендеңді талай қақтың да: Жаратқан ием жəне мен, Бетпе-бет қалған шақ куə. Қилы да қилы күндерді, Басымнан талай өткердім... Адамдар сатты жүз мені, Сен ғана сатып кетпедің! Жалғызсың! Сенің жоқ теңің! Серіксіз. Мұңсыз һəм Мықты! Бағынған сонау көкте Күн Бар мақтау саған лайықты! Жанда жоқ сендік мейірім – Тіл жетпес ғажап Құдірет... Түссінші бір рет пейілің, Ағаттық етсем мың рет.

114

Қиын да қыстау кезімнің, Сенері – жалғыз сен ғана! Махаббат деген сезімнің, Ең ғаламаты – Аллаға! Тағдырға жалғыз Иесің – Тамыры сендік Жазуда! Сен менің жүрегімдесің, Мен – Сенің Алақаныңда! ЕКІБАСТҰЗДА – КӨШЕСІ МƏШҺҮР ЖҮСІПТІҢ Көк Туым бүгін толқыды ерек көшемде – Бұл əлде менің тарихта кеткен есем бе?.. Хаттар да енді қазақша қағып есікті, Ие екенім білініп тұрад осы елге! Жұлдыз қып қадап бейнесін жүрек тұсыма, Білмесем тілін, өте алмай төрге, қысыла. Еңсемді езген қашықтап кетті күндер де, Жалтақ мінезді Намыс пен Рухым ысыра! Көкірегіне бауырластарын қысып мың, Ақ сəулесімен дəл төбесінен құшып Күн. Шахталы шаһар маңдайындағы сызықтай Жарқырап жатыр көшесі Мəшһүр Жүсіптің! Қойныңнан сенің тауып ед қара тасты кім, Сол айбыныңды асқақтатпай ма Мəшһүрің? Елдіктің атын ұлықтап тұрған төріңде Жарайсың, менің аяулы Екібастұзым! Қаңтар, 2010 жыл ШАМ-ШАҺАР Тас тұғырда – қазақтың қара шалы, Мынау – соның қалдырған қара ошағы. Əлемге де үлгерген аты шығып, Шам-шаһардың артады бағасы əлі.

115

Білген жанға бұл – алтын босаға нық, Бақыт мені осында тосары анық. Көкке қарай керуен көшіреді ол Ақ бұлтты да қолымен жасап алып. Екібастұз! Есімің жүрегімде! Ерек шуақ жұртыңның жүр өңінде. Сүйед сені көшеңді сыпыратын Жұмысшыңның сыпырғыш, күрегі де. Қара жерден тауып ап нəр-қорегін, Кеудесіне қондырған бар керегін. Астанадан несі кем бұл қаланың, Дəл ортада тұрғанда «Бəйтерегім»? Күнің көкте жайнаған лағыл құсап, Ыстық маған сендегі дабырлы сəт. Екібастұз, тұрасың жанарымда Сол баяғы мен туған ауыл құсап... ӨЛЕҢТІ Əр тамшысы – дəру мың, Басқан ізін құт қылып. Көкірегі арудың Арындайын тұп-тұнық. Сапары бар асығар, Ел дегенде елжіреп. Толқып-толқып басылар Лүпілдеген бір жүрек. Аспан алыс десек те, Күннің жақын құрбысы. Қар лақтырған кесектеп, Тілеулесі – қыр қысы. Көзге оттай басылып, Жағатұғын жыр-алау. Кəусарының басы нық Жəннат жақтан шығар-ау.

116

Көшірмесіз соғылған Күміс тəжі өлкенің. Ырыс ерген соңынан Қасиеттім, көркемім! Өлең егіп, жыр өрген, Құт көмкеріп балағын. Сызылтатын сырлы əуен, Сыбызғысы даланың! Сағат сайын сəні артып, Сазға бөлер тəтті шақ. Өлеңті ағар амандық Ала жеткен хат құсап... Көпір қылған жырына Мөлдір суын кіл ақын. Сен аман бол, Өлеңтім, Ерейменнің жұртынан Сəлем айтып тұратын... МЕНІҢ ƏКЕМ... Менің əкем болмысы дара жан-тын, Ет жүрегі ерігіш, балажан тым: Бөтен үйдің танауы жылтыраған Құшып-сүйсе ұлдарын, күлкі маған!.. Немереге кəмпитін тығып менен, Қалтасынан ұрлап ап, түңілткен ем. Үйіретін сан түрлі шаруаны: Қызықтырып айтады ауыл əлі. Еңбексүйгіш жанына қорек, тегі: Көз алдымда тері илеп, тон еткені. Қалақ, көсеу сомдаған көршісіне Алғыс пенен адамдық елшісі ме? ...Кітап оның əуелгі досы, білем, Əліппені танытты бесігімнен. Қаза, тойда демеумен туыстарды, Мысы басты кеудесі қуыстарды...

117

...Азаматтық айбыны есімде анық: Жеңгесінің біреуі жесір қалып, Ағасының жоқтығын сезбесін деп, Он балаға қол созды, өрге сүйреп. Отын, шөбін жеткізіп елден бұрын, Сосын ғана жанына берген тыным. ...Сөз қозғасақ өткеннен сыр қосқалы, Достыққа адал жан дейді құрдастары. Көзкөргендер жас алып жанарына, Қуанады, гүл бітсе қадамыма. Кейде əкеме ұқсатса болмысымды, Бастырардай көремін оңға ісімді. Тіршілікте жүзбейтін жүзінде мұң, Өнегелі ісі жүр ізінде мың. Əкем жайлы айтылса нұрлы лебіз, Ол ендеше мəнді өмір сүрді деңіз... САҒЫМБЕК ШАЛДЫҢ ҚҰДЫҒЫ Білмеймін, қашан қазылды, Тарихы кімнен басталған. Тағдыры суда жазулы, Шырқаған дəйім астауға əн. Таситын едік тəшкемен, Əжеміз шайға сұраса. (Степан ағай – бөшкемен, Фермалар жаққа, қыр аса). ...Шалшықта шулап құстары, Ойнайтын қанат сабалап. Жарысқа қайық қосқалы Көп бала көлшік жағалап. Қар басса күреп, жол салған, Жаздыкүн күтіп маңатын, Сағымбек атты бір шалдан Тамаша мирас болатын.

118

Тақия киген басына Бəкене бойлы қарт еді. Сый тартқан мына ғасырға Атамыз неткен мəрт еді! Қадірін білген қауымға Құдық та тұнған бір кие. Осындай біздің ауылда Мұраға Мақсұт ұл ие. Құбырлар кеуіп, қуарып, Кеңестік дəуір құрыды. Тұр елді жалғыз суарып Сағымбек шалдың құдығы... «МАШДВОР» Аты мен заты темірден, Ен дала жаққа керілген, «Машдвор»! Маңғаз, маң аула Ертеден таныс менімен. Аула емес, ауыл тəп-тəуір – Көк темір, сонша көп темір – Қазмойын комбайндармен Гүлденіп жатты текті өңір! Уақыттың өшпес мөрі бар «Машдвор» бізде əлі бар! Көнекөздерім көк темір «Көзкөргенімен» жолығар. «Машдвор» жақтың иесі, Сол күнгі темір «биі» осы – Бəрі де Мейрам əкейдің «Биесі», «қойы», «түйесі». Арбаған көзді көк қала – Көліктер емес тек қана, Сəлимаш ана өсірген Қысық көз, қара көп бала!

119

...Бұл күнде алтын алқалы, Жетпіске салған қолқаны. Алтын той иелерімен Немере ойнап, жортады. Аты мен заты темірден, Алыстан айқын көрінген «Машдвор» - аула, астары Астасып жатқан өмірмен. ФОТОГРАФ Ақ-қара түсті, Айтары күшті өткеннен. Қағазға бізді, Көшірген күзді, көктем мен. Жастықтың əрі, Сағыныш əні – бір өзі, Жүзіңе үңіл Ғажайып ғұмыр өткерген. Байқаусыз басып, Албырттау уақыт ұзапты, Альбомым көне Елеспен кеуде сыздатты. Байсалды көңіл Əйнегін сол бір суреттен Жан сыры мөлтек, Ерке де тентек қыз қақты. Əркімді таң қып Кірпігін қалғып, қақпаған, Уақыт-патша Жүйткіп атша шаппаған. Ерен бір өнер – Фотогер шебер жанары Сиқырлы: сəнді Бір сəтті мəңгі сақтаған. Балалық дəурен, Көмкерген гүлмен етегін, Қап қойып есте, Ерте ме, кеш пе – өтетін.

120

Өзгерсе заман, Мың алғыс саған, фотограф, Суреті ғана Ескіні жаңа ететін! ЖОЛ СЫПЫРҒАН ƏЙЕЛ Сыпырғышпен шаңдақ жолды осқылар Сары ала кеудешелі көп адам. Бүгінгінің əйелдері – осылар, Кимешегін ұры заман тонаған. Күрек ұстап күбі пісу орнына, Қоқыс жиып, сыпырады жол бойын. Аналарды жел өтіне қойды да, Көлгірсіді көбік ауыз, тоң мойын. Қысы-жазы дала кезіп, жол сүзіп, Өлексеге қонған қалың қарғадай. Ана менен бойжеткенді қор қылып, Алақанға заман таңба салғаны-ай. Бар арманы – бала-шаға асырау, Түзде жүріп, түпсіз бейнет көрсе де. Біздің қазақ əйеліне, япыр-ау, Бұйырмапты еден жуу кеңседе. Қыста тоңып, жазда қара шаң жұтып, Жаңбыр жауса бүгежектер батпақта. Əйелдерді көшесінде қаңғытып, Біздің қоғам содан опа таппақ па? Ел едік біз əйел затын пір тұтқан, Гүл орнына күрек сыйлау қайда бар? Ауырлықты əйелдерге сырғытқан Ерлер, бəлкім, болашақта ойланар... СƏЙГҮЛІКТЕРДІҢ ПАТШАСЫ Сəйгүлік мініп, Салтанат құрып, қырға шық. Жолыңды тосар Көруге құштар бір ғашық.

121

Арғымақтарға Арманыңды артып ғаламат, Ардақтау – саған Атадан жеткен аманат. Жүректе – толқын, Жүйрік ат – көркің, беу, жігіт! Аламандарда Арындау алға – сенде үміт. Танытып тағы Еліңнің ерен ерлігін, Жұлдызың жанып, Бəйгеден озып кел бүгін. Барады самғап Баласы Қамбар атаның, Дүбірге бөлеп Даласын, елін – Отанын. Тулаған тұлпар – Тұмарын текті қазақтың, Қастерлей білген Алаштың ұлы, ғажапсың! Қара алтын қазған Қалада баптап қазанат. Дəстүрін елдің Дəріптеп жүрсің, азамат! Өссін деп өркен, Бата алып елден, бас қамшы! Сəт сапар саған, Сəйгүліктердің патшасы! АРМАН «Балтабай нағашың соғыста ұшқыш болған, Берлинді бомбалаған»... Анамның əңгімесінен. Айырып жұлдыз шекпенін, Бұлттардан əрі бара алдың. Бұзғанда дұшпан ел шебін, Жебе боп жауға қадалдың.

122

Мақтаным болып ерлігің, Сүйсінгем сендей шаһбазға. Қазақы сол бір өрлігің Өшті ме бекер Кавказда? Ат ұстар ермей артынан, Тамырсыз қалған ағашым. Өнеге қылған жат ұлан, Қайран да қайран, нағашым! Орденге толы өңірі, Тау тұлғаң шөкті жат жерде. Өзгеше сүрген өмірің Жазуы тылсым дəптер ме? Кіндігің кескен өлкеңнің, Зəмзəм боп тамшы ауасы. Сағыныш атты желкенің Жеткізбей кетті, нағашы! Арман боп туған бұла бел, Кеудеңнен ұшты соңғы леп. Қанаты қатаң қыран ең, Қанатсыз ұштың соңғы рет. Өзіңе таныс ежелден Мекенің болып зеңгір көк. Топырақ тимей жерімнен, Алыста сөнді ер жүрек. 31 қаңтар, 2010 жыл. БАЯНДА ТОСАМ... Баянда тосам – баяғы өзің ғашық ел, Жаныңды сүйген қалқаның келіп қасына ер. Баяны бөлек махаббатымызға куə боп, Аспанға іңкəр Ақбеттің соқсын тасы мөр. Шағала қанат шабытың асса мың қиыр, Баянға асық – көгіне кербез бұлт үйір. Ғашықтың жырын тұрады шертіп бұл жақта Тамшысы көлдің, топырағы жердің бір түйір.

123

Арманым едің, аққуым болып жай қанат, Мойнына түннің əшекей тақса Ай-қонақ. Ғайыпқа ұшып кетерсің сосын қайтадан Қауырсыныңа сағыныш сазын байлап ап. ...Райыстың лебі тұрғанда есіп жұмақтан, Білдірмей ізін жетсінші сырғып сынап таң. Баянсыз сезім қоштасар бізбен тағы да Өзіңді көріп Баянда алғаш гүл атқан. Жанарлардағы үміттің бар ма жауабы? Біле алмай оны, толқындар лажсыз тарады... Желаяқ күндер жеткізбей ертең кеткенде, Сабынды бізді сағына білсе жарады... Көкірегіңде асыр сап өтсе бұла мұң, Жағалау жақтан іздерсің мені, сірə, мың. Өлеңім ғана айта алар сонда жүректің Баянда қалған бағасы қымбат бір əнін... ҒАШЫҚ СЕРТІ Серт берем, жаным, саған, Жалындаған жүрегің жылатпауға, Арманыңның асқарын құлатпауға. Жауап болып сендегі сұрақтарға, Бақыт құс боп бағыңда тұрақтауға. Серт берем сүйіп тұрып, Бар мен жоқты қуана бөлісуге, Ынтызар боп күн сайын көрісуге. Қараңғы түн. Шөл дала. Сен үшін бе? Бəріне де болады келісуге! Серт берік. Сенім – серік. Қызғаныштан сонда да күйіп жатып, Жүрегіңнің соғысын қиындатып. Уақыт өтпей қойғанда құйындатып, Сүйгеніңді күту – бір биік бақыт.

124

ӨЛЕҢ БОП ӨЗІҢДІ ІЗДЕСЕМ… Жанымды Жалғыздық билейді – Тангоға шақырып бейуақ. Менсіз-ақ неге өмір сүрмейді? Тез неге кетпейді, келіп ап? Тəн – биде, санамда – сіз ғана, Ортаны жалғар ма бір Өлең? Құшаққа қысып ап қызғана, Биқұмар серігім жүр əрең. Ал сіз ше? Сіздегі күй нешік? Болдыңыз неліктен жатбауыр? Ақ маңдай бұлттарға ілесіп, Соқпайсыз Баянтау жаққа бір... Сағыныш-қаламым хат теріп, Ескірмес елесті түртеді. Ғашықтар мекені – көк бөрік Жасыбай жанарын сүртеді... Айналып кетті ме ғайыпқа Қоңыр үн, қосылған біз кеше. Мендегі махаббат, айып па, Өзіңді өлең боп іздесе? Мен емес, жазатын жатқа арнап Жырларың – жүректің тұмары. Қайырып қанатты қайтқан бақ – Жалғыздық жаныма құлады. Тастамай мені əлі бір сəтке, Достыққа тұрақты ол жынды. Сіз деген... мəңгі арман жүрекке, Бола алмай кеткенмен сол құрлы.

125

126 http://tretykova-y.ucoz.ru/risunki_detey/moe_selo.jpg

РАССКАЗЫ О ДЕТСТВЕ

Юрий Поминов ПОРА СЕНОКОСНАЯ ДЕНЬ ПЕРВЫЙ, НЕ ОЧЕНЬ УДАЧНЫЙ Наверное, никакая другая пора не значила в нашей жизни - жизни сельских мальчишек - так много. Это жаркое страдное время никогда не носило в целинном краю патриархального характера с непременным выходом в поле целыми семьями, ручной косьбой, романтическими ужинами в поле и ночевками в шалашах. Сенокосная страда нам памятна тем, что все мы очень быстро взрослели, приобщаясь к настоящему делу. Мы шли помощниками трактористов в поле не потому, что наши семьи не могли обойтись без нашего небольшого приработка, хотя, по правде говоря, и он никогда не был лишним. Дело тут, скорее всего, в традиции: считалось неприличным болтаться летние месяцы без работы, если тебе на будущий год идти в седьмой-восьмой класс. Собственно, все решалось без лишних хлопот и твоего личного участия - просто однажды вечером мать приходила с работы и говорила за ужином: - Пойдешь к дядьке Михальченко, на подборщик. Заявление я написала, Иван (бригадир) знает... И не шалайся мне допоздна, завтра вставать чуть свет! Видно, матери не понравилось то, как она закончила свое известие, и уже другим тоном, мягко и даже виновато, она продолжает: - Пробудешь с месячишко, да и ладно... А к школе новый костюм возьмем - старый-то совсем обносился. Я знаю: матери жалко отправлять меня на работу, ей кажется - мал еще. Но начинать когда-нибудь

127

надо, и я понимаю это не хуже ее. Оттого, что мать чувствует себя виноватой и прячет под стол тяжелые изработанные руки, у меня сердце щемит, я сглатываю комок, подступивший к горлу, и бубню торопливо: - Ладно, мам, ладно, чего ты?.. Я же сам просился. Шурка (старший брат) после пятого класса работал, а мне уже в восьмой осенью, - и, чтобы оборвать неприятное для нас обоих объяснение, первым встаю из-за стола. Возвращаюсь к полуночи, осторожно, стараясь не скрипнуть дверью, не наткнуться в темноте на табуретку, пробираюсь на кухню, где мне постелено на полу. Уснуть сразу не удается, но скоро сон накатывается приятной теплой волной. Кажется, только смежил веки, а уже доносится откуда-то сверху тихий голос: - Вставай, сынок, вставай, пора... Вставать не хочется, но нарочито бодро сажусь на полу, потом бегу во двор к умывальнику. Торопливо плескаю в лицо охолодевшей за ночь водой. На столе меня ждет сковородка с аппетитно подрумяненной картошкой, банка с молоком, крупными ломтями нарезанный хлеб. По случаю первого рабочего дня мать выходит проводить меня за калитку, сует в руку заранее приготовленную сумку с обедом, где (это я уже знаю) несколько круто сваренных яиц, пучок зеленого лука, ломтик соленого сала, хлеб, соль в пустом спичечном коробке и бутылка сладкого кваса. - Иди с Богом! Потом она стоит и молча смотрит, скрестив руки на животе, как я торопливой рысцой устремляюсь знакомой улицей к финскому домику аптеки - давнему месту сбора косарей. Напарник мой Толька Елисейкин уже здесь. Невысокий плотный крепыш Толька младше меня, но, пожалуй, поздоровее. Стоит уверенно, опершись на короткий черенок вил - без них на подборщике делать нечего. Солидно здороваемся за руку, однако место в тракторной тележке - на ней нам предстоит ехать

128

в бригаду - занимать не спешим: места здесь давно распределены, и выбирать придется из того, что останется. Некогда красный, а теперь непонятного цвета колесный трактор не спеша тарахтит по улице, потом - по накатанному проселку. Путь до бригады не близкий - километров десять, в другое время вполне можно подремать с полчаса, но сегодня первый день - сон как рукой сняло. Мужики заняты кто чем: кто покуривает, спрятав в кулак сигарету, кто дремлет, подоткнув под бок добрый клок сена, предусмотрительно захваченного с вечера. Разговора почти не слышно, да и не особенно разговоришься за тарахтением трактора; к тому же и трясет неимоверно, хотя дорога кажется ровной, как стол. Тайком посматриваю по сторонам и успокаиваюсь: народ в большинстве знакомый, так или иначе со всеми приходилось иметь дело. В левом углу, у переднего борта, пристроился Иван Малинин, костлявый белотелый мужик лет сорока. Он из целинников. Время от времени Иван виртуозно сплевывает сквозь зубы за борт. Он задира, а кроме того, большой знаток по части русского мата. Рядом с Малининым сонно покачивается другой Иван - Дрожанов, мужик язвительный, мокрогубый. У него три сына, которых Иван берет с собой на работу едва ли не с пеленок. Прямо перед моим носом упруго колыхается тугой живот Сашки Кейбуса, молодого еще парня, помощника бригадира. Нас, пацанов, он не особенно жалует. У заднего борта подбрасывает на кочках еще одного тракториста с репутацией человека несамостоятельного, беспутного. В совхозе мало кто знает его имя, зовут чаще всего обидным, но емким прозвищем - Сыскин-зять - по фамилии тещи, которая вертит зятем, как хочет. Толкаю в бок напарника: а где же наш? Вдруг напрасно едем? - Я-то почем знаю, - недовольно отодвигается Толик - все-таки он умудрился соснуть. Нашего встречаем на полевом стане. С опаской подходим и с ревнивой гордостью собственников отмечаем, что трактор у него почти новый, ярко-

129

голубой, с кабиной. Да и подборщик вполне хорош - сквозь небольшой налет пыли угадывается красный цвет. С почтением здороваемся. Ждем указаний. Ждем, что тракторист скажет: ну, чего стоим, поехали. Оказывается, ехать рано. Надо сперва смазать подборщик (кстати говоря, в дальнейшем это станет нашим кровным делом). Впрочем, это тоже интересно - находить на крышках подшипников отверстия и большим шприцем, похожим на насос, но с лишним рычагом сбоку, закачивать в них густой иссиня-фиолетовый солидол. Ну вот, теперь можно трогать. По специальным лестницам забираемся на небольшие деревянные площадки, устроенные по бокам копнителя, и он семенит за трактором, переваливаясь на ухабах, важно, как жирная деревенская утка. *** Работа у нас не трудная. Косари уходят вперед, оставляя за собой волнистые, упругие валки сена. Подборщик копнителя заглатывает валок и подает в бункер. Когда бункер наполняется, мы должны вилами равномерно разбрасывать сено по всей емкости и, по возможности, утрамбовывать. Потом нажимаешь на рычаг, и бункер опрокидывает аккуратную светло-зеленую копну - почти правильной формы куб, только с овальными углами. Если трамбовать плохо, получается копна - не копна, а неопределенной формы кучка. Это плохо: сено может пересохнуть, его может растащить по полю ветер, испортить дождь. Сначала работаем с жаром. В бункере еще только дно закрыто, а мы уже орудуем вилами. Но скоро пыл наш начинает ослабевать - жарко, да и руки ломит с непривычки. Неприятно саднят ладони с лопнувшими водянистыми мозолями - явно переусердствовали. Выручает непредвиденный случай - подборщик захватывает вместе с валком толстую ветку. Раздается оглушительный треск, впечатление таково, будто машина - это ненасытное чудовище - наконец сыта: она уже не заглатывает валок, а

130

толкает его перед собой. Трактор останавливается. Наш шеф уже на земле и призывно машет рукой. Спускаюсь и испытываю непреодолимое желание лечь: неуверенно переставляя ноги - после тряски и земля кажется неустойчивой, - подхожу. - Умаялись, помощнички, - сочувственно говорит тракторист, - это с непривычки, втянетесь. Увидел, как я украдкой дую на ладони, и потребовал: - А ну, покажь! - Да-а-а, - протянул с досадой. - Ладно, вы - пацаны, а я, старый дурак, куда смотрел... Надо было у бригадира брезентухи взять. Ну, ничего, пошабашим сейчас, а в обед что-нибудь придумаем. Достал ящик с инструментами, ловко освободил подборщик от ветки, которая успела змеей опутать валик, утыканный жесткими металлическими прутьями, и попросил: - Потерпите еще чуток - бункер добрать надо. И - на обед. ...Чисто побеленный, аккуратный бригадный домик-кухня уютно устроился у длинного березового колка. С трех сторон домик окружают кусты тальника. - Чтой-то рано, работнички! - язвительно встречает нас повариха. - Ай оголодали? - Не ворчи, старая, без тебя знаем, - парирует, явно защищая нас, тракторист. Мы еще не поставлены на довольствие, так что на бригадный обед рассчитывать нечего. Наскоро смываем грязь степлившейся водой из большой цистерны и с собственной провизией идем в холодок, благо, лес рядом. То ли от усталости, то ли от зноя едим без аппетита, больше налегаем на квас. И не поели толком, а глаза начинают слипаться, тело охватывает легкая истома, неудержимо тянет спать. Вижу, что напарнику не легче, и предлагаю лениво и независимо, будто сам свеж как огурчик: - Вздремнем с полчасика? - Давай! - быстро отвечает Толик, словно я могу передумать. И нет уже никакой силы, которая по-

131

мешала бы нам осуществить задуманное. ИСПЫТАНИЕ Через несколько дней и вправду втягиваемся. Работаем без брезентовых рукавиц - с новыми жесткими мозолями без них действовать сподручнее. Наученные первым горьким опытом, с удовольствием пускаемся на маленькие хитрости. Сиденья на подборщике не предусмотрены, но на площадках - наших рабочих местах - с трех сторон есть ограждения для безопасности. Если набрать побольше сена, то можно устроить подобие шикарного кресла с упругим основанием и даже с упором для спины. Разумеется, тут надо сено помягче, его хватает на опушках колков; час-полтора хлопот - и сиденье готово. На нем можно прекрасно отдохнуть, пока бункер наполняется очередной порцией сена и не требуется нашего участия. Тот год был урожайным на ягоды. В первые дни мы использовали любую остановку, чтобы набить животы сочной ароматной земляникой. Потом обленились и приспособились брать ее из валка прямо на площадках. Подборщик подает валок в бункер сплошной лентой, не кроша и не сминая; заметив подходящую низинку, мы урывали по небольшому клоку сена и чаще всего находили те же ягоды, за которыми прежде приходилось бегать. Что из того, что в них не было первозданной свежести - подвяленная ягода, да еще добытая таким необычным способом - своим ходом в руки, казалась куда более вкусной. Кстати говоря, ее можно было заготавливать и впрок. Скажем, бункер почти заполнен, от дела оторваться нельзя, зато можно бросить пук сена у ног и спокойно работать. Свалил очередную копну, устроился в «кресле» поудобней, пук разнотравья на колени и - выбирай ягоды, млея от удовольствия. Но бывали и менее приятные минуты. Малопомалу пригодная степь у бригадного стана была выкошена, косари уходили дальше, мы, то настигая их, то отставая, - вслед. Так оказались однажды на огромной, почти в тысячу гектаров, пустоши.

132

Когда-то здесь сеяли хлеб, но хлеб не родил, потом пробовали сеять житняк, но и он рос плохо. Участок бросили - свободных земель в ту пору еще хватало. Его выкашивали раз в два года - все же корм какойникакой. В тот год после неправдоподобно обильных дождей травы здесь встали по пояс, а где и в человеческий рост высотой! Это было не радующее глаз степное разнотравье, а пространство, густо поросшее полынью, перекати-полем, лебедой (уж еето сейчас если и встретишь, то разве на домашнем огороде) и прочей живучей растительностью, от которой ломались сегменты на ножах у сенокосилок, а тракторные грабли наполнялись плотной массой в считанные секунды. Валки лежали на поле густо и уходили волнистой чередой к самому горизонту. - Теперь держись, парни, - посочувствовал дядя Митя, - работы дней на пять - не меньше. Любое поле, даже в наших равнинных условиях, только кажется ровным - теперь я знаю это точно. Трактор шел, наверное, чуть быстрее пешехода, но трясло и качало подборщик так, что лязгали зубы и звенело в ушах. Вместе с мощным валком подборщик вздымал целые клубы пыли, и трактористу трудно было различить нас, окутанных душным, терпким серым облаком. Бункер, как и следовало ожидать, наполнялся в считанные минуты - тут не присядешь, - и скоро мы потеряли счет копнам, который вели раньше со скрупулезной точностью. Струйки пота стекали по нашим лицам, оставляя грязные полосы, от едкой влаги щипало глаза. Вместе с пылью попадала за шиворот рубашек сенная труха и противно жгла мокрое тело. Настоящим раем казались минуты, когда трактор останавливался, и мы, отталкивая друг друга, жадно тянули через медную трубку воду из деревянной баклажки. Мы ждали этих минут, как манны небесной, и нам казалось, что нет и не может быть ничего прекрасней этой прохладной, чуть сладковатой влаги. Тогда казалось, что мы уже сломлены, что не хватит сил вновь подняться на опротивевшую площадку, взять в руки вилы... Хотелось бросить все к черту - в конце концов, есть и другие работы. Но

133

очень трудно было показать свою слабость напарнику и тем более трактористу, человеку с тяжелыми рабочими руками и усталыми, все понимающими глазами. Я думаю сейчас, что мы все-таки ушли бы, если бы он обронил хоть одну обидную фразу: слабаки, мол, первой трудности испугались... Но он молчал. Терпеливо курил, пока мы, обессилев, лежали на земле в тени подборщика. В этом молчании было, наверное, во много раз больше поддержки и душевного тепла, чем в самой цветистой и зажигательной проповеди. И уже через день мы познали упоительную радость труда. Не знаю, что это было: торжество воли над слабостью, второе дыхание или еще что-то. Но это было то состояние духа, когда чувствуешь себя, каждую клеточку своего тела способными на все. Тело кажется легким и упругим, руки - ловкими и быстрыми, уже не замечаешь ни едкого пота, ни пыли, все движения точны и расчетливы, и чем выше темп работы - тем радостнее: быстрей, я могу еще быстрей, я сильнее, я все могу! ...Наш тракторист ошибся в расчетах. К исходу четвертого дня мы подобрали все валки на этом злосчастном поле. Поставили трактор у большой кудрявой березы, посмотрели разом на поле, густо заставленное копнами - их было, наверное, не меньше тысячи. И наш шеф молча (к чему слова, когда и так все ясно), по-мужски крепко стиснул каждому из нас руку. ДЯДЯ МИТЯ И САШКА Удивительно, как часто порой в серой обыденности мы не ценим людей внешне не примечательных, но обладающих громадным запасом душевной щедрости, людей, на которых воистину земля держится. Мы тянемся чаще всего за лидерами, яркими личностями, как за красивыми игрушками - где уж тут рассмотреть простую человеческую душу... Так и мы считали сначала - не повезло нам с трактористом. Староват - дяде Мите (мы звали его, как обычно зовут в селе людей много старших по возрасту) было, пожалуй, под пятьдесят. Без нужды

134

слова не вытянешь, лишний раз не улыбнется. Не бирюк, но и не весельчак; словом, так себе - серединка на половинку. Правда, сразу обращали на себя внимание глаза, глубоко посаженные темные глаза человека, немало повидавшего в жизни, и как будто таившие большую печаль или тревожную думу. И еще руки, длинные, крепкие, с ладонями узкими и шершавыми, как наждак. Когда дядя Митя работал в рубашке с коротким рукавом, особенно отчетливо бросалось в глаза то, что его руки словно не имеют кистей - ладонь сразу переходила в локтевой сустав и только чуть-чуть утолщалась дальше. Но эти странные руки умели все на свете. Во время работы часто ломались планки транспортера - иногда среди сена незамеченными попадали в подборщик палки, куски проволоки - мало ли что может встретиться в наше время на поле. Запасные планки у нас всегда были с собой, оставалось снять старую и заклепками прикрепить к транспортеру новую. Операция для толкового механизатора простейшая, но заклепок почему-то всегда не хватало, и вместо них шла обычная стальная проволока. Дядя Митя вырубал зубилом короткий стерженек, вставлял в отверстие и постукивал молотком не прямо - сверху вниз, а по краям, с боков. Очень ловко это у него получалось: заклепка выходила аккуратная и обязательно со шляпкой, похожей на срезанную часть шара. Главное, держала потом заклепка планку ничуть не хуже заводской. Пробовали проделать эту операцию и мы. Затрачивали втрое больше времени, старались, как могли, отбивали молотком пальцы, но получались заклепки неуклюжими и плоскими, хватало их, в лучшем случае, на несколько часов работы. Дядя Митя был страстным курильщиком, курил только папиросы «Прибой» или «Север», полностью изжевывая мундштук. Как-то случилось почти невероятное - у него не оказалось спичек. Работали, как назло, на отшибе, взять не у кого, и до обеда далеко. Сначала дядя Митя крепился, а потом не выдержал:

135

- Погибаю, ребята, невтерпеж без курева... Наверное, это был единственный случай, когда мы видели нашего тракториста даже не растерянным - убитым. Он бесцельно ходил вокруг трактора, судорожно сглатывал и вдруг просветлел лицом: - А ну, тащите ящик с инструментами! Среди множества разных штуковин нашелся тяжелый металлический брусок - наковальня, хранимый на случай поломки. Дядя Митя отобрал несколько кусков проволоки, остановился на толстой и гибкой. Один конец согнул, чтобы держать было удобнее, другой положил на брусок и начал бить по нему молотком ровно и сильно, постепенно увеличивая темп ударов. Проволока плющилась, он ставил ее на ребро и снова бил, опять переворачивал - и бил, бил, бил... Так продолжалось несколько минут, потом расплющенный конец слегка порозовел, но дядя Митя продолжал свое дело, и когда конец превратился в ярко-красную лепешку, он быстро поднес ее к зажатой в зубах папиросе и... прикурил. Жадно затянулся несколько раз подряд и счастливо выдохнул вместе с облачком сизого дыма: - Теперь живем! Такую процедуру он проделывал до обеда еще несколько раз, был неизменно весел и даже пытался подшучивать над нами: - Небось, сами потягиваете втихаря? Подборщик мне не сожгите. И глаза его лучились радостью человека, во всем довольного жизнью. Естественно, как только подвернулся удобный случай, мы попытались повторить фокус с проволокой. И папиросы нашлись, хотя мы еще не курили, но черта с два! Сколько ни бились, накалить проволоку докрасна не удавалось. Расплющенный конец был горячим, если дотронешься, однако не прикуривалось - и все тут. И все-таки по-настоящему мы смогли оценить дядю Митю значительно позже, после того, как проработали несколько дней с Сашкой Кейбусом - он подменял нашего тракториста, некстати забо-

136

левшего. Как я уже говорил, сено в бункере желательно утрамбовывать, в таком случае копна лучше сохраняет форму. Дядя Митя, жалеючи нас, не требовал, чтобы мы непременно лезли в бункер, когда он наполняется: выходит копна, да и ладно. Само собой разумеется, что и, начав работать с Сашкой, мы вывалили первую копну, как только посчитали нужным. И, на нашу беду, сделали это неудачно: крышка бункера «размазала» копну по полю - смотреть стыдно. Изредка случалось такое и раньше. - Эк мы ее разосрали, - раздосадованно крякал в подобных случаях дядя Митя, как бы деля с нами ответственность. И этого было вполне достаточно, чтобы мы поняли свою оплошность. А тут грянула гроза. Наш новый шеф остановил трактор, спрыгнул на землю, ткнул грязным пальцем в сторону бесформенной кучки и тоном, не предвещавшим ничего хорошего, спросил: - Эт-то что? Вопрос был, конечно, чисто риторический, но Сашку это не волновало. - Я спрашиваю, что это, мать-ть-вашу? - далее последовало несколько выражений, которыми так богат наш великий и могучий русский язык. «Народ» безмолвствовал. Наверное, в нашем молчании Сашка уловил неуважение к своей персоне и, распаляясь, продолжал: - Расселись, понимаешь, как на именинах! Я вас научу работать... Я вас заставлю хорошую жизню любить... А ну - убрать сено с площадок! Ишь ты, сиденьев понастроили... Когда запас слов иссяк, благо, был он у Сашки не очень велик, Сашка ласково закончил: - Топтать будете, хлопчики, топтать. Ясно? Подумал немного и решил, что конец речи надо чем-то подкрепить. - А как сигнал дам - сваливайте копну. Как сигнал дам, ясно? И началось. Одно дело разваливать по краям

137

бункера податливую сенную массу и трамбовать ее вилами с площадки, другое - самому бегать по бункеру, проваливаясь по пояс в сено, пока оно не станет пружинить под ногами; видеть при этом повернутую назад невозмутимо-круглую Сашкину физиономию и промасленный кулак величиной с небольшую дыню, которым этот изверг делает поступательные движения сверху вниз, покрикивая: - Топчить, лучше топчить! Урабатывались мы с новым шефом до полного изнеможения. И до того нам опротивела его сытая, самодовольная физиономия, что, когда пришел дядя Митя (а вместе с ним, разумеется, и наше спасение), мы места себе не находили от радости: наперебой выполняли все его мелкие поручения, перехватывали друг у друга ключи, чтобы подать нашему (понимаете - нашему!) трактористу. Не вполне понимая причин этого странного рвения, дядя Митя вопросительно уставился на Сашку. - А я, эт-самое, их маленько работать поучил, - гордо пояснил тот и вместо прощания погрозил нам напоследок кулаком. - Этт-самое! - передразнил Толик Сашку, когда тот был уже на безопасном расстоянии, и смачно плюнул. - Зануда грешная! *** Дядя Митя умер три года спустя. В ту пору я уже работал в райцентре и, узнав, что он в больнице, пришел навестить. Палата находилась на втором этаже старого деревянного здания - окнами к солнцу. Дядя Митя полулежал-полусидел на койке слева у стены головой к окну, сделав упор для спины из двух жестких, набитых ватой подушек. Он как будто ничуть не удивился моему приходу: вяло пожал протянутую для приветствия руку, через силу улыбнулся. - Вот, видишь... - и замолчал. Я тоже смешался, не зная, что говорить. Передо мной был человек, лишь отдаленно напоминающий того сильного и добродушного дядьку, которого я знал. Лицо у него сильно вытянулось, на щеках

138

появились глубокие, покрытые щетиной морщины, голый череп был обтянут нездоровой желтой кожей, исхудавшие руки безвольно покоились поверх одеяла. - Вот видишь, - снова повторил он и со скрытой обидой спросил: - не нравлюсь? И себе не нравлюсь... Кажись, отработался... Как-то испуганно оглянулся по сторонам - не видит ли кто - и откинул край одеяла: - Смотри! Чудовищно распухшая водянистая нога занимала едва ли не треть кровати: казалось, ткни пальцем - и она лопнет, как мыльный пузырь, брызнет влагой. - Помру я, наверное, скоро, - спокойно сказал дядя Митя, осторожно, как ребенка, прикрывая ногу одеялом. Мне было страшно от того, что он говорит об этом так просто, нисколько не волнуясь, не плача, говорит так, как говорят о вещах обыденных и ничего не значащих. И я опять не знал, что ему ответить, стал мямлить: ерунда, мол, и не таких вылечивают, надо только настроить себя, не сдаваться... - Да ты погоди, брат, - перебил он мою несвязную речь, - думаешь, я сам жить не хочу... Хочу, сильно хочу - я ведь не старый ещё, и детей поднимать надо... Но, видно, всё... Всё... Он вытер тыльной стороной дрожащей руки влажные от слез морщинистые щеки, и в его голосе послышались несвойственные ему просительные нотки: - Ты, говорят, редактором работаешь, попроси, чтоб домой отпустили... Страшно мне тут помирать. А дома - ничего, может, поживу еще... Ты попроси, а?.. - Вряд ли послушают, - неуверенно пробормотал я, - я ж не начальник, просто корреспондент... - А ты хорошо попроси, ты грамотный, найдешь, что сказать... ...Врача, высокую молодую женщину с недовольным лицом, я нашел в другом конце коридора. - Вы ему кто? - в упор и, как мне показалось, не-

139

доброжелательно спросила она. - Никто! - сердито ответил я, задетый ее тоном, потрясенный минуту назад увиденным и услышанным, и с вызовом добавил: - просто человек, нельзя спросить, что ли? - У него саркома, - сказала врач и, убедившись, что мне это ничего не говорит, сухо пояснила: - рак соединительной ткани. - Неужели ничего нельзя сделать? - Теперь ничего, абсолютно безнадежен, - она говорила - будто била по голове - размеренно и точно. - Так кто вы ему? - Говорю же никто - работали вместе, - с досадой сказал я и запальчиво спросил: - чего ж раньше думали? Наверное, мой вопрос прозвучал по-идиотски, но к таким, видно, здесь уже привыкли. Женщина поправила очки и, не повышая голоса, устало ответила: - А раньше, молодой человек, он отказался от операции... Еще вопросы будут? - Он домой просился, - угрюмо брякнул я, заранее приготовившись к отказу. - Через несколько дней отправим. Может, мне это только показалось, но в глазах ее за толстыми стеклами очков промелькнуло чтото тревожное, непостижимое для меня. Женщина недовольно вскинула голову и снова в упор посмотрела на меня. - Извините, - неожиданно для себя самого пробормотал я, - пожалуйста, извините, - и вышел. ...Дядя Митя умер несколько недель спустя. На его похоронах я не был. В то время я не был еще ни на одних похоронах. КУРЬЕЗЫ Есть странное свойство у человеческой памяти хранить в своих тайниках по прошествии лет мгновения светлые, радостные, а на грустные случаи жизни накладывать несколько иной оттенок, такой, что видятся они потом в другом свете. Наша работа была и жизнерадостной школой, и учебой одновре-

140

менно. И методы учебы каждый из наших трактористов при этом применял разные, порой далеко не педагогические, но, на его взгляд, вполне безобидные. Ухо нам, пацанам, приходилось держать востро - иначе можно было запросто попасть впросак. Но, несмотря на все старания, в ловушки все же попадались, и очень часто. Были среди нас такие, кто добросовестно стучал молотком по баллонам трактора - искра в колесо ушла, объяснял в таких случаях тракторист своим помощникам, постучать надо, авось, и появится... Но превзошел всех в своем коварстве опять же Сашка Кейбус. В один из знойных дней, ошалев от жары, он остановил трактор, ругнулся для порядка и сказал, сокрушаясь: - Компрессия кончилась... Загорать придется, а, парни? Помощники подавленно молчали. Сашка в задумчивости поскреб затылок, а потом попросил Витьку Семенова: - Слушай, Витек, а может, сгоняешь к Ивану Дрожанову, возьмешь полведерка. Скажи - завтра утром отдадим. Сбегай, Витек? Витька схватил ведро и побежал к Ивану. Тот сначала от такой просьбы изумленно выпучил глаза, но быстро сообразил, в чем дело, и отправил Витьку к Петру Водостоеву, тот - дальше... Вечером над Витькой потешалась вся бригада, включая поварих и сторожа. Мы тоже смеялись, радуясь втайне, что не оказались на его месте. И странное дело - ведь никто из нас не был абсолютным профаном во всем, что касалось техники, почти все управляли трактором (бригадир об этом, разумеется, не знал) и ремонтировать помогали, а вот попадались в эти незамысловатые ловушки. Дело тут, скорее всего, было в преклонении перед авторитетом своего тракториста: раз он сказал, значит, так оно и есть - какие уж тут шутки. Обижались, конечно, попав в очередной раз впросак, но ненадолго: не мы первые, не мы последние... Впрочем, казусы случались не только с нами. Поймали как-то птенца кобчика, вполне оперив-

141

шегося, но не научившегося еще толком летать. Птенец угрожающе шипел, широко разевая черный снаружи и красный изнутри крючковатый клюв, злобно таращил круглые горящие глаза и больно царапался острыми когтистыми лапами. Пытались кормить его хлебом - не брал, осталось нетронутым и мясо. - Я заберу! - загорелся Иван Малинин. - Давайте! - На что он тебе? - вступилась за птенца повариха. - Отпустили бы лучше птицу, охламоны. - Знаю на что, - пообещал, улыбаясь тайной мысли, Иван. - Цирк жене покажу. Видя заинтересованно повернутые головы, Иван все более воодушевлялся. - Моя Наташка все время мерзнет по ночам - холоднокровная, зараза, попалась: чуть что - лезет греться. Отучать пора. Как сунется - я ей кобчика, чтоб не будила по ночам. К идее отнеслись по-разному. Женщины - резко отрицательно, мужчины - сдержаннее. Единственный, кто решительно поддержал Ивана, - Иван Дрожанов, как видно, сам имевший зуб на жену. ...Утром долго ждали Ивана. Пришел он, украшенный багрово-синим кровоподтеком у левого глаза и глубокими царапинами на шее. - Ты что, Ваня, упал? - нарочито участливо полюбопытствовал бригадир. - Тебе бы так упасть, - мрачно пожелал Иван, устраиваясь поудобней. - Баба - она и есть баба, шуток не понимает, дура. Глаз чуть не выбила. Последние слова утонули в оглушительном хохоте, даже тракторист высунулся из кабины, недоумевая, что за шум. О том, что произошло дома, Иван предпочел не распространяться, особо любопытствующих бесцеремонно обрывал, не стесняясь в выражениях. Зная его бешеный нрав, многие просто побаивались досаждать расспросами. Как выяснилось потом, втайне Иван глубоко переживал случившееся, считал себя пострадавшим безвинно, по собственной глупости. И не потому, что затеял все это дело, а потому, что сделал тактическую ошибку.

142

- Поспешил я, мужики, - хмуро заявил он, приняв однажды вечером для бодрости грамм двести. Обождать бы мне чуток, ну, самую малость, - а там поглядели бы еще, чья возьмет! - Ты, Ваня, толком расскажи, по порядку, - подавляя улыбку, попросил бригадир. - Чего там! Не стесняйся, - зашумели механизаторы, чувствуя, что Иван «созрел» для исповеди. Давай - все как было! - Говорю же, что поспешил, - начал было Иван, но его тут же перебили. - Заладил, как попугай: поспешил да поспешил говори толком! - Ну, ладно, - согласился Иван, видно, ему было уже невтерпеж носить обиду в себе. - Сначала все по уму было. Пришел домой - ее нет. Кобчика спрятал в коробку из-под ботинок (импортные на днях взяли), коробку - под кровать. Гляжу - идет моя царевна-куралевна. Хотел обругать для порядка - муж дома некормленый, а ты по дворам шалаешься. Стерпел... Стерпел, мужики, потому как мог все дело испортить. Тихим прикинулся. Устал, дескать, сегодня чего-то: поисть бы да спать. А она как чувствует - чегой-то больно смирный... Как пить дать, загуляешь на днях. Это у нее примета такая: если смирный, значит - к выпивке. Ну, ладно. Я те, думаю, покажу к выпивке... Тут Иван вынужден был сделать паузу, попытался затянуться сигаретой, которая давно погасла и безвольно висела на его нижней губе. Попытка кончилась неудачно, он выплюнул сигарету и, видя, что все кругом затаили дыхание, с грустью продолжал: - Ну, вот. Лег пораньше. Кобчика из-под койки к себе перетащил. Жду. Не идет, зараза, и все тут. Измаялся весь, покуда дождался. Только она одеяло откинула - пора, думаю, - тут надо и кобчика бросать. А он, падла, как назло, когтями за одеяло зацепился. Я его на себя - оторвать же надо. Ну, и не рассчитал маленько - сильно дернул. Он крылья растопырил, пищит. Наташку чуть задел, а мне когтями в глотку вцепился. Наташка-то не разобралась с испугу, в чем дело, и саданула мне в глаз кулаком.

143

Это я вам скажу, мужики, ручка - еще бы раз угодила - точно б мозги вышибла. ...Ну, свет зажгли. Она трясется, как припадочная. На какого хрена, говорит, ты эту гадость в дом притащил, делать нечего, что ли? Натюралист выискался, дурак старый! Сама, говорю, дура, орала же, что мыши скоро голову отъедят, а кобчик от мышей первеющее средство, он их как семечки лузгает. - От кого средство? - не выдержал наконец и затрясся от беззвучного смеха бригадир, - от мышей, говоришь... Ну ты артист! - и заикал, не в силах больше сказать ни слова. - Так это я случайно придумал, - простодушно пояснил Иван. Но его уже не слушали. Визгливым дискантом зашлась повариха, и ее мощное тело колыхалось, как студень. Сашка Кейбус ржал заливисто, как породистый жеребец. Бригадир свалился со скамьи и в изнеможении сучил по земле ногами. Смеялся даже наш тракторист дядя Митя, прикрывая темной ладонью щербатый рот. От внезапного шума шарахнулась в сторону, поджав хвост, дворняжка бригадного сторожа, испуганно завизжала и на всякий случай отбежала подальше. Никак не ожидавший такой реакции Иван недоуменно хлопал белесыми ресницами, топтался на месте, а когда смех поутих, сказал с обидой: - Рассказывай вам после этого... - Да ты не обижайся, чудак, - зашумели кругом, - ну, вышла промашка, бывает... Мышей-то хоть ловит? - Кто? - не понял иронии Иван. - Кто-кто? Кобчик! - Сбежал он, - вконец растерялся Иван, - кошку взяли. - Оно, конечно, надежнее, - рассудительно заключил бригадир, чем вызвал новый приступ веселья, но уже не столь буйного, впрочем... ЗА СЕНОМ Дни теперь летят быстро, и работа совсем не кажется тягостной. Все лучшие угодья выкошены,

144

сенокос в нашей бригаде потихоньку сворачивают. Август на исходе - нам скоро в школу. Дома поговаривают о том, что пора бы и самим сена привезти. Такое право у нас есть - его заслужил я, работая нынешним летом в бригаде. Дело за транспортом. Наконец и этот вопрос улажен, после обеда выезжаем. Нас четверо с шофером. Машина тряско пылит по проселку мимо зеленых еще хлебов, не тронутых приметами осени. Ехать надо километров пятнадцать - вблизи села сено уже вывезено. Ближе к месту заезжаем в лес, чтобы оборудовать машину. Первым делом надо вырубить бастрик - лесину, без которой впоследствии не обойтись. Тут не каждое дерево годится, а только береза, молодая и упругая. После недолгих поисков находим подходящий экземпляр. Жалко губить стройную белоствольную красавицу, но ничего не поделаешь - надо. Дерево зябко вздрагивает после каждого удара топора и неловко, словно нехотя, с шумом валится набок. Отец быстро обрубает ненужные ветки, отделяет вершину. Остается обрубок длиной три с половиной - четыре метра - как раз хватит. На машине открываем борта и прикручиваем толстой проволокой четыре поперечных обрубка, получился прямоугольник теперь всю тяжесть груза примут на себя не хрупкие борта, а эти поперечины. У первой копны отец долго советуется с мужиками: брать сено или еще поискать. Сходятся на том, что надо брать - лучшего можно не найти, а солнце вот-вот зависнет над кромкой леса. Обязанности распределены заранее: дядя Вася Базюк наверху - на раскладке, мы трое подаем снизу. У раскладчика задача посложней - сформировать воз так, чтобы он не только имел вид, но и, не дай Бог, не рассыпался по дороге: тогда весь труд насмарку, да и стыда в совхозе не оберешься... Сначала просто бросаем душистые охапки наверх - борта на уровне груди, особых усилий не требуется. Но мало-помалу основание будущего воза создано, и теперь принцип «вали кулем - потом разберем» негож. Дядя Вася все чаще покрикивает:

145

«Куда, куда суешь на угол! Сбоку давай, сбоку!». Разницы как будто никакой - что на угол, что сбоку, но - нет: углы дядя Вася стережет пуще глаза - от них зависит весь вид и прочность стога. Сначала воз растет быстро, а потом в какой-то момент застывает на месте. Это оттого, что раскладчик у нас опытный: постепенно расширяя стог от основания кверху, он одновременно умело утаптывает сено. Я почти выдохся, а отец с шофером - как ни в чем не бывало: все так же неторопливо и мощно вонзают зубы вил в упругую массу, одним движением вскидывают над головой, несут почти на вытянутых руках вперед и ловко забрасывают наверх. Каждая порция сена, которую подают за раз они, - это три-четыре моих навильника. Много лет спустя я смотрел хороший, в общем, фильм и испытывал досаду: молодой деревенский парень, желая обратить на себя внимание, орудует вилами, как автомат, а на стог попадают крохи - сразу видно, что человек никогда не работал на сенокосе... Впрочем, вряд ли я сам тогда действовал лучше него... - Верши помаленьку, Василий! - следует команда, когда уже и двухметровых черенков не хватает, чтобы подавать сено. Дядя Вася «забивает» середину - так, что стог приобретает небольшое утолщение в верхней части. Хороший получился воз, аккуратный, прочный. Напоследок любовно оглаживаем вилами его бока, обирая клочки сена, что портят вид. Теперь надо прижать стог сверху бастриком. В передней части делается треугольная петля из проволоки и цепляется за толстую часть бастрика, а его укладывают посередине воза. Задний конец бастрика смешно задран кверху. Отец ловко перебрасывает через этот край лесины веревку, уже закрепленную одним концом внизу, а за другой мы дружно тянем, насколько хватает сил. - Р-раз! Еще р-раз! - командует отец, помогая нам и поглядывая наверх. - Хватит! Теперь держите! - Он быстро привязывает внизу и второй край

146

веревки. Бастрик надежно скрепил воз, теперь не рассыпется - можно ехать. Несколько минут уходит на сборы. Старшие степенно закуривают. Я, зябко передергивая плечами, натягиваю на остывающее после работы тело фуфайку. В кабине всем четверым слишком тесно, и я прошусь наверх. - Не положено, - строго замечает шофер и нелогично добавляет, - так что смотри там! - Ладно! - весело откликаюсь уже с капота. Оттуда - на кабину, а затем не без труда и на самый верх. Делаю маленькое углубление, зарываюсь в него, лежа на животе. - Поехали! Пока собирались, совсем стемнело. Машина с натугой трогается, вспарывая светом фар плотную ночную темень. Воз приятно покачивается из стороны в сторону, и я с удовольствием переворачиваюсь на спину. Высокое черное небо дружелюбно подмигивает мне ясными глазами звезд. Ближе к полуночи звезды начнут падать: конец августа - пора звездопада. Надо поймать момент и загадать желание... Но неожиданно ловлю себя на мысли, что мне ничего не нужно от падающей звезды. На душе тепло и уютно: вот так бы ехать и ехать далеко-далеко... И я лежу, наслаждаясь тишиной и покоем, и думаю о том, как это здорово - жить под этим добрым небом...

147

ТВОРЧЕСТВО ПОЭТОВ ПАВЛОДАРСКОГО ПРИИРТЫШЬЯ

Александр Вервекин МОИ СТАРЫЕ СТИХИ... Стихи

ШИПОВНИК Мне приснился кудрявый шиповник В алых бусах у тропки растет. Он, наверное, рощин любовник, Коль она его так бережет. Коль она его паутинкой Обвенчала с березкой одной, Рядом с этой забытой тропинкой Им не страшен буран никакой. Я к нему подойду потихоньку По зеленой росистой траве: Он такой же, как я. Да вот только Он ни в чем не завидует мне. 16.02.2002.

ПОСЛЕДНИЙ ДЕНЬ АВГУСТА Чувство недоброе. Что-то случится ли? В цинковый саван небес Долго гляжу: а ведь буря таится в них! Друг мой веселый исчез. Друг мой беспечный - последний день августа Как-то внезапно струхнул. Кто-то с небес громыхнул, и - пожалуйста: Он от меня упорхнул.

148

Лето последней матрешкой расколото О косяки сентября, Сочной и пряной - красивой, как золото, Ситцем багровым горя. 6.10.2002.

ПАМЯТИ ДРУГА Он был добрым, наивным парнишкой, Он без дела бродил по двору; Позабыв об ученье и книжках, Он с гитарой смешил детвору. Прибегали кормиться с ладошки Все собаки-дворняги к нему, И так ласково каждая кошка Подходила к нему одному. То присядет один на качели, То с маманей дворы подметет, То на пятый этаж еле-еле К своей Оле-подруге придет. Но какая-то изморозь села Вдруг без спросу на сердце мое: Его мертвое хилое тело В Жанауле клюет воронье. И кому ж помешал? Ведь бедняга Безобиден был с чуба до пят. Но ответит молчаньем дворняга, И качели грустней заскрипят… 19.02.2003.

ПОЖАР И опять левый берег жар-птицею Обернулся. Да кто же ей рад? В этот раз он не солнца зарницею, А огнем он, кострами объят…

149

Может, утром ручонка наивная Спичку бросила там в сухостой, Или пьяная быдла противная Приложилась своею рукой. Но не легче мне с этого берега На лесной крематорий смотреть. Пусть я здесь в безопасности бегаю, Но в посадках беснуется смерть. 15.04.2003.

ЭТОТ МАРТ… Погляди в небеса, посмотри же: Нас весна обняла, наконец-то! Солнцем греет, капелью нас лижет Где-то здесь ее спрятано сердце! Где-то рядом пульсирует жилка, Нагревая и лица, и стены. Этот март стал удачной попыткой Неудачи сломать об колено! Я и солнце без боли почти что Разглядел до мельчайших деталей. Если только хоть что-то не вышло, Еще больше на счастье поставлю. 3.03.2004.

*** Движутся медленно, словно танцуя, Люди, машины, ноябрьский снег. Кажется, окна сам воздух целует: Стёкла узором покрыл, как во сне! Мне показалось, что я не отсюда: Жизнь за окном бьёт, как гейзеры, ввысь. Я же похож на заморское чудо. Просто гляжу, и мне здесь хорошо!

150

Мир за окном никогда похож не был На атмосферу домашних углов. Скажем «спасибо» осеннему небу За эту манну блокнотных стихов! 6.11.2004. Астана.

*** Август. Вечер. Кто-то в окна Битый час бросает дождь. Я, конечно, не промокну, Но и ты мне не соврёшь, Если скажешь: «Люди тоже Мокнут, битые судьбой. Мы, как окна, тоже можем Слабых закрывать собой». И ты прав. Судьба, как ливень Льёт водой и градом бьёт. То на свете всё отнимет, То до неба вознесёт. 14.09.2005.

ОБЛАКА То как дым, то как капельки крови, То как два неземных голубка, Прямо за горизонт надо мною, Надо мною плывут облака. Послипались немытые кудри, Растрепались волокна небес. Если где-то вверху была буря, То была она именно здесь. Оторвались, как ваты кусочки, Превратились в барашков да львов Облаков кровяные комочки, Дети, внуки седых облаков.

151

И сегодня их цель – моё солнце, Что, как масла кусок, из реки Улыбается, тает, смеётся, Ожидая, наверно, руки. Но руки облака не подали Для спасенья светила, увы. Они жизнь ради солнца отдали Кровожадному жерлу воды. 18.10.2005.

*** Высказываю всё, что наболело, Пишу о том, что – якорем в душе. Отдам кому-нибудь, кому есть дело, Бумажки, пожелтевшие уже. Стихи. Стихи на листьях, на обоях, Стихи в автобусе, стихи во сне. Их раньше было больше. Только кто их На прозу разменять без спросу смел? Мне стало жить без них так одиноко, Как будто начал я друзей терять. Иной раз вечером как станет плохо, Что хочется не петь, не выть - орать!.. Мозги уже настроены на осень – На серую, холодную тюрьму. Где ж караульного-то черти носят? Я мог бы что-то посвятить ему… 07.10.2006.

152

Сайлау Байбосын БƏРІ ДЕ ӨМІР (Хикаяттан үзінді)

Барлығы баяғыда айтылған, бірақ ешкім тыңдамағандықтан үнемі қайта оралып, басынан бастап қайтадан айтуға тура келеді. Андре Жид, француз жазушысы ...Есін сəл жиса, сүйегінен өткен ызғарлы суықтан тұла бойы қалш-қалш ете бүрісіп, екі тізесі иегіне тиіп жатыр екен. Өзінше тұрамын деп қарманып еді, шашы жерге жабысып қалса керек, бырт-бырт үзілді. Тіпті, ауырғаны да сезілер емес. Ғұмыры бұлай тоңып көрмеген шығар, тісі-тісіне тимей діріл қаққанда, тіпті жанын қоярға жер табар түрі жоқ. Борбайы мұздай. Тағы да кіші дəреті жүріп кеткен сияқты. (Кейінгі кезде осындайға ұшырап жүр). Қолын жерге тіреп, басын көтеріп отырмақ болып еді, құйрығы мен екі алақанынан өткен ызғар тура тас төбесінен шықты. Мұз болып қатып қалған шалбарының ауы қозғалған сайын кəдімгідей сықыр-сықыр етеді. Қай араға келіп құлағанын білмек болып, мұнартқан жанарын əрең дегенде жан-жағына тастады. Шарапхананың сырт жағы секілді. Бағана сол жерде даяшы қыздан соңғы бір рүмке арақты жалынып сұрап ішкені есіне түсті. «Адам - итжанды» деп отырушы еді ертеде əжесі. Рас екен. Жанымды күтіп жүрген біреу болсам, баяғыда-ақ өліп қалар едім деген ой тағы да санасын шарлап өтті. Өзі секілді қаңғыбас-ішкіштер «Вася ағай» деп атайтын жалғыз көзді «бомж» шал əнеу тұстағы жылу қазандығының отын жағатын, сол жерге

153

барып жан сақтамаса, шынымен өлетін түрі бар. Орнынан сиыршылап əрең тұрып, қалт-құлт ете тəлтіректеп, солай қарай беттеді. Əйтеуір ірге жағалап жүріп, өзіне таныс, «котельная» деген айбақ-сайбақ жазуы бар темір есікті тауып алып, итеріп көріп еді, ашылмады. Иттің баласы ішінен жауып алыпты! Шамасы жеткенше қаққан болды. Дыбыс жоқ. - Вася ағай, аш... мен... А...а...ш, кəрі теке!.. Бағанағыдай емес, селкілдегенде, қол-аяғына ие болудан қалды. Шынымен-ақ осы жерде өлгені ме?! Расын айтқанда, ол осыған ұқсас бір жағдайда жан тапсыратын шығармын деп үнемі ойлайтын. Бірақ дəл осылай, қазандықтың темір есігін қағып тұрып, суықтан ұшып өлем деген ой есіне келмепті. Оның өмір сүруі немесе сүрмеуі осы темір есіктің ашылуына, оның ар жағындағы көмірдің күйесінен жалғыз көзі ғана жылтырап көрінетін маскүнем шалға, соның жағып жатқан отына қарап қалар деп кім білген. Шіркін, қазір мына есік жылдамырақ ашылып, ішке кіріп, қып-қызыл боп жанған пештің аузына жетіп, армансыз бір қақталса! Бірақ дыбыс жоқ. Өліп қалғаннан сау ма, кəрі қақпас! Əлі кеткен қолдарымен есікті тағы да ұрған болды. - Аш деймін... Əйтеуір өлдім-талдым дегенде, ар жақтан шалдың аяқ тықыры білінді. - Кто там?.. - Вася ағай, аш, мен... Казах... өлдім... Шақұр-шұқыр етіп ашылған есіктен лап етіп сыртқа атылған бу сейілген соң, ертегінің құбыжығы құсап жалғыз көзі адырайған, бет-аузы күйеден көрінбейтін Василий шал көрінді. -Ты че, Казах, по ночам людей пугаешь? Дəл сенен қорқынышты емес шығармын деп ойлап үлгерген бұл, шалды қаға-маға гүрілдей жанып жатқан пешке ұмтыла жетіп, ішіне кіріп кетердей, тізерлей отыра қалып, отқа кеудесін тосты. Бұның осы сықпытын байқаған шал шын халін жаңа түсінген сияқты. - Өлуге таяпсың ғой, Казах! «Казах» - бұның алғаш сотталып, Ресей зо-

154

наларын кезіп жүргенде алған лақап аты, яғни қылмыс əлемінің тілімен айтқанда, «погонялосы». Ондағылар үшін сенің құжаттағы атыжөніңнің қажеті шамалы. Өздері саған қандай қандай атау жапсырады, сол жерден солай кетесің. Кейбіреулерге тіпті ғұмыр бойы... Бұған да осы ат майлы күйеше жабысты. Қазір бөтелкені бөліп ішіп жүрген қаңғыбастар түгілі, арақ беріп анаумынау шаруасын істететін жергілікті қазақтардың өзі бұны осылай атайды. «Қазақтың атынан садаға кет!» - дейтін бұл өзіне-өзі, кейде бір кəйіп қылып, оңашада пəлсапалық ойларға кеткенде. -Ща..ась, я тебе чифирчик сварганю, - деп бұның мына түрін көрген Вася шал кəдімгідей күйбеңдеп, қалайы күрішкесін тықырлатып, отқа тыға бастады. «Чифирь» - «тар жерде» болып келгендердің негізгі көңіл жұбатары. Бір күрішке суға бір қорап шайды тұтасымен төңкере салып, қайнатады. Жұтып жібергенде өңменіңді тіліп түсетін осы қап-қара қоймалжың сұйық бойыңды жылытып, кəдімгідей қаныңды қыздырады. Ішімдік шіркінге ақшасы табыла бермейтін бұл секілді байғұстардың ермегі осы «чифирь». Темір пештің аузына келіп итінгесін, аздап жан шақырғандай болды. Сіреудей болып қатып қалған көне джинсы шалбарының ауы жібіп, кəдімгідей бу шыға бастады. Мұрнына зəрдің қышқылтым иісі келді. Түймелерін ағытам ба деп еді, саусақтары икемге келер емес. Тіс дегеннен жұрдай қызыл иегімен бірдеңені жалмаңдап шайнап жүрген Вася ағай бір күрішке буы бұрқыраған «чифирьді» əкеп, бұның аузына тосты. Бірақ бойы жылынар емес. Əрі-беріден соң қалтырап, денесі қайтадан мұздай бастады. -Ты, Казах, крепко простыл, Клавканың үйіне бар, бұл жерде текке өлесің, - деді бұған жалғыз көзін сығырайтып ұзақ қараған шал. Мүмкін. Ес білгелі бар өмірі Кеңес Одағындағы түрмелерді адақтаумен өткен кəрі қақпастың бұл жағынан тəжірибесі жеткілікті. Тіпті, кейбір шала сауатты дəрігерлерге қарағанда бұл тəуірлеу, ауруыңның қандай екенін дөп басып айтып береді.

155

Тірлік деп аталатын аласапыраны мол сапардың ең бір бұрылыс-бұлталаңы көп, қатерлі тармағын таңдап алған осы бір түсініксіз пенделерге бұл қашанда сеніммен əрі сенімсіз қарайтын. Оларға өмір дегенің бір ғана мəрте кіріп, бой жылытып шығатын шарапхана секілді. Бірақ қанша дегенмен бұның қазіргі ортасы осы мүскіндер. Өзі де осылардың бірі. Қысылғанда осылар ғана сүйеніш болады, осылар ғана түсінеді. Бұлар ешқашан да не болды, қайдан ұшырадың деген сұрақ қоймайды. Бəрі де солай болу керек сияқты. Анау, мойындарына галстук тағып, əдемі машина мініп жүретіндердің қоғамы бұларға қарағанда анағұрлым мейірімсіз екеніне талай мəрте көзі жеткен. Қазір солардың бірінің есігін барып қақса, ит қосып қуар еді... Ойын Вася ағай бұзды: - Байқаймын, өзің жете алатын түрің жоқ сияқты, мен кеттім, Клавканы алып келемін, ешкімге есік ашушы болма! Денесінің дірілін баса алмай отырған бұл иегі селк-селк етіп, басын изеді: -Мейлің... Клава дегені - өздерімен тағдырлас бір бейбақ. Əйтеуір бұлардан бір артықшылығы, енді-енді құлағалы тұрған жаман баспанасы бар. Осы қалашықтағы үйсіз-күйсіздердің бас қосатын «орталығы». Жастық шағының тəтті кезеңдерін темір тордың ар жағында өткізіп келген бұл əйелді өзі сияқты «жолдан тайғандар»-«Клавка-кулак» деп атайды. Оның себебі, сөзі келіспейтін адам болса, еркек-əйел демей, салып жіберетін ожар мінезі бар қатын. Бір қызығы, қалың қаңғыбастардың ішінен Клава бұған кəдімгідей «əйелдің көзімен» қарайтын. Бірер мəрте ұзаққа созылған ішістің үстінде: «Ты, мой красавчик!», - деп мойнына асылғаны бар. Аузынан арақ пен пияздың иісі қоса аңқыған əйелден бұның жүрегі айнып: «Отстань!»деп итеріп тастаған болатын. -Че, брезгуешь?!- деп Клава сонда жаман көзімен қараған еді. Бұл дереу есін жиып: -Потом, Клавка, потом,- деп құтылған. Олай

156

демесең, соңынан еш адам мүрдеңді таба алмай қалуы да ғажап емес. Себебі, бұл ортаның заңы солай... Түрме қарауылдарының ит тепкісі мен ШИЗО-ның* (*ШИЗО - штрафной изолятор, түрме тəртібіне бағынбағандарды қамайтын орын). талай азабын бастан өткерген бұлар өз орталарында бастарынан сөз асырмайды, қорлауға жол бермейді. Əйтпесе, ана дүниеге аттана салуың оп-оңай. Бұл соны ойлаған. Ақыры кəйіпке толы бір түнде кеудесі тер сасыған Клава бұған тілегін орындатып, мауқын басқан болатын... Бойынан əл кете бастағанын жаңа сезді. Есікті іштен жауып алуға да шамасы келер емес. Жапырақша қалтырағаны сонша, тіпті аспанға ұшып кетердей. Екі көзі қарауытып, денесін бір керемет əлсіздік билеп, Вася шалдың шаң басқан ағаш төсегіне еңбектеп əзер жетіп, бүрісе құлағанын біледі... Одан арғысы түс тəрізді бірдеңе. Ың-жың, аласапыран дүние. Неше түрлі елестер... Баяғы ауылдағы бала күні екен дейді. Əжесі алаша тоқып отыр. Құдай-ау, алаша деген осындай болады екен ғой деп таң қалады алғаш көргендей. Қандай ғажап! Құдды аспандағы кемпірқосақ тəрізді. Бұл бала күнінде талай көріп еді ғой. Қалай байқамаған! Неткен ғажап сурет! Кенет жайдан-жай жылағысы келді... Сосын тағы да адам түсінбес бірдеңелер мидай араласып кетті. Қайтадан темір тордың ар жағында жүр екен дейді. Тұтқындарды таситын «автозак» деп аталатын темір қорапты мəшинеге бұларды топырлатып тиеп жатыр. Айнала арсылдаған ит. Автоматты солдаттар. Айқай-шу... «Осужденный ... шаг влево, шаг вправо - считается побег»... Бір қолын желкесіне қойып, енді бір қолына өздері «кишер» деп атайтын дорбаларын қысқан бұлар қаз қатар тізілген солдаттар шебінің арасымен бүгжең-бүгжең жүгіріп келіп, мəшинеге секіріп мінуде. Осы июқию дүниенің ішінен бұрынғы əйелі Лена көрінді. Өзі жартылай жалаңаш. Жібек пе, əйтеуір бір қымбат матаға қалай болса-солай орана салыпты. Бұрынғыдан да əдеміленіп кеткен бе, қалай?... «Ах,

157

сайқал, менің түбіме жеткен сенсің!..». Ұмтылып, ұстағысы келеді. Ол бұны мазақ етіп сылқ-сылқ күледі... Тағы да бойын əбден билеп алған ызғардан қалшқалш етіп, есін жиғандай болды. Далада, қардың үстінде жатыр екен. Вася шал мен Клава бұны мəшиненің капотынан жасалған темір сүйретпеге салмақшы боп əуреленуде. Солай жеткізбек тəрізді. «Аяғыңды жина!», деп зекиді бұған Клава. Тағы есінен танып кетті... **** Бірер күнен соң сəл-пəл бері қарағандай халге келді. Клава байғұс бар ынта-ықыласымен бұның денесін май тəрізді, иісі жағымсыз бірдеңемен сылап отыр екен. -Не, есіңді жидың ба? - деді ол бұның қимылдағанын көріп. Екі күн бойы сандырақтап сөйледің. Өлетін шығар деп ойлағам... Ойына тағы да əжесі түсті. Бала күнінде бұны алдына көлденең салып қойып, арқасынан сипап отыратын. Бұл сол кезде екі аяғын тарбаңдатып, көбінесе кітабын оқып жатар еді. Содан асқан рахатты шақты өмірінде бастан кешіп көрген емес. Кенет аузы үңірейген мына бір ішкіш орыстың əйелі сол əжесіне ұқсайтындай болып кетті. Əлде шешесіне ме? Шешесі кейде оңашада əжесінің көзі тайған сəтте, бұны шап беріп ұстап алып, төбесінен иіскеп-иіскеп алып, неге екені белгісіз, жейдесінің ішіне қолын тығып жіберіп, арқасынан сипайтын. «Əйел қолының жылуы» дегенді баяғыда бір жерден оқыған сияқты. Осы екен ғой! Керемет! Кейінгі жылдары кілең пышақтың жүзінде ғұмыр кешкен бұл байғұс, жалпы нəзіктік атаулыны біржола ұмытып кеткен сияқты. Ал шындығында өмірдің бар мəн-мағынасы осында екенін жаңа ғана сезінгендей! Өз ошағың, өз отбасың болған қандай керемет деп ойлады. Тіпті, отбасында болып тұратын тұрмыстық ұсақ-түйек кикілжіңнің өзі бір арман екен ғой адамға. Өйткені, бəрі өзіңдікі, өз балаң, өз əйелің... Соларға ғана керексің, солар ғана іздейді

158

сені. Өткенде əлдекімнің қорасын тазалап жүріп, аяқ астында жатқан газеттің жыртындысын тауып алып, оқығаны бар. Қайсы бір аты белгілі адамның сөзі жүр екен: «Жұмыстан ораларда сенің аяқ тықырыңа бір əйел құлағын түріп, тосып отырса, еркектің бақыты деген осы!»,-депті. Қандай керемет айтылған сөз! Шынында да еркекке одан артық не керек? Шаршап келгенде сенің ғана қас-қабағыңа қарайтын бір адамның болуы деген қандай бақыт! Бұның қазір кімі бар? Ешкімі де! Мынау миллиардтаған халық мекендеген қара жердің бетінде қазір бұны іздейтін бір адамның баласы жоқ екен. Қандай қорқынышты! Ешкімге де қажетің жоқ. Неге осылай болды?! Не үшін өмірге келді сонда? Бір жерде қаңғып өлу үшін бе? Баяғыда бала күнінде ауылдарындағы ұрысшыл, бейпілауыздау бір əйел əлдекімдерді «көмусіз қал» деп қарғап жататын. Ол кезде оған кім мəн берген. Енді түсініп жүр. Көмусіз қалу деген осы екен ғой. Кəдімгі өліп қалған хайуан тəрізді. Зиратың да жоқ, кім екеніңді де ешкім білмейді... Жас уағында Оралхан Бөкеев деген жазушының кітаптарын іздеп жүріп оқитын. Соның бір тірліктен түңілген кейікпері өзіне-өзі ылғи осы «Неге?» деген сұрақты қоятыны есінде қалыпты. Бұл да кейде ес кеткен ішістен кейін, Клаваның жаман үйінің бір бұрышында бүк түсіп жатып алып, өткен өмірін өзінше таразылап, ақыр-аяғында осы «Неге?» деген жалғыз ауыз сұраққа келіп тірелетін. Неге? Біреудің маңдайына басқан жалғыз ұлы еді ғой! Неге?.. Кісі қанын арқалап, абақты кезіп кетем деп ойлап па еді?! Қолындағы бар құжатынан айырылып, бір бөтелке арақ үшін арын сатып, «бомж» атанып жүрем деп пе еді?! Бірақ солай болды. Неге?! Əлде тағдырдың маңдайға жазғаны солай ма? Өзімен бірге жүрген үйсіз-күйсіз мүскіндер бəріне тағдыр кінəлі деп пəлсапа айтып жатады. Сонда бұл тағдыр дегеніңіз пенде баласының өз еркінен тыс қандай күш? Адам өз тағдырын өзі жасай алмағаны ма сонда? Қызық, анау шетелдік көлік мініп, ақшаны судай сапырып жүргендер тағдырларын солай етіп өздері жасап алғандар ма?

159

Əлде, оларға сондай керемет тағдырды жазмыш өзі ұсынған ба? Тіпті, ақылың жетпейді ойласаң. Құрысын... мейлі... Қайтадан бойы мұздап, қалтырай бастады. Тағы сол əлемтапырық дүние... Баяғы ауыл... тағы да бала кезі екен дейді... Бұл осыған таң қалатын. Кеңес уақытында əскерге алынып, Ақ теңіздің жағасында десантшылар ротасында əскери міндетін өтеп жүргенде де, кейін дорбасын арқалап түрмедентүрме ауыстырып, Сібір зоналарын кезіп кеткен кезде де, неге екені белгісіз, түсіне тек туған ауылы ғана кіретін. Баяғы сол ештеңені ойламайтын шатшадыман кездерін көретін, жаулығы қарқарадай əжесі марқұмды көретін. Кейде əкесінің есік пен төрдей сары атын мініп жүрер еді... Шуылдасып бірге өскен құрбы-құрдас... Сол баяғы ауыл... сол өзен... Анадайдан алқа-салқа боп қараған Айбаттың тауы... Құдай-ау, қандай ғажап дүние еді бұл! Енді мəңгіде қайта айналып келмейтін, тіпті, айтуға тіл жетпейтін, өзіне сондай ыстық ертегідей əлем... Ұжымақ деген сондай ғана болатын шығар... Бұл үнемі осындай түстен соң, тамағына өксік тығылып, дел-сал боп оянушы еді. Сосын күні бойы кеудесін белгісіз бір сағыныш сыздатып, өзіне-өзі келе алмай жүретін. Ақыры осындай түстерден қашатын болды. Тіпті, төсекке жатарда, енді осындай түс көрмесем екен деп іштей тілейтін халге жетті. Себебі «ана жақтағы» қатыгез өмірге бұл түс еш үйлеспейтін еді... Тағы да есін жиған сияқты. Қанша азғындап кетті дегенмен, əйелдің аты - əйел ғой. Бұның қимылдағанын көрген Клава кір-кір тостақпен аузына ыстық шай тосты. - Саған емханаға бару керек. Əйтпесе өлесің! Екі өкпеңе оңбай салқын тиген сияқты. Бұл ернін əрең қимылдатты. - Кім алады мені... құжатсыз? - Білмеймін, жедел жəрдем шақырып көрем, əйтпесе өлуің айдан анық. - Кө-өр... Тағы да талықсып, сандырақтай бастады. Тағы да сол ауыл. Тағы да сол əжесі. Əйел боп көзіне жас

160

ала бермейтін, еркек мінезді əжесі кəдімгідей жылап жүр: -Жарығым-ай, аяғыңды жерге тигізбей өсіріп едім! Не күйге ұшырағансың?! Бұл баяғыша бұлқан-талқан болып ашуланады: -Түу, қойшы əже, мен бала емеспін ғой! Тағы сол қым-қуыт əлем өзіне тартып алып бара жатты. Кеудесі қысып, қинала жөтелді. Үсті-басы мұздай болып, өзімен бірге бір қора бу алып, даладан Клава кірді. - «Жедел жəрдем» шақырдым, қазір келеді. Бұл кебірсіген еріндерін əрең қимылдатып: - Қалай ойлайсың, дəл де болса, өлетін шығармын?-деп сұрады. - Мүмкін,-деді Клава ешбір қиналмастан. - Мүмкін. Өлмесең де, мүгедек боласың, бұл айдан анық! Басқа біреу болса тас-талқан болып ашуланар ма еді, бұның əл үстінде жатса да, іштей күлкісі келді. Өзінің қазіргі халіне емес, ештеңені күлбілтелемей турасын айта салған əйелдің сөзіне. Бұларда көлгірсу, көңілге қарау деген жоқ. Саған ұнай ма, ұнамай ма, онда шаруалары шамалы... Жағдайының мəз емес екенін өзі де сезіп жатыр. Енді қалғаны мүгедек болу еді... Қызық! Қай жерде, қайтіп өлем екен деген сұрақты өзіне-өзі талай мəрте қоятын. Кей-кейде өткен өмірін ойға алса, бұның бар істеген тірлігі қайтсем де өлем деген адамның əрекеті сияқты екен. «Ана жақта» жүріп өлімші болып пышаққа да түсті. Тіпті, тар жерде жүріп, кім екеніңді дəлелдеу үшін жиі-жиі болып тұратын қиян-кескі, қан-жоса төбелестің өзі неге тұрады! Бұл соның бəрінен аман шығып еді. Тіпті, кешегідей жағдайда, басқа біреу болса, қатып өліп қалары айдан анық. Бұның бір қағушы періштесі бар секілді, əзірше аман келеді. Бірақ бүйтіп жүргенше, өліп-ақ қалғаным жақсы еді деп ойлады іштей. -«Жедел жəрдем» келді, - деді терезеге қараған Клава. Ақ халатты екі-үш адам апыр-топыр үйге кірді. Бөлменің ластығы мен жағымсыз ауасынан бетін

161

тыржитқан тəмпіш мұрын дəрігер қыз аузымұрнын тұмшалап орап алып, бұның қан қысымын, дене қызуын өлшеді. Əрі-бері қараған болып сəл отырды да: - Емханаға жатуыңыз керек,-деді. Жанындағы екеуге иек қақты: - Зембілді əкеліңдер! Санитардың бірі болса керек, жылтыр бет семізше жігіт бұған жиіркене қарап: - Мына түрімен қайда апарамыз, жуындыру керек қой,-деді. - Ну, жуындыр, кто тебе мешает! - деді оның «ақылдылығын» ұната қоймаған дəрігер қыз кіржің етіп. Бұл өзінің қандай күйде екенін жаңа түсінді. Мына түрімен қайда бармақ? Одан да өлгені артық шығар. Дəрігер қызға бармаймын дегенді ұқтырып, басын шайқады. -Вы че, умереть хотите прямо здесь?! Кончайте, сол жерден бірдеңе ойластырамыз,-деді дəрігер қыз бұның қысылғанын түсінгендей болып. -Тек, киімдеріңізді алыңыз. -Оған киім қайдан келіпті!-деді мазақтай күлген санитар жігіт екі беті жылтырап. «Сұмырай!»-деді бұл ішінен тісін қайрап, ана жақта кездессең ғой, табанымды жалар едің! Бұның үстіне жамылған көрпе есебіндегі шоқпытты жұлып тастаған екеуі əй-шəйға қаратпай зембілге сылқ еткізіп салды да, сыртқа алып жүре берді. ** * Дегенмен, емханаға келіп, бірер түнеген соң, сəл-пəл адам кейпіне енгендей. Жуынатын бөлмеге қалталақтап жетіп, өзінше шайынған болды. Бір жақсысы, өзі секілділердің бір-екеуі осы жерде де бар екен. Бірі ұстарасын ұсынып, енді бірі іш киімін жуысып, қалбалақтап жатыр. Екі-үш күн қатарынан укол алып, тамырына ине сұққан соң, кеудесі ашылып, тынысы кеңейгендей болды. Тəбеті ашылып, төсегінің басына əкеліп беретін быламық көжеден тататын халге жетті. Біраз жататын түрі бар. Мейлі,

162

деп ойлады. Бұл жерден шыққанда, кім күтіп отыр мені? Қыс өтсін, сосын көре жатармын деген өзінеөзі. ...Бірақ барлығы аяқ астынан астан-кестен болып, тірлігі түскір тіпті басқа бір арнаға бұрылып кетеді деп еш ойламаған. Тағдыр атты сайқымазақтың бұның бақ-талайына деп сақтаған, əлі де саналуан қызық пен қасіретке, өкініш пен үмітке толы күндер болатынынан тіпті бейхабар-тын. Иə, бəрі де күтпеген жерден басталып еді! Бұл емханаға түскен соң үш-төрт тəуліктен кейін бе екен, палатадағылар азанғы астарын ішіп келіп, бірі дəрісін жұтып, енді бірі төсек-орнын жинап, өздерінше құнжыңдасып жатқан. Күндегі тəртіп бойынша медбике келіншек дəлізден дауыстап өтті: -Обходқа, дайындалыңыздар, обход басталады, бөлім меңгерушісінің өзі қарайды! Емхананың күнделікті өміріне дағдыланған сырқаттардың оны құлаққа іліп жатқан шамалы. Күндегі болатын тексеріс. Сəлден соң, сау етіп, екіүш медбикені қасына ерткен тексеруші дəрігер де келіп кірді. Əйел адам екен. Бұл бір мəрте көз салып өткенімен, онша мəн бере қоймай, əдетінше тас төбеге қарап, өзімен-өзі ой үстінде жатқан. Біраздан соң аңғарды, күндегі обходта күбір-сыбырға толып кететін палатаның іші құлаққа ұрғандай тыптыныш бола қалыпты. Тек сырқаттардың жайкүйін сұраған жаңағы дəрігер келіншектің дауысы ғана естіледі. Азырақ құлақ қойып еді, бір түрлі таныс дауыс секілді. Тіпті... сондай етене жақын... Кейде радиодан бір жақсы көретін əнің естілсе, еріксіз елең ете қаласың ғой. Тура сол секілді. Апырай, соншама неткен таныс үн?! Қайдан естіп едім? Көзін ашып, дауыс иесін көрмекші болып, мойнын бұрды. Ол сəл қырындап, шеткі кереуеттегі бір сырқаттың қан қысымын өлшеп отыр екен. Кенет жанындағы медбикеге бірдеңе айтпақ болып бері бұрылды. Құдай-ау, мынау... мынау Құралай ғой! Бұл қайдан... Шынымен Құралай ма?! Иə, тура соның өзі сияқты! Ой, Аллай! Бұл жерден Құралайды көрем деп кім ойлаған?! Кездеспегелі

163

қанша жыл!.. Көзін ала алмай біраз жатты. Иə, тура сол Құралайдың өзі, сол əсем қимылы. Құлаққа жағымды майда-қоңыр дауысы. Апырмай, осы қалада екен ғой! Қалай білмеген! Мені таныр ма екен?! Танитын шығар. Құрысын, танымай-ақ қойса екен! Бұдан да өлгенім жақсы еді! Қайдан келіп еді бұл қарғыс атқыр емханаға! Мына түрімен қалай көрінбек?... Əлде, тұра салып, қашып кете ме? Бірақ қайда барады? Жүрегі аузынан шыға соғып, денесін тер жуып кеткенін жаңа аңғарды. Дəрігер əйел келесі бір кереуетке жылжып, науқастың хал-жағдайын сұрай бастады. Енді бір адамнан соң бұған жетпек! Не істесе екен? Көрпені иегінен асыра бүркеніп, бүрісе түсті. Құралаймен дəл осындай күйде кездесем деп кім ойлаған? Тағдыр итің бұны тағы бір мазақ еткісі келген шығар... Мейлі, не көрмеген бас... Танымайтын түр көрсетсе, тіпті жақсы болар еді! Міне, дəрігерлер өзара сөйлесіп, бұның кереуетінің тұсына келді. Медбике қыз тақ-тақ еткізіп баяндап жатыр: -Сырқат Абатов Арғын, түскеніне төрт тəулік болды, екі өкпесіне салқын тиген. І..і..і... мекентұрағы белгісіз. Дəрігер əйелдің өзіне қарап өткенін сезді. Танымады деп ойлады. Қайдан танысын. Шашына ақ еніп, аруақша арыған бұны ол қайдан танысын. Фамилиясы мен атынан қалай байқамады екен?! Бірақ фамилиялас адамдар көп қой. Дəрігер келіншек кереуеттің шетіне келіп отырды. - Сырқат, қолыңызды əкеліңіз, қан қысымыңызды өлшеймін. Бұның ұсынған білегіне танометрді орай беріп, бетіне жаңа ғана назар салғандай болды. Көздері түйісіп қалды! - Сіз... сіз... Абатов... Дəрігер келіншектің бетінен лап етіп қан жүгіріп өткендей болы. Қолының сəл дір еткені де байқалып қалды. Бірақ дереу өзін қайтадан қолға алып, даусына қатқыл рең беріп: -Сіз... Абатов... иə, қалай суыққа ұрынып жүрсіз?деп сұрады.

164

Медбике қыздың «тəрбиелілік деңгейі» бұдан əріге жетпеді, білем: -Құралай Қадырбековна, «бомждар» ғой, өзіңіз білесіз... Дəрігер əйел медбикені көзімен атып жібере жаздады. - Мен сізден сұрап тұрған жоқпын! - Кешіріңіз!.. Иə, бұл сол Құралай екен. Еріксіз көзін жұмды. Не деп ашады, не бетімен ашады?! Əп-сəтте өзін-өзі игеріп алып, қатал дəрігердің кейпіне кірген Құралай бұны аударып-төңкеріп ұзақ қарады. Кеудесін қайта-қайта тыңдап, басын шайқады. Тіпті, денесінің əр жерін сипалап көрді. Бұл сонда тоқ тигендей, тұла бойымен селк ете қалып еді. Ұзақтау бөгеліп, қолданылатын дəрілердің тізімін жасап, емін тағайындады. Тұрып бара жатып, бұның көрпесін сəл түзегендей болып, медбикеге қарап: -Тағайындалған дəрілер тегіс қабылданатын болсын, өзімнің жеке бақылауыма алам!-деді қатқыл дауыспен. Басқа науқасқа бұрыла бере, бұған тез жазылыңыз дегендей болды. Əлде солай естілді ме... Жан-дүниесі астан-кестен болған бұл өзінеөзі келе алмай, дел-сал боп біраз жатты. Құдайау, басқаны күтсе де, бұл жерден Құралайды кездестірем деп кім ойлаған? Енді не болар екен?.. Есіне тағы да Иірсудың бойындағы шағын ауыл, сонау алыста қалған, енді қайта айналып келмейтін, арманшыл, алаңсыз күндер оралды. **** Ауылдарының сыртында Айбат деп аталатын тау болатын. Қазақ тегін ат қоймайды ғой. Осы бір ұшы-қиырсыз сары даланың төсіне айбат беріп тұрсын деп қоя салған сияқты. Таудың бауырына тығыла орналасқан ауылдарының аты да Айбат еді. Бұл үшін дүниеде Айбаттан биік тау, Иірсудан терең өзен жоқ секілді көрінетін. Шіркін балалық! Əліппеден алғаш көрген Алатау, Қаратау деген таулар көп болса осы Айбаттай-ақ шығар деп ой-

165

лайтын. Неліктен Айбат туралы жазбады екен деп, кітапты бастан-аяқ парақтап шығатыны да есінде. Жазғы каникулдың уақытында ұйқысынан сəске түске қарай бір-ақ тұратын бұл оразасын аша сала, Иірсуға тартады. Шілденің шекеңді жалайтын ыстығында ауыл балаларының күнұзын бас қосатын жері осы. Ұзақты күн суға шомылады, жейделерінің екі жеңі мен жағасын түйіп тастап, шабақ аулайды. Су сорған денелері құсеттеніп, əбден дірілдеген бұлар күйіп тұрған ыстық құмға етпеттерінен жата-жата қалып, құлаштай жинап алып, кеуделеріне басатын. Сосын əп-сəтте-ақ бойлары жылынып шыға келер еді. Бұлардан гөрі ересек балалар үйлерінен ебін тауып жымқырып ала келген бір-екі тал темекілерін еріндеріне қыстырып алып, не бір əңгімелерді бастайды. Қорқыныш пен ғаламатқа толы осы «сұмдық хикаяларды» бұлар ауыздарын аша тыңдап, тіпті күннің қалай батқанын да аңғармайтын еді. Олардың айтуынша, мына Айбаттың астын мыңдаған жылдардан бері мекен еткен алып айдахар бар екен-мыс. Оның сонша уақыттан бері сыртқа шықпау себебі, жердің астындағы мол алтынның қызуымен жата берген екен. Енді сол алтын таусылса керек, айдахар жуықта сыртқа шығатын көрінеді. Шықса, осы ауылды түгелімен жалмап қоюы оп-оңай көрінеді. Əлгіні естіген бұл секілді ұсақ балалар ұшыпұшып тұрып, анадайдан одырайған Айбаттың биігіне қорқынышпен қараушы еді. Сол кезде тау да кəдімгіше əрі-бері қозғалғандай болып көрінетін. Содан соң айдахар Айбатты тура қазір жарып шығатындай, қолдарынан іліккен лыпаларын ала сала, үйге қарай безетін бұлар. Қайран балалық! Сосын түні бойы не бір қорқынышты түстер көріп, бастырылып шығатыны есінде. Əжесі бұндайда: «Бісміллə, бісміллə, ойнап жүріп бір жерден күл басты ма екен?»-деп, бұның таңдайына саусағын басып, өзінше ем жасап жатар еді. Əкесі бөлімше меңгерушісі, үнемі ат үстінде жүреді. Шешесі ауыл мектебінде мұғалима. Бұл ес білгелі əжесінің бауырында болды. Ол кісі соғыс жылдары колхоз басқарған, мінезі еркекке бергісіз,

166

аса адуынды адам еді. Өле-өлгенше ауылдың өзі құралыптас кемпірлерін жан екен деп санамай, бас қосылған жиынды жерлерде кілең шалдармен бірге отыратын еді жарықтық. Мінезінің қаттылығы сондай, ел іші сыртынан «Сталин» деп атап кеткен. Міне, сол Сталин кемпірдің бауырында өсті. Əкесі мен шешесінің атын атайтын, бертін келе əжесінің айтуымен бірін «аға», бірін «тəте» дейтін болды. Бірақ бір ауылға дегенін істететін қияңқы кемпірдің немересі дегенде жаны бөлек еді. Айтқанын екі етпейтін. Бəз бір уақыттарда бұл шектен шығып, тіпті əжесінің өзін тыңдамай қоятын кездері болады. Бұндайда ол кісінің қолданатын ерекше «жазасы» бар. Алдын-ала арнайы кесіп дайындап қойған қос алақанның көлеміндей елтірі теріні бұның шалбарының ішіне, құйрық тұсына салып, сосын сыртынан біраз «сабап» алатын. Терінің сыртынан шапалақ өте ме. Бұл «таяқ жеген болып» өп-өтірік бақыратын, əжесі болса осы «жазадан» кейін ашуы басылып, бұны қайтадан айналып-толғанып, аралары тез-ақ жарасып кетуші еді. Шіркін сол бір алаңсыз шақтар-ай! Кей уақтарда əжесінің ұлы мен келініне қабағы келмей қалатын күндері болады. Ондайда үйдегі қаракөк биені ерттеп алып, бұны артына міңгестіріп, Иірсудың өзенін жағалап, бір-ақ тартатын. Бұның қағаз-қаламы түгенделіп, сөмкесі көк биенің қанжығасына байланады. Содан бұлар ауыл-ауылды аралап, айға тарта жүріп оралушы еді. Ол кезде ел ішінен қазақшылықтың əлі арыла қоймаған кезі. Барған жер əжесін «хан көтеріп» қарсы алады. Қой сойылып, ауылдың ақсақал-қарасақалдары жиналады. Не бір əңгімелер айтылатыны есінде. Əжесінің бір тізесіне басын салып қойып, соларды тыңдап жатып, алаңсыз ұйқыға кететін. Бір қызығы, əжесі бұны таң сəріден оятып алып, «сабағыңнан қалма» деп, сол ауылдың мектебіне жіберуші еді. Қонған үйінің мектепке баратын баласы болса тіпті жақсы, соған еріп жүре береді. Əжесі бар деген соң амал жоқ, əйтеуір оқыған болып, бірер сағат отырып қайтатын. Бір қызығы, барған мектебінің

167

мұғалімдері бұны кімсің деп көп тексере бермейтін. Алда-жалда қазбалап сұрай қалған мұғалім болса, қонған үйдің баласы «маңызды түрде» бұның «Сталин кемпірдің» баласы екенін жеткізер еді. Сосын жаңағы мұғалім де сұрағын тоқтататын. Сыныптағы балалар бұған дəл бір басқа планетадан келген адам секілді қызыға қарайтыны есінде. Қонған үйдің баласынан сыбырлап: «Сталин кемпір» деген кім?»,деп сұрасып жатады. Баласының сабақ босатпай, «білім алып» келгеніне əжесі де мəз. Сөйтіп, бұл бірер айдың ішінде төрт-бес ауылдың мектебінің босағасын аттап үлгеретін. Қазір ойлап отырса, соның барлығы ертегі секілді. Ақыры ашуы тарқаған күні əжесі қайтамыз дейді. Бұны тағы да артына міңгестіріп алып, ұйықтаса, құлап кетпесін деп, өзінің беліне ұзын шүберек белбеуімен шандып байлап алады. Сөйтіп, қаракөк биенің жанға жайлы аяңымен анда-санда қалғып алып, əжесінің артында жабысып келе жататын. Əрі-беріден соң бұл əжесінен ананы-мынаны сұрап, мазасын ала бастайды. Өзі де сөйлесетін кісі болмай, зерігіп келе жатқан ол кісі ұзақ-сонар бір əңгімелерді бастайтын. Бұл оның бірін түсінсе, бірін түсінбейді. Ұққаны, арғы бабасының атақты батыр болып, қалмақ деген біреулермен соғысып, оларды осы жерлерден қуып, елге қоныс қылып алып қалғаны. - Сонда батыр болғанда Қажымұқаннан да күшті ме?-дейді бұл оқулықтан оқығандары есіне түсіп. - Ой, Қажымұқан деген күреске түсетін балуан кісі ғой!-дейді бұның сұрағына кəдімгідей кейіген əжесі. Сенің бабаң жасанған жауға жалғыз шабатын көзсіз батыр болған адам! - Көзі жоқ болса, қалай шабады? - Сен өзің барып тұрған суми екенсің!-дейді əжесі бұған ыза болып. Көзсіз деген... былайша айтқанда, ержүрек, батыр деген сөз. Бұл бəрібір түсіне алмайды. Ержүрек болса неге солай деп айтпайды? Неге көзсіз? Бірақ əжесін тағы да ашуландырып аламын ба деп үндемейтін -Өзіңнің атаң Абат жарықтық көрсетінді жылдары «халық жауы» болып ұсталып кетті ғой! Содан

168

оралмады. Азаматым-ақ еді! Қай жердің топырағын жастанды екен,-деп күбірлеп бетін сипайтын. - Содан қалған жалғыз тұяқ ана сенің жаман əкең ғой, тек Алла ғұмыр берсін! Содан соң сенсің, білесің бе, ей? Əкең өспеді. Енді сен өс! Қара шаңырақтың иесі, əулеттің ендігі қалған жалғасы сенсің, соны ұмытпа! Аман-есен сегізді бітірсең, өзім үйлендірем ана Қадырбектің жалбыршаш қызына. Онсыз да саған жылтың-жылтың етіп күнде келеді өзі. Бұл қаракөк биенің екі қабырғасын тепкілеп, ойбайға басады: -Түу, кетші əже, үйленбеймін! Енді айтсаң жерге секіріп кетем! -Жарайды, үйленбесең-үйленбе, өзің аман бол, қызы түскір қайда қашар дейсің, табылар. Ме..е... нен сұрарым дейсің бе,- дейтін сосын дауысын əндете созып, алып келерсің уақыты жеткенде бір шөпжелкені жетелеп! Əңгіме осымен тəмам болады. Əжесінің Қадырбектің қызы деп отырғаны - Құралай. Өзімен бір сыныпта оқиды. Əжесі айтса-айтқандай, бұған дегенде ықыласы ерекше. Шешесі ауылдағы жалғыз дүкенді ұстайтын болған соң ба, үйінен тəтті үзілмейді. Күнде қолына бірдеңесін қысып, ойнайсың ба деп келіп тұрады. Əке-шешелері екеуіне əзіл-шыны аралас, құдаласып қойған. Қыз бала есті келеді ғой, осыдан ба, Құралай бұған қашанда жақын жүреді. Бұл да оны кəдімгі қарындасы секілді қорғаштап, жанынан тастамайтын. Сол Құралай! Құралай десе-дегендей, ерекше сымбатты болып өсті. Бүкіл мектептің, мектептің емес-ау, ауылдың еркесі еді. Шешесі ауылдағы жалғыз дүкеннің сатушысы, əкесі шаруашылықтың қоймашысы. Не ішем, не жеймін дейтін емес. Ол кезде жұрттың түсіне кірмейтін киімдер осы Құралайдың үстінде болушы еді. Шіркін, сол кездегі ауылдың дəстүрі-ай! Жоғары сыныптарға жеткен соң-ақ, бар ауыл екеуіне болашақ жұбайлар деп қарайтын сияқты еді. Бұл да əкесіне тартқан бойшаң, қапсағай денелі, көзі тостағандай, кəдімгі

169

қыз қарайтын жігіт болып өсті. «Құлыным, батыр бабаларына тартып туған, тек тіл-көзден аман болсын!»-деп отыратын əжесі бұны мадақтап. Еркелеу өскендігінен болар, əлде əжесі айтқандай, шынымен-ақ бабаларынан қанда қалған бірдеңе бар ма, бұл қыңырлау болып, біреулермен қақтығыса кетуге жақын тұратын. Осы мінезін білетін ауыл жастары бас қосылған жерде, Құралайды батып биге де шақыра бермеуші еді. Өзінше қырындаймын деген көрші ауылдың жігіттері мен практикаға келіп жүретін екі-үш студент бұның жұдырығының дəмін татқан соң, Құралайды анадайдан айналып жүретін болған. Құралай десе өзінің шешесінің де жаны бөлек. Кейде жоқ нəрсені сылтау етіп, қолқабыс қылып жіберші деп шақыртып алатыны бар-тын. Ол да соны тосып жүретін сияқты. Əп-сəтте келе қалып, үй ішінің азғана шаруасын лезде реттеп тастайды. Сосын үшеуі отыра қалып шай ішеді. Негізі тəтесі Құралайды шаруаға емес, осылай шай ішуге шақыратын сияқты. Дастархан басында əрі-бері отырған соң, бірдеңені сылтау етіп, бұны далаға жұмсап жіберетін. Не айтатыны белгісіз, сосын екеуі өзара шүңкілдесіп, ұзақ-ұзақ отырып шай ішетін еді. Кейде аңдаусызда үстеріне кіріп қалғанда, тəтесінің көзіне жас алып отырғанын да байқайтын. Ол кезде кім мəн берген. Қазір ойлайды, сонда не айтады екен деп. Осы бір алаңсыз жайма-шуақ күндердің де аяқталатын уақыты жақындап келе жатқанынан бұл бейхабар еді. Тəттісін аямаған тағдыр шіркіннің ащысын да ұсына білетініне еріксіз көзі жетті. Бұл тоғызыншыны орталай бергенде, аз күн ауырған əжесі «ана жаққа» аттанып жүре берді. Сүйегі асыл қария төсек тартып, ешкімді əуре-сарсаңға салған жоқ. «Осы кеудесі түскір қыса береді»-деп, қисайып жатуы жиілеп кеткен. Бір күні бұны жанына шақырды. -Шарана күніңнен бауырыма салып едім, шешеңе де жатбауырлау болып кеттің, Алла өзі кешірсін! Бірақ қайда барасың, өз анаң ғой. Мен енді көп жүрмеспін. Солардың қабағына қара.

170

Жалғызымнан жалғыз боп туып едің, қайтейін, Алланың ісі шығар!-деді үзіп-үзіп сөйлеген əжесі. -Əже, не болған саған, ертең-ақ тұрып кетпейсің бе!-деп бұл өзінше жұбатқан болды. -Е...е, енді жазылып не болар дейсің, ана əкеңе серік бол. Қайдан білейін не күйге ұшырайтындарыңды, тоз-тоз боп кетесіңдер ме бір күні!-деп көзіне жас алды. -Əже, не болған саған?! -Бар енді, бара ғой, мен азғана тыныс алайын,деп бұның қолының сыртынан сипап еді. Сол əжесі бəрін де болжап айтқан екен. Бүкіл ауылға үлгі болған ақар-шақар отбасы аз уақыттың ішінде əлемтапырық болады деп кім ойлаған. Əжесі өткен соң, соңынан жылға жетер-жетпес уақытта əкесі де фəнилік дүниемен қош айтысты. Ол да ұзақ ауырмады. Көп сөйлей қоймайтын, біртоғалау кісі еді. Сол қалпымен кетті. Бұл қатты қайғырды. Əжесінің барында біле бермейді екен. Əкенің орны бөлек болатынын жаңа сезді. «Əкеңнің өлгені-асқар тауыңның құлағаны»,-деп қазақ қалай тауып айтқан. Ештеңемен салыстыруға келмейтін ең қымбат бірдеңесінен айырылғандай, жан-дүниесі құлазып, қатты жүдеді. Тіпті, əкесінен қалған сары ат бұған қазір ең бір жақынындай сезіліп, есіктің алдындағы атағашқа əкеп байлап қойып, ұзақ-ұзақ қарап отыратын. Ол байғұс та ием қайда дегендей, бұған мойнын бұрып, əлсін-əлсін оқыранып қоюшы еді... Бірінен соң бірі келген екі қаза бұны шынымен есеңгіретіп кетті, есейтіп кетті. Əкеден қалған қара шаңырақтың ендігі иесі өзі екенін, оның бұдан былайғы тағдыры тек өзіне ғана байланысты екенін жан-дүниесімен түйсінді. Тек өзіне ғана! Шіркін, бірнеше ағайынды болсақ, қазір дəл осылай құлазымас та едім деп ойлайды кейде. Ең қиыны, бірдеңені ақылдасып істейтін жақыныңның болмағаны ауыр екенін жаңа сезінді. Ойына əжесінің «жалғыздан туған-жалғызым» дейтін сөздері түсті. Егер қара жердің бетінен алда-жалда бұл кетіп қалар болса, Абатовтар əулеті біржола жоғалады екен. Тіпті, бұл дүниеде ешқашан болмағандай.

171

Қандай қорқынышты! Бұрын «жалғызсың» дегенге сондайлық мəн бере бермеуші еді. Енді оның соншалықты қорқынышты сөз екенін жаңа ғана бар түйсігімен түсінді. Сосын оңашада жатып алып, шексіз қиялға берілетін еді. Шіркін, Құралай екеуміз үйленіп, бірнеше ұлымыз болса дейтін. Дастарханның басында бір қауым ел болып, шуласып отырсақ дейтін. Ұлдарымның біреуі арқама асылып, біреуі мойныма шығып еркелеп, Құралай оларға: «Əкелеріңнің мазасын алма!»-деп зілсіз зекіріп жатса дейтін... Дегенмен, тірі адам тіршілігін істейді екен. Əкесінің жылын берместен бұрын, өзінің алдындағы жалғыз əпкесі Ардақ біреумен қол ұстасып, «тəйт» деп қашып кете барды. Сөйтіп, дағырадай үйде шошайып, шешесімен екеуі ғана қалғанын бір-ақ білді. Осының бəрін көтере алмаса керек, шешесі де жиі-жиі жатып қалатынды шығарып еді. Бұған дейін тіпті туған анам деп есіне алып көрмеген шешесінің енді қас-қабағына шындап қарайтын болды. Үйдің ұсақ-түйек шаруасы түгелдей өз мойнына көшті. Апырмау, не қылған бітпейтін шаруа дейтін іштей. Ғұмыр бойы осының барлығын «қыңқ» деместен өз-ақ атқарып келген шешесіне аяй қарайды қазір. Ертең оқу қуып кетсем, бұл кісі не болар екен деп іштей оны да уайымдайды. Осылай күнделікті тіршіліктің таусылмас күйбеңімен жүргенде, қыс өтіп, көктем де келді. Енді аз күннен соң, мемлекеттік емтихан. Сосын кəмелеттік аттестат алып, балалық өмірмен мəңгіге қош айтысып, арман қуып əр жаққа аттанбақ. Құралай Қарағандының медицина университетіне барам деп əлден-ақ шешіп қойған. Бұның да өзінше жоспары бар, бірақ артымдағы анам не болар екен деген ой жатса-тұрса маза бермейді. Шешесі бұның осы жағдайын түсініп, əңгімені бір кеште өзі бастаған болатын. -Құлыным, маған алаңдап, қатарыңнан қалма. Ел ішіндемін ғой, өлмеспін. Тіпті болмаса, ана Ардақтың қолына бара салам. Өз болашағыңды ойла! - деген. Бұл қатты қиналды. Оқу кемінде төрт-бес жыл.

172

Ол екі арада шешесі не болмақ? Егер Ардақтың қолына барса, мынау əкеден қалған қара шаңырақ біржола иесіз қалмақшы. Анда-санда оқудан келгенде, өз босағаңды аттап кіргенге жететін не бар? Шынын айтқанда, əбден басы қатты. Болмаса, баяғыда əжесі айтқандай, бір «шөпжелкені» үйге енгізіп, шешесінің жанында біржола қала ма? Бірақ бұның ойы Құралай ғой! Ол оқуын бітіріп алмай, əсте бұған көнбесі анық. Шешесі де басқаны үйге енгізбейтіні белгілі. Сонымен əрі ойланып, бері ойланып, бұл бір жыл ауылда, анасының жанында қалмақшы боп шешті. Оқуына аттанар күні осы ойын Құралайға жеткізген еді. Саналы қыз ғой. - Түсінем, - деген сонда. Түсінем жағдайыңды, бірақ келесі жылы қайтсем түсем деп уəде берші. - Əрине, түсем. - Қайтсең де түсші, Арғын! Білесің ғой, ауылда бір қалып қойсаң, кейін шығып кету қиын болады. Шынымды айтсам, мен сені трактор айдап, қой бағуға қимаймын! - деген бұның кеудешесінің түймелерін саусағының ұшымен олай-бұлай қозғап тұрып. Екеуі сол түні ұзақ қыдырып еді. Айбаттың басына шықты. Көлбей созылған Құс жолына қарап Құралайдың: Қарашы, біздің болашақтағы жолымыз сияқты,-дегені есінде. Бірақ бұның көңілін ерекше бір мұң басып, тіпті ашылып сөйлесуге де зауқы болмай, көбіне Құралайды тыңдап келе жатты. Бұның осы күйін сезген сұңғыла қыз мойнына еркелей асылып: - Сізге не болған, Абатов жолдас, терең ойда отырсыз ғой, егер дұрыс деп санасаңыз, біз сияқты пенделермен де бөлісіңіз,-деді математика пəнінің мұғалімі Рауан апайдың дауысына салып. Бұл кейде сабақ үстінде бар дүниені ұмытып, өзімен-өзі бір қияли ойларға кеткенде, ол кісі үнемі осылай дейтін. Еріксіз күліп жіберді. - Қай бір ой дейсің... - Мен сені түсінем, Арғын! Ештеңені уайым-

173

дамашы! Ауылда мамаңның қасында бір жыл бол. Келесі жылы қайтсең де түсесің ғой. Міндетті түрде Қарағандыға кел, бір жерде боламыз. Есіңде болсын, мен сені күтем! Тек хабарыңды үзуші болма!деген бұның танауының ұшынан саусағымен бір басып. Əйтпесе, білесің ғой! Бұл «білетінін» білдіріп, басын изеген. Ертесінде қалаға жүретін автобусқа Құралайды шығарып салуға келді. Қолында шешесінің «аз да болса Құралайжанның жолына» деп берген шамалы ақшасы бар. Ретін тауып, соны қолына қыстырды. - Рахмет! - деді ол шын көңілімен қуана сыбырлап. Əрине, ақшасыз емес қой, бірақ кəдімгідей риза болғаны байқалып тұр. Шығарып салушылардың ішінде Құралайдың да шешесі бар екен. Жайшылықта «Арғынжан» деп асты-үстіне түсетін ол кісі бұл жолы біртүрлі суықтау қарағандай. Ешнəрсені түсінбеген бұл, жалғыз қызы сапарға кетіп бара жатқан соң, көңілкүйі жоқ шығар деп ойлаған да қойған. Сосын Айбаттың иығынан асып, аудан жаққа бет алған сары автобустың соңынан ұзақ-ұзақ қарап, бүкіл ауыл қаңырап бос қалғандай, жүрегі сыздап, үйдің сыртында сəске түске дейін мең-зең боп отырып еді. *** Оқыста шыққан медбике қыздың дауысынан селк ете қалды. Кешегідей емес, бұған басқашалау көзбен қарайтын сияқты. - Кешіріңіз, бір-екі минутқа менімен жүрсеңіз... - Қайда?.. - Жүріңіз, жүріңіз, мына көрші бөлмеге. Обходқа дейін үлгеруіміз керек. Бұл сүйретіле тұрып, соңынан ерді. Қарсыдағы есікке кірген соң, медбике қыз үстелдің үстінде тұрған бір қомақтылау сөмкені нұсқап: -Мынаның ішінде киімдер бар, ауыстырып киіп алыңыз. Өзіңіздің ескілеріңізді осыған саларсыз,деді. - Қандай киім, кім берді?-деді бұл түкке түсінбей.

174

-Кім бергенін қайтесіз, ауыстырып киіп алыңыз. Айтуға болмайды!-деді сосын қулана жымиып. Мен шығам, есікті іштен іліп алыңыз. Бірақ қанша дегенмен əйел аты бар ғой, қызығушылық жеңді білем, есікке жете бере, артына бұрылып, бұған тағы да қуақы көзбен қарап: - Қадырбековна вам кто, родственница?-деп сұрады бұл жақтың қазақтарының орысшалап кететін əдетіне басып. Е...е...е, енді түсінікті болды киімнің қайдан келгені. Өзінен-өзі тізесі дірілдеп, орындыққа келіп отырды. Ойын екіұдай сезім биледі. Бойына бір жылы сəуле құйылғандай. Бұған əлдеқашан ұмыт болып кеткен, сондай бір қымбат жылылық қайтадан жан-дүниесін ақырындап жайлап бара жатқанын сезінді. Құдай-ау, бұны да елеп-ескеретін адам бар екен ғой! Жəне бөтен біреу емес, Құралай! Өзінің Құралайы! Бір кезде тірліктің тағдыр атты шым-шытырық жолы екі айырған Құралай! Қалған ғұмырында енді қайтып кезіктірмеспін деген Құралайы! Бірақ кездестірді. Тағдыр деген итіңіз пенде баласымен осылай да ойнай береді екен! Екінші жағынан бойын ұят пен намыс биледі. Қайыршының күнін кешіп жүрген мені мүсіркегені ғой деді. Мен сияқты мүскінге қайбір əйелдік сезімі ояна қойды дейсің. Əйтеуір көзкөрген деп аяған ғой. Күйеуінің ескі-құсқылары шығар. Не деп айтты екен күйеуіне? Біздің ауылдың адамы еді, бишара «бомж» боп кетіпті деген шығар. Сұмдық-ай! Құралайға дəл осындай мүсəпір күйде жолығам деп кім ойлаған? Əнеукүні далада қатып-ақ қалғаны дұрыс еді бұдан да. Осылай сан түрлі ойлардың сілеміне түсіп, мелшиіп ұзақ отырды. Есік сықыр етіп, медбике қыз жылтиып сығалады. -Вы че, еще не переоделись? -Ə, қазір, қазір... Есікті іштен іліп алып, сөмкені сілкілеп, үстелдің үстіне төкті. Екі-үш пар ішкиім, шұлық, жейделер. Спорт костюмы. Бəрі де дүкеннің ораулы қағазымен, сол қалпында. (Бəсе, Құралай маған ескі киім əкелуге тиіс емес қой деді іштей).

175

Бұндай киім кимегелі не заман. Теледидардан күнде жарнамалап жататын, қырынатын ұстара да жүр ішінде. Қырынған соң жағатын иісмай, тіс тазалағыш шөтке, тіпті əтір де салыпты. Қайран, Құралай! Қолы дірілдеп, осының бəрін əрі-бері аударыстырып біраз тұрды. Есіне медбике қыздың асықтырғаны түсті. Қой енді болмас деп, шешіне бастады. Құдай-ау, деді өзіне-өзі шешініп жатып, мынадай шоқпытпен қалай жүргем, қандай күй кешкем?! Не ойлады екен Құралай, өткен жолы алғаш көргенде? Аяса, аяғандай екенмін ғой! Бұл киініп болып, өзінің шоқпыттарын сөмкеге салуы мұң екен, аңдып тұрғандай есік те қағылды да, сығалай қараған медбике қыз бұған таңдана қарады: - Охо, как вы изменились, красавчик впрямь! Палатадағылар да бұған мынау кім дегендей жапырлай қарап, қозғалақтасып қалды. Орнына келіп жайғасқанымен, жүрегі құрғыр дүрс-дүрс соғады. Қазір таңертеңгілік обход басталады. Бүгін Құралайдың кезегі! Не дер екен бұған?! Бұл енді оның берген шыт жаңа киімдерін киіп алып, шалжиып жатуға ұялатын сияқты. Адам түсінбейтін бір түрлі күй кешіп, біреудің бірдеңесін ұрлап алғандай, өз-өзінен қуыстанды. Сəлден кейін, күндегі тəртіп бойынша, бір топ дəрігер келіп кірді. Əлде солай көрінді ме, Құралай бұл жаққа бір көз салып өткендей болды. Күндегіше науқастан-науқасқа жылжып, бұған жақындап келеді. Жақындаған сайын бұның денесін тер жуып, жүрегі алқына соғады. Міне, келіп жетті! -Сəлеметсіз бе? Қалайсыз? Бұл өзінше мұрын астынан бірдеңе деген болды. «Сіз» деп сөйлесті, əлде жанындағыларға көз қылып тұр ма екен деп ойлады сосын. Əрине, солай ғой! Сосын əдет бойынша қан қысымын өлшеуге қолын ұсынды. Құралайдың жүзіне қарамай-ақ қояйыншы деп, басын былай бұрып еді, көзі өзінің білегіндегі аймышталған не түрлі жазуларға түсті. Ұят-ай, əнеукүні қалай мəн бермеген, бұ шіркіннің білегі осындай «көркемсурет» пен жазуға толы ғой! Темір тордың ар жағындағы кешкен тірліктен

176

қалған «ескерткіш». Ұяттан қысылғаны сонша, білегі дір етіп, сəл жұлқып қалғандай болды. Құралай да жалт етіп бұған бір қарады. Жердің тесігі болса, кіріп-ақ кетер едім деп ойлады амалы құрып! Дəл де болса Құралай өткен жол-ақ бұның білегіндегі түрлі «шимайды» көріп, өткен өмірінен біраз нəрсені аңғарған шығар. -Терлепсіз ғой, бойыңызда əлсіздік бар ма? -Жоқ, мен... не... былай... Айнала қоршаған медбикелер бұл екеуінің ара қатынасын біржола біліп алмаққа, айтылған əрбір сөзді, əр қимылды қалт жібермей бағып тұр. Кеудесін тыңдап, басын шайқап, əнтек астыңғы ернін тістеді. -Əлі ұзақ емделу керек! Кімге айтқаны белгісіз. -Кешке мен өзім кезекшімін, тағыда бақылаймын. Бұл жолы да кімге арнағаны белгісіз... *** Құралайды оқуға аттандырып салғанның ертесінде күйеуін ертіп əпкесі Ардақ келді. Күйеу бала өзінің жасына лайықсыздау қозы қарны бар тығыршықтай біреу. Ауылдың мынау деген талай жігітін көзіне ілмеген əпкесі бұның неменесіне қызықты екен деп ойлаған алғаш көргенде-ақ. Оның үстіне əкесінің жылына қарамай кетіп қалғаны үшін бұның Ардаққа деген аздаған өкпесі де жоқ емес. Осыдан болар, тойларында да көп отырмай, бірінші дастарханнан соң қайтып кеткен. Əйтпесе, бір үйдің үйелмелі-сүйелмелі екі баласы болған соң ба, бұлардың бір-біріне деген бауырмалдығы ерекше-тін. Бірақ аралары бес-алты жас. «Сені шешең ана қыздан соң көп кейін көтерді ғой, Алладан өзім сұрап алғам!», деп отыратын əжесі. Ардақ анасының жолын қуып, пединститут бітірген соң, көрші ауылдағы орта мектепке мұғалім болып орналасқан. Сол жерде жүріп тауып алғаны ғой, мына жігіт. Бұның жездесіне қарап отырып күлкісі келді. Жастығына қарамай, сондай маңызды, ересек болып көрінгісі келе ме, əлсінəлсін жөткірініп, галстугын түзей береді. Əрі-бері

177

қипақтап отырып, сөз бастады: -Арғын, біз саған келдік, оқуға барам десең, мамканы алып кетеміз... Бұның қарап отырып қыңырлығы ұстады. -Ал бармасам ше? -Ну... онда... Інісінің жағдайын білетін Ардақ сөзге енді өзі араласты: -Арғын, текке бір жылыңды өткізіп аласың ғой, сен қалма, биыл қайтсең де бар. Жолың болып түсіп кетсең, оқуыңды бітіргенше мамам біздің қолымызда болады ғой! Бұл бас тартты. Өзі кетсе, əкеден қалған мынау қара шаңырақ пен қаусап отырған анасынан біржола көз жазып қалатын сияқты. Биылша шешейдің жанында болам, келесі жылы келесі жылы міндетті түрде барам деп өзінше əпкесіне түсіндірген болды. Інісінің мінезін білетін Ардақ та көп қазбаламады. Бір шай ішкен соң, келіп тұрамыз деп аттанып кеткен. Бір ай өтті ме, өтпеді ме, Қарағандыдан Құралай да қайтып оралды. Оқуына түсіпті. Əрине, қуанышында шек жоқ. Тіпті, кейбір сөздеріне қарағанда, осы ауылға уақытша келген, енді қайтып оралмайтын адам тəрізді. Қалай ғана тез арада өзгеріп кеткен деп ойлады бұл. -Қала қалай екен?-деп сұрады сөз арасында. -Білесің бе, керемет! Бəрі басқаша. Қазір шынымды айтсам, ауылда тұрғым келмейді. Бұның ызасы келді. -Өзің ауылда тумаған кісі сияқты сөйлейсің ғой? Құралай сəл артықтау кетіп қалғанын сезді білем: -Ой, кешір, Арғын, жай айтам! Бірақ ғұмыр бойы ауылда тұрудың қиын екенін мен сонда барғасын түсіндім. Тіпті, қазір мамамды аяймын. Ауыл деген жақсы ғой, бірақ қарашы, күн сайын өзгермейтін бір тірлік, қорадағы малың, жағатын пешің, таусылмайтын совхоздың жұмысы. Бар өмірің осымен өту деген қандай қорқынышты! Жарайды, əкешешелеріміз тұрды, бірақ біз кетуіміз керек, қазір уақыт басқаша ғой. Біздің болашағымыз білімде, ал білім қайда? Əрине, қалада!

178

Бұл қитығып үндемеген. Бірақ Құралайдікі шындық екенін үнсіз мойындаған еді. Осылай томаға-тұйық күйде тарасқан болатын. Күзгі уақыт - ауыл тірлігінің нағыз қауырт кезеңі. Қашанда жұмыс күші жетіспейді. Бөлімше меңгерушісінің сұрауымен, Арғын ауыл қырманына жұмысқа шықты. Күні бойы сол жерде. Тіпті Құралайды көруден де қалды. Кейде кешқұрым іздеп барады. Бір байқағаны, бұрынғыдай емес, Құралайдың шешесінің бұған деген қабағы салқындау. Неге олай екенін түсіне алмай дал болды. Ол кісіні ренжіткен жері жоқ сияқты еді. Бірақ көңіліне кəдімгідей көлеңке түсіп қалғаны рас. Сөйтіп жүргенде, Құралайдың аттанатын уақыты да жетті. Таңертең шығарып сала алмаспын деп, кешкілігінде барып, қоштасып қайтты. Көктемдегідей Айбаттың басына шықпаса да, екеуі ауыл ішінде əрі-бері жүріп қыдырыстаған еді. Тамыздың аяғы болғанымен, бұл жақтың ауа райына тəн, түн əжептəуір салқындау. Айтатын сөз таусылғандай, екеуі үн-түнсіз келеді. -Сен қалаға бір барғаннан-ақ өзгеріп келдің, келесіде мені тіпті жаныңа жақындатпайтын шығарсың? - Ақымақ! - деді Құралай бұның құлағының ұшынан тартып. Қалада алғаш рет ұзақтау болып келдім ғой, соның əсері шығар. - Шыныңды айтшы,-деді бұл сəл қипақтап, бірбірімізді жоғалтып алмаймыз ба? Құралай əзіл айтардағы əдетінше сыңқ етіп бір күліп алды. Сосын бұның мойнына асылып, құлағына сыбырлай: - Сіз не, менен айырылып қалам деп қауіптенесіз бе?-деп сұрады. - Енді ше, сіз қаладасыз, мен байғұс ауылдамын... - Білесің бе, Арғын,-деді ол кенет салмақты түрге еніп. Сені маған мамаң... ой, кешір, тəтең өзі тапсырған. - Қалай? - Қайда жүрсең де Арғынымның қасында бол деген... - Сен не дедің?

179

- Боламын дедім. Сондықтан есіңді болсын, мен сенсіз ешқайда кетпеймін. Тіпті оқуға түспесең де, бітірген соң, саған қайтып келемін. - Шын айтасың ба? - Менің өтірік сөйлемейтінімді өзің білесің ғой! Бұл кенет Құралайды бас салып құшақтап, төбесіне көтеріп алып, шыркөбелек айналдырды. - Жынды, жібер, құлатасың! Сосын жерге қоя салып, бас-көз демей, сүйгені бар. -Түу, өзіңіздің есіңіз шығып кетті ғой,-деді сосын Құралай шашын жөндеп жатып. Сізге шындықты бекер-ақ айтқан екенмін, қап!-деді өтірік өкініп. Сол түні бұл үйге төбесі көкке жеткендей болып оралып еді. Бірер ай өткен соң, үй ішінің ешқашан таусылып бітпейтін күйбең тірлігіне əбден үйреніп алды. Шешесі өзі ғұмыр бойы еңбек еткен ауылдағы орта мектептің директорымен келісіп, бұны сол жерге шаруашылық меңгерушісі етіп орналастырған. Шамалы жалақысы бар. Мейлі, деді бұл іштей, көбінесе үйде, анасының жанында болады, соған риза. Жаңа жылдағы демалысқа Құралай келмеді. Студенттердің туристік тобымен Ресей қалаларын аралап кетіпті. «Ренжіме, біраз ел-жер көріп, қыдырып қайтайын»-депті хатында. Бұл ренжігенде не істейді. Сөйтіп жүргенде анасының сырқаты күн санап меңдеп, ақпан аяқтала біржола жатып қалатынды шығарды. Тіпті болмайтын болған соң, демалыс алып, Ардақ келді. Бұл қорадағы азғана малды жайғаған соң, əпкесі екеуі үнемі сол кісінің жанында. -Құлыным, қызығыңды көре алмай кетем бе?дейді кейде бұған мұңая қарап шешесі. -Тəте, өзіңді-өзің мүжи бермесеңші,-деп бұл басу айтқан болады. -Қайдам... Мен ерте ме, кешпе, бір кетем ғой, сен не боласың жалғыз қалып?! Анау Құралайдан айырылма, басыңды қор қылмайды, есі бар бала... Өзіне айтқам... Бұл үн-түнсіз жер шұқыды.

180

Айтып келген ажал болмайды екен, ақыры анасын алып тынды. Наурыздың іші еді. Ел-жұрт болып шуласып, қара жердің қойнына тапсырды. Бұл бұрын əкесі мен əжесін жерлегенде қанша қайғырғанымен, дəл бұндай күй кешпеп еді. Қазір өзін жапан далада жалғыз қалғандай сезінді. Аулақ кетіп қалып, ұзақ отырып, ағыл-тегіл жылап та алды. Тіпті, ел тараған соң, үңірейіп бос тұрған өзінің үйіне кіргісі келмей, оны-мұны сылтау етіп, далада жүріп алған. Бір ғана сəтте бұған осы тірлік деп аталатын дүниенің ешқандай мəнмағынасы жоқ секілді болып көрінді. Ешқандай! Əжесі марқұм кей кездері: «Е...е...е, алды-арты бір-ақ тұтам жалған дүние!», деп отыратын. Сол рас екен ғой. Бəрі де жалған. Бүгін бар, ертең жоқ. Айналасы бірер жылдың ішінде тұл жетім болып шыға келем деп кім ойлаған. Осындай бір ауыр ойлар еңсесін басып, меңірейіп, ұзақ-ұзақ отыратынды тауып алды. Бірақ тағдыр атты мықтының бұған деп дайындаған əлі де талай-талай соқтықпалы, соқпақсыз жолдардың жатқанын хабарсыз болатын. Тəтесінің жаназасына Құралай келе алмады. Бірақ ұзақ етіп хат жазыпты. Жылап отырмын депті. Жалғыз қалдым деп ойлама, мен бармын депті. Сөздері үлкен кісінікі сияқты, сондай орнықты. Соны көңіліне медеу етіп, жалғыз емес екенмін ғой деп ойлап қоятын болды. Көңіл төрін мұң басқанда, сол хаттарды алып, қайталап оқып қоюды əдет қылып алды. Анасының қырқы өткенше Ардақ əпкесінің жанында қалғаны бұған кəдімгідей ес болып еді. Екеуінің көңілін ауламақшы болып, күн құрғатпай кіріп шығатын құрбы-құрдас, көрші-қолаң, алысжақыннан көңіл білдіре келген таныс-білістер əпкелі-інілі екеуіне бір сəт оңаша қалатын да мұрша бермепті. Тек аналарының қырқындағы дұғаға келген ел тараған соң, өздерімен-өздері қалған екеуі ұзақ отырып сөйлескен. «Жүр, алып кетем, қасымда бол!»-деді Ардақ. Қанша жалынғанымен, бұл барғысы келмеді. Тіпті болмағаннан кейін, жазға дейін тосайық деп құтылған. Шынын айтқанда, анасын жерлеген соң, осы ауылдан алыстау бір жер-

181

ге кетіп қалсам деген бір ой бұны мазалап жүрген. Бірақ апа-жездесіне емес. Неге екені белгісіз, солай қарай барғысы келмейді. Бəрін ұмыттыратын, басқа бір алыс қиырға кеткісі келеді. Жарайды деген бұл өзіне өзі, жаз шықсын, көре жатармыз. Құралай келер ауылға, ақылдасармыз. Қазір тіпті одан басқа сырын бөлісетін адам қалмаған сияқты. Сəуір аяқтала бере бұған əскерге шақырту қағазы келді. Ауданға, одан соң облыс орталығына барып, дəрігерлік байқаудан өтіп, шашын тап-тақыр етіп алғызып оралды. Не де болса, екі жыл əскери міндетін өтеп келем бе деп те ойлап қояды кейде. Құралай келсін деді іштей сосын, ақыл қосармыз. Бірінші мамырда көптен күтіп жүрген Құралайы да келді. Керемет болып кетіпті! Адам танығысыз, нағыз қаланың қызы! Киген киімі де сондай жарасымды, басқаша! -Ой, қандай болып кеткенсің?-деген бұның шашын тақырлай алдырған түрін көріп. Бұл біртүрлі тосырқап қалған сияқты. Тіпті, бассалып сүюге де батпады. Құралай өзі келіп құшақтап, бетінен сүйді. Анасына көңіл айтты. Кеше ғана мектеп бітірді дейтін емес, кəдімгі ересек адам тəрізді. Бұның көңіліне қарады ма, өзінің оқуы мен қаланың өмірі жайлы сөз қозғаған жоқ. Дереу екі білегін сыбанып жіберіп, көптен бері əйел қолы тимеген үйдің ішін мұнтаздай етіп, ас үй жақты асты-үстіне келтіріп, тамақ əзірлеп жүр. Əлгіндей болмай, бір сыныпта оқыған бес-алты бала жинала қалды. Бұның көптен бері көңілде жүрген кірбіңі тарқап, барлығы у-шу болып отырып ас ішті. Құралайдың əрбір қимылына қарап отырып, қарадай көңілі толып, шынымен-ақ бір кездері ерлі-зайыпты болар ма екенбіз деп іштей ойлап қояды. Тамақтан соң, бір топ болып, зират басына барып қайтқаннан кейін, барлығы ақырындап үйді-үйлеріне тарап, бұл Құралайды ұзатып салмақ болып бірге аяңдады. -Енді не істемекшісің?-деп сұрады Құралай. -Білмеймін, оқуға түсіп, бақ сынаймын ба... -Əрине, түс, міндетті түрде баруың керек. Əйтпесе биылдан соң қарайып қаласың.

182

Қарағандыға келесің ғой? -Шынымды айтсам, əскери училищеге барсам ба деп бір ойлағам. -Енді өзің жақсылап ойлан. Сосын айтасың ғой маған, иə?-деп, бұның жүзіне еркелей қарады. Бұл үнсіз басын изеді. Осылай Құралайды үйіне дейін апарып салып, ертең кездеспекші болып, уəделесіп тарасқан. Бірақ бұның тағдыр-талайын əп-сəтте астанкестен қылып жіберетін, тіпті, талай жылдар бойы бір-бірінен хабар үзіп кетуіне себеп болатын алмағайып сəттің жақындап келе жатқанынан екеуі де бейхабар еді. Күндегі əдетінше таңертең үйдегі азғана малды ертелетіп өріске айдап, сосын мектептегі жұмысына барып, төбе көрсетіп келіп, жайбарақат кітап оқып жатқан. Құралайдың ауылға оралғандығынан болар, кейінгі кездері мұңды ойдан арылмай жүрген көңіл күйі де жап-жақсы. Кенет ауызғы бөлменің есігі сықырлай ашылып, біреу кірген секілденді. Бұл дереу ұшып тұрып, кім болды екен деп қарсы шығып еді, босағадан аттап кіріп келе жатқан Құралайдың шешесі екен. Басқа кімді күтсе де, бұл кісі келе қалар деп еш ойламаған. Кəдімгідей қалбалақтап, сасып қалды. Апырмай, не қылып жүр екен деп қойды іштей. -Сəлеметсіз бе?.. -Амансың ба, қарағым?-деп үй ішіне селқостау көз тастаған ол кісі, төменірек тұрған орындықтың біріне тізе бүкті. -Жоғары өрлеңіз... -Болады, болады осы жер... Сəл ыңғайсыздау үнсіздік орнады. Бұл кісінің тегін келмегенін, жайсыздау бірдеңе айтатынын іші сезіп тұрған секілді. -Қарағым, саған əдейі келіп отырмын!-деді əлгі кісі, шамалыдан соң көзін басқа жаққа салып. Құралай екеуіңнің жағдайыңды білемін. Иə, бірге өстіңдер, бірге оқыдыңдар. Кішкене күндеріңде ойынды-шынды қылып, атастырып қойдық деуші едік. Əрине, оның бəрі жай сөз ғой, ол кезде біздің де жас уағымыз... Қазір енді заман басқаша, Құралай

183

оқуына түсті, Өмірде өз жолы бар деген сияқты, сен ауылдасың... Өзің түсінесің ғой... Құралай əлі бала сияқты, бəріне бұрынғыша қарайды. Бірақ өмір басқаша ғой қарағым. Кім біледі, қаладан өзіне лайық біреуді кездестіре ме... Төбесінен біреу мұздай су құйып жібергендей, бұл жалт қарады. Ана кісі де оғаштау кеткенін сезді, білем, дереу жуып-шая бастады: -Сен оған лайық емессің деп отырған жоқпын, ренжіме қалқам, өмірге əлі баланың көзімен қарайсыңдар. Ертең бəрі де өзгереді... Бұның қаны басына тепті. Е, бұл Құралайға лайық емес екен ғой. Əрине, əке-шешеден жұрдай, тұл жетім қалған адам қайдан лайық болсын оларға. Бұл кісінің кейінгі кезде салқындау болып жүргенінің мəнісін енді түсінді. Бұндай намысы келмес! Орнынан қалай ұшып тұрғанын өзі де білмейді. -Жарайды апай, мен сізді түсіндім, енді мазаларыңызды алмаспын! Əңгіменің бұдан əрі жараспайтынын білді ме, ана кісі де есікке беттеді. -Ақылың бар баласың ғой, сөйт қалқам! Мазасын ала берме. Сендей азаматқа қыз табылмас дейсің бе? Мен келді деп Құралайға айтпай-ақ қой,-деді шығып бара жатып. Бұндай қорланбас. Ыза болғаны соншалық, басы дың-дың етеді. Қандай ұсақ адам! Тіпті, Құралайдың анасы деуге аузың бармайды. Сонда бұл оларға лайық емес екен ғой! Қалай ойламаған! Əрине, бұл болашағы бұлдыр, жетім бала. Олардың ойынша, Құралай өздеріне лайық, жақсы лауазымы бар, байлыққа белшесінен батқан адамның баласына шығуы керек. Қазақша айтқанда, «ат басын тірейтін жер» қажет. Мектепте «Қоғамтану» пəнінде көп айтылатын «əлеуметтік теңсіздік» деген термин есіне түсті. Иə, бұның əлеуметтік деңгейі олардан төмен екен ғой. Осыған ұқсас оқиғаларды бұрын кітаптардан оқушы еді, өз басында болар деп кім ойлаған! Көңілінің астан-кестен болғаны соншалық, үйге сия алмай, далаға

184

шығып кетті. Не істесе екен? Құралайға айту керек пе? Айтсам, мен үшін анасымен арасы ашылып кетуі мүмкін. Ол кісі шамасы келсе, екеумізді мəңгі жақындастырғысы жоқ. Бірақ сенің анаң солай деді деп қалай айтады? Көңіліне келеді ғой! Бұндайда адам байыз тауып, бір орында отыра алмайды екен. Не істеп, не қойғанын білмей, үйге бір кірді, бір шықты. Ақыл қосып, ой бөлісетін де ешкім жоқ. Ақыры Құралайға айтпай, кетіп қалмаққа бел байлады. Ертең кетуі керек. Ертең кетпесе, Құралайдың өзі іздеп келеді? Сонда не дейді? Не де болса көрінбей кетіп қалу керек! Қазір қарап отырса, бұл оның өмірінде жасаған ең бірінші жəне ең үлкен қателігі екен. Ең үлкен! Егер ертеңінде Құралайға жолығып, мəн-жайды баяндағанда, ол бұны сабасына түсіріп, басқаша ақыл берер ме еді? Онда бұның өмір соқпағы басқа бір арнаға бұрылып, тіпті басқа бағытпен жүрер ме еді. Бірақ жастық албырттық, намыс пен ыза бұны алды-артына қаратпап еді. Кешқұрым өрістен келген азғана малды қораға қамап, екі дөңгелекті мотоциклына от алдырып, көрші ауылдағы Ардаққа тартты. Апақ-сапақта жетіп келген бұның түрін көріп, əпкесі кəдімгідей үрпиіп қалды. -Не болды, тыныш па? -Ардақ, мен əскерге кетем, ертеңге шақырту келді,-деп амалсыздан өтірік айтты. Құралайдың шешесіне өкпелеп кетіп барам деп қалай айтады. -Қалай аяқ астынан, ...не істейміз енді?-деп əпкесі əбігерге түсті. Үйің не болады? Қайдан, осы үйден кетпексің бе? -Неге, үйден кетем, енді өзің ие боласың, мен келгенше... Сылқ етіп босағаға сүйенген Ардақ кəдімгідей дыбыстап тұрып жылады. Ордалы шаңырақтың аз күнде ойран-топыр болғанын айтып жылады, əкесі мен шешесі аман жүрсе, ел болып шығарып салар едік деп жылады. Не пиғылымыздан осындай болдық деп жылады. Бұның əпкесіне қарап тұрып, жүрегі езілді. -Ардақ, қойшы енді, əскерге кетпесем, оқуға

185

кетер едім. Екі жылдан соң оралам ғой, қайтадан бірге боламыз сосын,-деп өзінше жұбатқан болды. Əпкесі азырақ өз-өзіне келген соң, бұл шай ішпестен, қайтадан мотоцикліне мінді. -Жездең екеуміз соңыңнан барамыз,-деді көзінің жасын жүре сүрткен Ардақ. Үйге келген соң, өзінше жолға дайындалған болып жатыр еді, əрі-беріден кейін, апыр-топыр болып Ардақ пен жездесі де жетті. Көрші-қолаңға хабарлап, ас-су дайын болғанша, өзімен бірге оқыған, ауылдағы төрт-бес бала да жинала қалды. Солармен əрнені əңгіме етіп, көңіл жұбатып отырғанымен, ойы тіпті басқа жақта. Əлсін-əлсін Құралайды ойлай береді. Бірер мəрте ұшып тұрып, ертіп алып келгісі келді. Осыны түсінгендей, Ардақ та, сыныптас балалар да Құралай неге жоқ дегендей, бұған қайта-қайта қарай береді. Інісінің жолға алатын азық-түлігі мен киім-кешегін дайындап жүрген Ардақ тіпті шыдамады білем, оңаша қалған бір сəтте: «Құралай білмей ме?»-деп сыбыр ете қалды. Бұл үнсіз төмен қарады. Не деп айтады? Əлде бəрін Ардаққа айтып кету керек пе? Бəрібір Құралай бұның қайда кетіп қалғанын Ардақтан сұрайды ғой. Не де болса таң тезірек таң атып, аттанып кетсем екен деп тіледі. Күн шығар-шықпастан əкесінің сары атын қорадан шығарып алып, құдыққа апарып суарды да, жайдақ мініп алып, ауылдың іргесіндегі қорымға беттеді. Атты зираттың шарбағына байлап, ішке кіріп, əкесі мен шешесі, əжесі жатқан бейіттің басына барып, үш құлпытасты кезек-кезек сипап шықты. Аят оқу білмесе де, өзінше іштей күбірлеп, бетін сипады. Көкірегін ап-ащы бірдеңе тырналап, көмекейіне тас тұрғандай болып, екі көзіне жас үйірілді. Кенет осы үш төмпешіктің астында жатқан бұның ең жақын үш адамы бұған дүниедегі нағыз бақытты жандар сияқты болып көрінді. Ешқандай уайым-қайғыдан, осы дүниенің қулық-сұмдығынан ада. Түк те керек емес оларға. Əлде соларға кетіп қалсам ба екен? Өзінің осы ойына таң қалды. Тіршіліктің адам баласына ешқандай құны қалмайтын сəттері болатынын жаңа түсінді.

186

Кейде біреулер өзіне-өзі қол жұмсап, жазым кешіп жатқанда, басқалар бас шайқап, неге өйтті екен деп жатады ғой. Солай болады екен, жаңа ғана түсінді. Бір сəттік қана сезім жеңсе. Сосын жалғыз ғана сызық. Содан əрі аттап кетсең, басқа бір əлем... Қой құрысын, не ойлап кеттім деді сосын өзіне-өзі келіп. Неге сонша күйректеніп тұрмын, кім ауылдан ұзап кетпей жатыр? Ертең-ақ оралып келмеймін бе?! Жанымда əке-шешемнің жоқтығы болмаса, кім əскерге барып-келмей жатыр? Еңсеңді көтер деді өзіне-өзі сосын іштей. Үш бейітке соңғы рет бір мəрте көз салып, сыртқа беттеді. Үйге келгесін сары атты сауырынан бір сипап, сыпырып қоя берді: «Бар енді сен де, мені тос, жарай ма?»-деді сосын саусағын безеп. Жануар, бұл да бірдеңені сезетіндей. Күндегі əдетінше бірден өзен бойына тартып кетпестен, үйді төңіректеп, атағашқа барып, қасынып ұзақ тұрды. Бұған кенет дүниедегі ең жақын осы сары ат секілді көрінді. Шіркін, мүмкіншілік болса, өзіммен бірге алып кетер едім деп ойлады. Əкесіне кейінгі оншақты жылда серік болған сары ат осы үйдің бір жаны секілді еді. Алғаш мініп келгенде, ауыздығымен алысқан, жүзіктің көзінен өтердей əсем тұрықты дөнен еді. Ол кезде бұл да сарыауыз бала болатын. Енді мен қайтып келгенше сары ат не болар екен деп ойлады. Əлде біреу-міреу соғымға сойып алар ма екен? Мен келгенше ешкім тиіспесін, соны ұмытпай Ардаққа айтайыншы деді іштей. Ардақ тағы да ебіл-дебіл боп жылап жүр. Бір топ болып автобус аялдамасына барды. Құралай қазір тəтті ұйқының құшағында жатқан шығар, тұрған соң іздейді ғой, не істесем екен деп тағы да қинала ойланды бұл. Əйел баласы қашанда сезімтал ғой. Бұның осы күйін түсінген Ардақ сəл оңаша шығарып алып, қадала сұрады: -Шыныңды айтшы, не болды Құралай екеуіңе, неге келмеді шығарып салуға? -Ол білмейді, менің кететінімді... -Қалайша? Бұл амалсыздан шынын айтты. Мəселенің мəн-

187

жайын енді түсінген Ардақ бір күрсініп алып, басын шайқады: -Неге маған айтпадың, жалғыз əпкең емеспін бе?! Ақылдасып, бірдеңе етер едік қой! Қателік жасаған екенсің! -Сонда не, барып аяғына жығылмақшысың ба ол кісінің? Жарайды, қайтесің текке уайым жеп, барғасын Құралайға өзім хабарласып, мəн-жайды түсіндіріп айтам ғой. -Сөйтші Арғын, хабарыңды үзбеші одан,-деп əпкесі жалына қараған. Шығарып салушылармен едел-жедел қоштасқан бұл, дар-дұр етіп келіп қалған сары автобусқа топырлай мінген жұрттың соңын ала кірді. Аудан мен екі арада талай жылдар жолаушы тасумен тозған ескі көлік əупірімдеп Айбаттың иығынан аса бергенде, бұл кейін бұрылып, артқы терезеден туған ауылына соңғы рет көз салды. Өзінің осы уақытқа дейінгі азғана өмірі өткен, жанына сондай ыстық осы бір бұйығылау момақан мекенді бұл осыдан кейін ұзақ-ұзақ жылдар көрмейтінін білмеп еді. *** Ымырт үйіріле кітап оқып жатып, көзі ілініп кетіпті, біреу иығынан түрткенде, селк етіп оянды. Санитар келіншек екен. -Кешіріңіз, сізді бөлім меңгерушісі шақырып жатыр. -Кім?-деді бұл бірден түсіне алмай. -Құралай Қадырбековна шақырады! -Ə...ə, иə, қазір... Ұйқысы шайдай ашылды. Жүрегі құрғыр тағы да дүрс-дүрс соғып, аузына тығылды. Неге шақырып жатыр екен? Мынадай күйге қалай түскенсің деп сұрайтын шығар. Əрине, сұрайды ғой! Бұл не деп жауап береді?! Құралаймен арамызда бір əңгіме қайтсе де болады ғой деп өзінше ойлап жүретін. Жасыратын несі бар, соны болса-болса екен деп іштей қалайтын да еді. Енді, міне, жеме-жемге келгенде оның алдына баруға кəдімгідей жүрексінетінін сезіп тұр. Дəл мынадай жағдайда кез болған соң, өйтпегенде қайтеді? Біреумен терезесі тең адам-

188

ша сөйлесе алмаудың қиындығын жаңа шындап сезінді. Осыны ойлап аз-кем отырды да, жуынатын бөлмеге қарай беттеді. Қолы-басын шайып, шашын түзеп, айнаға көз салды. Түрі əнеукүнгідей емес, кəдімгідей өңі кіріп қалыпты. Біраз уақыт емхананың күтімін көрген соң, бет-жүзі шырайланып, кейінгі жылдары пайда болған əжімдері де жазылып, білінбей кеткендей. Тіпті самайына сəл буырыл рең беріп тұрған ақ шаш та бұрынғыдай емес, азайып кеткен секілді, əлде солай көрініп тұр ма?... Қой деді, сəлден соң өзіне-өзі, барайын не де болса! «Бөлім меңгерушісі» деген жазуы бар шыны тақтайша қағылған есікті бірер мəрте тықылдатқандай болды да, баяу итеріп, ішке аттады. Құралай үстел басында бірдеңе жазып отыр екен, бұны көріп, ұшып тұра келді. Дəрігерлік ақ халатын шешіп, жай киіммен жүр екен. Шашын екі иығына бос қоя беріпті. Құдай-ау, деді ішінен, мұнша сұлу болар ма?! Баяғы талдырмаш денелі қыз Құралай емес. Қазір қазақша айтқанда, нағыз толған айдай толықсып, кемеліне келген келіншек болыпты. Əйелдік нəзіктігіне қоса, бойынан бір ақылдылықтың, ұстамдылықтың лебі есетіндей. Тек көздері еш өзгермепті, баяғы сол ешкімге ұқсамайтын, адамға тек мейірім төгіп қарайтын көздері. -Кел, кел, Арғын, жоғары шық - деді бұған күлімсірей бұрылып. Отыр! Бұл біртүрлі жасқана басып, қарсыдағы орындыққа барып тізе бүкті. Бұның жүзіне аз-кем көз салған Құралай: -Сен мені танып жүрсің бе, Арғын, əлде мүлдем ұмытып қалдың ба?-деп басын бір жағына сəл қисайтып, тағы да күлімсірей қарады. -Неге, неге,-деді бұл абдырай жауап қатып, -таныдым ғой! -Қайдан білем, танымайтын адам секілді түр көрсетесің,-деді дауысына сəл наз араластырып. -Не деймін енді?... Құралай үстелді айналып, бұның қасына келді. -Жүр, ана диванға барып отыралық, Арғын,

189

біздер сөйлеспегелі не заман, əңгімелесейік-деді сəл күрсініп. Қайда жоқ болып кеттің сонша жыл? Қай жақта жүрдің? -Мына күйге қалай түскенсің дейсің ғой? -Иə, оны да айт!.. -Айтатын не қызығы бар дейсің, Құралай!-деп бұл да жеңіл күрсініп, төмен қарады. -Саған қатысты нəрсенің бəрі де қызық маған, Арғын? Басқа біреу болса, шаруам қандай, сен болған соң сұрап тұрмын ғой. Əйтеуір əйелдік қызығушылық екен деп ойлап қалма. Олай емес! Сен мүмкін нанбассың, қай жақта, не істеп жүр екен деп сен туралы үнемі ойлайтынмын. Тіпті, бір кездесерміз деген үмітім де жоқ емес еді. Ақыры міне, кездестік! -Бірақ қандай жағдайда?.. -Арғын, ер жігіттің басына не келіп, не кетпейді деп отырушы еді ғой бұрын ауылдың үлкендері, есіңде ме? Сондай бір жағдайда жүрген шығарсың. Кімнің басында болмайды қиындық. Əлі қаншама өмір бар алдыңда! Сені басқа біреу түсінбесе де, мен түсінем, тек бекерге қысылмашы, өтінем, баяғыша еркін отыршы,-деді бұның əлі де өзіне-өзі келе алмай отырғанын байқаған келіншек. -Құралай, не..,-деді бұл кенет сəл қипақтап отырып, -сұрайын дегенім... отбасың, ...күйеуің бар ма? Бұның түйеден түскендей сөзіне Құралай баяғысынша сыңқ етіп бір күліп алды. - Немене, күйеуім келіп қалып, мені алып кетеді деп отырсың ба? Ех, Арғын, Арғын, байқаймын, екеуміздің де өмірде жолымыз онша бола қоймаған сияқты. Осы уақытқа дейін мені жалғыз басты жүрді дейсің бе, тұрмыста да болғам, ажырасып та үлгергем. Қазір бір қызым бар. Осы менің жағдайым, білгіңіз келсе. Енді қорықпай əңгімелесе беруіңізге болады,-деді бұрынғыша əзілдегенде «сіз» деп сөйлейтін əдетіне басып. Сосын сəл-пəл отырып, есіне бірдеңе түскендей: -Ой, кешір, сені көріп таза есім шығып кетті ғой деймін, жүр мына бөлмеге кірелік-деді жанындағы есікті нұсқап. Бұл түкке түсінбей, бажырая қарады.

190

-Қорықпа, жүр, тиіспеймін,-деді тағы да əзілдеген Құралай бұның аңтарылған түрін көріп. Сіз бүгін қонақсыз ғой, сондықтан ең əуелі жақсылап тұрып бір шай ішіп алалық. Бұл жер дəрігерлердің шай-пай ішетін бөлмесі болса керек, шағын үстел мен үш-төрт орындық тұр. Құралай əдейілеп дастархан əзірлеген сияқты. -Кел, отыр, Арғын, сен бүгін менің қонағымсың, əлі үйден де сыбағаңды жей жатарсың, əзірше осыған риза бол! -Неге сонша əуре болғансың,-деді бұл шағын да болса, талғампаздықпен жасалған дастархан үстіндегі түрлі тағамға қарап. -Олай демеші Арғын, қанша жылдан кейін көрісіп тұрмыз... Бұл əсем қимылмен шайын демдеп, дастархан үстіндегі ыдыс-аяқты əрі-бері қозғап жүрген Құралайдың əрбір қимылына қарап, іштей сүйсініп отыр. Баяғыда шешесі қайтыс болғаннан кейін, Құралайдың үйге келіп, тамақ əзірлеп бергені қайтадан көз алдына келді. Қанша уақыт өтті одан бері? Сол күні Құралай бір кезде шынымен менің жарым болып, осылай ас қамдап жүрер ме екен деп ойлағаны есіне келді. Бір қызығы, қазір де солай ойлап отырғанын өзі енді аңғарды. Мынадай əйелге жар болған адамның да арманы бар ма екен деп ойлады іштей сосын. -Құралай, ...айтшы, сенімен ажырасып жүрген ол не қылған ақымақ адам?-деп сұрады сосын осыны білгісі келгендей. Еңкейіп, дастарханды реттеп жатқан Құралай көзіне түскен шашының бір шетін шынашағының ұшымен əрі қайтарып, бұған қарап, тағы да бір рет əдемі жымиды. -Бəрін де естисің ғой, асықпа. Мүмкін мен ақымақ шығармын, қайдан білесің? Кел тамақ ішейік, саған деп барлығын үйден өз қолыммен пісіріп əкелдім. Расында да бес-алты адамға еркін жетерліктей етіп дайындап əкеліпті. Туралған қазы-қарта, құстың еті, түрлі көкөніс дейсің бе, барлығы бар. Жылқының етін көріп, еріксіз сілекейін жұтты.

191

Татпағалы не заман! Əркімнің қолына түсе бермейтін бір қымбат шишаның да басы қылтиды. Бұл ішпеймін деп, үзілді-кесілді бас тартты. Құралай да көп қыстаған жоқ. -Жарайды, əбден сауығып ал, сосын мықтап тұрып жуамыз. Бір таң қалып отырғаны, бұның үй-күйсіз, тіпті құжатсыз жүргенін біле тұра, Құралайдың көңілі ешқандай қалтқысыз, сол баяғыдай. Тіпті кеше ғана жолығысып, тарасқан адам сияқты. Сонда бұған сонша сенгені ғой. Басқа біреу болса, анықтанығын біліп алмай, маңына жуытпас еді. Бұның тағы да өзімен-өзі болып кеткен түрін көрген Құралай: -Не ойлап кеттің тағы, тамақ алсайшы! Арғын, сен əлі де біртүрлі болып отырсың. Тағы да айтам, еш қысылмашы. Біз сол баяғы Арғын мен Құралаймыз деп ойлашы. Мен саған... мен саған шын ниетіммен көмектескім келеді, қолымнан келсе. Шын ниетіммен, түсінесің бе? Мені өзіңнің ең жақын адамың деп ойлашы қазір! -Құралай,-деді бұл оның жүзіне алғаш рет тіктеп қарап. -Қайран Құралай, қалай өзгермегенсің! Сол баяғы маған деген мейірімің асып төгіліп тұрған қалпыңнан еш айнымапсың? Менің тіпті кім екенімді, нені бастан кешкенімді, қандай жағдайда жүргенімді де сұрамадың. Қайдан білесің, мен қазір тіпті басқа адам шығармын? -Жоқ, Арғын, қандай жағдайда болсаң да, мен сені жаманшылыққа қимаймын. Мүмкін қазір уақытша бір қиындықтарға кездесіп жүрген шығарсың, бірақ жеңілмейтін қиындық жоқ, солай емес пе? Жарайды, Арғын, текке таусылмайық, өмір ғой барлығы, мүмкін ол сонысымен де қызықты шығар. Енді, міне, сонша жылдан соң қайта кездестік. Бұны да бір тағдырдың сыйы деп білейік. Кел, əуелі жақсылап тұрып тамақтанып алайықшы, əйтпесе аш адам ұрысқақ болады, шынымды айтсам, күні бойы жүгірумен жүріп, қарнымның ашқанын жаңа біліп отырмын. Осыдан кейін бұның көңіліндегі құрсау алынғандай болып, екеуі кəдімгіше шүңкілдесіп

192

отырып, тамақ ішті. Сонау алыста қалған балалық шақты, Айбаттағы ауылды, бұрынғы бастан өткен талай-талай қызықты жайларды еске алысып, біраз күлісіп алды. Бір байқағаны, Құралай керемет психолог екен. Бұны сөйлетіп, күлдіру үшін, осыған ұнайды-ау деген əңгімелерді қозғап, еріксіз жетелеп əкетеді. Талай оқиғалар еске алынды, ұмытуға айналған талай адамдардың аттары аталды. Əрі-беріден соң, бұл тіпті басқа бір əлемге кіргендей, жан дүниесін керемет шуақ жайлап, талайдан бері бастан кешпеген күйге еніп еді. Дастарханнан тұрған соң, Құралай ыдысаяқты жиыстырып, бұл келесі бөлмедегі диванға жайғасып, теледидар қараған болып отырған. Сəлден соң Құралай да келді. -Сіздің мазаңызды алған жоқпын ба, ертең ұйқыңыз қанбай жүрсе, мен кінəлы болам ғой!-деді наздана əзілдей. -Ұйқым қанбаса, бөлім меңгерушісінің өзі рұхсат берген деп, түске дейін тырайып жатам,-деді бұл да өзінше əзілдеген болып. -Жарайды, келістік, ендеше сізден жауап алуға рұхсат етіңіз! Айтыңызшы, сонша жыл хабарошарсыз қайда болдыңыз? ...Иə, қайда болмады бұл. Шамасы келсе, өзінің Айбаттан кеткеннен кейінгі өмірін еске алмауға тырысатын. Тіпті сол туралы ойлағысы да келмейтін. Бұған дейін оны ешкімге əңгімелеп айтып та көрмепті. Енді, міне, Құралай үшін бəрін қайтадан еске түсіру керек болды. Неменеден бастаса екен? Есіне сонау бір қиырда қалған күндер, іші-сыртын шаң басқан сары автобуспен Айбаттың иығынан асып кетіп бара жатқан кезі оралды.

193

ƏЛЕМ ƏДЕБИЕТІ

Əзиз Несин МƏДЕНИЕТТІҢ ҚОСАЛҚЫ БӨЛШЕГІ ҚАЙДА? Əзіл əңгіме Əлгi бiздiң бала əскерден келгеннен кейiн «шопырлықты игерiп келдiм, бiр трактор алайық» дедi. Сол күнi үйге қызым мен күйеубалам келген. Екеуi де мұғалiм ғой, «алсаңдар,алыңдар» деп қоштай кеттi. «Мына екi өгiз тұрғанда, трактор неге керек?» деп едiм, бəлеге қалдым. Қызым дереу күнтiзбенi ашты да: «Əкетай-ау, қай ғасырда тұрмыз? 1955 жыл. XX ғасыр» деп ақылгөйсiдi. Күйеубалам насихат айта жөнелдi. Өгiзбен жер жырту ескiшiлдiк екен. Өгiз жұмыс iстемесе де тамақ жейдi екен. Ал трактор бос тұрған кезiнде ештеңенi керек қылмайды екен. Екi кесе бензин құйсаң дырылдап жүре бередi екен... Балам есебiн шығаруға кiрiстi: «Егер трактор алсақ, менiң бiр өзiм жердi əп-сəтте жыртып тастаймын. Содан соң басқалардың жерiн жыртып ақша табамын. Осылайша бiр жылдың iшiнде тракторға берген ақшаны шығарып аламыз». Балам тоқтаса, қызым сөйлейдi, қызым тоқтаса күйеубалам сөйлейдi. Миым ағып су болғандай. Оларға кемпiрiм қосылды: «Ана Мұсалар алыпты, түген алыпты, бəлен алыпты тракторды. Бiздiң трактор ала алмайтындай қай жерiмiз кем?» Содан бiздiң үйде күндiз де, түнде де трактордың жарнамасы қызды да кеттi. Ауылдағы Əли мұғалiмнен сұрадым. Ол: «Тракторда 80 айғырдың күшi бар» деген соң ойлана бастадым. Бəрiмiз шұбырып артынып-тартынып қалаға, трактор алмаққа дүкенге келдiк. Трактор 4 мың

194

лира тұрады екен. Саудаласып ек, түсiрмедi. «Тайшы атағым болмаса да, қойшы атағым бар» дегендей, Хамит бей деген атағым бар емес пе, қайтейiн, елге масқара болмайық деп екi өгiздi базарға шығардым. Өзегiмнiң өртенгенi-ай. Өгiздерiм менi қимайды, мен өгiздерiмдi қимаймын. 3 мың лираға екi өгiздi саттым. Өгiзден түскен 3 мың лираға банкiден алған несиенi қосып 4 мыңға толтырдық та, трактор сатып алдық. Тракторымыз бiзге таудай болып айбаттанып қарап тұр екен. Екi кесе бензин дегендерi қайда? Оның жанында май мен мазут деген пəлесi тағы бар екен пəтшағардың. Баламның екi езуi екi құлағына жеткен. Мəз. Əй, қойшы, менен басқасының бəрi мəз. Содан тиелiп тракторға мiнiп алдық. Трактор дүр ете қалды. Ауылға тартып кеттiк. «Тiл-көзден сақтасын» деп тракторымыздың төбесiне сарымсақ пен ескi бiр аяқ киiмдi ұзын жiппен салбыратып iлiп қойдық. Көзмоншақ тағып, қызыл шүберек байладық. Кешке таман ауылға жеттiк. Тракторымызды көрсетiп мақтанайық деп ауылды төрт айналып шықтық. Бiздiң тракторды көргендердiң қаны қызып, бiрi қарыз алып, бiрi жерiн сатып трактор алмаққа қалаға жүгiрдi. Ауылдағылардың бəрi бiр-бiр трактор сатып алды. Кеш болса болды, рахат, ауылды көк шаңға көмiп жарысқа шығады дарылдап. Бiздiң баланың шопырлығында мiн жоқ қой. Жарысқанда озып шығады. Ой, несiн айтасың, алғашында бұл тракторлар ғажап болды ғой. Сенбi күндерi тиелiп мiнiп алып, аудан орталығына кино көруге барамыз. Клубтың алдында қаздай тiзiлiп тұрады жарықтықтар. Кино бiткен соң, ауылға қайтар жолда «трактор жарыс» басталады. Бiрiн-бiрi қағып-соғып, құйындата жөнеледi. Бiздiң жарыместе ес жоқ. Тракторға мiнсе, делебесi қозып, арқаланып кетедi. Бiздiң бала ғана емес, ауылдың бүкiл баласы сондай. Тау ма, тас па, жыра ма, пысқырып та қарамайды. Құйындата жөнеледi. Құйындатып келе жатқанда, бiреу келiп бiздiң трактордың бүйiрiнен соқты. Тракторымыз

195

адам аяғандай ышқынып гүр-гүр еттi де тоқтап қалды. Жүргiзе алмадық. Өлген өгiздей жолға тастап, ауылға салпақтап жаяу қайттық. Ертеңiне арба жалдап, адам жинап, ауылға əзер итерiп алып келдiк. Содан қаланы шарлап, табаннан тозып, сынған бiр бөлшегiн iздедiк. Бұл маңайда жоқ екен. Алған жерiмiзге бардық. «Ақшасы қанша болса да берейiк тауып бер» деп жалындық. «Жоқ» дедi. Таудай трактордың күнi бармақтай темiрге қарап қалды деген не сұмдық?! Балам: «Стамбулдан iздеп келейiн» деп жолға шықты. - Ойбай, жер жыртатын мезгiл таяу, тез тауып кел! - деп қала бердiк. Апта өттi, ай өттi. Бала жоқ. Жер жыртатын мезгiл өтiп кеттi. Өгiз сатып алатын көк тиын жоқ. Бiреудiң өгiзiн жалға алып жер жырттық. Бiр күнi баладан хат келдi. «Əке! Бөлшектi таптым. Бiрақ ақшам таусылды. Тездетiп 1000 лира салып жiбер» дептi. Банкiге несиеге жүгiрдiм. Жiбердiм ақшаны. Балам келдi. Қолындағы тиындай темiр мың лира тұрады екен. Жүгiрiп жүрiп жөндеушi тауып темiрдi салғыздық. Жерiмнiң жартысын сатып, банкiдегi несиенiң үстемесiн төледiм. Көзiмнен iрiң ақты. Жаз келдi. «Iске сəт!» деп жер жыртуға келдiк. Құйындатып жеткенiмiз сол едi, бəтшағар «дыр» етiп өштi де қалды. Бұл ауылда трактордың тiлiн түсiнетiн адам да жоқ. Алған жерiмiзге тағы барып, жөндеушi тауып, алақанымызға салып жалынып-жалпайып ауылға алып келдiк. «Тiсi сыныпты» дедi. «Е, онда берiңдер, ақшасы қанша болса да сатып алайық» дедiк. «Жоқ» дедi. Күйесiң бе, күймейсiң бе? «Басқа трактор сатып алып, тiсiн осыған қондырсаңдар жүредi» дейдi. Əй, бұл иттiң тiсi сынатын болса, ол тiс бұл мемлекетте табылмайтын болса, бiз сияқты байғұстарды неге алдайды екен? Аданада бiреу осындай бөлшек сатады деп естiдiм. «Əй, жұттың баласы! Барып қайт!» дедiм.

196

Тiлi салақтап балам келдi. 500 лира керек дейдi. Елге масқара болмайық деп, барымызды жиып тағы оңдаттық. Бiр күнi демалысқа қызым мен күйеубалам келдi. Бiздiң кемпiрдiң тағы елiрмесi ұстады. «Қырғын ақшаға алған трактордың қызығын көрмеймiз бе, ауыл айналып қыдырамыз» дестi бəрi. Тракторға тиелiп мiнiп алып, жүре бергенiмiзде бiрдеңе «тырс» еттi де, трактор тоқтап қалды. Итеремiз, қозғалмайды. Қайран, өгiздерiм, сағындырдың-ау... Ай өттi. Үстеме несиемiз өлтiрiп барады. Ал бұл трактор тiсi түссе - 500 лира, бармақтай темiрi кетсе - 1000 лира тiлейдi де тұрады. Оның үстiне бұлары еш табылмайды. Ана жерiн жамадық, мына жерiн жамадық. Ақырында трактор мына бұтымдағы шалбар сияқты қырық жамау болды. Содан бiр күнi ауылға депутат келдi. Мұңзарымды тыңдар деп алдына бардым. - Бiздiң бұл жайымыз не болады, бармақтай темiр үшiн пiлдей трактор шөгiп жата ма? - деп сұрадым. Депутат көп нəрсе айтты. Философиялық тұрғыдан сөйлейдi екен. Сөзiнiң жартысынан көбiн түсiнбедiм. Түсiнгенiм мынау: Ерте замандарда адамдар тас дəуiрiнде де өмiр сүрген екен. Қазiр темiр дəуiрi екен. Мəдениет елiмiзге темiрмен келедi екен. - Мəдениеттi əкелiпсiңдер, оларың дұрыс, бiрақ мұның бармақтай бөлшегi қайда? Бiздiң ауылға жүршi. Өзiң көресiң, мəдениет пəрша-пəрша болып жатыр. Əр үйдiң ауласында теңкиiп жатыр. Мəдениеттi əкелгеннен кейiн оны запас бөлшегiмен қоса əкелмедiңдер ме? - дедiм. - Бiз Америкаға тапсырыс бердiк. Бiраз сабыр етiңiздер. Əлi-ақ көктен нөсер жауғандай қосалқы бөлшектерге қарық боламыз. Күту керек, - дедi депутат.

197

- Бiз күтуiн күтемiз-ау. Банкi күтпейдi ғой. Банкiге айтсаңшы, бiздi күтсiн - дедiм. Депутат үндемедi. Салым суға кетiп ауылға келдiм. Келдiм де баламды, қызымды, күйеубаламды, кемпiрiмдi дедектетiп трактордың жанына алып бардым. «Я мына өлексенi жөндейсiңдер, я мен сендердiң мойындарыңа қылбұрау салып, тракторды арқаларыңа байлап жер иiскетемiн» дедiм. Бəрi жабылып тракторды шұқылады. Ит əуреге түстi. - Əй, иттiң балалары, былай тұрыңдар! Мен қазiр сендерге мұның қалай жөнделетiнiн көрсетейiн, - дедiм. Моторынан бiр ұрдым: «Мə,саған XX ғасыр!». Есiгiнен бiр соқтым: «Мə, саған мəдениет!» Дөңгелегiнен бiр тептiм: «Мə, саған мəдениеттiң қосалқы бөлшегi!» Боқтап-бұрқылдап трактордың ит терiсiн басына қаптадым. Бiр кезде есiмдi жисам, «бiздiң шал жынданды» деп кемпiрiм жаулығы желмен жарысып айдалаға безiп барады екен. Балашаға бажылдап қашып олар жүр бiр жақта. Мен де басым ауған жаққа жүре бердiм...

198

Хаттар, қолжазбалар, фотографиялар мен суреттер рецензияланбайды жəне қайтарылмайды. Редакция оқырмандардан түскен барлық хаттарға тегіс жауап беруді міндетіне алмайды. Авторлардың пікірлері редакция ұстанған көзқарастарға сəйкес келмеуі мүмкін. «НАЙЗАТАС» журналынан алынған материалдарға сілтеме жасалуға тиіс. Жарияланған материалдарды, фотосуреттерді жəне безендірулерді көшірмелеу тек КМК рұқсатымен жүзеге асырылады. «Павлодар облысы əкімінің аппараты» мемлекеттік мекемесі (Павлодар қаласы) Павлодар облысы əкімдігі Павлодар облысы ішкі саясат басқармасының шаруашылық жүргізу құқығындағы «Аналитикалық ақпарат орталығы» коммуналдық мемлекеттік кəсіпорыны «Найзатас» облыстық журналы

Директордың міндетін атқарушы Р. Т. БИЛЯЛОВ Телефоны 32 20 11

Бас редакторы Ғ. С. ЖҰМАТОВ Телефоны 61 80 37 Журнал Қазақстан Республикасының Мəдениет жəне ақпарат министрлігінде тіркеліп, тіркеу туралы 2.03.2012 ж. № 12332-Ж куəлігі берілген. Таралым аумағы: Қазақстан Республикасы. Редакцияның мекен-жайы: 140000, Павлодар қаласы, Ленин көшесі, 143 үй. E-mail: naizatas_zhurnaly@mail.ru Журнал екі айда бір рет шығады. Суреттерді салған: Қажыбек Баймолдин Коллаждарды əзірленген: Берік Төлеуғалиев