Найзатас 3 by noirpost noirpost

Ақылдастар алқасы: Ерлан Арын Мұзафар Әлімбаев Қалмұқан Исабаев Ахат Жақсыбаев Жабайхан Әбділдин Зайролла Дүйсенбеков Ғарифолла Есім

Редакциялық кеңес: Ақын Алақанұлы Арман Қани Ғалымбек Жұматов Виктор Семерьянов Наум Шафер Ольга Григорьева Асыл Әбішев Юрий Поминов Мұхит Омаров

Асығат Тұрғанбек

Ақ ордалы Астана Астана, сені бабалар қиялдап өткен, Ақ жұпар, балғын бағыңды қияр ма көктем? Көк тулы, аппақ баталы ордасы Елдің, Жұлдызды даңқың жөңкіліп қиянға жеткен! Сарқырап ағып алаңнан тамам күй легі, Жауқазын гүлді ақ самал ән әлдиледі. Терезелерден сыңғырлап секіріп түсіп, Барады ойнап күлкілер балалы үйдегі. Өзіңмен құрдас ұл, сірә, өзге ұлдан ерек, Телқоңыр тайын тарланнан оздырған кенет. Жас ғасыр заңғар үй салып тас кітап сынды Тәуелсіз жылдар тарихын жаздырған бөлек. Мекендеп барыс, намысты ой жас қала төсін, Өр мінез Елім сан жұрттың бастаған көшін. Ай нұры жүзген Есілдің айдынындағы Жырлайды толқын думанды Астана кешін. Болған соң бүгін осынау кешіңе мейман, Менің де жырым Есілге есіле құйған. Кеудемдегі ұлық сезімді оятып алды, Мұрасы ата-бабамның төсіңе жиған. Көзімде көлкіп Сарыарқаны өңірі құтты, Саябыр таппай қойды ғой сабырым тіпті. «Бәйтерегіңе» шықтым да бір тілек айттым: «Бәйтерек елдің болсын», – деп , – «Тамыры мықты!»

Мазмұны: Астана – елімнің биік белесі. Көсемсөз Ғалымбек Жұматов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Ақ өлең – аққулы мекен Роман-эссе Ғарифолла Есім . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Талай жерде талай өлең шашылды... Өлеңдер Ғабит Сапаров . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Жизнь продолжается... Рассказы Сергей Горбунов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Наша жизнь – рябины чаша... Стихи Жасулан Садыков . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Айтыс Айбек Қалиев пен Асығат Тұрғанбек . . . . . . . . . 148 Патефон Рассказ Мария Байрамкулова . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Шарана Пьеса Қуаныш Шарманов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

Єалымбек Жұматов АстАнА - елІМнІң БиІк БелесІ Бүгін, міне, Астананы асқаралы, еліміздің еңселі келбетін танытар айбынды, байтақ әлем алдында айдынды леп мақтанатын дәрежеге жеттік. Бүгінде бас қалаға деген іңкәр жүректер толқыны байтақ Қазақстанның әр өңірінде теңіздей тербеледі. Күн сайын аспан өрлеп, қанатын кең көсілген өскелең қаланың әр күні жаңа белес. Кең көсілген көшелерінде мың сан жарығы жұлдыздай жамырап, самаладай жарқыраған түнінің өзі еліміздің аспанға өрлеп, ақшулаң бұлтты өңірге ұмтылып бара жатқандығын аңғартады. Кең дала, байтақ елдің ұландары сол жұлдызды қалаға сағынышпен ұмтылады. Астананың бас қала дәрежесіне ие болғанын міне, он жылдап есептейтін кезге жеттік. Ақ ниеттей жарқыраған Ақорданың әр күнінде егемендікке ие болған еліміздің өркениетті әр қадамының белгісі бар. Тоғыз жолдың торабында жатқан

өскелең қалаға экономикамыз бен әлеуметтік тірлігімізді бағамдап, өткеніміз бен бүгінгіні, бүгінгі мен болашақты жалғастырар бағдар беретін ел басшылығы келді. Астана да ғасырлар жүгін арқалап жеткен ежелгі салт-дәстүр мен өнегелі өнеріміз уақыт талабымен үндескен бүгінгі мәдени арнамызды толықтыра түсті. Біраз уақыт «жаңа Астананың жайы қалай болар екен?» деп сырттан бақылап, алыстан көз тіккен шетелдіктер ендігі уақытта қадамы қарышты қаланың босағасын аттауға асыққанын байқаймыз. Еңселі елдердің басшылары келіп, Есіл жағалаған қаланы биік Бәйтеректен қарап, таңданғанын көрген сайын көкірегімізді қуаныш кернейді. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың ойға алған ауқымды бағыттарының жүзеге асып жатқандығының айшықты көріністері де осы Астана келбетінен байқалады. Әлемге үлгі боларлық еңбек пен қажырлылық, зерделілік пен біліктілік, ынтымақ пен бірлік осы өскелең Ақордамыздан бастау алып жатыр. Сенімен мақтанамыз, Астана! Жыр тұнған, ән тұнған шаттыққа толы елдің өзегісің! Ғасырлар бойы егемендікті аңсап келген еліміз бүгінде өндірісімен де, мәдени жетістіктерімен де барша халықтың назарын аударып отыр. Сол барымызды танытып, барарымызды айшықтап көрсетер де, келбетті болып көрінер де өзіңсің, Астана! Сен

жайлы қалай жырламаспыз! Сен жайлы қалай ән төгілтпеспіз! Есілмен иықтасып, көлбей аққан Ерке Ертістің өрендері де өркениетті белестерге қадам басқан дүбірлі кезеңде қалай тыныш жатсын. Көңілдері өзендей тасқындап, көкейге күмбірлеп күй, ән, жыр құйылды. Сол ән-жыр Астана деп тербеледі. Өткен белестерге көз тіксек, өскелең қаланың ауқымды тарихы да қалыптасты, тарихы да қалыптасты. Қанатын кең жайған қаланың өмірінде ауыз толтырып айтарлық дәйектер мен деректер мол, Әңгімені сонау тереңнен бастайтын болсақ, ғасырлар бойғы халқымыздың арманы бүгінде Астанамыздың келбетінен көрініс тапқандай. Қазақстан – ежелгі ел, Біздің дәуірімізге дейінгі ғасырларда сақ болып, ғұн болып бас біріктірген, көк бөрінің ұрпағы - түркінің көк байрағын көтерген, алты алаштың басын біріктіріп, қазақ атанған елдің өткенінде тар жол, тайғақ кешулер көп. Бірақ әлемнің қазіргі картасынан қазақ даласы деген атаумен ерте аталғанымен, жан-жағынан анталаған жау еркін тіршілікке сан ғасыр бойы жол бермеді. Ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен байтақ даланың биалайдай жерін жауға бермей қызғыштай қорғап келдік. Үміт пен аңсауға, талап пен талпынысқа толы ғасырларды өткеріп 1991 жылы ақиқатты егемендікке қол жеткізді. Біздің Отанымыз – егеменді, тәуелсіз Қазақ мемлекеті болып жарияланды. Жариялау бар да, сол биік көтерген белесті қорғау бар. Егемендік жарияланған алғашқы жылдардан бастап ел еңсесін көтерер тіршілік басталды. Еліміз Егемендік алған жылдардан кейін көптеген жетістіктерге қол жеткіздік. Сол жетістіктердің еңселі төрінде Астананың өскені, 1994 жылдың алтыншы шілдесінде Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі елорданы Алматыдан Ақмолаға көшіру туралы Қаулы шығарды. Бұған қаланың геосаяси жағдайы, көлік және телекоммуникация құрылымы, астана өркендеуі үшін жеткілікті бос жердің болуы себеп болды. Қазақстанның 319 мың тұрғыны бар қаласы елдің елордасына айналды. 1997 жылы қаланың ауданы

258 шаршы шақырым болса, бүгінде Астана 710,2 шаршы шақырым жерді алып жатыр. 1998 жылдың алтыншы мамырында Қазақстан Республикасының Президентінің Қаулысы бойынша Ақмола атауы Астана болып өзгерді. 1998 жылы ЮНЕСКО-ның шешімімен Қазақстанға медаль және «Әлем қаласы» жоғары атағы берілді. Бүгінде Астана – саяси, экономикалық және әлеуметтікмәдени мәселелер бойынша түрлі кездесулер өтетін еуразия кеңістігінің орталығы болып саналады. Осылай еліміздің жүрегіндей кең тыныс танытқан Бас қаламыз әлемді өзіне қаратып қарышты қадам басты. Елбасымыз Елорданы Астанаға көшіру бастамасымен миллиондардың тарихи миссиясына арна ашты, жаңа Астана ұлттық идеяның ұйытқысына айналды. Оның негізгі мақсат -міндеттері - бірлігі жарасқан қазақ елінің азаттығын қамтамасыз ету және осы мұрат - мүддеге қызмет ету болып табылады. Нәтижесінде жаңа Елорданың болашағына, қысқа мерзімде осыншама ілгерілеу мүмкіндігіне күмән келтірген қоғамдық пікір толық жеңіліс тапты. Сөйтіп Есілдің жағасында, Сарыарқаның төсінде, Інжу – маржандай Ақ Орда мен Бәйтеректі ұлықтаған Астана «Әлем қаласы» атанып, көркімен де, көлемімен де, келбетімен де төрткүл дүниені мойындатты. Бүгінгі еңбектеген баладан еңкейген қартқа дейін Астанаға мақтанышпен қарайды, оны елдігіміздің, мемлекеттігіміздің нышанындай қабылдайды. Қашан да бодан елдің бостандыққа шығуы, мемлекеттік тәуелсіздікке қол жеткізуі оңайға соқпаған. Қатыгездігі шектен шыққан Кеңес Одағының уысынан қазақ елінің аман-есен егемендікке шығуы, біріншіден тағдырдың сыйы болса, екіншіден, азаттық жолындағы құрбандықтардың өтеуі екені күмәнсіз. Қазақстанның азаттық туын көтерген сәттен-ақ жауапкершілігі бұрынғыдан әлденеше ауыр жаңа дәуір басталды. Қоғам жол айрығында тұрды. Жас мемлекеттің шаңырағын шайқалтпау үшін күндіз-түні тынбаған ізденіс Елбасын үш ұлы да,

нақты қадамдарға әкелді. Оның екеуі 1994 жылдың, біреуі 1995жылдың еншісінде. 1994 жылдың 6 шілдесінде ҚР Жоғары Кеңесі сессиясында Ел Президенті ең алғаш рет еліміздің астанасын басқа қалаға ауыстыру туралы нақты идеясын ұсынды. Осы бір кезең туралы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің сөзінде: «Астананы көшіруді Қазақстанның жаңа талпынысының бір белгісі деп қарадым. Қаныш Сәтбаевтың айтқан сөзін де ескердім. Кейбір ақпарат құралдарына ұсыныс жасадым: «Осыны айтайықшы,жазайықшы, ел не дер екен?»деп. Әуелде ел онша елеңдей қоймады. Депутаттармен де сөйлестім. Олар да қозғала қоймады. Алматыға қарасақ, жағдай анау. Таудың қуысына сыймай отырған қала, қыс ауасы көк түтін. Былай қарай шығайын десең, Қаскелеңге тірелесің, мына жағында Талғар. Баяғыда Ақмешіттен көшіп келгенде Іленің бойына жаңа қала салмақ болған, вокзалының орнына дейін бар. Өте жақсы идея, бірақ жүзеге аспай қалған. Сонан болашақ астана бола алатын жерлерді қарастыра бастадым. Ел ортасы – Жезқазған. Жер жағдайы онша емес. Қарағандыны да, Көкшетауды да қарадық , айналып келгенде Есілдің бойында тұрған баяғы Геродот айтатын Батыстан Шығысқа баратын жолдың бойында жатқан Ақмолаға тоқтадық» Бұл Қазақстанның тәуелсіз ел болғалы тұңғыш рет өз бетінше жасаған батыл шешімі болды. Қазіргі уақытта тоғыз жолдың торабында, Ұлы Жібек жолының күретамырында бой көтерген Астана Елбасымыздың бастамасымен ғасырлар тоғысында дүниеге келген ғажайыптардың бірі. Еліміз өзгерді, осыған лайықты Астанамыз да ғұнтамырымен қайтадан бұрынғы Ақмола қаласының орнына салынды. Астана болу елесі Ақмоланы баяғыдан шалықтап жүрген. Бұл жердің ежелден киелі жер екені тарихтан белгілі. Бұл Әз Тәуке ханның жаз жайлауы болған жер. Тіпті, сол әулие ханның бейіті де қалаға жақын жатыр деген аңыз бар. Бұл жерде «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл

сұлама» аталған жоңғар шапқыншылығында Қаракерей Қабанбай секілді ерлер елді жаудан қорғаған. Біздің батырларымыз бен шешендеріміз, билеріміз бен хандарымыз Ақмола төңірегінде Ұлытауда, Қарқаралыда, Қараөткелде жиі-жиі бас қосып, азаттық үішін ұлы күресте елді болашаққа бастаған. ХХ-ғасырдың 50-жылдары ұлы ғалым Қаныш Сәтбаев Ғылым Академиясының ғимаратын Ақмоладан салу туралы батыл пікір білдіргені бекер болмаса керек. Ақмола қаласы ежелден белгілі көне қалалардың бірі. Ақмола атауына энциклопедиялық кітаптарда «қола дәуірінен сақталған зираттар тобы» деп анықтама беріледі. Бұлар Андронов мәдениетінің Нұра кезеңіне қатысты айтылады. Олардан ғалымдар Қазақстанды мекендеген ежелгі тайпалардың қоныстану ерекшеліктерін, олардың түрлі байланыстарын, мәдениетін анықтап, көптеген мәліметтер тапты. Ақмола облысы 1868жылы Батыс-Сібір генералгубернаторлығының құрамындағы облыс болып құрылған. Бұл кезеңдерде Ресейден көшкен орыстар бұл өлкеге көптеп қоныстана бастапты. 1916 жылға қарай облыс тұрғындарының арасындағы орыстардың саны 1 миллионға жеткен. Негізінен қала үлкен сауда орталығына айналды. Ішкі Ресейден жоспарлы түрде көшіп келушілер көбейген үстіне көбейе түскен. 1917 жылға қарай облыста 100-жуық жәрмеңке, 50-тарта сауда орындары жұмыс істейді. Осынау жәрмеңкелерде қазақтың айтулы өнерпаздары Балуан Шолақ, Қажымұқан, Майра, Біржан сал, Ақан сері секілді тарландары өнер көрсеткен. Қазақ жеріндегі 1916 жылғы ақ патшаның маусым жарлығына қарсы ұлт-азаттық көтерілісі де осы Ақмола жерінде болды. Сол кезеңде Ақмола қазақтары елдің белді өкілдерінің бастауымен азаттық жолында күресті. Бұл жер кеңестің алғашқы онжылдығында Ақмола облысы атанды. Кейін тың өлкесінің орталығы, Республиканың ірі аймағына айналған әкімшілік орталығы болды. 1961 жылы Ақмоланың

атауы Целиноград болып өзгертілді. Міне, осы қалада 1995жылдың аяғынан бастап жаңа астананы тұрғызу жолында үлкен жұмыстар басталып кетті. Ақмоланың негізгі бөлігі Есіл өзенінің оң жағалауында орналасқан болатын. Ал жаңа құрылыс Есіл өзенінің сол жағалауында жүргізіле бастады. Бұл ТМД аумағында бұрын соңды болмаған үлкен құрылыс алаңы болды. Қаланың бас жоспарын жасауға Н.Назарбаевтың басшылығымен әлемдік сәулет өнерінің атақты шеберлері қатысты. Олар-әлемге әйгілі жапон сәулетшісі Кисе Курокава, қазіргі заманның ұлы сәулетшісі ағылшын Норман Фостер, итальяндық шеберлер - Манфреди Николетти мен Максимильян Фуксас еді . Сөйтіп, Қазақстанның жаңа астанасының сәулеттік келбетін жасауға 30-ға жуық жобалау және сәулет ұйымдары қатысты. Олардың қатарында француз, түрік, швейцар, ағылшын, италян, араб, жапон, орыс архитекторлары мен құрылысшылары болды. Бірақ қазақстандық архитекторлар мен құрылысшыларының еңбегі орасан зор болды. Сөйтіп, астана әлемдік ғажайып құрылыс алаңына айналды. Елбасы жаңа астананың атын да өзі қойды. Жаңа астананың атауының қандай болатыны туралы ізденістер жүріп жатты. «Ақмола» орыс тілінде әдемі естілсе де, қазақша « ақ мола, зират» деген ұғымды білдіріп тұрды. «Бір күні түнде, дәлірек айтқанда түнгі екіде жаңа астананың аты Астана болады деген ой келді маған. Астана ол Астана! Қай тілде де, ұғымды, ұран тәрізді»-деді кейін өз шешімі туралы Елбасы. Ақмола-Целиноград, оның ауа райы жанжағынан таумен қоршалған Алматыға ұқсас емес. Сондықтан жаңа астананың ғимараттарын саларда Астананың салқын самал желдері, 40-45 градус қақап тұратын қысқы аяздары да ескерілді. Елбасының бұл жобасына сенімсіздікпен қарағандар көп болды. Ару қала Алматы, ел анасындай баршаға қамқор болған Алматы, жұртшылықтың жүрегінен орын алған асыл аста-

на кімді болса да толғандырмай қойған жоқ. Тіпті, ежелден Ақмола қаласында тұрып келе жатқандар үшін де астана өзгерісі оғаштау болып көрінді. Алматымыз қалай бос қалмақшы, Ақмола астана болады деген сөз ойға қонбайды деген пікірлер көп болды. Астананы Сарыарқаның төсіне көшіру талқыға түскенде Ақмола адресіне айтылмаған айыптаулар жетерлік болды. Тіпті, «Жетісу» газетіне үндеу жазған салиқалы азаматтар Ақмоланың тұрғындарын «сасық қопаның арасында өмір сүріп жатқан тағы жандар» деп жазса, енді бірі Ақмоланың қысқы аязында қатып қалған қариялар, қаланың шетіне кіретін қасқырлар туралы да жазып, айта бастады. Бірақ еш лақап әңгімелерге қарамастан астана құрылысы жүргізіле берді. 1994 жылдан 1997жылға дейін Н.Назарбаев Ақмолаға ай сайын барып, Астананың әр құрылысын үнемі назарында ұстап отырды. Шындықты шынайы мойындаған дұрыс. Халықтың ой-жүйесіне сыймайтын, қатардағы көп облыс орталығын астана етуге бел байлау – нағыз батыл шешім, батырлық. Әрине, әшейін көзжұмбайлық емес, Елбасы он ойланып, жүз толғанды. Соған қоса жасқанбайтын, тайсалмайтын жүректілігін танытты. Мұндай шұғыл шешімді қабылдайтын, көрегендігіне көңіл сенетін, өз күшқуатын айқын анықтай білетін ел басқарушы адам тарихта өте сирек. Астананың қатты ауа райына байланысты қаланың айналасының бірнеше шақырым жерлеріне ағаштар егіліп, оны жасыл алқапқа айналдыру ісі қолға алынды. Елбасы Ақмола облысының әкімшілігінен қала көшелерінің кеңес кезінен қалған ескі атауларын тез өзгертулерін талап етті. Осыған орай бұрынғы қаланың көше атаулары: Карл Маркс-Кенесары, Ленин даңғылыАбай, Революция-Сәкен, Октябрь-М.Әуезов, Сакко Ванценти-Әлихан Бөкейхан болып тізіліп ауыстырылды. Ең алдымен шамамен 35 көшенің атауы өзгертілді. Ақмоланың төрт жоғары оқу орнына қайтадан жаңғырту жұмыстары жүргізілді. Жаңа астананың алып құрылыстарын жүргізу

үшін арнайы «Жаңа астана» қоры құрылып, оған мемлекеттік бюджеттен, бизнес құрылымдардан, тіпті, шетелдік корпорациялардан қаражат түсті. Сонымен қатар, батыс және шығыс елдерінің де көмегі зор болды. Мәселен, жаңа қаланың орталық бөлігіндегі басты алаңда Президент Резиденциясы «АбуДаби даму қоры» есебінен салынды. Ал Парламент ғимараты Сауд Аравиясы қаражатына, Әкімшілік ғимараты Кувейт, ірі бизнес орталық Турция есебінен бой көтерді. Мешіт бұл Катар мемлекетінің сыйы ретінде салынды.Бірақ Астана құрылысының 70 пайызы Қазақстанның өз қаражаты есебінен салынды. Астана қаласының құрылысына негіз болар қағидалардың бірі - үйлесімділік. Тарихи және сәулеттілік құндылығы бар ғимараттармен қатар тұрғын үй құрылысы қолға алынады. Осыған орай 1997жылдың ортасында жаңа астанаға Ауыл шаруашылық Министрлігі мен Көлік Министрлігі, Президент гвардиясының бір полкі қоныс аударды. Бұрынғы Целиноград кезінде, 70-жылдары, қалаға жақын жерде Қазақстан ОК хатшысы Дінмұхамед Қонаевтың тың жерлерге келгенде тоқтайтын саяжайы 1997жылы қайтадан жаңғыртылып, Н.Назарбаевтың жаздық резиденциясына айналды. Көптеген алматылық шенеуліктер жылы Алматыдан жаңа астанаға көшкілері келмеді. Оларды ешкім қыстаған да жоқ. Қоныс аударушыларға жылдық еңбекақы мөлшерінде қаражат төленді. Алматыдағы жекешелендірілген үйлерін сақтап қалуға, жаңа астанадан жаңа үй алуға мүмкіндік берілді. Алматының зиялы қауымының көпшілігі астананың көшірілуі туралы жобаны қолдамады. Ресейлік «Завтра» газетінде: «онсыз да қиын жағдайда отырған елге астана ауыстырудың қажеті не?» -деген пікірлер айтылған мақалалар жарық көрді. Бірақ Н.Назарбаев оларға бұл мәселе туралы 6-7 жылдан кейін сөйлесетінін айтты.

Сөйтіп, Целиноград астанаға айналды. Целиноград-Ақмола-Астана болып дәйекті түрде бірнеше рет қайта атала отырып, тәуелсіз де Егемен Қазақстанның кіндік қаласына айналды. 1997 жылдың 20 қазанында «Ақмола қаласын Қазақстан Республикасының астанасы етіп жариялау туралы» Жарлық шықты, онда 1997 жылдың 10 желтоқсанынан бастап Ақмола Қазақстан Республикасының астанасы болатыны, ал астананың ресми тұсаукесері 1998 жылдың 10 маусымында өткізілетіні айтылды. 1997жылы жаңа астанаға еліміздің рәміздерін көшірудің салтанатты рәсімі болды. Ақмола әкімшілігі Елбасының мемлекеттік нышанды жаңа астанаға алып келуіне үлкен дайындық жұмыстарын жүргізді. Бұл ұлы топ қазақы дәстүрмен әлем ресмилігімен қарсы алынуға тиіс болды. Ол үшін халқымыздың ежелгі ата дәстүрі бойынша осы жердің тірі тарихы болатындай жеті ақсақал жан-жақты таңдаудан өткізіліп, осы ұлы іс оларға жүктелді. Сөйтіп, қазақ үшін қасиетті сан –жеті ақсақалдан құрылған топ орталық үлкен алаңда қалың көпшіліктің көзінше Тұңғыш Президент Н.Назарбаевтың алдына келіп, қолына қаланың кілтін табыс етіп, иығына қамқа тон жауып, баталарын берді. (Бата) 1997жылдың 10 желтоқсанында Н.Назарбаев өзінің жаңа жұмыс орнында жұмыс күнін бастады. Сол күні Парламент пен Үкіметтің бірлескен отырысында төрағалық еткен Елбасы « Қазақстан Республикасының астанасы туралы» халыққа үндеуіне қол қойды. 12 желтоқсан күні тұңғыш рет жаңа астана көрші елдердің басшыларын :Турцияның –С.Демирель, Қырғызстанның –А.Ақаев, Тәжікстанның-Э.Рахмонов, Өзбекстанның И.Кәрімовті қабылдап, бес президент Ақмола қаласында ашылған бірінші ескерткіш «Саяси қуғын сүргін құрбандарына» арналған монументтің ашылуына қатысты. 1998 жылдың 6 мамырында Президент «Ақмола қаласының Қазақстан Республикасының астана-

сы-Астана қаласы болып өзгертілгені туралы» Жарлыққа қол қойды. 1998жылдың 10 маусымында астананың ресми тұсаукесері болды. Міне, содан бері бұл қаланың Астана атауына ие болғанына он екі жыл. Он екі жыл ішінде Есіл бойында жаңа тұрпатты сән-салтанаты ғажайып қала пайда болды. Қала жыл санап емес, күн сайын жасарып келеді. Астана еліміздегі экономикалық және саяси жаңғырулардың орталығына ғана емес, сонымен қатар, халқымыздың мәдени өмірінің темірқазығына айнала бастады. Ғасырлар тоғысында дүниеге келген елордада 1996 жылы ҚР Президенті Н.Назарбаев өзінің жеке бастамасымен Еуразия ұлттық университетін ашты. Еуразия ұлттық университетіне ХХғасырдың белгілі түріктанушы ғалымы Лев Николаевич Гумилевтің аты беріліп, оған қазіргі заманға сай білім ордасына айналу, еліміздегі жоғары оқу орындарының көшбасшысы болу міндеті қойылды. 1997 жылы атауы «Конгресс-Холл » деп өзгертілген Тыңгерлер сарайы бүгінде қазіргі заманғы концерттік зал ғана емес, сонымен қатар, Астана қаласының басты мәдениет орталығының бірі болып саналады.Онда өткізілетін шаралар Қазақстанның жас елордасының мәдени, сондайақ саяси өмірінің қалыптасуының іргетасы ретінде тарихқа еніп отырады. Мысалы, 1999жылғы Елбасын ұлықтау рәсімі, Рим папасының Астанаға сапары, Қазақстан Республикасы Президентінің алыс және таяу шет мемлекеттер басшыларымен кездесулері – осы оқиғалардың бәрі Конгресс – Холдың тарихына тайға таңба басқан етіп із қалдырды. Елбасы өзінің ерен ержігерінің арқасында үлкен батылдық пен көзсіз ерлікті қажет ететін бастаманы жүзеге асырып, қазақтың сахара төсінде әлемдік астаналармен сәулет таластыратын осы заманғы үздік мегаполис қалыптастырды. 1999 жылдың шілдесінде Астана қаласы ЮНЕСКО-ның «Әлем қаласы» сыйлығымен марапатталды. Есіл өзенінің сол жағалауы жаңа Астананың

мәдени – рухани орталықтанған жеріне айналды. Қалың жұртшылықты Қазақстан халқының тарихимәдени игіліктерімен таныстыру мақсатында 2000 жылы Қазақстан Республикасы Президенттік мәдениет орталығы құрылды. Сөйтіп, «Біздің тарих - бұл да бір қалың тарих, оқулығы жұп-жұқа болса-дағы»,-деп жерлес ақын ағамыз Қадыр Мырза Әлі айтқандай, тарихымызды таразылап, барымызды екшеп, жоғымызды түгендеп, «жұқа оқулығымыздың» сан ғасырлық қалың тарихын қайта жаза бастадық. Осынау көне тарихтан қалған ескінің көзіндей өткеннің ескерткіштерін өскелең ұрпаққа көрсетіп, елімізге келген шетелдік қонақтарға таныстыру үшін 2001 жылы ҚР Президентінің Жарлығымен Астана төрінен қайталанбас мәдени орын ашылды. «Атамекен» Қазақстан картасы» этнографиялық –мемориалдық кешені-деп аталатын бұл мәдени орын Қазақстанның кішірейтілген картасы іспеттес. Аспан астындағы мұндай мұражай дүние жүзінің 17 елінде ғана бар. Бельгиядағы «Шағын Европа» саябағы, Австрия, Швейцария, Германия, Испания, Ұлыбритания елдерінің үлгісімен дүниеге келген «Атамекенде» 14 облыс, 2 қала-Астана мен Алматы қалаларының макеттері қойылған.Келушілер Қазақстанның тарихымен, қазақ халқының мәдениетімен, тарихи ескерткіштерімен, сәулет өнерімен, ел аймақтарының экономикасымен, бай флорасы мен фаунасымен таныса алады. 2002 жылы Евразияның кіндігі –Астананың төрінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың идеясымен Елорданың символына айналған «Астана - Бәйтерек» монументі салынды. Оның биіктігі 97 метр. Бұл монумент қазақ елі тамырын жеті қабат жер астына жіберген мәуелі бәйтеректей тереңге жіберген ел екенінің дәлелі іспеттес. «Тамырым менің тереңде, жапырағым биікте»-деп ақын жырлағандай, әлі де тамыр жаямыз, өсеміз, өркендейміз деген ұғымды береді. (Бәйтерек туралы екі түрлі аңыз бар) Әлемдік ғажайып құрылыс алаңына айналған Астанада қазір жүздеген отандық және шетелдік

ірі құрылыс фирмалары заманауи сәулет өнерінің озық үлгілерін паш етуде. 2003 жылы Елбасының Астана қаласында Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының Бірінші съезінде көтерген бастамасының жарқын көрінісі ретінде Бейбітшілік және келісім сарайы салынды.Сыртқы пішініне қарап жергілікті халық «Пирамида» деп атап кеткен Бейбітшілік және келісім сарайы – ұлтаралық және конфессияаралық тұрақтылықтың, халықтар достығының өзіндік символы тәрізді. Сәулет өнерінің қайталанбас үлгілерінің қатарына кіретін бұл ғимараттар - «Бейбітшілік және келісім сарайы -Пирамида мен «Хан Шатыр» ірі сауда –ойын-орталығы» танымал британдақ сәулетші Норман Фостердің жобасы бойынша бой көтерді. Британияда 2008жылы жарық көрген 8 сериялы «Әлемнің сәулет жауһарлары» атты фильмде Астана туралы да сыр шертіледі. Бұл Қазақстанның жаңа елордасына шетелдерде қызығушылықтың артқанын көрсетеді. 2004жылы Астанада Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің Музейі ашылды. Ол Мемлекет басшысы 1997жылдан бастап жұмыс істеген Президенттің бұрынғы резиденциясында орналасқан. Осынау сәулет өнерінің қатаң стилімен салынған айбынды, маңызды ғимарат өзінің мәртебесін өзгерткеннен кейін жас Астананың маңызды тарихи көз тартар көрікті жерлерінің біріне айналды. Музей қорының негізін 100 мыңнан астам экспонаттар құрайды. Олар: Президент Н.Назарбаевтың жеке мұрағаты мен кітапханасы, мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар басшыларының тартулары, елбасының бірегей марапаттар коллекциясы, жеке заттары, құжаттары арқылы көрермен назарына ұсынылып отыр. Астана қаласында он екі жылғы қысқа мерзім ішінде орасан зор өзгерістер көп. Оң жағалау мен сол жағалауды қосатын үлкен көпір құрылысы аяқталып, сазды субұрқақтар, әдемі гүлзарлар пайда болып, Астана-жастар қаласына айналды. Елор-

да тұрғындары Қазақстан қалаларының ішіндегі ең жасы болып саналады. Бүгінде астаналықтардың орташа жасы - 32жас. Елорда тұрғындарының үштен екісі 20-40 жас аралығындағы азаматтар. Жыл сайын үш мыңға жуық үйлену тойлары тойланады. Елордада жас таланттардың барлық қырынан ашылуына жан-жақты жағдай жасалған. Міне, осының бәрі Астана қаласының жастар қаласына айналуына ықпал етуде. Заманның талабына сай зәулім ғимараттар жарыса бой көтеріп, елорданың келбетін келтіре түсуде. Бұл - астананың ажарын ашуға үлес қосқан сәулетшілер мен алдыңғы қатарлы құрылыс компаниялары атқарған жұмыстарының жемісі 2008 жылы Астананың сол жағалауындағы әсем де зәулім ғимараттар қатарын «Қазақ елі» монументі толықтырды. Идеяның негізгі авторы Елбасы Н.Назарбаев.Монументтің биіктігі 91метр. Бұл қазақ елінің 1991жылы алған тәуелсіздігі мен арман-мақсатының символы. Елбасы осы монументке тапсырма беріп тұрып атын да, биіктігін де өзі тағайындаған. «Қазақ елі» аталуы оның қазақ елінің тарихы мен өнері туралы деректермен жабдықтала тұрып, негізінен қазақ елінің кезеңін, олардың алға қойған жаңа мақсатын,ұлы арманын бейнелеуінен. Монумент үш бөлімнен тұрады.Төменгі:қызыл, сары гранит тастармен жасақталған сатылы платформа биіктігі 2м; колоннадалар: биіктігі-9м. Мұнда қазақ елінің қилы кезеңдерінен мәлімет берілген.Мұнара биіктігі 10 метрлік төрт жақты арқалы тұғырға орнатылған. Мұнара тұғырындағы арқалы қуысқа «Негізгі заң» кітабы орналастырылған. Ақ мәрмәр таспен қапталып жоғары жағы қоладан құйылған.Мұнара қазақ елінің жарқын болашағына ұмтылған символы тәрізді. Мұнара басына «Алтын тәж» кигізілген. Қазақ халқының басына бақыт құсы қонған заманы өткен ғасырдың 90 жылдары басталды. Сондықтан мұнараның ұшар басына қанатын жайып алып самұрық құстың мүсіні қондырылған. Қоладан құйылып, алтын жалатылған мүсіннің салмағы 2,5 тонна. Қанатын құлаштай жайған

самұрық құс еркіндіктің, батырлықтың,адалдықтың символы. Бүкіл Қазақстанның мақтанышына айналған бұл монумент әрбір қазақ баласын бірлікке, ынтымақтастыққа шақырып тұрған сияқты. Ежелден сыртқы елдердің бодандығынан құтылуға асыққан бабаларымыз өздерінің көкейтесті арманын бізге ауыз әдебиеті арқылы жеткізді. Қазіргідей ешкімге жаутаңдамайтын тәуелсіздікті аңсаған олар өздерінің жырларымен, ертегі-аңыздарымен сол күнді аңсағанын бүгінгі ұрпаққа мұра етіп қалдырып кетіпті. Бүгінгі Қазақстан - Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен ата-бабаларымыз аңсаған сол күнді орнатты. Қазақстан халқы бірауыздылықпен, татулықпен, достықпен өзге елдерге үлгі боларлықтай қажыр-қайратын танытты. Біз Елбасымыздың ерен-жігерімен Астананы тұрғыздық. «Астана-Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың ерлігі» дейді халқымыз. Халық айтса, қалт айтпайды. Шынында тәуелсіз мемлекетіміздің жаңа астанасын қалыптастыру - тұңғыш Президентіміздің мемлекетті одан әрі нығайту жөніндегі саяси стратегиясының жемісі. Сондықтан Нұрсұлтан Назарбаев - елорданы көшіру және Астана қаласын салу идеясының авторы және бас сәулетшісі деп толықтай айтуға негіз бар. Бұл жөнінде Елбасы: «Астана - бұл менің төл перзентім. Әр адам, тегінде, өз қаласын сүйетін шығар. Ал біз, астаналықтар, өзіміздің жас қаламызды үш есе артық сүйеміз, өйткені біз оның құрылысын тақыр жерден бастадық. Мұндағы әрбір жаңа мүйіс, әрбір жаңа ғимарат біздің жүрегімізден шыққан, өйткені олар туған сәтінен бастап біздің көз алдымызда». Шынында Астана - Елбасының ерлігі! АстанаЕлбасының өрлігі! Мұны бүкіл Қазақ елі біледі, түсінеді, түйсінеді. Жаңа қаланы тұрғызудың қандай қиын болғанын да сезеді халық. Астанадай алып қала тұрғызу үшін алып жүрек керек. Құрылыс саламын деп балғаң мен қайлаңды сайлау

үшін ыстық қайрат пен қайтпас қайсарлық қажет. Қазақ анасы туған алып жүректі ұл, ол-Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев. Кезінде «осындай қиын шақта қазаққа жаңа астананың керегі қанша?» деп кері тартқандар бүгінде төмен қарайды. Өйткені жыл өткен сайын Астана құлпырып, қазіргі кезде көз тойғысыз келбетте. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстан жолы» атты кітабының «Жаңа дәуірдің жаңа астанасы» деп аталатын бөлімінде мынадай жолдар бар: «Әр жыл сайын Астана өзінің туған күнін тойлайды. Астана Еуропа мәдениетінен – прагматизмді, ал Шығыстан рухани дәлдікті мұра етіп алады. Таяу болашақта Астана Қазақстан Республикасының ірі саяси, мәдени және іскерлік орталығы, осы заманғы қаласы болады».. Тәуелсіздігіміздің бойтұмары – Астананың күні ел өміріндегі тарихи оқиғалар тізбегінен орын алатыны анық. Бұл күн сан қилы кезеңдерді басынан өткерген халық үшін ерлік пен өрліктің биік шыңы. Бұл - осынау мерзім ішінде Отанымыздың қарқынды жылдамдықпен дамып, Қазақстанның берік ұстанған саясатын, мәдениетін, білімі мен экономикасын әлемге паш ететін күн. Өйткені Астана жай қала емес. Бұл еліміздің бүкіл тарихын, бүкіл болмыс-бітімін бойына сіңірген аспанмен астасып жатқан ертегілер елі. Астана барда Қазақ елі бар. Астана - қазақтың жүрегі. Қазақстанның бүкіл келбетін көремін десеңіз Астанаға барыңыз. Қазақстан Республикасының дамуы мен болашағын көзге елестетемін десеңіз Астанаға барыңыз. Астана - елдің құт-береке дарыған Ақордасы. Қазірдің өзінде миллионға жеткен тұрғыны бар елорда елдігіміздің, бірлігіміздің ұйытқысы. Ендеше, Астана күні құт әкелсін, Астананың рахатын еліміз көрсін! Мерейің үстем болсын, Астана! Астананың шежірелі қала екендігін де атап өтпеске болмас. Бұл тарих еліміздің байтақ даланы игерген көне жылдарымен астасып жатыр Есіл өзенінің сол жағалауында мыңдаған жылдар

бұрын дүниеге келген Қыпшақ сұлтанының әскери ставкасының Қазақстанның жаңа елордасы Астана тарихында өзіндік орны бар. Боз-оқ қаласының үйіндісін ашып, оны зерттеу жұмыстарының арқасында қаланың тарихы ілгеріде жатқаны белгілі болды. Талай жылдар, талай жылдар емесау талай ғасырлар бойы сыры ашылмай көмбеде жатқан тарихты археолог ғалымдарымыз ашып, шындықты күн бетіне шығарып жатыр ғой. Байтақ даланың төсінде жатқан еңселі қаламыздың да тарихының сыры әріден тартарына, әлі де ел білмеген құпияларын аша түсетініне еш күмән жоқ. Бүгінде Астана үлкен мәдениет орталығына айналды. Ғылымға кең жол ашылды. Бір ғана Н.Назарбаевтың университетін атағанның өзінде ғылымның әлеммен байланысы алдан шығады. Осындай еңселі оқу орындары мен ғылыми орталықтар біздің рухани негізімізді нықтап, экономикамызды алға жетелері анық. Сондықтан да қаламыз үлкен болашақтың негізі деп батыл айтамыз.

Єарифолла Есім Ақ өлең – Аққулы Мекен (роман-эссе)

І бөлім.

Аққулы Мекен

(Жалғасы. Басы өткен санда)

1923 жылдың тамыз айында Лебяжіде адам айтпаған сұмдық оқиға болды. Дайыр қасына екі серігін алып Қызылтұзды айнала қонған ауылдарды аралап кеткен. Жер-жерде «Қызыл Отау» құру, байлардың зорлықпен алған тоқалдарына теңдік әперу, ауыл молдаларын жауапқа тарту сияқты істер көп. Мұндай істерді атқару үшін қаталдық, қажет болса қол жұмсау керек. Дайырдың бұл өңірге жіберген өкілінің салы суға кетіп бос қайтқан, енді өзі суыт жүріп кеткен. Дайырдың кеткенін аңдып-бағып жүрген Сергей өз ойын осы тұста жүзеге асырмақшы болып қамдана бастады. Ертіс бойы ең тоғайда негізінен қазақ-орыс орналасқан, жергілікті қазақтар ішінара, оның өзінде орыс байларында жалшылықта, малдарын бағып, ұсақ-түйек шаруада. Қаймағы бұзылмай, аз уақытта әлденіп алған орыс шаруаларына тыныштық керек. Николай патша тақтан құлағалы бұл аймаққа кезектесіп ақтар мен қызылдар келе бастады. Елге екеуінен де тыныштық жоқ. Ақтың әскерлері Ертісті жағалай қоныстанған орыстарға иек арта келсе, соңынан іле шала келетін қызыл әскерлер бұларға бықпырттай тиетін. Алма-кезек жортушы ақтар мен қызылдар орыс шаруаларын да, қазақ қауымын да әбден еңсіретіп жіберген. Бұларға қоса ел ішінен шыққан Дайыр сияқты «шолақ белсенділер» тағы бір пәле.

Иіскеп біле ме, әйтеуір, ақтар келгенде Дайыр жоқ боп кетіп, қызылдармен бірге қайта келіп, елді бірге шабатын. Ақтарға кімдер қызмет көрсетті, кімдер оларды қуана қарсы алды деп тергеу жүргізетін, жазықтылар Керекуге абақтыға жөнелтілетін. Иванмен, оның баласы Сергейдің ықыласы ақ әскерлері жағында. Олар келгенде бұлар бір жадырап қалады, бірақ қуаныштары ұзаққа бармайтын, оларды тықсыра қуып қызылдар жететін. Осындай алма-кезек жағдайдан кейін мұздай қару асынып қызыл әскермен бірге келген Дайыр Иванның баласы Сергейге шүйілді: - Сен, Сергей, жаулығыңды тоқтат, әйтпегенде мен сені, - деп жұдырығын түйді. Бала кезінен бірге өскен, әрі туыстығы бар Дайырға өзімсініп: - Әй, сен қойсаңшы. Ақтар, қызылдар келеді, кетеді. Екеуіміз елде қаламыз. Бірге өстік, бірге өлеміз, - деді қуақыланып. Бұл сөзге Дайырдың жыны келіп: - Тоқтат, сен жаусың, жаудың баласысың, байқа! - деп сұс көрсетіп, бұрылып кете барды. Сергейдің жүрегі шайлығып қалды. Мынаның түрі жаман, реті келсе аянар түрі жоқ, сақ болу керек деді ішінен. Дайырдың Қызылтұз өңіріне кеткені екінші күн, ол екі-үш күнсіз орала қоймас, оған дейін мына Керекуден баржымен келіп, селода тайраңдап жүрген комсомол қызыл әскерлердің көздерін құртудың амалын ойластыра бастады. Олардың саны он тоғыз, Сергей жолдасы екеуі ғана. Ол серігі Матвейді олардың арасына жіберіп, осал тұстарын білгісі келді. Матвей олармен күні бойы бірге болғанда түсінгені, бәрінің самогонға құмарлығы және қыз-келіншектермен көңіл көтергілері келетіні анықталды. Сергей тез арада мол самогон жинатып, өзіне жете таныс орыс, қазақ қыздарын жинап алып, комсомол-қызыл әскерге сау ете түсті. Матвейге ескертті. - Сен самогонды ішпеуге тырыс, ұйықтап қаласың, мен оған ұйықтататын дәрі қосқыздым, сақ бол! Қызмет жасаған боп жүгіріп жүр, қыздар өлең айтсын, билесін, босқа отырмасын, қалғанын өзім айтам, - деді.

Еш нәрседен секем алмаған жас комсомолдар самогонды ішіп алып, қыздармен ән салып, билеп думандата бастады. Бұл ойын командир Степанға ұнамады. Сергей несіне соншама шашылып жатыр, мұның пиғылы бөтен емес пе еді деп күдік келтіріп еді, оны тыңдар ешкім болмады. Сақтық керек деп Дайырға кісі жіберіп еді, ол Қызылтұздағы ауылдарды аралап кетіпті. Ішінен «қап» деді, бірақ буын-буыны босап, көзіне ұйқы тығыла бастады, оның үстіне мына бір бидай өңді Оля деген қыздың қылығы тәтті болып барады, ол: - Міне, мына самогонды былай ішеді, - деп жарты стаканды сіміріп жіберіп, қалғанын Степанға ұсынды, қыздың қолын қағуды жөн көрмей, стаканның түбіндегі самогонды қағып салды. Басы айналып, ұйқы меңдете бастады. Оля басын тізесіне алып сипай бастап еді, қор ете түсті. Бәрін сырттан бақылап тұрған Сергей серігі Матвей екеуі қыздарды қуып жіберіп, ұйқыға кеткен он тоғыз комсомол-қызыл әскерді асықпай-саспай шетінен бауыздай бастады. Комсомолардың қыңқ етуге шамалары келмеді. Бәрін жайпап тастаған соң, Сергей: - Бұларды бір жерге үйіп, май құйып өртеп жіберейік, - деді. Өліктер үстіне май құйды, самогон құйды, әйтеуір оларды адам танымас халге жеткізді. Болған жағдайды естіген Иван тұрған орнында теңселіп кетті: - Сергей балам, бұл не қылғаның. Ертең қызылдар келсе не істемекпіз, жағдайымыз не болмақ. Ақтар жеңіске жетсе жарар еді, әй, білмеймін. Олардың қауқары шамалы деп басын шайқай берді. - Әке, қорықпаңыз, мұны кім жасағанын кім білмек. Түк білмегендей болып отырыңыз. - Балам, анау Дайырдың осы селодағы жансыздары бар, олардың нақтылы кім екенін де білмейміз, олар бәрін хаттай етіп жеткізеді, көр де тұр. Бұл қатерлі іс болды, балам! Сергей әкесі Иванның көзінен жас сорғалап тұрғанын көріп, ашу шақырып кіжінді: - Әке, бұл не жасықтық. Жау жағадан алғанда

үнсіз қала бермекпіз бе, Дайыр болса, оның да барар жері сонда, - деді көзінен от шашып. - Болар іс болды, енді айтарым, сен екеуің бұл жерден жоғалыңдар. Сендерді аман қоймайды. Дайырға шамаң жетпейді, ол өте сақ, оған ұрынба, мерт боласың, алысқа кет, айтарым сол, біз болсақ бірдеме ғып күн көрерміз, - деп Иван әңгіме аяқталды дегендей бұрылып үйіне қарай беттеді. Сергей мен Матвей осы өңірде большевиктерге қарсы соғыс ашып жүрген «соқыр Омардың» шағын тобына қосылды. Омар ақынның қолына қару алуына тура келген, ол амалын тауып большевиктердің ұрымтал жерден келіп көздерін жоюды кәсіпке айналдырған, оны ұстау үшін арнайы отряд жасақталған, бірақ әлі нәтиже шықпай жүр. Қиықтағы қанды оқиға Қызылтұзда жүрген Дайырға жетті. Әккі Дайыр Қиыққа бірден баруды қауіп санады. Не істеу керек? Қасындағы серіктері Қызылтұз ауылдарынан жасақ жасақтайық десті. Дайыр ойлана келе бұл да шала іс болады деп шешті, бұл жасақ мылтық дауысын естісе тұра қашса, не істемек. «Жоқ, тұп-тура Керекуге тартқан жөн, түнделетіп, сол жақтан қарулы әскермен оралған жөн». Бұл шешімді ешкімге тіс жарып айтпады. Сақтық жасап, түн ортасы болғанда үш салт атты Керекуге суыт жүріп кетті. Ертеңінде күн ұясына қонған кезде Дайыр бастаған он шақты мұздай қару асынған отряд Қиыққа келіп жетті. Келе селоның жан-жағына күзет қойды. Қоңырсып жатқан он тоғыз комсомолды түстеніп-анықтауды күн шығысына қалдырып, өзінің жансыздарымен бір-бірлеп сөйлесіп, болған оқиғаны әбден біліп алды. Сергеймен қарымқатынасы бар Оляны шақырып алып: - Сен Сергейдің жағында болыпсың, он тоғыз комсомолдың өлімі сенің де мойныңда, ертең Керекудегі түрмеге айдатамын, - деді Дайыр сұрланып, Оля өкіріп жылап жіберді. Сұраққа жауап бере алмай өкси берді. - Шыныңды айт, әйтпегенде бар жала сенің мойныңда, - деп Дайыр Оляның шашынан сүйреп,

ішінен теуіп, аузына келген боқтық сөздерді боратты. - Мен бәрін айтам, Дайыр, күңің болайын, бәрін айтамын, мен және өзге қыздар да жағдай солай болады деп ойлаған жоқ, бәрін жасаған Сергей және досы Матвей, - деді. Дайыр сылқ етіп орнына отырды. Тергеушіге: - Бәрін жаздың ба, бәрін тегіс жаздың ба, мына қыз қолын қойсын, содан кейін мұнымен бірге барған қыздарды тізімде, бәрі солай деп қол қойсын. Бәлем, Сергей, енді сенің әуселеңді көрейін, қолыма мықтап түстің бе? Дайыр қайнап тұрған ызасын шығарып, Оляны қолындағы дойыр қамшымен бір тартқанда, байғұс қыз талып түсті. Дайыр сұлқ жатқан Оляны екінші рет тартпақшы болғанда тергеуші секіріп барып, Дайырдың қолындағы қамшысына жармасты: - Дайыр, тоқтат, қыз куәгер, өліп қалады, тоқтат, бұл қыз бізге керек, - деді. Дайыр сабырына түскендей болып, тергеушіге: - Сен ертең өлгендердің кім екендерін анықтап жаз. Білмесең менен сұра, олардың әрқайсысын білемін. Степан қандай жігіт еді. Олардың алтауы қазақ, екеуі татар, қалғандары орыстар, кілең жастар, - деді Дайырдың зығырданы қайнап. Ізіне түсіп, ішіне жансыз енгізіп Дайыр бастаған қарулы отряд Соқыр Омардың тобын талқандады. Соқыр Омар оққа ұшты, Сергей мен Матвей тірідей қолға түсті. Дайыр көңілді. Банды жойылды, кеңес өкіметі орнықты. Ендігі мәселе Сергей мен Матвейді соттау. Қолға түскен бандыларды халық алдында ату туралы Дайыр облыстағы басшылармен келіскен. Сәске түсте жұртты алаңға жинады. Тергеуші он тоғыз комсомол қызыл әскерлерді өлтіріп, өртеп жіберген халық жаулары, бандылар Сергей мен Матвейдің далалық әскери сот шешімімен ату жазасына кесілгенін жариялап, оған куәгерлер деп Оля бастаған он бес қызды қатар тізіп қойып, олардың қол қойған қағаздарын көпшілікке көрсетті. Қолдарын арттарына қайырып байлаған Сергей пен Матвейге қарсы он қызыл әскер мылтықтарын оқтап, атуға бұйрық күтуде.

Бұйрық беруші Дайыр. Жиналғандарда үн жоқ. Кім кімді жақтап тұрғаны белгісіз. Бір кезде топ ішінен Иван суырылып шығып, баласы Сергейге жақындай берді. Әкесінің мерт болатынын сезген Сергей: - Әке, әке, кері қайт, кері қайт, жазым боласың! - деп жанталасты. Оны тыңдаған Иван жоқ, екі көзі жасқа толып, ұлына үнсіз жақындай берді. Мылтықтарын кезеніп тұрған он қызыл әскер мылтық аузын төмен түсірді. Мұны көрген Дайыр ашу шақырып: - Атыңдар, - деп бұйырды. Ешкім мылтығын кезенбеді. Дайыр тағы да: - Атыңдар, халық жауларын, - деді. Он мылтықтан бір мезетте от жалын шашылды. Иван баласы Сергейді құшақтай оқ тиіп құлады. Дайыр ішінен: - Қақбас, саған сол керек, - деді әлденені еске алғандай сұрланып. Жиналған жұрт үнсіз тарай бастады. Оның есіне алатын жағдай бар еді. Сергей Иванның жалғыз ұлы, ерке, тентек, жас жағынан да Дайырдан үш жас үлкендігі бар. бай баласы болған соң, қасында қолпаштайтын нөкерлері бар, әсіресе, бір елі жанына қалмайтын Матвей. Бұлардың қылықтарына қарап Дайырдың зығырданы қайнайды. Шешесі жағынан туыс болғанымен, Сергей Дайырды көзге де ілмейді, көре тұра көрмегенсиді. Олай болатыны Қиықтағы Сергейден кейінгі басбұзар «атаман» Дайыр. Күндердің күнінде Сергеймен бір жекпе-жектің боларын Дайыр ішінен сезеді. Сондықтан ол алдағы іске мықтап дайындалуда. Дайырдың бір түсінгені, күшті болмасаң, сенің сөзің сөз емес. байлық Дайырда жоқ, әкесі Бекет Иванның малайы, қолы босаса самогонға бас қоюды кәсіпке айналдырған. Оны көріп те Дайырдың қаны қайнап: - Әй, бізге де бір заман келер, сонда көрермін бәлем, сендердің құтырғандарыңды, - деп қатайғанның үстіне қатайып, қанын ішіне тартып сұп-сұр болып, кей уақта шешесінің берген тамағын ішпей, тұнжырап отырып алатын.

Баласының осындай мінезінен шешесі байғұстың зәресі қалмайтын. Иванның баласы Сергеймен төбелесіп қалып, жарымжан бола ма деп қауіптенетін. Осы сырын күйеуі Бекетке айтқанда, ол: - Ол ит (баласы Дайырды айтады), иттің баласы еді, енді байқаймын, қасқырға айналып барады, - деп алдындағы кесеге құйылған самогонды қағып салып, төсегіне жете құлады да, қорылға басып алаңсыз ұйқыға кетті. Амалы таусылмаған ана байғұс, туысы Иванға барды. - Көке, менің жалғызым Дайырға көз қырыңды сала жүр. Ана балаң Сергейге айт, туысы емес пе, бірге жүрсін, қамқор болсын, - деп көзіне жас алды. - Аннушка, мен сені сонау ата-жұрттан осында ертіп әкелгенде, жылату үшін әкеп пе ем! Қамқор болайын деп ертіп алдым. Құдай қосып, қазақ болса да Бекетке тұрмысқа шықтың, оны құптадым. Ол жаман жігіт емес, тек анасы болмаса, - деп Иван самогонды меңзеп қолымен тамағын көрсетті. - Дайыр туғанда шоқындырайын дегенде Бекет, болмайды, көкелерімнің қарғысына қалмаймын деп азар да безер болды. Оған да көндім, бірақ осы баладан мұсылмандықты да аңғарып жүргенім жоқ, алған бетінен қайтпайтын бөлтіріктің күшігі бір... - деп тоқтады. Аннушкасы ағасының сөзін тыңдаған сайын көңілі босап, өкси бастады. Иван туысын құшақтап, басынан сипап: - Қазақтар мақал айтады, үйдің жақсысы ағашынан, адамның жақсысы нағашыдан, - деп. Осы мақалда бір сыр бар. Сен білесің ғой, Аннушка, әкеңнің қандай адам болғанын. Дайырды көрсем сенің әкең көз алдыма келеді де тұрады. Бүгінге дейін өлі-тірісінен бейхабармын, бірақ нағыз жыртқыш емес пе еді. Сені ертіп кеткенімде саған дұрыс тәрбие бермек ниетте едім. Сенің шешең менің әкемнің туған қарындасы, сондықтан Дайыр маған бөтен бе, бірақ, бірақ пиғылы бұзық, содан қауіптенемін. Болар іс болмай қоймайды. Қиық басы шу ете түсті. Сергей мен Дайыр жекпе-жекке шығып,

қызыл қан боп төбелесіп, ақыры Сергейдің достары жабылып, Дайырды өлімші етіп сабап, Ертістің жағасына сүйреп апарып тастапты. Бұл суық хабарды естігенде Иванның жүрегі дүрсілдеп қоя берді, есіне жуырда жылап келіп-кеткен Аннушка түсті. Дереу Бекетті шақыртып іс мәнісін білгісі келді. Абырой болғанда Бекет сау екен: - Әй, Бекет, естідің бе, аналар не бүлдіріп жүр, Дайыр қайда, - деді. - Көке (Иванды Бекет солай атайтын), не болды соншама абыржып, қазақ айтады «бас жарылса бөрік ішінде, қол сынса жең ішіде» деп, балалардың қай төбелесіне қайғырамыз. Иванға Бекеттің осы мінезі ұнайтын: Әттең, ішімдікке жақындығы болмаса, ақылы бар. Рас, бала болған соң, ондай-ондай болмай тұрмайды. Бекет дұрыс айтады. Бірақ, бұл ойын өзге ойыннан өзгеше дегендей, мына заман құбылып тұрғанда ел ішіне тыныштық керек. Күні ертең ойыннан от шығып кетпесе, не болсын, Иванның күдігі сол, май шамның білтесіндей, кейінгі кездері мына заманға сенімі азайып барады. Оның үстіне Дайырдың да, баласы Сергейдің де мінездерін біледі, сөзге келмес кекшілдер. Осылар неге осылай болды екен, әлде қазақ молдалары айтқандай, бұл ақырзаман нышаны ма? Иван осы бір ой түссе, басы мең-зең болып кететінді шығарып жүр. Ойлары қораға қамалған қойлар сияқты, бір орнында топырлап қалады. Бекет баласы Дайырды көрмегенін, оны тауып алып жарасы ауыр болса, хабар беретінін айтып үйіне кетті. Иван ұлы Сергейді іздетіп еді, ол достарымен осыдан 30-40 шақырымдағы Қарабасқа кетті деген хабар алды. Бір жағынан онысы да дұрыс болған деді Иван ішінен. Осылай көңіл-күйі алабұртып отырғанда кеш бата біреу есікті қаттықатты соққылады. Иван: - Есік ашық емес пе, неге кірмейді, - деп қызметшісіне иек қағып еді, үсті-басынан сау жері жоқ, қан-қан, аяғын әзер басып, теңселіп Дайыр кірді. Иван Дайырдың мына түрін көргенде сөзден қалды: - Не, не болды, - дей берді.

- Не болды дейсіңдер, ә! Сенің балаң Сергей ит, қоян, қорқақ. Жекпе-жектен қашып, бәрі жабылды. Әйтпегенде көкелерін көздеріне бір-бірлеп көрсетер едім, - деп жұмулы жұдырығын алға созғанда, өз салмағымен омақаса құлады. Қатты таяқ жеген. Обал болған екен, көмек көрсету керек. Бекетті шақыртты. Дайыр жығылған жерінен қайта тұрып: - Мен сендерге осы істеріңді естеріңе жақсылап тұрып салмасам, Дайыр атым құрсын, - деп тағы да құлап түсті. Бұл жолы есінен танып қалды, қайта тұра алмады. Дайыр сол жатқаннан ұзақ жатты. Біреулер енді адам болмайды екен десті. Аннушка жылаудан көз ашпады. Бекет самогонды тоқтатты, күні-түні баласының қасынан шықпайтын болды. Дайырдың бүгін есіне осы жай түсіп еді. - Кегім қайтты сендерден, халық жаулары, - деп бір шырт түкіріп, кеңсесіне қарай беттеді. *** Сапа тамыры Иванның және ұлы Сергейдің қайғылы қазасын Малыбай басында жатып естіді. Қиналды. Бұл жамандық нышаны. Енді Қиыққа барудың еш мәнісі қалмады. Жұрт ол өңірден аққулар безінген деседі. Ол құт қашты деген сөз. Қазір Дайыр және оның басбұзарларының дәурені жүріп тұр. Мұның ақыры немен тынар екен? Қасиетті құс аққу безінген өлкеде адамдар қалайша өмір сүрмек? Заман ыңғайына жығылып жаңа құрылып жатқан колхоз дегенге барып еді, кешегі өзіне малшы болған Тастан: - Сіз, Сапеке, орта шаруасыз, сізге мұнда орын жоқ. Колхозға кіргендер қол жұмысын жасайды, ал сіз болсаңыз ақсаусақсыз, - деп ыржия күлді. Оның арсыз күлкісі Сапаның жанына батты. Тастанның сіз дегенді соза айтып, мазақтап тұрғанын анық сезді, бірақ амал жоқ, салы құрып үйіне қайтты. Шаруасына тың Сапа өзінше күн көруіне әбден болады, бірақ оны тыныш қояр мына өкімет жоқ. Олар жан басына, тұяқ санына дейін салықтар шығара бастады. Еккен астықтары өнімді шығып еді, оған салық салынды. Ішкі Ресейде аштық

жайлапты, соған көмек деп үй басынан қап-қап астық жинай бастады. Көзден тыққан астықтарды белсенділер тіміскілеп жүріп тауып алатын болды, олардың қолдарында бас қуыс темірлері бар. Астық жоқ дегенге қарамай қораны, төңіректі әлгі басы қуыс темірмен жерді сұққылап тінтіп, тығылған астықты тауып алатын. Қуыс темірдің басына бидай дәні кептеліп қалса, сол жерді қазып, тығылған астықты алып кететін. Және де тапқан астықты айғай-шусыз әншейін алып кетсе бір жөн, сен өкіметтен артық астық жасырдың деп жазаға тартатын. Осы зобалаң Сапаның отбасына да келді. Келер жылы құрғақшылық болса, мына бала-шағаны немен асырамақсың, сондықтан келесі егінге нық сенім болмаған соң, артық астықты сақтауға машықтанған Сапа биыл да он қап астықты өзі білетін жерге көміп сақтап отыр еді. Қайдан білгендерін кім білсін, ауыл белсенділері жаппай тінту жүргізгенде Сапаның да тыққан бидайы қолды болды. Зығырданы қайнап, Сапа не істерін білмей, әттең, әттең дей берді. Онысы дәрменсіздігінің белгісі еді. Дәрменсіз болмай қайтсін, жау тыстан емес, іштен шығып отыр, қазіргі жау өзінің большевик болған тума-ағайындары, жемтік көргендей жалаңдайды. Осылай бола берсе мына жұрт қалай күн көрмек. Байдың малы деп үш-төрт үйір жылқыны конфискелеп алды. Енді мәселе сонымен бітер деген үміт аяқталмады, жүз шақты қалған ұсақ малға ауыз салды, оны да беріп құтылса немен күн көрмек? Сапаның басы әбден қатты. Биыл қыс қатты болатынға ұқсайды. Жаз шыққанмен жайылымда төлдеп, өрістеп жүретін мал жоқ. Егін ексе, оның жағдайы да белгілі, бітік шықса оның жартысы өкіметке, ал құрғақшылық болып өнім болмаса, аштық басталды дей бер. Осындай хал кешіп жүрген кезінде кешкісін туысы Хасен, Асан деген ағалы-інілі екі жігіт келіп, жамыраса сәлем берді: - Ассаламағалейкум Сапеке, көпті көрген, ақылы бар туыс деп сізге келдік, көке, - деді. - Уағалейкумассалам, жоғары шығып жайланып отырыңдар. Сендердің келген шаруаларыңның,

сірә да, шылбыры ұзын-ау деймін, асықпай жайғасыңдар, сораптап шәй ішіп отырып шер тарқатысайық. Шапшаң мінезді, сөзінен қолы бұрын жүретін Хасен: - Көкесі-ау, қазір сораптап шәй ішетін уақыт па, - деп еді, інісі Асан: - Ағасы, сен екеуімізге ортақ әңгіме, Сапа көкеме де ортақ. Сондықтан қайда асығамыз, шынында да бір шешіліп шер тарқатайықшы, мына заман не боп барады өзі, - деп өзге біреуге сөзін өткізбекші болған ниетпен төбеге қарап үнсіз қалды. Ағасы Хасен: - Иә, иә, солай, - деп төмен қарап тұнжырап қалды. Ауылдың ғана емес, осы төңірекке атақтары шыққан палуан мінезді осы екеуін жұрт тура мінездері үшін сыйлайтын. Ауыл болған соң, кейбір тентектер болмай тұрмайды, соларды тезге салатын осы ағайындылар болатын. Бұлар туралықты, тазалықты ұнататын, ер мінезді жігіттер. Сапамен аталас туыс, Хасеннің ұл баласының атын Кәрім деп өзі қойып еді, сол есіне түсіп: - Қарағым, Кәрімжан нешеге келді, өзі кімге тартып барады, соны айтшы, - деді Сапа әңгіме бетін бұрып. Шапшаң мінезді Қасқырбай баласын айтқанда жүзі жадырап: - Сапа көке, мінезі сізге тартып келеді, жігіт болып қалды, молдадан тілін сындырып сабақ алуда, түбі молда болып кетпесін, - деп қарқылдап күлді. - Молда болса несі жаман. Атасы Оразбай Меккеге барып қажы атанған, - деп Сапа әкесі Сексенбайдың ағасы Оразбайдың қажы екендігін еске салғанымен, мұңайып қалды. Қазіргі өкімет бай, молда, қажы дегенге өш. Сонда ынталы бала Кәрімнің болашағы не болмақ. Ел азаматы болу үшін кім болуы керек. Дайыр сияқты әңгідүк болса не болғаны? - Сапа көке, жағдай ауыр. Қайтіп күн көрмекпіз. Тегі ауа көшкен дұрыс па деймін, сіз қалай қарайсыз, - деді Хасен Сапаға тіке қарап.

Сапа үнсіз. Ағайынға айтар ақылы болмай тұрғаны. Ауа көшкенде қай жаққа барған жөн. Қалың қазақты кім құшақ жая тосып отыр. Көшу Сапаның да ойындағы әңгіме, бірақ қайда барып паналауға болады, өңшең бала-шағамен. Туысы сауал қойды, бірдеме деуі керек. Сол, шіркін, бірдеме деудің қиын болып тұрғаны. Тамыры Иван болса опат болды. Осындайда кеңес беретін Темірғалы дүниеден озды, оның болыс болған баласы Құсайын салсал болып, ол жатыр. Сапа екі туысына зер сала қарады. Бұл екеуін не күтіп тұр екен, бұлар тым қызбақандылар, бір нәрсеге ілігіп кетпесе игі еді. Өткен жылдары Бекеттің баласын қазақ болсын деп ауылға әкеліп, бірнеше жыл тәрбиелегенде Асан мен Дайыр жиі жұдырықтасып қалып жүр дегенді естіген. Ішінен бұл істі Сапа құптаған, «аюға намаз үйреткен таяқ» деп бекер айтылмаған. Алайда, сұмырай Дайыр содан ішіне кек сақтап кетпесіне кім кепіл. Сапаның жүрегі мұздап кетті. Иван да, оның баласы Сергей де Дайырға туыс, бірақ оларды өз қолымен атқызды, міз бақпады, ол иттен нені болсын күтуге болады. - Қарақтарым, бек, сақ болыңдар, не болса да елмен бірге көрерміз. Қызбалыққа салынбаңдар, оларға керегі сол. Жуас түйе жүндеуге жақсы дегендей, олар жуастарды ғана жақтайтын көрінеді. Ер қазаққа күн көру қауіпке айналып барады, байқаңдар, - деп Сапа дастарханға келген дәмтағамнан татуға шақырды. Қолына бәйбішесі ұсынған кесені ала отырып: - Кәрімжан биыл сегізге келеді дедің бе? Шіркін, бүгінмен салыстырғанда менің балалық шағым жұмақ болған екен ғой. Қонысбай бабамыз мен туған жылы осы Малыбай өңіріне ие болып қоныс теуіпті. Сол кезде шөптің арасынан бойымыз көрінбейтін, Малыбай көлінің беті құсқа толы болатын. Көлдің суы мол еді. Марқұм Ақеділ көкелерің «Су құсы» деген жыр шығарып, көлден құс атқызбайтын, жарықтық. - Кәрімнің келешегі түгіл, келер жылы бәріміз аштықтан қырылып қаламыз ба деген қауіп бар, көке, - деді дауысы дірілдеп Хасен.

- Қытай деген халық жер бетінде қыбырлағанның бәрін жейді дейді, - деді манадан сөзге араласпай әдеп сақтап отырған Асан, - ал біз болсақ, адал тағамымыз болмаса аштықтан қылжия беруіміз әбден мүмкін. Әрине, арам жегеннен өлгеніміз артық. Сапаның үйінде әңгіме ұзақ болғанымен, нақтылы шешім болмады. Қыркүйек аяқталды, бұл күздің соңы, қыстың басы дей бер. Бұл өңірде қыс ерте түседі. - Қыс көзі қырау, қайда барып жан сақтамақсың, аман-есен қыстап шыққан соң, күн ұзара, көш қамын сонда ойланайық, - деген Сапаның сөзіне ағайынды екеу тоқтағандай болды. *** 1927 жылы қазақтың ірі байлары іріктеліп алынып, мал-мүлкі конфискацияға түсіп, өздері жер аударылды. Сапа бұл науқаннан аман қалғанымен, «орташа» дегенге ілініп, қолындағы малынан айырылды. Бас амандығын тілеп отырғанда ел ішіне аштық еніп, есеңгіреген жұрт бас ауған жаққа ауа көше бастады. Хасен әке-шешесі, інілерімен «Ішке» түн ішінде ұрлана көшті деп еді, артынан айтуға болмайтын жат сөз естіді. Атылған мылтық дауысын естіген малшылар бір сұмдықтың болғанын білгендерімен, ашық әлдене деп айтуға қауқарлары жоқ, әбден үрейлері ұшқан. Сондықтан не болса да тығылмай, «ішке» қарай ашықтан-ашық көшкен дұрыс. Тіпті болмаса қой сияқты қайырып әкелер, бірақ өкіметке қарсылық көрсетпеген жөн. Сірә, ауыл шаруаларының үрейлі сөздері шын болса керек, бұл өңірге Дайыр және оның серіктері қатынауды қойды. Осы мезетті пайдаланған жөн. Әйтсе де, Хасендер қалай, қайда қоныс аударды екен, жөнін Бексұлтан туысынан сұрап барып еді. Өңі құп-қу болған Бексұлтан жалынышты үнмен: - Сапеке, құлың болайын, осы үйге қалай келдің, солай қайт. Әңгіме осымен бітсін. Ақылдысың ғой, қазір әңгіме айтысып, сырласатын заман ба? Мына біреу жаман жиен немерені үйден шығармай, бағыпқағып отырған жағдайым бар. Сапаның көзі балаға

түсті, япырай, мынау кімге ұқсап тұр, жап-жас боп бетіндегі қалың тыртығы несі, көзі неге соншама мұңлы. Сапа тізе бүкпестен үйден шығып кетті. Көңіліне күдік ұялады. Бексұлтан әлденені жасырып тұр. Шынында қазір кім кімге сенген. Сапа Бексұлтанға бекер келдім деп өкінбеді, керісінше, Хасеннің отбасының тағдыры туралы күдігі өрши түсті, бірақ ауыр тағдыр өзінің отбасына, балаларына түсіп тұрғанын ойлағанда, екі аяғын тең баса алмай белі қайысқандай болды. Сапа бала-шағасымен төрт арбаға қажетті деген жүкті тиеп, «Ішке» қарай бет алды. Туып-өскен Малыбай көлі сағымданып көш соңында қала берді. Барар жер Ресейдің Алтай өлкесі болғанымен, онда бұларды күтіп отырған ағайын, туыс жоқ. Жат жер. Діні, тілі бөлек халық. Амалсыздан бас сауғалау. Биыл елде қалса, мына бала-шағаның аштықтан аман қалуы екіталай. Не болса да жолға шығу, одан өзге амал жоқ. Сапалар бесінші күні Троцк деген жерге жетіп тоқтады. Мұнда «Байдың асын байқұс қызғанады» дегендей, дәм-тұзға ортақ болмасын деп, қазақтар бір-бірінен қашатын болған. Қайтсін, жоқшылық қой бұл, әйтпегенде бауырмал, қарға тамырлы қазақ емес пе деп Сапа өзіне-өзі жұбату айтып қояды. Тіршілік, өлместің күні. Бір күндері ел жақтан жағымды хабарлар естіле бастады: - Қазақтар елге оралсын, астық мол, аштық жоқ, ел тыныш, - деген. Шет елде жүдеп-жабырқап жүргендерге бұл сыбыс құлаққа майдай жақты. Сапа да, балалары да осы сөзге ойланып қалды. *** Сапа таңға жақын мазасызданып оянып, қайта жастығын жайлап жатып ұйықтап кетті. Түс көрді. Сол баяғы өзі дүниеге келген Малыбай көлі. Көл бетін қаптаған Ақеділ ақын жырлаған су құстары. - Япыр-ай, - дейді Сапа, - сонда мұның бәрі Малыбайға ғашық болған су перісінің қызы мен оның құрбылары ма? Құрбылары неткен көп! Бір сәт су құстары қанаттарын жайып жібергенде қыздарға айналып, енді бірде су құсы боп өзгеріп

тұрғаны. Керемет, - деді Сапа, - сонда Ақеділ «Су құсы» туралы жырды жанынан шығармаған екен ғой. Бұл рас болғаны ғой! Сапа су құстары қалықтап жүрген көлге түскісі келді. Туған көлін сағынып қалыпты. Сапа ниетін іске асырғысы келіп еді, ойда жоқтан Ақеділ ақын шыға келіп: - Әй, Сапа, бұл сенің түсің, енді өңіңде Малыбай көлін көрмейсің, көрмейсің, - деп ғайып болды. Сапа ұйқысынан тағы оянды. Басы айнала ма, қайтеді, әйтеуір бір жайсыздық бар. Орнынан тұрып тысқа шықты. Бөтен елде. Малыбай көлі алыста. Ол енді туған көліне жетпейтінін, көл бетіндегі су құстарын көрмейтінін сезді. Үйдегілерді оятпайын деп тыста біршама отырды. Ертеңгі дәмге шаруа басты болып жүрген екі баласы Есім мен Әлімді шақыртты: - Балаларым, ағаларың Досым осында дүниеден өтті, міне, оған бір жыл болып қалды. Ендігі кезек маған жеткенге ұқсайды. Түсіме Малыбай көлі, су құстары, ақын Ақеділ енді. Маған, сірә, топырақ осы жерден бұйырар, оған алаңдамай елге оралыңдар, ұрпақтарым жат бауыр боп кетпесін. Түсімде Малыбай көлі су құстарына толы екен, сірә, біздің отаннан әлі ырыс арылмайтынға ұқсайды, елге бет алыңдар. Бәрі үнсіз, тек Әлім ғана өзінің дүдәмалы тура келгеніне таң қалып отыр. Ол да түсінде әкесінен айырылатынын көрген, қан жылаған, бірақ ешкімге тіс жарып айтпай, тек бірде ағасы Есімге: - Осы әкеміздің тағдыры қалай болмақ, сырқат қой, - деп сыр тартқанда, ол: - Әлім, тоқтат сөзіңді, бәрі бір Алланың қолында, - деп қабақ шытқан, себебі оның да көңілі күпті еді. Енді, міне, әкелері мәселені ашықтанашық қойып отыр. Жиналу керек, елге оралған жөн. Сапа ертеңінде бесін намазын оқып болып, сәл жантайып алайыншы деп бәйбішесіне иек қағып, төсекке ыңғайланып жата бергенде сылқ ете түсті. Жүгіріп балалары Есім мен Әлім келгенше Сапа дүниеден оза берді. Сапаның дүниеден өтуімен телегей-теңіз өңір тарихы онымен бірге кетті. Мазасыз заманда бала-

шағаларымен кеңінен әңгіме-дүкен құрып отыратын уақыт та болмады. Шет елде балалары күн көріс қамында, үйге келе шаршап құлайды, оның үстіне көңілденіп отырып мәжіліс жасайтын мол дастархан да болмай тұрғаны. Тапқан-таянғандары мына бала-шағаға жетер-жетпес қана несібе. Сапа мықты еді, ойы әкесі Сексенбайдың жасына жетпесе де, соған жақындау ойында жоқ емес. Тек, кейінгі айларда басы айналатынды шығарды, алғашқыда әншейін жеңіл-желпі сырқат деп онша-мұнша мән бермей жүр еді, басы айналып, оған қоса жүрегі лоқситынды шығарды. Шапшаң қимыл жасаса басы айналуы жиілеген соң, бес уақыт намазын отырып оқитын болды. Немерелерінің у-шуы бұрын қызық болса, енді мазасыздық әкелді. Көрініп тұрған дерті болмаған соң, балаларына не десін. Тек кейде ғана басым айналып тұрғаны деп жатып қалатын. Солай болғанымен жатқан орнынан тұру да бір қиыншылық еді. Орнынан тұрғанда басы айналып, аяғын бірден басып кете алмай, айналасынан тіреу іздеп, қарманып барып жүріп кететін. Өзіне айықпас дерт жабысқанын сезген Сапа алдағы жұмада екі баласымен дұрыстап сөйлеспек болды. Сапаның балаларына айтар әңгімесі көп еді, бірде Темірғалы: - Сапеке, бұл жалғанның құйрығын кім ұстаған. Өмір деген ұрпақтармен көгермек. Мен бай болдым, жақсылығым да, мүмкін зәбірім де біреулерге тиген шығар, сен орта шаруасың, әкең Сексенбайдың тәрбиесінде болдың, ұрпақтарыңа үлкендердің әңгімесін жеткіз. Мен де саған бірсыпыра әңгіме айттым, олар да құрдымға кетпесін, айтып жүр. Түптің түбінде бір керегімізде болар. Мен Романовтар патшалығының 300 жылдық тойына қатысып, ол туралы «Дала Уаляты» газетіне мақала жаздым. Қалғанын саған айттым емес пе? Кейін әңгімеңе қоса отыр, - деген. Сапа немере туысы Темірғалымен көп сырласты. Ол Семейге сапар шеккенде Малыбай арқылы өтіп, қайтарда соғып қона жатып, барған-келген сапарын әңгіме ететін. Темірғалыны тыңдап отырып Сапа сол оқиғаларға өзі қатысқандай әсер алушы

еді. Темірғалының дүниеден өткеніне он жылдан асты. Мына үкімет оның әулетіне қас болып шықты. Біздің де оңған түріміз жоқ. Алайда, әзірше Досымнан басқа бас аман. Көрген, естіген, білгенім көп, соларды балаларыма қалай, қайтіп жеткізсем екен деп Сапа күнде өзін қинайтын. Бір адам өмірімен тұтас дүние жойылмақ па? Кейінгілер бұрынғылар ғұмырынан бейхабар болса не болмақ? Бұл сауалдар Сапаны мазалауда, ішіндегісін сыртқа шығаруға ынтық, бірақ кешкі аста балаларының көбінесе бастары қосылмай-ақ қойғаны. Сапа Алладан медет сұрайды. Қолына қалам алып жазайын десе, оған рет жоқ, және не жазбақ, бас болса мынау, шыр көбелек айналған. Ақеділ сияқты жанынан сөз шығаратын өнері жоқ, Сапа жалпы өлеңші, әнші дегендерге сене бермейтін. Оларды жын қуалаған дегенге көбірек иланатын, сөйте тұра Ақеділдің жатқа айтатын дастандарын тыңдауды ұнататын. Ақеділді тыңдау дегенде құлақтың құрышы қанды дей бер, үні де, мақамы да, сөз тігісі де өте жатық, нағыз жыршы еді марқұм. Абылай хан заманындағы әйгілі Батыр Баян, оның туысы Ерсары туралы жыры қандай еді? Сапа Қиықты көп есіне алатын, ағынды Ертіс, шіркін, жер жәннаты ғой. Елде қалған Бексұлтанның «Қалай, Ертіс ағып жатыр ма» - деп жиі айтатын сөз мәтелі ойына түсті. Сірә, оған адуынды өзен Ертістің күні-түні толассыз ағысы бір құдірет күш сияқты көрінсе керек. Әттең, соған ие бола алмай, ол орыс мұжықтарының үлесінде қалды, енді жаңа үкімет кезінде қалай болмақ, кім білсін! Есіне тамыры Иван түсті. Бейшара. Жалаң аяқ десе де болғандай, келіп, Қиықта мейлінше байып еді, одан не шықты, жалғыз ұлы Сергеймен бірге Дайырдың жендеттері қолынан мерт болды. Байлығы талан-таражға түсті, конфискеленді. Қалған мұжықтардың да жағдайлары шамалы. Сонда не болды, енді не болмақ? Сапа осы сауалға тұшымды жауап таба алмай-ақ қойды. Соқыр Омар Ақеділ сияқты ақын еді, бірақ қайсар болатын, сол мінезіне мініп большевиктерге қарсы шығып, ақтармен де, қызыл әскерлермен де соғысты, ақыры ажалы оқтан болды, ол не үшін қолына

қару алды? Ал, қолына қару алмағандар не болды? Сапаның өзіне-өзі қойған сұрақтары күннен-күнге мендете түсті. Ақыры баяғыда жыраулар айтқан үлкендер түскен бүрі жолға бұрылып кетті. Дертпен аласұрып, өмірдің сұрағына түсінбей өтуде, әйтеуір бір медеуі – Алласы ғана. Жатар алдында: «Алла жар бола гөр, ұрпақтарымды аман-сау ете гөр», - деп мінәжат ететін, оның себебі де жоқ емес, өзі әкесінен жалғыз болатын, ол қазір жан-жағына қараса, өзінен өсіп-өнген қара-құрым бар, соны тәуба ететін. Сол тәубасымен Сапа жат жерде көзін жұмды. Әкелерінің қырқын өткізіп, Есім мен Әлім туыстарын түгендеп Малыбай көлін бетке алып жолға шықты. Жәй жүргенде бес күндік жол, иә, сәт деп, өздері үдере көшкен туған жерге не болса да деп қайта оралмақ. Оларды алда не күтіп тұрғаны бір Аллаға ғана мәлім. Қиықта Коммунистер құрған жаңа қоғам жалындап тұрған кез болатын. 1937 жылдың күзінде Дайыр «халық жаулары» деген жаламен Сапаның екі баласы Есім мен Әлімді Керекудің «Ақ түрмесіне» жапқызды. Дайыр сияқтылардың бастарына қонған «бақ шамы» 1953 жылы Сталин өлгенге дейін өшпеді. ІІ бөлім.

ЕРТІС АҒЫП ЖАТЫР МА? Қайыршылар Кереку қаласындағы Абай көшесі бойында орналасқан базарда екі еркектің қайыр сұрап күн кешіп жүргендеріне талай жыл болды. Олардың кімдер екендігіне базар қызметкерлері де, келушілер де, онша-мұнша, мән беріп жатқандары жоқ. Арық, көзі шүңірейіп ішіне енген Қарт қайыршының жүзі суық, ол қайыр сұрағанда мүләйімсіп тұрудың орнына, мына жұртқа бірдемесін өткізіп қойғандай, қайыр-садақа беруді талап ететін сыңайлы. Онысы несі. Қайыр-садақаны адамдар бұған беруге міндетті ме? Әлде, жұрт садақасын бұл үшін емес,

өз күнәларының өтеуі үшін бермек пе? Қалай болса да осы арық, ұзын бойлы қайыршы кешке жатар жерлеріне оралғанда олжалы қайтатын. Оның алмайтыны жоқ, тиын-тебеннен бастап, бір дана папиросқа дейін, қалған-құтқан киім-кешек, неше түрлі қалдықтар, бәрін-бәрін дорбасына жинаптеріп, арқалап әкелетін. Қайыршының жасы ұлғайып, сақал-шашы ағарған шал болғанын былай қойғанда, оның көзге бірден түсетін сол маңдайынан иегіне дейін қалың тыртығы бар. Тыртық қылышпен шапқандай түп-түзу болса бір жөн, ол ирелеңдеген, бұдыр-бұдыр болып біткен қалың қызыл ет. Кәрі қайыршының қасынан бір елі қалмайтын жас қайыршы бар. Ол қайыр-садақа сұрамайды, кәрі қайыршының не қасында, не анадайдан шолып, оны бағып жүреді. Бұл неліктен деп оны ойға салып жатқан ешкім де жоқ. Қарбалас дүние. Елдің тұрмысы шамалы. Ауыр соғысты басынан өткізген халық өлместің қамында. Әлденеден табыс тауып, әлденеге мәз болысып, бірін-бірі аңдып, ауыс-түйіс жасап жатқан жұрт. Ағылып-төгіліп жатқан ешнәрсе жоқ. Бәрі шағын, бәрі есептеулі, әр нәрсенің өз иесі бар. Ал, барлық бар нәрсенің иесі – өкімет, оны басқарып жөнге салып отырған коммунистік партия, партия базарға да билік жүргізуде. Олардың арнаулы өкілі базаркомды (базар бастығын халық солай атайтын) дірілдетіп тексеріп, зекіп, «орнына қойып» кететін. Партия қызметкерлері базардан ашықтан-ашық ешнәрсе ала алмайтын, ол қауіпті іс. Бақылау жасайтын арнайы мекемелер бар, олардың қызметкерлері де ашық ешнәрсе алмайды, бәрі жасырын, құпия, жең ішінде жалғасып жататын. Базар өмірі қат-қабат, әрқайсысына тән қылықтар, істер, соларға сай бейімделген адамдар қалыптасқан, мәселені солар өте ұқыпты әрі кәсіби дәрежеде іске асыратын. Партия қаншама қырағылық танытқанымен, мемлекет мүлкін талан-таражға салу жолға қойылған, бірақ оған қатысушылар шағын топ. Қара халық өз күнін өзінше көруде. Алайда, шағын топ пен қара халықтың арасында тағы бір жүйе қалыптасқан. Олар мемлекет мүлкін алып-сатарлықпен айналысуды кәсіп еткен спеку-

лянттар (еңбек етпей, өнім өндірмей пайда табатындарды солай дейтін), олардың көбі алаяқтар, әрине іштерінде іскерлер де болатын. Халық базарға бірдемелер өткізу үшін немесе әлденелер сатып алу үшін және де базар аралап қызық көру үшін келсе, біреулер жемтік іздеген аңдар ниетінде, бірдеме тегін тиіп қала ма деген есек дәмемен торып жүретін. Ал, қайыр сұраушыларға базар «қан майдан». Жұрттың көп жиылатын жерінде адамдардың пиғылы өзгеріп, кей сараңдардың өзі жомартсына қалатыны болады, қайыр сұраушыларға керегі де сол. Базар деген үміт дүниесі болған соң, әкелгенім өтсе деген тілекпен қайыр сұраушыларға әлденені ырым етіп тастай салады, бұлар қалт жібермей қағып алады. Немесе, алған нәрсесіне көңілі толған адамның да аяқ астынан мырзалығы ұстап кететіні бар, сол кезде қайыршының күні туды дей бер. Өзінше тәуір киініп, жұпынды жұртқа менсінбей тіке қарағандардан алыс кетпей айналсоқтай берсең, бірдеме қолға тиіп қалады. Мұндайлар өздерінің тоқ жағдайларын жария еткендей, қайыршыға ізет көрсетуді тегінде жоқ мырзашылыққа санайтын. Базардың аты – базар. Ертеде «өзенді жағалағанның өзегі талмайды» деуші еді. Базарды жағалағандар да аштан өліп, көштен қалмайды. Базар деген - жырлап бітпес дүние. Адамға дүниенің сыртында емес, ішінде болғаны дұрыс. Базар деген - дүниенің іші. Адам бар жерде азық бар. Мұны қайыршылар қауымы әбден өздерінің өмірлік қағидасына айналдырған. Кәрі қайыршы мен жас қайыршы да осы жолға түскен. Кәрі қайыршы дорбасын арқалап ілбіп келеді, соңында Жас қайыршы. Тұратын жерлері қаңырайып бос тұрған бұрынғы астық қоймасының шетіндегі өздері ыңғайлап алған үйшік. Үйшіктің астынан жылу құбыры өтеді, бұларға керегі сол, суықтан сақтану амалы. Кәрі қайыршы тапқандарын реттей бастады. Жас қайыршы әй-шәй жоқ, Кәрі қайыршыны іштен бір тепті. Анау ішін басып біршама отырып, қайтадан дорбадағыларды шығарып, бастаған жұмысын жалғастыра берді.

Бір кезде, түк болмағандай: - Міне, мынау саған, - деп піскен етті Жас қайыршыға ұсынды, ол үндемей алып, бірақ қылғытты. Әрі қарай екеуі өздерінің күнделікті әрекеттерін жасап, тапқандарын реттестіріп, бір сәтте қорылдап ұйқыға кетті. Екеуі де ұйқыны, түс көргенді аңсайтын. Нағыз ғұмыр, шіркін, түс қой. Екеуі де түс көріп мәз болып қалатын, бірақ кейде түстерінен шошынып оянып, тұра сала бір-бірінің жағасынан алатын. Оның ақыры Кәрі қайыршының таяқ жеуімен аяқталатын. Екеуі бүгінде дос та, дұшпан да емес, тағдырлас болып, бірге күн көріп жатқан жағдайлары бар. Бұлар бұл күннің көпке ұзамайтынын біледі, әсіресе, оны Кәрі қайыршы жанымен сезеді, ішінен сол күн тезірек болса екен деп тілейді, бірақ ит-ғұмырдың да қызығы таусылмайтынына таңы бар. Мені бұл дүниеде не ұстап тұр деп жатарда меңіреу ойға кетеді. Ештеме де емес. Онда несіне ит-ғұмырды қиып тастамасқа, бірақ мұның да қызығы бар екен. Нендей қызығы бар десе, айта алмайды. Қуаты күннен күнге кеміп барады, оның үстіне мынау күніне бір сабамаса көңілі көншімейді. Онысы да дұрыс шығар, бірақ кейінгі күндері оның қолы тым қатты болып барады. Басында оның сабағанына соншама мән бермеуші еді, енді ауыр бола бастады. Бір күні сол соққының бірі ғұмырымды тоқтатады деп іштен ойлап қояды. Көнуден өзге амал жоқ. Сірә, адам өз күнәсін осы өмірде өтеп кететінге ұқсайды. Сонда молдалардың күнәнің өтеуі о дүниеде дегені бекер болғаны ма? Молдалар туралы ойлағысы келмейді, оларға әлі қаны қас. Ойын Жас қайыршының қорылы бұзды. Қаннен-қаперсіз ұйықтап жатыр. Кейде Жас қайыршыны орнынан тұрмайтындай етсем деген ой келеді. Сондағы мақсат не деп тағы ойлайды. Бұған әбден үйренісіп қалыпты, оны жамандыққа қимайды. Күнә үстіне күнә жинаудан не шықпақ? Кісі өлтіру бұған таңсық іс емес, бірақ мынаған қолы көтерілер емес, дәті шыдайтын емес, не болса да өз ретімен болсын, мейлі деп, ертеңіне тағы да базарға қайыр тілеуге шығатын.

Күндегі әрекет осы. Көрер күндері таусылып келе жатқанын біледі. Сонда не болмақ? Осы сауал кейінгі күндері Кәрі қайыршыны жиі мазалайтын болды. Сонда не болмақ? Соңы не болмақ? Неге осы сауал күш-қуаты бойында, бағы жанып тұрғанда ойына келмеді. Әттең! Бұл не? Өкініш пе? Жоқ, өкініш емес. Мен өміріме өкінбеймін, қайтадан ғұмыр бастасам да солай болатын шығар. Маған табиғаттан берілген қуат солай болып тарқатылмақ. Иә, дәп солай! Өкініш жоқ. Тек, мәселе айқын емес, түсініксіз. Өмір мағынасы түсініксіз. Базардағы қарбалас жұртқа қарап отырып, ойға қаласың. Осы қарбалас өмір мағыналы ма? Олай болса, мұның да өмірі қарбалас болды, бірақ қарбалас тіршілік базар тарқаған соң тыйылады емес пе? Өмір де солай. Осы ойлар Кәрі қайыршыны меңдетіп жүр. Жас қайыршы не ойда. Оның ғұмыры әлі алда. Ол мен өлген соң қайтіп ғұмыр кешпек, - дейді Кәрі қайыршы. Мен өлген соң, оған өмір мәні мәнсіз болып қалмас па екен. Кәрі қайыршы Жас қайыршының өзінен кейінгі ғұмыры туралы ойлап, көңілі босап, көзіне жас алды. Онысы несі! Кісі аяушылық деген сезім болып па еді?! Ол сезім қайдан келген? Қайыршылық деген адамның тұңғиығында жатқан сезімді оятатын қуат болғаны ма сонда, бұл қалай? Олай болса, адамдар өмірінде тым құрыса бір рет қайыршы болып көруі керек қой. Қайыршылықсыз адамдар азып кетпек қой. Адамшылықты сақтайтын – қайыршылық. Кәрі қайыршы жеңілдеп, жадырап қалды. Рахат. Адамды аяу қандай рахат, қалай бұл сезім бұрын бой көрсетпеген. Кәрі қайыршыға дүние кеңейіп, сәнденіп сала берді. Әй, - деді, оны өзі де аңғармай. Аяғымен Жас қайыршыны оятып, - Дүние ғажап, - деді жымыңдап. Анау мынаның есі ауысқан ба дегендей: - Әй, қақбас, саған не болған. Не оттап отырсың, - деді. - Мен оттап отырғам жоқ. Дүниедегі рахат сезімді таптым, соған қуанып отырмын, - деді. - Ол не, рахат дегеніміз, - деді Жас қайыршы жақтырмай.

- Ол, ол ма, адамды аяушылық, міне, осы рахат сезім, - деп көзін жұма беріп еді, Жас қайыршы: - Мә, саған рахат, - деп оны иектен салып жіберді. Соққы қатты болғанымен, Кәрі қайыршы оған онша мән бермеді, ойын ойлай берді. Сонда Қайыршының қайыршы еместен несі өзгеше? Мына базарда жүргендердің бәрі қайыршылап жүргендер емес пе? Бұлардың бәрі бір-біріне жалынышты. Әне, ана әйел, алатын бұйымның бағасын түсір - деп сатушыға жалынып тұр. Саудаласу деген қайыршылық емес деп кім айтты. Мәселе көзқараста. Мен де жалынып сұраймын, олар да солай. Әрине, мен тегін сұраймын, себебі менде ешнәрсе жоқ. Олар барымен саудаласады, айырма сонда ғана. Бірақ, маған қайыр-садақа бергенде, мен үшін емес, өздері үшін береді емес пе? Садақаны қайыршыға қажеттілікпен бермек. Демек, менде де пұл болғаны. Менің қайыршы емес, құнды адам болғаным. Неге мені есіркейді, себебі мен олар үшін қажетпін. Айыбы, кінәсі, күнәсі т.б. бар, сондықтан маған қайыр-садақа беруде. Өзі сауалға айналдырғанымен, оларға төте жауап таба алмай тығырыққа тірелген Кәрі қайыршы қасындағыға қараса, ол қорылға басып, қалың ұйқыға еніпті. Түс көріп жатқанға ұқсайды, ерні жыбырлап, әлденелер айтқысы келетін сияқты. Қалжыраған Кәрі қайыршы да ұйықтап кетіп түс көргісі келді. Түс көру рахат, әрине, түсіңе өліктер не қанға боялған аққулар енбесе... Кәрі қайыршы қара тер болып, шошынып оянды. Жан-жағына қарады. Баяғы бейшара хал. Жас қайыршы қорылдап ұйықтап жатыр. Осы түс жиі кіретін болып алды. Бұдан құтылудың қандай амалы бар. Көзі жерде жыланша иіріліп жатқан кендір арқанға түсті. Жо, жо, жоқ, ондайға бармаймын, не болса да өмірдің соңғы дәмін татып өтейін. Өмір дегенде бүгінгі күнін өмір деу де қиын, қалай да бұл жарық дүние! Түсінде сол баяғы қанға боялған аққулар мұны қанаттарымен сабалауда. Арасында біреулері адамдар сияқты әлденебір сөздер де айтатын секілді. Сөз мағынасын түсінде анық ұққанымен, о ғажап, ұйқыдан оянғанда ұмытып

қала береді. Түсінде аққулардан анық естіген сөздері, оянғанда жойылып кете баратынына таңы бар. Бүгін де осы түс қайталанды. Аққулар қанға боялған қанаттарымен сабалай бастады. Аракідік кісілерше әлденебір сөздерін айтады. Сөздерді бұл түсінді, бірақ оянғанда тағы ұмытты. Осы ұмытшақтығы жанын жегідей жеп қинайды. Ұйқы қашқан, ояу, серігі болса қалың ұйқы құшағында, тұратын түрі жоқ. Дорбасын арқалап базарға барып қайыр сұрағысы келіп кетті. Қайыршы болған қандай жақсы. Рахат. Адамдар қасыңнан ағылып өтіп жатыр. Олардың бәрі бұған біреудің малын, мүлкін, тіптен жанын алған ұры, қарақшылар сияқты көрінетін. Олай болмаса тұрмыстары қалайша тәуір болмақ, демек, біреулердің арқасында осылай болған. Тайраңдаған базаршылар, демек бұлардан қайыр сұраудың еш сөкеттігі жоқ, керісінше, егер олар қайыр-садақа бермесе, ұят соларға. Мен өз үлесімді ғана сұрап алмақпын, тіршілік ету үшін, аштан өлмеу үшін, байлық үшін емес. Менікі дұрыс, қайыр-садақа бермегендердікі адамшылық емес. Қарт қайыршы дереу базарға барып, үйренген орнына отырмақшы болды. Бірақ, мына маубас тұрар емес. Тегіне тартқан тура мінезі ұстап, жыландай иіріліп жатқан кендір арқанды өзі шебер меңгерген тәсілмен таспадай тарқатып жіберіп, серігін жон арқадан салып қалды. Жас кезінде дәп осындай тәсілмен дәудеген талай жігітті атынан аударып кететін. Кендір арқан темірдей тиіп, Жас қайыршы қатты ауырсынып, бір аударылып барып ұшып тұрды. Қарт қайыршының қолындағы кендір арқанды көргенде, оның таяқ жемейтінін сезген ол, жуасып: - Не, базарға кеттік пе, - деді мәселені бірден түсінген сыңаймен. - Иә, дәп солай, кеттік базарға, - деді Қарт қайыршы түнеріп. Жас қайыршы жақсы біледі, Қарт қайыршы аратұра қаһарына мінгенде, абай болған жөн. Ол баскөзге қарамай, қара бура сияқты шайнап тастауы мүмкін, оны жуасыған кезде төмпештеп алу керек,

ол кезде қауіпті емес, айтқанға көніп, айдауға жүре береді. Ал, оның тік мінезіне тура келу қауіпті. Екеуі базардағы орындарына жайғасты. Қарт қайыршы өзінің моп-момын қалпына түсті. Осы сәтті пайдаланып, Жас қайыршы оны ыңқ еткізіп ішінен бір тепті, Қарт қайыршы домаланып бір сәт жатып қалды. Бұрын мұндай соққыға мән бермеуші еді, кейінгі кездері соққы алу қиын болып барады. - Әй, мына бейшараға не болған, - деп өтіп бара жатқан семізше егде тартқан әйел, оның алдына бес-алты сарқұлақтарды лақтырып, бетін сипап кете барды. Иә, сәт, бүгін ыстық тамақ ішетін боламыз, - деді ішінен Жас қайыршы, сарқұлақтарды жинап жатып. Қайыр сұраушы Қарт қайыршы болғанымен, мал иесі – өзі. Күні бойы жиылған тиын-тебенді қалтасына жинап, анау-мынауларды дорбаларына салып, жатар жерлеріне қайтты. Жатар алдында Қарт қайыршы жұлып алғандай: - Әй, Кәрім, - деді. Өзінің аты аталмағанына көп жыл өткендіктен, ол селт ете түсті, - әй, Кәрім, - деді Қарт қайыршы сөзін қайталып. Ненің болсын шегі бар. Тегі, жарық дүние дәмі мен үшін таусылғалы тұрғанға ұқсайды. Сен дұрыстап түсініп ал. Менің саған салар қолқам бар. Қалай болсақ та тегіміз мұсылман ғой. Ойлаушы едім, өлімім мылтықтан болар деп, олай болмайтынға ұқсайды. Өзімді өлімге қисам, мұсылман санатынан шығамын. Ол болмайды. Сенің мені өлтіретін қауқарың жоқ. Бүгінгі сенің базарда бір тепкенің менің ішкі құрылысыма бір өзгеріс берді, ол не екенін білмеймін. Бұрын сенің тепкеніңді масаның шаққанындай көрмеуші едім, тіптен, ішімнен тағы тепсе деп тілейтінмін. Енді жағдай басқа, тағы бір тепсең, мен жан тәсілімін бермекпін. Ерік өзіңде. Алайда, сен оған бара алмайсың, сенің жаның жұмсақ, табиғатыңда мен сияқты қатігездік жоқ, тек кек өртіне өртеніп жүргенің боламаса. Сондықтан, сен де мұсылмандық дәстүрге кел. Байқаймын, таң ата жан тәсілім етемін. Анам байғұс мені дүниеге таң ата әкеліпті. Қарт қайыршы жөтелді, түкіріп еді, ұйып қан

түсті. Оған мән бермей, сөзін жалғай берді: - Кәрім, сен С. молданы білесің ғой. - Иә, білемін, - деді Кәрім. - Білсең, мен дүниеден өткен соң, бар оқиғаны соған айт. Бәріне құран оқысын, маған да, менің қолымнан қаза болғандарға да, тегім мұсылман ғой, шешемді айтпағанда. Саған айтарым осы, ар жағын С. молда шешер, менің сүйегімді итке тастай ма, жер қойнына бере ме, - деп ақсиып күлгенде Кәрімнің жаны түршікті. Көп жыл ұмыт болған сурет көз алдына елестеп қоя берді. Буын-буыны дірілдеп, өне бойы қалшылдап қоя берді. - Ах, сен ит, - деп керзі етігімен ақсиған бетінен бір тепкісі келе бергенде, Қарт қайыршы: - Кәрім, айналайын, құлың болайын, мына ішімнен оңдыртпай бір тепші, - деп мүсәпір халге түсе қалды. Оның ойын сезген Кәрім ішінен «иттің өлімін өз мойныма алмаймын» деп ойынан қайтты. Енді өзінің бұл жерде артық екенін сезінген Кәрім тысқа шықты. Бұл жерге ертең келмекші болды. Азынаған ескі қойманың бір бұрышында Қарт қайыршы өмір мен өлімнің арасында аласұрып қала берді. *** Кәрім жамағайынның біріне барып, жуынып, киініп, ертеңінде С. молдаға барды. Молда намазын оқып болып шайға отырған кезі екен. Сәлемдескен соң молда: - Қай баласың? - деді. - Молдеке, сіз менің әкемді білесіз. - Ол кім? - Хасен деген кісіні естуіңіз бар ма, Аққу көлі елінен. - Опырай, оның отбасы Алтай жаққа ауып бара жатқанда түгелімен опат болды деп естіп ем, сен қалай аман қалдың? - Ол ұзақ хикая, қажет етсеңіз айтайын. - Айтшы, айналайын, сол қанды оқиға әлгі қарақшы Дайырдың қолынан болды деген қауесет бар еді. - Тұп-тура ақиқат, қауесет емес, молдеке.

- Ол оңбаған азып-тозды деуші еді, содан үйімен бірге өртеніп кетті деп естігем. - Сол оңбаған, қарақшы Дайырдың айтуымен сізге келіп отырмын, молдеке! Молда ойланып қалды: - Бір жаман түс көріп ем. Рас болғаны ғой. Ол ит бізбен аталас, қазақтың жеті ата дегені бар ғой, сол жеті атаның ішінен, антұрған, - деп молда әлденені есіне алып, жерге қарап үнсіз ұзақ отырып қалды. Кәрімнің әңгімесі Кәрім жайғасып алып әңгімесін бастады. 30шы жылдың шілде айы. Күн ыстық. Аңғарғаным, екі-үш күннен бері отбасымызда бір мазасыздық басталды. Әке-шешем, туыстар бір-бірімен дауыс шығармай күңкілдесіп қояды. Мен мән-жайды түсіне алмадым. Шынында оны білуге соншама ынтам да болмады. Ойым нанға, шіркін, бір тою. Өткен жылы қырға салған колхоз тарысы бітік шықты. Колхоз шуласып жүріп жинап алған тарыдан қалған масақты біз қыс әбден түскенше тердік. Қырға барған сайын әйтеуір уыс-уыс тары жинап әкелемін. Үйге келген соң тарыны тазартып, ақтап, содан соң оны шешем қуырып береді, не диірменге тартамыз да ұн қылып, тары күлшесін жейміз. Бүгін сол тары күлшеге зар болып тұрғаным, шешем тарыдан жасалған тандырларды, неге екенін білмеймін, жинап жатыр, бізге берер түрі көрінбейді. Шешем әлденеге қамдануда, ара-тұра жылап алады. Әкем болса тастүйнек, қабағы қатулы. Әншейінде ызғарлы адам, ал кейінгі кездері оның қасына жақындауға дәтім жоқ. Әкем мінезді, көп сөйлей бермейтін, шапшаң, тіптен сөзінен жұдырығы бірінші жүретін жан. Осы мінезіне қарап, оны жеңгелері «тентегім» деп атайтын. Ауыл өсегіне құлақ салсам, әкемнен қылышмылтық асынған Дайыр да қаймығатын көрінеді. Сонысына қарамай, әкем ақ көңіл, өзім дегеннен еш нәрсесін аямайды. Өткен жылы сауып отырған сиырын тұрмысы нашар ағайынға бұзауымен апарып беріп, біз сүтсіз қалып, шешем оны жыл бойы жазғырып еді.

- Өзіңе-өзің жетпей отырғанда, бұл не мырзалығың, осындайыңды қашан қоясың, балаларың болса міне, көздері жаудырап отырғаны. Шешемнің мұндай сөздеріне әкем жауап таппай қиналып: - Жә, қойшы енді, құдай береді, әне, ана ала сиыр буаз, күні ертең уызға қарық боласың, - деп жантая кетіп еді жарықтық. Бірде атамның әкем туралы шешеме: - Балам, оны қажай берме, ол тентек, бірақ ақылды тентек, қолына қарамай өзі мырза... - дегені есімде қалыпты. Сол, әкем әбігер. Кеш бата үйге інісі келді. Атам және әкем, оның інісі ұзақ әңгімеге кетті. Арасында Ресей, іш, орыстар деген сөздерді естіп қаламын. Әңгіме маған түсініксіз, ұйықтап қалыппын. Шешем мені алакөлеңке шақта оятты: - Балам, тұр, жолға шығамыз. Тек, Алла жар болсын, - деуге шамасы келіп, өксіп мені құшақтады. Мен бір жаққа сапарға шығатынымызды ұқтым. Екі арбаға ат жегілген. Үйдегі қажетті деген заттар тиелген. Бәріміз арбаларға жайғастық. Байқаймын, атам, әкем, шешем және кіші көкемнің үй іші. Соншама халықтың бірге жиналғанына мен іштей қуанып қалдым. Біреуіміз қалып, біреуіміз кетіп жатқанымыз жоқ. Бар ағайын бір кісідей жиналғанының несі жаман, неге шешем жылай береді деймін. Әкеме қарасам, өңі сұп-сұр, суық. Көшті басқарып жүрген әкем. - Болыңдар шұбатылмай, күн шыға Қызылтұздан ассақ, әрі қарай ешкім қумас, аман-есен «Ішке» өтеміз. Ойлаймын, кім бізді қумақ, не үшін. Арбадағыларға қарасам, үлкендердің жүздері сынық. Атам арба үстінде отырып бата берді: - Алла жар болсын, бас аман болсын, қайта келіп көріскенше ел аман болсын, - дегенде әйелдер дауыс шығара жылай бастап еді, әкем: - Тек тыныш отырыңдар, шуылдақ... - деп оларды басты. Байқаймын, әйелдер дауыстарын шығармай, булығып жылауда.

Сөйтіп, туған жер, атамекеннен ұрылар сияқты бір жаққа қашып барамыз. Көңілім бұзылды. Маған түсініксіз бір сауал, неге, неден қашып барамыз, сол түсініксіз, үлкендерден сұрауға дәтім жоқ. Екі арба, соңынан екі салт атты. Әкемнің інісі – Асанның иығында мылтық, әкемнің білегінде қысқа шоқпар, қолында – қамшы. Көзім әкемде, ол мезгіл-мезгіл артжаққа қарап қояды, қасындағы көкемде де солай. Арбалардың жүрісі мәз емес. Арбаға жегілген биелер қыстан арық шыққан, жүрістері мардымсыз. Бір кезде соңғы арбада отырған атам: - Балам, әне, әне, - деді үні булығып. Соңымыздан ізімізге түскен екі салт атты бізді Қызылтұздың тұсында қуып жетті. Жүрістері суыт, иықтарында асынған қылыш, мылтықтары бар. Мұздай қаруланған – екеу. Әкем атама қарап: - Әке, не болса да тоқтамай тура тарта беріңіз, біз олармен сөйлесеміз, тоқтамаңдар, бізге қарамаңдар, барар жерлеріңіз белгілі, іздеп тауып аламыз, - деп атының басын бұрып, қуғыншыларға қарсы жүрді, інісі қасына ерді. Бір сұмдықтың болатынын сезгендей жүрегім аузыма тығылды. Шешем: - Балам, ол жаққа қарама, қарама, - деп бетімді көрпемен жаба берді. Мен қалай да көрпе астынан саңылау тауып, әкемнен көз алмаймын. Аттылар екі де екі болып кездесіп қалды. Сөздері қысқа болды. Иығында мылтығы бар көкемді қуғыншылардың бірі атынан атып түсірді. Арба үстіндегілер шулап қоя берді. Атам атқа бишік үйіріп: - Келін, тез, тез, артқа қарамаңдар, - дей берді... Одан кейінгі көргенім сұмдықтың нақ өзі. Әкем қуғыншылармен жалғыз соғысып кетті. Күн көзімен қылыштардың жар-жұрқ еткен сәулелері көрінді, мылтық әлденеше рет атылды. Әкемнің алдымен басы жарылды, қылыш тиді-ау деймін, одан кейін оққа ұшты. Мен есімнен айырылып қалдым. Енді бір ес жиғанда, екі салт аттының бізге, арбадағыларға оқ жаудырып тұрғанын көрдім, тағы

есімнен айырылдым. Қоңырсыған түтіннің иісінен есімді жисам, біз өртеніп жатырмыз. Өктем-өктем дауыстар естіледі, біреудің ақсиған тісін көрдім, қорқынышты, ол Дайыр болатын. - Өрте, жой жауларды, күлдерін көкке ұшыр, деп әкіреңдеп тұр екен. Байқаймын, менің денем сау, қалғандары өлген, енді өртеніп жатыр. Көзіме арбадан арыдағы жыра түсті. Ақырындап жыраға түстім, мені ешкім аңғармады, жан ұшырып жер бауырлай бердім. Қанша жер, қанша уақыт жер бауырлағанымды білмеймін, түн болды. Енді оқиға орнынан алыс кеткен шығармын деп, орнымнан тұрайын десем, аяғымды буын-буынымды баса алмаймын. Солай біршама уақыт жаттым, таңғы салқын әсер етті-ау деймін, таң ата аяғымды басуға шамам жетті. Жүре бердім. Екі-үш күн ананы-мынаны азық қылып жүріп, ақыры барар жер болмағандықтан, Бексұлтан нағашымдікіне жеттім-ау, әйтеуір. Сенің үйді қалай тауып келгеніңе таңмын деп ол кісі кейін айтып отыратын. Оны өзім де білмеймін. Екі-үш күннен кейін есімді жинап, болған жайды, көргенімді Бексұлтанға айтып бердім. Сонда оның үрейленгенін көрсеңіз, кісі айтып болмайтын халге түсті. Екі жағы қушиып, боп-боз болып кетті. Көз алдымда қартайып қалды. Солай болады екен. Есімді жиғаныммен, түнде ұйықтай алсамшы, көргенім түсіме кіре берді. Әкем мен шешемнің қалай оққа ұшқаны, бүкіл туысымыздың опат болып, өртенгені есімнен кетпей қойды. Оның үстіне Бексұлтан үрей қосты. Ол: - Балақай, сұмырай Дайыр өліктерді түгендеп, сенің тірі қалғаныңды білсе, масқара болдық. Мені де үрім-бұтағыммен жоқ етеді. Не істесек екен, ә? - деп қиналды. - Оқиғаны сен маған ғана айттың, ол хайуан олай деп ойламайды, екеуімізбен қоса, мына бала-шағаға қауіп... Енді бұл үйге қауіп-қатер әкелгеніме қинала бастадым. Олардың бұларды да атып, жағып жіберетініне еш күмәнім жоқ. Енді қайтпекпін, ақырын басқа жаққа қашып кетсем, бірақ қайда бармақпын. Ол іздеп бәрібір тауып алмақ. Бексұлтан

нағашым ешқайда шықпа деген, түзге түнде ұрланып барамын. Үшінші күні Бексұлтан нағашым мені оңаша бөлмеге шақырып алып, есікті ішінен ілді. Қолында жіп, анадайда пышақ жатыр. Бұл кісі не істемекші деймін. Қолында орамал, маған кел дегендей ишарат білдірді. Жақындауым мұң екен, алып соғып аяқ-қолымды тастай етіп байлады, қолына пышақ алды. Бұл туысым да менің көзімді жоймақ болғаны ғой, қорқыныш не істетпейді деген ой келді. Сізге анығын айтайын, менде, бір ғажабы, қорқыныш болмады. Әбден қорқа-қорқа оған да көндіккенім бе, ішімнен «мейлі, не болса да көндім, әке-шеше, өзге туыстарымнан нем артық» деп тістеніп жаттым. Бексұлтан аузыма бірдемелер тықты, үнсіз қалдым. Осының бәрін ұқыптылықпен жасап болған соң, қолына пышағын алып былай демесі бар емес пе: - Ай, балақай, жігіт бол, шыда, басқа амал қалған жоқ, мен мына пышақпен бетіңе таңба саламын, одан тыртық пайда болып, түрің өзгереді, ешкім танымайтындай боласың. Әйтпегенде, үйде отыра бересің бе, күндердің күнінде далаға шыға қалсаң, анау сұмырай танып қалса, менің отбасымның, сенің жағдайың не болмақ? Сен көпке шыдадың, бұған да шыда, ауыр болса да шыда, мұны жасау маған да жеңіл болып тұрған жоқ, қайтейін, амал қанша, - деп Бексұлтан нағашым егіліп жылап жібергенде, мен оны қуаттап, басымды изей беріппін. Бетіме пышақпен мына жараны салды, жаныма қатты батты, мен шыдадым, шыдамасқа не шара! Екі-үш күнде жараның ісігі қайтты. Күйген киіз жабыстырып бір күн жүрдім. Өмір қуаты дегеннің өлшеуі жоқ қой, шіркін! Бәрін ұмытқан болып, ойын баласы ойын қуып кеттім. Көрші қауымға «Алыстағы жиен келіпті, жаралы болып, науқас екен» - деген қауесет таратылды. Кейін білдім, анау сұмырай менің бар-жоғым туралы ойына да алмапты, көзі қанталаған қанішер сонымен бәрі ұмыт болды деген көрінеді. Уақыт өтіп жатты. Заман аз-маз өзгере бастады. Мен есейіп ер жеттім. Нағашым Бексұлтан дүниеден өтерде мені бауырына басып, әлдеқашан

тыртық болып қалған, өзі салған жараны сипай отырып: - Кәрім, ана иттің жасағанын ұмытпа, жария ет, - деп еді. Қалай жария етпексің, ол кеңес өкіметін құрушы белсенді, коммунист. Менің айтқанымды кім тыңдамақ, дәлел қайсы. Жоқ, өзгеше амал істеу қажет деген шешімге келдім. Осы кезде Дайырдың халі нашарлаған. Әйелі қайтыс болған соң, ұлы нашақор, қызы тұрмысқа шыққан, содан хабарсыз, өзі үйде жалғыз, басында үкімет жәрдем бергенсіген болды, бірте-бірте ол ішімдікке салынып, жұрт мүлдем қатыспайтын болды. Сол кезде оған мен қосылдым. Бір күні кешке таман үйіне барып сәлем бердім, жауап орнына ыңыранғандай дыбыс шықты, қарасам, удай мас, төсектен жерге домалап тұра алмай жатыр екен, келіп қолтықтап төсегіне салдым. Ол маған ажырая қарап: - Сен кімсің, мылтығың бар ма? Мені атуға келдің бе, әлде мына үйді өртеп жібермекпісің? Мен мас адамдай: - Мен, мен ішуге келдім, - деп қойнымнан бір шиша шығардым. Бұған ол мәз болып қалды. Сөйтіп, екі-үш ай оның сеніміне кіріп, бірге арақ іштім. Мақсатым, болған істі анықтап алу, шынымен солай болды ма, әлде менің балалық қиялым ба, маған шындығы керек. Неге атамның отбасын түгелімен атып, өртеп жіберді, сондағы мақсат не? Мен өз отбасымның трагедиясының құпиясын ашамын деп ойласам, бұл адамда сұмдық көп екен. Осындайлар қалайша жер басып жүрмек? Молдеке, арақ харам, арақ ішіп мас болу, әрине, күнә. Келісемін. Алайда маған арақ тас болып, бітеліп қалған шындықтың көзін ашуға көмек етті. Кек өртінде жүрген маған арақ нағыз көмекші болды. Мен оған арақты ішкізе бердім, ішкізе бердім, өзім де іштім, бірақ есімді сау сақтауға тырыстым. Және қолымда үнемі нан, колбаса кесетін пышақ. Өзімді-өзім ұстауым керек болды. Менің тамтамдап қойған сауалдарыма орай, ол ашыла бастады. Бір күні: - Мен сияқтылар болмаса Кеңес өкіметі орнамас

еді, - деп қалды. Мен: - Иә, иә, қанішерлер. Олар болмаса қалайша Кеңес өкіметі орнамақ. Ол өкімет қанішерлер өкіметі, мысалы, Сталин қанішердің қанішері, ал сен болсаң, әншейін, уақ-түйексің. Бірақ, сен де біршама қырдың емес пе, - дедім сыр тартып. - Иә, қырдық, аттық, өртедік иттерді. - Қандай иттерді? - Халық жауларын. - Қатын-қалаш, бала-шағаның не жазығы бар еді? - Олардың бәрі бір, бәрін құрту, жою керек болды, тұқымдарымен... Біз аз жойдық, аз қырдық, бәрібір олар толық қолға түспей қалып қойды, иттер... Шыдамадым, тұңғыш рет оған қол жұмсадым. Шекеден салып жіберіп едім, ес-түссіз біраз жатты. Қайтадан арақ бердім. Кек ала ма деп ойласам, ол: - Әй, сен, сен молодец, кейде мені аса қатты емес, түйгіштеп қой, сауап болады, - деп сондай бір арсыздықпен жымиды. Содан бастап күнара түйгіштеп алам, бірақ аузынан арағын құрғатпаймын. Ол бәрін айтты, бәрін маған мойындады. Мен оған: - Өрттен тірі қалғандар болды ма? - дегенде: - Нет и нет, бәрі жанып кетті, - деді. Мен туралы хабары жоқ екен. - Сен неге қайдағы өртегендерді сұрай бересің, сен аққулар туралы неге сұрамайсың, мәселенің қызығы сол емес пе? Ол мен үшін жаңа тақырып еді, соны айтқызып алдым. Қарт қайыршының әңгімесі - Ух, дүниеде жек көретін адамдарым – молдалар. Нағыз өтірікшілер. Айтқандарының бәрі жалған. Ойдан шығарылған ертегілер. Құдай бар дейді, қайда ол. Өтірік. Жоқ нәрсені бар деу – міне, нағыз күнә деген сол. Сол молдалар, оған қоса орыстың помещигі Иван анау Малыбайдағы бай Сапа аққулар қасиетті, олар ел ырысы деп жырлауларын тоқтатпады емес пе? Осы сандырақтар менің

жынымды келтірді, содан соң, содан соң - деп, тамағын бір кенеп алып. - Өзімнің жігіттерім бір қарқ болсын деп, көлден бірнеше аққуды атып алып, жүнін жұлғызып, еттерінен қуырдақ жасап жедік, қанша қасиетті құс дегенімен, түгі де жоқ, еті дәмсіз көрінді, бірақ самогонмен әйтеуір білінбеді ғой! Еті адам қызығатын емес екен, сондықтан аққуларды атпайтын болуы керек, есектің еті сияқты. Есектің етін, оны қасиетті деп жемейді ғой, оның еті жеуге келмеген соң жемейді. Ал, қазақтар жылқы малы қасиетті дейді де, оның етін жегенде өліп кете жаздайды. Аққу да қасиетті болса, неге оның етін жемеске, онда не тұр. Баяғы молдалардың айтқан шатпақтары, оны надан орыс, қазақ сияқты халықтар ақиқат деп түсінген. Біз, большевиктер, әсіресе комсомол жастар мұндай кертартпа пиғылдарды жөндеуіміз, революциялық санаға салуымыз керек болған. Осы тұста мен шыдамай: - Аққуларды жер жүзінің бар халықтары киелі деп санайды, ол тегін емес қой, - дедім түтігіп. Қарт қайыршы: - Сен түсінуің керек, біз әлемнің астан-кестеңін шығарушылармыз, ескі әңгімені тыйып, сен айтатындай жаңа ертегі жасауымыз керек болған. Соған аққулар туралы ескі түсінік бөгет болды. Қуырдақ жеп болған соң, отырғандарға бұл ненің етінен жасалғанын айтқанда, отырғандардың өңдері қуарып сала берді. Олардың ішінде қазақтар да, орыстар да бар болатын. Олардың бір-екеуінің жүректері лоқсып, құсуға тысқа жүгіріп шығып кетті, қалғандары орындарында үнсіз қалды. Тек, бір комсомол-орыс жігіт: - Дайыр, бұл дұрыс болмады. Біз ел алдында қарабет болдық, - деді қынжылып. Кейін ол соқыр Омар бастаған бандылар тобына қосылып кетті, оңбаған. Менің аққуларды атып, еттерінен қуырдақ жасап, оны комсомол жастармен жегенімді естіген әкем мені жүгіріп іздеп, тауып алып, дүрсе қоя берісі бар ма? - Әй, ит (байқаймын, ішіп алған), оның не,

қасиетті құстарды атып, қалған істерің аз болғандай, - дей беріп еді, көмекшіме: - Оны апарып қамап қойыңдар, тиіспеңдер, мастығы тарқаған соң үйіне босатып жіберіңдер, ендігәрі менің маңайымды баспайтын болсын, дедім. Байқаймын, кейінгі кездері әкем мен Иван ауыз жаласа бастапты. Бұрын жалшысы болғанда көз ілмеген, енді мен атқа мінген соң, әкемді құрметтеуді қолға алған. Ол қулық. Тұра тұр, әлі көкеңді көрсетермін, - дедім ішімнен Иванға кіжініп. Саған қазір айтып отырмын, Кәрім, бұрын жан адамға ашпаған сырым. Сол кештегі аққу етінен жеген қуырдақтан кейін түсіме қан-қан болып боялған аққулар ене беретін болды, келе-келе олар мені қанаттарымен сабалауын бастады. Өш алғылары келді. Кекшіл құс екен. Қан-жоса қылып төрт-бесеуін атып алған соң, бұл көлге аққулар келуін қойды. Мейлі, дедім, келмесе тіпті жақсы. Бірақ, түсіме қанға боялған аққулар енген сайын, оларға деген өштігім қоза берді. Олардан өш алу үшін, көлге шабуылды бастадым, оның қамысын тегіс шапқыздым, дәлелім – бандылар жасырынады деген желеу. Көлдің қамысын шаба берсең, оның суы тартылады екен. Жыл сайын қамысын шапқыза бердім. Содан болар, аққулар қайтып бұл көлге келулерін қойды. Біреулер аққуы жоқ, аққу қонар көлі жоқ жерді шатасып Аққу деп ат қойыпты. Мылжыңдар. Солай бола ма екен, аты бар, заты жоқ жер. Қайдағы аққу. Бұл Кәрімнің естімеген оқиғасы болатын. Ол үлкендерден «бұл мекен неге Аққу деп аталған» деп сұрағанында, ертеректе айдын көл болған, онда көп аққулар болған, олардан қамқалары қалады екен, содан орыстар Лебяжье деп атапты дегеннен асып ешкім айтпап еді. Сыры енді ашылды. Кәрім бір жерден оқып еді, ағылшындарда аққуларды атуға бір-ақ адамның құқығы бар, ол Королева, бірақ ол аққуларды атпайды деген. Аққуды атты, оның етін жеді дегенді Кәрім мына Қарт қайыршыдан бірінші рет естіп отыр.

*** Әрине, бұл әңгімені ол үзіп-жұлып айтты, мен оны бір жүйеге түсіріп айтып отырмын. Бәрі анықталып, бойымдағы кек оты өше бастағанда аққулар туралы ауыр әңгіме, кек алуды менің өмірімнің мәніне айналдырды десем артық айтқаным емес. Мәселені айқындау үшін оны бір күн сауықтырып, сөз түсінетін халге жеткіздім. Алып келген арақты үстелдің шетіне қойып әңгіме бастап ем, ол арақ сұрай берген соң құлаштан сылқитып салдым. Қан-қан болып бозарып тұрған оған: - Сен, хайуан, әңгіме тыңда, - деп өзімнің кім екенімді айттым. - Ах, күшік, қалай аңғармағанмын. Қасымдағы айтып еді, бір бала бар еді деп, қап, оны тыңдамап едім, - деп бармағын тістеледі. - Жә, жетер қайғы жұтқаның, - деп бір стаканға шөлпілдетіп арақ құйып бердім. Су ішкендей жұтты. Тағы құйдым, тағы ішті. Бір бөтелке ішті, әлсіреді, енді байлау керек. Нағашым Бексұлтан сияқты арқан, пышақ, ауызға тығатын мақта – бәрін алдын ала даярлап қойғанмын. Оны алып соғып қолаяғын тастай байлап тастап, аузына мақта тықтым. Қолыма арнайы алған пышақты байқасам, өткір екен. Жоқ, болмайды деп, үйдегі нан турап жүрген өтпейтін пышақты алып, бетін тереңдетіп осып жібердім, байқаймын, арақ қуаты ма, әлде табиғи қатігездігі ме, қыңқ еткен жоқ, бұл менің ызамды келтірді. Өтпейтін пышақпен осып жіберген оң бетіндегі жараны тереңдетіп, маңдайынан иегіне төмен түсіргенде ыңқылдай бастады. Бетін қан жауып кетті. Шынының түбіндегі қалғанын қылғытып салып, оның бетінің қанын орамалмен сүртіп, жараға зеленка құйдым. Жарасы ашып бұлқынып жатыр, оған қараған мен жоқ, ішінен бір теуіп далаға шығып кеттім. Ойланып жүрмін, енді не істеуім керек, өлтіру – ол жеңіл және мойныма қан алу. Бұған азап керек, ол қалай болмақ. Сөздің қысқасы, қала шетіндегі мұның үйіне от қойып, ол өртеніп кетті деген лақап таратып, өзін базарға апарып, зорлықпен қайыршылыққа салып қойдым.

Басында көнгісі келмеп еді, соққыға жықтым. Қызығы, бірер күнде ол нағыз қайыршыға айналып шыға келді. Ішуін азайтты, кейінірек тіптен ішпейтін де болды. Оған қайыршылық ғұмыр неге екенін білмеймін, қызықты бола бастады. Міне, бүгін бұл өмірі аяқталды. Сізге келгенім сол. Кәрім молдаға Қарт қайыршының өсиетін айтты. - Жә, болмас, ит болса да аталас, тегі мұсылман ғой, барайық, балам, - деді молдеке. Екеуі ескі қоймаға келсе, Қарт қайыршы шалқасынан екі көзі бақырайып өліп жатыр. Молда дұға айтып, мәйіттің көздерін жапты. - Кәрім, айналайын, өлім болған соң анау участкелік милицияны шақыр, білесің ғой, анау, аты кім еді? - Иә, білемін, ақсақал. Мен барып келейін. Қарт қайыршыны молда, Кәрім, милиция үшеуіміз жерледік. Қабыршыларға милиция тиісті ақшасын берді. Молда құран оқыды, Алла алдында есімін айтпасқа болмайды деп, ол Қарт қайыршының әкесінің аты мен өз атын айтқанда милиция орнынан атып тұрды. - Молдеке, бұл сол кісі ме? - Иә, қарағым, сол кісі. Милицияның жүні жығылып қалды. Оның жұмыс орнында елде совет үкіметін орнатқандардың ішінде бұл кісінің суреті аты-жөнімен, лауазымымен тақтаға ілініп қойылған. Ал, қазіргі жағдайы болса мынау. Жас милиция біресе молдаға, біресе қайыршы болып, мұнымен көп уақыттан бірге жүрген Кәрімге қарай берді. Нендей жұмбақ бар деген күдігі өзегін өртеп барады. Есін жиып, енді сұрайын десе, екеуі екі жаққа кеткен не молданың, не Кәрімнің соңынан ерерін білмей тұрып қалды. Бұл өткен ғасырдың 60-шы жылдары болған оқиға. *** Ертеңінде Кәрім зиратқа қайта келіп, қолындағы қалың қаңылтырға ойып жазған жазуы бар белгіні кеше жерлеген Қарт қайыршының басына орнатты.

Жазуда Бекетов Дайыр деген жазу ап-анық көрініп тұр. - Иә, - деді Кәрім дауысын болар-болмас шығарып, - әңгіме осымен аяқталды. - Жоқ, неге аяқталады, - деді ар жақтан бір дауыс, - керісінше, өмір енді басталмақ. Кәрім ой салмағынан зират басында шашылып жатқан бір кірпішке отыра кетті. Енді не істеуім керек. Мына жер болып жатқан иттен кегімді алғам жоқ па? Кек алғанда не істедім. Жалпы, кек алу үшін нендей істер жасау керек. Кек деген не? Кәрім өз түсінігі шамалы осы мәселемен арнайы шұғылданғысы келді. Ол үшін оқығаны, білім алғаны жоқ. Әзірше, қолында он жылдық мектеп бітірді деген аттестаты ғана бар. Ол аз. Ол оқыған мектепте жарытып білім де бермеді, бірыңғай оқуға берілуге тұрмыс жағдайы да қолбайлау болды. Қазір бос. Әке-шеше жоқ, жақын-туыс тағы жоқ. Жамағайындар баршылық, алыста болса да нағашылары бар. Соларға барса ма екен? Оларға мына басымен мені асыра, қабылда демек пе? Жоқ, алдымен тұрмысты жөндеп, білім алып барып туыстарды іздеген ақылға қонымды. Кәрім ойлай-ойлай, қиналса қол ұшын біреуі болмаса біреуі беріп қалар деген ниетпен Семей қаласындағы нағашыларын бетке алып, сондағы педагогика институтының тарих факультетінің сырттай оқу бөліміне түсті. Жолы болды. Жұмысқа тұрды. Қолы босаса сенбі, жексенбіде аңсап келетін жері – кітапхана. Үнемі келетіндіктен, кітапхана қызметкерлерімен және өзге де өзі сияқты үнемі осы жерден шықпайтындармен танысып алып, олармен тәп-тәуір қарым-қатынас орнады. Тарихи кітаптарды бірінен соң бірін оқи бастады. Мұндай ыждиһаттан ұстаздары да ерекше бағалай бастады. Оқуы сырттай болғанымен, білім деңгейі күндізгі студенттерден кем емесін білген ұстаздары оған күндізгі бөлімге ауысуына кеңес бере бастады. Студент болып жүрген, әрине керемет, бірақ оған екі жағдай кедергі, бірі – күн көру керек, ол үшін жұмыс істеп ақша табу, екіншісі – жасының ұлғайғаны. Жастардың ішінде жүруді өзіне ерсі

санады. Уақыт – тұлпар деп тура айтқан, бес жыл өте шықты. Енді әне-міне дегенше қолына диплом да тимек. Ойы оқуды тәмәмдап, туған жері Аққулы мекенге барып, орта мектепте тарих пәнінен мұғалім болу. Бірақ, ой-санасына сыналанып енген кек деген кетпей-ақ қойды. Кек деген не? Осы сауалға жауап таба алмай қиналды. Біреуден кек туралы сұрауға бетіндегі қалың тыртық бөгет бола беретін сияқты көрінді оған. Бетінде тыртығы бар добалдай жігіттің кек туралы сұрағаны, әркімге өзі туралы күдік туғызатын сияқты. Оның үстіне өткен өмірі де жетісіп тұрғаны жоқ. Оны ұмыту қиын. Оны ұмыту бұған қиынға соғып жүр. Кей-кейде түсінен шошынып оянады. Бірде қан-қан болған аққулар, бірде тістері ырсиып, күлмек болған Дайырдың өзіне төніп келе жатқан кескіні. Осылардан құтылмай, үйленуден де жүрексініп жүрген кейпі бар. Әйтпегенде, кітапханашы Әлия атты келіншек бұған ұнайды. Ол да мұны ұнататын секілді. Әлия тұрмыста болып, көп тұра алмай ажырасқан көрінеді. Неге деп себебін сұрап қазбаламады. Кімнің болмасын өткен өмірін қазбалап сұрауды өз басы мүлдем жақтырмайтын. Адам адамды қабылдағысы келсе, бүгінгі қалпымен қабылдасын, өткенді қопарудың, жанды жаралаудың қандай қажеті бар. Әлия өткен тұрмысы туралы айтып, мәселенің басын ашып алғысы келгенде, оны Кәрім бірден тоқтатты: - Әлия, сіз кереметсіз, мен үшін өзге әңгіменің басы артық, - деді. Әлия болса бұл шешімге разы болғандығын білдірді. Бірақ, мына бойдағы дерттен қалай құтылса екен. Үйленгісі, үй болғысы, бала сүйгісі келеді, тек мына санасына қағылған сына – кек туралы таусылмас естелік. Көңіл кірі айтса кетеді дегендей, Кәрім кек туралы ел аузындағы хикаяларды жинай бастады, соларды оңашада дауыстап оқитын болды. Мүмкін, осылайша санам тазарар деген үмітте болды. Ол кек деген – Азап деген түсінікке келді. Кек пен Азап байланысты. Кек адамды Азапқа салмақ, ал азаптан адам қалай айырылмақ, кек алу арқылы. Онда қайтадан бастапқы нүктеге келгеніміз бе?

Кәрім кек туралы мына хикаяны есіне алды. Хикая Азап деген не? Ол әлемге адамзатпен енген. Хикая осы мәселе туралы. Салих саудагердің елден аттанғанына жыл болып қалды. Саудасы сәтті болды. Сауда қызығымен әлі бірер елге бармақшы ниеті бар еді, өткен түні түсіне сұлу әйелі және сапарға шығарда бір жасқа толған ұлы Хамит енді. Қызық. Әйелі мен баласы таудың қарлы шыңынан бұған қол бұлғайды. Бұл оларға жете алмай әуре. Баласы мен әйеліне жақындауға қаншама әрекет еткенімен, олар алыстай түсуде. Оянып кетіп, көргені түсі екеніне тәубе етіп, ішінен дұғасын оқыды. «Түс түлкінің боғы» деген осы болар деп көңілін суытты. Алла жазса бір-екі айда елге олжамен ораламын деді ішінен Салих саудагер. Аман-есен елге оралса, осы жолғы олжаны місе тұтып, әйелі мен баласының қасында болмаққа ниет етті. Есіне «барға қанағат» деген әкесінің өсиеті түсті. Алайда, осы шаһардан елге тура тартса, небәрі он күндік жол, ендеше жол серігі, көмекшісі Қасымды неге хабаршы етіп жібермеске... Дұрыс шешім, өзінің аман-саулығын естіп әйелі Сәлима бір жадырап қалсын. Қасым жолға даярланды. Бұл еті тірі, пысық, айтқанды бұлжытпай орындауға үнемі даяр тұратын жігіт. Осы қасиетімен ол Салихқа әбден жаққан. Маңызды, құпия істерді саудагер осыған тапсыратын. Алайда, Салих осы жігіт бойынан бір ызғарды сезінетін, оған Қасымның тегі өзге жұрттан сияқты көрінетін. Айтқанын екі етпей қолды-аяқты баладай жүгіріп тұрған соң, ол ызғар сезілмейтін, тек анда-санда көзі көзіне түскенде ғана Салихтың бойы тітіркеніп қалатын. Кейін, бұл несі деп өзіне-өзі сауал қойып, оны тағы ұмытып кететін. Бірақ, осы түсініксіз халді елге оралған соң байыппен ақылға салуды да ойластырып қойған. Қасым жолға тез жиналды. Салих оны оңаша ертіп шығып тапсырмаларын тәтпіштеп түсіндіруде. Салихтың айтқандарын мұқият

тыңдап, кей тұстарын қайталап сұрап алды. Бұған саудагердің көңілі толды. Қасымның бұл жолы да тапсырманы түбегейлі орындайтынына сенді. Серіктеріне қанша сенімді болғанымен, әккі Салих саудагер көмекшісі Қасымнан бір сырды жасырып қалды. Осы қулығын білдіргісі келмей Қасымның көңілін көтеру ниетімен: - Қасым, сен Сәлиманың сұлу екенін білесің, мен келгенше қамқор бол, сапардан, құдай қаласа, олжалы келе жатқанымды айт, - дей бере аңтарылып тұрып қалды. Қасым қылышын қынабынан суырып алып бұған тура ұмтылғанда, Салихтың: - Әә, әй, мұның не, - дегенге ғана шамасы келді, қиғаштай сермелген қылыш оның мойнын қиып түсті. Ай шамасында Қасым саудагер Салихтың мол олжасын алып, елге оралды. Сәлимаға күйеуі Салихтың кенеттен ауырып қайтыс болғанын, дүниеден өтер алдындағы өсиеті, оның отбасына қамқор бол дегенін, соның дәлелі ретінде өзі қолымен тоқыған орамалын берді. Күйеуі ұзақ сапарға жүрерде әйелі: - Бір Алла жар болсын, әйтсе де бұрын көріпбілмеген елдерге барып сауда жасайсың, қауіпқатер бар. Егер, анау-мынау жағдай болса, менен белгі осы қол орамал болсын деген еді. Енді, міне, оның көмекшісі Қасым сол қол орамалды әкеліп тұр. Құдайдың жазуына амал бар ма? Бірақ, Сәлимаға бір күдік енді, күйеуі Салихтан тағы бір белгі болуы керек еді, сол жоқ. Саудагер Салих дүниеден озғалы жиырма жыл өтті. Сәлима Қасымға тұрмысқа шыққан. Салих саудагерден қалған мол байлық үстіне Қасымның байлығы қосылып, Сәлима дәулетті, сән-салтанатты тұрмыс кешіп жатты. Қасым күйеуі болғанымен, күшік кезіндегі мінезіне салып, мұның айтқанын екі етпейді, құрақ ұшып жүр. Сәлима саудаға бөгет болады деген сылтаумен жалғыз ұлын Мысырдағы нағашыларына жіберген. Ол, міне, жиырма бірге келген жігіт болды, құдай қаласа, жуырда елге мүлдем оралмақ, бірақ оған дейін болуға тиісті

оқиға бар, Сәлима соны күтуде. Қызметшілер суық хабар жеткізді. Қасымның сау тамтығын қалдырмай бір қарақшы өлімше халге жеткізіп, ауыр соққыға жыққан. Көп кешікпей ыңырсып жатқан тірі өлік Қасымды үйге алып келді. Емші соққыдан болған зардаптарды мұқият қараған соң, Сәлимаға қарап: - Ханым, күйеуіңіз өлмейді, бірақ аяғынан тұрып, адам болуы екіталай, аяқ қолы тегіс сынған. Сірә, қарақшы арнайы даярлықпен келгенге ұқсайды, бастан ұрып өлтіре салмай аяқ-қолдарын сындырып, азапқа салған, - деп дәрменсіздік білдірді. Сәлима үн қатқан жоқ. Емшіге рахмет дегендей ишара көрсетті. Емші шығып кеткен соң, Сәлима соққыдан азапқа түсіп жатқан Қасымға тесірейе қарап: - Маған айтпақ не сөзің бар. Ойланып, бәрін есіңе түсіріп айт. Енді сен адам қатарында жоқсың. - Мен, мен Сәлима, жаным, не айтпақпын, жағдайым мынау, - деп жылады ма, ыңырсыды ма, әлденебір түсініксіз дыбыстар шығарды. - Жоқ. Сенің маған айтар сөзің бар. Мен оны жиырма жыл бойы тостым. Міне, енді сол сөзді еститін мезгіл келді. - Сәлима, жаным мені соққыға жыққан қарақшыны білем, таныдым... Сәлима жұлып алғандай: - Мен де білем оның кім екенін, ол қазір дәп осында, - деп алақан соғып еді, Қасымның серіктесі болған Турфан жетіп келді. Қасымның көзі шарасынан шыға: - Сәлима, жаным, қорға мені мына хайуаннан, деді. Сәлима міз бақпай: - Хайуан Турфан емес, хайуан сенсің. Менің күйеуім Салихты өлтірген сенсің! Айт, өлер алдыңда шындықты. Мүмкін ауыр күнәң жеңілдер... Қасым өзінен-өзі тұншыға бастады. Біраз мезгілден кейін есін жиып: - Турфан, ісіңді аяқта, өлтірші мені, өтінем, бауырым, - деді. - Жо, жоқ, сен бұлай жеңіл өлмейсің, сен азап-

пен өлесің, оның алдында мені тыңдап ал, - деді Сәлима. Сәлиманың әңгімесі Сен туралы күдік маған ертеден пайда болды. Соны Салихқа айтып, сенен сақ болуды ескертпегеніме әлі күнге дейін өкінемін. Тағдыр деген сол. Ойлағанымдай болды. Сол сапардан Салихтың аман қайтпайтынын сезгендей болдым, бірақ бұл сезімді өзімнен қанша қусам да, болмады. Сен келіп, маған Салих берді деп қол орамалды әкелгенде істің мәнін түсіндім. Салих сенің қолыңнан опат болғанын білдім. Салих ақылды еді, ол кетерде мен анау-мынау болсам, белгісі өзің тоқып берген орамал, бірақ хабаршының ақ қарасын білу үшін қолымдағы жүзікті қоса берем, егер ол болмаса күдікті бол, сақ бол деген еді. Сол жүзікті сенің заттарыңның ішінен көрдім, қан дағы бар екен, саусақпен бірге шауып алғаның белгілі болды. Амал жоқ, күш сен жағында болды. Жауыздық жасаған адам бас кезінде өте сақ келеді, сол себепті мен де өзіме және балама тиер қауіптен сақтандым. Маған күйеуім Салихтан қалған екі нәрсені сақтауым керек еді. Бірі оның ұлы, екіншісі оның дәулеті. Сол үшін саған тұрмысқа шықтым да, кек алу үшін сенің әбден жайбарақат күйге түсуіңді күттім. Кек алудың сәті бүгін туды. Саған өлу не сені өлтіру азап емес, азап бізбен бірге жарымжан болып өмір сүру. Аяқ-қолың іске жарамсыз, сондықтан енді ешкімге зұлымдық жасай алмайсың. Сенің өліп қалмауың үшін күтімші қоямын, ол саған тиісті күтім жасайды. Енді саған өмірдің қызығы емес, тек азабы қалды. Мен, мына Турфанға тұрмысқа шығам, ұлым әкесі Салихтың мұрасына ие болады. Өзің бастаған әңгіме, осымен аяқталды. Қасым өзегін өртеген құсадан он жыл өмір кешіп, азаппен өлді. Сәлима одан кейін жиырма жыл ғұмыр кешті. Бәрі өтті, құмда ізі де қалмады. Бірақ, бұл адамдар дүниеден бір-бірін азапқа салып өтті. Неге? Бейбіт өмір, тоқ тұрмыс ұмытылады, із

қалдырмайды. Ал, азапты ғұмыр аңызға айналып, ел аузында қалмақ. Азапты ғұмырдың аңызға айналуының сыры неде? Абай айтып еді «ауруды берген құдай, ауыртқан құдай емес», - деп. Азап беруші құдай дегенмен азаптаушы құдай емес қой! *** Кек алу, кекшіл болу, соның жолына түсу деген не? Кек алу үшін өшігу керек. Кек сақтау, оны өмірдің мәніне айналдыру әділеттілікке бастар жол ма? Одан құтылудың қандай амалдары бар. Кәрімнің есіне өзін паналатқан нағашысы Бексұлтанның жиі айтатын аңызы түсті. Ол дүние үш толып, үш солған деп отыратын. Неге дегенге, оның айтқаны: - Адамдардың, не ғажабы екенін құдай білсін, білімі мен ғылымы толған сайын, олардың бойын менмендік билеп, өзгелерге өшігіп кектенуі оянып, адамзат баласы өзін-өзі құртып тынады екен, - дей келе ойын қайталап: - Қарағым, Кәрім, дүние бізге дейін үш толып, үш солған. Байқаймын, дүние қайта толуда, - дейтін. Кәрім: - Дүние үш толып, үш солып өтсе, енді дүние төртінші толғанда не болмақ, - деп сұрайды. Ол: - Қарағым, енді толып-солса ақырзаман болмақ, - дейтін. Кәрім ойланып отыр. Нағашым менің көргенімді көрмей, дүниеден өтті. Сонда да дүние толып келеді деуші еді. Дүниенің толуы – өркениет. Өркениет толыса келе өзі дертті болмақ. Ол бүгінгі заман шындығы. Телеэкраннан ғылыми көпшілікке арналған кинофильм көрсетті, онда адамзат баласының жер бетінен жойылып кеткенінен кейінгі біз жер деп атаған планетаның жағдайы баяндалған. Фильм авторлары адамзат Жер бетінен жойылған соң 10 000 жыл өткенде, адам қолымен жасалған мәдениеттің, өркениеттің жұрнағы да қалмайтынын ғылыми негізде дәлелдеп берген.

Бұл – ақырзаман! Бексұлтан айтқан, дүниенің толып, солуы осы ма екен. Кәрімнің ойы он саққа бөлінді. - Мүмкін. Бірақ адамзат Жер бетінен Неге жойылмақ? - Адам-затты тегіс жоятын күш, жау қайда? - Тегі, ол сыртта емес, іште. Ол жаудың аты – эгоизм. Қазақ тіліне салсақ, менмендік. Адам менмендігінің негізі неде? - Ол нәпсіқұмарлықта. Білмекке құмарлықта. Толассыз күдікте. - Адам үнемі – күдік құшағында. Себебі, ол Жер бетінде емес, Жұмақта жаралған. Адам-Ата Жұмақ топырағынан жаратылған. - Сондықтан, оның ұрпағы Жер бетіндегі тіршілікке үнемі күдікпен қарауда. - Адамдарға Жер – өгей! Ойы тасқындап, Жер адамға өгей деген өз тұжырымына Кәрім таң-тамаша қалды. Бұл ой бұрын басына неге келмеген. Өгейлік деген адамның менмендігін өшірмей, керісінше, өршіте бермек пе, қалай? Кәрімнің басы дуылдап, құлағы шулап кетті. Адамның менмендігі оның жерге өгейлігінен туындамақ?! Менмендік түптің түбінде бәрін жеңіп, патшалық құрмақ. Сонда ақыры мәселе немен тынбақ. Кәрім ой тасқынына ие бола алмай, өзіне-өзі сауалдар қоюда. - Менмендік жеңгенде, адамзат іштей эрозияға түспек. Ол заман қашан орнамақ? Адам мың жас жасайтын заман болады, - дейді кейбір ғалымдар. Онда эгоизм өз әмірін әбден құрмақ. Адамзаттың әлсіздігі де, шексіз қуаты да оның ғұмыр жасының қас-қағымдай қысқалығында емес пе? - Адамзат мың жасайтын заманда жаңа дерт пайда болмақ, ол – Жалығу. Мұндай дертке ұшырағандар өз өтініштерімен жойылып отыратын дәстүр қалыптастырмақ. - Адамды адам еткен оның санасы болса, келекеле сол сана адам-затты жоюшы күшке айналмақ.

Кәрім бала кезінен Бексұлтан нағашысы аузынан діни аңыздарды жиі еститін. - Жеуге болмайтын жемісті жеген ХауаАнамыздың әрекеті тек өзіне ғана емес, АдамАтамызға да тиіп, екеуі жұмақтан қуылды деген хикаяны талай тыңдаған. Бәрін тегіс білмек болған періште Жаратушы қарғысына ұшырап, Шайтан атанғанын да бала кезінде естіп еді. Нағашысы Шайтан жер бетіне пәле септі. Пәле деген Шайтан ісі еді, - дейтін. Бексұлтан дүние үш солып, үш толды дегенді қайдан, кімнен естіген, оған кім айтқан? Кәрім осы сауалды Бексұлтан қарияға қайталап қойғанда: - Қарағым, ол Құранда бар, - деген еді. Есіне бір жас ақынның «Адамзат адасып барады, қолында Құраны» дегені түсті. Сірә, Құранды түсініп оқу керек. Кәрім нағашысына дүние үшінші рет толып, солған соң одан әрі не болмақ десе, нағашысы: - Жаратушы енді Жаңа-Адамды азабы мол, қара жер бетіне жаратпақ. Ол жер өгейлік сезімнен арылмақ. Әйел-затын, Жаңа-Ананы Жаратушы Жаңа-Адамның бауыр етінен жаратпақ. Әйел-заты жұмақ өмірге ынтықтығы күшті болғанымен, онда тұрақтай алмайтын мазасыздығынан арылмақ. Қарғысқа қалып Шайтан аталған періште Қара жер бетінде жаралған Жаңа-Адамға, оның бауыр етінен жаратылған Жаңа-Анаға иман келтірмек. Сөйтіп, күнәсінан арылып қайтадан Періште кейпіне түспек. Жер бетінде Жұмақ орнамақ. Адам Рухы Қара жерде мәңгілік Ие етпек. Бұл Ақырзаманнан кейінгі Заман болмақ. Бұл заман толып-солмайтын, бір қалыпта болмақ, - деп әңгімесін аяқтайтын. Мен ол кісіге тағы да: - Оны қайдан білесіз, - десем: - Қарағым, ертеде өмір сүрген ғұламалар Құранға қарап айтқан екен, - деуші еді. Кәрім нағашысы Бексұлтанның өз сөзіне қалтқысыз сенетініне таң қалатын... ***

Қолында үздік (оны қызыл дейді) дипломы бар, ендігі мәселе отбасын құру. Салт-дәстүрге қараса құдаласу деген бар, ондайға ыңғайлы туыстары болмаған соң, Кәрім не болса да Әлияның өзімен сөйлесіп, мәселені шешпекке ниеттенді. Әлия да Кәрім қолына диплом алған соң қай жаққа кетер екен деп іштей ойлап қойып жүруші еді. Кәрім жайраңдап келіп, үздік белгілі дипломын көрсеткенде күдігі мен қуанышы аралас: - Кәрім, дипломың құтты болсын, енді қайда жолдама алдың? - деп жігітке сыңай қарсы сыр тартты. Кәрім ендігі жерде істі соза берудің қажеттілігі артық деген шешімге келіп: - Әлия, саған айтпақ сөзім бар. Менің жағдайымды білесің, жақын-жуығым жоқ. Сөздің турасы, сені туған жерім Лебяжіге алып кетуге бел буып келдім. Маған тұрмысқа шығуға қалайсың? - деді абдырап. Әлия жауап орнына отыра қалып жылап жіберді. Біршама демін басқан соң: - Кәрім, ол менің арманым. Қайда барсаң да мен сенімен біргемін, бірақ... - деді күмілжіді. Оны түсіне қойған Кәрім: - Әлия, Әлияжан, ештеңе етпейді, ол баланың мен заңды әкесі боламын, тәрбиелеп жеткіземін, ол бізге бөгет емес, қайта қызық емес пе? Әлия көз жасын сүртіп, Кәрімге қарап жылы жүзбен жымиып: - Сенің айтқаның болсын, сен отбасы, яғни отағасы емеспісің, - деді. Жастар Лебяжі ауданы орталығына орналасты. Кәрім тарих пәнінен мұғалім, Әлия аудандық кітапханаға орналасты. Кәрім көп жылдар мектеп директоры қызметін атқарып, зейнеткерлікке шықты. *** Кәрім өзінің туған жері Аққулы мекенде отбасымен ғұмыр сүруде. Етене жақыны қалмаса да туған өңір – ыстық. Туған жер Кәрім үшін қиын тағдырының тоғысқан жері. Осы шағын елді мекен басынан нендей оқиғаларды өткермеді. Қазіргі күн де оқиғаға толы. Соның бірі, аяқ астынан райкомның

бірінші хатшысының бастауымен Аққулы көлдің қалған жұрнағынан қамыс шабу науқанының басталуы еді. Кәрім мұндай тосын хабарды естісімен Қамқалы көлдің қамысын шабушыларға барып, жөн сұрады. Мұнда қолына шалғы алып бірінші хатшының өзі жүр екен. Шеттеу тұрған өзі оқытқан шәкірті, қазіргі шенеуніктің бірінен Кәрім ақырын: - Қарағым, қамысты неге щауып жатырсыңдар, бұл құрылысқа жарамайтын қамыс қой, - деп сұрады. - Ақсақал, бұл қамыс сіз айтқандай, құрылысқа шынында да жарамайды, ал малға азыққа жарайды, - деді шімірікпей. Бұл аз дегендей, - Кәрім аға, жазғы каникулда жоғарғы сынып оқушыларынан отряд құрып, қамыс шабуға жұмылдыру керек деген райкомның шешімі бар, - дегенді қоса айтты. Талай құрғақшылық жылдарын басынан өткерген бұл елдің халқы ешқашан қамыстан малға азық даярламап еді, мыналары несі екен, қамыс малға азық бола ма? Тоғай бойы шабындық емес пе? Оны қойғанда, бұрынғы замандағыдай емес, совхоздардың ауласы толған трактор, техника. Ал, шалғы, орақпен қамыс шабу деген не? Және де бұл жұмысқа аудан қызметкерлері еркек, әйеліне қарамай тегіс тартылған, жұмыстан кейін екі сағаттай мерзімге бәрі қамыс шабуға жұмылдырылған. Берекесіз іске қарап тұрып, Кәрімнің ойына осы Қамқалы көлдегі қанға боялған аққулар түсті. Мына көлдің көркі қамысты шабу, аққуларға қиянат емес пе? Қамысы кетсе, көлдің суы тартылады, одан енді бұл көл аққулар мекені болудан мәңгі қалмақ. Қамысты құлшына шауып, елге үлгі-өнеге көрсетіп жатқан райкомның бірінші хатшысы баяғы аққуларды атқан, қанға боялған Дайырға ұқсап кетті. Кәрімінң денесі түршікті. Ол аққуларға өшігіп, қамыс шапқызып еді, ал мыналардікі несі... Аққулар безіп кеткен мекенді Аққу деп атап, ойсыз, зердесіз іске даяр тұратын кеңес заманының шенеуніктері Қамқалы көлді қалпына келтірудің орнына, оны мүлдем құртуға әрекет жасап жатқандарына налыған Кәрім:

- Әй, бұл заман, оны басқарған бұл партияның ғұмыры ұзаққа бармас, - деп үйіне бет алды. *** Кәрім ұзақ жылдар мектепте тарих пәнінен сабақ берді, сонда бір түсінбегені, неге большевиктердің алапат саясаты қазақ халқын аштыққа алып келгені, отызыншы жылдардағы аштыққа, әсіресе негізінен қазақтардың ұшырағаны. Орыс, татарлар аштыққа дәп қазақтардай түскен жоқ. Неге солай болды дегенге уақыт өте байыппен жауап іздеуге мұрша болғанда, оның өз түсінігі қалыптаса бастады. Әрине, аштықты жоғарғы жақтағылар арнайы ұйымдастырмаса да, ол солардың солақай саясаттарының әсерінен болған нәтиже. Сол кездегі өкімет халық ғасырлар бойғы қалыптасқан күнкөріс тәртібіне бірден балта шапты. Қазақтың күнкөрісін ұйымдастырып отырған байлары еді. Бай атаулыны жау ретінде жоюға кіріскен өкімет халықтың ашығуына жол ашты. Ескі күн көріс тәртібі күшпен қиратылды, жаңа тәртіп әлі орныға алмай жатты, міне, осы кезде елде аштық орын алды. Оның үстіне Волга өңіріндегі халық аштыққа түсті, соларға көмек деп өзі де әлсіреп отырған елден ет, астық жинай бастады. Жинауын жинап алып, олар жеріне жетпей, қоймаларда шіріп жатты. Жиналған ет, астықты халыққа таратып беруге тиым салынды. Кәрімнің есіне Сергей Миронин деген облыс оқу бөлімінде орынбасар болған азаматтың айтқаны түсіп отыр. Ол: - Кәрім, мен большевиктер саясатына таңым бар. 30-жылдары елде аштық болғанда, менің әкем облыстық партия комитетінің хатшысы болып қызмет атқарды. Ол үйге үнемі қатты шаршап келетін. Мен болсам баламын, көшеде көп жүргем, сонда көретінім, аш өзегіне түсіп өліп жатқан қазақтар. Олардың ішінде әйелдер, тіптен қыз балалар да болатын. Көргенімнен жаным түршігіп, әкеме: - Папа, неге көшеде қазақтар аштан өліп жатыр. Неге қоймадан ет, астық бермейсіңдер, - деймін.

Олай дейтінім, папам: - Елден жинаған ет, астық қоймаларда босқа шіріп жатыр, - деп анама қиналып айтып отырғанын естігем. - Папа, деймін, - неге сол шіріп жатқандарды аштарға таратып бермейсіңдер, - деп болмаймын. Папамның мінезі жұмсақ еді. - О, балам-ау, ол менің қолымда емес, әттең, әттең, - деп тұнжырап отырып қалатын. Мен болсам әңгімемді күнде айтам: - Папа, көшеде адамдар аштан өлуде, бірдеме жасамайсыңдар ма, - деп айтуымды қоймадым. Мамам мені оңаша алып шығып: - Сергей, әкеңді қажай беруді тоқтат, онсыз да оған оңай болып жүрген жоқ, - дейтін, оны түсініп жатқан мен жоқ. Бір күні әкем кешке жадырап келді. - Сергей, балам, айтқаныңды орындап, бірінші хатшыға айттым, аш қазақтарға қоймадан ет, астық беретін болды, - деді. Шешем әкеме үрейлене қарады, әкем: - Не болса да бюрода мәселе қойдым, бұдан артық төзуге болмайды, тіптен мал бағатын кісі қалмайтын болды. Шешем үнсіз күрсініп, ыдыс-аяқты жинай бастады. Мен сол түні рахаттанып ұйықтадым. Бір апта өткен соң, әкемді таңертең біреулер алып кетті. Шешем жылап қала берді. Абыр-күбірден оянған мені әкем құшақтап тұрып: - Жігіт бол, мен көп кешікпей келемін, - деді. Мен оның жанарынан мұң көрдім, ол сол кеткеннен оралған жоқ. 1957 жылы, оның жазықсыз құрбан болғаны туралы ақталу қағазы келді. Міне, менің саған аштық туралы айтарым, - деді Сергей. - Оған қосарым, әкем сотталып, «халық жауы» атанған соң, шешем екеуімізді тұрған пәтерімізден қуып шықты. Әйтеуір, өлместің күнін көрдік. Аштық туралы бұл шындықтың бір беті болса, дана халқымыздың «құм жиналып тау болмас» дегені ойыма оралады. Сол кезде елді есірік дертіне шалдыққандар басқарды. Оларды халық

«шолақ белсенділер» деп атаған. Дұрыс тапқан атау. Халықты аштыққа ұрындырғандардың бірі осы «шолақ белсенділер». Мен сол кездегі жағдайға таң қаламын, күнкөріс үшін мені нағашым қазіргі Бесқарағай деген совхозға қой бағуға берді. Серебряников деген орыстың мыңдаған қойы болатын, соны кеңес өкіметі конфискациялап, өзін «халық жауы» деп итжеккенге жіберіп, совхоз ашқан. Сонда қой бағамын. Аштар көп, бірақ солар совхоздың малына ұрлық жасауды тіптен ойламайды. Мен 600 қой бағамын, елде аштық. Күн көрісім қойдың емшегіне жармасып, қозысымен бірге сүт емеміз, одан қалса бас шопанның әйелі қой сүтінен айран, құрт жасайды, содан жейміз. Бір күні екі ересек бала қой жайып жүр едік, шашы жалбыраған бір әйел келді, қараймын, аштықтан көзі шүңірейіп, көгеріп кеткен. Әзер таныдым, осы ауылдағы конфискацияға түскен байдың келіні, көрікті адам еді, қазір түр қалмаған. Біз қойдың сүтін сұрай келген шығар деп, тостағанмен қойдың сүтін сауып берейік деп ниеттеніп едік, ол: - Қарақтарым, өзгелерге баруға бетім жоқ, біреуің барып менің қызымды жер қойнауына беріңдерші, қазып, - деп қолындағы күрегін ұсынды. Мен баруға ыңғай білдірдім. - Жүрші, қарағым, сен құран, дұға білерсің, аталарың молда болды ғой, - деді әлсіреп. Үйіне енген соң, қыздың мәйітін іздесем, әйел маған су толы қара қазанды нұсқады. Сұмдық. Тұла бойым қалшылдап қоя берді. Қазанда бөлшектеп салынған қызыл бала, тегі пісіріп жемек болған. - Солай, қарағым, солай, денесін қазаннан алып жерге берейік, - деді. Әйтеуір дегенде қыз баланың қалған денесін әлденеге орап, жерге көміп, білетін дұғамды оқыдым. - Қарағым, болды, - деп әйел орнынан тұра бергенде, таң қалғаным, осы аз уақытта әйелдің шашы теп-тегіс аппақ болып шыға келді. Мен не істерімді білмей тұрған ем, әйел бара бер дегендей қолымен ишарат білдірді. Одан арғысын білмеймін, келе сала құлап, құсып, бір-екі күн төсек тартып қалдым. Тағы да ойлаймын, қазақтың тегіс аштыққа

ұрынуы, оның жылқы мінезділігінде. Адал тағамға әбден қалыптасқандығында. Әйтпесе, сол кезде дала саршұнағы дейтіндер, тағы аң жыртылып айрылады. Ертістегі не түрлі балықтар ше? Халық жылқы мінезді болды, содан аштыққа ұрынды. Аштық дегенде Кәрімнің есіне өзімен Семейде бірге оқығанда аралас болып кеткен Доскеннің айтқаны түсе береді. Ол қазақ жылқы мінезді, бұл әншейін айтылған сөз емес дейтін. Жылқы болмысы тазалық пен еркіндік. Ол қалай дейсің ғой? Жылқының осы қасиетін әкем басынан өткен әңгіме етіп, талай айтқаны есімде. - Мен жылқының мінезін білмейді екенмін. Ол табиғатынан ерекше жануар екен. Жылдағыдай соғым науқанына орай туғанынан далада жайылып өскен, былайша айтқанда, тағы боп кеткен, бес жастағы болса керек, жылқыны ұстап алып қораға енгізіп, бір ай шамасында жемге қоймақ ниетте арнайы күтімге қойдық. Жылқыны көруге келген бір танысым маған: - Пәленше, соғым керек болса бұл малды дереу сой, әйтпегенде өліп қалады, - деді. Мен болсам: - Қалай, қалай, күйлі мал емес пе, енді біраз күтсем... - деп едім, ол қолын бір сермеп: - Айтқанды істе, бұл мал болмайды, - деді. Танысымның сөзіне жете мән бермедім. Қалайша семіз жылқы өліп қалмақ, оның үстіне алдында жем-сұлы, шөп-су дегендер. Байқаймын, танысымның айтқаны келе бастады, жылқым күннен-күнге семірмек түгіл, жүдей бастады. Сыры неде деп ауылдағы мал дәрігерін шақыртып көрсеттім, ол: - Жылқының дені сау, бірақ тағы мал қамаудан күйзеліп тұр, - деді. Қол жемінің дәмін татса, қайта ет жинар деп ойладым. Бірақ, жылқым аузына қылқан алмады. Бір күні танысым айтқандай өліп қалды. Танысым қас қылғандай: - Немене, ана жылқыны сойдың ба? - деді. Мен болған жайды айттым. Танысым:

- Ол тағы, еркін өскен жануар, қолға жастайынан үйретілмеген, ондай мал қол жемін жемейді, одан өлгенді қалайды. Әкемнің осы әңгімесінен кейін жылқы мінезді қазақ дегенге ойлана бастадым деп, Доскен осы хикаяны қайталап айтып отыратын. Кәрімнің балалық шағы көз алдында. Қаз қалпында. Япыр-ай, қазақ халқының 20-30 жылдардағы аштықтан қырылғаны осы жылқы мінезділігінде ғана ма екен? Қазақ та жылқы мінездігіне салып, өзінің халал тағамынан басқаны қорек етпей, қырылып қалғаны ма сонда? Жылқы мінезділік қазақтың тағалығы мен еркіндігі еді. Басынан ерік кеткен қазақ қандай қиын болса да, тазалығын сақтап, далада қаптаған саршұнақ, жылан, тағы басқаларын қорек етпей, адал тағамы болмаған соң қырыла берген. Кәрімнің өзіне-өзі қоятын сұрақтары күн өткен сайын молайып келеді. Сонда қалай болғаны деп қиналса да, көп сұрақтарға жауабы жоқ. Сол жылдары Алматы қаласындағы көшелерде тасбақаны қайнатып, еті мен сорпасын аштарға берген, оны тамақ деп ішкендер де болған, көбісі ішпеген. Арам тамақ жеуге дағдыланбаған қазақ аштан қырыла берген. Аштық жылдары тек аштықтан ғана емес, саясаттың тікелей құрбандары болды. Байлар, ауқаттылар конфискеленді, «халық жаулары» атылды, қуғындалды. Сонымен бірге, қайратты, жау жүректілері ГПУ-дің оғына ұшырады. Кәрім Қызыл түз көлі тұсындағы өз басынан кешкен оқиғаны есіне алса, өзіне қаратылып от шашып тұрған мылтықтар есіне түседі, көз алдына тістері ырсиған Дайырдың жексұрын кейпі келеді. *** Кәрімнің ойына әр нәрселер түсе береді. Әйелінің төрт ағайыны Ржев майданында опат болды. Қазір, құдайға шүкір, отбасы, бала-шаға, немерелерін қосқанда 12 жан, ал Әлияның төрт ағасы тірі болып елге оралғанда қаншама болар еді, міне, соғыстың салған ауыр зардабы. Өткеннен

ойы бүгінге ауысқанда, ол қоғамның ұйқысынан айырылғанын, социализмнің әлсірегенін сезеді. Жаңа заман басталғанға ұқсайды. Бұл дағдарыс басы. Сонда социализм несімен жаман еді? Социализмді құрушының бірі Дайыр болса, ол қалай жақсы қоғам болмақ. Қазақ халқы ең ауыр тағдырын осы социализм кезінде өткерді. Аққу ауылы тыныштықта болғанымен, орталық жақта, әсіресе Мәскеуде саяси, мәдени үрдістер қауырт жүруде. Тегі, социализмнің де, коммунистік партияның да күні тақағанға ұқсайды. Бірақ, қауіп бар. Оның мәнісі мынада. Тарихтан белгілі, пролетарлық революция іске асып, социализм орнату мақсатында Ресей аймағы, одан келе қазақ жұрты қанды қырғынға белшесінен батқан еді. Анығында, ол қырғындардың ауқымын да, зардаптарын да есептеген ешкім жоқ. «Революция зорлықсыз болмайды» деген ұранмен Ресей өз халқын, одан әріде оның қол астында болған Өзбекстан, Қазақстан, Түркмения, Тәжікстандарды ауыр қанды қырғындарға ұшыратты. Социализм орнады дегенмен, Сталин ойлап тапқан «таптар күресі» ушығып, репрессия басталып кетті. Өзге аймақтарды айтпағанда, Аққулы мекендегі адамдардың ішінен іріктеп-таңдап «халық жауларына» жататындарды қаладағы «Ақ түрмеге» жөнелтті. Бұл кезде аймақта бай қалмаған, бірақ ендігі жерде бай дегендерді адам түр-тұлғасына қарап анықтауды тәсіл етті. Түр-тұлғалары келісті адамдар «халық жауы» атанып сотталды. Енді социализм жойылып, коммунистер биліктен кеткенде сондай қырғын болып кете ме деген қаупімен Кәрім өзінің ізбасары, тарих пәнінің мұғалімі жас жігіт Болатпен бөліскен еді. - Иә, дәп солай болуы ықтимал. Соғыс болады, азамат соғысы, - деді ол, Кәрімнің қаупін күшейтіп. *** Кәрім ескі мектептің құрылысы туралы аудандық «Ленин жолы» газетіне шағын мақала жазып, соны өткізу үшін редакцияға бас сұғып еді, Бас редактор кеңсесінде көрші совхоздың парком хатшысы

Нағашыбек отыр екен, кіріп-шығып жатқандарды байқар емес, қызу әңгімеге кіріскен: - Былшыл! Кеңес өкіметі ешқашан құламақ емес. Оны құлатпақшы болған жаулар кезінде де аз болмаған, бірақ олардың қолдарынан не келді. Ештеңе! Өкімет әлі орнында, мығым. Коммунистерді жоятын қоғамда күш жоқ, болуы да мүмкін емес. Сен ана бір шуылдақтар сөзіне еріп жүрген шығарсың, шырақ. Байқа, күні ертең солармен бірге тазаруға түсіп кетпе? Біз тірі тұрғанда сендерге жол жоқ, ұқ осыны. Сені тәрбиелеп, оқытқан да осы өкімет, ендігі сөзің мынау, үй ішінен үй тігіп... Ол сөзін облыстық газеттен келген жас журналистке қарата айтып отыр. Партком тағы да бірдемелер айта бастап, өзінен-өзі ызадан булығып, қақалып-шашалып қалды. Жас журналист айтарын айтып болсын дегендей, үн қатпады. Ол ойланып отыр, күні кеше ғана ағайын-туыс болып, оны көргенде мәз-мейрам болып қалатын сияқты еді, бүгінгісі басқа. Егер қолында билік болса, мынаның аянары жоқ. Адам қалай тез өзгереді. Әлде азаматтық соғыс дегеннің нышаны осы ма екен? Революция заманында бірге туған бауырлар екі жақ болып соғысты емес пе? Сонда, туыстықтан да қымбат не болғаны, мына кісі соншама неге ызалы? Партком редактордан су сұрап ішті. Сәл басылған секілді. Алайда, өңі боп-боз. - Сен, сен, - деп тағы сөзін бастады. Жас журналист тыңдауға ниет білдірді. - Сен өз бетіңмен жүрмей, менің баламды желіктіріп жүрсің. Ол сенің жазғандарыңды, тіптен жастығының басына жастап жүр. Мен көрсем, сенің сандырақтарың жазылған газеттерді күресінге жыртып-жыртып лақтырамын, тіптен дәретханаға да қоймаймын. - Оныңыз дұрыс, ағасы. Дәретханадан басқалар оқып қояды ғой, - деді аудандық газеттің Бас редакторы. Басында сөз мәнісін ұқпай «иә, иә, даже соған жарамайды» деп отырған партком сәл ойланып, Бас редактордың кекесінін енді барып түсініп:

- Сен де солай де, онда жетіскен екенбіз, саған да ем қажет болды ғой! - деп Бас редакторға бажыра түсті. Редактор сасқан жоқ, күлімсіреп отыра берді. Партком сөзін әрі қарай жалғады. - Сен айтшы (жас журналистке бұрылып), соншама өш болатындай саған Кеңес өкіметі, Владимир Ильич не істеді, а? Жас журналистің шыдамы таусылды. - Ағасы, - деді. - Әуелі басын ашып алатын мәселе бар. Екеуіміз аталас туыс емес пе едік, бүгінде сізге не болған? Неден шошып отырсыз? Сізге нендей қауіп төнді? - Мен, ойыңда болсын, коммунистік партия қатарына Ұлы Отан соғысында өткенмін. Ел үшін, Жер үшін, тіптен, өмірге сол кезде келмеген сендер сияқты болашақ ұрпақ үшін қан төктім. Отаныма адал қызмет еттім. Содан бері нағыз коммунистпін. Бүгінде совхоздың партия ұйымын басқарамын, сондықтан сен сияқтылар маған бауыр емес – жау. Бас редактор: - Қатты кетпеңіз, ағайын. Бұны жау десеңіз, жетіскен екенсіз. Меніңше, нағыз жау, сіздің өз ішіңізде орнығып алған, жүрегіңіз әбден қарайған, алдымен өзіңізді-өзіңіз тазалап алыңыз, біреуге ақыл айтпастан бұрын. - Ә, солай ма, оңбаған, нағыз жау, дұшпан сен екенсің, енді білдім. Сен, сен, - деп Бас редакторды саусағымен нұсқағандай болып, тағы қақалыпшашалып қалды. Бас редактор орнынан атып тұрып: - Сіз, Нықа, аман-сауыңызда менің кеңсемнен тайып тұрыңыз, бізді қорқытатын 37-ші жыл емес, биыл 1989 жыл, болды, шығыңыз басты қатырмай, - деп күрт кетті. Партком есікті сарт жауып, шығып кетті. Кәрім ойға кетті. Иә, Кеңес өкіметі әлі орнында, коммунистер әлі билікте. Не өзгерді? Соншама еш өзгеріс жоқ, өзгеріс кейбір оқыс айтылып қалатын пікірлерде. Орталықтан бізге жетіп жатқан басылымдарда әңгіме қарқыны қатты. Социализмге, коммунистердің басқару тәсілдеріне қарсылық, наразылық, келіспеушілік. Күннен-

күнге Қазақстандағы басылым беттерінде ондай жағдайлар байқалғанымен, өткір емес. Парткомның жынына тигені жас журналистің «коммунистер саяси басқару жүйесін тоталитаризмге айналдырып жіберді» дегені. Мұның өзі оның ашқан жаңалығы емес, ол Мәскеу жақта жиі айтылып жүрген әңгіме. Үзілген әңгімені Бас редактор жалғастырды: - Сен енді аңғардың ба? - деді жас журналистке қарап. - Бұл ауданда социализм, Совет өкіметі әбден берік орнаған. Еш өзгеріс жоқ, болмайды да. Халыққа осы жағдай қолайлы. Осы тұрмысқа әбден көндіккен, өзгені қажет етпейді. Мұнда қандай істі болмасын тек күштеп, зорлап немесе жоғарғы жақтың жарлығымен әкелмесең, еш нәрсені қабылдамайды. Еш өзгерістің қажеті жоқ. Бұл жердің халқы тыныштықты ұнатады. - Сонда қалай, бұл аймақ елден бөлек арал емес қой. Араласу бар емес пе? Теледидар, радио, газет дегендер ше? Көздеріңді жұмып, құлақтарыңды тығындап қоясыңдар ма? - Телехабарларды көреміз, Мәскеудің каналдары бар. Кейінгі кезде Алматыдан «Қарыз бен парызды» көріп жүрміз. «Қазақ әдебиеті» газетінде біршама тәуір мақалалар шығып қалады, бірақ солардың бәрібір соншама халыққа әсері жоқ. Халық тыңдайды, көреді, оқиды, сонымен бәрін жауып қояды. - Қалайша, көрген, оқыған, білгендеріңді талқыға салмайсыңдар ма? - Кіммен, не кімдермен? Жұрттың қолы бос емес. Жиі қонақта боламыз не өзіміз қонаққа шақырамыз. Жігіттер карта ойнайды, арақ ішеді. Әйелдердікі, өзің білесің, өсек-аян. Содан шаршап үйлеріне тарасады. Ертең жұмыс. Одан кейін тағы сол сияқты күйбің тіршілік. - Аудан орталығы, мұнда мектеп, мәдениет үйі, кітапхана, - деп сөз бастап еді, оны бөгеп: - Оның бәрі айтуға бар, заты бөлек. Мектепте оқушылар оқиды. Одан өзге не бар. Әркім өз шаруасымен әлек. Саясат, идеология әлгі сияқтылардың қолында, оларға тыныштық керек. Бөтен сөзге өш. Әне күнгі сенің «Ауыл және нарық» деген

мақалаңды жариялап едім, барлық совхоз директорлары жиылып, райкомның бірінші хатшысына өтініш жасапты, бұл социализм ісіне қарсы диверсия деп. Жас журналистің күлкісі келді, бірақ күле алмады. Бұлар диверсия деп өздері түсінбейтін не түсінгісі келмейтін істерді айтады-ау, тегі. Әйтпегенде, дәл қазір совхоздарға нарықтық қатынастар енсе, еңбек өнімділігі, өнім сапасы артпас па еді. Өнім сапасы бүкіл елде мүлдем төмендеген, бұлай бола берсе не болмақ? Оны ойлайтын кімдер? Байқаймын, бұл ауданда жуық арада өзгерістер болар түрі жоқ. Кәрім келген жұмысын орындап, редакциядан шығып, көше бойлап жүре бергенде ауыл кеңесінің алдындағы бір топ таныстарын көріп, соларға қарай жүрді. - Қоғам деп, мемлекет деп, партия деп ұрандатып жүріп, өзімді, келешегімді ойламаппын, енді, міне, суға кеткен қайықтың тек ескектерін ғана ұстап қалыппын, - деп Партком Нағашыбек таусыла сөйлеп тұр. Сөзін жалғастырған ешкім болмаған соң, ол одан әрі ашына: - Мен халқыма адал қызмет еттім, коммунист болдым, бірақ біреудің ала жібін аттағам жоқ. Ленин іліміне қалтқысыз сендім, содан не шықты? Меншік ортақ дедім, содан маған тиген үлес қайда? Бәрі құмға сіңгендей жойылуда, - дей бергенде, оның сөзін Болат мұғалім бұзды: - Нықа, қате айтып отырсыз, социалистік ортақ меншік құмға сіңгендей жойылмақ емес, оның өзгелердің қолына өтіп кетуі ғажап емес. - Дұрыс айтасың, қарағым Болат. Солай болады. Ана совхоз директоры Бисенбай бар мүлікті анда-мында тасығанын бәріміз көріп-біліп отырмыз. Совхоз мүлкін саудалап, балаларына Алматыдан үй сатып әперді. Өзі елде жоқ машина сатып алып, мініп жүр. Ол да коммунист, бірақ айылын да жимайды. Тегі осындайлардың заманы туды ма деген қаупім бар. Мұндайларға «әй дейтін әже, қой дейтін қожа» жоқ. «Иә, иә, дөп айттың» деп отырғандар ішінен қауқылдасып, құптаған сыңай танытқандар болды.

- Солай, солай, мемлекеттік ортақ меншіктен бәріміз тиісті үлесімізді ала алмайтынымыз рас, бірақ сіздер шылапшындағы суды төгем деп, ондағы баланы бірге лақтырып тастамаңыздар, сақтық керек. Қазіргі заманның басты құндылығы, ол – елдің егемендігі. Оны қалайша естен шығармақпыз. Бұл ата-бабамыздың ғасырлар бойы арманы емес пе еді, сол арман орындалды, соны көңілге місе тұтайық, - деді мұғалім Сейіт. - Аш-жалаңаштарға егемендіктің не қажеті бар. Қалай десеңдер де, кешегі Кеңес кезеңіндегі өміріміз жақсы еді, - деді осылардың ішіндегі үлкені Бақтыбай. - Ақсақал, мұныңыз не, бұл шыныңыз ба, қалжыңыңыз ба, - деді мұғалім Сейіт түтігіп. Мұғалімнің аяқ астынан шамданғанына өзінше таң болған Бақтыбай: - Ал сен несіне жетістің. Егемендік саған не берді. Сенің жағдайың да белгілі. Үлкен ұлыңды оқытуға қаражатың болмай, әскерге жіберіп тындың, - деп кеңкілдеп күлген болды. Онысын көпшілік те жақтырмады білем, жиналғандар үнсіз қалды. - Ақсақал, неге ер баланың әскер қатарына барғаны мін болмақ, жолы болса, әскери борышын өтеп келген соң университетке түсер, түспесе елде еңбек етер. Әрбір мектеп бітірушінің жоғарғы оқу орнында оқуы міндет емес. - Әй, осы сен неге мені ақсақал, ақсақал деп тілдейсің, кәне менің сақалым, - деп Бақтыбай бетаузын сипап, сақал таппағанын мақтаныш етіп: - Мені ақсақал деуіңді тоқтат, - деді өңін суытып. Мұғалім Сейіт: - Мына Бақтыбайдың жасы жетпістен асты, ал әлі өзін ақсақал емеспін дейді. Сонда мұндайларды кім демекпіз, коммунист Бақтыбай дейміз бе, әлде жолдас Бақтыбай дейміз бе? - Мен Бақтыбайды ақсақал деуге қарсымын. Қазақтың қадірлі ақсақал деген сөзінің садағасы кетсін. Бұл шал ақсақалдыққа лайық емес, сөзіңді шығын етпе, қарағым Сейітжан, - деді алпысты қамқарып қалған Тайжан.

Бақтыбай түтігіп орнынан тұрып, отырғандарға ала көзімен қарап, әттең атарға оғым жоқ дегендей, зілдене: - Әттең, әттең, Сталин болса ғой, сендердің сазайларыңды беретін, - деп сөз тоспай сытылып кете барды. - Сталин демекші, шынында сондай адам қажет сияқты осы заманға, - деді баяғыдан сөзге араласпай шет тұрған Орал. Бұл кісі ел ішінде сыйлы, көптеген жылдар райкомның аппаратында қызмет атқарып, енді ғана зейнетке шыққан, көп артық сөзі жоқ, елге залалы тимеген, сөз тыңдаған кісіге айтары бар кісілікті адам. - Ореке, Сталин зұлымдыққа жиі барды емес пе, қазақ зиялылары сол заманда қынадай қырылғанын қайда қоямыз, - деді мұғалім Сейіт. - Сейітжан, солай болғаны рас, бірақ басқа амал болды ма? Социализм құрудың өзі өктемдікпен басталды емес пе? Революция дегеніміз өктемдік деп Ленин ашықтан-ашық жария етпеді ме? Осы іске бел шешіп кіріскен соң, басқаша басқаруға мүмкіндік қалды ма, ойлаймын, мемлекетті басқарудың өзге тәсілі болмады-ау, сірә. Сондықтан бұл іске жақсы, ізгі жандарды тартпады. Коммунизм деген ізгілік жолы деп партия қатарына өткендерді көптеп білемін. Олар коммунизм идеясына қалтқысыз сенген таза жандар еді. Ал, Сталин болса, соларды тиімді пайдалана білді. Оған да ақыл, парасат қажет емес пе? Сейіт қарағым, есіңде шығар, кәрі көкжал Унистон Черчилльдің Сталин туралы айтқан мадақ сөзі. - Есімде, есімде, Ореке! - Есіңде болса, алып Кеңестер Одағын әлемдік аса қуатты мемлекет жасаудағы Сталиннің еңбегі өлшеусіз, бірақ, мәселе оның тәсілінде болды ғой. - Ореке, сонда мақсатқа жетудегі Сталиннің тәсілін қолдайсыз ба? - Сейіт қарағым, заман ауысқан соң, ол жөнінде үзілді-кесілді пікір айту қиын. Мен Сталин туралы екі ойлы адаммын, сен мені түсін, оның тарихи ерлігі де, зұлымдығы да өлшеусіз, бұл тарихи тұлға

туралы замандар өткенімен, сөз таусылмақ емес. - Оның рас, Ореке, бірақ бүгін Сталинді дәріптеу қажет пе? - Дөп басып айта алмаймын, Сейіт қарағым. Менің ойым да кейінгі кездері он саққа кетіп қалатынды шығарды. Әне, анау, - деп Бақтыбайды нұсқап, - бір тоға, ол морт кетті. Сірә, ол дұрыс болмас. Егемендік туралы шолақ ойдан арылған жөн болар. Бұл ата-баба арманы екені рас, анық шындық. Күні кешегі 1986 жыл оқиғасын қайда қоймақсың. Ақыл таразысы деген ауыр мәселе, деп Орал бір күрсініп қойды. Жиналған жұрт үнсіз. Бәрінің жүзінде қиналыс дағы бар. Күн көріс қиындап, халықтың толқып тұрған кезі. Ақылшылар көп, олардан жұртқа пайда шамалы. Бұрын мемлекет болып, ұжымдасып күн кешіп келген жұрт бет-бетімен жайыла бастаған. Мұндай халді не деуге болады, бұл әлі бәсеке заманы емес, бәсекеге түсетін жағдайлар жоқ. Әңгіме әзірше күн көріс төңірегінде. Бақтыбайдың тоңмінезділік көрсетіп отырғаны да сол, оның үш ұлы, бір қызы бар. Төртеуі де ер жеткен, қолында, бәрі бос, жұмыс жоқ деп, әке-шешесінің зейнетақыларын күтіп отырғаны. Жағдай осылай болған соң, Бақтыбай қалай ашынбасын. Социализм кезінде жалақысы шамалы болса да, жұмыс табыла кететін, кейде жұмыс таңдау деген де болып қалатын. Соған үйренген халықтың бір парасының көңілі алаң. Осылай бола берсе күн көріс қалай болмақ? - Жаңа заман жаңалығы сол, жеке меншік деген шықты, - деді Болат. Ол сәл ойланып, сөзін жалғастырды. - Кеңес саясаты жеке меншікке түбегейлі қарсы болды. Бай, баю теріс идеология болатын. Байлық жасаушыларды спекулянттар деп атайтын. Кедейлік әділеттілік болып саналатын. Осы түсінік түбегейлі өзгеріске түсіп отыр. Жұрт көкейіндегі сауал, сонда жағдай қалай болмақ. Бұрынғыдай елде байлар мен кедейлер болып бөліну тәртібі орнамақ. Олай болса, ХХ ғасыр басында несіне революция жасап, қан төгіс болып, ел қырылып, социализм құрғанбыз. Сонда оның

бәрі теріс болғаны ма? Әке-шешелеріміз теріс өмір сүрген бе? - Менің бір танысым «өлеңнің ұйқасы, оның идеологиясы» деуші еді. Сол сияқты өлеңнің ұйқасы бұзылса не болмақ, - деді Сейіт. - Онда ақ өлең болмақ, - деді Болат. - Ақ өлеңнің ұйқасы мазмұнында, қазіргі қоғам да сол халде, сірә, - деді мұғалім Сейіт. - Бірақ, Секе, сол Қоғам дегеніміз бүгінде бар ма? Қоғам болуы үшін мүдде-мақсаттар бірлігі қажет. Мемлекет болғанымен, қоғам болу қиын болып тұр емес пе? Қоғам құру ұзаққа кететін шаруа, осы жолда шаршап, шалдығып қалмаймыз ба деген қаупім бар, - деді Болат. Сейіт: - Орыс халқында «қасқырдан қорықсаң орманға барма» деген мақал бар. Қоғам құру қиын іс деп, қолымызға құдай қолдап әкелген Тәуелсіздіктен қалайша бас тартпақпыз. Қоғам болудың іргетасы саясатта, яғни Тәуелсіздікте. - Айтып отырған ақ өлеңнің мазмұны – Тәуелсіздік дейміз, Сәке! - Әрине, солай. Тұрғандар жан-жаққа тарай бастады. Оларға метафора емес, бүгінгі күннің шындығы керек еді. Қалай өмір сүру, қалайша амалдар жасау. Үзілген жіпті жалғау қиын емес, бірақ оның қай жерінен үзілгенін анықтау ауыр болып тұрғаны. Бұлардың орта жасы елудің о жақ, бұ жағы. Бала күнінен көргендері, өсіп-өнген орталары Социалистік қоғам, ол болса сусып өтіп барады. Өткен күнді аңсап күн көруге болушы ма еді. Өткен күннен қалғаны өздері ғана, басқа не қалды. Кешегі қоғамның аты да, заты да жарамсыз болып барады. Ленин, Сталин дегендерге құрмет күн тәртібінен түсе бастаған. Кезінде Ленинге сілтеме жасамай сөз сөйлемейтін ел басшылары, партия жетекшілері өзге кәсіпке көшкен. Түк көріп-білмегендей қазіргі заманға бейімделу, енді бұл қоғамнан алатындарын есептеуде. Демек, коммунистер «дінінің» шикі болғаны анықталды, олар партбилеттерін тастап, өзге болуға тырысуда. Кәрім бала кезінде үлкендердің Кеңес өкіметі тура-

лы «Өтірікке құрылған өкімет өтірікпен құрыды» дегені есіне оралды. Өтіріктің өресі қысқа деген осы. Кәрім жиналған ортада әсте сөз айтуды ұнатпайтын. Ол ешқашан да дау-дамай, таластарға ден беріп қатыспайтын, өзгелерді тыңдайтын да қоятын. Кейін өзімен-өзі болып ой құшағында жүретін. Қызық. Ойлары бір арнаға түсіп, өсіпөніп Кәрім құдды кино көріп, не қызықты кітап оқып отырғандай күй кешетін. Ол жалғыз қалғанда жалықпайтын. Өзінен-өзі отыра беретін. Бұл нағашысы Бексұлтанның тәрбиесінен, бәлкім жеке басының ауыр тағдырынан болды ма екен? Нағашысы Бексұлтан: - Қарағым, Кәрім, ешқашан да қызбалыққа салынба, адамдармен таласқа түспе, тыңда да қой, кісі пікірін өзгертем деп әуреге түспе, - дейтін. Оның үстіне Кәрім кіммен сөйлессе де қуыстанып отыратын. Әсіресе, оның қайыршылық өмірі санасында тасқа басылғандай сайрап тұр. Ол жан сыры. Бұл сырды әйелі Әлия да білмейді. Бірде әбден бойы үйренгенін білдіріп, Әлия қолымен бетіндегі тыртықты сипалай отырып, еркелей: - Кәрім, сен қай соғыста болғансың, - деп еді, бойымен тоқ жүріп өткендей, әйелінің қолын қағып жіберіп, орнынан ұшып тұрып, бөлмеден шығып кетті. Әйелі бекер айтқан екем деп сескеніп, үнсіз қалды. Содан кейін бетіндегі қалың тыртық туралы екеуі арасында сөз болмады. Үлкендері Марат алғашқы сыныпқа барғанда: - Менің әкем соғысқа барған, жаралы болған, - деп келіп Кәрімді аймалап бетіндегі тыртығын көрсеткенде, әйелі баласын алып кетіп, сірә, оңашада дұрыстап түсіндірсе керек, ол енді мұндай әңгіме айтпайтындай болды. Әлия күйеуі Кәрімнің жұмсақ, жайдар мінезіне разы болып, ішінен өткен тарихты қазбаламайақ қояйын деп бекінген. Бірақ, күйеуінің басынан өткен бір ауыр оқиға барын сезетін де Кәрімді аяйтын. Себебі, Кәрім кей түндері түсінен шошынып оянып, терге малынып жатқанын талай көріп жүр. Сондықтан күйеуінің бойында бітпес жарасы бар

болса да, оның бетін ашып, қайта қанатудың қажет жоқ деп тапқан. Кәрім зейнекерлікке шыққан соң, Меккеге қажылық сапарға баруға ниеттенгенде Әлия қуанышын жасыра алмай: - Кәрім, бұл жақсы іс, аяқсытпай қажылыққа барып қайт, құдайға шүкір, жиналған тиын-тебен бар, - деп бәйек болды. Әлияның ішкі сыры ішінде. Ойы Кәрімге бір рухани сауығу ма, жеңілдеу ме, әйтеуір бір нәрсе қажет. Мына қажылық деген табылған шешім. Тосын шешіміме әйелім қалай қарайды деп күдік басып жүрген Кәрім мына сөздерді естігенде жадырап қалды. - Бұл жалған ғұмырда, Әлия, күнәсіз жан бар ма? Бәріміз де құдай алдында күнәлі, адам алдында кінәлі болдық емес пе? Заман солай болды ғой, деп бір күрсініп қойды. Шынында Кәрімнің көргені қорлық, зорлық, тек Леонид Брежнев ел басқарған кезде біршама жаймашуақ заман болды, одан беріде бір бітпес науқандар басталып кетті. Науқаншылдықтан Кәрімнің зәресі кетеді. Шіркін, бір қалыпты ғұмыр болса ғой деп тілейді ішінен, кей-кейде қайыршы болып жүрген кезі тәуір болып көрінеді бұған. Қайыршылық деген де адам баласының таусылмас жыры ғой. Тек, қайыршылық ел басына келмесін. Жалғыз жарым адамның қайыршы болғаны несі мін, тәйірі, - дейді Кәрім әлденелер ойына түскенде. *** Кәрім Ертістің жағасына келіп, асау өзеннің ағысын қызықтап отырғанды ұнататын. Ертіс кәрі – су. Күлтегін жазуларында аталады. Содан бері кәрі Ертіс не көрмеді, нендей оқиғаларды басынан кешірмеді. Дәл осы тұста неліктен Ертістің белі бүгіліп, Қиық атанды екен. Неге осы тұста тура ағысынан жаңылып, иіріліп барып жөн тапты. Ертістің бүгілген жерінде көл болған, оның қазірде жұрнағы ғана бар десе болғандай. Қазіргі Ертіс осы тұста арнасын өзгертіп, Қиық болмай тура арна тауып аға бастаған. Олай болуының бір себебі,

Ертістің оң қапталынан жаңа салынып жатқан Кереку қаласына құм, қиыршық тасыды. Ол құрылысқа қажет еді. Су деген сол, сәл жыра болса, соны қуалап кетеді. Ағыны қатты, арындап келе жатқан мол су құм, қиыршық алған жерге тың арна салып, Лебяжі тұрғындарының ертеде салған үйлеріне құлай-құлай жар жақындап, село оңға қарай ығыса берді, ығыса берді. Сөйтіп, Ертістің Қиық болып ағатын арнасы өзгерді, оның нәтижесінде бұрынғы айдын аққулар көлі өзге халге түсті. Көлдің суы азайып, аумағы кеміп, ондағы думанды құс базары тынып бітті. Ең бастысы, аққулар келмейтін болды. Көлден аққулар үркетін заман болып, бұл өңірдің құты қаша бастады. Жығылған үстіне жұдырық дегендей, 150 шақырымдай Ертістің сол қапталында ертегілерде айтылатын Тажал оты пайда болды. Аспанға саңырауқұлақтана шығатын қою түтінді Кәрім талай көрді. Басында атом сынағы кезінде село халқын далаға шығарып, бала-шағаны көрпе-киізбен жауып шара жүргізілсе, кейін саңырауқұлақтанған көрініске жұрттың еті үйренді. Тек, мектептің терезелерін қамыспен жауып, әйнектерді аман сақтап қалуға әрекеттер жасалатын. Ол кезде мектепті пеш жағып жылытатын, атом сынағы болғанда пештің күлі сынып ішін алып кетіп, балалардың бет-ауызы қап-қара күйе болып, олар күйені бір-біріне жағып, шуласып ойын жасайтын, сабақ болмай қалатын. Кәрім кейін білді, Курчатов қаласындағы сынақ полигонындағылардың айтуынша, атом қаруын жасауға, сынауға мол су керек екен. Сондықтан Кеңес еліндегі тұңғыш әрі аса қуатты атом полигонын Ертіс бойына салған. Суды Ертістен алып, сынаққа пайдаланған радиоактивті суды қайтадан Ертіске ағызатын. Халық осы суға шомылатын, өздері, малдары суын ішетін. Оның зардабы кейін шықты. Халық бұрын болмаған дерттерге ұшырап, елуден аса бере әр түрлі аурулардан өле берді. Осы залалды су Аққу көліне зардабын тигізді. Көл тұрған жерде бұрын кездеспеген шөптер өсе бастады. Халық су жайылған жерге картоп са-

лады, ол өнімді. Мұның себебі де радиацияға қатысты екенін Кәрім кейін білді. Семей полигоны аймағында дала, тоғай жемістері өнімді, өсімтал әрі іріленді. Басында халық мұнысы несі десе, кейін оған қалыптасты. Асылында бұл радиация әсері екенін біреу білсе, біреу білмеді. Орталықта атом полигонын таңдағанда әсіресе екі жайға көңіл бөлген, біріншісі, мол табиғи суы болуы керек, екіншісі, халық аз шоғырланған мекен болуы керек. Осы екі талапқа Ертіс өңірі дәл келгенге ұқсайды. Кәрі Ертістің мол суы оның бойын жайлаған жұртқа айтып болмас қасірет әкелді. Бұған айналайын Ертіс кінәлі емес, - дейді ішінен Кәрім. Ертіс өзені ғасырлар бойы ағып жатқан. Өзенді жағалағанның өзегі талмайды деп халық бойын қуалай кент те салған, қоныс та еткен. Өлеңнің ұйқасы бұзылғандай, қарт Ертістің арнасы өзгерді, ғасырлар бойы тасыған таза тұнығы лайланды, жер қадірін білмегендер бойын қоныс етті. Содан аққулы көлі суалды, аққулар қайта ұшып келмейтін болды. Бұл өзгеріс адам қолымен жасалған табиғатқа қастандық болатын. Кәрім Ертіс жағасында отырып ойға кеткенде, есіне үнемі нағашысы Бексұлтан түсетін. Марқұм тоқсанға жете дүниеден озды. Ақыл-есі сау, санасы сергек қалпында көз жұмды. Әлі есінде, нағашысын қатты науқас деген соң, қызметтен сұранып, қасында бірнеше күн күзетте отырды. Бексұлтан нағашысы текті еді. - Балам, Кәрім, сен көпті көрдің, ұмытпа, мүмкін болса, көрген-білгеніңді жария ет. Заман түзелер, сонда елдің, жердің қазынасы сөз болар, иншалла, - деп бір қойды. Кәрім әл үстінде жатқан Бексұлтан нағашысына қарап таң. Ауырып, әлсіреп, қиналып жатқан жанға ұқсамайды. Жүзі нұрлы, мейірімді. Ішінен ойлайды, осындай мейірімді жан қалай қолы барып мені шырылдатып, бетімді тілді. Сірә, мейірімділік, ізгілік табиғатында сырт көз сезбейтін қаталдық бар ма екен. Нағашысына қаншама зер сала қарағанмен, Кәрім оның жүзінен қаталдықтың нышанын көре алмады. Бір сәтте нағашысы күбірлеп өз иманын

айта бастады. Кәрім тыныстап алмақшы болған көрші бөлмедегі молданы дереу шақырып келді. Ол үш рет нағашысының иманын айтты. Кәрім біледі, нағашысы осыдан бір жеті бұрын ағайынтуыстарымен бақұлдасып, өсиетін айтқан. Өзін қай жерге жерлеу, сүйегіне кімдер түседі деген сияқты ырымдарды түсіндірген. Енді иманға ғана мұқтаж болып жатқаны. Молда дауыстап нағашысының иманын айтқан соң, жақын-жуықтар да жиылып қалды. Кенет Бексұлтан нағашысы басын көтергендей әрекеттеніп Кәрімге қарай арнап: - Кәрімжан, Ертіс ағып жатыр ма? - деді де сылқ етіп жүре берді. Кәрімнің құлағы шуылдап кетті. Әлдекімдер дауыс сала бастап еді, мінезді молда: - Тәйт, шуылдамаңдар, - деп тыйып тастады. Бұл Бексұлтан ақсақалдың өтініші болатын. - Мен өлгенде жылаушы болмаңдар, иншалла, Алланың ақ өлімімен, туыстардың ортасында кетіп барамын, ешкімге өкпем жоқ. Сабыр сақтаңдар, деген. Бексұлтан нағашысының дүниеден өтерде неге: - Кәрімжан, Ертіс ағып жатыр ма? - деп сұрады екен. - Нағашы, қарт Ертіс бұрынғыша ағып жатыр, - деп айтайын десе, оны еститін нағашысы жоқ, дүниеден өтіп кетті. Жауап ала алмайтыны біле тұра: - Ертіс ағып жатыр ма? - деп неліктен сұрады екен. Бұл Кәрім үшін жұмбақ. Көп кейін Кәрім ойланды, шіркін, Бексұлтан нағашысының басына өркениетті елдердегідей құлыптас қойып, соған соңғы сөзін: «Ертіс ағып жатыр ма?» деп жазса ғой деп те арман етті. Бірақ уақыт өтті, дәстүр басқа. Алайда, дана қария Бексұлтан қарт Ертістің ағып жатқанын тегіннентегін сұрамағаны анық. Кейінгі кездерде Ертіске барып сайраңдап, серуен құрып суға түсіп келгендерден нағашысы Бексұлтан сияқты: - Қалай, Ертіс ағып жатыр ма? - деп сұрауды әдетке айналдыра бастағанына өзі таң қалатын

болды. Осы сауалды қойғанда, әйелі Әлия мұнысы несі дегендей Кәрімге бажырая қарайтын. Әйелінің көзқарасынан шынында да қысылатын Кәрім, бұл сауалды айтпауға тырысып бағатын, бірақ аңдаусызда аузынан шығып кететін еді. *** Кәрімді ойлар мазалағанда Ертісті бойлап серуендеп, оның ағысымен бірге тұтаса түпсіз ойларға кететін. - Жаратушы жаман адам жаратпайды, - деуді кейінгі кездері жиі қайталайтын болды. Адамды жаман десек, Жаратушының жаратқанын місе тұтпаушылық, ол шайтандық жол. Сол үшін періште шайтанға айналып, «лағнет қамытын» кимеп пе еді. Дүниеде адамның жаманы жоқ, наданы бар. Ал, надандыққа кешірім бар ма? Болуы керек, олай болмаса надандық әлемді жаулап алмақ. Кәрімге қарсы айтушылар, ол қалайша десе: - Ол былай деп ойлаймын. Біз кей адамнан оның бойында жоқ қасиетті іздеп әуре болып, оны мазалаймыз, тіптен азаптаймыз. Бойында жоқ қасиеті үшін оны жазғыруға бола ма? Жоқ, болмайды. Ал, біз болсақ, адамды түсінуден гөрі, оны жазғыруға даяр тұрамыз. Осымыз дұрыс па? Кәрім Ертіс жағасында оңаша өзіне-өзі сауал қойып, шамасынша оған жауап іздейді. Есіне кеше ғана газеттен оқыған Иран-ғайып ақынның: «Пенделіктің күнәсін, Мен де – кештім. Сен де – кеш!» - дегені түсті. Рас сөз. Күнә пенделікке қатысты. Пенде болған соң, күнәлі болмау мүмкін бе? Сөздің ашығы сол, күнәсіз бұл жалғанда пенде жоқ. Мәселе күнәларыңды сезінбей, өзіңді періште кейпіндемін деп алдауда. Періштелік ізгілік болғанымен, адам періште болмақ емес. Періштелікке ұмтылу, ынта жасау, әрине ақ ниет, алайда оның орындалуы қалай болмақ? Ақ ниеттің орындалуы, іске асуы адам баласынан кереметтей қуатты талап етпек. Ізгі іс өзінен-өзі болмақ емес, ол тереңнен тамыр алатын жағдай. Сондықтан адам көбінесе пендешілікке

құмар. Пендешілік дегеніміз жаманшылықтың жағасы. Ол жерде тұрып жаманшылықтан аман қалу әркімнің қолынан келе бере ме екен? ¬Өйткені, жаманшылықтың қолына бір түскенді жібергісі жоқ. Асылы, әуел бастан жаманшылыққа ұрынбау, бұл да айтуға ғана жеңіл сөз, адам пенде болған соң, қалайша жаманшылыққа ұрынбай күн көруі, өмір сүруі мүмкін. Жалпы, жаманшылықсыз күн көру мүмкін бе? Бұл сауалдың таразысы бір Алла. Ал, біздерге қатысты сөз, Иран-Ғайып айтқандай, пенделіктің күнәсін кешіре білуіміз керек. Пенделіктің күнәсі – жауыздық немесе сатқындық емес. Бұл екеуі пенделіктің күнәсіне сыймайтын ауыр қылмыстар. Кәрім ұзақ жылдар тәрбие, білім берумен айналысты. Не көрмеді, басынан нендей оқиғалар өтпеді. Бәрін көрді десе болғандай, кітап жазар ма еді. Адамдар періште емес, бұл дүние жұмақ емес. Кім болсын жастайынан жамандықтың жағасында, сондықтан оларға: тәрбие, білім, дін қажет. Олар жамандықтан сақтаушылар, алайда адамдарды жамандық жағасынан мүлдем алыс алып кете алмақ емес. Адам баласы жамандықтың жағасында өсіп-өнеді, ол оның тағдыры. Адамға басқа тағдыр бұйырмаған. Адам өмірге жақсылық жасау үшін келген. Келісейік. Биік ой. Алайда, ол неге жамандық жағасында дүниеге келген. Сонда шындық қайсы. Неге адам өмірге келмей жатып, дүниеге жаманшылық енген? Сонда өмірдің мәні не болмақ? Адам баласы қызық. Білуге қажеті жоқ сауалға жауап іздеп өзінөзі қинайды. Егер, әрбір адам өмірдің мәнін, не өмір сүрудің мәнін ұғынса, бұл жалғанда қызық қала ма? Өмір сүруге деген қуат қала ма? Бәрі түсінікті болса, не үшін өмір сүрмекпіз. Өмірде кешпейтін не бар, кешпеуге пенденің қай қылығы татиды? Нені кешпеуге болады, әрине, сатқындықты, оның өзінде елге сатқындық жасағанды. Бұл сатқындықтың ең зоры емес пе? Адамдардың бірін-бірі сатуы үздіксіз үдемелі болып бара жатқанда қайтпекпіз деген де сана ма-

залауда. Сатқындықты біле тұра кешіру үшін де биік сана керек шығар, сірә? Өлім жазасына мораторийдың мәнісі неде? Кәрімді ой лектері қалжыратты, отырған жерінде қисайып, көзі ілініп кетті. Түс көрді. Түсінде баяғы айдын көл, беті толы аққулар, беймарал тіршілік... *** Кәрім жолға жиналды. Әйеліне: - Керекуге барып, ондағы туыстарға дұға оқып, зират етіп қайтпақпын, - деді. Ойы Дайырдың басына барып қайту. Ол кейінгі жылдары түсіне мүлдем енбейтін болған. Таңы бар. Неге бұлай болды. Шіркін, адам деген сол, мазалап түсіне ене бергенде азап көріп еді, енді, міне, мүлдем ұмыт бола бастағанда Кәрімге тағы қобалжу сезімін туғызды. Ойы мазалай берген соң, өзі қойған белгісін көріп, басына дұға оқып қайтайын, қалай болғанда да мұсылман баласы емес пе деп шешті. Оның бергі жағында мына жетпіске қадам басқан шағында кешірімді болмаса, дүниенің не болғаны? Кәрім өзіне таныс Кереку қаласының Абай көшесіндегі базарын аралап шықты. Көзі бір-екі қайыршыларға түсіп еді, әлденелер ойына оралып, бойы түршігіп кетті. Сол-ақ екен, қасына алпамсадай біреу келіп: - Құдай үшін, қайыр, - деп қарсы алдына тұрып алды. Кәрім жыға таныды, бұл мана автовокзалда дәп осылай деп қайыр сұраған қайыршы. Кәрім оған садақа берген. Міне, тағы алдынан шығып тұр. Бұл қайыршы емес, алаяқтың өзі. - Ағайын, мына автовокзалда сұрағаныңды бердім ғой, ендігің не? - деп еді, анау бұлқан-талқан болып ашуланып, Кәрімге бір зәрін төкті. Кәрім: - Сен қайыршы емессің. Нағыз қайыршы бұлай болмайды, - деп онымен тәжікелеспей, бұрылып кете берді. Кәрім осы ғұмырында өмір сүру мен өмір туралы ойлану бір нәрсе емес екенін ұққандай болды. Өмір туралы ой өмір сүруге бөгет. Өмірдің ғасырлар бойы қалыптасқан өз ағысы бар, одан асып

шықсаң рәсуә болмақсың, сондықтан белгілі салтсана, қалыптасқан дәстүр, ғұрыптар негізінде өмір сүре берген жөн. Мұндай түсініктерді қоғамдық пікір десіп жатады. Адамның өмір сүру тәртібіне, қоғамдық пікірге қарсы келмегені жөн, олай болмаса оған неше түрлі кінәлар тағыла бастамақ. Адамдар өздері сияқты өмір сүрмейтіндерді, әдетте қабылдағысы келмейді. Әр адам өз санасына, өз түсінігіне шамалап құйып алғаны бар, сонысынан шыққысы жоқ. Өмір туралы түпсіз ойға кеткендер үшін өмір сүрудің өзге өрістері ашылмақ, оған сай өмір сүру қиын шаруа. Анығында, көпшілікке өмір туралы ой жер ортасы жасынан ауған соң ене бастайды, оның өзінде әркімге емес, кейбіреулеріне ғана. Себебі, өмір туралы ойлану, оған даярлығы жоқ жандарға қайғы әкелмек, бірақ қайғының да түрі көп емес пе? Айталық, меңіреу қайғы, ол адамды терең дағдарысқа түсіретін ауыр дерт. Ал, хакім Абай: «Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман» - деген. Қайғыны ойлау арманды ұлғайтатын сана екен. Бұл керемет! Арманның ұлғаюы, ол болашақтың өрісі деген түсінікке байланысты ниет. Арман дегеніміз болашақ туралы сана десек, қайғы сол болашақты меңзеп тұр. Ал, Қорқыттан қалған «Қайда барсаң, Қорқыттың көрі» деген не мағынада айтылды екен? Қорқыттың қайғысы ажалдан қашу ма, онда не? Ақын Мағжан Жұмабаев Қорқыттың жан жұмбағын шешпек болғанын жазды емес пе? Өмір мен жан жұмбағы бір-бірінен алыс кеткен ұғымдар емес. Жан болмаса өмір бізге беймәлім. Ал, өмір дегенде, біз оны түсіну үшін өмір сүру деген не, өмір мәні деген не, адам деген кім т.б. сансыз сұрақтарға бара береміз. Қорқыт болса осыларды өлім арқылы түйіндеген, өмірдің ақиқаты – өлім дегенге келген. Бұл, әрине қайғы, бірақ биік ойды талап ететін қайғы. Осы тұста адамзатқа дін қажет болған. Дін – сезім мен сананың түйіскен тұсы болса керек. Жан жұмбағының шешілуі Қорқыттың ажалы. Ажалсыз өмір жоқ, дүние жоқ, жан жұмбағы жоқ, ең бастысы – адам жоқ.

Осы ойлармен арпалысып, Кәрім зиратқа тез жетті. Зират танымастай өзгерген. Зираттың қақ жартысы жермен жексен етілген, орнына завод салыпты. Дайырдың моласын қанша іздесе де таппады. Орны жоқ. Тегістеліп, жер болып кеткенге ұқсайды. Іздегенін таппағанына іші удай ашыды. Дайырдың моласымен бірге өзі де бірдемелерін жоғалтып алғандай сезінді. Кенет көзі бір шеті көрініп жатқан темірге түсті. Көтеріп жерден алса, тот басқан, баяғыда өзі белгі етіп қойған қалың қаңылтыр, жазулары өше бастаған, бірақ оқуға болады, сол Бекетов Дайыр деген жазу. Белгісі болса өзі де осы маңда ғой деп, мұсылман дәстүрімен дұға оқып, бетін сипады. Кәрім өзіне-өзі таң, бойы жеңілдеп, тыңайып қалған секілді. Иығын басып тұрған жүк түскендей, бойын тіктеді. Аяғын басып көрді, қимылы жеңіл. О дүние-ай, иығымды жүк, кек жүгі басып жүр екен ғой, енді одан арылдым ба тегі... Есіне қайыршы болып жүргенде Дайырдың өзін оятып алып, «дүние керемет» - дегені есіне түсті. Сондағы Дайырдың керемет дегені не еді, иә, иә – ол адамды аяу сезімі болатын. Қолы қанға батқан қарақшы сонда алтын тапқандай: - Адамды аяу қандай рахат сезім, - деп жаңалық ашқанын жария етіп еді. Кек алу адамды азапқа салу ма? Жоқ. Біреуді азапқа салу, өзіңді қоса азаптау, демек өзіңді азат ету үшін азаптан құтыл, бойыңды билеген кектен құтыл, кешірімді бол! Ол үшін адамды аяу сезімі оянуы керек. Міне, Кәрім де жаңалық ашты. Күйеуі үшін өш алған Салиманы көз алдына келтірді. Осы оқиға Кәрімнің жадында әбден жатталған, кек, кекшілдік сезімін оятқан жай еді, енді ол солғын тарта бастады. Адамға кекшіл болғаннан кешірімді болуды соңғы жылдары жиі айтып жүргенімен, оны енді ғана жанымен жете ұққандай болды. Кешірімді болу кек азабынан азат болу, өзіңді тұтқыннан босату. Кәрім иығынан батпандай жүк түскендей, ширақ

басып, зираттан алыстап бара жатты. ЭПИЛОГ Кәрім Меккеге қажылыққа сапарға бірге барып қайтқан жолсерігі екеуі ата-баба зиратына дұға етіп, Аққуға қайтып келе жатыр еді. Жолсерігі: - Ақсақал, әне, әне, ананы қараңыз, - деп, жолдың сол жағындағы шағын көл бетіндегі қалқып жүрген қос аққуларды қолымен көрсетті. Таңертеңнен басын тіктеп көтеруге шамасы келмей, сырқаттанып келе жатқан Кәрім, тосын хабарға елең ете түсті. - Аққу, қайдағы аққулар, олар бұл өңірден безіп кетпеп пе еді. Қайда, қайда, - деп машинадан түсіп, көлге қарай бірнеше қадам жасап тұра қалып: - Әй, айналайындар-ай, айналайындар-ай, - деп құдды жас балаларға қарата айтқандай, елпеңдеп қалды. - Айналайындар, өздерінің атамекен көлін іздеп келгендері ғой, аталарының жолымен. Өкініштісі, көлдері суалған. Бірақ, аққулардың оралғандары жақсы. Бұл жақсылықтың нышаны, ырыс, құт, береке нышаны, айналайындар-ай! Кәрім жолсерігіне бұрылып: - Арман сол, аққулы көл қалпына келсе, шіркін, бұлар қос-қостан қаптап ұшып келіп, баяғыдай ертегі заман болар еді, - дегенге ғана шамасы келіп, тұрған жерінде теңселе бастады. Түсі ме, өңі ме, көз алдына қанға боялған аққулар, өршелене көл қамысын шауып жатқан райкомның бірінші хатшысының бейнесі, қайтадан қанға боялған аққулар келе бастады. Кәрім бұл тамырларының қысымынан болып, басына шапқан қан тамшылары екенін білмеді. Ол жайлап барып, жерге жантайды. Жолсерігі денесін түзеп, шалқалатып, үстіндегі шапанын дереу шешіп алып, Кәрімнің басына қойды. Кәрім көзін ашты. Иманын айтқысы келген ниет білдіріп еді, жолсерігі дауыстап иманын үш рет қайталап айтып шықты. Кәрім жеңілдегендей болып: - Қалай, Ертіс ағып жатыр ма? - деді. Жолсерігі не дерін білмей үнсіз қалды. Кәрім

күлімсірегендей нұрланып еді, енді бір сәтте өңі қаша бастады. Жолсерігі тамырын ұстады, Кәрімнің тұла бойынан тіршілік белгісі сезілмеді. Бұл 1990 жылдың тамыз айында болған оқиға еді. Романда кездесетін тарихи адамдар есімі Абай Құнанбайұлы (Ибраһим) (1845-1904) – ақын, ойшыл; Абылай хан Уәлиұлы (1711-1781) – қазақ ханы; Асан қайғы Сәбитұлы (XIV-XVғғ.) – саясаткер, жырау, «Жер Ұйық» – ілімінің негізін салушы; Әбілқайыр хан (1693-1748) – қазақ ханы, қолбасшы; Әлихан төре Нұрмұхамедұлы Бөкейханов (18701937) – қоғам және мемлекет қайраткері, «Алаш» қозғалысының басшыларының бірі; Баба Түкті Шашты Әзіз (ш.ХІІ-ХІІІ ғғ.) – қазақ ауыз әдебиетінде жиі кездесетін әулие; Байбөрі – Кенебай бидің баласы; Барақ сұлтан (т.ж.б. - 1750) – қазақ сұлтаны; Баян Қасаболатұлы (1710/15-1757) – қазақ батыры; Боздақ – Кенебай бидің баласы; Григорий Николаевич Потанин (1835-1920) – орыстың географ ғалымы, этнограф, публицист; Ералы, Нұралы – Әбілқайыр ханның ұлдары; Ер Едіге (1340-1419) – Ноғай Ордасының көшбасшысы, би; Ерсары (1690-1771) – Батыр Баянның ағасы; Жамансары – Кенебай бидің баласы; Жаубасар – Қамбар батырдың әкесі; Жоламан – Кенебай бидің баласы; Иран Ғайып (1947 ж.т.) – қазақ ақыны; Карл Маркс (1818-1883) – неміс ғалымы, экономист, марксизмнің негізін салушы; Кәкітай Ысқақұлы Құнанбаев (1868-1915) – Абайдың кіші інісі Ысқақтың ұлы; Кенебай би (шамамен 1650-1732) – Төле бидің замандасы, белгілі би; Қазыбек би Келдібекұлы (1665-1765) – мемлекет және қоғам қайраткері, Орта жүздің төбе

биі, «Жеті жарғы» аталатын заңдар кодексін шығарушылардың бірі; Қамбар батыр – «Қара қасқа» атты Қамбар жырының басты кейіпкері, Ноғайлының атақты батыры; Қараман – Кенебай бидің баласы; Қонысбай – Қараманның баласы; Қорқыт (VIII-IX ғғ.) – ежелгі түркі тайпаларының ойшылы, абыз, қобызшы; Құнанбай Өскенбайұлы (1804-1986 ж.) – Абайдың әкесі, аға сұлтан, қоғам қайраткері; әкесі Өскенбай Ырғызбайұлы Тобықты елін билеген беделді адам болған; оның 4 әйелі болды: бәйбішесі Әйбөбектен (Күңке) Құдайберді туды, 2-ші әйелі Ұлжаннан Тәңірберді, Ибраһим (Абай), Ысқак, Оспан; Айғыз деген әйелінен Халиулла, Смағұл, Кәмшат туған; 4-ші әйелі Нұрғанымнан ұрпақ жоқ; Құсайын болыс – Темірғалы Нұрекеннің баласы; Ленин Владимир Ильич (Ульянов) (18701924) – революционер, орыс большевизмінің негізін салушы, 1917 жылғы Октябрь социалистік революциясының ұйымдастырушысы және жетекшісі; Мағжан Бекенұлы Жұмабаев (1893-1938) – ақын; Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы (1858-1931) – фольклортанушы, этнограф; Мұқағали Сүлейменұлы Мақатаев (1931-1976) – ақын; Николай ІІ патша (1868-1918) – Ресей империясының соңғы патшасы; Нұрекен – қазақтан шыққан тұңғыш қажы; Темірғалы Нұрекен (1858-ө.ж.б.) – қоғам қайраткері, Ресейдің 2-ші Мем.Думасының депутаты (20.02-03.06.1907); Оразбай – Сапаның немере ағасы, қажы; Емельян Иванович Пугачев (1742-1775) – дон казагы, Ресейдегі 1773-1775 жылдарғы Крестьян соғысын бастаушы; Романовтар әулеті – XVI ғасырдың соңынан бастап осы текке ие болып келген орыс бояр тұқымы; 1613 жылдан бастап – орыс патшаларының әулеті және 1721 жылдан бастап – бүкілресейлік

императорлардың әулеті; Сапа (1859-1932) – орта шаруа; Сексенбай (1818-1917) – Сапаның әкесі; Сталин Иосиф Виссарионович (1878/79-1953) – КСРО-ны құрушы және соның басшысы; Тасан – Кенебай бидің баласы; Төле би Әлібекұлы (1663-1756) – мемлекет және қоғам қайраткері, Ұлы жүздің төбе биі, «Жеті жарғы» деп аталатын заңдар кодексін шығарушылардың бірі; Уақ – қазақтың руының аты; Уахит хазірет – Темірғалы Нұрекеннің замандасы; Уинстон Черчилль (1874-1965) – британдық мемлекет және саясат қайраткері, Ұлыбританияның премьер-министрі (1940-1945, 1951-1955), әскери адам, журналист, жазушы, әдебиет бойынша Нобель сыйлығының лауреаты (1953); Шабан – Кенебай бидің баласы; Шәкәрім Құдайбердіұлы (Шаһкәрім) (18581931) – ақын, ойшыл; Шоқан Уәлиханов Шыңғысұлы (1835-1865) – ғалым, этнограф, географ;

99 «Дастархан»

Єабит Сапаров «тАлАй Жерде тАлАй өлең шАшылды...» ЖАлтыр. АБАй көшесІнде. Баяғы көше. Бала боп ойнап жүгірген, Әуестік жеңіп,қоңызға, құртқа үңілген... Баяғы көше. Замана желі соқты ма? Көп адам тұрған көк үйлер бүгін бүлінген... Баяғы көше. Ойнаған, жүрген, алысқан, Великке мініп, желменен жүйрік жарысқан... Баяғы көше. Адамы бірақ өзгерген, Сонау бір жүздер ұшып кеткендей ғарышқа?! Баяғы көше. Бұрынғы бала шығардай, Балғындар қайда жататын шулап ұлардай? Баяғы көше. Таба алмай бірін сандалдым. Жылыстап кеттім, аялдап ұзақ тұра алмай... Баяғы көше. Той тойлап, гулеп, әндеткен, Құшағы дәйім ғашық жандарды тербеткен. Баяғы көше. Құлазып көңілім аттандым, Ән кеткен екен, мен үшін сенен сән кеткен! Мен сҮйген ЖАлтыр БҰл еМес Өткен күн – құрдым бір елес, Сол бала қайда күлегеш? Көшемді көріп, мұңайдым, Мен сүйген Жалтыр бұл емес... Үйлердің орны – күйелеш, Болғандай қатты бір егес. Аузындай шалдың тісі жоқ,

100

Мен жүрген көше бұл емес... Көп үйлер қайда сыңсыған, Көк үйлер оқшау қымсынар. Керексіз қалған дәу төбет, Иесін іздеп қыңсылар... Өткен күн – түпсіз бір елес, Өткенсіз өмір түлемес. Білмеймін сені, Кеңтүбек, Мен сүйген Жалтыр бұл емес... Р.S.Кеңтүбек – Жалтырдың қазіргі аты. Қаратоғай. Жалтыр. Жалпаққұмда жаттың ба? Тәтті мұңға баттың ба? Патша қақпа өттің бе? Шоқ бүлдірген таптың ба? Қаратоғай бардың ба? Жұпарына қандың ба? Арасынан өзіңе Керегіңді алдың ба? Бөдесте де болдың ба? Талдан қармақ жондың ба? Қалың ағаш арасы, Қорықпастан қондың ба?! Ай-ай, менің ағашым, Тапқан Көкпен жарасым! Мен кетермін бір күні, Сен мәңгілік қаласың... Кішкентай ауыл Кішкентай ауыл. Қираған, сынған, бүлінген, Бір елес сынды жайнаған жастық күнімнен. Мына бір жерде ұлы мен қызы жиналып, Ана бір шетте ақсүйек іздеп жүгірген...

101

Сонау бір көгал балалар допқа таласқан, Ойнаған тынбай. Сол шаққа бәрі жарасқан. Қармағың алып, Қарасу бойлап кеткенде, Күлімдеп қарап тұратын еді-ау Ақ Аспан! Кішкентай ауыл. Жұртына келдім, жыладым. Бақ тайған жердің шаңына келіп, құладым. Мазақтап мені қарқылдап ұшты қарғалар, Аулақтау жерде отырды күліп құладүн... Семей Бұ қалада менің жастығым өткен, Жастығым өткен шырайлы... Сондықтан болар шаһардан барлық, Семейім маған ұнайды... Көшеге симай жүретін едік, Жүретін едік шуласып... Не пайда енді білгеннен бүгін, Сондай бір кездің тумасын... Осынша неге іздедің екен? Көк көйлек киген қызыңды... Жүгіріп оған жете де алмайсың, Арада көпір бұзылды... Семейді сағыну Жапырақтар сыбдырлайды... Сыбдырлайды, не дейді? «Ойла» дей ме Семейді?! Ол Семейде не қалды? Бәрі... бәрі өзгерген. Кездеспейді көзкөрген. Ескі дос та ұмытты, «Хат жазам», – деп сөз берген... Құшақтаймын дейсің бе, Адамдарын кез-келген?! Қауышамын дейсің бе? Сол бір тәтті кездермен?!

102

Қол ұстасып жағада, Сырласады басқалар... Сенің көріп соларды, Қос көзіңнен жас тамар... Бөденелі Шоқ талдай ғана ауылым, Ертістің сол жақ бетінде. Дауыл мен желдің өтінде... Цивилизация шетінде. Тығылып атом баурына, Аман қаламын дедің бе? Жетем деп нұрлы не күнге?! Ол кезде бірін білмедік... Көктемде бірге гүлдедік, Жаңарған жасыл тоғаймен, Біздер де жайнап,түрленіп... Ақ көйлек киген топ бала, Көшенің құмын кешетін, Білінбей сөйтіп өсетін... Көршінің қызы аймаңдай, Көкейді, құрғыр, тесетін... Қайда екен қазір сол достар?! Аулында шалқып жүр ме екен? Армандары да бір ме екен?! Ұлдары бойлап теректей, Қыздары бір-бір гүл ме екен?! Жеті жыл ғана тұрсақ та, Маған да ыстық бұл мекен! Кереку. Қоңыр кептер. Қоңыр кептер. Шоқақтаған – мүгедек. Көріктілер ішіндегі – сүмелек. Зырылдаған жорға құстар қасында, Көз сүрінер кемтарлығы – тым ерек... Секектеген қоңыр кептер. Үргедек. Оған-дағы жылу керек, нұр керек.

103

Топ ішіне қосылмаған сорлым-ай, Олар – жеке, бұл да өзінше бір бөлек... Сен де бір кез көппен бірге жүрдің бе? Мынау өмір – керемет! – деп білдің бе? Бір аяқтан айрылдың да, сорладың, Қуат күші кемігендей Күннің де... Екі аяқты түсіне ме жаныңды? Кембағалдық қасіретің,зарыңды?! ...Шемішкемді соған қарай бораттым, Соған қарай лақтырдым мен нанымды... Павлодар Менің қалам, Жарқыраған оттары. Айлағыңда кемедейін аппағым. Саған деген сағынышты мен дәйім, Жүрегімнің түкпірінде сақтадым... Менің қалам, Ыстық маған әр талы, Жүрегім де саған қарай тартады. Сағынышты күндерімнің куәсі Бола бергін, бола бергін, Бол тағы! Айта бергін: «Шағын ғана қала!» – деп , Олай сөйлеп бола алмаймын қара бет. Нью-Йорк, Париж, Лондон және Токио, Шекесінен қарай берсін «Бала!» – деп... Жүргім келер сенің ғана көшеңде, Жүрген мұнда әкем менен шешем де. Мен кетермін, сен қаларсың мәңгілік, Гүлзарыңда қызғалдақ боп өсем бе?! Атолл Суы бар тұщы, жемісті, Атолда неге тұрмадым?! Сауық пен сайран құрмадым?! Тауып ап қызды келісті?

104

Шараптан ішіп не күшті?! Гогендей неге болмадым?! Сұлуын неге сүймедім, Біріне мүлдем үйленіп, Солардың жырлап арманын? Қып-қызыл арай таңдарын?! Бұдан да бір күн жалығып, Желкенді қайық таңдадың?! Сонда сен Кімді алдадың?! Ауылда қалу – анығы... Ауылда – көрер жарығың... Жаңбыр Жаңбыр жауып тұр бүгін... Ауыл жапқан түндігін. Қаптап келіп қара бұлт, Молайтты ғой гүр-гүрін... Шоқпар ұстап дәу, пері, Қуып жүр ме бір-бірін?! Сарт-сұрт етіп биікте, Қаруларын сындырып?! Демография Әйелдерге жүктілік жарасады, Еркектерге мықтылық жарасады... Мықтылық пен жүктілік – егіз ұғым, Несіне олар «мен!», «мен!» – деп таласады?! Ұланғайыр далаңа ие болар, Көбейсін де қазақта бала саны... Әр сәбиге «шүкір!» – деп қуанатын, Дүнген менен ұйғырға қарашы ,әні?! 2-3 бала тапқан соң сап тиылар, Осы біздің әйелдер адасады... Ақбөкен Көрдім бе екен түсімде сайғақтарды?! Қар үстінде неге олар жайрап қалды? Автоматпен атыпты қарақшылар, Көрсетеді біреулер айғақтарды...

105

Адамзаттың пейілі бұзылған ба? Неге сонша құмартты қызыл қанға? Қорықпайды көктегі Құдайдан да, Қорықпайды жердегі Қызырдан да?! Не жазығы бар еді жануардың, Қаны бардың, кеудеде жаны бардың? Сәкен жазған ақбөкен азаюда, Тоқтатыңдар қырғынды, жалынамын... Көрем бе деп қыр жаққа талай бардым, Саф ауамен салқындап арайландым. ...Жезкиігі көзіме көрінбеді-ау, Жақсыкелді, Кәкімбек ағайлардың... Өлеңдерім Жауламай-ақ қойсын олар шың басын, Бірақ, бірақ... сөрелерде тұрмасын. Жел айдаған қаңбақтардай күздегі, Өлеңдерім тоқтамастан зырласын! Қырау шалған секілді ме шашымды, Жасырғанмен бола ма екен жасымды?! Қарағайдың бүршіктері секілді, Талай жерде талай өлең шашылды... Жолдас болып жоталыға, жалдыға, Біз биіктен қарап көрдік малдыға... Тиін көмген жаңғақтардай жаздағы, Талай жерде талай өлең қалды ма? Жаңа толқын Жаңа толқын жетілді таптап өтер, Атасының басынан аттап өтер. Қара өлеңді кәдімгі «таппақ» етер. Өзінде жоқ, өзгені жаттап өтер. Бірдеңені сұрасаң, «менбес», «менбес», Тақылдатып таңдайын тақ-тақ етер! «Мен шошимын кейінгі балалардан», Алыстаған кемедей жағалаудан. Тамырынан ажырап бара ма осы, Әсем тілін қалдырған бабалардан?!

106

107

Сергей Горбунов ЖизнЬ ПродолЖАется... АрМия рАзБитА – Куда ты прешь – оглоблей тебя по хребтине! – прокуренный голос бригадира, перешедший в вопль, взмыл над полевым станом, заглушив рев «фордзона-путиловца» и скрежет железной бочки, которую он подмял ребристым железным колесом. – Стой, кобель некастрированный, пока я тебе ребра не пересчитал! Стой, кому говорю! Ерофеич – старший и по должности, и по годам в полеводческой бригаде № 3 колхоза «Власть Советов» – силился на ходу запрыгнуть на трактор и стащить с него Семку Бастрюкова. Но тот уже сам, с испугу заглушив движок так, что «фордзон» паралитиком задергался на месте, сиганул с него. Споткнувшись, встал на раскорячку и тут же принял вертикальное положение благодаря Ерофеичубригадиру, который изловчился перепоясать Семку кнутом. – Я тебя еще не так разделаю, – старик вцепился одной рукой в ворот фуфайки подростка, а другой потрясал кнутовищем. – Глянь, как ты бочку изуродовал! Как я ее теперь на эмтээс сдам, черт безглазый? Семен из-под опущенных век видел, что бочке из-под солярки действительно досталось: в ее вогнутом боку зияла рваная дыра. И надо же ей было оказаться на пути «фордзона»! Другие целехонькие стоят, а эта вроде специально под колеса улеглась. А как все хорошо начиналось... Анюта, кухаркина помощница, видела, как он сел на трактор и, вроде бы не глядя на нее, несколько раз объехал вокруг

108

полевого стана. Прируливая с каждым витком поближе к дымящейся печке кашеваров, напоследок, для форсу и показа своего мастерства, он, Семка, лихо сделал вираж, закручивая трактор волчком, но не рассчитал и располосовал эту дурацкую бочку. Все это кувыркалось в голове Бастрюкова вперемешку со словами раскипятившегося бригадира. Подручный тракториста, а попросту смазчик и гонец – куда пошлют, уставившись на пучок полыньи, пробивавшейся сквозь оттаявшую землю, тупо улавливал, что трудодней ему не видать. Что он, Ерофеич, доложит о Семкиных художествах его матери, чтобы она проучила сына-лоботряса. Последняя фраза обидела подростка. Он уже собрался возразить бригадиру и сказать, что работает не хуже мужиков, которые ушли на фронт, но осекся. Замолчал и Ерофеич. Из-за березового лесочка вынырнул мотоцикл и, стрельнув движком, направился к ним. Бригадир что-то пробормотал, из чего Семен лишь разобрал: «Принесла нелегкая». Ездок тем временем откинул подножку у своего «коня», сделав пару шагов и вроде не замечая никого, тяжелым взглядом обвел полевой стан. На какое-то время его внимание было сосредоточено на покореженной бочке, а затем два буравящих глаза впились в Ерофеича. – Кто? – вопрос сквозь едва приоткрывшиеся губы был обращен к бригадиру. Тот почему-то по-армейски вытянулся в струнку и с нескрываемым страхом уставился на приехавшего молодого мужчину в фуражке и в форме сотрудника НКВД, в шинели, застегнутой лишь на верхнюю пуговицу, отчего она лежала на плечах спрашивающего на манер кавказской бурки. – Кто? – повторный вопрос на этот раз пробился сквозь губы как рычание. – Да вот, мальчонка, – виски Ерофеича покрылись испариной, – хотел трактор за землянки отогнать, да зацепил ненароком бочку. Да вы не волнуйтесь, мы ее отремонтируем... Уполномоченный НКВД, не обращая внимания на слова бригадира, поднял руку на уровне груди

109

и, как пистолетом, ткнул пальцем в сторону Семки. – Ты? Дыхание сперло у Бастрюкова, и он, лишь подтверждая, мелко затряс головой, как загипнотизированный глядя на палец старшего лейтенанта. Ткнув им в сторону подростка еще раз, энкавэдэшник сказал, как вырубил: – Сегодня в девятнадцать ноль-ноль. В моем кабинете в политотделе МТС. – и к Ерофеичу: – Пойдемте, гражданин Иголин, доложите, как у вас идет посевная. ...До вечера Семен Бастрюков отработал в каком-то полузабытьи, в обед лишь поковырялся в тарелке с пшенным супом и вылез из-за артельного стола, хотя до этого происшествия не прочь был попросить добавку. От предстоящей встречи с уполномоченным НКВД в животе было и без еды тяжело, что-то там жгло и сосало, и сердце отчего-то сжималось, как воробышек в руке. Хотя Семка и взбадривал себя тем, что приезжавший на полевой стан старший лейтенант – это его односельчанин Пашка Криворотов, который учился в одном классе со старшим Семкиным братом. После школы братуха пошел учиться на тракториста (теперь танкистом воюет), а Пашка стал комсомольским вожаком их колхоза и завклубом. Потом он попал в райком комсомола, а оттуда, сказывали, послали его на какие-то курсы, и появился он в селе перед войной уже не Пашкой и не Павликом (как звали его комсомолята-сверстники), а товарищем лейтенантом или Павлом Федотовичем – смотря для кого, где и как. И внешне Криворотов изменился. Теперь он если и улыбался, то лишь уголками губ. И перестал размахивать при ходьбе руками, а обрел медленную походку, многозначительные движения. И, видимо, кому-то подражая, носил шинель, накинув на плечи и не вдевая руки в рукава. Все панибратства сельчан он пресек сразу, да и таких, кто лез в друзья, было мало. НКВД не знал ни родных, ни друзей, и поэтому даже старики-родители Павла побаивались своего (и в то же время чужого) серьезного сына.

110

Семке повезло: полуторка привезла семена пшеницы, а назад подбросила его до машинно-тракторной станции. И в кабинете у Криворотова он появился даже раньше, чем его вызывали. Отложив в сторону какие-то бумаги, старший лейтенант, сидящий все так же в полунакинутой шинели, положил перед собой чистые листки и сурово стал смотреть на подростка, стоящего у двери с фуражкой в руке. Выждав паузу, сидящий за столом, так же в упор разглядывая Семена, наконец промолвил: – Фамилия, имя, отчество, год рождения? – Да вы же меня знаете, Павел Федотович, – Бастрюков натянуто улыбнулся, собираясь докончить фразу рассказом о брате. Грозный окрик смял его пытающееся казаться благодушным лицо, как лист бумаги. – Я тебе не Павел Федотович, а гражданин старший лейтенант НКВД! Ты что, в цирк пришел?! Быстро – фамилия, имя, отчество, год рождения? Семка доложил, где родился, кто родители и родня и чем они сейчас, в войну, занимаются. – А теперь, – голос звучал по-прежнему зловеще-требовательно, – рассказывай, кто тебе поручил испортить бочки из-под солярки? – Никто не поручал! – и для пущей убедительности Бастрюков добавил: – Честное слово! – Ты это брось! Мы все видим и все знаем. Кто в понедельник у вас за ужином, когда Клава Мелехова читала в газете вслух сводку с фронта, восхваляя фашистов, сказал: «Ох, и прут на нас немцы...». – Не знаю, – подросток затряс головой. – Меня там не было. Я Антонине Ивановне помогал трактор ремонтировать. – Ну да ладно, к этому мы еще вернемся. Так кто тебе задание дал? Ерофеич?! А может, кто из МТС? – Да никто мне ничего не говорил, – Семка чуть не плакал, чувствуя, что Криворотов затягивает его в водоворот, какие бывают весной при большой воде на их речке. – Я сам сел и поехал, а она под колесо попала... – Значит, сам, – ручка что-то начала строчить на бумаге. – А кто еще с тобой в банде вредителей?

111

– В какой банде?! – Бастрюков не заметил, как невольно перешел от испуга на крик. – Никого со мной не было! Я сам наехал на нее! – Это ты в городе следователю расскажешь. Комсомолец? – Да, – липкий пот заструился по спине подростка. – Считай, что уже исключен! Оружие есть? – Нет! – Семен чуть не плакал. Но в то же время ему померещилось, что в глазах старшего лейтенанта НКВД на долю секунды промелькнула смешинка и даже жалость к нему, Семке. Тем более что следующий вопрос был о том, что пишет брат с фронта. – Воюет, товарищ старший лейтенант. Медаль получил, – подросток попытался улыбнуться приветливо, как бывает, когда мирятся. Но вновь «лист бумаги» был скомкан грозным окриком, где каждое слово чеканилось: – Я тебе – не товарищ! Ты знаешь, в чем ты обвиняешься?! Семка уже не мог сдержать слезы, которые медленно поползли по щекам. – Бочку раздавил, – наконец выдохнул он, чтобы не разреветься. – Нет – легко отделаться хочешь! Ты танковый экипаж, где твой брат, убил! – К-к-а-а-к! – Бастрюков плакал, не стесняясь, попеременно вытирая рукавом фуфайки то глаза, то нос. – Как убил?! – А очень просто! Эти пустые бочки Ерофеич должен вернуть в МТС. Оттуда их отвезут для заливки солярки на нефтебазу. Часть этих бочек должна пойти на фронт. В том числе и та, что ты по вражескому заданию (молчать!!!) раздавил. Так как бочки нет, то танк твоего брата был заправлен не полностью. Во время боя он остановился и был подбит. Все погибли... Рыдания уже колотили подростка, но уполномоченный НКВД, не обращая внимания, чеканил, как приговор. – Значит, танка нет. В нашей наступательной ли-

112

нии образовалась брешь. Сквозь нее просочились вражеские танки и пехота. Они вышли в тыл нашей армии и, несмотря на ее героическое сопротивление, благодаря твоей диверсии, разбили ее. А это, между прочим, пахнет расстрелом. Бригада ваша за потворство врагу народа, то есть тебе, и разгром армии пойдет в Сибирь! А сейчас вот здесь распишись по поводу своих показаний. Пока что я тебя отпускаю. Буду думать, что с тобой сделать. Если кто станет интересоваться, о чем мы говорили, или заметишь подозрительное что, а возможно, и вредительство, доложишь при встрече мне. Иди и помни: мы – всюду. ...Как Семка вышел из конторы политотдела – он не помнил, как ни старался потом восстановить все в памяти. Одно лишь всплывало: пришел он в себя далеко в степи, за селом. В противоположной стороне от бригады. С мокрой левой штаниной и хлюпающим носом. «Артек» Лицо классного руководителя было таинственным. И говорила она приглушенным голосом так, чтобы школьники, гомонящие в коридоре на большой перемене, не слышали, что она по секрету сообщала ученику Сергею Панкратову. Его, председателя совета отряда шестого «Б» класса, учительница выловила, когда он пытался догнать одноклассника. Поэтому разгоряченный пионерский вожак не сразу понял, о чем почти что шепотом сказала Людмила Петровна. А когда уловил смысл, то его бросило в жар. Ему, единственному в школе, не самому лучшему по успеваемости ученику, предлагают поехать в пионерский лагерь «Артек»! Но предварительно его родители должны быстро выкупить у директора школы «горящую» путевку в эту Всесоюзную здравницу детей. И если он, Сережа, желает быть в «Артеке», то должен сейчас же сообщить об этом маме или папе, и пусть они оплатят 80 рублей. Последние слова и цифру, равную маминой зарплате швеи в ателье мод, Сергей дослушивал уже

113

на бегу. Смахнув с вешалки в классе свое осеннее пальтишко и нахлобучив фуражку, он вылетел из школы, плохо что соображая. Поэтому к маме в пошивочный цех, находящийся от школы за многие километры, на другом конце города, он поехал не на автобусе, а помчался во всю прыть бегом по улицам. Позже, вспоминая этот детский марафон, Панкратов сделал вывод, что ни в юношеской футбольной команде, ни на Северном флоте, когда им устраивали изнурительные кроссы и лыжные забеги, ни в других жизненных ситуациях – он никогда так не бегал. Сама мысль, что он, Серега, поедет в «Артек» на Черное море, о чем мечтали все школьники Советского Союза и других стран, в том числе угнетенные капитализмом негритянские дети, придавала ему силы, и он бежал и бежал, отмеряя ногами метры. О том, как хорошо в «Артеке», Сережа знал из газеты «Пионерская правда», ему и братьям ее выписывали родители, а также из киножурналов, которые обязательно демонстрировали в кинотеатрах перед началом фильмов. А еще – по фотографиям и рассказам Иры Неверовой – девочки из того же класса, где учился Панкратов. Все были в курсе, что Ирину воспитывает одна мама, которая где-то работает уборщицей. И что этой маленькой и болезненной девочке, чем-то похожей на мышку, помогает родительский совет школы, покупая ей ученическую форму и зимнюю одежду. А в пятом классе Иру направили, так же осенью, в «Артек», и она приехала оттуда уже зимой – радостная, с гербарием для школы и памятным альбомом фотографий. Посмотреть их приходили даже из других классов, при этом все не скрывали зависти, рассматривали виды «Артека», море и пальмы, ребят из других стран, запечатленных рядом с Ириной. И каждый мечтал быть на ее месте. Сергей, разглядывая фото, тоже представлял, что если бы ему повезло и он попал бы в «Артек», то непременно искупался бы в море, даже если бы оно было холодным, а затем перезнакомился бы со всеми ребя-

114

тами. Особенно с негритянскими. И рассказал бы им, как в 1917 году люди его, Серегиной, страны, сделав Октябрьскую революцию, прогнали царя и буржуев и теперь живут хорошо. И у них, в Африке и в Америке, надо тоже так поступить, и тогда в мире не будет угнетенных и голодных. …Обрывки этих мыслей и видений всплывали в памяти Панкратова и сейчас, когда он отяжелевшими ногами раскручивал километры забега. Но чаще появлялось желание упасть на еще не сильно холодную октябрьскую землю и лежать – не двигаясь. Или вцепиться в какое-либо дерево или в столб электроосвещения, убегающие за его спину, и стоять, заглатывая воздух, которого не хватало. Так, где бегом, где пешком, держась рукой за бок, в котором «кололо», Сергей приближался к маминому цеху ателье мод. И когда он с раскрасневшимся, распаренным лицом, со всклоченными мокрыми волосами, тяжело дыша, вбежал в зал, где работали швеи, то наделал там переполох среди женщин, которые знали детей друг друга. Когда шум и вопросы стихли, Сережа, сбиваясь, рассказал о путевке в «Артек» и о деньгах, которые надо заплатить сейчас. Названная школьником сумма вызвала у женщин что-то вроде шока. Весь день строча на машинке и орудуя иглой, они знали истинную цену заработной плате и той сумме, что назвал сын их подруги Марии. Некоторые швеи, даже «не разгибаясь» весь день, не зарабатывали столько за месяц, сколько надо было выложить за путевку в этот знаменитый пионерский лагерь. Поэтому в цехе стало тихо. Растерянно глядя по сторонам, застыла и Мария. А потом кто-то из швей, махнув рукой, как саблей, сказал: - Да ты, что, Маша, думаешь! Сыну счастье привалило – в «Артек» поедет! Это же память на всю жизнь! - Да я и сама, девчонки, так же думаю. Да вот только где я сейчас такую сумму найду? Дома до получки двадцать рублей осталось. …Ответ на вопрос был найден быстро: швеи

115

«сбросились» у кого сколько было, недостающие суммы подкинули закройщицы и начальник цеха. И счастливые Мария и ее сын заспешили в школу. Туда они на автобусе добрались значительно быстрее, чем бежал Сережа. И сразу же прямиком направились в кабинет директора. Та их встретила радушно, но с извинениями: «горящую» путевку уже продали. Ее купили родители другого мальчика. Он жил рядом со школой. Долгое лето Звук заработавшего мотора машины вывел муху из оцепенения. Она недовольно повертела головой, затем протёрла передними лапками глаза, а присосками остальных четырёх крепче прижалась к нижней части панели приборов, чтобы не упасть. Сюда, поближе к двигателю, муху загнали осенние заморозки, которые с каждым днем всё сильней студили воздух и землю. От этого холода кровь насекомого становилась такой вязкой, что трудно было взмахивать крылышками и шевелить лапками. Скорее всего, однажды муха застыла бы гденибудь в уголочке и тихо распрощалась с жизнью. Но ей повезло. В один из уходящих дней «бабьего лета» она, пролетая мимо машины, стоявшей у дачного домика, почувствовала, как из приоткрытого окна автомобиля струится тёплый воздух. Правда, он пах бензином, но это было лучше, чем мёрзнуть на улице. И муха, не раздумывая, юркнула в салон. Её удача оказалась ещё и в том, что мужчина, сидевший за рулём этой железной коробки, ездил много и часто, и мотор, даже тогда, когда переставал работать, ещё долго отдавал теплом. Там, где на панели приборов обосновалось проворное насекомое, жить было можно. А ещё мужчина всегда куда-то спешил. Он даже в обед торопливо проглатывал пищу в салоне своего авто, роняя, к великой радости мухи, крошки на пол. И когда мужчина куда-то ненадолго отлучался — она наедалась вволю, чтобы не быть раздавленной позже, когда владелец автомобиля усаживался в кресло и начинал нажимать ногами на педали. На-

116

ездившись, он ставил машину под навес и уходил, хлопнув дверью, домой, и тогда муха, оставаясь в одиночестве, принималась вспоминать лето. Оно у неё почему-то начиналось с урагана, налетевшего на город. И хотя муха всеми волосками своего тельца чувствовала приближение непогоды и своевременно спряталась под куском картона на мусорной куче, это её не спасло от смерча. Он, неся в себе пыль, клочки бумаги, какие-то обрывки и сорванные с деревьев листья, обрушился на мусорную кучу, взметнул вверх картон вместе с мухой и понёсся дальше. Тугие струи воздуха вскоре оторвали насекомое от её средства передвижения, секли её песком, мяли и рвали на части в слепой ярости стихии, а потом, умчав куда-то за город, швырнули в пахучую смородиновую кущу. Ударившись больно о шершавую ветку, муха упала на землю и в каком-то забытьи поползла поближе к основанию куста. А дальше — провалилась в черноту беспамятства. Она не слышала раскатов грома, шума ливня, хлеставшего по земле и листьям, и очнулась лишь тогда, когда одна из капель, оставленных ушедшей грозой на листьях кустарника, шлёпнулась рядом с мухой, обдав её водяной пылью. Невольная путешественница, выбравшись из своего укрытия, попила дождевой влаги и вяло поползла наверх, туда, куда проникало тепло солнечных лучей и откуда шёл круживший голову запах цветов и озона. Так муха очутилась в дачном садоводстве. Новая обстановка оказалась такой необычной, что она всё реже и реже вспоминала своё прежнее житьё. Да разве в нём было столько цветов, наполненных ароматным, сладким нектаром на любой вкус, и сока переспелых ягод! Когда они ей надоедали, она летела на мусорную свалку на окраине садоводства и там находила другую еду по вкусу. Бывало и так, что, воровато озираясь, муха пробиралась в дачные домики и, пока хозяева работали в саду и на грядках, успевала обследовать то, что было на столах или крошками упало на пол. Такое разнообразное меню бодрило муху, и она даже округлилась, на-

117

брав вес. Но безмятежная и сытная жизнь на даче таила и опасность. Однажды, попав в замаскированную пауком сеть, она едва не стала его добычей. Но, сумев всё же вырваться, и потом, тщательно очищаясь от липких остатков тенёт, она усвоила науку всегда остерегаться пауков, которые не только плели кружева паутин, но и прыгали на жертву из засады, а то и набрасывали на неё, словно аркан, липкую нить. Коварными были и богомолы, застывшие на растениях с молитвенно сложенными лапками и напоминавшие зелёный росток. Муха видела, как одна из её новых знакомых, ничего не подозревая, подползла к такому зелёному сучку и тут же молниеносно была схвачена двумя мускулистыми зазубренными лапками. Что было дальше, муха не видела, в страхе умчавшись подальше. Имелся у неё и ещё один враг. Вообще-то их было больше — стрекозы, наездники, стрижи тоже заставляли её смотреть во все стороны выпуклыми глазами, но юркая мухоловка превосходила их всех. Эта серенькая маленькая пичужка сновала среди переплетения веток кустов и деревьев, старательно отлавливая мушиное племя для прокорма прожорливых птенцов. Лишь постоянная бдительность не единожды спасала муху от этой неутомимой охотницы. И всё равно, отойдя от очередного страха быть съеденной, муха была счастлива тем, что ветер занес её в царство нектара и нежнейших запахов цветов, на которых она и обитала, качаясь, словно на качелях, когда летний лёгкий ветерок начинал перебирать макушки растений. …Так, блаженствуя в царстве цветов и в компании таких же вальяжных мух, она и не заметила, как лето пошло на убыль. Это муха увидела в потускневшем солнце, которое перестало припекать, как прежде, и в том, что привычные цветы стали увядать и всё меньше и меньше давать нектара. А те, что начали расцветать в преддверии осени, имели слабый запах и малую толику сладкого сока. А тут и северный ветер всё чаще и чаще стал пролетать над дачами, срывая с деревьев и кустов жёл-

118

тые и багряные листья. В эти дни муха пряталась где-нибудь в укромном месте, куда не залетал ветер, и начинала грустить. И такое уныние у неё было всё чаще, ей не хотелось расставаться с уходящим летом. Она даже собралась лететь вслед за ним, но не знала, в какую сторону и далеко ли это. Одна из её попыток такого перелёта и закончилась тем, что муха оказалась в салоне автомобиля, где нашла то, что искала — тепло и еду. Как-то муха попыталась подсчитать, сколько дней она катается в автомобиле, и сбилась со счёта. Но это её не огорчило: какая разница — десять или двадцать дней? Она жива, здорова и даже, осмелев, перебирается на самый верх панели, поближе к лобовому стеклу, где от мотора дует тёплый ветер. Муха осмелела потому, что сообразила: мужчина её приметил, но, в отличие от людей в дачном садоводстве, не стал прогонять, а начал что-то ей говорить. Что именно — она не поняла, но голос у него был тихий и ласковый. В это утро муха, дождавшись, когда мотор прогреется и в салон начнёт поступать тёплый воздух, сноровисто выползла из укрытия на свет, к лобовому стеклу. Так они ездили почти весь день, а потом небо потемнело, от стекла машины повеяло холодом, и муха увидела, как на улице закружились тысячи её белых подруг. Они бились в стекло машины и прилипали к нему холодными лепёшками. Мужчина передвинул какой-то рычажок и по стеклу туда-сюда забегали две пластины, сбрасывая в сторону налипших белых мух. А их становилось всё больше и больше. Они заполнили весь воздух, покрыли белым покрывалом дорогу так, что машина начала скользить, и мужчина заговорил сердито. Обстановка и на улице, и в салоне стала такой, что муха решила уползти куда подальше, чтобы не расстраивать себя. Разомлев от тепла и укачавшись от неровного движения автомобиля, муха задремала. Она не услышала, как хозяин приехал на стоянку и поставил машину под навес. Как, выйдя из машины и открыв дверцу, присел на корточки, высматривая её, а не

119

увидев, с досадой закрыл машину и ушёл домой. Муха спала, не зная, что зимой мужчина не ездит на своей машине. На стоянку он теперь придёт в апреле, когда растает снег. Мобилизация В тот воскресный полдень радио, страшась вылетающих из динамика слов, объявило голосом Молотова о провокации немецко-фашистских войск на западных границах СССР. Председатель Совета Народных Комиссаров говорил еще что-то, но все население страны с замиранием сердец поняло: это – война. И сразу жизнь раскололась на две половины: ту, что была до этого, хлесткого, как звук выстрела, слова, и сегодняшнюю, наполненную смутными тревогами и предчувствиями ожидаемых бед. О них уже который день думал Прокоп Зуйков. Вот и сейчас, после ночной смены на кирпичном заводе, его голову тяготили мысли о том, что не сегодня-завтра ему, двадцатисемилетнему обжигальщику кирпича, придет повестка из военкомата. И уйдет он на фронт, не завершив всех дел: оставив без опоры беременную жену и сына-малолетку, не починенную прохудившуюся крышу в их глинобитном доме, не выкопанную картошку, посаженную в пойме реки и ждущую прополки, а также козу и кур, которым следовало бы припасти корма на зиму. Так, перебирая житейские хлопоты, мыслил кирпичных дел мастер, привыкший все делать основательно, с запасом прочности. Оттого он не сразу услышал, что к нему обращаются, а когда повернул голову, то увидел подростка, по виду недавнего выпускника школы, который вновь спросил: где на этой окраине города находится 3-я Кирпичная улица? Прокоп жил на ней – еще полностью не застроенной – и знал всех ее жителей. Поэтому он и поинтересовался: кого именно на ней ищет паренек? Тот раскрыл брезентовую, вроде офицерской, сумку, висевшую на боку, и достал пачку повесток. - Зуйков мне нужен. Прокоп Иванович, – посыльный смотрел пытливо и выжидающе.

120

…Несмотря на жаркое утро конца июня, обжигальщика прошиб холодный пот. Он знал, что будет мобилизован, готовился к этому часу, но не предполагал, что это случится так скоро и буднично. Пересилив смятение, Зуйков натуженным голосом сказал, что он именно тот человек, которого ищет посланец военкомата. Затем, расписавшись на корешке повестки, спрятал ее в нагрудном кармане рабочего пиджака и продолжил путь. Дома Прокоп ничего не сказал жене о том, что через три дня уйдет на войну. Как обычно, помыв руки и перекусив, он взялся за домашнюю работу. В этот раз черед выпал крыше. С ней хозяин дома провозился до обеда, тщательно заделывая щели, пропускающие влагу дождя и снега. Затем, по-быстрому похлебав суп, он принялся за чистку дымохода печи, выгребая сажу, которая мешала хорошей тяге. Он работал без остановки, даже когда закуривал, что не укрылось от внимания супруги, не раз подходившей к нему, горестно сложа руки на выпирающем животе. - Ты бы отдохнул, Проша. И чего ты сегодня без сна и отдыха завелся? Вот послезавтра наступит воскресенье, и ты, не спеша, сделаешь, что задумал. Тебе же еще в ночь на смену идти, а ты жилы себе рвешь. Угомонись, – она погладила его по голове. - Ничего, Маруся, на работе выгадаю время немножко покемарить, – Прокоп выдохнул дым самокрутки. – Деньки больно погожие стоят, вот и надо ловить момент. Завтра картошку пойду прополю, – поди, заросла травой. Я тяпки с собой на работу захвачу, чтобы, значит, после смены время не терять. А ты, Маруся, отдохни – нельзя тебе перетруждаться. Да и за Мишкой пригляд нужен. Кровлю чиню, гляжу, а он, сорванец пятилетний, ко мне на крышу лезет, чтобы, значит, помочь. …На второй день, после смены, Зуйков, сдав повестку в отдел кадров, заспешил на прополку картошки. Закончив битву с сорняками, вновь пришел на завод - за расчетом и чтобы попрощаться с

121

коллективом. Придя домой, Прокоп, придумав причину, исчез со двора. Вернулся он на полуторке, груженной бревнами различной длины и толщины. Сгрузив их, сторговался с соседом за литр водки, и они вдвоем принялись за распиловку кругляка на чурбаки. А позже, до темноты и измождения, не обращая внимания на просьбы жены угомониться, Зуйков колол дрова. Уснул он, добравшись до кровати, сразу, словно провалился в темноту. Но Мария, которая вставала проверить, как спит сын, выдела, что у мужа и во сне дергаются руки. И она, в полутьме зарождающегося утра, глядя на осунувшееся лицо Прокопа, вдруг почувствовала какую-то щемящую боль в сердце и тревогу. Боясь думать о страшном, она прижалась к мужу и так замерла – то ли уснув, то ли оцепенев. И проснулась, когда услышала какую-то возню в сенях. Открыв дверь, она увидела, как муж старательно укладывает вдоль стенки поленницы заготовленных вчера дров. Увидев жену, Прокоп вроде как-то смущенно сказал: - Это чтобы зимой далеко за дровами не ходить. Сейчас вот приберу поленья, а к вечеру в баню схожу, попарюсь. …Он улыбнулся, вроде как радуясь жене, утру и жизни, но глаза, так показалось Марии, были печальными. Но это наблюдение прервал Миша, появившийся в дверном проеме. Сразу все внимание было переключено на сына. Потом сели пить чай, после которого Прокоп вновь засобирался по делам, предварительно отправив жену с сыном в бакалейный магазин. Пришел он уже во второй половине дня, когда Мария, проглядев все глаза, уже не знала, что думать. Прокоп вошел во двор, тяжело дыша, так как через плечо у него были переброшены полмешка с чем-то, такая же тара с грузом была в правой руке, а в левой, заполненная доверху, - большая брезентовая сумка. Так же смущенно улыбаясь, глава семьи начал объяснять, что, дескать, ему дали премию за хорошую работу, и он решил (скоро все дороже будет

122

стоить, так как война) сделать запас продуктов. Войдя в дом, он начал выгружать муку, крупы, соль и подсолнечное масло, купленные на рынке. Разгрузившись, Зуйков заспешил в баню, наказав жене пожарить на ужин оставшуюся от прошлого урожая картошку и нарвать зелени в огороде. Вернулся он распаренный и вроде как повеселевший, но жена встретила его слезами: - Горе у нас, Проша. Пока ты в баню ходил, а я к соседке на минуту заскочила – кто-то к нам в дом забрался и украл твой парадный костюм и хромовые сапоги, – Мария начала рыдать навзрыд. - Успокойся, Машенька, это я их взял и продал, – он привлек к себе жену. – Придет время – новые купим. - Как продал? Зачем? Чтобы муку и крупы купить? – Мария сыпала вопросами, словно строчила из пулемета. Но вдруг осеклась, и, если бы Зуйков не подхватил ее под руки, осела бы на пол, так как подкосились ноги. - Ох, дура же я! Как же не догадалась! Ведь чуяло сердце, что неспроста ты спешишь! Когда?! – она не спросила, а выдохнула, сморщив лицо и губы и захлебываясь слезами. - Завтра, Маша. Утром надо быть в военкомате, – Прокоп опустил голову. – Ты не серчай, нельзя тебе волноваться. Я хотел, чтобы вам с Мишей, когда я уеду, легче было. Да вот не успел все сделать. И картошку без меня кто тебе выкопает? И сено козе не накосил. Ничего, Маруся, я на фронте за твои слезы с фашистами поквитаюсь. …Когда стихли причитания, Прокоп отдал супруге все оставшиеся деньги и отцовские серебряные часы на цепочке, наказав продать их в трудную минуту. Потом семья села ужинать. Хозяин выпил стопку, полагающуюся после бани, а больше не стал. И предложение жены - позвать соседей, чтобы, значит, проводить его на фронт, отверг, сказав, что хочет побыть с женой и сыном. Затем, усевшись на крыльцо так, что Прокоп оказался посредине, семья затихла в своих думках. Миша размышлял о войне, где стреляют пушки и

123

124

летают самолеты. И о том, что папа приедет туда, всех победит, вернется домой и купит ему, Мише, мяч. Мария, прижавшись к мужу, молила Бога, чтобы супруг вернулся живым, чтобы ребенок родился здоровым, она с детьми – дождалась Прокопа, и чтобы все вновь стало радостным и спокойным. Зуйков мысленно был уже в завтрашнем дне. Утром он зайдет попрощаться со всеми соседями, извинившись за то, что не сделал проводы. (Для жены, скажет, теперь каждая копейка дорога, а когда он вернется домой, то всех пригласит отметить встречу и радость победы). А еще он попросит соседей помочь Марии выкопать картошку ну и поддержать, если ей невмоготу будет. Сделав это, Прокоп с Машей и сыном пойдут в военкомат. По дороге он еще раз станет убеждать ее в том, чтобы она не волновалась. Просто он временно переведен на другую работу – защищать Родину и ее с Мишей. Как только враг будет повержен – вернется домой. К тому времени в семье прибавится еще один ребенок. Он, Прокоп, вновь начнет работать на кирпичном заводе, и заживут они даже лучше, чем прежде. …Так и покатил Зуйков в товарном вагоне на фронт, уверенный в том, что под руководством товарища Сталина советский народ непременно разобьет агрессора. Одновременно злясь на то, что вражина выбил его, Прокопа, из привычной колеи жизни: не дал выкопать картошку, накосить козе сена и увидеть рождение младенца. Не успел Далеко от Торткудука фронт. Неделю, а то и больше надо скакать до него на резвом скакуне по бескрайней степи, а затем по лесам России. Большое, очень большое расстояние. Но война все равно вцепилась когтистой лапой, словно коршун, в село и терзает души оставшихся жителей, не мобилизованных в армию или на трудовые работы. В такие моменты отчаяния, под вечер, матери и жены выходили на окраину села. Пристально смотрели на запад, туда, где солнце садилось в далекие око-

125

пы, ожидая с надеждой сыновей и мужей, которых, может быть, отпустили на побывку. Но пустынна была проселочная дорога, не пылилась под усталыми ногами солдат, и расходились женщины, тихо и покорно, к своим очагам. А когда почтальон при случае завозил в село газеты, а также письма с фронта, то тогда наступала общая радость. Самому бойкому и грамотному школьнику поручали читать вслух эти весточки с фронта и тут же бурно обсуждали каждое слово. Особо отмечая то, что написавший не забыл земляков и передал им привет и пожелания здоровья. И долго еще не расходились мужчины и женщины, повторяя прочитанное и гордясь каждый своим воином. Даже знатный чабан Алжабай Кошкаров – человек, почитаемый за свой труд и ум не только в селе, но и в районе, – не скрывал в этот момент гордости за сына Дамира. А как же иначе? У других односельчан мобилизованные мужья и сыновья воевали в пехоте или в артиллерии, а его единственный наследник (дочки – не в счет) был механиком-водителем тяжелого танка. (Не зря, выходит, перед войной на тракториста учился). Алжабай даже специально в район, в военный комиссариат, ездил, чтобы узнать: какой такой тяжелый танк? Военком, комиссованный по ранению капитан, объяснил аксакалу, что у его сына очень ответственная военная должность. Танк КВ-1 («Климент Ворошилов») весит более 50 тонн, имеет крепкую броню и неуязвим для немецких снарядов. Управлять таким танком нелегко, но, как видно, сын уважаемого отца успешно справляется со своими армейскими обязанностями. Капитан, желая успокоить человека с седой головой и усталыми глазами, еще долго рассказывал ему о том, как КВ-1 в атаке подминают под себя вражеские пушки и на скорости, тараня дома, где засели гитлеровцы, сметают эти строения. И вот теперь, слушая письмо сына с фронта, чабан в который раз передавал односельчанам слова военкома, и собравшиеся вновь начинали гадать: сколько же это будет - 50 тонн, и какой высоты и

126

ширины танк? Но в жизни радость почему-то всегда сменяется печалью. С фронта приходили и другие послания, которых, моля Аллаха отвести беду, страшились так, что леденела кровь в венах, а сердце – обмирало. Когда почтальону приходилось молча вручать эти черные письма-похоронки чьей-либо семье, он опускал голову, словно был лично виноват. При этом стремился как можно быстрее уйти от непередаваемых горестных причитаний и слез. Сделать это было трудно, если не сказать – невозможно. Такие извещения, хотя Красная Армия громила врага на всех фронтах, все чаще и чаще стали приходить в аул. И теперь уже никто не хвалился своим воином, боясь накликать беду. Да она, проклятущая, заявлялась сама, незванной. Даже семья Алжабая перестала получать письма от сына-механика непробиваемого танка. Но через месяц, когда поседевшая Перизат осунулась от слез, письмо все же пришло, и написано оно было Дамиром, но только уже каким-то другим почерком. Он просил извинения за то, что молчал. Его танк фашисты подбили, а он сам и товарищи были ранены и попали в госпиталь. Но сейчас все позади. Экипаж выздоравливает, вскоре вернется в часть, где ему дадут новый танк, и он вновь начнет громить врага. Сообщил сын и о том, что его и командира танка представили к орденам Красной Звезды. И далее передавал привет всем односельчанам и будущим невестам, одна из которых непременно станет его женой. Это письмо очень взволновало Алжабая. И не только потому, что его наследник получит очень почетный, как вычитал в газете внук, орден. И не раны Дамира стали причиной душевного волнения отца. Они, слава Всемилостивому Аллаху, уже зажили, и сын по-прежнему жив и здоров. Поразило старика то, что танк, который он считал неуязвимым, – подбит, а экипаж попал в этот самый «госпитал», где лечат раненых. Дума о подбитом танке так засела в голове чабана, что он несколько дней был сам не свой и отару пас, не вникая в суть того, что делает. Когда

127

же у Алжабая созрел план, он, уединившись с верной Перизат, принялся в чем-то ее горячо убеждать. Добившись этого, оставив отару на помощника, засобирался в город, взяв с собой старшего внука. Выехали они рано (аул лишь просыпался) и вернулись уже в сумерках, когда апрельские лужи к ночи вновь стали затягиваться хрустким ледком. Ездоков, помимо супруги главы семейства, ждали не только дочери с детьми, но и соседи, которые пришли узнать: что за спешные дела погнали уважаемого Алжеке в город? И не привез ли он радостную весть о том, что Гитлер сдался и войне конец? Все сидели тихо, дожидаясь, пока Алжабай разденется, помоет руки и сядет за стол с нехитрой снедью. Отхлебнув из пиалы и выждав паузу, чабан, оглядев всех, начал свой рассказ: - Когда я получил письмо сына, то мне очень стало обидно, что фашисты подбили его танк и ранили моего Дамира. Стал я думать: если они пробили броню столь грозной машины – значит, у немцев появились большие пушки. Какой здесь выход? …Слушавшие аксакала смущенно переглядывались, не зная, что сказать. Уловив это, хозяин юрты назидательно произнес: - Надо сделать такие танки, чтобы вражеские снаряды их не могли подбить. Но танк – не иголка. На него надо много денег. А в газете внук мне прочел, что сейчас для фронта собирают средства. Одна русская женщина-колхозница даже решила на свои накопленные деньги самолет летчикам подарить. И другие люди сдают, кто сколько может, чтобы на заводах сделали для бойцов пушки, танки и самолеты. А я что – хуже?! Разве я не могу отдать на танк для Дамира и его товарищей все, что мы накопили с Перизат? Супруга моя драгоценная даже свое родовое золото достала, что ей мама и бабушка подарили, когда мы поженились. Собрал я все это наше богатство и поехал в город. Пришел в обком партии к первому секретарю. Меня вначале не пускали, но потом товарищ Селиванов принял и очень благодарил. Он позвонил в газету, и прибежал «патограф», который стал мой портрет делать

128

и расспрашивать о моей работе, семье и о Дамире. А товарищ Селиванов пообещал, что мой танк обязательно передадут сыну и что он специально позвонит в Москву и попросит об этом. Даже с конверта адрес Дамира списал. …Здесь рассказ чабана прервали возгласы удивления и восхищения собравшихся, которые поражались действиям старика. А тот, словно ничего не произошло, закончил рассказ и отхлебывал чай, думая о чем-то своем. На следующий день в аул приехал почтальон. Кошкаровым он принес радостную весть в письме: их сын здоров, получил орден и на новом танке бьет фашистов, которые отступают под натиском Красной Армии. А в середине мая письмоносец опять приехал в село. Он обошел все семьи, кому были написаны письма, и затем, медленно переставляя ноги и глядя на сопки, покрытые молодой травой, направился к дому Алжабая. Старика не было дома, он пас овец, а Перизат, стоявшая у входа в юрту, по поведению почтальона поняла все и без звука упала на землю. Заголосили дочери, поднимая мать. Заплакали дети. Запричитали набежавшие соседи. Кто-то поскакал в степь за Алжабаем. Тот, несмотря на возраст, примчался быстро, на запыхавшемся от скачки коне. Чабан молча слез с жеребца и вошел в юрту. Перизат лежала на одеялах, беззвучно плача, не обращая внимания на причитания родных. Старик взял письмо с отпечатанными буквами текста, посмотрел на чьи-то подписи в нем и печать и, махнув рукой внуку, который всегда читал ему письма и газеты, шагнул за порог. - Читай! – Алжабай протянул листок подростку и тоже, как почтальон, стал смотреть на изумрудные сопки и белые барашки облаков. «Командование воинской части 4564, – голос внука дрожал, – сообщает вам, что ваш сын, механик-водитель танка, сержант Кошкаров Дамир Алжабаевич 5 мая 1942 года пал смертью храбрых в боях за Советскую Родину на подступах к городу Вязьме. Командир части – подполковник Самохин.

129

Замполит – майор Резванов». - Вязьма - это где? – старик перевел взгляд с облаков на внука. Тот, уже успев заглянуть в учебник географии, махнул рукой на запад, за макушки мелкосопочника: - Там, за Москвой… …Алжабай развернулся и, коротко бросив родне, чтобы за ним никто не шел, зашагал к ближайшему холму. Когда Перизат, обеспокоенная отсутствием мужа, встала со своего ложа и отправилась искать супруга, то это ей удалось не сразу. Лишь тонкий крик боли, доносившийся из-за сопки (так кричат зайцы в лапах беркута), подсказал ей, где он может быть. Обогнув на непослушных ногах холм, Перизат увидела старика, лежавшего на траве лицом вниз. Она только сейчас обратила внимание на то, какой ее муж стал маленький и худой. И как заострились его плечи, вздрагивающие от безутешного рыдания. Супруга присела рядом и тоже залилась слезами. Услышав ее всхлипы, Алжабай поднял мокрое от слез лицо: - Это я виноват! – он замотал головой, словно силясь что-то с нее стряхнуть. – Я должен был раньше деньги на танк для Дамира отдать. Его танку уже бы сделали крепкую броню, и сын остался бы живым. Как я не успел, как не успел! …Плача, он приподнялся и сел, скрестив ноги. Так и сидели они - безутешные в своем горе двое пожилых людей, отгороженные от аула пологой сопкой. Над ними беззвучно плыли пушистые облака. Они двигались с той стороны, где грохотала война. Далекая и близкая. Побежденный раб - Дядя, купи кирпич! …Саенко не сразу понял, что эта просьба, более похожая на требование, относится к нему. Рабочий день закончился бурной планеркой, поэтому, возвращаясь домой и продолжая мысленно спорить с оппонентами, инженер только сейчас обратил внимание на мальчишку лет тринадцати, который пре-

130

градил ему дорогу. Щуплый, в джинсах и в куртке от спортивного костюма, он стоял, с вызовом глядя на того, которого «тормознул». Не собираясь ввязываться в разговоры и препирательства с этим искателем приключений, Саенко сделал попытку продолжить путь. Но продавец кирпича опередил его – встав на пути и еще настойчивее повторив предложение о покупке. Инженера, как и большинство его сверстников, тоже воспитывали не только родители и школа, но и улица. Поэтому он понял, что этот юнец с гадкой улыбкой сам бы не рискнул подойти к нему, пожилому мужчине, а послан кем-то, кто наблюдает за ситуацией со стороны. Ничего не ответив просителю, Саенко повернул голову налево, к скверу, и сразу увидел в небольшом отдалении от себя тех, кто делал вид, что занят беседой. Уловив взгляд инженера, трое парней, один из которых выделялся короткой стрижкой и синевой наколок на пальцах руки, както даже лениво повернули головы в его сторону. А затем тот, что был с сигаретой в зубах, вразвалочку направился к инженеру и осмелевшему подростку, который уже бесцеремонно толкал Саенко в живот кирпичом, все так же навязывая купить его. Разбор планерки отошел на второй план. Инженер оглянулся по сторонам, как бы ища если не защиты, то поддержки. Но улица делала вид, что она сама по себе и до других ей дела нет. Если этого мужчину остановила шпана, что просматривалось явно, то, наверное, он что-то сделал не так и обидел хулиганов. Ну а если даже они сами пристали к нему, то лучше не ввязываться. От таких всякого можно ожидать. Обосновав это, улица убыстряла шаги и начинала смотреть в любую сторону, кроме той, где назревал конфликт. …Между тем парень из троицы, раскачиваясь и поводя плечами, подошел к инженеру. Затянувшись сигаретой, он выпустил дым в его сторону и лишь потом, растягивая слова, сказал: - Ты чё, мужик, пацана обижаешь? Просит он тебя купить кирпич – купи! И не скупись! Ты же при деньгах, правда?!

131

…Сказав это, он еще раз выпустил дым в сторону Саенко и зло сощурил и без того недобрые глаза. Под сердцем у инженера что-то запекло, и ему стало как-то тоскливо и нехорошо. Это ощущение всплыло из детства, когда с кем-то приходилось выяснять правоту на кулаках. Во время драки это чувство переходило в злость, а потом в какую-то апатию и упадок чувств. Саенко и мальчишкой, и потом, будучи юношей, – всегда мог постоять за себя. Но драки он не любил - из-за этого противного чувства тоски и безысходности, просыпающегося в глубине тела. К этому забытому ощущению прибавился сбой в сердечном ритме, который инженер предчувствовал еще на планерке. Ему стало даже жарко, отчего на висках выступила испарина, а руки мелко задрожали От парня, пришедшего на помощь мальчишке с кирпичом, это не ускользнуло. Осклабившись, он снисходительно похлопал Саенко по голове. - Не боись, мужик! Купи кирпич и шагай куда шагал. - Сколько надо заплатить? – не сказал, а неожиданно для себя выдохнул инженер. - Так бы сразу и говорил! – куривший обнажил желтые от никотина зубы. – А то заставляешь пацана нервничать. Сколько он тебе должен? – этот вопрос уже был обращен к владельцу кирпича. Тот назвал сумму, равную двум бутылкам водки. Возможно, обиралы планировали потратить на что-то другое полученные от Саенко деньги, но у него в голове они почему-то обозначились в виде литра «сорокаградусной». При этом его мысли заметались вроде белки в вольере, а потом сами собой разделились надвое, услужливо подсказывая решения. Один поток этих биотоков предлагал не связываться и откупиться. Потому что нет гарантии в том, что его, невзирая на возраст, могут не ударить, а сильно побить со злости за то, что не дал денег. Другой вихрь мыслей рисовал картину, как эта троица в укромном месте сквера распивает водку, купленную на его деньги, и потешается над ним, называя лохом. А тут еще откуда-то прилетели про-

132

читанные в студенчестве слова писателя Чехова о том, что тот всю жизнь выдавливал из себя по каплям раба, и что, проснувшись в одно прекрасное утро, почувствовал, что в его жилах течет уже не рабская кровь, а настоящая – человеческая. Все это крутилось, перемешиваясь, в голове инженера, наверное, какое-то продолжительное время. Так как куривший, толкнув его в плечо рукой, резко спросил: - Ты чё, мужик, уснул? Может, в сторонку, за кусты отойдем для пробуждения? … Он, заграбастав пятерней ткань куртки Саенко, потянул его в сторону своих приятелей. - Подожди, давай кирпич! – инженер вырвал куртку и тут же крепко взял растопыренными пальцами поданный ему мальчишкой красный прямоугольник обожженной глины. В следующую секунду кирпич, описав дугу, опустился на голову того, кто пускал в лицо Саенко сигаретный дым. То ли тот лишь с виду казался здоровяком, то ли инженер вложил в удар всю свою ненависть, но парень моментально побледнел и без звука завалился на тротуар. Плохо соображая, что он делает, Саенко развернулся и словно мяч пнул малолетнего гаденыша, упивавшегося властью над взрослым человеком. Тот, взбрыкнув ногами вверх, также грохнулся на асфальт и, корчась, замычал дико, по-звериному. …Сердце проваливалось куда-то вниз, испуганно замирая, отчего у тяжело дышащего инженера темнело в глазах. Не обращая на это внимание, он, с кирпичом в руке, пошел на приятелей того, который лежал не двигаясь. Саенко не думал и не страшился, что, возможно, убил человека и за это предстанет перед судом и получит срок. Не боялся он, что эти двое, натренированные, встретят его жесткими ударами, а потом, сбив с ног, станут пинать, целясь в голову и особенно в лицо. Для Саенко все это было не существенно. Он чувствовал, как человеческая кровь, убыстряя бег, заструилась в его жилах. И он шел, шатаясь, раскрыв в беззвучном крике рот, подняв над головой, словно для замаха, руку с кирпичом. И те двое, изображавшие из себя блатных и грозную силу, попятились от него, а затем, откровенно испугавшись, побежали в глубь сквера, втянув головы в плечи. Вслед им полетел кирпич, посланный рукой бывшего раба страха.

133

Жасулан Садыков «нАшА ЖизнЬ – ряБины ЧАшА. дни, кАк листЬя, шелестят…» «Свобода приходит нагая, Бросая на сердце цветы» Велимир Хлебников Мы – снег, а жизнь, как сучья, ветви. Мы балансируем на них, Боясь быть сорванными ветром И унесёнными быть им. Боимся также мы растаять И испариться, умереть. Тревоги наши нарастают, Не в силах страхи одолеть. Уже глаголы мы рифмуем, Хотя при чём глаголы тут, Когда такие ветры дуют, И передряги к нам грядут. Мы ждали этих изменений, Мы жили жаждой перемен. О настоящем сожалели, О прошлом думали, что тлен. И с исступленьем заклинанья Мы возносили небесам. Не понимали чётко сами, Чего же хочется всем нам. И вот впервые в Казахстане Задул бураном Желтоксан.

134

Снега поднялись целым станом, Как будто снова Чингисхан Повёл на марш свои народы И заявил вновь о себе. Дымился снег казахской кровью, И был не рыхлым уже снег. И вот пришли к нам перемены. Другие, вроде, времена, Когда клокочущие немо Заговорили письмена. Пришла Свобода к нам нагая, Как и пророчил нам Поэт. Но что с ней делать, мы не знаем, Одеты в ханжества бешмет. Хотим облечь её в наряды, Какие носим сами мы. Привлечь её к своим обрядам, Где мало света, больше тьмы. Нет, мы её такой не ждали, Мы не готовы к наготе… Поймём друг друга мы едва ли, У нас иной менталитет. Взвилась Свобода легкокрыло, Остались снова мы ни с чем. Опять вокруг всё нам постыло, Опять желаем перемен.

* * * С печалью и грустью, и болью В восточных усталых глазах, Со скрытою скорбью, спокойно Ты как бы роняла слова, Похожие на жгучие слёзы, Что выжаты опытом лет,

135

Настолько глубоких, серьёзных, В них вижу я мудрости свет. Про наши порывы, стремленья, Безумье строптивых затей, Разбитых надежд и хотений – Плодов наших диких страстей. Где дикость - там нет дисциплины. Там нет воспитания чувств. Тщеславья базар. И смотрины. Такое не всем по плечу. На поле загубленных жизней Надежд незарытых холмы. Как кости, их демоны лижут И тащат их в царствие тьмы. Задумчиво ты продолжала Беседу с самою собой, Казалась такою усталой, Собой недовольной такой. Но кажется мне, ты дорогу, На ощупь пускай, но нашла. Взыскательной стала и строгой. И стала бессильною мгла. Ты хочешь, как те же монахи, В душе своей выстроить Храм И слиться в молитвах с Аллахом, Загробным поверить мирам. Предчувствую, ты – на пороге Великих свершений в себе. Уверен, ты избрана Богом, Я вижу в тебе божий свет. * * * Кого я знал, кого не знал, Кто был со мной, а кто и не был, Любил ли кто, пренебрегал -

136

Со мною все уйдут на небо. Кто, может, раньше, кто – потом, Тесниться будем в ожиданьи, Как осень в листьях за окном, Запорошив всё мирозданье. Ещё горит моя звезда В созвездьи судеб человечьих. И вот она сгорит когда, Отметит место нашей встречи. Тогда и встанет во весь рост, Вселенской тенью пряча небо, Один единственный вопрос, Который мне пока неведом. Неведом спрос и мой ответ, И что должно случиться следом. Но мой впечатавшийся след, Наверно, вспыхнет ярким светом. Пылать я буду. И огнём Господним буду увековечен. И растворившись весь я в нём, На все вопросы я отвечу. * * * Мчит на северо-восток, Помня юго-запад, Нежный лепесток Ароматный запах. Оседлавший облака И запрягший тучи, Как повозкой напрокат Шлёт гостинцев кучи. Тянет ветер небеса На шлеях-постромках, Что ещё вам написать? Крикните мне громко.

137

Громом голос прозвучит, Молнией сверкая. Есть к загадкам всем ключи, Где, какой - не знаю… * * * Мой отец – фронтовик. Он, участник войны, Не однажды был ранен, контужен. Породил нас потом, Но рассказ не о том – О стране, умиравшей под стужей. Стылый холод, мороз И ветра-сквозняки. Мир был просто непрост – ошельмован. Тлели трупы в ярах, Реял в воздухе страх, И срывался он болью и стоном. Кто виновен, кто прав, Все они – нынче прах. И гнетущее душу безмолвье Сердце нам леденит, Как ледник, – обелиск На могилах солдат в изголовье. Мой отец – фронтовик. Умер он, как старик. О войне не рассказывал вовсе. Зато нынче о ней Столько всяких страстей, Брешут всё теоретики–мопсы. Превратили в бардак То, что свято. А так, Так никто ничего не постигнет. До сих пор на полях,

138

На гниющих костях Затевают военные игры. * * * О, если б можно было Себя нам пересилить. Друг друга б мы любили. О, если б можно было! О, если б можно было Вернуть, что было, сплыло. Тогда бы так не ныло. О, если б можно было! О, если б можно было, Язык, как шпагу в ножнах, Держали б осторожно. О, если б можно было! О, было б можно если Жить дружно в мире тесном, Как музыка, как песня. О, было б можно если! О, было б можно только, Спаслось бы жизней столько... Господь дарует стойкость. О, если бы! О, только!.. * * * Порой незримая, как ангел. Порою яркая, как свет. С тобой мы равные по рангу В пылу полуночных бесед. Плоды бесед, как рек верховье, Где всё вокруг, как ручейки, Соединенные любовью, Приобретают вид реки. Всё, что рождается в беседах, Потом забьёт, как ключ-родник.

139

И строчка к строчке, присоседясь, Зальёт стихами мой дневник. Мои тетради – моё море, Скорее – Поле, лучше – Степь. Там есть холмы, и есть там норы – Там всё, что надо. Всё там есть. И всё там свято и священно, Моя Поэзия – мой Храм. И неприступны его стены И лиходеям, и ворам. Порой незримая, как ангел, Порою яркая, как свет. Равны с тобою мы по рангу, Ты тоже, милая, поэт. * * * Нет, я, друзья, не сожалею, Что книг своих не издаю. Я это делать не умею, Я – соловей. И я – пою. Поэту вовсе не пристало Пороги чьи-то обивать. Стою весной на снеге талом. Кусочком тающего льда Растаю я, но не исчезну. Я вновь, как семя, прорасту. Ничто, ничто не бесполезно. На месте я. Я – на посту. Господь меня сюда поставил. Зачем? Не ведаю я сам. Я ничего искать не стану, Всё предоставив небесам. Стихами занят, письменами Остаток лет моих и дней. К себе не требует вниманья В кустах поющий соловей.

140

* * * Наша жизнь – рябины чаща. Дни, как листья, шелестят. Представляется всё чаще, Как мне будет шестьдесят. Я считал, что это много. Ого-го, как много лет! Подошёл к черте - ей-Богу, Ничего такого нет. Даже больше, я – моложе Всяких разных молодых. На любовном будь то ложе, Будь на пашне борозды. Кто-то скажет: мелко пашет. Кто так скажет, сам слабак. Кто оспорит – воля ваша. Но я думаю вот так. Не средина, не вершина Нашей жизни шестьдесят. Гроздья красные рябины Высоко ещё висят. Сестры Отворяю окна настежь Я духовного родства. Трёх сестёр зарёю наспех Вижу образ у костра.

О.Григорьевой

Этой троицы сплетенье – Удивительный ажур. Я не верю в женский гений, Ну, а тут, друзья, скажу, Будет время – непременно Им воздастся впереди. Длится вечности мгновенье, Тлен забвенья пережив.

141

* * * Если Время – лисицей, Будь как гончая с ней. Знай, недолго продлится Эта сумеречь дней. Непременно лисица С серебристым хвостом Будет мехом лосниться У тебя на манто. * * * Ещё не осень. Но уже Макушка лета миновала. Банальный в общем-то сюжет Для тех, прожил кто лет немало. Какая польза тем, кто жил, Трудов и знаний не жалея, И тем, кто жизнь прожил во лжи, Но всяко разное имея. Чем больше жизнь я узнаю, Тем больше в ней не понимаю. Никто не знает жизнь свою, Как книгу жизнь свою листая.

* * *

Ю.Поминову В мундире мы, как Беликов в «футляре», На семь замков закрыт наш сейф души. Ключи к нему мы будто потеряли Или хотим такое всем внушить. А я считаю, просто заигрались, Как бонзы, бронзовея на пирах. И некогда блестящие кристаллы Задохлись в наших сейфах просто в прах. Мой друг, мой шеф, а значит – современник, Мундир не должен к телу прирасти –

142

Уверен я, грядут что перемены, И нас не всех простит Господний стих. * * * Звезда моя уже мерцает, А не сверкает надо мной. Кружатся годы птичьей стаей И заслоняют свет собой. Уже я близок к горизонту, И ногу я занёс над ним, Уже бубенчики негромко Мой горизонт сгибают в нимб. Уже тропинка моя уже, Ужели близок мой конец. Казалось нимбом, что снаружи Тщеславья был лукавый блеск. * * * Вы не знаете нашей глубинки, И не знаете свой вы народ, Не живёт он, друзья, по старинке, И по-новому он не живёт. Ошельмован он всем и растерян, И не нужен сейчас никому, Растерявши любовь, и надежду, и веру, Поклоняется он стакану. Мужики пьют, и бабы, и дети. Животину пустили под нож. По душам их пройдись, по сусекам Ничего там уже не найдешь.

Пьют по-черному, днями, ночами, И не плачут уже ни о чем, И не радостно им, не печально, И не холодно, не горячо. * * * Я Поэт. И в этом смысле Я где-то, может быть, и шут,

143

Стихи, как вёдра коромыслом, Любовью полные ношу. Я стар годами. Но по слогу, Считаю, вовсе я не стар. Я пью дарованный мне Богом Его божественный нектар. Как Маяковский не был призван, И как Васильев не гоним. Не дал мне Бог такой харизмы, Воссоздав образ тех годин. Не будь того, что с ними стало, Не жить им было всё равно. Они разбились бы о старость, Уйдя, как парусник, на дно. А я живу. Втекаю в старость На волнах собственных стихов, Они волшебное лекарство От всякой ереси грехов. Стихами я облагорожен, И в них мой смысл бытия, Спасал, где был неосторожен, Меня поэзии маяк. Поэт – бунтарь, но не разбойник, Он не зовёт весь мир крушить. Он – датчик крови неспокойной, И он – барометр души. Он может быть из простолюдинов, Однако не простолюдин. Поэт, как демон, нелюдим он, И где бы ни был он – один. * * * С годами, с возрастом, возможно, Всё в этой жизни веселит, Всё в ней имеет своё ложе И соответствующий всем вид.

144

Всё восхищает, умиляет, Нет злости грубой ни к кому. Мне так прекрасна жизнь такая, И недовольных не пойму. Ну, есть, конечно, и немало, Что раздражает, может, нас. Ну где ж такого не бывало, Молите Бога, чтобы спас. С годами всё же жизнь милее, Красивей люди и земля. Я жизнь, друзья мои, лелею, И мир прекрасен, на мой взгляд. Домбра Посмотреть – ну что такого! Тонкий гриф да две струны. Очертанье узкой деки Наподобие волны. Две струны, как две стихии, Породнённые в веках, Златоусто, вдохновенно Теребит отец в руках. Из-под пальцев перед нами Топот дробный, рык во мгле, Зверь свирепый, ветер в дебрях, Всадник юный на коне. Вот, задрав клыки клинками, Зверь прервал внезапно бег, Развернулся, злобно хрюкнув, Перегнул коню хребет. Грохот грома, брызги молний, Визг и ржание, и стон. В красном хрипе бьются жертвы, Кровь смешавшие с песком.

145

Стонут струны, как живые, Содрогая души нам. В ковылях засеребрился Лунный свет, как по волнам.

Тишина. Теснит дыханье, Песней все потрясены. Посмотреть – ну что такого, Тонкий гриф да две струны. Айтыс Давно не видывал такого – В речной излучине аул, Шипит в кесе кумыс готовый, Над мясом – пар, веселья гул. Директор выступил с докладом, Как убран хлеб, ухожен скот, Что поработали как надо, И не один побит рекорд… А праздник дальше разгулялся: Кумыс. Байга. Кокпар. Борцы. Уже по грифу пляшут пальцы, Домбру настроив на айтыс. От звуков вздрогнули не стены Сердца, как гуси у реки. Глаза прищуривши блаженно, Бородки гладят старики. Как птицы, песни взмыли в выси. Ах, что за слог! Язык какой! Здесь что ни слово – буря мыслей, А звук - как небо над рекой. И в каждой песне – мыслей меткость, Четверостишия – клинки. На выпад – выпады-ответы, И слышен вскрик: «Уа, ширкин!» Айтыс – жемчужина, загадка, Волна родного Иртыша. В задорных этих песнях–схватках Народ–поэт, его душа.

146

147 «Гүлдер»

Айтыс

Айбек Қалиев

пен

Асығат Тұрғанбек

Ақын, композитор, әнші Жаяу Мұса Байжанұлының 170 жылдық мерейтойындағы керекулік ақын Асығат Тұрғанбеков пен астаналық ақын Айбек Қалиевтің айтысы. Айбек: Ей, Алла, басымыздан бақ ұшырмай, Қылғайсың жақсылармен таныс ұдай. Ассалаумағалейкум, Баянауыл, Қазақтың басындағы бағы сынды-ай. Бұл елге тұңғыш қадам бассамдағы, Ұлы өлке ежелден-ақ танысымдай. Алаштың аспанында асқақтап тұр, Бұл елдің алсаңдағы арысын қай. Олжабай мен Жасыбай баҺадүрлер Бермеген жат қолына намысымды-ай. Қарт Бұхар, Шоң, Торайғыр, Мәшһүр Жүсіп Ақиқат ақ сөйлеген арысымдай. Арқада ән төресі Жаяу Мұса Қала ма әнін айтсаң қаның қызбай. Сұлтанмахмұт, Жүсіпбек, Жұматтарды Түлеткен өлке жырды тағы ұшырды-ай. Қазақты алты алашқа таныс қылған Ғалымдар Әлкей менен Қанышымдай. Қай халықтың басына тар келеді, Аймановтың фильмі табысымдай. Әйтеуір, мен білетін бұл Баянның Иті де өзге жердің барысындай.

148

Арқада Баянауыл жер әулие, Торайғыр, Жасыбаймен көл әулие. Баянтау Ақбеттаумен қасиеттім Көкке шыңы шаншылған өр әулие. Мұндай жұмақ мекенге ие болып, Баян жерді жайлаған ел әулие. Арайын бұл жұмақтың ашып тұрған Ағайын, бәрінен де сен әулие. Киелі құтты мекен Жаңа тілек, Еліңе аруақты баба тірек. Атақты Жаяу Мұса сенде туып, Алашқа асқақ әнін таратып ед. Өзіңе келіп тұрмын, Жаңа Тілек, Алладан Мұса сынды бала тілеп. Әлі талай ұлыны толғатасың, Жатқанда Қазақстан жаңа түлеп. Жеріңе бақ-берекең қайта оралсын, Еліңе орнамасын қара түнек. Армысың, Асығат аға, қасымдағы, Халықтың көзайымы осындағы. Жаныңа медет берсін деп тілеймін, Әйгілі Баянауыл асылдары. Алдымда ағам болып алшаңдасаң, Отырмын мен бағаңды асырғалы. Бұра тартсаң, тілімді сұға тартам, Оны да шашыңдай көр басыңдағы. Тебендеп қалып қойсаң өзіңіз біл, Әйтеуір, мен отырмын ашылғалы. Бойына Баянауыл кеп отырмын Тойыңа шашу болып шашылғалы. Асығат: Төсінде Сарарқаның сағым атқан, Мұса бабам әндерін аңыратқан. Ақшоқыға шашылып күн сәулесі, Таң тарап нұр сәулесін жамыратқан. Ассалаумағалейкум, Жаяу елі, Сөндірмей бабам отын жағып жатқан. Бұл Мұса болған анық аяулы адам,

149

Өнерде күні жоқ қой жаяулаған. Кесірі тисе дағы бай-манаптың, Арыны емес оның баяулаған. Ақшоқы қалды мәңгі мекені боп, Басына шырақ жағып ай орнаған. Ініммен тойда бірге самғағасын Иілер ұятпенен арға басым. Інішек, өзіңе бір сыр айтайын, Сен оған аузыңды ашып таңданасың. Иттері барысындай дедің дағы, Сәкеңнің сөз тіркесін қолданасың. Құйсыншы адал сөзің жаныңа арай, Болғайсың ұят пенен арыңа бай. Кітабын оқып едім мен парақтап, Осылай жазған екен Сабыр Адай. Білсеңіз бұл ағаңыз сынады ұғып, Әр ақын айтыс сайын шығады іліп. Баянның мақтап бердің дарындарын, Таныттың ақындық көз қырағылық. Алғаш рет кеп отырмын дедің жаңа, Баяғыдан келмедің бе дұға қылып? Дұрыс па ақыныңның тақымдауы, Көрермен ақыныңның жақындары. Шықсыншы айтысымыз айбарлы боп, Әрбір сөз тұрғандайын атылғалы. Қадамы шалыс болса ә дегеннен, Не болар Астананың ақындары? Айбек: Тістеп алар жігітсің жанап қалсам, Жарасар ағамыздан сән ап қалсам. Әйтеуір, бірдеңені бүлдіресің, Осындай ағаларға жолап қалсаң. Сабыр Адайдың сөзін айттың дейсің, Не болар бұл сөзіңе қарап қалсам. Сабырдан бұрын мұны қазақ айтқан, Мақал-мәтел кітабын парақтасаң. Тойына кеп отырмыз ұлы алыптың, Жатқан жоқ бұл заманда сыналып кім?

150

«Баяғыдан келмедің» деп айтасың, Отырсың осыңмен, сірә да, ұттым. Адам басы Алланың добы емес пе, Қол тимесе айтады жұбаныш кім? Кеш келсем де бұл елге, айып емес, Ерте-кеші жоқ болар қуаныштың. Жақсыны жағадан ап лап қойыпсың, Мұсаға «Жаяу» деген ат қойыпсың. Суретке сахынаңның төріңдегі Мұсаны скрипкамен сап қойыпсың. Мұсаның атын алу аз болғандай, Қолынан домбырасын ап қойыпсың. Мазақтың түсінгенге көкесі осы, Қазақтың жүрегіне дақ қойыпсың. Асығат: Аузымды аңдып әлі сақ отырсың, Байқасам, қара өлеңге тоқ отырсың. Қазақтың мақалы деп айтпап едің, Сол сөздің авторы өзің боп отырсың. Шыдайтын жан едім ғой күресуге, Сын қылып әрбір сөзді ілесің де, Жаяуды барлық қазақ жаттап қалған, Әр қазақ таныс шығар бұл есімге. Әр ұлттың музыкасын ойнай білген Жаяуды шебер бабам білесің бе? Келген соң қасиетті өлкемізге, Шақ сөйлеп көсіліңіз көрпеңізге. Өзіңнен зор шықпайды деп отсың ба, Жыр қонған Баянтаудан ерте бізге? Сипаттасаң суретін әдемі айт, Тіл тигізбе Жаяудай серкемізге. Байқап сөйле, інішек, дара бүгін, Көрінбесін еліңе шалалығың. Айбек деген атыңды естуші едім, Жол салып кетпейсің бе сара бүгін? Скрипка ұстап тұрса Жаяу Мұса, Ол дағы көрсетеді даналығын.

151

Сен бүгін қыран болып ұша алмассың, Ізіме соқпақ салған түсе алмассың. Қанша жерден Айбек ақын болсаңдағы, Скрипка ұстап өзің түсе алмассың. Айбек: Домбыра бұл қазаққа ар домбыра, Қазақтың рухына нәр домбыра. Ежелден қазақпенен біте қайнап, Халықпен бірге жүрген сән домбыра. Скрипка әлемдік болсадағы, Қазақтың көкейінде ән домбыра. Мұса бабам тартса егер тартқан шығар, Домбырадай болмайды бар домбыра. Домбыраны онымен шатастырма, Домбыра қазақ үшін жан домбыра. Рухын скрипкаға айырбастаған Ұлыңды кешіре гөр, сал домбыра. Бұл айтыс ақындықтың ол да сыны, Сөзіңнің байқап тұрсам мол жасығы. Сөйлеген шонжарлардан тілін тартпай Қазақтың Жаяу Мұса ол да асылы. Кеңестен «Аз и Я-ны» ықпай жазған Әйгілі жерлесіңіз Олжас ірі. Байқасам әр нәрсені сөз етесің, Сөзіңнің қайда кеткен қорғасыны. Одан да елдің жайын толғасаңшы, Боталы түйе қылмай болмашыны. Шаңырағы – көк аспан, түңлігі – күн Түркілердің болған ғой бірлігі жыр. Сол түркінің ұрпағы бүгінгі күн, Айтшы, аға, не нәрсені тындырып жүр? Еліме қанғып келген келімсектер, Ақ таң атып, көгінен күн күліп жүр. Опа таппай жалғанның базарынан, Оңбай қойды-ау қазақтың тірлігі бір. Батыс жақтың қаңсығы таңсық болып, Қатықтай ұйыған елді бүлдіріп жүр. Көп жастарың наркоман шұбырынды,

152

Алкагөл сұлама боп жын ұрып жүр. Тас құдайға бас ұрған шоқындылар Рухын намысыңның сындырып жүр. Темір, мұнай пайдалы қазбалардың Қайда кетіп жатқанын кім біліп жүр. Жеріңнің үстін сатып, астын сатып Үкімет жігерімді құм қылып жүр. Шетелде талай небір Бейбарыстар «Көкелеп!» елін аңсап шыңғырып жүр. Аты бар да, заты жоқ ана тілің Орыс тілдің қолына су құйып жүр. Сайқал заман сорпасын сорға төккен Қазақтың қасіретпен кіндігі бір. Ұлықтар думан құрып есіріп жүр, Көрпені кеңге салып көсіліп жүр. Жер сатқан, жетім сатқан шенеуніктер Қазақтың қай мерейін өсіріп жүр? Кешегі бюрократ ағаларың Демократ атанып лепіріп жүр. Бас басына құрып ап бір партия, Ұшпаққа шығарам деп көпіріп жүр. Біздің кейбір ағалар көкек құсап, Партиядан партияға секіріп жүр. Кей депутат байқасаң елді ойламай, Құлқынның қамын ойлап бекініп жүр. Елді ойлау түгілі ана тілдің Жаназасын шығарып өшігіп жүр. Тар маңдай, таланы жоқ бұл қазақтың Тағдыры сауналарда шешініп жүр. Келіссе жырларымның от қармауы, Ақтардым, Асығат, саған басты арнаны. Осындай сөздеріме ілеспесең, Шайнауда қалды ініңнің бас бармағы. Осылай осып-осып айтпайсың ба, Көк серкеге ұқсамай көкпардағы. Асығат: Қылмайын, Айбек інім, парқыңа егес, Барады айтқан сайын шарпып елес. Атақты Жаяу Мұса бабамызға

153

Бар аспапты қосып қойсаң артық емес. Айбек ақын арыстанша атылыпты, Бойына шалқар шабыт шақырыпты. Ағаңа тек несіне қозғап отсың, Айта-айта жауыр болған тақырыпты. Кетпесін өзіңізді осып ойым, Көрсеңіз адал ниет, осы бойым. Осындай қалың қауым жиналғанда, Несіне ағайын жұрт жасырайын. Дегенмен Астананың ақыны ғой, Айбектің пікіріне қосылайын. Шерімді шемен болған шерттің әрі, Жер дауын айтсаң іште өрт тұрады. Жер шұрайын бай-болыс тең бөлісіп, «Ұрпақтан-ұрпаққа» – деп серт қылады. Теңсіздікке тегеурін бермеймін деген Мәрт ұлың Махамбетті мерт қылады. Жүдеу топқа ара түскен Абайды ұрып, Кесір байлар келіспей кек қылады. Сабақтас сұмдық істі көріп тұрып, Жаяудың жүрегіне дерт тұнады. Ол кезде бай-болыстан кім асатын, Жер дауы мұра болды ұласатын. Жер дауы бұл күнде де желпініп тұр, Шенеунік көп бірінен бірі асатын. Демеймін, Айбек інім тек ұтылдың, Алдыма өзің келіп көп ұтылдың. Баяғыдан қозғаушы ең осы ойларды, Астанада жүрсің ғой, не бітірдің? Айбек: Ақынға толып жатыр айтар қайғы, Демеңіз, бұл Айбекті жай талғайды. Жауыр болған тақырыпты айтасың деп, Қарсы кеп Асығат ағам қайқаңдайды. Мен айтсам елдің мұңын айтып жүрмін, Ал сенен ондай сәуле байқалмайды.

154

Осындай елдің мұңын, Асығат аға, Жауыр болған жабы ғана айта алмайды. Тағдыры өзгелерге ұқсамаған, Мұсадан мен де бүгін күш ала алам, Адаммен допша ойнаған асау тағдыр Кімдерге шідер салып тұсамаған? Маңдайыңа жазылған жалқы тағдыр, Үш қайтара тусаң да үш анадан. Ғазиз басын тауға да, тасқа да ұрған Мұсаның тағдырына құса болам. Ресей, Латвия, Польша барып, Окоп қазып қан төккен үш-ақ адам. Қытайлар Ақ сисасын әуелетіп, Әніне ғашық болған мына ғалам. «Жаяудың шаңы шықпас» деген сөзді Қате қылған жалғыз-ақ Мұса бабам. Алқасын қазылардың ашына ғып, Несіне бәйге үшін ашыналық. Күн кеше талай ақын құлап кетті, Сөзінің дәмі келмей қапы қалып. Қойлыбай кеше сенен жеңілмеп ед, Ер болсаң мойындарсың осыны анық. Құдайым өзі көріп тұрған жоқ па, Адамнан несін оны жасыралық. Жаяудың атын алған Мұстафаның Жүз елу жыл сақталды аты қалып. Баяғы әдеттерің қалмаған ба, Ақынның қалатұғын атын алып. Асеке, бұл жолы да сен жеңесің, Несіне ашуланам жатып алып. Жүлде үшін киелі елдің сүйегіне Жүрмеңдер қара таңба басып алып. Құлбай байдың түйесі, Шешілсін сөздің шиесі. Ақылды сөздер айтсаңшы Ақынға ғана тиесі. Жүлдегер сені қылам деп, Еліңе жұқпасын күйесі.

155

Келіспей жатқан секілді Істеріңнің жүйесі. Жүйесіз істі қылам деп Ұрмасын Мұса киесі. Құлбай байдың сиыры, Сөзімнің осы түйіні. Екі көзің жәутеңдеп Отырсың ғой бұйығы. Кез болды ма финалда Ақындардың қиыны? Үрпе- түрпе болыпты Мұртыңның, аға, қиығы. Көтеріп кетіп жүрмесін Жырларымның құйыны. Құлбай байдың ешкісі – Ешкілердің ескісі. Осы айтысқа келіп ек Астанадан бес кісі. Осымен тоқтат сөзіңді, Айбектің болмай пешкісі. Осы сөзбен қойылсын Айтысымыздың төшкісі. Асығат: Айбек ау, мәлім болды жайың маған, Жүлдені мен емеспін уайымдаған. Қалқам-ау, нық-нық қылып айттың өзің, Айналдым «заготовкаңнан» дайындаған. Асығат сөйлемей бос тұрмасыншы, Алдында бұл інімнің жырласыншы. Мұртымды жырға қосып кеттің өзің, Әзілге мұны інім бұрмасыншы. Көрдің бе Жаяу бабам мұртты болған, Аруағы Жаяу бабам ұрмасыншы. Табылар саған деген қиял әнім, Халқымның құшағына сия аламын. Атақты Баянтауға келіп тұрып, «Мен ақын едім» деуге ұяламын.

156

Ен жайлаған Айбек ең Астананы, Астана қаламыз ғой асқаралы. Қазақстан кең жерін біз білеміз, Астана деген қала басқарады. Астана жайын, інім, сөз етсеңші, Барған адам дейді ғой аш қалады. Қайтемін бұл інімді тұсап қалып, Жайып ем бүгін, міне, құшақты анық, Бай азығын байғұс қана қызғанады, Бара ма, қалқам, ішің пышақталып? Жап-жақсы бастап едің бұл айтысты, Неге кетіп барасың ұсақталып? Сен ғана емес едің өлең өрген, Шабытым айтқан сайын келе берген. Жүлдені ап кетем деп келгенсің ғой, Білдірдің ойың барын дәмеленген. Айбек деп құрметтеген абзал басын, Қолпаштап отыр, міне, бар алашым. Тұлпарға жету бірақ қиын болар, Десем де бәйгелерге жарағансың. Ініме бір ақылды айтам енді, Ешқашан ұсақтыққа қарамасын. Өмірдің алда талай белестері, Інімнің дұрыс еді тең өскені. Осындай Баянтауға келгеніңіз Қалқам-ау, саған бәйге емес пе еді? Қарасам мәні жоқ бұл өлеңіңе, Жатпайды өнегелі, өреліге. Қасиетті Баянтауда отырсың ғой, Бұдан артық бәйгенің керегі не? Айбек: Дәл бүгін Айбек сенен бұға қоймас, Асеке, бұдан басқа сұрақ ойлас. Асеке, сенің бес тал мұртың үшін Жаяу Мұса Айбекті ұра қоймас.

157

Қазақтың, біле білсең, жаны Мұса, Алаштың, біле білсең, ары Мұса. Түсінбесең, Асеке, мен айтайын, Мұрттылардың болмайды бәрі Мұса. Ағамыз інісіне сенсін деймін, Қалайша бүгін саған «кемсің» деймін. Мен сенен бәйге сұрап отырмын ба, Сөзіңді түсінбесін ел шын деймін. Бас десе құлақ деген қайран ағам, Құлағыңның бір емі келсін деймін. Бәйгеге таласпаймын, Асығат аға, Тек қана әділетті ақын жеңсін деймін. Асығат: Мұрттының болмайд дедің бәрі Мұса, Інішек, мен қарадым ағысыңа. Мұртқа келіп несіне тірелдің сен, Тидің-ау мұсылманның намысына. Ұйқасың ұқсап барад, інішегім, Тобан аяқ торының шабысына. Бола біл қара өлеңнің қаршығасы, Қадалтқан қанатыңның қағысына. Осымен, Айбек інім, шектеліп пе ек, Басынан талай айтыс өткеріп бе ең? Астана ақынымын деп ойлап сен, Қалпақпен ұрып алам деп келіп пе ең? Болады бұл сөзіңе араша кім, Тағайын тағы саған жаңаша мін. Қамшылап сен отырсаң, Айбек інім, Жуантөбе басынан әрі асамын. Шыныменен әділдік алып жатса, Қалайша мен бәйгеңе таласамын? Сен Мұсадай болмайсың деп айттың-ау, Жаппа інім қазақтың болашағын. Бұл сөзімнің кім куә ұтпасына, Жолықтым деп ұғамын мықты асылға. Дарындарды Баяным туған мекен, Кім кепіл әлі дарын шықпасына?

158

Демеймін Айбек інім құртты бәрін, Айтады ау Асығатқа ұтқыр әнін. Ағайын намыстарың қайда кеткен, Қол соғып қоймайсың ба, мұрттыларым. 2005 жыл, 17-18 қыркүйек, Баянауыл.

159

160 «Абстракция»

Мария Байрамкулова ПАтефон Рассказ Мелодия и слова той песни навсегда поселились в моей душе. Порой мне кажется, что эта мелодия бессмертна. Когда я слышу ее, то уношусь в незабываемое детство. События той поры, даже самые прозаические, сегодня кажутся чистыми и яркими. Все они связаны с Валентиной Сергеевной – учительницей нашего класса. Уроки Валентина Сергеевна проводила красиво и радостно; звонкий и чистый голос ее проникал в сознание, а добрые глаза согревали. Мне, не говорящей по-русски, нужно было учиться читать и писать грамотно. Но это плохо давалось. Однажды завуч школы Надежда Васильевна пригласила меня в кабинет. - Ты уже в четвертом классе, а ни с кем ни общаешься. На уроках молчишь, а мы не знаем, почему, – раздраженно говорила она, складывая тетради в сумку. – Придется исключить тебя из школы. Здесь учатся только говорящие дети. Я хорошо уловила ее оскорбительный тон, и одна мысль не давала мне покоя: кто защитит меня? Мама не сможет, ей не до школьных дел: надо прокормить моих голодных братьев и сестер. Да и порусски говорить не умеет… А завуч – крупная, неряшливая женщина не сводила с меня маленьких и злых глаз. - Ты будешь отвечать? - Не буду, не буду! – закричала я. - А язык, оказывается, у тебя есть, - она приподняла мою голову. – Так вот, с завтрашнего дня для тебя дорога в школу закрыта.

161

Но тут в разговор вмешалась наша учительница: - Вам, Надежда Васильевна, придется закрыть весь класс вместе с учителем! Валентина Сергеевна, четко разделяя слова, продолжала: - А Вы когда-нибудь поинтересовались ее жизнью? Как она здесь появилась? И что за судьба у этого народа? Вы же прекрасно знаете, что вывезли их насильственно из родных гор, зимой, в товарных вагонах привезли сюда. Семья из восьми человек ютится в одной холодной комнатенке! Отца нет, умер от недоедания. Одна мать заботится обо всех! Дома они говорят на своем языке, надеюсь, Вы ничего против не имеете? Молчание этой девочки не мешает ей осваивать школьные предметы. Не все горцы доверяют нам своих детей, видимо, правильно делают. Зачем же Вы отпугиваете тех, кто тянется к свету? «Да, да, все так, - думала я, - без теплой одежды и пищи, без крыши над головой мы оказались здесь. Нас приютили местные жители, сами почти нищие – казахи, русские, поляки, немцы, украинцы… Кто виноват в наших страданиях?» Валентина Сергеевна резко повернулась и выбежала из кабинета. Не торопясь, ушла и завуч. Я осталась одна. Слезы душили меня, текли по щекам. …Красиво солнце в феврале на севере Казахстана. В полдень оно уже на закате, а красный диск нависает над головой, как сказочное видение. Свою холодность оно искупает недосягаемым величьем и как бы помогает людям преодолеть беспощадные здешние морозы. Март приносит сезон метелей, и тогда десятки дней оно скрыто от глаз. Снег с воем кружится и забивается всюду: в одежду, крыши домов, двери, ослепляет прохожих. Мне часто не хватало подруги Айтжамал из четвертого казахского. Как только она ухитряется так аккуратно заплести две длинные черные косы? Мои же нечесаны по нескольку дней. Всем в доме некогда. Им не до моих волос. А у Айтжамал – прямой пробор и блеск в извивающихся косах. Она была

162

на три года старше меня. Но в детстве такая разница не заметна. Дети всегда дети. В школу она приносила баурсаки, румяные, из белой муки. Когда я прятала несколько штук для мамы в карман видавшей виды овчинки, она говорила: - Ешь сама, для дома дам, еще принесу после уроков. И мы шли не торопясь вместе, делясь школьными секретами. Эти баурсаки по сравнению с нашими лепешками из отходов с картошкой были лакомством, оставляли аромат во рту. Дома мама делила их между детьми, всякий раз обделяя себя. Отец Айтжамал вернулся с войны без левой руки. Он был малоразговорчивый и добрый человек. Но мы его боялись. Уроки он давал в старших классах. Его доброта смягчала суровость тех лет и давала надежду на будущее. Но пустой рукав его внушал страх, смешанный с жалостью. Он очень любил дочь. - Учитесь хорошо, - всякий раз говорил он, когда мы у них дома готовили уроки. – Вот кончите школу, поедете в город учиться в институте, перед вами откроется большая дорога… Пошел четвертый год со Дня Победы, а в домах нет сытости и покоя. Неустроенность ходит рядом, как день былой страшной беды. А с баурсаками был свой ритуал: у них дома я их никогда не ела, а уносила с собой. С Рабигой апа и Айтжамал мы обсуждали многие бытовые вопросы, по-русски и показахски я говорила уже не стесняясь. Рабига апа была не молода, но всегда понимала нашу детскую жизнь. - Бог дал нам девочку поздно, - говорила она, то ли делясь со мной вслух своими мыслями, то ли сама с собой. – Но Аллаху видней. И красотой, и доброй душой ее не обделил, и отец с войны вернулся живой. Не осиротела моя дочка. А ты не грусти, что растешь без отца, проси здоровья маме у Всевышнего, она у вас работящая: шутка ли, одна кормит такую семью! Нехорошо, что согнали вас с родной земли, разве виноват весь народ, что враг дошел до ваших мест? А вы не бойтесь, здесь тоже

163

живут люди. Люди везде люди. У одних в душе зависть, злоба, у большинства – добро. Так было во все века. Скоро придет лето, с ним и тепло. Всем нам будет легче. …В тот день в коридоре школы меня ждала Айтжамал. - Завтра не приду в школу, - сказала я. - Почему? – удивилась она. - Завуч сказала, что меня исключают, потому что молчу. А я боюсь говорить: все будут смеяться надо мной. - Не плачь, Патимат, мой папа не разрешит так поступить с тобой. Дома усталость уложила меня около печи и окутала крепким сном. Когда мама разбудила, в комнате было тепло, вкусно пахло лепешками, а шершавые руки гладили мою голову. Я взяла ее ладони и прижала к лицу, зная, что они оградят от всех бед. Именно ощущение ее родных рук в тот день осталось со мной навсегда. Когда Валентина Сергеевна зашла в класс, мы сидели притихшие. Глаза ее горели, а щеки пылали ярким румянцем. Много лет спустя я вспомнила, что он был всегда, этот румянец, - то горел островками, то становился слегка розовым на бледном лице. Нас всегда поражала ее аккуратность во всем. Одежды у нее было не так много, как казалось со стороны, просто ее фантазия делала одежду всегда разной, привлекательной. После двух уроков она отпустила нас домой. Учительница жила одна в маленьком домике во дворе школы. Дом был странный, но красивый. Мастер не пожалел труда и фантазии украсить его резными окнами, красивой тяжелой дверью. Бревенчатые стены, крыша, высокая труба из красного кирпича. Из чердачного окна выглядывал роскошный петух, вырезанный из жести. Дверь с улицы вела прямо в кухню, а за ней находилась единственная комната. Старожилы говорили, что это был летний домик богатого купца. А наша школа – его жилым домом. Я простояла у дома долго и уже не чувствовала

164

пальцев рук и ног. Мои валенки только имитировали обувь, потому что ноги касались снега, но благодаря большому размеру валенок я могла менять положение ног. Вдруг отворилась дверь, и Валентина Сергеевна сказала: - Патимат, ты? Заходи в дом, ты же замерзла! В доме было холодно. - За ночь все остыло, а утром не успела затопить печь. Сейчас мы с тобой разведем огонь. Я не знала, со мной ли она говорит или повторяет вслух свои мысли. - Нет, нет, - сказала она, - я обращаюсь к тебе. Знаю, что ты все понимаешь. И знаю, почему молчишь. Тебе трудно поверить в добро, когда столько горя вокруг. Патимат, я видела страшную картину: ваша соседка Сабина с грудным ребенком за селом грызла издохшую от истощения лошадь. В это трудно поверить, но мать, отгрызая зубами мерзлое мясо лошади, прожевывала, грела его во рту и кормила дитя. Недавно их не стало. Похоронила их твоя мама, одна. Как можно забыть такое? Кому это нужно было – привезти вас сюда на вымирание? Сколько вас погибло от болезней, недоедания и холода… Но тебе надо учиться. Пройти через все страдания с мечтой о лучшем, и она спасет тебя. Печь разгоралась, стало теплей. - Сейчас мы с тобой будем завтракать. Горячая картошка дымилась, и пар тонкими струйками поднимался над столом. - Ешь, Патимат, мне одной всегда грустно за столом, а сегодня со мной ты. Горячая картошка манит, и от этого слабеют ноги. Валентина Сергеевна никогда не узнает, что вчера вечером мама дала мне лишь кусочек лепешки. Старшим – больше, они работают, а я, если быстро усну, и знать не буду, что голодна. - Валентина Сергеевна, я совсем не хочу есть. Пришла, чтобы узнать, что случилось? Весь класс ждет Вас. Она долго, не мигая, смотрела на меня, потом опустила голову и заплакала. Плакала и я. Мне

165

вспомнились все обиды, особенно больно было за маму. Она каждый вечер, обращаясь к небу, просила Бога спасти ее детей, поименно, и я, обняв ее за колени, долго смотрела вверх. Но видела только тоненькую дугу луны. После ухода из жизни нашего отца мама одна оберегала нас, все ее существование было подчинено одной цели – сохранить детей. Вспомнились ее слезы, когда было нечем кормить нас, вспомнились и угрозы завуча. Я не знала многих сторон жизни учительницы, но ее плач был подтверждением тихой печали и болезни, перед которыми она беззащитна. - Трудно мне стало, Патимат. Война давно кончилась. Кто остался жив – возвращаются. Ко мне же никто не вернется. Далеко отсюда есть красивый город – Ленинград. Мы жили там. Папа и мама в первые дни войны ушли на фронт. Меня забрала к себе в Павлодар тетя. Последнее письмо мы получили из Варшавы. Через месяц пришла похоронка. Погибли родители вместе. Теперь мы с тетей Ксенией остались одни. Попросилась работать сюда, в школу. И не жалею. Сколько хороших людей я нашла здесь. А мечтала стать врачом. Мы с Костей учились на первом курсе университета. Нет никаких вестей ни от него, ни о нем. Валентина Сергеевна показала мне фотографии. - Ушел добровольцем, стал военным летчиком. Жду его возвращения, да, видно, не дождусь. На фотографии парень в военной форме с улыбкой глядел на нас. - Он должен приехать за мной, и мы вернемся в Ленинград. Она открыла патефон, завела пластинку: «Мой костер в тумане светит, Искры гаснут на лету… Ночью нас никто не встретит, Мы простимся на мосту». Белая головка патефона равномерно качалась на диске, извлекая сказочную мелодию. Значение не всех слов я понимала, но, судя по реакции Валентины Сергеевны, они были важными. Чем дольше играл патефон, тем грустнее стано-

166

вилось ее лицо. Она плакала о чем-то своем, далеком, ушедшем от нее навсегда. А пластинка продолжала излагать маленькую драму: «Кто-то мне судьбу предскажет? Кто-то завтра, сокол мой, На груди моей развяжет Узел, стянутый тобой?» Валентина Сергеевна подпевала своим красивым голосом. …Прошел месяц, а учительница не выздоравливала. Наш класс соединили с другим, интерес к школе я потеряла. На уроках чаще была мыслями за окном, в том мире, который начала понимать, конечно, по-своему. После занятий мы с Айтжамал приходили к Валентине Сергеевне, топили печь, приносили воду, убирали в доме. Она давно уже не вставала, часто ее душил сильный кашель. Ей было тяжело и одиноко. Тетя Ксения приезжала из Павлодара редко. Валентина Сергеевна похудела, а когда мы угощали ее нашими нехитрыми запасами, она ела медленно, отщипывая маленькими кусочками. Месяц май трудно назвать теплым в прииртышских степях. Но тот май был теплым, щедрым на солнце, травы и улыбки людей. Надежда на хорошую жизнь выглядывала из-за облаков, озаряла ее первыми майскими грозами. Рабига апа и Айтжамал уехали в Павлодар за покупками, и мне одной приходилось помогать по дому Валентине Сергеевне. В этот день пришли к ней учителя, я хотела уйти, но она сказала: - Заходи. Устроим небольшой праздник. Открывай патефон. Пока я ставила пластинки, гости обсуждали школьные дела и планы на лето. «Мой костер» я сохранила от слуха других, интуитивно понимая, что эта песня не для всех. Ведь особую память о ней хранила одна Валентина Сергеевна, и нужна она была только ей. Когда я возвращалась домой, то увидела двор Айтжамал полным людей. Я пробралась между ними в поисках подруги, но ее нигде не было, а Ра-

167

бига апа, сидя на земле, причитала, качаясь в такт и плача: - Зачем же я брала тебя с собой? Зачем?! Что мне делать?! Заночевав в Павлодаре у родни, утром Айтжамал пошла с несколькими девочками на Иртыш за водой. В те времена вода из реки считалась самой чистой и вкусной. Пытаясь поймать уроненное в реку ведро, Айтжамал поскользнулась и скрылась под водой. Больше никто ее не видел. Несколько дней поиска ничего не дали. Теперь отец Айтжамал редко выходил из дома, стал угрюм и молчалив. Рабига апа местом мнимого общения с дочерью избрала свой двор. Вслух разговаривала с ней, тоска по дочери не покидала ее высохшее сердце. Соседи не оставляли ее в одиночестве, разделяли утрату, помогали чем могли. Весть о гибели Айтжамал Валентина Сергеевна восприняла как личное горе. - Как мало было отведено прожить этой девочке! А мне? Предчувствие меня не обманывает. И не смотри так грустно. Давай лучше послушаем нашу песню. «Мой костер в тумане светит, Искры гаснут на лету»… Сегодня пела и я. В воображении вырисовывался высокий мост над пропастью, над головой нависали тяжелые тучи. Кругом ни души, кроме тех двоих, о ком повествует песня. Это, я думаю, была увертюра любви Кости и Валентины Сергеевны. Мы не предполагали, что поем вместе последний раз. Жарким июньским днем ее не стало. Когда она крепко сжала мою руку и закрыла глаза, я поняла, что происходит непоправимое, и побежала за мамой. Хоронили учительницу все жители села. Красивый дом Валентины Сергеевны осиротел. Я закрыла его на замок и отдала ключи маме. Через несколько дней после смерти Валентины Сергеевны к нам зашел высокий парень в военной форме. Мама, наделенная от природы большим тактом, поняла, кто стоит перед ней. Усадила, на-

168

поила молоком. - Ты Костя? – спросила я. - Да, да! – соскочив со стула, сказал он. Я долго смотрела на него. - Где ты был? Она ждала! Каждый день! Всю зиму болела. Ей было очень тяжело и одиноко. А ты не приезжал! Костя сидел за единственным ветхим столом в нашем доме, опустив голову. Мы с мамой отвели его в дом Валентины Сергеевны. Обстановка была та же, из украшений был только патефон, но он уже не играл ту волшебную роль, как при жизни своей хозяйки. Без нее он потерял значимость, и «Мой костер» уже никого согревать и радовать не мог. Из нагрудного кармана Костя вытащил фотографию Валентины Сергеевны и поместил рядом с другими. Теперь все были вместе. Но это соединение, холодное и молчаливое, не радовало живых. В жизни Костя был совсем другой, слегка сутулый, а его молодость и красота не могли скрыть пережитое на войне и потерю близких. Он достал из сумки продукты, быстро накрыл на стол и пригласил нас. Мы с мамой пили чай, а он – водку большими глотками и рассказывал о себе. Я переводила маме, хотя не все сама понимала. Я достала тетрадь Валентины Сергеевны. - Костя, здесь она писала тебе, и только мне показала, где хранит. Возьми. Она твоя. Он бережно взял ее, гладил с двух сторон, не раскрывая. - Спасибо тебе за все. Ты столько для нас сделала. Она писала мне каждый день, пока мы не потеряли друг друга. Плен – это не только способ отнимать. Опустошается душа. Наступает безразличие, погибает дух. Если не остановить этот процесс, наступит конец. Со многими так и случилось. Меня спасла она. Больше всего я хотел вырваться ради нее. Но не успел. В самые трудные минуты, когда жизнь была на волоске, приходила она, и появлялись новые силы. Так я выжил… Вскоре мы проводили Костю до дороги, он сел в попутную машину. Мы долго смотрели вслед, пока

169

машина не скрылась за пригорком. Нам он оставил все подарки, привезенные для Валентины Сергеевны. Много лет подряд приезжал Костя из Ленинграда на могилу Валентины Сергеевны, он украсил ее ажурной чугунной оградой. Ранней весной, когда Иртыш освобождается ото льда, я приношу ему букет белых роз и задариваю им волны, чтобы не отнимали они жизнь ни у кого, вспоминаю Айтжамал, Валентину Сергеевну. Три гранитных валуна, стоящие и по сей день на городском пляже, помнят Айтжамал. Они были последними свидетелями ее гибели. Отец и мать ненадолго пережили ее. Дом Валентины Сергеевны снесли, не построив взамен ничего. Патефон хранится в нашей семье до сих пор. Он – часть короткой, прекрасной жизни моей первой учительницы, ее молодости и всепоглощающей первой любви.

170

171

Қуанышбек Шарманов шАрАнА (Екі актілі драма) Дәметкен – от анасы. 50-ді еңсеріп қалған әйел. Ерлан – от ағасы (елестейтін кейіпкер) Ерғали – үлкен ұлы. Жансұлу – ортаншы қызы. Ермек – кіші ұлы. Бақыт – Ермектің қызы. Жанат – Жансұлудың жігіті. Нұрсұлу – Ерғалидың болашақ жары. Айтжамал – көрші апа. (60-65 жас) Дәрігер Екінші дәрігер БІрІншІ Акт Бірінші көрініс (музыка, сахнада ала көлеңке жарықтар) Үйдің іші жұпыны. Ортада биік үстел. Қаланың жер үйі. Түн жарым мезгіл. Ай сәулесінен түскен жарықтан үйдің іші ала көлеңке. (Елес Ерлан кейпіндегі адам шығады да, қайта кетеді) Шырт үйқыда жатқан Дәметкен тағы да шошып оянды. (баланың шыр етіп жылағаны, музыка) Дәметкен: Жо-жоқ...Ерлан... (қатты айғайлап өз даусынан өзі оянады) Әй, сорлы басым-ай. Сорлатқан құдайым-ай.(жылап жібереді) Бүгін тағы өкпелетіп алдым-ау. Теріс қарап кетті.....Тағы да сол баланы ұстап алыпты. Мә, еміз деп баланы қолыма беріп жатыр. Құдай-ау мен қалай еміземін, Ерлан. Менде сүт жоқ қой деймін. Сен осы жоқтан басқа ештеңе айтпайсың. Енді мына бала аш-

172

тан өлетін болды ғой,- деп өзі жаңа ғана ұстатып жатқан ораулы бір нәрсені қолымнан жұлып алып, теріс бұрылып кетіп қалды.Түсіме кірген сайын соны ұстап жүреді. Біздің баламыз дейді... жылайды дейді... еміз дейді... ылғи да өкпелеп кетеді. Құдайым-ау. Жаратушым-ау. Күнәһар пендеңді кешірші Құдай, кешір...(тағы да жылайды.) (музыка) Екінші көрініс Есіктен ойлы кейіппен Ерғали кірді. Жәймен кеп, тар бөлменің ортасында тұрған үстелдің шетіне отырды. Дәметкен де отыр. Ерғали: Апа, бәрі қайда кеткен? Дәметкен: Қайда болушы еді. Қарындасың сол университетке ректор болайын деп жүр ғой деймін. Таңның бозынан менімен жарысып үйден шығады, содан қара кешті батырып бірақ келеді ғой. Ерғали: Онда бізге оқымай-ақ қойсақ та болады десеңізші. Дәметкен: Әй, сендердің оқуларыңда... ана бауырың осы он бірін ілдебайлап бітірсе деп отырмыз ғой. Студент болу соның маңдайына жазылмаған-ау деймін. Бүгін бір досының үйіне қонам деп үйден безіп кетті. Сол баланың кейінгі кездегі қылықтары ішіме бір қонбай жүр. Аға ретінде өзің де бір ақылыңды айтып қойсаңшы. Ерғали: (жүріп айтады) Өзіңіз ғой үстінен құс ұшырмайтын...Сізде айтады екенсіз. Ол деген сөз болып па апа. Дап-дардай әпкесі білдей бір университетке «Ректор» (дауысын көтеріп айтады) болып отырса, қиын ба екен. Таңдаған мамандығының шекесінен шертіп жүріп түспей ме? Дәметкен: Жә, жарайды. Әзіл-әзілімен. Әнеміне диплом алғалы отырсың, сен нестемексің осы? Әлгі неңе...не еді «магистрмеді» соны оқитын болдың ба? Ол жөнінде сөз қозғамайтын болдың ғой өзі. Ерғали: Ой, апа! Қарындасым ректор болса магистратураны қайтпекпін? Сол университеттің проректоры бола салмаймын ба? (Ерғали апасына қарап ойлы жүзін көрді де лезде басқа күйге ауысты.) Апа, апатайым менің! (бетінен сүйіп ала-

173

ды) Мен сізбен...осы мәселе жөнінде.... яғни оқу жөнінде ақылдаспақ едім. Дәметкен: Ақылдасу?.... Ерғали: Иә, иә апа. Ақылдасу. Тек сен ашуланбашы, сосын мені тыңдашы жарайма? (Осы кезде есік ашылып, үйге Жансұлу кіреді.) Жансұлу: Мен келдім! Ерғали: О-о жақсы келдің. Кел отыр. Жансұлу: Бұл не жиналыс, апа! Дәметкен: Кел отыр. Ағаңның оқу жөнінде айтатын сөзі бар екен. Ерғали: Иә, оқу жөнінде. Оқу болғанда......(орнына отыра беріп қайта тұрып кетеді.) Алла бұйыртса бір-екі айдың көлемінде диплом алам. Сосын магистртураны қоя тұрсам.... келесі жылы Жансұлу бітірмей ме? Сосын екеуіміз бірге жалғастырамыз. Дәметкен: Қоя тұрғаны несі? Не айтып тұр мынау? (Жансұлуға қарады) Сонда бір жыл бойы не істемексің? Ерғали: Жұмыс істеймін. Жұмыс (екеуі бірдей) Дәметкен: Сонда не жұмыс ол. Мамандығың бойынша ма? Ерғали: Қазір мамандығың бойынша жұмыс істеу өте сирек қой, апа. Оның үстіне менің мамандығым «биолог» білесіздер. Ары кетсе осы алған біліміммен мектепке барып биологиядан сабақ берем. Оның қаржысы бізге не болады. Жағдайымыз мынау қалт-құлт еткен. Әкемнің де жылдығы келе жатыр. Дәметкен: Япырмау не жұмыс ол, айтсаңшы? Ерғали: Шахтыда. Айына 100 мың..... Жансұлу: Шахтыда. Дәметкен: Шахтыда. Ажалыңнан бұрын өлейін деп пе едің? Үйтіп тапқан ақшаңның бір тиынға да қажеті жоқ. Қарашығымдай күзетіп қан қақсап жүргенде қайткенің бұл? Жер астына біреуіңді өлі тастап, біреуіңді тірі тастап жер бетін қалай бас демексің маған? Одан да өл десеңші... Ерғали: Апа! Менен басқалар да жұмыс істеп жатқан жер емес пе. Қырылып жатқан қайсысы бар. Вокзалдың полын жуып тапқан сенің қаржыңа қай

174

жыртығымызды жамаймыз? Әкем өлген соң, алыстап бара жатқан ағайын бар. Өлім біреуге қайғы, біреуге сын. Шариғат алдындағы соңғы өтеуін дұрыстап атқара алмасақ, елге күлкі, өсекке таң болмаймыз ба, апа?! Дәметкен: Шамасы жоқты шариғат та кешіреді. Ағайын аз болса, Алла бар. Осынша тыраштанып оқытқанда, шахтыда жұмыс істесін дедім бе? Болды, ештеңе де тыңдағым келмейді. (сахнадан кетіп қалады) Ерғали: Апа! Жансұлу баршы. (Жансұлу дәметкеннің артынан Ерғали екінші жаққа беттейді.) Сахна қараңғыланып кетеді. Үйде Дәметкен жалғыз. Айтжамал кіреді. Айтжамал: Сәлеметсің бе қарағым? Дәметкен: Сәлеметсіз...Біреуді іздеп жүрсіз бе? Айтжамал: Жо-жоқ. Әншейін... мынау іргелеріңдегі биік үй бар ғой. Оселек дей ме өзін... Дәметкен: Особняк деңіз. Айтжамал: Иә, иә, сонда тұрам. Таяуда көшіп келгем... Дәметкен: Содан... Айтжамал: Қарағым! Бірінші есіміңді айтшы. Дәметкен: Дәметкен. Айтжамал: Менің атым Айтжамал. Бұрын ауылда тұрғам. Балалар көшіріп әкеп горская боп кеттік аяқ астынан. Дәметкен: Городская деңіз. Айтжамал: Иә, иә, сол боп кеттік. Дәмеш қарағым. Келгелі екі қолым алдыма сияр емес. Ішім әбден пысты. Әңгімелесетін ешкім жоқ. Дәметкен: Шалыңыз жоқ па? Айтжамал: Шал келмеске кеткен. Содан соң ғой, балалар көшіріп алды. Дәметкен: Балаларыңызбен сөйлеспейсіз бе? Айтжамал: Ұлым күні-түні жұмыста, сөйлесер уақыты жоқ. Келін екеуміз біріміздің тілімізді біріміз ұқпаймыз. Дәметкен: Ұқпағаны несі? Айтжамал: Орысша шүлдірін түсінбеймін де. Тіпті бәрі орысша. Телебезер орысша, радио орыс-

175

ша, газет-журналдары орысша. Дәметкен: Қазақша арналарда бар ғой. Айтжамал: Барын қайтейін, өңкей бір түріктің сериалдары. Одан қалса шошаңдаған қыздармен тұштаңдаған жігіттерді көрсете береді. Содан ішім пысып, көрші үйлерге барсам, оларда сол. Бағана ерігіп тұрсам, осы үйден бір азамат шықты. Қазақша амандассам, сәлемімді алып, біраз сөйлестік. Ішіңіз пысса үйге келіп тұрыңыз,-деді. Өзі де бір мың болғыр екен. Дәметкен: Үлкен ұлым-ғой. Айтжамал: Неше балаң бар? Дәметкен: Екі ұл, бір қызым бар. Айтжамал: Жолдасың бар шығар? Дәметкен: О дүниелік боп кеткен... Айтжамал: Алдынан жарылқасын... Дәметкен: Балаңыз қайда істейді? Айтжамал: Шалым кезінде перма басқарып опырап болса, ұлым бір пирмада президент. Баяғыда өзіміз ақ тер-көк тер жұмыс істеп жүрсекте, шұбыртып таба беруші ек. Бұлар үлде мен бүлдеге оранып жүріп тапқандары жалғыз бала, оның өзі қыз. Есесіне асырап отырған төрт иттері бар. Ана үйдегі күтушілермен аула тазалаушылардың да тілдерін ұқпаймын. Дәметкен: Ауылға қайтып кетпейсіз бе? Айтжамал: Балалар өсіп-өсіп, көшіп-көшіп бытырап, тарыдай шашылып кетті. Әрі «қайта шапқан жау жаман» демекші, қайта барсам, балалармен сыйыспапты бұл қақпас демейме ел. Дәметкен: Жарайды, енді ішіңіз пыса қоймас, үйді көрдіңіз, келіп тұрыңыз.... мен қазір шай қояйын. Айтжамал: Рахмет Дәмеш...Менің намазға жығылатын уақытым болып қалды...Келіп тұрам ғой, сау бол, әзірше. (шығарып салады) (музыка ойнап, сахна қараңғыланады) Дәметкен тағыда түн жарымында ұйықтамай, қолындағы Ерғалидың суретін сипалап жылап отыр. Қараңғы сахнада Ерлан образы шығады. (Елес) Ерлан: Ал мына баланы...Еміз...Қайда жібердің

176

Ерғалиымды, менің күйімді кешсін дегенің бе? Қалды әне мүгедек болып...ұрпақта көрмейді бәлкім... Дәметкен: (орнынан атып тұрды) Ерлан...Ерлан...неге олай дейсің Ерлан. Менің жаным солармен бірге екенін білесің ғой. (Ерғалидің суретін қолына ұстап) Қарақозым. Қарақозым-ау менің! Сенің де тағдырың мазақ болды-ау. Құрып қалғырдың шахтасы...қу жүрегім сезіп еді бәрін.... күнәсі ауыр анаңды неге тыңдамадың? неге бардың? Неге ғана бардың ботам! Менің кесірім сағанда тиді-ау....мына күнәһар анаңды кешіре көр қарақозым!...неге, неге солай істедім. Қалай қателестім. Құдайдың қарғысына қалдым-ау.... (тағы жылайды. Ойлы көзбен терең күрсініп өз өмірін баяндайды.) Қырыққа жете жығылып қалған кезім еді. Үш баладан кейін, біз күтпеген қонақ бойыма төртінші бала бітті. Үш баланы өсіріп жетілдірсекте болар деп жүрген біз үшін, араға табаны күректей он үш жыл салып келген бұл қонақ өрескел көрінді. Бірақ отағасы дүниеге келуін қалағанымен, мен сонша қатты қуана қоймадым. Жасымның ұлғайғанын айтып, оның үстіне денсаулығым да келмей жүр деп түрлі сылтаулармен баланы алдыртып тындым. Есейіп қалған үш балаға беймәлім, тек екеуімізге ғана белгілі сыр болып қала берді. Содан араға тура бес жыл салып құдай қосқан қосағымнан, Ерланымнан, осы үйдің отағасынан айрылдым. Дәрігерлердің айтуы бойынша асқазан жарасы. Ұлғайып, асқынып кетіпті. Жазылмайды деді. Санаулы ғұмұрының қалғанын кесіп айтты. Содан көз алдымда тірі аруақтай төрт-бес ай төсек тартып жатты да, бірақ күннің ішінде мәңгілік мекеніне жүрді де кетті. Аңырап-азынап мен қалдым үш баламен. Бұдан өткен қайғы-қасірет болмас деп ойлап едім. Бірақ бұл жарық дүниеге келем деп жанталасқан, күнәсіз өз періштесін өз қолымен өлтірген пендесіне, бұл Құдайдың кескен қатал үкімінің басы болды. Әкесінің жылдығын атқарамын деп Ерғали мені тыңдамастан шахтыға жұмысқа кетті. Соны тосып

177

тұрғандай он бес күндей уақыт өтер-өтпестен шахтыда жарылыс болды. Ажал жетпесе өлім бар ма? Бір жұма дегенде жер астына түскен Ерғалиім тірі шықты. Бірақ...уһ. Әкесінің жылдығын атқарамын деп кетіп еді, енді, міне, өзінің де бір қолы мен бір аяғын беріп, аурухананы мекен еткеніне жылдың жүзі. Қарашығым-ау. Қарақозым-ау. (Ерғалидың суретін сипалап тағы жылады) Уһ. Бас көтерер Ермектің түрі анау. Аузы арақтан босамай жүр. Он бірін сүйретіліп бітіріп еді, бар жұмысы ішу болды. «Бүгіннен кейін мүлдем ішпеймін» деген сөзді қаз –қалпында күнде қайталайды. Анадан жасқанатын бала да жоқ қой қазір. Мен сияқты дұрыс анасы болмағасын, дұрыс бала қайдан болсын. Білмеймін осының ішін не күйдіретінін. Қандай сайтан азғырып жүргенін. (осы кезде есіктен шала мас Ермек кіреді де, сандырақтап сөйлеп отырған анасын көріп тыңдап тұрып қалады. Ештеңені байқамаған Дәметкен сөзін жалғай берді)Бәрі менің күнәм. Менің кесірім. Бәрі менің күнәмнің жазасы. Өз баласын қандай ана өлтіреді, айтыңдаршы. Айтыңдаршы, қандай ана өзінің ішіндегі шарананы өзгенің қолымен алып тастауға дәті барады. Құдай қарғады мені, қарғады....қарғады....(тағы жылайды.) Үшінші көрініс Айтжамал кіреді. (екінші келуі) Айтжамал: Қалың қалай Дәмеш? Дәметкен: Құдай деп... Айтжамал: Отыра-отыра зерігіп, тағы келдім. Дәметкен: Келіңіз, сізге есігіміз әрқашан ашық емес пе?! Айтжамал: Ой, Аллай! Кеше ана жалғыз немеремнің туған күнін жасап таң қалдым. Ауылда жүргенде шыт көйлек кигізгенге мәз болушы едік, қаршадай балаға бір досы кәдімгі мәшине сыилады емес пе?! Дәметкен: Бар болған соң береді де, біз сияқты жарлы-жақыбай болса ойыншық мәшине әперер ме еді? Айтжамал: Дәмеш-ау, осы қаладағылар балаларын алдыртады деген рас қой деймін, ә?

178

Дәметкен: Не.....не дейсіз....кім?....қайда?.... Осы кезде үйге Жансұлу кіреді.. Есі шыққандықтан күзгі жұқа пальтосының алды жалпылдап ашық қалған. Шарфының бір жағы жерге сүйретіліп кірді. Жансұлу: Апа, апатай...(Айтжамалды көріп тұрып қалады) Айтжамал: (Ыңғайсызданып) Қой мен кетейін. (кетеді) Дәметкен: Не болды. Сонша айғайлағаның не? Жансұлу: Ермек тағыда ...... Дәметкен: Е-е-е,Ермек пе. Жақсы боп жүр ме? Жансұлу: Есіктің сыртында мас... (Дәметкен мен Жансұлу Ермекті алып кіріп, басқа бөлмеге апарып, Дәметкен қайта шығады) Дәметкен: О, жаратқаным-ай. Жерден ауыр жүк артсаңда маған артпай, менің күнәмнің жазасын жеті ұрпағыма жеткізейін дедің бе? Құдайым-ау. Өз күнәмнің азабын неге өзіме ғана тарқызбайсың? Неге, неге..? Соңынан шыға берген Жансұлу сөзінің аяғын естіп қалады Жансұлу: Апа, таусылмашы. Күнәңіз не? Мұның бәріне сіз кінәлі емессіз ғой. Біз қайта, сізге борыштармыз. Мынау жарық дүниені көрсеткенің үшін, мынау жарық әлемді сыйлағаның үшін өмір бойы қарыздармыз, қарызбыз апа! (көзінен жас тамшылап апасын құшақтай алды.) Дәметкен: Ешқайсың да қарыз емессіңдер. Борышты емессіңдер, құлындарым. Кешіріңдер мені кешіріңдер...(жылаған екеуі бір–бірін құшақтайды.) Жансұлу: Апа, мен кетейін. Дәметкен: Бүгін күн жексенбі-ғой. Қайда бармақшысың? Жансұлу: Диплом алатын күн тақап қалды, кітапханаға барсам деп едім. Дәметкен: Жаным сол... Жансұлу: Апатай, мүмкүн бүгін базар аралап қайсақ қайтеді? Дәметкен: Базар дейсің бе? Жансұлу: Енді диплом алғанда киетін көйлек ке-

179

рек қой? Дәметкен: Көйлек...қазір оған ақшаның ыңғайы... Жансұлу: Жоқ, апа қазір емес. Қазір жәй қарап кетейік, ақша болғанда барып ала қоямыз. Дәметкен: Онда бірінші ауруханаға барайық. Ерғали тосып жатқан шығар. Жансұлу: Апа, Ерғали ағамның қасындағы медбике қыз бар-ғой. Сол қызбен ағатайымның арасында бірдеңе бар-ау деймін. Дәметкен: Қойшы сенде қайдағыны айтпай. Жансұлу: Рас айтамын. (Екеуі күліп, әңгімелесіп шығып кетеді) Сахна қараңғыланады. Көңілді музыка. Ермек үйде. Шашы үрпиіп, беті мыжырайып, берекесі кетіп отыр. Көрші апа Айтжамал кіреді. Айтжамал: Амансың ба, балам? Ермек: Қалыңыз қалай, апа? Айтжамал: Дәмеш үйде жоқ па? Ермек: Жұмысында. Сіз мына особнякта тұратын апасыз ба?. Айтжамал: Иә, мен сол особнякта тұрам. Ермек: Миллионердің мамасы екенсіз ғой. Айтжамал: Менің балам милдодер емес, пирмада приздент.... Ермек: Қызметін емес, капиталын айтам. Айтжамал: Балам, капитан емес, шырағым. Ермек: Мен сізге жиған-терген байлығын айтам шешей... Айтжамал: Е, бұйырғаны бар-ғой. Дүниесінен бұрын өздерің аман болыңдаршы. Сендер аман болсаңдар, сендер жақсы болсаңдар бізге одан басқа байлықтың керегі не. Баласы жақсы болса тірідей жұмаққа, жаман болса тірідей тозаққа түспей ме ана байғұс. (Ермек тыңдағысы келмей тыжырынып тұр) Өзің не қызмет істейсің? Ермек: Боскомның бастығымын... Айтжамал: Сонда қол астыңда көп адамдар бар ма? Ермек: Көп, өте көп. Бірақ айлық алмайтын жұмысымыз бар. Айтжамал: Оның қызық екен... Ермек: Қызық

180

дейсіз бе? әрине қызық. Ол боском-ғой боском, апа! Айтжамал: А-а боском дейсің бе? Түсіндім шырағым, түсіндім. (ойланып барып) Қаласаң ұлыма айтайын. Даңғарадай пирмасынан сендік бір жұмыс табылатын шығар. Ермек: Не, маған жұмыс тауып бермекшісіз бе? Сіз өзі қайдан келген адамсыз, көктен түстіңіз бе? Қазіргі адамдар бір-біріне жұмыс тауып бермейді, бірінікін-бірі тартып алады, апа! Айтжамал: Не деп тұрсың, балам-ау?! Ермек: Шынымен жаныңыз ашып тұрса, алдымен маған кішкене (екі саусағын бір-біріне үйкелейді) тиын-тебен тауып берсеңізші. Қазір менің көшеге баруға, тіпті проездке төлейтін де ақшам жоқ. Айтжамал: Жарайды, таусылма шырағым. (қалталарын ақтара бастады) Өткенде туған күнге келген қонақтар, немеремнің қойны-қонышын ақшаға толтырды емеспе. Бала-ғой, жыртып тастар деп бір-екі жүз теңгесін қалтама сала салып едім. Е, міне. Мә алағой. (қалтасынан суырып доллар береді) Ермек: Мә-ә, апамыз доллармен ғана сөйлеседі. Апа мұны теңге емес доллар дейді, доллар! Айтжамал: Сонда ақша емес пе? Өзінің түрі де бір түрлі екен. Ермек: Ақша болғанда қандай? Анау-мынау емес, Американың ақшасы. Рахмет апа, көп рахмет. Айтжамал: Американың ақшасы мұнда неғып қаңғырып жүр. (осы кезде есіктен өте көңілді, әндетіп Жансұлу кіреді) Жансұлу: О, үйде қонақ бар екен ғой. Амансыз ба апа? Айтжамал: Амансың ба, қызым? Дәмешке келіп едім. Ермек: Жарайды мен кеттім. (Айтжамалға бұрылып) Тағы да рахмет айтамын. (ешнәрсе түсінбеген Жансұлу шығып бара жатқан Ермек пен Айтжамалға таңданған көзбен қарайды) Айтжамал: Жарайды шырағым, менде кетейін. Жансұлу: Күте тұрыңыз. Қазір кеп қалады.

181

Сүйіншіні, апамның алдынан шығып сұрайын деп, үйге қарай құстай ұшып едім, сонда да жеткенімше осы боп қалды. Айтжамал: Сүйінші дейсің бе? Жансұлу: Иә, апа. Бүгін менің диплом алған күнім. Айтжамал: Ой-бу қарағым, бірден солай демейсің бе? Сүйіншіңді бірінші мен берейін. (қалтасынан тағы да бір 100 доллар суырып ұсынды) Мынау американың ақшасы дейме, қалтам да бары осы боп қалды енді... Жансұлу: Апатай-ау мынауыңыз тым көп қой. Айтжамал: Андағының сыртында 100 деп тұрғой. Сол 100-ді де көп деп тұрсың ба? Жарайды шырағым. Мені келін іздеп қалған шығар. (есікке беттей бергенде Дәметкен кіріп келеді) Дәметкен: Жамал апа, амансыз ба? Айтжамал: Аманбыз, Дәмеш қалқам. Өзіңе келіп едім, балаларың мен әңгімелесіп бір-аз отырып қалдым. Келінжан іздеп жатқан болар. Соңыра бір айналып соғармын. Дәметкен: Сізге есігіміз ашық қой, келіңіз. (Дәметкен, Айтжамалды есіктен шығарып салып, бұрыла бергенде Жансұлу қуанышты дауыспен) Жансұлу: Апа, сүйінші... Дәметкен: Сүйінші. Не бауырыңды бүгін көшеден сау көрдің бе? Жансұлу: Ту, апа! ( Жансұлу, артына тығып ұстап тұрған дипломын Дәметкеннің қолына ұстатты. Дәметкен қолындағы дипломның сыртын сипалап үн-түнсіз көзіне жас алып тұрып қалды.) Жансұлу: Апатай, жылап тұрсыз ба? Мұныңыз қалай? Қуанудың орнына жылағаныңыз не? Дәметкен: (қолыңдығы дипломның ішін бір ашып, бір жауып көзіне жас алды) Ерғалиім, сен диплом алған соң бірге оқимыз деп еді-ау. Әй, зымырап зулаған уақыт-ай десеңші... Жансұлу: Енді ағамның оқи алмаған магистратурасын мен жалғастырамын. Жыламашы апатай (анасының көзіндегі жасты екі қолымен сүртті)енді сен ешқашан жылауға тиісті емессің. Мен сені енді тек қана қуантатын боламын.

182

Дәметкен: Ботам, ботақаным.(құшақтай алды) жыламаймын әрине. Несіне жылаймын. Бұл қуаныш емес пе? Қуанамын...қуанып тұрмын.... Құтты болсын, құтты болсын құлыным! (қызын құшағынан босатты да, көзін сүртіп, өзін зорлай жайдары қалыпқа ауысты) Ал, дастархан жаяйық... Жансұлу: Бүгін Жансұлудың диплом алуына байланысты, дүрілдеген, екі кісілік той. (екеуі қатар күлді.) Дәметкен: Иә, қызым дүрілдеген той да жасаймыз әлі. Ал, диплом алдың. Бір мамандықтың иесі болдың. Енді не істемексің? Әлгі «магистрді» шынымен оқисың ба? Жансұлу: Оқимын. Дәметкен: содан.... Жансұлу: Содан «Аспирантура». Дәметкен: Ойпыр-ай сен өзі шынында «Ректор» болмақсың ба? Ана бауырыңды ұмытып кетпе әйтеуір. (ойланып тұрып қалды) Ол баланың да тағдыры тәлкек болды-ау. Осылай кете берсе не болар екен? Жансұлу: (апасының көңілін ауламақ оймен әңгімені басқа арнаға бұрып жіберді.) Осы деймін апа... Жігіт қызды киноға шақырса, бару керек пе? Дәметкен: Охо. Ол жағында ойлап жүр екенсің ғой. (бірге күледі) Қашан шақырды? (дастархан жасап әңгімелесіп жүр.) Жансұлу: Бүгін. Дәметкен: Қашан таныстыңдар? Жансұлу: Бүгін. Дәметкен: Құдай-ау ол кім? қызбен таныса сап киноға шақыратын. Қандай жігіт өзі? Жансұлу: (бет әлпетін ұстап тұрып айтады) Көзі қарақаттай, мұрыны қырлы, бойы орта бойлы, қысқасы келісті ә-ә-әдемі жігіт. Дәметкен: Мынауың бір ханзада болды ғой. Мінезі қандай өзінің? Жансұлу: Мінезі (көзін жұмып, еріндерін жымқыра тістеп, басын шайқайды) екі ауыз сөзбен адамды күлдіріп, өзіне тартып, байлап алады. Дәметкен: (жақтырмай қалды) М-м бүгін ғана танысып, зерттеп үлгеріпсің ғой. Ұшып –қонған

183

көбелек десеңші. Жансұлу: Апа, киноға барсам бола ма? Дәметкен: Киноға? Қазір ме? Сенің өзі бару керек пе дегенің не? Баруға болама дегенің не? Жансұлу: Енді.....келісіп қойғасын..... Дәметкен: А, солай демейсің бе? Онда менен неменеге рұқсат сұрап отырсың. Бар ханзадаң тосып қалар. Жансұлу: Ой, рахмет апа! Апатайым сол! Жылдам келемін жарайма?! (апасының бетінен сүйіп алады да, тез шығып кетеді) Дәметкен: Жансұлу! (артынан айғайлайды, естімегесін өзімен өзі сөйлеседі) Сенде бой жетейін деген екенсің-ау. О, құдіреті күшті құдайым. Пынау күнәһар пендеңнің өзіңнен сұрайтын жалғыз тілегі – соңғы үмітімді сөндіре көрме. Сұлуыма, Жансұлуыма жақсы жол көрсетші, Жаратқаным. Қандай азап, қандай жазаң болсада қылша мойным талша, мені азапта, мені жазала тек ендігі ұрпағымды менің қолымда емес, МЕНІҢ жанымды солардың жолында алшы Құдай-ы-ым... Екінші акт Бірінші көрініс Көңілді музыка. Жансұлу мен Жанат үйдің ішінде жүр. Жансұлу Жанатты апасымен таныстыруға әкелген. Жансұлу: (сағатына қарады да) Келетін уақыты болды. Дайынсың ба? (Жанаттың үстін қағыпсілкіп жүр) ең бастысы, апам көп сөйлеген адамды ұнатпайды. (осы кезде есіктен Дәметкен кірді) Жансұлу: Апа келдің бе? (алдынан шығып қолындағы сумкасын алды.) Дәметкен: Қараң қалғыр ертерек-ақ келер едім. Рожкидың бағасы арзан дегесін аяғымнан таусылып, қаланың арғы шетіне дейін барып едім, жауып кетіпті. Жансұлу: Кешіккен жоқсың апа. Дәл уақытында келдің. Дәметкен: Кешіксем жазалайын деп пе едің? (Оқшау тұрған жанатты көріп) А-а үйге қонақ кел-

184

ген екен ғой. Жансұлу: Иә...қонақ болғанда...апа өткенде сізге айтып едім ғой, әлгі...киноға шақырған жігіт жөнінде.... Дәметкен: Е, әлгі ханзадаң ба? Жансұлу: Иә....сол.. Жанат. Жанат: Амансыз ба? Дәметкен: Шүкір Алла! Жанар дедің бе? (қызына қарады) Жанат: Жанат, Жанат қой, апа. Әжемнің атауынша. Жанатбек документ бойынша. Ал енді достарым Женя дейді. Дәметкен: Е-е-е солай десеңші. Шай бердің бе қонаққа? Жансұлу: Жоқ апа... өзіңізді тосып. Дәметкен: Сонда мен жоқ болсам, келген қонақты аштан өлтіресің бе? Кісі келген екен, дәм татыру керек емес пе? Жансұлу А, шай дайын апа. Қазір мен...дастархан жасай қояйын. (ас үйге кетеді) Дәметкен: Ал Женя, елің кім болады? Жанат: Елім дейсіз бе? (күліп, өз үстіне қарады) қазақпын ғой апа. Разве не видно? Дәметкен: Қазақ екеніңді көріп тұрмын ғой, сүйегіңді сұраймын да? Жанат: Сүйек дейсіз бе?..Кешіріңіз я вас не понял. Жансұлу: Шайға келіңіздер! Дәметкен: Жарайды, қазақ Женя. Өзің қазақ болсаң да ақ құлақтың тілінде тәуір сияқтысыңғой. (Жанаттың түріне қарап еді, тағы да түсінбеген кейпін көрді) Орысша жақсы сөйлейді екенсің деймін. Жанат: Ну енді, орыс школында оқыдым. Дәметкен: Солай ма? Осы қазақшама шүкір ет дейсің-ғой. Қазақ болғаннан кейін, өз тілінде сөйлей алмаса оның несі қазақ. Солайма Женя? Жансұлу: Ту-у апа! Дәметкен: Жарайды, жарайды. Менде осы бір данагөйленіп кетем. Уһ (терең күрсінді) Әйтеуір сендерге Құдайдың көзі дұрыс болса екен. (осы кезде есіктен бұралаңдап удай мас Ермек

185

кірді) Ермек: О, үйге қонақ кепті ғой. (қиралаңдап кеп Жанатқа қолын ұсынды) қалайсың? Апа, кешірші, бүгіннен кейін мүлде ішпеймін. (апасының бетінен сүйіп алды) Жансұлу: Күнде айтады екен. Ермек: (Жансұлуға алая бір қарайды да Жанатқа қарап) Ал танысып қояйық, Ермек (қолын тағы ұсынды.) Жанат: Жанат. Ермек: (бетіне бажырая қарап) Ей, тоқта, тоқта. Солсың ғой деймін, Сен өткенде менің әпкемді құшақтап бара жатқан жігітсің ғой, ә? Достарымның бірі көріп қалып «ей, сенің анау әпкеңді құшақтап бара жатқан кім ей»дегенде жаман ұялдым. Сол кезде бытшытыңды шығарайын деп едім, болмай қалды. Енді... Дәметкен: Ермек. Бар да жат. Ермек: Қа-а-зір апа. Енді көрсем, мұрынын бет қыламын деп өткенде достарыма сөз бергем. Мен қазір бұл шошқаны... (Жанаттың жағасынан шап берді) Жансұлу: Ермек! (қатты айғайлап жіберді.) Дәметкен: Жібер! әпкеңнің бар екені енді есіңе түсті ме? Анадан тумаған ит. Тарт былай қолыңды! Ермек: Иә, мен итпін. Анадан тумаған итпін. (Жанатты періп жіберді) Жансұлу: Апа! (айғай салып,қолымен аузын баса қойды) Дәметкен: Ермек! (Жанат шалқалақтап барып, бетін ұстаған күйде, жүгіріп шығып кетті) Жансұлу: Жанат. Жанат. (Жанаттың артынан жүгіріп олда кетті) Дәметкен: Әй иттің баласы-ай. Жолың болмағыр ит-ай. Әй, Құдай-ай. Өлтірдің-ғой сен мені, өлтірдің. (жағынан бір салды) Ермек: Ә, Құдай дейсіз бе? Енді маған да қол көтерейін дедіңіз-ғой. Мен сізді емес, сіз мені өлтіресіз. Мен бәрін жақсы білемін. Сіздің арқаңызда біз Құдайдың қарғысына ұшырадық. Білем. Білемін бәрін. Қанша жасырсаңыз да мен бәрін білем... (білем,білем деп, шығып кетті.)

186

Дәметкен: (бетін басып жылап отырып қалды) Жаратқаным-ай, тірідей өлтіргенше неге алмайсың мені? Ей, адамдар! Ей, аналар! Біз осы кімдерміз,а? Өмір себеміз бе? Өлім себеміз бе? Ананың табанында жұмақ бар, ана күлсе әлем күледі деп әспеттеп жататын біз кімбіз? Шынында сондаймыз ба? Жоо-қ. Шімірікпей өз баласын өзі өлтіретін аналар ондай емес. Біреулерге сәби үнін есту арман, Құдайдан жалынып күнде сұрайды. Ал біреулеріміз...жарық әлемді тіпті бір секунта көрсетпестен бейкүнә, пәк, кіршіксіз періштені, жүрегіміз дір етпестен өлтіріп, лақтырып тастаймыз. Біз сонда да жұмақты басқан анамыз ба? Әлемді тербеген анамызба, а? (еңіреп жылап кетеді) Үзіліс. Музыка Екінші көрініс Жансұлу үйде. Есік қағылып Нұрсұлу кіреді. Нұрсұлу: Сәлеметсіз бе? Жансұлу: Сәлемет пе? Нұрсұлу: Сіз Жансұлусыз ба? Жансұлу: Иә, сіз Нұрсұлу емессіз бе? Нұрсұлу: Мені қайдан білесіз? Жансұлу: Ерғали ағатайыма барғанда көргем. Тыныштық па? Мұнда қайдан жүрсіз? Нұрсұлу: Қорықпа бәрі жақсы. Мені Ерекең жіберді. Жансұлу: Ереке дейсіз бе? Нұрсұлу: Ағаң нағыз ер болған соң.....Анадай апаттан соң, мойымай, жасымай өмірге құштар көңілмен, іңкәр сезіммен ұмтылып, күрескені үшін.... Жансұлу: Байқаймын, ағатайымды.....ұна.... Нұрсұлу: Не айталмай тұрғаныңды сезем. Ерекеңдей азаматтың жанында болу, жары болу қандай қыздың болсын арманы шығар. Жансұлу: Сонда сіз..маған...ж..жең... Нұрсұлу: Егер тағдыр қосса... Қойшы Жансұлу... Әңгімені өзгертелік. Ерекең, қазір апам үйде жоқ,

187

барсаң Жансұлу болу керек - деп жіберді. Жансұлу: Апам болса қайтеді екен? Нұрсұлу: Ыңғайсыз ғой, әлден...Ту Жансұлу (қызарып кетеді) Ерекең қажетті заттарын жазып берген еді, мінеки. (қағаз береді) Жансұлу: (оқып) Қазір. Мен ыңғайлайын. (ішкі бөлмеге кіріп кетеді) Нұрсұлу: Ерекең осыдан бірнеше ай бұрын, шахтыдағы апаттан соң, біздің емханаға келіп 22 күн ес-түссіз жатты. Бойымды қандай, жүрегімді қандай сезім билегенін білмеймін. Үнемі қасында болдым. Біріншіден қасында болу, қызмет бабындағы міндетім болса, екіншіден жан-дүниемді іңкәрлік билеп алды. Ерекең оянған соң маған «сен менің неше күн жанымда отырғаныңды сезіп жаттым» дегенде, тілім байланып қалды. (Жансұлу күліп, тыңдап тұрады) Содан бері біргеміз. Мені ана дүниенің босағасынан сен қайтардың Нұрсұлудеп кейде ерекең қалжыңдап қоятыны бар. Жансұлу: Ағатайым сізге қарыздар екен – ғой... Нұрсұлу: (жалт-қарап) сен естіп тұрма едің?... Жансұлу: Жоға...жоқ. Нұрсұлу: Ерекең алғаш оянғанда менде аға дейтінмін. Сонда сен менің Жансұлу қарындасымның сыңары Нұрсұлусың...біреуіңнің аға дегенің жетеді, сен мені Ереке деп еркелетші деген соң, өтінішін далаға тастай алмадым. Жансұлу: Байқаймын, ағатайым екеуіңнің осы шаңыраққа оралатын күн де алыс емес-ау... Нұрсұлу: Ол болашақтың еншісі. Бірінші ағатайыңды орталарыңа оралтсам, қалғанын көре жатармыз. Қой, мен қайтайын. Жансұлу: Нұрсұлу, өзіңмен әңгімелесіп, көпкөрім жадырап қалдым. Жиі келіп тұрсаңшы. Нұрсұлу: (күліп) Айтсаң болды-ғой. Аялдамаға дейін шығарып салмайсың ба? (екеуі кетеді) Көңілді музыка. Дәметкен үйге келгенде әлі ешкім жоқ. Осы кезде жүзі бал-бұл жайнап Жансұлу кіреді. Жансұлу: Ағатайымның қасындағы медбике қыз келіп кетті. Соны шығарып сап келдім. Дәметкен: Ботақаным сол! Жарығым менің!

188

Түнімен қайда болдың? Мені әбден қорқыттың ғой. Жансұлу: Кешірші апа. Саған хабарласатындай еш мүмкіндік болмады. Бір подружкамның үйінде қондым. Анау қайда? Дәметкен: Кімді айтасың? А-а, Ермек пе? Қалай айтсаң да бір құрсақтан шыққан інің ғой. Бір қателігін кешіре сал. Құдай бір күні ақыл беретін шығар. Қайтеміз енді....(ауыр күрсінді де теріс қарап кетті) Жансұлу: Қойшы апа! Құдай соған ақыл бергенше екеуіміз өліп тынармыз. Бүгін тағы келетін шығар «апа кешір бүгін соңғы рет»-деп. Соның қылықтарынан бар ғой, әбден шаршадым. Жарайды, өзің қашан келдің? Дәметкен: Енді кірдім. Қарасам әлі ешкім келмепті. Жансұлу: Ой, алтын апатайым менің! (жүгіріп барып құшақтап бетінен сүйді) жүрші апа, саған айтатын сөзім бар. Отыршы. Дәметкен: Не болды? Осынша сүйрегенің не? Жансұлу: Апа деймін. Менің бір поружкам кафеде «официант» болып жұмыс істейді. Ал ол кафеде клиент көп екен де, официант аздық етеді екен. Менде соған барып жұмыс істесем қалай болады, а? Дәметкен: Сонда әлгі «магистрыңды» не істемексің? Жансұлу: Оған енді документ тапсырып қойдым ғой. Алла бұйыртып түсіп кетсем, сабақ басталғанша уақыт барғой. Дәметкен: Уақыт болғанда.....сағат неше болды өзі. Әлгі інің қайда жүр екен. Бүгін тағы.... Жансұлу: Апа, сонымен кафеге барайын ба? Дәметкен: Қайдағы кафе? Жансұлу: Ой апа, бағанадан бері мен не айтып отырмын. Дәметкен: А, сол ма? Сол жұмыс істеймін дегенді қайдан шығардың өзі? Жансұлу: Оның несі айып, апа? Осы күнге дейін жалғыз өзіңіз бізді асырадыңыз. Енді біз сізді асыраймыз. Дәметкен: Мені жарылқамай-ақ қойыңдаршы.

189

Өздеріңді өздерің асырап алыңдар. Қалай өзі... дұрыс жер ме? Жансұлу: Дұрыс. Дұрыс. Алаңдамасаңыз да болады. Оның үстіне уақытша ғана істеймін-ғой. Дәметкен: Енді маған қалғаны сендерді жанжаққа қуу десеңші. (көзіне жас алды) Жансұлу: Апа! Сіз өзі жылауық боп кетіпсізғой. (апасын тағы құшақтады) қуғаныңыз не? Оның атын қуу емес, жұмыс істеу дейді. Жұмыс істегеннің несі айып. Қазіргі заманда жұмыссыз жүрген адамның... Дәметкен: Жарайды, жарайды. Осыларға сөз берсең ақыл айтады. Жансұлу: Онда мен...осы бойда жүре берейін апа! (қуанышты) Дәметкен: Тағы қайды? Жансұлу: Енді, өмірімде бірінші рет жұмыс істейтін болған соң, ертерек барып, егер алатын болса, кешке дейін жай-жапсарымен таныса берсем деп едім. Дәметкен: Кешке дейіні қалай? Сонда ол түнгі жұмыс па? Жансұлу: Ой апатайым! Қызықсыз ғой. Кафенің бәрі кешке жұмыс істемей ме? Жарайды онда мен кеттім. Барғасын хабарласармын, пока. Жансұлу шыға бергенде Ермек кіріп келеді. Үстінде костюм-шалбар. Жансұлу: Ермек! (таң қалып үстіне тінти қарайды) Дәметкен: Ерметай-ау бұл сенсің бе? Ермек: Иә, мен-ғой, апа! Бүгіннен бастап сіздерді мүлде ренжітпеймін. Бұл шын сөзім. Жансұлу: Апа, шынында құдай ақыл берді ме? Жоқ менің көзім көрмей тұр ма? Дәметкен: Балам-ау, қайдан келесің? Мына түрің не? Ермек: Мен жұмысқа тұрдым...жоқ дұрысында тұрғызды. Мына көрші апа бар-ғой. Сол апаның өтінішімен, баласы мені фирмасына охраник қылып жұмысқа алды. Жансұлу: Е, дұрыс. Маған охраник болмай, фирмаға охраник болсаңшы. Жарайды, құтты бол-

190

сын! (сағатына қарап) Маған кету керек. Әйтпесе кешігемін. Ермек: Тоқта, бірге шығайық. Менің де жұмысқа ертерек барғаным жөн болар. (екеуі шығып кетеді) Дәметкен: О, Жаратқан! Ұзағынан қыла көр, ұзағынан. Бірде жылатып, бірде күлдіріп пенденің ғазиз басын таласқа тастап қоясың-ау. Енді жылата көрмеші. Осы қуанышымызды ұзағынан, ұзағынан қыла көр. Үшінші көрініс Сахна ала көлеңке, түн жарым мезгіл. Дәметкен жалғыз өзі отыр. Ерланның елесі: - Еміз мына баланы. Жансұлуымды, еркемді қайда жібердің. (кетеді) Уһ...Құдай-ай. Жазған-ай. Күнәмнің осынша ауыр екенін де білемін. Бірақ сені аса мейірімді, кешірімді деуші еді ғой, шынымен мені өмір бойы кешірмейін дегенің бе? Уһ... түсіме тағы да Ерланым кірді. Бұрынғыдай өкпелі емес, ашулы сияқты. «Е-е-й Дәметкен. Сен не істеп жүрсің, а? Сен неге менің Жансұлуымды үйден қаңғытып жібердің? Тез барда ертіп кел,ертіп кел менің Жансұлуымды» дейді?! Түн қатқанынан түңіліп, енді өлсемде жібермеспін деп талай оқталсамда, көңілін жыға алмап едім. Одан басқа кімім бар менің. Кейінгі кезде адам танымастай өзгеріп бара жатқан сияқты. Үйдің бетін көрмейді. Түннің бір уағында «жұмыстан шықтым» деп звондайды, содан подружкамның үйі деп мен жұмысқа кеткенде келеді, мен жұмыстан келгенде кетеді. Осы қылығы ішіме бір қонбады. Менен қашып жүрме деп те ойлаймын кейде. Уһ, Құдай-ай. ( телефон шырылдайды..) - Алло, Жансұлу. Не, бүгін тағы келмеймін дейсің бе? Кеш боп кетті...ибай-ау, сен өзі үйден біржола бездің ғой. Жарайды, Жарайды...Ей, абайлап...тастап жіберді. Уһ. Осы жұмысқа қайдан ғана рұқсат бердім екен. Көнбеді ғой, көнбеді. Өзі бір түнгі үшке дейін, кейде төртке дейін жұмыс істейтін кафе екен. Қайтсеңде кел деуге тағы батпаймын. Түн

191

жарымын да қыз баланың жалғыз жүргені...уһ. Подружкамның үйі, подружкамның үйі-дейді... Ана біреу Жанат па еді, Жанар ма еді сол әкеп салды деп алғашында келіп жүруші еді, кейінгі кезде сонысының да аты өшті ғой. Менің мына қу жүрегім бір сұмдықты сезетін сияқты. Бүгін тіпті кешке дейін өрекпіп мазамды алды. Тарсылдап соққанда аузымнан шығып кете жаздайды-ау. Соңғы рет Ерғалиым кетерде осылай соғып еді... Ерғалиым! Құлыным сол! Бүгін барғаным да қатты қуандым. Өздігінен төсектен тұрып отыратын болыпты. Уайымдамаңыз, келесі келгенде алдыңыздан жүгіріп шығатын болам деп әзілдеп қояды. Аурухана төсегінде есін жинаған күні, «менің бір аяғым мен бір қолым қайда» деп шырқыраған құлын дауысы, әлі күнге дейін құлағымда жаңғырып, кеудемді осқылап өтеді..... уһ. Бердібековтардың шаңырағын ұстайтын Ермектің....бұғанда шүкір. Басы бүтін, арақтың ермегіне айналып кетті ме деп едім. Балаға ат қойғанда да мән бермейді екенбіз-ау. Менің атымды да Дәметкен деп...енді міне өмірі Құдайдың кешірімін дәметіп келемін. О, Жаратушы жалғыз ием. Өзіңе жалынам, жалбарынам. Мені кешірмесең де, енді қалған соңғы үмітім Жансұлуым, Жансұлуыма сұлу өмір нәсіп ете көр Құдайым! О, жарықтық! Өлмеген пендеге тағы бір таң атқан екен-ау. (үзіліс) Жансұлу келеді. Дәметкен: Жансұлу. Келдің бе қарғам? Е, дұрыс болды. Біреудің үйінде түске дейін жату.... жаным-ау көзің шүңірейіп кетіпті ғой, бір жерің ауырып тұрған жоқпа. Жоқ әлде сенде бүгін ұйықтамадыңба? Жансұлу: Қойшы, апа. Еш жерім ауырып тұрған жоқ. Жатып деп алайыншы. Дәметкен: Қарашығым, саған не болып жүр? Кейінгі кезде сөйлесуден қалдың ғой? Сол бір жұмысты тасташы деп едім...әкең де маған ренжулі. Келші, екеуміз аздап сөйлесейікші. Жансұлу: Қойшы апа! Неге маған тыныштық

192

бермейсіңдер? Өлмесең маза таппайсың осы үйден. Дәметкен: Жаным-ау не айтып тұрсың...өлгенің не? Неге бұлай дейсің? Саналы ғұмырымнан сендерге бақ тілегеннен басқа жазғаным қайсы? Не істе дейсіңдер?..не қыл дейсіңдер маған...? (көзіне жас алды) Жансұлу: Сендерді тірідей өлтіріп көздеріңе күйік болғанша, қазір өлгенім жақсы емес пе? Дәметкен: Көзімізге күйік болғаның не? Сен өзі не деп кеттің Жансұлу! Сенен басқа кімім бар менің, жарығым! Сорлы анаңды неге сонша қорқытасың? Не болды саған? ( сұраулы көзбен қарады) бәрі сол біреудің кесірі ме? Жансұлу: Айтпашы апа! айтпашы.... Ол мен үшін жоқ, өлген. Неге қайта-қайта сұрай бересің, апа?! (қатты айғайлап жылап жіберді) Дәметкен: Өлген дейсің бе? Қайдан білейін, құдай атып жүрмесе не қылсын... Уһ. Жансұлу: Иә, Құдай атты. Бәрімізді Құдай атты. (қатты айғайлап сөйлей берді). Мен сендердің көздеріңе күйік, өздеріңе масылмын. Сендердің бұрынғы Жансұлуларың емеспін. Қайта-қайта сұрайсың-ғой, апа! Жасарын жасап алған соң, әке болғысы келмеген адам өлген емей кім? (қатты жылап отыра кетеді) Дәметкен: Не...не дейсің?..сонда....сонда сенің......сонда сенің аяғың ауыр ма? Жансұлу: Апа! (отырған бойда жылай береді) Дәметкен: Қара бет, қара бет екенсің ғой көргенсіз...көргенсіз...мені тірідей көмген екенсің ғой арсыз.....арсыз. Жансұлу: Иә мен арсызбын, көргенсізбін, қарабетпін. Енді мені балам деме. Қазір-ақ, қазірақ кетем....(орнынан атып тұрды) Дәметкен: (итеріп жібереді) Жап аузыңды жетесіз...(үзіліс) неше ай болды? Жансұлу: Қорықпа, әлі үш айдан асқан жоқ. Дәметкен: Үш айдан аспаса не? Алдыртып тастайын деп пе едің? (Үрейлене қарайды) Жансұлу: Енді не істеймін? Ешкімге қуаныш әкелмеген бала, маған бақыт әкелеме? Дәметкен: Жоқ...жоқ болмайды. Еш уақытта

193

олай істеуге болмайды. Алдыртуға...ондай қателік істеуге болмайды, Ботам! Болмайды.... болмайды.... алдыртпа...алдыртпашы ботам, алдыртуға болмайды. Ондай қателік істеуге болмайды құлыным! Жансұлу: Апа, апатайым! (дауыс көтере жылаған екеуі бірін-бірі құшағына алады) Қыс. Жұмыстан келген Дәметкен сөйлей жүріп сырт киімін шешті. Дәметкен: Мына сары шұнақ аяздың құтұруын қарашы. Бет қаратпайды ғой тіпті. (үстелдің шетіне барып отырды) Алла (қолымен жүрегін баса қалды) Қу жүрегімнің кеудеме сыймай тарсылдағанын-ай. Кейінгі кезде бір тыншымады ғой. Жансұлу: Апа кеп қалдың ба? (ішіндегі бала жеті айлық боп қалған) Дәметкен: Немене, бүгін тағы да кір жуғансың ба? Жансұлу: Перделерді шайқай салғаным – ғой. Басқа не бітірді дейсіз сонша. Дәметкен: Несіне жанталасып жүрсің. Дем алмайсың ба? Өңің қашып тұр-ғой, өзі?! Жансұлу: Бәрі жақсы апа. Қазір, дастархан жасап жіберейін. Мен сізге бүгін керемет тамақ істеп қойдым. (екі кесені қолына ұстаған бойда апасына телміріп тұрып қалады) Апа....апа! (түрі бозарып, кесесі қолынан түсіп кетеді) Апатай! (тістене дауыс шығарып, қос қолымен ішін басқан қалпы, бүктетіле құлайды) Дәметкен: Жансұлу.....Жансұлу! Есіңді жинашы құлыным. Елес жарықтар. Сирена. Айғай-шу. Көрініс Аурухана. Хирург. Мейірбике. Айтжамал. Дәметкен ештеңе ұқпайды, есеңгіреп жүр. Айтжамал: (хирургқа) Не болып жатыр? Жансұлудың қалы қалай? Хирург: Операция жасап, баланы кесіп алу керек. (кетеді) Үзіліс. Ерғали мүгедектер арбасында. Нұрсұлу алып келеді. Ерғали: Апа! апатай! амансың ба, апа? (Дәметкен Ерғалидың бетіне меңіреу адам сияқты телміре

194

мағынасыз қарайды) Апа, мен ғой Ерғали.... танымай тұрсың ба, апа? Дәметкен: Ерғали....Ерғалиым....Ерғалиым.... (шарасыз адамның кейпінде) Ерғали: Иә, мен...мен Ерғалиыңмын, апа! Міне қарашы, аман-есен жазылып келдім.... (кібіртіктеп төмен қарады) Мен....бәрін естідім. Дәметкен: (Нұрсұлуды Жансұлу деп....) Жаным...Сұлуым...Жансұлуым Ерғали: Ой, апа, ұмытыппын ғой. Бұл әлгі...сіз танитын...мені емдеген дәрігер қыз...Нұрсұлу... болашақ келініңіз... Дәметкен: Емдеген қыз?..Нұрсұлу?..келінім?.. (Осы кезде шырылдаған баланың дауысы естіледі де, іле-шала бір ақ халатты дәрігер шығады. Бәрі жанталаса дәрігерге ұмтылады. Дәметкен сәл есін жиады) Дәметкен: Жансұлуым...Жансұлуым қалай дәрігер? Дәрігер: Сабыр сақтаңыздар. Біз қолдан келгеннің бәрін жасадық. Қызыңыз өз шаранасына өмірін силады. (бәрі орнында сілейіп тұрып қалады) Айтжамал: Шырағым, сен не деп тұрсың? Дәметкен: Сонда...сонда не айтпақсың дәрігер. Сонда....менің Жансұлуым...сен маған әзілдеп тұрсың ғой дәрігер....неге әзілдейсің.....өтірік айтасың ғой...өтірік...өтірік...(жағасына жармасты.) Дәрігер: Сабыр сақтап, бекем болыңыз, ана! Қызыңыз әбден әлсіреген... Баланың аман қалғанына, Құдайға шүкіршілік. Дәметкен: Жоқ...жоқ дәрігер. Мүмкін емес. Сен алдап тұрсың мені. Құдайға шүкіршілік... шүкіршілік дейсің бе? О, Жасаған ием! неге?... неге?...сені аса мейрімді, аса кешірімді деуші едік қой. Өз қателігімді көзіме осылай көрсетейін дедің бе? Ол мен сияқты күнәһар емес, баласы үшін...баласы үшін...бірақ мен сенен сұлу өлім емес, сұлу өмір тілеп едімғой..Жаратқан! Айтжамал: Дәмеш қалқам, сабырға кел! Басқа

195

түссе, басбақшыл! бекем бол қалқам. (құшақтайды) (осы кезде екінші дәрігер ораулы кішкентай баланы көтеріп шығады. Ерғали арбасымен солай қарай жүрді. Дәрігердің қолындағы балаға, қолын созарын, созбасын білмей тағыда тұрып қалды.) II дәрігер: Ұл бала. (ораулы нәрестені Ерғалиға қарай ұсынды. Ерғалидан бұрын жанындағы Нұрсұлу баланы алып, бауырына басады) Нұрсұлу: Ұл дейсіз бе? (Еңіреп отырған Дәметкен де жылауын тоқтатып, балаға қарай ұмтылады) Нұрсұлу: (қолындағы баланы Дәметкенге ұстатып жатып) Ұл, ұл бала апа! Дәметкен: (баланы алып) Ұл бала.... Ерлан, Ерланым...(бірнәрсе айтайын деп жатты да, есіне тағы бір нәрсе түскедей Нұрсұлуға тесіле қарайды) Апа...апа дедің бе? Жансұлу... Жансұлу сен тірі екенсіңғой.... Ерғалиым.... Жансұлуым...(екеуіне кезек қарайды) сендер... сендер өлмеңдерші балапандарым....өлмеңдер...өлмеңдер....(кішкентай нәрестені бауырына басып еңкілдеп жылап жібереді. Дәметкенді Ерғали мен Нұрсұлу екі жағынан құшақтайды.) Осы кезде охраник киімімен жүгіріп Ермек кіреді. Ермек: Апа, апатай! Айтжамал: Балам сабыр....сабыр сақта! Өмірге ер - азамат келді. Ермек: Азамат дейсіз бе? Жансұлу әпкемнің қалы қалай? Ерғали: (апасының қолындағы баланы өз қолына алып) Ермекжан, Жансұлу әпкеңнің орнына азамат келді. Дәметкен: Не, азамат дейсіңдер ме? Ерғали: Иә, апа. Азамат Ерғалиұлы. Үзіліс. Сахна қараңғыланады. 10-15 күн өткен. Айтжамал кіреді. Айтжамал: Дәмеш қалқам, жағдайың қалай? Дәметкен: Шүкүр. Жүрміз ғой. Төрлетіңіз. Айтжамал: Дәмеш-ау, кеше менің ұлым, сенің Ерметайыңды мақтап келді. Жұмысына адал, ісіне тындырымды көрінеді.

196

Осы кезде есіктен Ермек кіреді. Жанында бір қыз бар. Ермек: Амансыздарма? Айтжамал: Міне, кімді айтсаң сол келеді деген. Дәметкен: Балам-ау, жұмысыңды тастап қайдан жүрсің? Ермек: Жоқ апа, бүгін менің демалыс күнім. Апатайлар мен сіздерді болашақ келіндеріңізбен таныстырайын деп келдім. Дәметкен: Келін дейсің бе? Шырағым-ау ертерек ескертпейсің бе? Ермек: Ескертетін түкте жоқ, апа. Өзіміз сияты қарапайым жанұяның қызы, есімі Бақыт! (қызға қарап) Мына кісі туған апам, мына кісі менің жебеуші періште апам. (жас қыз екеуіне де иіліп сәлем салды) Айтжамал: Рахмет шырағым, рахмет. Дәметкен: Бақыт дедің бе? Бердібековтардың шаңырағынан ұшқан бақыт, шынымен қайта айналып қонайын деді ме? Айтжамал: Дәмеш қарағым. Екі ұлыңның тойын бірге жасайтын болдың ғой, құтты болсын! (осы кезде есіктен ағашталған бір аяғын сүйретіп, қолына балдағын алған Ерғали мен Нұрсұлу кіреді) Нұрсұлу: Апа, сүйінші! Айтжамал: Ой, шырағым. Біз ендігі танысып та алдық. Нұрсұлу: Не мынамен ба? (қолындағы құжатты ұсынды. Айтжамалдан бұрын Ермек алып) Ермек: Мәссаған, мынау Азаматтың туу туралы куәлігі-ғой. (ішін ашып оқи бастады) Бердібеков Азамат Ерғалиұлы. Дәметкен: (куәлікті қолына алып, көзіне жас алады) Жаным, Жансұлуым! Сен мына қара ниет қоғамды тіліп түскен жарық сәулесің, өз шаранасына, өз өмірін берген батыр....батыр анасың! Сен нағыз анасың, құлыным! (алға қарай жүріп) Ей, аналар! Біз неге, сонша қатігез болып кеттік, а? Біреулер адам өлтірсе қанішер дейміз, ал өз баласын өзі өлтіретін аналар кім сонда? Біреулерге бала сүйу арман, ал біреулеріміз оны ұғұнып та жатпаймыз. Біз ұрпақ көбейтетін ана едік қой?! Әлемді

197

әлдилеген ана едік қой?! Күллі дүние қадірлеп, басын иген ана едік қой?! Неге сонша мейрімсіз, тас жүрек болып кеттік, а? Адаспайықшы! Алланың бергенінен безінбейікші! Қызық үшін қиянатқа бармайықшы! Күнәһар болмайықшы! Ана деген қасиетті, қастерлі атқа лайық болайықшы, аналар! Жан толқытатын музыка. Шымылдық Соңы

198

«Қонақжай»

Хаттар, қолжазбалар, фотографиялар мен суреттер рецензияланбайды және қайтарылмайды. Редакция оқырмандардан түскен барлық хаттарға тегіс жауап беруді міндетіне алмайды. Авторлардың пікірлері редакция ұстанған көзқарастарға сәйкес келмеуі мүмкін. «НАЙЗАТАС» журналынан алынған материалдарға сілтеме жасалуға тиіс. Жарияланған материалдарды, фотосуреттерді және безендірулерді көшірмелеу тек КМК рұқсатымен жүзеге асырылады. «Павлодар облысы әкімінің аппараты» мемлекеттік мекемесі (Павлодар қаласы) Павлодар облысы әкімдігі Павлодар облысы ішкі саясат басқармасының шаруашылық жүргізу құқығындағы «Аналитикалық ақпарат орталығы» коммуналдық мемлекеттік кәсіпорыны «Найзатас» облыстық журналы

Директор Р. Т. Билялов Телефоны 32 20 11 Бас редактор Ғ. С. ЖҰМАТОВ Телефоны 61 80 37 Журнал Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде тіркеліп, тіркеу туралы 2.03.2012 ж. № 12332-Ж куәлігі берілген. Таралым аумағы: Қазақстан Республикасы. Редакцияның мекен-жайы: 140000, Павлодар қаласы, Ленин көшесі, 143 үй. E-mail: naizatas_zhurnaly@mail.ru Журнал екі айда бір рет шығады. Суреттерді салған: Әнуар Игембаев Коллаждарды әзірлеген: Берік Төлеуғалиев «Баспа үйі» ЖШС баспаханасында басылды. ҚР Павлодар қаласы, Ленин көшесі, 143. Телефоны: 8 /7182/ 61-80-26.