Найзатас 6 by noirpost noirpost

Ақылдастар алқасы: Ерлан Арын Мұзафар Әлімбаев Қалмұқан Исабаев Ахат Жақсыбаев Жабайхан Әбділдин Зайролла Дүйсенбеков Ғарифолла Есім

Редакциялық кеңес: Ақын Алақанұлы Арман Қани Ғалымбек Жұматов Виктор Семерьянов Наум Шафер Ольга Григорьева Асыл Әбішев Юрий Поминов Мұхит Омаров

құрметті оқырмандар! Міне, 2012 жылдың көктемінде тұсауы кесілген «Найзатас» журналының биылғы соңғы санын назарларыңызға ұсынып отырмыз. Осы бір шағын уақыт ішінде журнал әдеби қауыммен қауышып, өңірдегі танымал басылымдардың біріне айнала бастады. Сіздердің «Найзатасқа» үлкен сенім артқандарыңызды ескере отырып, алдағы жылы да ауқымды тақырыптарды қозғап, жұртшылық талқысына келелі мәселелер ұсынуды жоспарладық. Журналымыз Ертістің Кереку-Баянауыл өңірінің көркейе түсуіне сүбелі үлес қосар басылымға айналады деген үмітіміз зор. Авторларымызға шығармашылық биік белестер тілейміз. Жаңа жылымыз жарқын болсын!

дорогие читатели! Предлагаем вам последний номер нынешнего года журнала «Найзатас», вышедшего весной 2012 году. За короткий период времени журнал успел сблизиться со своими читателями и стал одним из популярных издании в регионе. Благодаря тёплому приему и большому доверию, редакция планирует затрагивать актуальные темы, и предложит масштабные проблемы на обсуждение широкому кругу читателей. Мы верим, что наш журнал внесет весомый вклад в процветании Павлодарского Прииртышья. Авторам желаем высоких достижений и творческих успехов. Пусть новый год окажется годом благополучия! Редакция

Мазмўны: Наследство роман Сергей Шевченко . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 «Аспан түстес көк байрақты көтеріп» Өлеңдер Жұмағали Қоғабайұлы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 Маленькое счастье стихи Евгения Юдинцева . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 Қайырсыз қара орман «Жарымес ұл» Əңгімелер Жассерік Сәдуақасов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62 Вне измерения времени стихи Сагила Омерханова . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 «Кетбұғының күйінде жатыр үнім» Өлеңдер Жарқынбек Амантайұлы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94 «Мұра» Тіршілік көріністері Әңгімелер Қайыргелді Тоқтамысов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106 Əлем әдебиеті Эдит Шмитц . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137 Айтыс Амангелді Сейітхан – Қазбек Сағидолла . . . . . . . . .171 Зейін Шашкин – 100 Дәрігер, ғалым, жазушы. Зерттеу Қырықбай Аллаберген . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180 Жас ақындар поэзиясындағы «адам - ғарыш» параллельдік мотивінің игерілуі сын Айгүл Қожағалиева . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190

Бəрі сеніѕ арќаѕда... Тәуелсіздік, Арайлы таңдай құлпырдың! Қара түнек түнге ұқсаған ұлтымның Жігерін қажап, Жалындай шашып бұлқындың! Тәуелсіздік, Сағындырған жыл құсы. Шад-шадыман сәбилердің күлкісі. Енді сені орға жыға алмайды, Бұлаңдаған жатжұрттықтар түлкісі. Көрмедім мен, Желтоқсанның сұмдығын. Табалады, жазалады кімді-кім?! 95-те аштым өмір есігін, Азаттықтың көтергенде түндігін. Тәуелсіздік, Жігерімді қайрады. Таңда бұлбұл тамылжытып сайрады. Бостандықтың, азаттықтың белгісі Көк аспанда әнұраным ойнады. Таңғаламын, Өңім бе әлде түсім бе? Ажарланды жиырма жылдың ішінде, Астанамыз арайланды нұрланып, Ұқсағандай күн дидарлы мүсінге.

Тәуелсіздік, Бәрі сенің арқаңда. Туым да бар, әнұран да елтаңбам, Болашаққа азат ел боп ұмтылсақ, Бәрі сенің арқаңда...

Айдын Мейрамов

Сергей Шевченко НАследство (Роман) Светлой памяти сына Александра посвящаю.

ЧАстЬ ПервАя ГлАвА ПервАя Доцент Кочергин возвращался из института домой. В сдвинутой на затылок шляпе, в распахнутом плаще, грузный, с заметной сединой в густых еще волосах, он шел не спеша, с блуждающей на лице улыбкой. Утром бродячие облака над городом пролились дождем, а в тот час вовсю пригревало солнце, плавясь в слепящие блики на мокром асфальте и в лужах, которые то и дело чуть рябил теплый весенний ветер. Впереди гуськом, держа друг друга за руки, переходили улицу малыши. Ярко одетые, озабоченные наставлениями воспитательницы. «Разве мы так росли? — залюбовался ими Кочергин. И, задав себе этот вопрос, тут же подумал: — А чем хуже наше детство было? Может, в чемто и богаче даже. Нынешним не дано, чтобы после такого вот дождичка скакать, как мы, бывало, бесштанными по зеленой траве-мураве, изо всех сил крича: «Дождик-дождик, припусти, я поеду во

кусты, Богу молиться, Христу поклониться». Или, завидев редкого еще тогда в небе гостя — самолет, замирая от непонятного восторга, не дано мчаться за ним с задранной к поднебесью головой, опять же с заклинанием-дразнилкой: Ироплан, ироплан, Посади меня в карман. А в кармане пусто, Выросла капуста!..» — Хо-ро-шо! — вслух проговорил Кочергин, и как раз в тот момент лихой таксист, обойдя впереди идущую машину, обдал его грязными брызгами. Восклицание это относилось, конечно, не к таксисту. Хорошо было то, что полчаса назад он провел заключительное занятие спецкурса по Маяковскому. Трудно он ему дался. Стареть стал или слишком многого хочет от студентов? Но — шабаш! Ночные бдения в табачном дыму за столом, заваленном книгами, журналами, выписками, — все это в прошлом. Дыши полной грудью, щурься на солнце и ни о чем не думай. Хорошо! Дома он не спеша пообедал, вышел на балкон, закурил. Едва слышное за уличным шумом звяканье телефона заставило его поспешить в прихожую. — Привет, почтеннейший! — услышал он знакомый глуховатый голос. Звонил заведующий кафедрой географии Нохрин. — Ты как-то напрашивался на рыбалку. Не передумал? Грандиознейшая рыбалка наклевывается. Кочергин всегда втайне стыдился того, что не умел играть в преферанс, не болел ни за одну футбольную команду, не пристрастился ни к oxoте, ни к рыбалке. Как-то даже купил ружье. Но, побывав однажды на охоте, — зайцев спугивали светом фар, слепили, гнали по полям и стреляли, не вылезая из машин, — зарекся когда-нибудь еще раз взять его в руки. — Грандиознейшая, говоришь? — переспросил он. — Ей-богу, поеду. Закис я. Встряхнуться, к природе приобщиться — это ж великолепно. Только... Что надо с собой брать из снасти, какое обмундирование?

Остаток этого дня и весь следующий Кочергина всей семьей снаряжали, словно он собрался не на рыбалку с ночёвкой, а по меньшей мере в арктическую экспедицию. В условленный час к дому подкатил пятиместный «газик». — Хорошенько одевайся, ночи холодные, — еще раз наказала Людмила. Юрка тоже вышел в прихожую. — Спорим, пап, — засунув руки в карманы и выставив ногу, небрежно сказал он, — ты не поймаешь ни одной рыбки. Юрка мог слегка поиронизировать над отцом. Сравнивая его с отцами других ребят, он привык уже к тому, что его «фатер» во многих отношениях проигрывал. У него не было, как у Валеркиного, набора слесарных и столярных инструментов; он не мог, как Вовкин, показать приемы самбо; детективные книжки и фильмы считал чепухой, а Петькин только их и признавал. — О времена о, нравы! — проворчал Кочергин, легонько щелкнув сына по лбу. — Нy, счастливо оставаться. — Ни пуха, ни пера! — вспомнила, что надо говорить в таких случаях, жена. — К черту! — по всем правилам ответил Кочергин. Кроме водителя и Нохрина, в машине был незнакомый Кочергину крупный светлоглазый улыбчивый мужчина, одетый тоже по-дорожному. — Борис Савран, — назвал он себя. Голос у него оказался басовитым, рукопожатие — сильным. — Простите, тот самый Савран... — Тот, тот, — подтвердил догадку Кочергина Нохрин. — Борис Васильевич заведует в «Красном знамени» сельскохозяйственным отделом. Выехали за город, проскочили мост через Иртыш. — Видите, впереди синеет элеватор? — показал Савран. — До него десять километров. Еще дватри года назад разлив подходил чуть не вплотную

к элеватору. Зато осенью стога, заметьте, стога, а не копны, стояли здесь чуть ли не на каждом квадратном метре. Гибнет пойма. Сотни хозяйств лишаются главной природной кормовой базы. Очень планомерно и целенаправленно рубим сук, на котором сидим. Все по давней привычке на безбрежность и безграничность уповаем. — И немудрено, — повернулся к ним с переднего сиденья Нохрин. — Один досужий ученый высчитал, что, к примеру, общая площадь служебных кабинетов у нас будто бы равна площади среднего западноевропейского государства. Стоило только начать. Дорожный треп вырвавшихся на волю мужчин раскрутился на полные обороты. —Ты бы, Игорь Иванович, — попросил Кочергин, когда достаточно поострословили, — посвятил нас в план кампании. — План наполеоновский, — закуривая, сказал Нохрин. — Сейчас мы идем, можно сказать, по хорде большой излучины Иртыша. Максимально, где-то около хозяйства Энгеля, уйдем от русла на шестьдесят примерно километров. А еще через столько же, около Жалтыра, вновь подойдем к Иртышу. Вот в тех местах, в разливе, на островке, «на бугре», как говорят здесь, царство Егорыча, рыбака-промысловика. Он иногда позволяет себе ловить рыбку на снасть, которую, по его словам, еще царь запретил. Так называемый самолов. Любопытная штука. Полное отсутствие цивилизации и рыбинспекции. Рыбачить каждый волен своей снастью и способом, а рыбой обеспечит старик. Годится? План всех устроил. На какое-то время разговор истощился, и каждый ушел в свои мысли. Кочергин, человек кабинетный и редко ездивший, открывал для себя дорогу. «Чтобы пролег здесь асфальт, — думал он, — где-то был добыт камень, измельчен и доставлен сюда. Трассу дороги ровняли грейдерами, бульдозерами, поливали битумом, прикатывали. Земля сопротивляется, ломает хребет дороги, вспучивает его. И вот мчится сама собой железная штуковина. А мы покачиваемся на

пружинных сиденьях и без малейших усилий преодолеваем пространство». Нохрин и в дороге не мог отключиться от забот, одолевавших его в последнее время на работе. Многие годы кафедрой географии заведовал старейший преподаватель института Михаил Арсентьевич Самойлов. Почти вся кафедра состояла из его учеников, уже «остепенившихся» или идущих к заветному кандидатскому диплому. После смерти Самойлова Нохрина назначили исполняющим обязанности заведующего кафедрой. И все шло своим чередом, пока не возникла Новикова с ее подозрительно скороспелой диссертацией. Давно ли она старательно записывала каждое слово на его, Нохрина, лекциях. И на тебе — без пяти минут кандидат. Как-то все это у нее на сверхскоростях получилось: вышел автореферат, диссертация принята к защите. Кандидат... Тот, кто лепит изображение Будды, не поклоняется ему. Знаем мы, как делаются кандидатские. Директор овцеводческого совхоза Омаров в свое время вывел новую породу овец. Умер, не имея ученой степени. На опыте его работы за несколько лет защитили шесть кандидатских диссертаций, только породность овец уже утрачена. Никакая это не наука, одна ловкость, связи, пробивные способности. Даже в практическом делe так, а диссертация преподавателей, как правило, - это же мертворожденные компиляции. Почему бы не аттестовать знание предмета за умение учить? Та же Новикова в этом качестве по сравнению с иными оказалась бы далеко не на высоте. И если верно то, что говорят, а такое ни с того ни с сего не возникает, какое это будет унижение настоящих преподавателей, жизнь отдавших делу, а не карьере. И ловка же?! Это ее заявление в местком — ход! Впрочем, еще неизвестно, как все это может повернуться... Савран на рыбалку поехал из-за скандала в доме. Они с Валентиной прожили двадцать лет, сын уже служил в армии, дочь заканчивала девятый класс. Казалось, в их семейном ковчеге все давно было

отлажено. Они привыкли друг к другу настолько, что, пожалуй, проходи Валентина, как в известном анекдоте, весь день в противогазе, он мог и не заметить этого, и вдруг все разладилось. У них однажды было такое, когда семья чуть не распалась. С ними тогда жила мать Саврана. Она оказалась редкостной свекровью. Сношеньку только что на руках не носила. И в любой размолвке молодых не за него - за Валентину горой была. Не раз в кругу приятелей, вроде шутя, но не без тайного самодовольства, Савран сетовал, что вот, мол, незадача, в порядочных семьях свекровь сноху точит, а сыночка тешит, а ему, бедному, никакого снисхождения. И накликал на свою голову. Вернулся с работы и, ничего еще не подозревая, мимоходом спросил у Валентины: — Что там сегодня на зуб? — У мамочки своей спроси, — услышал ответ. — Что? — не понял он. — У мамочки своей... — всхлипнула и не договорила жена. Он прошел в комнату матери. — Что тут у вас случилось? — У жены, у ночной кукушки спрашивай, — отвечала мать, делая скорбное лицо. Сколько ни метался он от одной к другой, ничего не мог добиться. И потекли гнетущие дни. Словно покойника внесли в их дом. Видно, и в самом деле что-то хорошее между снохой и свекровью умерло и что-то недоброе встало. Тогда он нашел-таки выход из положения. Вернувшись как-то с работы, молча выставил на стол бутылку, выпил ее в несколько приемов и улегся спать. На другой день повторил свою молчаливую зловещую демонстрацию. В третий вечер только выставил бутылку и потянулся за стаканом - явились на кухню обе. — Хватит, мы уже помирились, — сказала мать. Валентина молча забрала бутылку. Они так и не сказали, из-за чего поссорились, а он не допытывался ни у той, ни у другой. Внешне все стало по-прежнему. Но прежней теплоты меж-

ду свекровью и снохой не было. Долго и мучительно умирала мать после операции. Валентина безропотно и терпеливо ухаживала за ней. Последними словами матери были: — Боря... береги... Валентину. Та давняя история забылась. Новая беда подкралась совсем с другой стороны. Владимир Нагорный был года на два старше Саврана. В газете он не прижился, ушел работать в музей. Отличался явным пренебрежением к внешнему своему виду. «Пальто не по росту, шапка не по голове, голова не по мне и сам не по себе», — нарисовал он однажды свой автопортрет. Эрудит, но из таких, о которых говорят, что они с перевернутыми библиотеками в голове. Была у него благородная и немного смешная страсть: он постоянно открывал подающих надежды поэтов, художников, изобретателей, носился с ними, пытался продвинуть их, иных неделями кормил и поил. Женился он почти в сорок, неожиданно для всех, на молоденькой и миловидной сельской учительнице. Из всех друзей Саврана Валентина особо выделяла Нагорного. У него, по ее мнению, были маленькие слабости, которые все замечали, и золотая душа, которую не все могли оценить. К ней и привел Нагорный свою Наташу, попросив опекать ее. И Валентина охотно взяла на себя роль старшей и опытной подруги. Ей, видимо, роль эта даже нравилась. Когда впервые посмотрел Савран на Наташу не только как на жену друга, за которой можно с шутливой галантностью ухаживать, целовать на прощанье ручку, а то и в щечку? Виною был, наверное, тот веселый пикничок. Она выходила из воды, он залюбовался, забылся. — И хороша же! — подумал чуть не вслух и вдруг поймал на себе ревниво блеснувший взгляд Валентины. Потом был еще праздник, который отмечали у Нагорных. Савран танцевал с Наташей и вдруг с уверенностью сказал себе: а ведь я нравлюсь ей! Несколько дней спустя, когда он уходил от На-

горных, забежав «по делу и на минутку» и засидевшись допоздна, Наташа в коридоре сунула в карман его пальто тетрадку. — Прочитай дома... один. Это был целый дневник. «Никого не боюсь, ничего не стыдно, люблю, люблю, люблю!» — было на последней странице. И задала же она ему задачу. И мужское тщеславие задела в нем, и грешно и сладко иной раз мечталось. И все-таки одолел это в себе. Долго не решался, но, наконец, позвонил. Сказал сухо, жестко: — Лучше нам не встречаться. Тебе он муж, мне — друг... А это... пройдет. Через несколько дней Нагорный с Наташей зашли к ним. — Забыли нас, бросили, — с порога еще завел Нагорный. — Недосуг, брат, дела, — растерянно бормотал Савран и исподтишка метнул взгляд па Наташу. Она ответила ему ясным безбоязненным взглядом. Улучив минуту, когда их не могли услышать, сказала: — Ты уж хоть изредка заходи к нам. И он нет-нет да захаживал к Нагорным, давал уговорить себя Владимиру. А тот всякий раз, когда Савран соглашался, предвкушая выпивку, разливался: — Понимаешь, Наташка не очень-то стала жаловать моих друзей. Насчет выпить и совсем — нини. А ты другое дело. Уважает она тебя, так что, брат, коньячку смело можно прихватить. Морщился, казнил себя Савран и шел. А приходил, видел ее вспыхнувшее радостью лицо, загорался сам и купался в волнах уважения умного друга и обожания его жены. Потом клял себя, давал слово положить всему конец. Да так и не собрался. То, что должно было случиться, случилось. Нагорный пришел к нему на работу. Не поздоровавшись, сел и долго молчал. Потом сказал: — Разошлись мы с ней... Не прячь глаза. Не любила она меня, вот и все дела. Помехой ей не буду.

Уезжаю в Семипалатинск, там обещают работу и жилье. Слава богу, хоть детей не нажили. И после тяжелого молчания заключил: — Я на тебя не обижаюсь, не виню. Но, сам понимаешь, другом твоим быть не смогу. Помаялся еще с минуту и ушел. Восьмого Марта, как принято, в редакции прославляли и одаривали женщин, выпили в их честь шампанского. И надо ж было такому случиться, повстречалась на пути домой бывшая жена бывшего друга. И то ли день уж был слишком по-весеннему благостным, то ли шампанское легкомыслия добавило, не отвел он взгляда от ее зазывающих глаз, когда остановились и надо было распрощаться... У него дома образовался постепенно небольшой архив, и он не раз хвастался, что любую нужную бумагу найдет с закрытыми глазами. Валентине и ребятам к бумагам было заказано прикасаться. Папки он держал в ящиках письменного стола. Валентина готовилась к политзанятиям, вспомнила, что в одной из статей мужа мог быть подходящий к теме «местный материал». Раскрыла одну папку, другую и, по закону подлости, нашла совсем не то, что искала. Он не успел в тот вечер пальто с себя снять, как под ноги ему полетела растерзанная тетрадка. — Что ж ты, кавалер, не у сердца носишь такие послания, а оставляешь где попало? «Дур-р-рак!» — с запоздалой самокритичностью подумал Савран, поднимая тетрадку и не зная, что с ней делать. Валентина ушла в спальню. Юльки дома, слава богу, не было. Он подумал-подумал, прошел с тетрадкой к жене. — Вот цена всему этому! — сказал. — Рраз, два, три, четыре... Глупость! Блажь! Никакого значения!.. — Молчи! — засверкала жена на него глазами. — Дура я, дура. Правду говорят, что жена о муже все узнает последняя. Я догадывалась, конечно, что она неравнодушна к тебе, но уж никак не думала, что у вас дошло дело до объяснений в любви. То-

то она Владимира спровадила. А он, святая душа, простофиля, и квартиру ей подарил. Что стоишь истуканом? Беги, спасай, утешай любимую!.. И началось... С каждым днем отчуждение между ними усиливалось. Юлька сразу учуяла беду, вопросительно и укоризненно смотрела то на отца, то на мать. Потом ушла в себя, что-то свое обиженно соображала. Савран все испробовал и, наконец, тоже стал наливаться злобой. Ну, виноват, оступился, заслуживает... Но потешилась и хватит. А может, у самой что на уме? Что-то наряжаться стала, у зеркала по часу выстаивает — массажируется, мажется, волосы взбивает...

ГлАвА вторАя — Хозяйство Энгеля, — прервал молчание водитель, указывая на дорожный знак с надписью «Колхоз имени Карла Маркса». — Половину пути одолели. — В этих гиблых местах и развернулся Энгель, — проговорил Савран, стряхивая с себя оцепенение. — Фигура! — Говорят, ловкач, проныра, делец, каких свет ее видывал, — отозвался Нохрин. Савран подался вперед. — Откуда вы это взяли, Игорь Иванович? — Все говорят, — пожал плечами Нохрин. — И среди них немало таких людей, которым я не могу не верить. — Не знаю, кого вы имеете в виду,— Савран потер руки, — только я вам сейчас как дважды два докажу, что это пустая болтовня. — Ну-ну, попытайтесь, — усмехнулся Нохрин. Собственно, он мало знал о знаменитом хозяйстве и его председателе. Но толки, рисующие Энгеля эдаким чуть ли не Остапом Бендером, до него доходили. Очень хвалила его Новикова, которой доводилось проводить на землях колхоза полевую практику студентов. Но то, что именно Новикова хорошо отзывалась об Энгеле, настраивало Нохрина против него.

— Назовите мне еще одно хозяйство области, которое имело бы такой молочный комплекс, такую благоустроенную усадьбу, собственный дом отдыха на Черном море, такой Дворец культуры, такую музыкальную школу и так далее и так далее, наконец, просто такой образцовый порядок на полях, на фермах, в мастерских? Добавлю, много ли у нас руководителей хозяйств, ставших без отрыва от производства кандидатами наук? Савран выжидательно смотрел на Нохрина. — Вот-вот, — сказал тот неприязненно. — Черное море, кандидат, герой, депутат, делегат. Кто ж у него все это отнимает, хотя, может быть, и многовато для одного? Но вы говорите о результатах, а я имею в виду методы, которыми эти результаты достигнуты. Кстати, вам известно, сколько он нахватал у государства в долг? И каков общий баланс — сколько стоят его успехи государству и что имеет от этих успехов государство? — Круто замешано. Дайте-ка мне немного собраться с мыслями, я вам отвечу по всем пунктам. Савран размял сигарету, закурил. — Так, — начал он. — Давайте по порядку. Делец, говорите. Если, как говорится, посмотреть в корень слова, то, пожалуй, да. Дело у него всегда на первом плане. И он способен на необыкновенные решения. Я могу привести десятки примеров. — Например, его звероферма? — подхватил Нохрин. — По дешевке скупает отходы мясокомбината и наживается на пушнине. Выстроил в городе теплицу и втридорога дерет с народа за огурцы, помидоры, цветы. — Пушнина — доход для колхоза немалый. А отходы мясокомбината раньше на свалку вывозились. Так что спасибо надо сказать Энгелю за то, что он из дерьма валюту делает. Гм, теплицы. Рядом теплицы машиностроителей и Энгеля на отходах тепла ТЭЦ. У заводчан чахлая зелень, скудные сборы, высокая себестоимость. А у Энгеля, я недавно был там, — джунгли. Реализуется продукция по коопторговским ценам, и именно Энгель сбилтаки цены, вздутые частником. Конечно, и хозяй-

ство не в накладе. На то и хозрасчет. Нет, дорогие товарищи, вся эта молва об Энгеле вот откуда: он — живой укор многим. В невероятно трудных условиях смог. Чем же оправдать себя иному нерадивому хозяйственнику, если он даже в относительно более благоприятных условиях не смог? Вот и плетут несуразное. Был в долгах Энгель, да давно рассчитался, а колхозной продукцией кормит и будет кормить народ. Говорят, Энгелю, мол, легко решать любые вопросы – герой, депутат, делегат и прочее. Ему любые субсидии, дефицитное оборудование и материалы. Так кто же тебе мешал стать героем, депутатом, делегатом? Это результат, а не средство. Савран так разгорячился, будто недруги Энгеля были перед ним, и он в лицо им бросал эти обвинения. — Знаете, — немного поостыв, продолжал он, — сколько лет присматриваюсь, не могу понять, откуда у него этот размах. Внешне он немногословен, медлителен, за трибуной далеко не оратор. Лицом, правда, приятен, всегда на нем улыбочка, вроде даже застенчивая. Секретарь обкома, ведающий у нас сельским хозяйством, однажды, помнится, сказал о нем: «Зашел Энгель со своей застенчивой улыбочкой и железной хваткой...» Мне кажется, что в голове у Энгеля вмонтировано некое счетно-решающее устройство. Чем бы ни занимался он сам, устройство это беспрерывно работает, анализирует, сопоставляет, считает и вдруг — щелк! — выдает результат. Сейчас у него главная забота удвоить, утроить производство кормов. Он ищет артезианскую воду, пробивает на началах межведомственной и межколхозной кооперации проект канала от Иртыша. Уверен, счетно-решающее устройство перебирает и сотни других вариантов, вплоть, может быть, до притяжения каким-нибудь способом дождевых туч именно в тот район, откуда они будут проливаться над полями его колхоза. За разговором остаток пути пролетел незаметно. Машина свернула с шоссе и затряслась по проселочной дороге. Въехала в небольшое село, у самой крайней избы остановилась. Разлив подходил здесь

вплотную к плетню огорода. Впритык к нему стояла дюралевая моторная лодка.

ГлАвА третЬя Из избы вышел человек в брезентовом плаще, высоких резиновых сапогах, кожаной шапке, с небольшой седой бородкой. — Мое почтение рыбакам, — сказал он простуженным голосом. — Заждался я вас тут. — Вот и сам Егорыч, — отрекомендовал его Нохрин. — Давайте выгружаться. Водитель развернул машину и уехал. — У него здесь родня, — объяснил Нохрин. Погрузили в лодку все вещи и припасы, стали устраиваться. — Может, два рейса сделать? — с сомнением посмотрел на осевшую лодку Савран. — Что ты, мил человек, возил в этой посудине и не постольку, — возразил Егорыч. — Все сели? Ну, держись крепче. Он стал отталкиваться от берега веслом, сноровисто вывел лодку на глубокую воду, уселся поудобнее, дернул шнур, мотор чихнул и взревел, выстреливая над водой синеватый дымок. — С Богом, — сказал Егорыч, и «посудина» помчалась по водной глади. Всякий раз, когда ее кренило на вираже, Кочергин опасливо думал: сейчас перевернемся!.. Но лодка шла и шла и вскоре приткнулась к небольшому островку. Развели костер, принялись чистить и потрошить рыбу, только взятую из сетей, она билась в руках, выскальзывала. — Довелось как-то побывать в Уральске, — вспомнил Нохрин. — Ну, для экзотики коллеги угостили меня рыбалкой. Они были с женами. Наловили вот так же рыбы, мужчины стали потрошить ее, женщины по бережку погуливают, цветочки рвут. А мальчишка лет пятнадцати, сын бакенщика, сурово на все это смотрит и что-то себе под нос дундит. — Что говоришь, не пойму? — спросил я. — Зачем бабов взяли? — громче повторил тот.

— Что? — опять не понял я. — Зачем бабов взяли, говорю! — с досадой прокричал мальчишка и отвернулся. Наконец дошло до меня — он осуждал то, что мужчины взяли с собой женщин (бабов), а сами чистят рыбу. Казачья душа! Вскоре выяснилось, что и Кочергин, и Савран леща от окуня не отличали, разделывать рыбу вовсе не умели. — Эх, интеллигенция, – укорил их Нохрин. — Учитесь, пока есть у кого. Стемнело. Из окутавшей островок тьмы донесся крик какой-то птицы. — Коростель кричит, — внес ясность Егорыч. — А это — слышите? Чибиса кто-то потревожил. Частые крупные звезды горели на угольно-черном небе. — Где Венера? — спросил Нохрин. — Вот она, по-моему, — показал Савран. — Совсем не в той стороне, — посмеиваясь, возразил Нохрин. — Смотрите вот в этом направлении. — Гм, хороши же мы, — усмехнулся Савран. — На родной земле, как пришельцы с другой планеты. Егорыч встал, потянулся, попирая сапогами далекие миры, отражавшиеся в лужах, пошел к кустам. — Профессор в своем деле, — кивнул вслед ему Нохрин. — Сети он не наобум ставит. Есть система. Здесь под водой скрыты овраги, русла пересохших летом речушек и ручьев — их-то он и перекрывает. Вон, видите, колышки забиты? Это измерители уровня воды. Там у него есть засечки. Как только вода пойдет на убыль, рыба сразу почует. Сейчас она играет по всему плесу, и ловить ее все равно что иголку в стогу сена искать. А начнет спадать вода, рыба кинется на эти дороги в реке, и тут-то подстерегают ее сети. И Егорыч уверенно говорит — тоннами брать будет. — Как это ты свел знакомство с ним? – полюбопытствовал Кочергин. — О, у нас давняя дружба, через покойного Михаила Арсентьевича. Из одного села они. Я еще сту-

дентом знал Егорыча. Уже тогда помогал он Михаилу Арсентьевичу в организации работ на озерах. — Много я был наслышан о Самойлове, — прикуривая от тлевшего конца тонкого прутика, сказал Савран. — Порывался даже написать о нем, да так и не собрался. Это правда, что редкий был человек, или по принципу: о мертвых — ничего или хорошее? — Нет, он правда был человек необыкновенный, — глядя на огонь, сказал Нохрин. — Родом он из здешних мест. Окончил педтехникум, работал сельским учителем. Потом Ленинградский университет, аспирантура. В финскую командовал разведбатальоном, был тяжело ранен. Диссертацию защитил в Ленинграде. С 1946 года до самой смерти работал в нашем институте. — Написать о нем было бы трудно, — повернулся Кочергин к Саврану. — Вот написали бы вы, например, о том, что этот человек, по сути дела, основавший институт, более тридцати лет проработавший в нашем городе, в свое время единственный на всю область кандидат наук и прочее, что этот человек до конца дней жил в очень тесной старой квартире и ни разу ни в одну инстанцию не обращался. Дело дошло до того, что как-то пригласили его в горсовет и даже укорили за это. А он сказал, что у него есть квартира, а другие еще такой не имеют... Так вот, написали бы вы такое, и никто вам не поверил бы. Сказали бы, что это из жития святого. А это святая правда. Нохрин не отрываясь глядел на подернувшиеся легким пеплом угли костра. И когда заговорил снова, в голосе его была неподдельная печаль. — Душевности был необыкновенной. Я, да и сколько таких, как я, студентов в трудные послевоенные годы всем были обязаны ему. Мы ведь в его квартиру запросто вхожи были: того за стол, тому деньги сунет. И так мягко, деликатно, что никто этого не замечал. Я уж не говорю, скольких он в науку вывел. — Об Арсентьевиче вспоминаете? — неслышно подошедший Егорыч присел у костра. — Корешки

мы были с ним. Только он большим ученым стал, а я к наукам неприлежен был. Он к воде, к озерам этим сызмальства любопытство имел. Году в тридцатом искали у нас воду под землей. Там бурили, там бурили. Есть вода, только горько-соленая, такая же, как в озерах вокруг. Арсентьевич — тот так и вился около них. Может, тогда еще пало ему искать и найти в нашей степи воду? Старик задумался. — Он, бывало, меня перед каждым летом пытает, где рыбалить буду? Приеду, пообещает. Глядишь, где-нибудь в середине лета прикочевывает со своими парнями да девчатами. Палатки поставят, лодки надуют. Один раз, помню... Он ведь тяжело ранен был на финской. Разболелась у него рана, не мог сам на велосипеде. Он всегда велосипед в эти экспедиции брал. Так вот, смотрю — кочуют ко мне знакомые ребята. Арсентьевич сидит на велосипеде, а крутить педалями нет сил, так его парни велосипед на ремнях, что бурлаки, волокут. И смех, и грех... — Озера страстью его были, — подтвердил Нохрин. — Время было, сами знаете, какое: ни средств, ни снаряжения. Так он каждый свой отпуск, на общественных началах, как теперь говорят, проводил со студентами исследование озер области. На шестьсот озер составил паспорта! А вы знаете, что значит паспорт озера? Это промеры глубины в десятках точек, пробы воды, прокладка нивелирных ходов. — Уха поспела, – торжественно возвестил Егорыч. Под уху выпили. Егорыч взял стопку из рук Нохрина, кивнул всем и неторопливо выпил. Поставив стопку на скатерку, закусывать не стал. — После первой не закусываем? – весело спросил Савран. – Правило другое, – ответил Егорыч важно. — Пущай она, родимая, маненечко поиграет. — Он слегка провел ладонью по животу. — А так ведь и не восчувствуешь ее. — Вон оно что! — улыбнулся Савран. — У каж-

дого свой норов и свой резон. Уха была отменной. Выпили еще и еще. Савран ел от души. Наевшись, погладил живот и хохотнул: — Если правда, что ужин врагу отдавать надо, сколько же сегодня врагов мы оставили голодными?.. Егорыч порозовел лицом и разошелся. Кочергин слушал с интересом — что-то могло пригодиться и в лекциях. Две-три «байки» Егорыча привели его в особый восторг. Одна была о том, как от их Ивановки до Подстепки испокон века считалось пять верст. Потом приехали землемеры, поставили столбы, и оказалось семь километров. И как многие годы в селе ворчали на них: «Им что, городским, побыли да уехали, а мы теперь по их милости кажный раз по два лишних километра до Подстепки отмахиваем». И еще, о «бате». Купцы и прочий богатый люд коней особо приучали. Крикнут: «Грабят!» — кони в намет. Ну, ясное дело, было для чего, потому — было что грабить у них. У бати же отродясь гроша за душой не водилось, а тоже, гляди, для шика обучил своего Серка. Ну, когда работал на нем, ясное дело, непременно вспомнит. Крикнет: «Серко, грабят!» Как схватится Серко, как поскачет! Не раз по пьяному делу батя из саней вываливался и пеше домой топал, раз чуть не замерз в степи, а так тешился, бывало, когда душа в восторг впадала. Не утерпел Кочергин, тайком потом даже в маленькой книжечке пометки для памяти сделал. Только напрасно он думал, будто нечто почерпнул в толще народной. Не так прост был Егорыч, как казался и умел казаться. За многие годы «при рыбе» насмотрелся и наслушался он всякого народа, в том числе и интеллигенции, и начальства, и министров приходилось ухой баловать. И твердо усвоил, в каком качестве больше всего импонирует этой публике. И байки эти с успехом рассказывал не один десяток лет, и что в них было от жизни, а что услышано или присочинено, сам уже не пом-

нил. Увидел бы Кочергин, в каких хоромах жил Егорыч в городе, какой автомобиль имел, знал бы, сколько лежит у него на сберкнижке, все представилось бы ему в ином свете. И если бы знал еще, что сегодня старик особенно старательно играл роль потому, что знал, кто перед ним, а внучка его вступительные экзамены в институт сдавать собиралась. Стали устраиваться на ночлег. И через каких-нибудь полчаса на островке среди бескрайнего разлива было уже тихо. Ночью Кочергин проснулся. Расстегнул мешок, сел, осмотрелся. Чуть тлел костер. Над притихшим маленьким лагерем высоко в небе стояла луна. Тускло отсвечивала водная гладь. Временами звучно всплескивала рыба. — Чудо! — сказал он шепотом, примостился поудобнее и снова уснул. Его разбудил веселый галдеж. В розовом тумане вставало красное солнце. У небольшого костерка над закипающим чайником колдовал Егорыч. Савран и Нохрин были уже на ногах. — Кругом уха, — закричал Савран, показывая вокруг рукой. — Вода с рыбой — это же уха? А посредине — что посредине?.. Остров Егорыча! Вот! Чем не армянская загадка? Ну, как самочувствие? — В норме, — потягиваясь и озираясь, ответил Кочергин. Чай, заваренный в прокоптившемся до чугунной черноты чайнике, в это сырое утро был необыкновенно вкусным и бодрящим. Егорыч укатил на лодке проверять свое хозяйство. Оставшиеся на островке стали устраиваться, чтобы попытать рыбацкое счастье. Нохрин, обнаруживший незаурядную сноровку, наладил три удочки и застыл над ними. Савран довольно быстро освоил технологию древнего промысла. Хуже дело шло у Кочергина. Из червяка у него непременно вылезал острый кончик крючка: замахиваясь удочкой, он то и дело за что-нибудь цеплялся. И как ни лихо плевал он на червя, прежде чем закинуть удочку, как ни прикармливал рыбу к своему месту хлебом, не клевало у него. А когда

выхватывал удочку, чтобы забросить по-новому, чаще всего оказывалось, что червяка на крючке почему-то уже не было. Нохрин оказался удачливым рыбаком. Савран не часто, но все же нет-нет да и вскрикивал от восторга, выхватывая из воды сверкающую рыбу, Кочергину не повезло ни разу. Вскоре ему наскучило пустое времяпрепровождение, и он подсел к чуть тлеющему костру, подбросил в него несколько сухих чурок и бездумно засмотрелся на игру желтого огня. Затарахтела лодка. Лихо подкатил к острову Егорыч, выбросил на берег несколько щук, отливающих золотом линей, крупных красноперых окуней. Подошел к костру, налил из чайника в железную кружку. Снова затеяли уху. Кочергин стажировался у Егорыча, заранее предвкушая, как он удивит домашних и уловом, и искусством приготовления «настоящей» ухи. Егорыч, быстро похлебав, снова завел лодку и умчался. Пригревшись на солнышке, «островитяне» покуривали, лениво перебрасываясь словами. — Врут философы, что не бывает абсолютного покоя, — сказал Савран. — Бывает. — За одно это... — Нохрин обвел рукой круг. — За одно это навек благодарен Михаилу Арсентьевичу. Это он пристрастил меня к природе. Другие — иное дело. Взять эту нашу Новикову. Как клещ вспухла на готовеньком. Раз-два — и в дамки. Кафедры фольклора в пединституте не было. Негласно же она существовала и обладала немалым весом. Стоило сойтись нескольким преподавателям в деканате, в кабинете, лаборатории, считалось, что «работает» кафедра фольклора. Недавно зашелестело по институту: из почти завершенной докторской Самойлова Новикова удачно выкроила себе кандидатскую. Ничего не говорилось прямо, но недомолвки были с подтекстом, намеки многозначительны — фольклор есть фольклор. Кочергин обо всем этом был уже наслышан. — Ты уверен, что она проявила нечистоплот-

ность в использовании материалов Михаила Арсентьевича? — спросил он. Нохрин ответил не сразу. А когда заговорил, словно костяшки на счетах отщелкивал. — Я следствия не вел. И вести не намерен. И, может быть, я необъективен. Слишком для меня дорого это имя. Но скажу так. Думаешь, я давно не защитился бы? Сколько раз Михаил Арсентьевич предлагал мне. Материалы, свою помощь. Но я... Я не пошел, не мог пойти на это. Это одна сторона. А вот другая. Ну, хорошо. Хватило совести, достало ловкости — защищайся. На здоровье! Но веди себя, по крайней мере, прилично. Так нет же! Эта девчонка, пять-семь лет назад моя студентка... На кривой кобыле к ней не подъедешь. Какая-то воинствующая наглость, иначе не скажешь. Впрочем, ну ее все-таки к черту. Погреемся на солнышке, а там Егорыч подвезет рыбки и отправимся восвояси. Обратную дорогу проделали почти в молчании, все, кроме водителя, то и дело поклевывали носами.

ГлАвА ЧетвертАя

Дома Кочергин застал нежданных гостей. Из Березовска, откуда он был родом и где не бывал уже давно, приехал двоюродный брат Дмитрий с женой. В многочисленной родне Кочергина Дмитрий ещё мальчишкой слыл «жилой». Рассказывали, насобирает шестьдесят-семьдесят копеек и предлагает матери обменять на бумажный рубль. Рубль исчезал в никому не ведомом тайнике юного финансиста. А бывало и так: «Гуляют» в их доме или у родственников. Митька в такие дни не зевал. Стащит недопитую бутылку, сольет незаметно остатки из стаканов и рюмок, глядишь, у него уже бутылка водки. Разгуляются мужики, просят еще выпить, бабы божатся, что больше нет, а магазины закрыты. Отзовет тогда Митька в сторону кого-нибудь из гостей, шепчет: — Есть водка. Могу продать. — И заломит полуторную, а то и двойную цену.

— Далеко пойдешь, гаденыш! — скажет захмелевший дядька и полезет в карман. А потом под хохот застолья, хохот одобрительный, поощрительный, расскажет, где добыл «родимую». А там и другой дядька шушукается где-нибудь в сенях с Митькой. Перед призывом, как уверяла его мать, он уже «имел на мотоцикл». Служить ему довелось во флоте. Природа наградила его громадной физической силой. Шутя стал чемпионом по борьбе в своем весе сначала на корабле, а потом в эскадре. В родне шла о нем молва: кормят его отдельно, и врач к нему прикреплен, и от службы освобожден — знай только борется. Припомнив все известное по рассказам родственников, Кочергин с интересом присматривался к Дмитрию — что же из него вышло в итоге? Вспомнил, что видел его последний раз, когда тот заходил к нему сразу после демобилизации, еще во флотском. Потом доходило до него, что Дмитрий женился, отгрохал дом, как говорили, на весь Березовск. И вот он сам перед ним, роста — выше среднего, с плечами атлета, с широкоскулым лицом и серыми глазами. Жена худенькая, светловолосая (впрочем, может, крашеная, кто их теперь разберет?), стеснительная. Работал Дмитрий шофером в райпотребсоюзе, жена — медицинской сестрой в больнице. Растили двух дочерей. — Значит, все идет своим чередом, — подводя итоги расспросам, сказал Кочергин. — Как же надумали к нам? — Нужда заставила, — угрюмо сказал Дмитрий, зыркнув на жену. — Зигзаг в жизни у меня получился. — Какой зигзаг? — Я ведь лечиться приехал, к знаменитости вашей, к Сомову. — Рассказывай, — недоверчиво протянул Кочергин. Дмитрий, лет до двадцати пяти не бравший в рот спиртного, стал попивать. На свои не пил, но на дармовое угощение оказался падким. А желающих

угостить всегда было хоть отбавляй: с таким не страшно заявиться на танцы, в ресторан, на любое гульбище и вести себя, не очень считаясь с окружающими. Так, может, и дальше шло бы, если бы не случилась с ним «история». В один прекрасный зимний день он с утра отправился, как сказал жене, «маленько пошляться». Одеться он любил с флотским шиком. На нем был синий тонкой шерсти костюм, зимнее драповое пальто с серым каракулевым воротником и шапка из такого же каракуля. С собой взял четыреста рублей, намереваясь сдать в сберкассу. Не успел и квартала от дома отойти, как встретил компанию, потащившую его с собой. Там «употребил» он с той ненасытной жадностью, которая всякий раз была у него на дармовое угощение. Оттуда отправился было в сберкассу, но встретились еще дружки, с которыми он снова «употребил». Когда пришел в себя, вокруг была непроглядная тьма. Пахло почему-то навозом и прелой соломой. Он с трудом сел, нашарил в кармане спички, чиркнул, и разгоревшееся на несколько секунд маленькое пламя осветило невероятную картину: он сидел в сарае, рядом лежала корова! Спичка погасла. Не поверив своим глазам, он зажег вторую и увидел то же самое. Қак занесло его туда, не мог припомнить. Великолепное драповое пальто, синий, отливающий блеском костюм были уделаны до безобразия. Тут словно бомба взорвалась в его голове — он вспомнил о деньгах. Трясущимися руками стал обшаривать карманы. И, холодея, убеждался: денег нет. Дмитрий разбудил весь дом, прибежал в сарай с фонарем, обшарил в нем все, перевернул навоз, перетряс объедья в яслях — денег как не бывало. Отвалявшись сутки в постели, он поднялся мрачнее тучи. Весь день с ожесточением приводил в порядок костюм и пальто. Потом сказал перепуганной жене: — Все! До конца моих дней в рот не возьму и капли. Чтоб не повадно было на будущее, пройду курс лечения. Узнавай, где есть такие лечебницы, и

надо будет съездить. Тогда-то и прослышали они о здешнем профессоре, написали ему. На днях пришло извещение — подошла очередь. Так оказались они здесь. — Но неужели это необходимо тебе? — спросил Кочергин. — Неужели не можешь, такой богатырь, сам остановиться? Дмитрий ответил не сразу. — Могу, пожалуй, и без лечения. Но уверен, что не повредит. Уж отрезать, так отрезать. Наутро, наскоро позавтракав, они ушли. Часа через полтора Вера вернулась. — Приняли. Сказали, выпишут через две недели. На нее было жалко смотреть — съежилась, осунулась, в глазах тревожный вопрос. — Как в тюрьму какую сдала, — не сдержалась, всхлипнула. В тот же день она уехала домой.

ГлАвА ПятАя Юлька встретила отца молча. Потом, не глядя на него, сказала: — Мама уехала на курорт. Савран вскинул глаза на дочь. — Говорит, подвернулась горящая путевка, директриса дала отпуск, ну вот она вчера и улетела, — тараторила Юлька. — Очень хорошо! — твердо выговорил Савран, чтобы что-нибудь сказать, и отвел взгляд от вопрошающих глаз дочери. — Давай займемся рыбой. Он-то всю дорогу сочинял, как станет перед Валентиной на колени, как она, наконец, простит, как будет ей в лицах рассказывать о рыбалке. Не перед кем было вставать на колени. Жена уже гуляла гдето по бережку у синего моря. Юлька вскоре убежала к подружке. Савран нашел початую бутылку коньяка, выпил рюмку и заходил по комнате. «В такой ситуации взять и уехать на курорт? Не надо большого ума, чтобы понять, какого рода уте-

шения ей нужны. Умела, всегда умела стрельнуть глазами. А женские слезы... Дурак, кто им верит. Все они... Вот и моя разлюбезная. Небось, обрадовалась случаю. Скорей, пока время не ушло. Ну и пусть, и на здоровье, — Савран потянулся к бутылке, но тут же остановил себя: — Нет, шалишь. Эдак далеко зайти можно. Баста. Как это дед говорил: нет молодца супротив винца. Верно. А разве за деда выпить, за царство небесное ему?» — пришла вдруг искусительная мысль. — Какой был дед! – вслух сказал он. – Не будет больше на земле таких, перевелись, как могикане. ...Дед Степан прожил на свете почти девяносто лет. В нечастые свои наезды в город останавливался всегда у Саврана, к мудрствованию склонен был изрядно. Целину ли распахивали, кукурузу ли провозглашали королевой, травополье ли искореняли, всегда у него были сомнения, возражения, а иной раз и крепкие словечки в адрес высоких инстанций. Савран, принимая на веру все, что исходило свыше, горячился, спорил с ним, порой даже думал про себя, что это не дед родной, а контра, как раньше говорили. Однажды дед явился к нему не один. — Вот, Борька, знакомься, — показал он на своего спутника, такого же старика, как сам. – Ермолай Бацула. Был когда-то в нашем селе знаменитый кулак. Теперь на Кубани век доживает. Стреканул он тогда, в тридцатом, отсюда. Приехал перед смертью родные места проведать. Живого настоящего кулака Саврану видеть не приходилось, и он с любопытством уставился на гостя. Они сидели за столом, дед Степан и бывший кулак, неторопливо пили чай, вспоминали. И чем дальше, тем больше заинтересовывал Саврана их разговор. Вдруг совершенно в ином свете предстал перед ним его дед, которого он знал с детства и видел, как полагал, насквозь. — Много, конечно, советская власть сделала хорошего, — говорил гость степенно. – Но и непорядка везде много. А все потому, что хозяина

настоящего нет. Вот кулаки были. Сам я бывший кулак. Так ведь это ж хозяева были! Скажи, Степан, дело теперь прошлое, разве я не чертоломил сам, разве я кровопийцем был, как рисуют нас в книжках да в кино? — Эх, Ермолай, — вздыхал дед Степан, — ты овечкой-то не прикидывайся. Попил ты пот и кровушку из народа. Помнишь, как батракам-малолеткам, которые от горькой нужды на тебя работали, ты пузу тонким шпагатом перевязывал? Это, значит, — пояснил он внуку, — чтобы ребятенки лишнего не съедали. А что хозяина сейчас нет, опять не прав. Есть! Советская власть! Вот ежели бы таких хозяев, как ты, много было, скажи, был бы мой внук, вот мы за его столом сидим, и есть у него, чем угостить, был бы он таким грамотным? Ты спроси его, он тебе враз распишет, что было пять тыщ лет назад, какие разные народы жили, и кто электричество или паровоз придумал... Чертоломил бы на тебя, быкам твоим хвосты бы крутил и все! А ты бы пузу наедал да мошну набивал. — Что ты, Степан? – возражал гость. – Что ты такое говоришь? — А вот другую сторону возьми, — продолжал наседать дед. – Был ты, Ермолай, первейший в волости богач. А кустюма такого, как я в будни ношу, вот, смотри, на мне, глянь-ка, какой материальчик, язви его! Муха поскользнется!.. Такого кустюма ты и в праздники не нашивал. Так-то! Гость изо всех сил старался увести разговор из опасного русла, начинал расхваливать Кубань, рассказывать о своей семье. Но дед не уступал ему инициативы. — Что же ты, дед, — сказал на другой день Савран, — всю жизнь голову мне морочил, все недоволен порядками был, все власть поругивал? Я уж чуть не в контры тебя записал. Вчера Ермолая так побил, что мне завидно. Дед хитро посмотрел на него. — А ты как думал? Я так понимаю: своя власть, вижу недостатки - не терплю, ругаюсь. А в обиду... – Он поднял и резко опустил кулак. – Врешь, нико-

му не дам! — Эх, дед, милый дед, пусть же земля тебе будет пухом. И, умилившись, Савран позволил-таки себе еще одну рюмку.

ГлАвА ШестАя В местный комитет института поступило заявление Новиковой с просьбой оградить ее от клеветы и злопыхательных сплетен. Толки вокруг «истории с географией» закипели с новой силой. В комиссию, которой было поручено изучить дело Новиковой, включили Кочергина. «Нохрин удружил, — подумал он. – Точно! И, следовательно, эта рыбалка была не чем иным, как обработкой одного из возможных членов комиссии? Или я через край хватаю?» На первом заседании комиссии Новиковой было предложено дать пояснения к заявлению. Новикова коротко ответила: — Мне нечего добавить к тому, что я изложила в заявлении. — Тогда разрешите задать вопрос, — строго посмотрел на нее председатель комиссии, проректор по науке Бреев, сорокалетний, еще не утративший спортивной выправки, но почти начисто лишившийся некогда рыжей шевелюры. — Пожалуйста. — Не можете ли вы несколько конкретизировать свое заявление... Кого именно вы обвиняете? А то все как-то, понимаете, неопределенно. «Мне намекают... За моей спиной шушукаются... некоторые настолько уверены в моей нечистоплотности, что избегают здороваться со мной» и так далее. Не может же комиссия беседовать, извините, кое с кем и с некоторыми. И он победоносно посмотрел на Новикову, чувствуя неотразимость своей заключительной фразы. Новиковой было чуть за тридцать. Большинство из присутствующих помнили ее студенткой, она тогда уже была заметна как «комсомольская ата-

манша». Этот двусмысленный титул в свое время присвоил ей бывший ректор, который то хвалил ее за настойчивость, то бранил за настырность. Небольшого роста, с легкой взбитой прической, в очках, она была не из красавиц. Но бежевый брючный костюм ловко сидел на ней, и все повадки выдавали уверенную в себе женщину. Вопрос Бреева не смутил ее. Она вздохнула вроде бы неприметно, но все же достаточно ясно, чтобы окружающие почувствовали, как несерьезно объяснять взрослым людям очевидные вещи. – Речь идет не кое о ком и не о некоторых. Их слишком много, и ни один из них прямо не обвинил меня. Речь идет конкретно обо мне. Присвоила я чужой труд или нет? Честный человек или авантюристка? Вы, как проректор, можете во всеуслышанье ответить на этот вопрос «да» или «нет». — Позвольте, я же ни в чем вас не обвиняю! — Тогда защитите! Заявите на ученом совете, на кафедре, что все эти разговоры — досужие вымыслы. Бреев не сразу нашелся. — Но... видите ли... вы извините, у меня нет такой уверенности. — Вы! — сверкнула очками Новикова, — вы просили конкретизировать, вас не устраивают «кое-кто» и «некоторые». Конкретизирую: вы! Вы имеете подозрения насчет моей добросовестности и заявили об этом. Вот и разберитесь — кто из нас прав, я или вы. Тем более что вы обязаны это сделать по долгу службы. Пауза, как говорят театралы, была наполненной. — Поймите! — в голосе Новиковой послышались слезы, но она овладела собой. — Я не прошу расправы с кем-то или с некоторыми, я прошу выяснить истину. Поэтому я написала заявление. Доцент кафедры педагогики Крамс, костлявый, с желтым пергаментным лицом и пышной седой шевелюрой, подняв указательный палец, назидательно сказал: — Только давайте без эмоций. Проректор между тем понял, что проиграл, и

единственный способ достойно выйти из положения — перехватить инициативу. — Что ж, — сказал он. — Характера вам не занимать. Принимаем заявление к производству, как говорят юристы. Так, товарищи? Он обвел взглядом присутствующих, молчаливо coгласившихся с ним. Новикову отпустили. Бреев определил задачу каждому члену комиссии. Кочергину досталось разговаривать с Нохриным.

ГлАвА седЬМАя Дмитрий явился после лечения похудевший, сумрачный. Еле-еле вместе с Людмилой удалось постепенно разговорить его, и он, даже не без грубоватого юмора, поведал, что представлял собой курс лечения. — Явилось нас десять человек, почти все с женами. Стоим, переминаемся, друг на друга поглядываем. Открылась дверь, выходит дядя с меня комплекцией, только в белом халате и белой шапочке. Посмотрел на нас. «Здравствуйте, говорит, алкоголики». Аж перекосило меня. Эх, думаю, двинуть бы тебе по шее. Но помалкиваю, что говорить: сам записался в это звание. А он стоит и кобенится: «А вы, говорит, уважаемые жены, можете быть свободными. Гуляйте себе на здоровье. В театры, на танцы ходите, в кафе можно посидеть, музыку послушать, на людей посмотреть. А ими мы займемся...» Вот ведь гад какой, а? Это он нас растравлял, это он нас лечить уже начал! Ну, ушли жены. Это такое начало лечения было. Потом беседы с нами вели, фильмы крутили, таблетками пичкали. В общем, меня теперь палкой бей, в рот не возьму... Весь вечер проговорили о близких и дальних родственниках — кто жив, кто умер, кто где, с кем что случилось, кто построил дом или купил машину. Тут первую скрипку вела Людмила. Кочергин про себя диву давался: она помнила его родственников куда лучше, да и знала о каждом такие под-

робности, о которых он не узнал бы, наверное, если бы и век прожил рядом. И обо всем, что произошло после их отъезда и чего она не знала, расспрашивала заинтересованно и то радовалась за кого-то, то возмущалась кем-то. Сам Кочергин поинтересовался только теткой Клавдией и дядькой Семеном. — Живет, ничего ему не делается. Оглох только сильно. Недавно достал ему очки со слуховым аппаратом, – это о дядьке сказал Дмитрий. О тетке Клавдии говорил охотнее и подробнее: — Намучился я с ней. Поразругалась она со всеми, только мы ее и поддерживаем. Прилепилась к нам, и тошно иной раз, а не отвязаться. То приболеет, Вера и топит, и варит, и стирает ей. То тоска на нее нападет, неделями у нас живет. И греется, и кормится. Ну да это так, к слову. Надо же кому-то и доглядеть ее. Видно, мне судьба. Анатолий, тот уже сколько лет у нее ни ногой. А я... обо всем моя забота: дрова ей припасти, и уголь привезти, и корм козе заготовить. Такая вот история... Все задабривает меня: вот умру, откажу все тебе, за ваши заботы. Да только, гляди, долго еще сдюжит. Ей сейчас не то шестьдесят, не то шестьдесят с небольшим. Живет в достатке, забот особых нет. Так только что дурью из-за характера своего мается. — Да, — заходил по комнате Кочергин. — Прелюбопытные ведь личности. Их не обстругивали в детсаде, в школе, институте. Каждый из них — что дерево, в одиночку противостоящее засухе, стуже, ветрам. И бывает, уродлив его ствол, ветви сплелись в косматую гриву. Но живуче оно, глубоко в землю ушли его корни. Эх, невнимательны мы к своему прошлому, к судьбам людским. А ведь таких в идущем на смену поколении не будет. Надо как-нибудь собраться, объехать родню, повидать стариков, пока живы. Как в той милой песне поется: «А я все не еду, дела и дела...» — За этими делами о себе не думаем, — загрустили Людмила. — Ведь наши дети к нам будут относиться так, как мы к своим родителям. А я у

мамы столько лет уже не была, письмо написать - и то все не соберусь. Спешим, людей смешим. Завуч наша вчера рассказывала. Умерла бабка, доживавшая век у внучки. С похоронами не промешкали, соблюдением всяких там обрядов, церемоний утруждать себя не стали. А на другой день после похорон пришли к ним — как же вам не стыдно, cxoронили нашу бабушку. Ваша в морге осталась!.. — Не может быть! — не поверил Кочергин. — Анекдот! — Никакой не анекдот, — возразила Людмила. — Потребовали откопать и перезахоронили. И те хоронили еще раз, уже свою. Дмитрий уехал, и разговор забылся. Но, видно, что-то отложилось от него в душе. Перелистывая через несколько дней Твардовского, Кочергин вдруг по-новому, не просто как прекрасные сами по себе, прочитал строки: Мы все, почти что поголовно, Оттуда люди, от земли, И дальше деда родословной Не знаем, предки не вели... И представилась ему бесконечная череда поколений, бесчисленные судьбы, которые и были историей народа. В многовековом движении русского мужика на Дон, Волгу, Урал, в Сибирь вплоть до Камчатки и дальше на Аляску — терялись навсегда фамильные связи. Иваны, родства не помнящие, становились фигурами распространенными. Войны, нашествия, бунты, революции, мобилизации, эвакуации... Оказавшись за тридевять земель от дедовского погоста, каждый родовую или благоприобретенную фамилию словно бы начинал сызнова. А ведь вместе с историей всего народа тянулась и ниточка каждой фамилии. А что мы знаем об этом? Предки родословной не вели. Грамоте обучены не были. Им простительно. А мы? Нам в этом нужды нет. Мы — каждый сам по себе. Черт побери, почему англичанин украшает гостиную портретами предка-пирата, а мы вроде бы стыдимся, что от тех мужиков пошли, которые полсвета в наследство

нам оставили, землю пахали, на псов-рыцарей, на шведа, турка, француза хаживали? И как же далеко заходим мы в этой безликости своей, если на самом деле возможно такое, как с той бабкой... — Что знаю я о своей фамилии? — задался он вопросом и, перебрав в памяти то, что знал, подытожил: география без биографий. Дед по отцу был выходцем из Смоленщины, переселился в Казахстан в конце прошлого века. Отец родился в Березовске. Корни материнской фамилии остались на Саратовщине. Он обвел взглядом комнату, в которой сидел, мысленно перебрал все, что было в других, нет, не было в доме ни единой вещи, которая перешла бы по наследству от прадеда, деда, отца, матери — ни мебели, ни посуды, ни книг, ни колец — ничегошеньки, кроме фамилии, не оставили они ему. Он нашел папку, в которой хранились разные старые бумаги. Перебирая их, задержался на нескольких дореволюционных еще фотографиях. Железной прочности картон молочно-матовая фотобумага. На одной запечатлен взвод русских солдат в одинаковых, одинаково чуть набекрень фуражках с высокими тульями. На обороте крупно красивым почерком с буквой «ер» написано: «Франция, 1915 год». На другой — двое русских и двое французских солдат стоят, взявшись вперекрест за руки. Один из русских — отец Кочергина. В 1914 году добровольцем пошел он в Русский экспедиционный корпус. На франко-германском фронте корпус бросали в самые страшные мясорубки. В семнадцатом году русские отказались воевать, потребовав возвращения на родину. Французы окружили корпус, выставили пушки и пулеметы. Восставшие повторили свое требование. Вчерашние союзники открыли орудийный и пулеметный огонь на истребление. Многое потом довелось испытать русским солдатам и офицерам. Отец Кочергина вернулся в Россию в 1920 году, успев не только повоевать за Францию, но и отведать прелести жизни в алжирском концлагере. Обо всем этом Кочергин знал из

книг. Отца он почти не помнил. Где-то в далекой Франции, думалось Кочергину, в чьих-то семейных альбомах есть такие же фотографии тех давних лет, и незримые нити товарищества и братства соединяют его и неизвестных ему французов. Да и такая ли далекая она, Франция? Доброе уже тысячелетие судьбы народов, населяющих противоположные cтороны континента, словно чаши весов. Кочергин повидал свет. Из всей массы разнообразных, пестрых впечатлений туристских поездок, пожалуй, самым главным для него оказалось личное убеждение в том, что планета наша действительно невелика и нет теперь далеких стран. Не хождение за три моря, а всего несколько часов лета теперь от Москвы до Дели. От Одессы до Стамбула ходу морем каких-то полсуток. Выходя через Гибралтар в Атлантический океан, невооруженным глазом можно увидеть справа и слева по борту скалистые берега двух континентов. Из Европы в Азию переезжают по мосту. Заполняя анкеты перед туристскими поездками, Кочергин порой едва удерживался от искушения написать: «Родственников за границей имею» - и перечислить по именам тех из двоюродных и троюродных дядьев и братьев, кто навсегда остался в могилах незнаемых, в землях чуть ли не дюжины государств. И с той непоследовательностью, которая свойственна подобным размышлениям про себя, Кочергин заключил: «Необъятно, бесценно наследство, доставшееся нам от дедов и отцов».

ГлАвА восЬМАя Откладывать больше уже нельзя было, и он позвонил Нохрину. — Надо встретиться. Разговор официальный. Нохрин назначил время. Тягостный вышел у них разговор. — Твою точку зрения на дело я в общих чертах

знаю, — начал Кочергин. — Но комиссии нужны не эмоции и восклицания, а факты. Давай, брат, факты. — Факты. Да спроси любого, и тебе укажут не один факт. — С другими будут разговаривать другие члены комиссии. Мне поручено выяснить твою позицию. — Так, — побарабанил Нохрин пальцами по столу. — Ну, скажем, такой вопрос. Через несколько дней после похорон родственники пригласили Новикову и, согласно воле покойного, передали ей архив Михаила Арсентьевича. Спросите у нее — есть опись этих бумаг? Она же не альбом с семейными фотографиями принимала, а архив ученого. Есть такая опись у нее? А я знавал Михаила Арсентьевича не один год, вхож был к нему и некоторое представление о его архиве имею. Там у него, помнится, немало было папок, скромно помеченных, — это в его стиле: «О грунтовых водах на территории такого-то района», «Об использовании выходов подземных вод в совхозе таком-то». Каждой такой папки хватило иным на диссертацию. Это были исследования, подкрепленные картами, расчетами, схемами. А какая, помнится, была у него объемистая папка, озаглавленная «Гипотезы. Предположения. Сомнения. Безумные идеи». И вот человек умер. Обезличенный, как макулатура, архив, без описи, без реестра, без свидетелей, попадает в руки другого. И не прошло года, как этот другой, до тех пор метавшийся на подступах к науке, хватавшийся за любую тему, вдруг выдает на-гора автореферат диссертации по геоморфологии. Что прикажете думать по сему поводу? — И что же все-таки ты думаешь по этому поводу? Откровенно, без намеков и умолчаний. Я должен в своей докладной осветить именно этот вопрос. Нохрин поморщился. Потом с паузами, обдумывая каждое слово, сказал: — Договоримся так. Все, что я говорил, это для информации тебе, а не для докладной. Пойми меня

правильно. Я заведующий кафедрой. К тому же... Ты знаешь, как сложилось у меня с диссертацией, и я все-таки пока только и. о. И фигурировать в роли обвинителя Новиковой... мне неудобно. Черт знает, как кто это истолкует — знаешь сам, как у нас умеют. Официально я могу сказать одно. Имеют место разговоры о том, что Новикова попросту присвоила чужой труд, труд Самойлова. Пресечь их у меня нет прав. Не позволяют сделать это и мои убеждения. Я считаю, что если бы мне кто-нибудь подарил идею и материалы к ней, я обратился бы к другой теме, не вызывающей скверных подозрений. Вот моя официальная позиция. Большего разрешить я себе не могу. — Игорь Иванович, — сделал еще одну попытку Кочергин. — Речь все-таки идет о науке по большому счету, а ты как-то уходишь от прямого ответа. — О науке! — хмыкнул Нохрин. — Науку в таких провинциальных институтах, как наш, не делают. У нас делают диссертации и то, как видим, не всегда чистыми руками. Но я надеюсь, в своей докладной ты изложишь мою точку зрения именно так, как изложил ее я? — Да вот точки зрения, извини, я как раз и не улавливаю. — Но это все, что я могу сказать по существу вопроса. — Мне совсем не до каламбура, сам понимаешь, но как раз по существу вопроса ты ничего и не сказал, — подвел итог Кочергин. — Тогда давай на этом поставим точку, — устало сказал Нохрин. Точку они на том поставили, но домой Кочергин возвращался в довольно мрачном настроении. Уж больно скользким и даже двусмысленным вышел разговор. Продолжение следует.

Жўмаєали Ќоєабайўлы «АсПАН тҮстес кӨк БАЙрАқты кӨтерІП»

тІлГе торУыл Қашан, қашан Ана тілдің мәртебесі артады? Сұрақпенен өтуде отыз жылғы әр таңым. Тілдер емес, Тіл туралы нақты Заңың болмаса, Мемлекеттік тіл бірегей қазақтікі болмаса, Бәрі, бәрі далбаса. Тіл білместер, дым білместер, жаһанданғыштар, Тез тұтанып жанғыштар Ана тілдің жүгін кейін тартады. Қашан, қашан Ана тілдің мәртебесі артады? Маған ұнамайды сегізінші баптың Орыс тілі тең қолданылады деген жалтағы. Бір - дара тіл, Бір - дана тіл, Ол - ана тіл. Сонда ғана қазақ тілінің мәртебесі артады. Әрине, орыс тілін білу де керек шығар, Ол тіл де шыңға біткен ерек шынар. Ағылшынның пайдасы ұшан-теңіз, Кәллә баста әрқашан бір зерек сұрақ тұрар. Бұл тілдерден басым болу мүмкін бе? Біте қоймас бұл проблема бір күнде де, мың күнде.

Қиын екен өз жеріңде басқа тілдің басым болуы, Жиын екен тіл түйткілінің шешілуі, тасып толуы. Ұйым екен, халық екен мәселені шешетін, Десек-тағы Ана тілге жасалып тұр торуыл.

керекУ келБетІ Кереку, Тарихыңды қызық көрем, Арман ақын, Васильевтей “бұзық” көрем. Ойран салған Анненков “ізгі төрең”, Сәкен жүрген жерлерді сызып көрем. Сан қатпарлы Кереку, Жұмбағың көп, Атыңды атай алмай ымдадым көп. Павелдің “бел қаласы сындарлы бек”, Тұрады Ақындарыңды тыңдағым кеп. Солар айтар шындықты, жұмбағыңды, Сынға алып империяшыл мұңдарыңды. Қазақы өз атыңды қайтып беріп, Ашар екен, Кереку, Кім бағыңды? Кереку. Майра апам жүрген мекен, Қажымұқан білегін түрген мекен. Естай да әнін салып “Құсни-Қорлан”, Сәтбаевтар қадірін білген мекен. Кереку шынжыр табан тракторлы, Бүкіл Одақ кезінде құлақ түрді. Шығарып, аллюминий, қорытпаңды, Өндірістің құлағын бұрап тұрды. Кереку ілім-білім орталығы, Мойындайды бүгінгі орта мұны. Ерлан Арын сияқты ерек тұлға, Қадірін келтіреді қолдағының.

Кереку. Алау от, балғын темірмен шарпысқан, Мақтау ап жаһандық жарыс сан тұстан. Өндірісіңе төтеп бере алмас, Бәсекелестер сенімен аңдысқан. Кереку, Өңірің толы інжу-маржанға, Қазынаң сенің Қымбат па әлде, арзан ба? Көрсетіп жатыр уақыт нарқы бүгінгі, Қол жеткен тұста Тәуелсіздік атты арманға. Кереку. Ерлік пен өрлік көрем жүзіңнен, Сен - қимақ-қыпшақ тамшысы үзілген. Таралып және қайтадан жаралып, Қазақстан болып қайта түзілген.

оШАқты қАлА, оттыҒыМ! Екібастұз менің Жалынды жастық шақтарым, Өзіңнен артық сүйкімді қала таппадым. Жәудір көз қызың жарыма менің айналып, Көмірің мен өңіріңді мақтадым. Екібастұз сенің Тұнған тарих қатпарың, Уақыт та болған салған саған батпанын. Экскаватор шөмішіне ілініп шығады әлі Мүрделер, Зұлмат күндердің білдіріп бізге ақпанын. Екібастұз, Қақаған аяз, қапырық күннен жаралған, Таңдайы кеуіп Ертістен ерен нәр алған. Бүгінгі күні карьер атты тереңіңде тепсініп, Кеміріп жатыр жотаңды сенің Экскаватор сан алуан.

Екібастұз, Екі басты тұзды көлің жоқ бүгін, Білемін Бақытты аңсаумен өтті көп күнің. Дәуірде даулы Дәулетке жету оңай ма? Сәулеті сәлім, баршаға мәлім Ошақты менің оттығым!

ƏЙГІлІ қАлА

(әнге лайықталған) Қазақстан - қазынасы көмірдің, Қазақстан - мән-мазмұны өмірдің. Қара алтынды жамбасына жастанған, Екібастұз, ерен күш боп төгілдің. Өндірілсе көмір құйма жартасы, “Богатырдей” кенішіңнің арқасы. Көрші елдерге кетіп жатқан күш-қуат, Бейбіт өмір, достық ізі, байқашы. Жалғастырған ел мен елдің арасын, Нұрландырған Қазақстан даласын. Екібастұз кеншілері, әлемге, Әйгілі боп, бәйгелі боп барасың. Сұңқардай қып, тұлпардай қып баптаған, Қала осы, дүние жүзі мақтаған. Кенші, шахтер, энергетик қосылып, Елбасының бар үмітін ақтаған.

сАяқ БолыП сАяңА сыЙыП ӨтеМ * * * Тәңірі мен табиғат мақұлдаған, Беріп тұр бір өнерін уақыт маған. Өлеңмен өрнек салып, шындықты айтып, Шабыттан шамырқанып бақыт табам.

* * * Досым да көп осы күн Дұшпаным да, Қарамаймын қастың мен қыспағына. Елім үшін елпеңдеп жүгіремін, Жету үшін тағы бір пұшпағына. Өктемдік көп өмірде Қысқа мына, Дабыра ғып қайтеміз тыстағыға. Өгіз мінген күнде де өнер қудым, Дос қуанар аспандап ұшқаныма. Өмір деген өзгеше жиын екен, Қас пен досты айыру қиын екен. Сан ақыны сандалған Сарыарқада, Саяқ болып саяңа сыйып өтем. Ақбөкендей құйғытып маң далада, Жетесізге жол бермей қиып өтем. * * * Сыя алмай аймағына Нақ бөтен бір, Жөңкіліп сар далада ақбөкен жүр. Жан-жағы қаумалаған қалың аңшы, Жануар туған жерге жат, бөтен боп жүр. Пенделер тықсырғанда Нақ бөтен бір, Жаныңмен жағаласар ақбөкен жыр. Сансыз ой толғағынан туар сонда, Бейкүнә, ақ періште ақбөпе жыр. * * * Білмеймін неге екенін саяқ жүрмін, Көп сөзді көкірегіме таяп жүрмін. Көрігін көркем сөздің басқаныммен, Көрінбей көп ретте жаяу жүрмін. Жаяу жүрмін Асығып қайда барам, Заманым бар тегісте тайғанаған. Амалым бар кезінде “Азат” құрып,

Қолдауды көре алмаған қайманадан. Тілдің де ауылына Туды тіктік, Табыссын деп тілімен Байтақ далам. Айтпассың мына мені, Тақ сұрады, Әкімге жаутаңдайды Тәк тұрады. Кемшілік ана тілден кетіп жатса, Құзырлы жер мені кеп қапсырады. Жамиғат “жаман” балаң бақ сынады, Амандықты Аллаға тапсырады, Ана тілдің ақысын сұраушымын, Ендеше заман неге жатсынады?! Жүргендер көп менімен қырғи қабақ, Көсегені көгертпес ылғи мадақ. Дүбірлі дүмпу сөзді тап баса алмай, Дүрлігіп дүңкілдейді “дүмби қазақ”. “Дүмби қазақ” әлі де арамызда, Тіл білмейді, Қайтеміз танамыз ба. Кезек күткен келешек не дер екен, Тілді білмес тікбақай баламызға. Тілімді айтып өзімше нығызданам, Ділімді айтып, Жүректің мұңын шағам. Өз тіліңде ерекше сайрап тұрсаң, Берер едім тілімнің Туын саған. Тіл болмаса дымың да жоқ екенін, Әкімдердің алдында тіліп салам. Сенбеймін, Сене алмаймын кеудемсымақ, Кеткенше бойдан қуат, жерден жырақ. Тіл үшін арпалысып өтерміз біз, Алладан әрқашан да медет сұрап.

ШыНдық ЖАЙлы сыр Шындық, шындық, Кейде алда ілкі боласың, Кейде сен айлакер түлкі боласың. Шын айтамын деп жұртқа күлкі боласың, Билікке жақпай түрпі боласың. Іздеп жүрмін шындықты табамын ба? Әзірге ілініп жүр қаламыма. Көрінген алыстан бір сағымдайсың, Жеткізбес жүрген сайын қадамыңа. Шындық, шындық, Төзбейтін алдауыңа, Қара қылды қақ жарар жан бауырға. Кейде сен торғай сынды топ етесің, Жыланның түсіп қалған арбауына. Шындық, шындық, Өмір берер бағасын, Қай межеден тұрақ шіркін табасың. Кейде маған шырақ болып жанасың, Енді бірде бұлақ болып ағасың. Жалған менен шындық, Таппас мәңгі жарасым. Сала жүріп сарапқа, Бір амалын табасың.

БАқыт ЖАЙлы Жыр Бақыт деген Толқыған сезімде ме, Әлде жардың жанарлы көзінде ме? Төзімде ме өмірде шыңдалатын, Әлде ананың аялы сөзінде ме? Әлде бақыт шалқыған байлығың ба? Судырлатып санайтын айлығың ба? Қуанышқа кенеліп кейбір сәтте, Қамығып та отырар қайғы-мұңға.

Бәлкім, бақыт Кәдімгі өмір сүру, Тіршіліктің түйткілін ауырсыну. Бәйтеректей дауылға төтеп беріп, Қарсы алу қайраттанып дәуір шуын. Бақыт деген - көгілдір ашық аспан, Бақыт Ақындар жазған дастан. Бақыттымын деп сезінер асу асқан, Бақыт, Бауырсағында ананың шашу шашқан. Мен оны аңғардым, Адамның түр, түсінен. Жарымның күлкісінен. Бұлақтың сылдырынан, Сәбидің былдырынан. Екі жас үйленгенде, Шыныаяқ сылдырынан. Жаратылыстан мынау, Қас қағымнан, Бейбіт аспанымнан.

ƏдІл тӨреШІ Жаңбыр тимей бүрісіп, Делбегейін сүйретіп. Кей адамдар жүреді, Мойынына су кетіп. Ашық күнде сүрініп, Қабырғасын күйретіп. Тұмау тимей бүркеніп, Көрпесін тас тұйықтап. Кейбіреулер жүреді, Күндізде де ұйықтап. Өмір сонда өтеді, Төбесінен түйіп қап...

сӨЗ қҰдІретІ Шапағатқа талпынып асығатын өзіміз, Махаббатқа алқынып аһ ұратын өзіміз. Батыл кіріп есіктен өкінетін өзіміз, Ақыл кіріп кейіннен бекінетін өзіміз. Жала деген бүргені жасайтын да өзіміз, Пәле деген іргені қашайтын да өзіміз. Осыларды өрбітіп және өртеп жоюға, Жетіп жатыр қашан да бір-ақ ауыз сөзіңіз.

ШАқША БАстАҒы АқША Бағбан айтты: Тауып алсам ақша, Салар едім бақша. Ұры айтты: Ашық ауыздардың, Қалталарын қақса. Жемқор айтты: Қазынасын қарпып жеп, Шет ел жаққа қашса. Жолаушы айтты: Аман-есен үйге кеп, Шайды ішіп жатса. Нан алуға бірақ та, Жетпей тұр ғой ақша. Сайра мейлі, қақса, Жан дүниесін адамның Жаулап алды ақша.

ЖелтоқсАН Шындықты шыңғыртып, Шымырлатқан Желтоқсан, Шындық қуған жастарды, Сыбырлатқан Желтоқсан.

Азаттықтың жалауын, Желбіреткен Желтоқсан. Қаракөзді түрмеде, Мөлдіреткен Желтоқсан. Азаттықтың жалауын, Алау еткен Желтоқсан. Бостандықтың тарауын Қараң еткен Желтоқсан. Қайрат сынды ерлерім, Қыршын болған Желтоқсан. Ерлік, ездік қатар кеп, Тым сын болған Желтоқсан. Қазақ, орыс бөлініп, Ауыр болған Желтоқсан, Аяғы жақсы тәуір боп, Бауыр болған Желтоқсан. Желтоқсан, ісің өлмейді, Алла мұны жөн дейді. Қазақ деген ер халық Құл болуға көнбейді.

(1986 жыл).

тАЙҒАқ МҰЗдАҒы тАЙтАлАс (Болған оқиға ізімен)

86-ы. Желтоқсанның аяғы. Көше көк мұз Жиі аяғым таяды. Серең етіп құлағанша Бір мезет, Такси ұстап мінгім келді баяғы. Бос тұрған бір машинаға таядым, Тәлтіректеп жас бұзаудай таямын. Аяқтағы армян етік табаны Май жаққандай Сырғанайды аяғым.

Қапелімде Жалбаң еткен ителгі, Орыс-мұжық дәл кеудемнен итерді. - Калбит қазақ менен кейін мінесің, - Әйтпесе, Мен бас сүйекті үйтеді. Итерген соң сырғанадым. О, тоба-ай, Самбошыға жығылудың обалы-ай. Тебуге де, бұрауға да мұршам жоқ, Дәрменсізбін қанаты жоқ сонадай... Атып тұрдым Берейін деп жауабын, Мас адамдай оңды-солды ауамын. Мен жеткенше мұжық мініп жөнелді, Енді оны қайдан іздеп табамын? Тайғақ табан, Тайғанақ жол, Қап, бәлем! Болдыртпады төбелесті. Әттеген! Басын жарып, қанатқанда мұрынын, Бұзақыны жасаушы еді дәп менен. Болмағанда Тайғанақ жол, Тайғақ мұз, Темір торда отырар ма ем айғақсыз. Бір қазағым шешім оқып тұрар ед, - Мына ұлтшылды итжеккенге айдатқыз. Жәйді айттым Жиырма жылғы жаймалап, Желтоқсанның тарихы әлі тайғанақ. Желтоқсанның шындығын іздеумен, Келем мен де әлі күнге тайғанап.

ЖелтоқсАН десеМ... 16 желтоқсан. Алматыда дауыл тұрып, Тұрды аспаным бұлттарын ауырсынып. Қайсар сақтың, түркінің ұрпақтары, Шыққан еді алаңға дабыл құрып. Еркіндікті аңсаған ұл-қызына, Қарап тұрды Алматы сабыр қылып. Қалың әскер қоршады, жібермеді, Ұрып-соғып, тепкілеп түгендеді. Қанды қасап жасады КПСС, Жусап қалды қазағым, жүгірмегім. Желтоқсан десем кетеді қаным қызып, Не бір ойлар келеді Жарым, бұзық. Сол бір қайта айналып келсе егер, Өлтірер ем жендетті қанын сығып. Желтоқсан десем бір сәтке қамығамын, Қайраттанып қайтадан жанығамын. Еріткен қалың мұзын империяның, Желтоқсан, отты алауыңды сағынамын. Кек алып кейбіреуден не қыламын, Қазақстаным, Қатарыңнан табыламын.

ЖАлықтыМ... Дүниенің дүрсілінен жалықтым, Зымыранның гүрсілінен жалықтым. Көк аспаннан улы жаңбыр жаудырған, Түбі түйткіл тіршіліктен жалықтым. Парақордың парағынан жалықтым, Жалақордың қаламынан жалықтым. Есті алып, есеңгіретіп тастайтын, Оркеңнің арағынан жалықтым. Парақорлық, нашақорлық айналам, Өз сорыма біткен екен бай далам.

Асты-үсті шет елдікке бұйырған, Қайран жерді қайтып алар бар ма адам?! Жұмыс іздеп көше кезіп жалықтым, Талғажауға нан таба алмай зарықтым. Баспанам жоқ, басқалар тоқ, халқым аш, Содан болар Қара қайыс арықпын. Заман осы, Заманыма не дейін, Тарықтырған, зарықтырған кедейін. Айта бермей бұ дүниенің гөй-гөйін, Жұртпен бірге тұқыл шылым шегейін.

кӨк кҮМБеЗІ ЖƏНе кӨГІлдІр тУ Желбірейді аспан түстес байрағым, Тәу еттім де өз тілімде сайрадым. Қуарып ед жапырағым, Жайнадым, Бостандығын алғаннан соң аймағым. Желбірейді барлық жерде көк туым, Көзін тіккен қас дұшпаным жоқ менің. Бабалардың, ағалардың ерлігі, Тек жадымда Өтіп кеткен отты күн... Бостандығым - бабалардың арманы, Сол арманды ел-жұртымыз жалғады. Аспан түстес көк байрақты көтеріп, Арғымаққа міну - менің арманым. Күмбезіне кеңістіктің осы сәт, Тіледім мен дүз қыраны самғауын. Жүз қыраны самғауын, Мың қыраны самғауын, Қанаттары талмауын, Осы - менің таңдауым.

Евгения Юдинцева МАлеНЬкое сЧАстЬе Стихи вЬЮГА Во дворе вновь ветер стонет, Воет злющая пурга! В серебре кругом всё тонет, И метель метет снега! Как хочу я выйти в стужу, Не сидится у тепла! Мне глоток стихии нужен, Хоть сейчас бы я ушла! Почему так вьюга манит, Непонятно мне самой? Что меня так выйти тянет? Вышла. Вихри за спиной. Ударяет с лютой злостью Ветром мне в лицо пурга. Ощущение, что просто, Взбунтовались все снега.

УНылАя ПорА Осенний жар листвы не греет, Сгущается все раньше тьма. И тучи дождь сквозь сита сеют На освещенные дома. Как будто плачет вся природа,

Простившись с летом золотым. Так неустойчива погода, Стоит туманов легкий дым. Всё реже солнце светит ясно, Чтоб день нам не казался хмур. Вмиг расплескала осень краски, Одев лес в золото, пурпур.

НАедиНе с ПриродоЙ Наедине с природой я Умом и сердцем отдыхаю. И только там лишь понимаю, Как мне мила земля моя! Душа стремится на свободу, Туда, где звёздные миры, Но не расстаться ей с природой Земной, забыв её дары. Она нам дарит лес и море, Луга и реки, птиц полет, Разделит радости и в горе Всегда на выручку придёт!

ГиМН рыБАлке Вы не болеете рыбалкой? Друзья! Болезнь не так плоха! Костёр во тьме пылает ярко, И в котельке кипит уха! Ночь таинствами интересней, Мир звёзд, теней со всех сторон. И допоздна поются песни, Звучит гитарный перезвон. Уснем за пологом палатки В объятьях матушки-земли. И петь нам ветры будут сладко От суеты людской дали. А утром солнышко разбудит, Коснувшись ласковым лучом. Ходите на рыбалку, люди! Не пожалеете о том!

ЗАкрытие сеЗоНА Предзимья так скучны пейзажи, Нет прелести у тёмных туч. Трава засохла, душу даже Не радует и солнца луч. Но не сдаваться же погоде, Хоть ты от холода продрог. Глядят глаза туда, где ходит В воде игривый поплавок. Вдруг небо резко потемнело, И хлопья полетели вниз. Все сразу стало снежно–белым, Такой был у зимы каприз. Хотела планы все разрушить И снегом лов остановить: «Ну, хватит будоражить душу И рыбу на реке удить!» Нам от намека так неловко, Здесь встретимся теперь весной. Прощай, родная Карасевка, Сезон закрыт, идём домой!

отдыХ Проснулось солнышко в речушке, Куда-то делись комары, И где-то слышится кукушка. Прохлада. Нет ещё жары. Шумят зеленые дубравы. И шум их погружает в сон. Раскинув руки, лягу в травы, Их ароматом опьянен.

Летают милые стрекозки, Щебечут птицы под кустом. И надо бы сходить к березке, Поговорить о том, о сём! О том, что в сердце наболело, Что сбудется, а что и нет. Хочу я от березы белой Какой-нибудь узнать ответ. К земле спускается светило, Сижу в кругу плакучих ив. Я с удочкою приходила, Так рыбы и не наловив.

МеЧтА Зима! Я о рыбалке летом В мечтах. Вот с насыпи бегу И вместе с розовым рассветом Уже стою на берегу. Раскинув удочки скорее И устремив далёко взор, Где плещется и голубеет Загадочный речной простор! Здесь всё вокруг тебя чарует, Сидишь на берегу с утра, Тихонько ветер тёплый дует, Покусывает мошкара. Не помня радостей, печали, В нирване, позабыв о том, Где, на каком витке спирали Находишься, и где твой дом!

ПАлитрА солНцА Вода притягивает взгляд, То гладь, то ряби переливы. Гляжу на пламенный закат,

Земля в лучах его красива! Как небо все рассвечено Художником небес – светилом. И каждый раз всё это мило, И не всегда повторено! И в небесах, и на реке – Всё залито сияньем сплошь. И удочку держа в руке, Ты словно в воздухе плывёшь!

лето О, как прелестны летние забавы! Природа бросила нам под ноги ковёр, Как ярки в нем цветы и изумрудны травы, Оправлены в них зеркала озёр. Такой пьянящий аромат цветенья, Им надышаться просто не могу! И, наслаждаясь звонким птичьим пением, Раскинув руки, к солнцу я бегу! Что может быть любви к природе лучше! Прохлады рек, живительной струи! Мне теплый солнца улыбнулся лучик, Милы мне, лето, прелести твои!

весНА Наклоняются клены От ветерка, Их озябшие кроны Будто гладит рука. Нежный ветер весенний, Словно пряный эфир! Как люблю я птиц пенье, Воскресающий мир! После злой зимней стужи Мне до боли нужны Солнце теплое в лужах, Дни волшебной весны!

МАлеНЬкое сЧАстЬе Мне каждая минута жизни дорога. Уйду в туман я утром, на рассвете, Застынет неоконченной строка, Проводят по дороге меня дети. Уйду бродить по рощам и лугам, Плакучих ив послушать шёпот грустный, Найти покой у синих вод, и там Лишь мысли светлы и прекрасны чувства. Вернуться на закате под свой кров, В душе тепло, и лишь в ногах усталость. С букетом ярких полевых цветов, Для счастья мне нужна такая малость!

НоЧЬ Нас покидает солнце на закате, В сиянии воды последний луч пропал, Ночь надевает сказочное платье И приглашает всех на звёздный бал. В такую ночь мечтается, не спится, И мысли и спокойны, и легки. И в неге опускаются ресницы, И взгляд не оторвется от строки. Как хорошо! Могу излить я душу Бумаге и перу, нисколько не таясь. Такая ночь ход мысли не нарушит, И с миром звёздным не прервется связь. И поцелуй, и нежный шепот томный Мне чудится в чернильно-черной мгле, И ночь соединяет всех влюбленных На этой грешной и святой земле.

Жассерік Сəдуаќасов

қАЙырсыЗ қАрА орМАН Шал таңертеңгі шай ішілгенде жақ ашпады. Томсырайып отырған қалпы екі кесе шайдан соң бет сипады да, үстел басынан шегіншектеп кетті. Соңғы аптада тапқан әдеті осы. Қайтсем қыбын табам деп ұстара жүзінде отырған тоқалы Қадиша шалының әлгі қылығынан кейін бүгежектеді де қалды. Сүт қатқан хош иісті қою шайдан маңдайы енді жіпсиін деген. Шалы үстелден шегіншектеп кеткен соң шарасыздан дастарханның бір шетін жиыстыруға кірісті. Жаратпағаны бет-пішінінен білінгенімен, тіс жармады. Сөйлесем сыздаған жараның аузы ашылып кете ме деп сескенді. Осы үйдің босағасынан аттағалы бір айдың жүзі болған. Арқасын қабырғаға тіреп, мүлгіп отырған шалының мінезінен де сыралғы емес. Бәйбішесін жер қойнына беріп, кенже ұл мен кіші келіннің қолына қарап қалған Жанпейіске тоқал болуы да аяқ астынан. *** Қадишаның күйеуі қайтыс болғалы қабіріне бес-алты рет қар түсіп үлгерген. Екі ұл, бір қызы қалада. Келін түсіріп, қыз ұзату қызығын құдай бұған хош көрмей тұр. Балалары үй болатын жасқа жеткенімен, елтең-селтең жүрістен тыйылар емес. Не орнықты жұмыс, не басыбайлы баспана жоқ.

Үлкен ұлына көктемде «соқа басың селтеңдеп қашанғы жүрмексің» деп емеуірін білдіріп еді, «Немене , келін түсіретін дәулетің тіреліп тұр ма?» деп, ежірейген соң, тілін тістей қойған. Күйеуі көз жұмғанда ұрпағының қызығына деп жиған азынаулақ мал да, бір сыдырғы дүние-мүлік те калып еді. Аз ғана малды аузын арандай ашқан ауыр тұрмыс жұтса, киім киіле-киіле тозған. Елуден енді асқан жасамыс әйел ерінің қара шаңырағында осылайша шықпа, жаным, шықпамен күнелтіп отырған. Міне, осындай әрі-сәрі күйде жүрген Қадиша екі кештің арасында от ала келген әйелдей бастырмалата сөйлеген құрбысы Зибаштың сөзінің мәнісін аңырыңқырап барып әрең ұққанда, ыршып түскен. – Бәтір-ау, байсырап отыр деймісің. Өзі қосқанын құдай өзі алды. Шымылдығы желпілдеп отырған жас келіншек емеспін. Анау сойдауылдай ұлдарымның, бой жеткен қызымның бетіне қалай қараймын? Қадиша Зибаштың сөзінен ат-тонын ала қашқан. Алайда, Зибаш та қадалған жерінен қан алады екен. Бұрын сирек кіріп шығатын бұл үйдің есігін бермей қойды. Сырттай атастырып жүрген шалды айтқанда аузы-аузына жұқпай, жесір әйелдің осал тұстарын дөп басып, іші-бауырына жылан құрттай кіріп алды. – Қадиша-ау, еріңнің артын бес-алты жыл күттің. Аруағы риза. Бала дейтін балаларыңның сиқы анау. Қолыңды жылы суға малып қоймас. Ендеше, бетіңнің әрі таймай тұрғанда әлгі шалдың түп етегінен ұста. Оның да қартайып тұрғаны шамалы. Алпыстың арғы-бергі жағында. Бақуатты әрі дәулетті көрінеді. Балаларының бәрі орнын тапқан. Сенің ұл-қызыңның аяғынан тұрып кетуіне көмектеспесе, салмағын түсірмейді, – деп мұны майшелектей айналдырып, құлағының етін жеумен болды. Жесір, қауқарсыз әйел қорғансыз келеді. Жанашырлықпен айтылған жылы сөз қорғансыз әйелдің буын-буынына түсіп, құлбұраудай ширыққан жүйкесі босап, көз жасына ырық береді. Қадиша да сөйтті.

– Бұл да бір Алланың жазуы болар. Балаларыммен сөйлесейін, – деп көнген сыңай білдірді. Зибаш арқасынан ауыр жүк түскен адамдай: – Тым созба. Алдағы аптада нақсүйерің келіп те қалар, – деп қуақылана күліп, риза пішінмен үйден шығып кетті. Зибаштың соңғы сөзін естігенде беті тыз етіп, алаулап шыға келген Қадиша «балаларыммен әңгімем жарасса тәуір ғой» деген күдікпен орнынан тұрып, шаруасына кірісті. Жанпейіс қалың қабақты, көзі нұрлы, дөңгелек жүзді адам екен. Сөзге сараң, иі жұмсақ тәрізді. Шешіліп сөйлесе алмай, кібіртіктей берген соң, бар шаруаны тағы да сүйреңдеп отырып Зибаш тындырды. Кейін білді ғой, қимасы неге қышып жүр десе, Зибаш Жанпейістің аталас туысы екен. Осылайша, ойламаған жерден Қадиша апақ-сапақта бөтен шаңырақтың босағасын аттады. Тумысынан ашық жан емес еді. Түскен үйіне сіңісіп кете алмай, кіріптар күйден арыла алмай жүр. Шал жалғыз болса, жеңілірек болар ма еді, бәлкім? Қолындағы кенже ұлы Қайрақбай мен келіні Әсемгүл Қадишаны келген сәттен жақтырмай қарсы алды. Содан бері ит пен мысықтай аңдысып күн өткізуде. Бір үй екіге жарылғандай. Жастар көбінесе ас-суын бөлек ішеді. Қадиша осы үйдің қонағы сияқты. Қазаношақтың билігі – Әсемгүлде, мал-мүлікке қожа – Қайрақбай. Көлденең көк атты түгілі, бір кіндіктен тараған бауырларына себепсіз дәм татырмайтын қаруалық біткен бойларына. Қадиша осы үйге түскенде қаладан Жанпейістің үлкен ұлы бір топ жолдасымен сау етіп жетіп келген. Әсемгүл қайнағасына бір шәйнек суын сызданып жүріп әрең берді. Қонақтар шай ішіп болысымен, ауылға келгендегі шаруаларын тындыруға шығып кетті. Әсемгүл әдеттегі пысықтығымен үйді жылан жалағандай жиыстырып шықты да, теледидардан сүйікті сериалын көруге отырды. Келінге батылы жетпеген Қадиша шалы Жанпейіске: – Балаң сыйлы азаматтармен келіп отыр ғой. Қой союға қамданайық, үлгере алмай қалармыз, – деген. Шалы орнынан былқ етпеді. Әңгімеге құлақ түріп отырған Қайрақбай тоқал шешесін оқты

көзбен атып, сыртқа шығып кетті. – Әсемгүл шырағым, ендеше тоңазытқыштағы өлі етпен қазан көтерейік... Келіннің түсі бұзылып бара жатқанын көрген Қадиша аузына келген келесі сөзін ішіне жұта қойды. Әйтсе де жаза басқан екен. – Құйысқанға қыстырылмай жайыңа отыр, дайын асқа тік қасық болмай. Көрінгенге шаша беретін далада жатқан мал жоқ. Монтиып, мүләйімсіме. Зымиян ойыңды білемін. Жарымаған аш-арықтарыңды күні ертең осы үйден асырамақшысың ғой. Аяқтарын аттап бассыншы, қара шаңырақты ортасына түсірейін. Екі беті долырып, қояншығы ұстап шаптыға жөнелген Әсемгүлдің удай ащы тілі қақ маңдайынан дойыр қамшымен тартып жібергеннен кем тимеді. Қаперінде аузын аша алмай, тек бөстек үстінде жантайып жатқан шалына жаутаңдап қарай берді. Жанпейіс келіннің сөзін естімегендей, жер шұқыды. Ақыры қонақтар кешкілік құр шаймен аттанды. Сол күні араға түскен сызат күнненкүнге ушығып барады. Жұдырықтай балаларға Қарабайдың дүниеқоңыздығы қайдан келген деп Қадиша қайран. Алғашқы ұрыстан соң-ақ кетіп қалғысы келген. Мұның екі ойлы болып жүргенін сезген Жанпейіс оңашада: – Асықпай айтпақшы едім. Ұл – жасық, келін – дәупері. Марқұм бәйбішеме қайғы болып жамылған осылардың ит тірлігі. Дегенмен, ақылға салып, ойлан. Кеше ғана кетіп, енді кері жетіп барсаң, ауыл-аймағыңның, ағайын-туғаныңның бетіне қалай қарайсың. Мүмкін бір Алла жөнін беріп, сиысып кетерміз, – деп Қадишаға басу сөз айтқан. Шалының осы сөзі тоқтау болып әрі Жанпейістің сүйек шатыс ағайындары, қаладағы балалары есік көрсетуге шақырып, бойжазып, сергіңкіреп қалған. Десе де, күздің жылаңқы жаңбырлы аспанындай отбасындағы тоңтеріс тірліктің қабағы ашылмай-ақ қойды. Шалы да ішін жегідей жеген уайымды сыртынан сездірмей, ара-арасында күрсініп, жауар бұлттай түнеріп жүр. Соған қарап Қадиша шаңырақта сатыр-сұтыр етіп найзағай

жарқылдайтын күннің таяп қалғанын запы болған әйел жүрегімен сезінді. *** Жанпейіс күн көкжиектен қылтия шабдар атына қонды. Астынан су шыққандай ертелетіп қайда бармақшы деп аңырған Қадиша ауладан шығып қарап еді, шалы шабдарды сипай қамшылап сайға құлдилап барады екен. «Е,е, бәйбішесінің басына құран оқып қайтпақшы, сірә» деп ойлаған тоқал кері бұрылды. Жанпейіс бейіттен қайтуға асықпады. Қалың шөпті жапыра малдас құрып отырған қалпы бәйбішесінің құлпытасына ұзақ тесіле қарап, қымқуат ойға берілген. Ерні күбірлеп отыр. «Биғайау, қажыдым ғой. Кіндігімнен жаралған баланың уайымы қабырғамды қайыстырды. Менен сен тәуірсің. Қара жердің қойнынан тыныштық таптың. «Ішіне шынтақ айналмайтын ежірей деген ұлың болады, ақыл айтсаң ауырып қалатын» деп бұрынғылар бекер зарламапты. Үстінен құс ұшырмай өсірген кенжеміз шіріген жұмыртқа болды. Ашкөз келіннің айтқанына арбалып, айдаған жағына мұрнын тескен тайлақтай еріп жүре береді. Отау бөлмеге тығылып алатын екеуінің күбірсыбыры көбейді. Қайын жұртына шапқылауы да жиіледі әлгі бозөкпенің. Осылар бірдеңені бүлдіре ме деп түнде кірпік ілуден қалдым. Қара орманға от кіре ме деп қорқамын». Жанпейістің есіне Биғайдың көзі тірісінде болған сұмдық оқиға түсті. Сол оқиға шал мен кемпірдің жүрегіне тікендей қадалған. Адуынды келіннің ілік іздеп, ұрыс шығарып, көзі боталаған жалғыз ұлын апыл-ғұпыл киіндіріп, төркініне тайып беретініне көндіккен. Содан тым-тырыс жатып алатын. Сақалды басымен құдаларының аяғына жығылып, келінді өзі барып алып қайтып жүрді. Бірде Қайрақбай үйіне қаладан кеш оралды. Әдетте аузына сирек алатын ащы суды сілтеп жіберсе керек, көздері жылтыңдап, тілі күрмеліп, табалдырықтан сүріне кірді. Бәтеңке қонышынан батпақ, шалбардың балағы салтақ-салтақ.

Келіншегінің жыландай жиырылғанына назар аудармастан, тәлтіректеп төрге озып, диванға қонжия кетті. – Миғұла неме. Қай жетіскеніңнен тойып алғансың. Базарға шығарған өгізшенің ақшасы қайда? Әсемгүл әдеттегідей бұрқырай жөнелді. Әншейінде аузы буылған өгіздей үндемейтін Қайрақбай бұл жолы жалы күдірейіп, қолына іліккен аласа тақты келіншегіне жіберіп қалды. Ұшып келе жатқан тақтан зорға жалтарып үлгерген Әсемгүл: – Шірік неме, құтырайын деген екенсің. Мә, сыбағаңды ал ендеше, – деп, әлгі тақты долы күшпен кері лақтырғанда, ол Қайрақбайдың жанында абдырап отырған шалдың шекесіне сақ етті. Тақтың қыры тиіп сыдырылған терісі астынан сыздықтап қан ақты. Аңдаусызда атасын жаралаған келін сыртқа ұмтылды. Оқыс оқиға есін жиғызып, сүмірейген ұл келінге ілесе кетті. Жай оты түскендей опыр-топыры шыққан ордада зарлап шеше, бетін қан жуған әке қалды. – Сорлатты ғой, бесік көрмеген бетпақ. Елжұртқа қалай көрінесің енді? – деп, зар иледі Биғай шалының бетін жуған қанды орамалмен сүртіп жүріп. Әлсіз жүрегі сыр беріп, бәйбішесі ертеңінде ауруханадан бір-ақ шықты. Халын сұрай келген шалының шодырайған шекесінен еппен сипай отыра Биғай: – Іштен шыққан шұбар жылан ғой. Омырауымды қақтаған сүткенжем еді. Мен кештім, сен де кеш. «Мал құлағы – саңырау». Дабыра қылма, – деп егілді. Шың деспей отасқан Биғайы дәм-тұзы таусылып, жарық дүниемен қоштасты. Мұның ендігі отырысы мынау. Жанпейіс орнынан ұмтыла тұрып, шақша басы шарадай болып, зираттың темір қазығына байлаған атына беттеді. Арада апта өтер-өтпесте жай оты жарқ етті. Кешкі асқа бұл жолы төрт көзі түгел отырған. Ас қайырардың алдында ұлы әкесіне қарап тамағын қырнады. Шал оның әлденені айтуға оқталғанын сезіп, жүзін бұрды.

– Әке, – деді кенжесі күмілжи сөйлеп. – Бір шаңырақтың астына сыйысар емеспіз. Сіздер бөлек шықсаңыздар қайтеді? Ынжық ұлынан бәрін күтсе де, Жанпейіс дәл мұны күтпеген. Жаңылыс естіген шығармын деп Қайрақбайға аңыра қарады. Әкесінің шарасыз кейпінен жүрегі шым етті ме, ұлы жүзін төмен салып, саусақтарын сыртылдатты. Есесіне келіні: – Ата, солай ұйғардық. Машина мен мүлік бізге қалады. Әйтпесе мен кетемін, – деді беті бүлк етпестен. Тасбауыр бала мен безбүйрек келіннің мына сөзінен соң Жанпейіс есін әрең жиды. – Шырақтарым, осы қара орманда тіреліп тұрған дүниеге басыбайлы сендер иесіңдер. Ағаларың еншісін алған. Екеуің мен қарғадай немереме жиылған дәулет молынан жетеді. Қартайған шағымда қара шаңырағымнан қуатындай не жаздым? Бір шидің басын сындырсам да, пайдам болмаса, зияным тимес. Келін қарағым, төсек жаңартсам, желіккеннен емес. Жас бала ғой, ертең ауырыпсырқасам, саған обал болар деп, қамыңды ойлаған едім. Ашудұшпан, аптықпай ақылға салайық. – Жоқ, тездетіп күз түспей үй қараңдар. Келін сазарып үстел басынан тұрып кетті. Ұл аузына құм құйылғандай тым-тырыс. Тоқал жапаң-жапаң етіп біресе өгей ұлға, біресе шалына қарайды. – Әй, тексіз неме, – деді шал оқыс шамырқанып. – Обалың өзіңе. Тірі тұрғанда қара шаңырақ иесі мен. Үй де, дүние-мүлік те менің атыма хатталған. Сенің де сіңірген еңбегін бар, хақыңды жемеймін. Еншіңді ал да, бөлек шық. Ал ана қатының ерін бауырына алып туламақ түгілі, адырам кетсін. Сен де қараңды батыр. Жанпейіс екі күннен кейін қаладағы үлкен ұлымен хабарласты. Кенже ұл ауылдан бос үй тауып, жүктерін буып-түюге кіріскен. Келін түтігіп жүр. Дағарадай алты бөлмелі үйдің астанкестенін шығарып, күйеуін жүндей түтіп жатқанда, қаладағы ұл да жетіп үлгерді. Қаланың қаратаяғы емес пе, нотариальдық кеңсенің қызметкерін жаны-

на ілестіре келіпті. Үлкен үйдегі мал-мүлік үлеске түсіп, табан астында заңдастырылды. Мұның біріне араласпаған, төрінен көрі жуық қалған шағында елдің алдында масқара болған Жанпейіс бүк түсіп жатып алды. Жүк тиеген көлікпен бірге қозғалған жеңіл машинаның алдыңғы орындығына жайғасқан келіні Әсемгүлдің: – Қимаған қара орманыңның күлі көкке ұшсын, – деген қарғысын шал естіген жоқ. *** Бұрын-соңды болмаған осы сұмдық оқиғадан соң сыпсың сөз қауға тиген өрттей қаулап барып басылған. Қойын құрттап, айранын ұрттап мимырт отырған ауыл қалыпты тірлігіне көшкен. Тек Жанпейістің ғана жан азабы өзінде. Айналма болған адамдай айналшықтап үйінен қадам аттап шықпайды. Қазаның жолы ауыр болған соң, өмірден өткен замандасына топырақ салуға барған, кенже ұлымен ұшырасып қалды. Ұлы бөтен адамдай теріс айналып кетті. Жанпейіс те ерқашты мінез танытып, бойын қарттардан аулақ салып, асқа қарамай үйіне қарай бүлкектеді. Үйіне жете бергенде аула сыртында тұрған бөтен машинаны көріп, «Бұл кім болды екен?» деп аңтарылған. Ойда жоқта жетіп келген тоқалының балалары екен. Олардың бұл келісін шал жақтырмады. Әйтсе де, Қадишаның көңіліне келер деп жылы есендескен болды. Бір қойын сойып, көршілерін шақырып, күтіп жіберді. Қонақтар тараған соң да көпті көрген кәрі жүрегі атқақтап, елегізіп ұйықтай алмады. Үркер ауа сыртқа шығып еді, ауыл қалың ұйқы құшағында мүлгіп тұр. Жанпейістің көзі ілініп кеткен екен, есікті тарсылдатқан дыбысты естіп шошып оянды. Бөлменің ішінде жалқыңды сәуле ойнайды. «Ия, Алла, ия, Алла» деп тілін кәлимаға әрең келтірген шал терезеге үңіліп еді, қора-қопсысы лапылдап жанып жатыр. Шапанын желбегей жамыла сала сүрініп-қабынып тысқа ұмтылды. Өртті алдымен байқаған көршісінің аттандаған даусына бірқыдыру кісі жиналып қалыпты. Бірақ өрт сөндірушілерге бой бермеді. Ала жаздай күнге күйіп қураған қора-

қопсы қамыстай бытырлап жанып, маңайына жан жуытпады. Жиналған жұрт жан далбаса қимылдап, әйтеуір оттың бетін үйге жеткізбей қайтарды. Қара қожалақ болған адамдар үйді-үйіне тарағанда алакеуімдеп таң да атқан. Үйге жалғаса салынған гараж жартылай жанса, қораның күлі ғана жатыр. Төңіректен қоңырсыған иіс шығады. Жанпейіс пен Қадиша ыс тиіп қабырғасы қарақошқылданған қара орманның қасында ербиіп тұр. Шығыстан шұғыласын енді шашқан күнге масайраған шүйкімдей торғай шалдың төбесінен айнала ұшып шыр-шыр етеді. – Қайырымсыз бала, қайырсыз қара орман, – деп, жүрегі қан жылап тұрған Жанпейіске шүйкімдей торғай қатыгез баласының қылығына араша сұрап шырылдаған бәйбішесі Биғайдың титімдей жаны секілденіп кетті. ...Ертеңінде дүрліккен ауылда «өрт салған Қайрақбай екен» деген алыпқашпа сөз желдей есті.

«ЖАрыМес Ұл» –1– Тас төбеге көтерілген күннің оттай қызуы төңіректі тұтас қуырып тұр. Көлеңке тұтамдай қысқарып, ауа қорғасындай балқиды. Балапандары ыстықтан қорғалап қанатының астына тығылған қоңыр қаз аузын ашып әрең тыныстайды. Ауыл иттерінің үйшігіне тығылып, бүйірі солықтап, тілі салақтап дем алатын талма түс. Шіліңгір шілденің бұл мезгілінде әдеттегі ауылдағы жыбырлақ тіршілік бір ауық саябырсып қалады. Тіпті, таңсәріден қас қарайғанша ойнаудан шаршамайтын балалар да шыжғырған ыстықтан терезелері ескі газетпен көлеңкеленген салқын үйге кіріп жан сақтайды. Талма түстегі бұйығы тіршіліктің дәл бүгін кенеттен астан-кестеңі шықты. Ауылдың үлкен-кішісі ескі тымақтай жапырайған тоқал тамды қоршап алыпты. Таяғына сүйенген шалдар мен темекісін құмарта сорған жасамыс жігіттер оқыс оқиғаның аңдысын бағып, бір-бірімен керенау ғана сөйлесіп, ошарылып

тұр. Ал әншейінде аузы жеңіл келіншектер жерден жеті қоян тапқандай бір-бірінің сөзін лезде қағып алып, өзара сыпсың-сыпсың етеді. Ұзын көшенің нансоғарлары ауылға қаладан цирк көшіп келгендей аулада болып жатқан қызыққа аң-таң. Кішкентайы қорғанның тесігінен сығаласа, ересегі өрмелеп үстіне шығып кетіпті. Кең ауланың қақ ортасындағы қазақы арбаның үстінде екі көзі жалақ-жұлақ еткен, өңі бұзылған, белінен жалаңаш жігіт ұзын сапты айырды кезене ұстап тұр. – Атаңа нәлеттер. Жақындасаңдар, шаншып тастаймын, – деп ызғар шашып тістерін шықырлатқанда, шықшыты айрылып кетердей. Тақыр басынан шыпшып шыққан ащы тер екі самайынан сорғалап, жалаңаш иініне құйылуда. «Әңгүдік неме, расында да жазым қыла ма?» деп сескенген қаладан келген екі милиционер мен ауылдың қара бұжыр учасковыйы қазықтай қатып қалыпты. Бие сауым уақытты осылай арбасумен өткізген қызыл жағалылар дымы құрып, ақыры қулыққа көшті. Қара бұжыр учасковый Зарлықтың қарындасын оңашалап алып шығып, құлағына әлденені сыбырлады. Қалалық милиционерлер тышқан аңдыған мысықтай еппен алға қарай бір-екі қадам жасап еді, Зарлық қолындағы айырын сүңгі сияқты лақтыруға ыңғайланғанда, кері серпілді. Бір мезет қарындасы Сәлима батылсыздау алға аттады да: – Аға, шөлдедің ғой. Су әперейінші, – деді назданып. Сілекейі құрғап, тілі таңдайына жабысқан Зарлық: – Айналайын, әкелші, – деп мейірленді даусын жұмсартып. Сәлима үйдің іргесінде тұрған бөшкеден ожаумен алған суды арбаға таяп барып, ағасына жасқаншақтай ұсынды. Зарлық жылымшы суды езуінен сыздықтай ағызып, апыл-ғұпыл жұта бергенінде, осы сәтті пайдаланған қарындасы шап беріп айырдың сабына жармасты. Сол-ақ екен, әзір тұрған тәртіп сақшылары Зарлыққа бас салды. Әдіс-айласы мол қарулы жігіттер Зарлықты арбаның үстінен жұлып түсіріп, қол-аяғын байлап алды да, лақтай бақыртып, темір торлы әйнегі бар

сары «Уазикке» бір-ақ атты. – Қарындасым, қарғыс атсын сені! Қарғыс атсын! Шеше, құлыныңды қалай қидың, қалай? Орнынан ыңырана қозғалып, қалаға бет алған машинамен бірге Зарлықтың зар илеген даусы да ұзай берді. –2– Тақырда доп қуған балалар қаннен қаперсіз еді. Жердің жігінен шыққандай сопаң еткен сырықтай Зарлықты көргенде олар бықпырт тигендей жанжаққа безе жөнелді. Күс табандары жалтырап, өкпелерін қолдарына ұстап, жан алғыш әзірейілден қашқандай зымырап барады. Зымырап бара жатып: – Дәулет, ұсталып қалма, – деп, безек-безек етеді. Қос қызыл жолақты көк резеңке допты қолтығына қысқан Дәулетте зәре жоқ, соңынан тықыр таянған сайын артына жалтақ-жалтақ қарайды. Түйеқұс сирақты Зарлық баланың үш аттағанын бір аттап, балапан ілген қырғидай Дәулетті жағасынан көтеріп алғанда, баланың екі аяғы жерге тимей ербеңдеді де қалды. – Ағатай, тимеңізші, тимеңізші… Зарлық баланың шырылдаған даусын құлағына да қыстырмады. Тас кенеше жабысқанына қарамастан, резеңке допты Дәулеттің қолынан жұлып алып, үйіне қарай алшаңдай басып кете барды. Көше балаларының Зарлықтан зәрезап болар жөні бар. Ауыл «жынды Зарлық» атап кеткен бұл сойдауылдай жігіт допқа өш. Балалардың футбол ойнап жүргенін аңдып жүріп, қапыда басады. Дүкенге сирек түсетін, әр қара домалақтың арманына айналған үрме доп талай мәрте осы Зарлықтың олжасы болған. Қазір ол мал қораның маңдайшасына ат әбзелдерін ілуге қағылған шегенің біріне әлгі допты бырс еткізіп жарады. Көзіне осы көңілсіз көрініс елестегенде, Дәулет шарасыздықтан жылап жіберді. –3– Зарлық – ауылдың күн шығысындағы қоржын үйде тұратын Жүніс шалдың жалғыз ұлы. Жеке

шаруасына мығым Жүністің тұрмысы күйлі, бірақ діні қатты, оқшау тіршілікті ұнататын адам. Көрші-қолаңға мінезі жұғымсыз шалдың кемпірі Биғайша момын, қақ-соқпен жұмысы жоқ, өз ошағының отымен кіріп, күлімен шығып жүрген шүйкедей жан. Жұрттың айтуынша, Биғайшаның дүниеге әкелген нәрестелері әлжуаз болып туып, ес білер жасқа жетпей шетіней беріпті. Кіндігінен тараған сәбилердің тұрақтамауын көрші-қолаң Жүністің қатынының басынан таяқ арылтпаған жауыздығынан көріп, обалын да соған артатын. Дегенмен, әйтеуір ұрпақсыз қалмай, бір ұл, бір қызы қатарға қосылыпты. Сәлимасы бұлғақтаған еркетотай сылқым қыз болса, Зарлығы жиырмадан асқанымен, ақыл-есі кемістеу, әлі бала сияқты әңгүдік. Тағы сол жұрт айтады, қатыгез шал жігіт күнінде ішіне пышақ айналмайтын қызғаншақ болыпты. Әйелі тезек тере кетсе, не сай жиегіндегі құдықтан су ала барса, қорасының төбесіне шығып алып, басқан ізін қарауылдап тұратын көрінеді. Жүріс-тұрысынан себепсіз ши шығарып, қатынын қамшымен сықпыртып сабайды екен. Қос бұрымын білегіне орап алып, таяқтың астына алғанда Биғайшаның ойбайлап араша сұраған ащы даусы тас керең саңырауды да селт еткізер еді. Осы Зарлықтың 5-6 жасында қатынына сілтеген қамшының ұшы шешесінің етегіне оралған баланың шекесін жарып, миын зақымдапты-мыс. Содан бала нақұрыстау болып ер жеткен. Елдің азамат болған ұлдары ойдан орып, қырдан қырып, қартайған әкесінің қысқа қолын ұзартып отырғанында, Зарлық шөп басын сындырмайтын. Қайта, Жүністің қадап тапсырған шаруасын бүтіндегеннің орнына бүлдіріп, қояншығын ұстататын. Тіпті, мұны ақыл-есінің кемістігінен емес, әкесіне қиястанып, ерегісіп істейтін сияқты еді. Ауыл-аймақтың алдында жүзін күйдіргендіктен бе, әлде ұлының өзіне жиренішпен қарайтынын қиқар шал сезді ме, әйтеуір жігіт болғанынша Зарлықтың маңдайынан иіскеп, еміреніп, әкелік мейірімін білдірген емес. Байғұс шешесінің мұны көргенде көкірегі қарс

айрылып, оңашада соқталдай ұлын айналыптолғанып отыратын. Зарлықтың да шешесі дегенде шығарға жаны бөлек-ті. Үй шаруасына олақ болса да, қолғабыс тигізіп, екеуара шүйіркелесіп жүретін. Ал тікбақай болып бойжеткен Сәлима Зарлықты жек көреді. Құрбылары «Әй, әлгі сенің жарымес ағаң қызық. Өзінің дәмесі зор, клубты жағалап шықпайды. Биден соң сөмпеңдеп ізімізге түсетінін қайтерсің. Сол жырымеске есі дұрыс қыз тие қоятындай» деп, Сәлиманы келемеждейді. Саздау жерге біткен шыбықтай солқылдап, көз құртына айналған Сәлимаға ауыл жігіттері қырындайын десе, әумесер ағасынан қаймығып жоламайды. Осының бәрі Сәлиманың туған ағасына іштей жек көрушілігін өршітіп жіберді. Жарымес ұлдан күдерін үзген Жүніс шал болса, жалғыз қызын алақанына салып өсірді. Сәлимадан жиған-тергенін аямайтын, еркелігін де, шектен тыс қылықтарын да тісжармай көтеретін. Әкесін арқаланған Сәлима шешесінің тыйғанына қарамастан, Зарлықты үйде де, түзде де келекелеп, тілін шығарып мазақтап отыратын. Бір ғажабы, қарындасының бұл қылығына Зарлық ашуланбайтын, ыржалақтап күліп, өз бетімен жүре береді. Бұқаның қызыл түске өштігіндей, Зарлықтың резеңке допқа өштігі болмаса, жайшылықта салдырлаған, мақтаса желдей есетін, баладай аңғал да аңқау. Атан жілікті жігіттің ашық ауыздығын, қулық-сұмдыққа жоқ екенін ауылдың кейбір пысықай, қуекеш жігіттері пайдаланып та жүрді. Біреуі арқаға қағып, мақтап-мақтап қорасындағы қиды шығартса, енді біреуі лай езгізіп алады. Екі балағын тізелігіне дейін түріп тастап, ұрадағы балшықты шыр айнала басқанда ана-мынау аттан кем емес-ті. Еңбегін елеп-ескеріп бір қорап темекі берсе, мәз болып, шыбындаған аттай басын шұлғи береді. Айтпақшы, ақыл-есі кемістеу жігіт бірде жұртты бір ісімен таңдай қақтырып, сүйсінткен. Түкірігің жерге түскенше мұз болып қатып үлгеретін қаңтардың қызылшұнақ аязында Садық шалдың немересі Шолақсайдың жиегіндегі

құдыққа қолшанамен су алуға барады. Айналасына жалтырап сауыс-сауыс мұз қатқан құдықтың ернеуі қымтап тастаған қардан әрең-әрең көрінеді. Бидонына су толтырған Зердегүл қолшанасын сүйреп, тайғанақтай шегіне бергенде, аяғы екінші құдықтың ернеуіне тіреліп, ішіне құлап түсті. Жас қыздың опат болары анық еді. Бірақ, баланың көрер жарығы таусылмапты. Ат-шанамен су алуға келген Зарлықтың көзі әуелі бидон салынған шанаға, содан соң құдықтың ернеуіне ілініп қалған сыңар пимаға түсті. Сөйтіп, аң-таң болып дағдарғанында құлағына қарлығып, құмыға шыққан әлсіз дауыс естілді. Зарлық жалма жан құдықтың аузына үңіліп еді, суықтығы сүйектен өтетін мұздай суға бір батып, бір шығып, жан далбасалаған қызды көрді. Қыз суға тұншығып та кетеді екен, шамасы құдыққа құлағанда пальтосының өңірі түймеленбеген болуы керек, сол қос өңір құстың қанаты сияқты керіліп, батырмай ұстап тұр. Зарлық асығыпүсігіп Кербестінің божысын ағытып алып, қызға лақтырды. Сөйтіп, жандәрменде божыға жабысқан қызды қарулы жігіт құдықтан сопаң еткізіп суырып алды. Сол аязды кеште Зарлық Садық шалдың үйінде қадірлі қонақ болды. Ауылдың үлкендері «қысылтаяң сәтте мұндай қажыр-қайрат көрсету сау жігіттің де қолынан келе бермейді» деп сүйініштерін жасырмаса, балалар Зарлықты біразға дейін батырға парапар санап жүрді. Сол Зарлық керемет жылқы құмар. Кермеден байлаулы ат көрсе, айналшықтап қасынан шықпайды. Жалын тарап, маңдайынан сипап, күбірлеп сөйлеседі. Зарлықтың көршісі Садық шалдың немересі Берікбол бірде мал қайырып келе жатса, Жүніс шалдың ат қорасынан еміс-еміс шыққан дауысты естиді. Берікбол тың тыңдағандай құлағын қабырға саңлауына төсесе: – Кербесті, құрсақтас сыңарыңнан айрылып сорладың-ау. Шашасына шаң жұқтырмас сені арба мен шанаға жегіп, ақыры мәстек қылды. Аламан бәйгеде бағыңды сынай алмай, қабырғаң арса-арса болып қартайдың. Тілсіз болсаң да, ақылды жануарым! Білесің бе, кер бие сол түні егіз құлын туған.

Ырымшыл қақпас қуанғанның орнына «жылқының егіз тапқаны жамандыққа» деп шошынып, қасқа маңдайлы сыңарыңды жұртқа көрсетпей жоқ қылды сол түні. Ертеңінде шарқ ұрып іздеп таба алмадым. Шешеме айтып едім, әкем ашудан қалшылдап, «жұртқа жария етсең қан жұтқызамын» деп жон арқамнан күректей алақанымен салып қалды. Қораға қашып, сені құшақтап жыладым. Кер бие де жоғалған құлынын іздеп, тыпыршып, оқыранды. Қарасам, көзінен жасы мөлтілдеп тұр екен. Мені әкем «жарымес» деп балағаттағанда, шешемнің де кимешегі дірілдеп тұратын. Жылап тұрғанын сезіп, қиналатынмын. Басым одан сайын зеңгіп, миым шағатын. Ақырдағы сұлыны күтірлетіп шайнаған кербесті оқыранды. Зарлық аттың оқыранғанын өзімді құптағаны деп түсінсе керек: – Шешем айтады, сонау алыс қалада мықты дәрігер бар дейді. Жарығым, сені сонда апарсам, жазылып кетер едің дейді. Бірақ, кәрі ғой, апара алмайды. Ал Сәлима «Сенің шешең алжыған. Екеуің де жарымессіңдер» деп сықылықтап табалайды. Сәлима өтірік айтады. Кербесті, екеуміз сол дәрігерді іздеп шықсақ қайтеді? Мүмкін, сол жақтан сен жоғалтқан сыңарыңды, мен ақыл-есімді табармын, – деп мұңын шағып отырған Зарлық Берікболдың тықырын естіп қалды ма, сөзін кілт доғарып, ақырдың ернегінен атып тұрды. Берікбол тұра зытты. Ертеңінде бұл оқиғаны балаларға айтып беріп еді, олар «Зарлықтың қиялилығы шығар» деп күлді. Тек атасы Садық қана немересінің әңгімесін мұқият тыңдаған соң, «түбі бір пәлеге ұрынбаса жарады» деп, аяушылық білдірді. Апта өтпей жатып Зарлық пен Сәлиманың арасын ашқан және бір оғаш оқиға болды. Зарлықпен тетелес Кенбайдың үріп ауызға салғандай Сәлимада көңілі бар еді. Қарашаның жаңбырлы кешінде қораға жапсарлас үйілген шөптің қуысында отырған жігіт пен қызды Зарлық көріп қалады. Осының алдында ғана Садық шалдың дуалының түбінде жаңбырдан ықтап, ерігіп тұрған екі жігіт: – Кенбай сенің қарындасыңмен ойнап-күліп жүр.

Не істегенін бізге майын тамызып айтып бөседі кейін, – деп, Зарлықты Кенбайға әдейі шағыстырып жіберген. Шөптің құрғақ қуысында құшақтасқан жастарды көргенде Зарлықтың жыны қозып, қарындасының жармасқан қолын қағып жіберіп, қылдырықтай Кенбайдың үстіне қонжия мініп алды. Тарамыс саусақтарымен жігіттің алқымын сығып-сығып жібергенінде, көзі аларып, мұрнынан қан кетті. Зарлық талықсып кеткен жігітке алара бір қарады да, адымдай басып аулақ кетті. Қарындасы Сәлима Кенбайдың есін жината алмай әлек. Келесі күні Жүніс шал Зарлықты үй айналдыра қуып жүріп, ат бауырына алып сабады. Терезелерінен сығалап қараған көршілердің ешқайсысы араша түспеді. Бір уақытта көйлегі далдал болып жыртылған, арқасы қамшы ізінен айғызайғыз Зарлық есік көзіндегі шалшыққа етпетінен жығылды. Сол қалпында қарашаның сызын құшып ұзақ жатты. Қарындасы Сәлиманың соққыға жығылып, мұрнымен батпақ сүзіп жатқан ағасын мүсіркеместен, жайнаң қағып күндегі әдетімен клубқа кеткенін, шешесі Биғайшаның бүкшеңдеп ұлын орнынан әрең көтеріп, екеуінің тәлтіректей басып үйіне кіргенін көрген ел жағасын ұстады. –4– Жүніс шал өлгелі оқшау үйдің тіршілігі тіпті томаға тұйықталып алды. Бұрын әкесінің қаһарынан қаймығады екен, енді Зарлық оғаш қылықтарын үдетті. Әсіресе, көктемгі көкөзек шақта ұстамасы ұстап, еліреді. Мұндайда үйіне сирек қонады. Түн қараңғысында ақ көйлегі ағараңдап, тірі аруақ құсап, ауылды адақтап жүреді. Бірде біреудің қорасының есігін ашып, малын сыртқа шығарып жіберсе, енді бірде біреудің тұсаулы атын мініп кетеді. Ертеңінде қан сорпа болған атын көріп иесінің ойбайлап жатқаны. Осындай қиянат көрген бір адам Зарлыққа тізесін батырып жіберген екен, сол түні жарымес жігіт оның қора-жайын өртеп жібере жаздапты. Зарлықтың есерсоқ қылығы шектен шыққан соң, ауыл Биғайша кемпірді мүсіркеп аяғанымен, ақыр аяғы милицияға шағымданған. Бүгін ауылды дүр сілкіндірген оқиға осылайша өрбіген еді. Зарлық сол кеткеннен мол кетті. «Сідікащыға» тапсырыпты

деп ауыл тынышталды. Сорлыны соңынан іздеген тірі жан болмады. Кемпір кәрі әрі ауру. Қарындасы шал өлгелі тіпті қағынып алған. Ақыры Сәлима да оңбады. Зарлықтан таяқ жеп, өлімші болып аман қалған Кенбай Сәлимадан аяғын тартқан. Желөкпе Сәлима бұдан кейін ауылға шабашкаға келген шешен жігітімен шатысты. Сол жігіттен екіқабат болып, қалаға барып іштегі шарананы алдырып тастапты деген қаңқу сөз тарады кейіннен. Бәлкім, рас болар, әйтеуір Сәлима қалаға судай сіңіп, тастай батты. Қала шығып базаршылаған біреулер «Сұмдық-ай, әлгі Жүніс шалдың салдақы қызы ит етін жейтін кәрістің етегінен ұстап, Якутияға кетіп қалыпты» деген суық хабарды ала келді. Қос перзентінің қайғысын көтере алмай, өлмелі кемпір Биғайша жаратқанға наразылығын білдіріп жатып, өлім жастығына бас қойды. Жарық дүниеден жарытып жақсылық көрмеген кейуананы ауыл кебіндеп, жер қойнына берді. Ақыл-есі кеміс ұл – жындыханада, қарақан басымен әлек желөкпе қыз-қиырдағы Якутияда. Екеуінен де шешесіне бір уыс топырақ бұйырмады. –5– Арада бірнеше жыл өткен. Қаладан келген қызыл «Жигули» ешкімнің үйіне соқпай, ауылды қақ жарып өтті де, өзектің арғы бетіндегі көп зиратқа барып тоқтады. Ішінен түскен екі-үш жігіт қорымда ет қайнатым уақыт бөгеліп, келген ізімен кері қайтып кетті. Зираттың аумағына кіріп, жайылуға дәніккен бұзауларды айдап шығуға барған Садық қария үлкен-кішіні таңғалтқан жайды баяндай келді. – Жетім аруақ қой деп, Жүніс шал мен Биғайша кемпірдің басына құран оқымақшы болғанмын, көзім зираттың қабырғасына орнатылған құлпытасқа түсті. Көк тастан қашалыпты. «Шешем Биғайша Сәлменқызының рухына. Баласы – Зарлықтан» деген ойма жазу көзіме оттай басылды, – деп, абдыраған Садық шал сақалын сипай берді. Якутиядағы Сәлима жым-жылас, әлі хабар-ошар жоқ.

Сагила Омерханова вНе иЗМереНия вреМеНи Стихи ЗеМля Моя Степи своей, казахской, дочь я, Привязана с рожденья прочно К ней беспощадными ремнями. Вросла, вжилась в нее корнями – Из тысячи других твой колос! Земля моя, ты слышишь голос, Окрепший голос тихой песни, Ей в стенах дома стало тесно. Не будем сказку делать былью, Зерно бы градом не побило. За дальней сопкой, на рассвете, Вставало солнце в ярком свете. Под солнцем здесь звенит все поле, Звенит, как счастье в женской доле, Ромашки, васильки и злаки В один смешались терпкий запах. Земля моя, останься щедрой, Не истощая свои недра. Воспеть тебя считаю долгом, Будь счастлива ты долго-долго.

У веЧНоГо оГНя Омарханову Кокану Омарханову Кайдару Проглочена война историей победы, по залам водят нас в музеях краеведы, и Вечного огня негаснущее пламя, колеблясь на ветру, ударится о память. Косили пули их и спереди, и сзади, и кабы не беда, тогда чего бы ради – под пулями идти тем молодым солдатам и смертью порождать нам горестные даты. Поклоны матерей примите, замполиты, за ясность, что внесли, хоть сыновья убиты. Иссякла жизнь у них – с иссякшей лентой диска, не все их имена в тетрадке обелиска. Но Вечного огня негаснущее пламя, колеблясь на ветру, все бьет и бьет о память.

листок ПАМяти омарханов кокан 1913-19.. На 01.03.2011 сведения не обнаружены Листок памяти омарханов кайдар 1915-1943 Погиб в бою 19 января 1943 года Место захоронения Ростовская область, с. Екатерининское Братская могила № 35 Запись в Книге памяти: 3 том, страница 559 *** Бабушка незрячей сыновей с войны ждала. Доползло гремучее эхо до степи, до поры до времени разлучило мать с детьми. Грохотала канонада окровавленных боев в мельтешеньи запыленных кирзовых сапог. Сыновья не знали, что слепая мать поверх голов, поверх домов

смотрела на дорогу. Сердцем видела дорогу. Где-то под Ростовом братская могила одного из них… Родина забыла про родного сына. Братская могила сохранила имя.

ЭкиБАстУЗ Солнце кует оранжево медь, Сняли семь шкур, распорота степь. Ветер развеет черную пыль, Копотью застит белый ковыль, Въестся по порам в кожный покров, Новый и новый роется ров, Именем гордым назван шахтер, В землю уходит тьмы волонтер, Черный до смоли уголь блестит, Дом согревая, в дым прогорит. Солнце кует оранжево медь, Сняли семь шкур, распорота степь.

одерЖиМостЬ Содержится здесь дойный гурт, В ряду по пятьдесят голов. По имени их здесь зовут Очеловеченных коров. Не даст хозяин унести Полчашки молока с собой. Не доена одна из них – Чтоб после вынести надой. Дрожали струи молока

Об дно железного ведра. Доярки дрогнула рука, Чуть было не хватил удар: Он вырос, как из-под земли, – Исправно службу сторож нес… В ту базу ночью привели Не ноги, черт его занес, Он сам тому уже не рад. Молчала женщина без слез, И если б был – отдал бы клад. Тяжелый ей достался воз. Ее не испугала ночь, Покинул душу ее страх, С детьми ей надо выжить, смочь, В голодных выстоять глазах.

слово о МАтери Я люблю свою бедную, старую мать, потому как Господь мне другую не дал. А она за меня жизнь готова отдать, я других, как она, вообще не видал. Как и все, она может не спать по ночам, с боку на бок ворочаясь, думать о том, что домой по весне прилетать всем грачам… Лишь под утро забыться коротким ей сном. Ни одна, как она, не сумеет понять жгучей, горькой той боли сыновней беды, надо мне материнской тревоге лишь внять, разобраться во вкусе травы-лебеды. Мне привиделась ты среди желтых осин, ты, по жизни меня обреченная ждать, низко кланяюсь я, непокорный твой сын, я смогу ли любви хоть частицу отдать?

Перед дАлЬНеЙ дороГоЙ Моему сыну Диасу Поклонись перед дальней дорогой – Материнской избушке убогой. Поклонись духу легкому предков. Приезжать ты домой будешь редко. И, азы постигая науки, Ты запомни учения муки. Созерцая притом не цветочки – После ставятся ягодой точки. Представляет какую-то ценность Человек, лишь изживший бесцельность. Различай ты и бойни, и войны, Береги и неси честь достойно. На пути, тяжелом и длинном, Оставайся мне преданным сыном. *** Я не люблю телефоны. Они – Бывает – не отвечают, И длинный, протяжный Гудок – не прекращается. И может, пройдет Полминуты гудков – за Бесконечное время. Это – Я умираю и возрождаюсь Из груды веков. Я ненавижу звонки, Когда называют

Чужое имя, Когда телефон мой – Собственный. Мobilе. Я люблю телефон, Когда слышу – «Мама, здравствуй». И целую Холодный пластик. *** Позаботься о себе, И никто не скажет… А в нетопленной избе Есть петух на страже. Успокоишься душой, Запоет тут сердце, И размах-то небольшой, Что-то удается. Бог тебя не сбережет, Если ты разбился, Путь назад он не сожжет Путнику, что сбился. Все бредут по колее, По едва заметной, Устоишь ты на Земле, Выпьем по ответной. *** Находится счастье в сердце матери, под расстеленной дорожкой или скатертью. Босыми ногами ступаем в травы росные, перешли, не заметив, в годы взрослые. А матери хочется,

чтобы шло все ладненько, но, мама, были же горячими в детстве оладики, хватали с тарелки, обжигаясь, первыми, о беды сейчас обжигаемся нервами, но вот отчего не закаляют беды нас? И хоть разорваться, стуча о медный таз, и становимся в бедах только ранимее, и только для матери – всегда родимые. *** Тонет в водке, говорят, вина; Говорим мы – истина в вине, А глазам-то сразу не видна Суть хмельная, бьющая извне. По закону или вопреки, Все одно заведомо дано. Мимоходом нажил ты грехи, Канешь жертвой истины на дно. Как нелепа истина раба! – Безысходной тягостью цепей, В ней однажды щедрая судьба Мне протянет в жажде кружку – «Пей». Среди прочного сплетенья рук Я тянусь за кружкой именной, Но из-под земли под дробный стук, Люди поднимаются стеной. *** Те, другие, веруя в Ислам, Думают – с Аллахом пополам

Легче тяжкие грехи нести, Душу грешную в аду спасти. Благодушным будет мой Пророк, В покаянии простит порок, Ты готов не повторить его? Но запомни – обещать легко. Не украсть, не обмануть; сберечь – Дом, семью, супружескую честь, Милостыню нищему подать И ответной милости не ждать. Всемогущего коснется взмах, Чист душой ты – сбережет Аллах. Соблюдая свято, чтя Коран, Некто держится за свой карман, В злом недуге совершает месть, В зависти не презирает лесть, «Кто?» – в воротах рая спросит страж, Он ответит смело: «Первый Қаж…» *** Сердце мое, тебя обнимаю, через кожу и кости. Беда на тебя, как стена обрушилась. Стенокардией стучало – не достучалось, ни до дальних сердец, ни до ближних. От заветных желаний и мечт отступилось. Замолчало оно в одночасье, одинокое сердце мое. Я его схоронила, под землей оно стонет. Сердце мое, тебя обнимаю, через землю и корни.

*** Два ведра к ногам прикованы цепями и нáлиты водой. Он медленно волочит ноги, вёдра. Но, если обернуться, дотянуться до ведра, воды напиться можно – вдоволь. Два ведра к рукам прикованы цепями, до краев наполнены водой, и отражают его лицо, лицо того, кто пьет, кто жаждет. Лицо того, кто тащит. *** У врат слащавых Рая – скорбящий человек. Живя у бездны края, осушивал свой век. Он в мыслях вожделенно в священные врата входил легко, смиренно. Теперь тот час настал. Задумался тут смертник, засомневался в днях, а день смешливый, летний катился на санях. Несмело улыбнулся, шагнул, пошел вперед. Он в счастье окунулся, настал его черед.

У врат злащенных Рая скорбел, что одинок, слезы не утирая, он – сам себе пророк. *** Дом, жилище, четыре угла Вновь дверная петля солгала. Скрипнула дверь и вздрогнула ночь, Ветер от двери кинулся прочь. Мною настежь откинута дверь, А сейчас ты словам моим верь, – Звезды заполонили весь двор, На серебро мог позариться вор; Сыпались меж кленовых ветвей, Не разбирались: чьих они кровей. Дворик тихий в мерцании звёзд, В сердце мерно оттаивал лёд, Под серебряным, теплым дождём Мы неслышно беседу ведём, Из далёких, счастливых времён Мы остались вдвоём – я и клён.

роМАН в 24 строки Я, ощутив усталость – Покорился судьбе. Сердцем питая жалость Не к самому себе Женщину жаль, с которой Дюжину прожил лет, Женщину жаль, с которой Дюжину не жил лет. Грянула громом старость, Из двух одну любя, Я наблюдаю странность – Жаль самого себя. С женщиной нелюбимой Дюжину прожил лет,

С женщиною любимой Дюжину не жил лет. Не покидает чувство – Вбитый любовно гвоздь. Мне оттого-то грустно – Нас согревает врозь. Женщина – нелюбима Мне простит нелюбовь, Счастье уплыло мимо, В сердце живет любовь. *** Облака снизошли с небес и упали к моим ногам, составляющие, Бог весть, говорящие – по слогам. Собираю в охапку вас, раз уж если стремитесь вы излечить мне недужный час, может, в чем-то вы и правы. Уловить я пытаюсь звук в ваших тихих беззвучных словах, попадаю в солнечный круг с облаками цветными в руках. Набегает к ногам вода, передвинулись облака, уплывают от нас года, где-то складываются в века… Осторожно, словно пробуя вес наступаю на белый снег, показалось, что море здесь, и волны послышался бег.

Жарќынбек Амантайўлы «кетБҰҒыНың кҮЙІНде ЖАтыр ҮНІМ»

тІлІМ МеНІң Тілім менің – Абайға әлди айтқан тіл, бұл алдымен, Рысқұл боп оятқам Тұрарды мен. Бұқар болып іркідім Абылайды, Және солай Махамбет шығарды дем. Менің тілім – мұңдасқан Бозінгенмен, Баянды іздеп сабылтқан Қозыңды елден. Қыз Жібектің сұрапыл сағынышы, Оралмаған Төлеген боз мінген ер. Менің тілім – ақтабан-шұбырынды «Елім-ай» деп іздегем тұғырымды. Кетбұғының күйінде жатыр үнім, Сыбызғылар жеткізген сыбырымды. Менің тілім – Исатай Ақтабаны, Зеңбіректер тұмсығы аттағаны. Аққулары айналған Жетім көлім Бауырына баса алмас жат баланы. Менің тілім – екпіні Құлагердің, Ақсақ киік – еркесі бұла белдің. Ахмет боп атылып жатыр едің, Желтоқсанды жаңғыртып тұра келдің.

Менің тілім – жесірі хас батырдың Түндігінде түлеген басқа түннің. Сынып кеткен қамшысы Жиреншенің, Мұқаң болып мен оған таспа тілдім. Менің тілім – өзге әні Шәкәрімнің, Өзегіме ақ шашу шаша білдің. Салқынқанды халқымның салт- санасы, Ат жалыннан найзама шашақ ілдің. Менің тілім – Кенекем алдаспаны, Билерімнің құрулы малдастары. Қажымұқан білегі құдіретті Салып жатыр жаманды жамбасқа әні. Менің тілім – Әуезов терген кітап, Бүкіл Түркі жұртына берген бұтақ, Діңі болған тілімнің жайы бүгін, Керуенге ұқсайды келген жұтап. Менің тілім – әлемнің кереметі, Байқай алмай жүрсіңдер керек етіп. Мойындамай көр енді әй, Адамзат, Тарихымды берейін дерек етіп...

тІл тАҒдыр Көнетоз күндер есіртіп кешенің бәсін, Қаңқалар қапты қадап ап тесенің басын. Құлагер өлген қаралы кешімнен кейін, Астымда қалған сорлатты есегім қашып. Тұншығып наза, жаңылтып құбыла бойдан, Тұманның арғы айдыны ұғыла қоймай, Керуен түзеп келмеске кете жаздаған Қастерлі тілім ұртымда тығылады ойнап. Көкжиек жұтқан көштердің шаңына сіңіп, Ізінде қалған ыстықтың табы басылып, Шашырап кеткен жүзімді бүтіндеп келем, Алдымдағы айна кетпесе тағы да сынып.

Күмбездер күйлеп төбемде тірегі биік, Дүбірі дара шақтардан түледі күйім. Қарашығымды қасыңа қарауыл қойдым, Тілім тілінген ғасырлар, жүрегі күйік. Көшелер, тамдар дамылдап далама тұрды, Шудасын сүйреп көшеді шала қотыр күн. Қастерлі тілім, сені енді өлтірмеу үшін Жүрегін келер ғасырдың жалап отырмын...

Əлди, Əлди, ӨткеН ІЗ!.. (Қайрат Рысқұлбековтың рухына) Әлди,әлди, Тас кеуделі өткенім, Тамырыңнан таз самайым көктеді, Тақымыңда тағы басым жоқ па еді?! Күйімді алған кіндігінен босадым, Қабірімде қан ұйыды жосалы, Дамылыңа тағат қазық қосамын әлди, әлди, осы аңыз! Әлди, әлди, бұрымды мен тұлымды, Қыр күйіне құндақталшы құлын күн, Құл мойындар көре алмай жүр құныңды. «Сынтастардың» сыбағасын санаған, Сыбыр - күбір сытылады санадан Жүректер бар жалауыңды жалаған, Әлди, әлди «садағам»! Әлди, әлди, Қар жұтынған қан ізі, Қарлығаш ән қанатымен тамызып, Жапан түзде жасындаған жан үзік. Жетім жетпіс желігінен айырған, Жез қанатым, желге қанат қайырған. Батырлығың – бақи болмас байырғы ән. Әлди, арты қайырдан!

Күндер өтті одан бері құр қонақ, Көк алаудың арасына күнді орап, Жалғандағы жаңғырығым тұр борап. Талай таңым атса да, құрттап алдан, Боз күресте бөліскен ұртта бардан, Бозторғайдың жүрегін жұтқан арман. Әлди, әлди, теңдігім жұртта қалған, Әлди, әлди, ерлігім жұртта қалған!

БІр кҮЙ... Көгілдір бақтар салғандай әлдекімді еске Көңілсіз әнді айтамын әр жетім кеште. Толассыз жауын толтырып тоғанын жастың, Лайсаң көшелер көлбейді зәр бетінде ескен. Мерзімі жеткен көктемнің ғұмыры жасап, Сағыныш сіңген дәптердің ығыры басад. Көбелек түндер көшкенде қанатын бұлғап, Ұйқысыз болам жұлдыздың жұғынын асап. Сейіліп кеткен сезімнің ізіне бойлап, Сурет сақтаған қараймын жүзіңе жайлап. Жымысқы жырлар сипаттап жатпақ болады Үркіген тамшы көзімнен үзіледі ойнап. Сүртіліп әрең кірпіктің сырғасы мөлдір, Қаламым анау тынысын жыр басып өлді. Сенің сертіңді түтін ғып өртеп жіберіп, Біздерді үнсіз мезгілдің мұржасы бөлді. Тағы да талып, түндерді қондырып аман, Көктемнен бездім көк жүзін оңдырып алар... Махаббат болған майданның кеудемдегі ізін Ызғармен атқан таңдарға тоңдырып алам. Болмаған күйден шошынып отырам-дағы, болдырып алам...

қАрыНдАсқА Селк еттің бе? Есім кете жаздады ерке екпінге, Ақымақ деп біреулер танып жатты. Ақылы аз, есерлеу ертек күнде Міңгірлеген іңір үн сіңір жүрек Сылтау тауып сезіммен серт еткім кеп, Хат жазып ем, жауабың желге айттың ба, Жапырақтар жұлқына жер тептің кеп. Жанар тұман, Жан-жағым, сары ала айна, Күлпарша күз көңілге қарамайды-ау. Қаңқу-қаңқу қаздарды ести алмай, Қайтқан құстай күндерді жаралайды ән. Ал, сен жүрсің тірліктің өзегінде Жанар нұрың мені іздеп тарамайды, Хат жазбасаң күз сіңген жүрегімді, Жапырақпен жамауға жарамайды... Суретіңе сүрініп кірпіктерім Отырғанда таң атар іртіктеніп. Лағыл сәуле сені іздер оятуға Жанарымның дымқылын сүртіп беріп, Құланойнақ шағымның шаңы шығып, Шартарапқа жұтылар үркіп келіп, Ақбөкенге айналып алау арман, Бұйра бұлт мұң барады бүркіттеніп. Күнге ұмсынған, кінәсіз күнбағыстай, Суретіңе сүйеулі кірпіктерім!..

БАқыттАН сҰлУ ЖАНАрың Сен менің бақытым емес едің, Бақыттан сұлу жанарың бірақ. Жаныңды жырмен жебесем дедім, Білмеппін мүлде қаларыңды ұнап.

Сіңірі түннің созылып тағы Ұйқысыздыққа ұрынды шамым. Жауын боп мұңым қозы бұлттағы Жығады күздің бұрымды шаңын. Кездестік, таптық шарасыздықты, Естелік жазып кім үшін дедім. Күн менен түннің арасы үздікті, Тұнығым, айдай күмісім менің. Кеудеме батты сәулесі күннің, Санамды енді бағады бір қыз. Бітуде бүгін әуресі кімнің, Төбемнен көшіп ағады жұлдыз?..

тАң Алды Аядай үй, артығы жоқ айтып көп, Жалғыздығым жайғасатын қайтып кеп. Сол бөлмеден түнгі майдан тірілер Таңдайымның тамызығын ай тіктеп. Кербезді де, кердеңді де көтерген Мен келгенде кереуеттен кетер бел. Тереземнің ернеуінен желкемді Жел үреді жетім құлын, шекер дем. Пасықтығым өз мінімді бұрмалап, Тоқылады кіршігі пәс жыр манап. Сонан кейін тағы әйнекке қараймын, Жүзімізден жұлдыз тамшы сырғанап. Бірте-бірте бүкіл ойдан ми үркіп, Түн де бұлтын сетінетер сиыр түк. Бүкіл сәуле шашағынан хал кетіп, Таңның жібін дайындайды иіртіп. Қараңғылық қанын баяу сұйытар, Соны көріп мені де азан ұйытар. Жаутаң-жаутаң жаны кеткен жұлдыздай, Ұйқыға енер ақындар да үйі тар, ақындар да үйі тар...

100

* * * Күз түкпірі. Енді қанша түлермін, Мұнда болған ғашықтарды білер кім?! Білмейді, оһой, біле алмайды, сол үшін Жүрегімді жұлып айға ілермін! Соны көріп түңілер ме бос күннен? Қос жанардың қорғасынын қосқым кеп Жақындатып жүзіңдегі алауға, Өкпе күйген өкінішті тостым мен. Хош айтысу, қабағымда тұтар мұң, Қос өкпемді көтеріп бір, жұтармын. Ешкі өлгенде есі кеткен, мына жұрт, Ер кеткенде есігіңді мұтармын. Етегінен қайтатындай бір таудың, Екпінінен асау күннің күрт аудым. Көкке қарап сезімімді өлтіріп, Көздеріме көр қазады шырқау күн. Құрдым өлең, сырды бөлем шумақтап, Буынымда бүлкілдейді булы атқақ. Ұсақ үміт жасап алған күлтесін Құшағымыз қысып тұрып қуратпақ... Сыр өледі, сығыр көрер мұны анық, Менің жаным, сенің жүзің бұланып. Бұйрабас бұлт қайызғақтап қар себер, Қарашаның қырау жүзі құралып. Оралмайтын көктеменің кемесі, Мені мүлде мылқау екен демеші. Аппақ түнді арқалатып, хош айтып, Көп отырдым ақ қағазбен егесіп. Мақалым жоқ, мақамым бар ең ізгі, Мөлтілдейді екі көзің – егіз күн. Құшып тұрып құрып кеткен біздерміз, Махаббат сол – ертегісі егіздің, Ертегісі түбі құрдым теңіздің!

101

сҮЙеМ АНық Сүйем анық, Сүйегімде сұлбаң бар! Күй іздейді тиегіме ұрған қар. Үнсіз ғана өлеңдетіп кеткен соң, Көптен бері маған ғашық бұл маңдар. Күзеттіріп күркесінде үміттің Күресіне күйік бастың жігіттің. Табан тар боп кетіп барам бір емес, Түтеленген төңірегім түбіт мұң. Кебін киіп қынға симас қылыштың, Тырбаңына үйреніппін жүрістің. Жанарымның жанын сорып ап қалды, Терезеден шағылысқан бір ұшқын. Түйгілетіп төскейдегі келіні Ұзақ тұрдым делебем бір демігіп. Шекпеніме шеңгел қадап жауған қар Кеткеніме келген ізім тебіліп. Керегесін керсе де әр кез көзсіздік, Терең есін телегейден тез сүздік. Қайта оянып көздерімнің күңгірті Кірпіктерім ауырлады бес жүз пұт. Мысық мұрты едірейген талдардың Үсік бұтын үрке қарап сандалдым. Терезеңнен табын көріп барамын, Ұшық бұлты сыздап атқан таңдардың. Сүйем анық, Сүйегімде сұлбаң бар! Күй іздейді тиегіме ұрған қар Үнсіз ғана өлеңдетіп кеткен соң, Көптен бері маған ғашық бұл маңдар...

102

ӨлеңдІ кІМГе..? Ыстық үміттің отында күйіп Өрмекші үйін тоқуда қиық. Өтіп барады сырғақтап күнім, Берсем ғой көзді соқырға қиып. Алауын жақпай ауызда жалын, Жел мекендеген қауыз ғанамын. Сақауға кесіп тілімді тартсам, Сөз дәмін сезер абыз даланың. Қорқау қорсылы жағамда бұғар, Суық тірлігім саған да мұнар. Шолаққа берсем қос білегімді, Қалақтан безіп, қаламға құмар. Бейіт жақтарда билейді таныс, Шама түбінде күйрейді шабыс. Зағипқа сыйлық етсем екен-ау Екі аяғымды, сүйрейтін шалыс. Жол шаңы соғар өлексем бөтен, Қорқамын бәрін қор етсем бекер. Қалардан бұрын кітабым бітіп, Өлеңді кімге жөнелтсем екен?

ӨМІр - ӨлІМ... Ажал мен өмір тең ұғым, Теңдессіз ғажап таразы. Теңгесіз өткен түйсікке, Теңсіздің жайы аразы. Кешірім сұрау Алладан, Мәңгілік ісі пенденің. Жалтақтап жүрген жалғанда, Жаратқан – жалғыз сенгенің.

103

Сүю мен күю, бәрі – арман, Өзіңді сомен сезерсің. Мен өлген күні бір сәт те Өлеңнің еркі кезерсін. Айтылған сөзде бір түйін, Жүгендер, шіркін, таңымдар. Тінтініп кетсе жүрегім, Түсінбей жүрер ақындар.

кестеңдІ АНА тАНыдыМ Білінбей толқыны кештердің Алдымнан ертегі ескен-ді. Қанатым қиянды тілгенде, Жүректен таныдым кестеңді. Көз жұмып бір сәтке, бос күннен, Өткеннің кемесін тостым мен. Кеудеме ұрынып екпін жел, Ертеңге етегін қосты іргем. Ақ таңдар ақырын алыстап, Құлазып көгімнен ғарыш бақ. Сыр айтпақ боламын сәбиге, Қасымнан жүгірген қар ұстап. Сүрленіп мен кеткен іздерім Көктем кеп, сарғайтар күз керім. Бал күнге хат қылып ұшырам, Қайтпайтын тырналар тізбегін. Ұяма айналып кештетіп, Келермін бір күні ес кетіп. Сонда Ана әлдилеп жаңаша, Жаңартып жүрекке кесте тік!

104

АдАсқАН екеМ Табаным тайғақ, бұралаң ізім күрмелген, Шыға алар ма екем, құмарлық деген түрмемнен?! Атақ пен шатақ айғыздап тірлік сүргенмен, Жібітіп бір сәт жүректі тас боп сүрленген, Бейітке қарап, бесікте емесім көрініп, Қара жер сызы желпініп өтті іргемнен. Құйғытып көңіл асығып бекер бағытқа, Тозақтың барам түймесін тізіп ағытқан. Көзімді кеште жұмғанда сөнген жарық таң Айналса қайтем ашылмас қайта табытқа?! Тоңмойын нәпсі томаға жауып иманға Желіктім ұзақ сеңге ағып кеткен қабықтай. Сыр қылып жазып Келіппін талай бекерді. Бос өткен күннің сәждесін қалай өтермін? Жалған-ау, жалған, шетіне ұқсаған шекердің, Ащыңа сенің Ашырқанбай-ақ кетермін. Ақын дегенің әулие деген сөз емес, Адасып жүрген екенмін.

105

Ќайыргелді Тоќтамысов «МҰрА» Керекулік қаламгер, аудармашы Қайыргелді Темешұлы Тоқтамысов (1953-2012 ж.ж.) үстіміздегі жылдың қараша айында 59 жасында оқыс дерт салдарынан дүниеден өтті. Марқұмның əдеби мұрасынан бірнеше əңгімесін оқырмандардың назарына ұсынып отырмыз. Редакция алқасы.

орыс келІН Кешкісін қоңырау соғылғасын есік ашып ем, құдайы көршім Құрмансейіт екен. Сәлемдескен соң: – Өздеріңе арнайы хабар! Үлкен ұлымыз үйленем деп қуантып жатыр. Соны айтуға келдім... – Иә, қайырлы болсын! Ұлың бас құраса – Ата болғаның! – Той болғалы жатыр ма? Иә, келіндерің оң аяқты болсын! Құлағым бір жақсы хабарды шалып қалды... Жалпы хал-жағдайларыңыз қалай? – деп, Жанбике шықты ас үйден. – Құдалар кімдер, қай жақтан? – Құдаларымыз... – орыс. Арман былтыр үйленем дегенде, «бір қазақ қызын тапсайшы», – деп, ақылымызды айтып, тоқтатқан едік. Бірнеше жыл бірге оқығандарын, өздерінің көптен сөз байласқандарын, әрі қазақ қызымен танысып, қазақша тіл табысуға шорқақтығын, оған өзі әбден қысылатындығын айтып, көнбеген. Енді әткәз берсек, қиялиланып, қиын бола ма деп ойладық. Тіпті

106

үйленбей, бұзық жолға түсіп кете ме деп те қорықтық. Онсыз да жиырма сегізге келіп қалды. – Е, жарайды, – деймін, қапа болма! Анау құрдасымыз Шәбден де Нинасымен бес баланың әкешешесі болып отыр ғой. Кімнен кем?! – Өй, оның Нинасы қазаққа бергісіз. Сөзге де, салт-дәстүрдің бәріне де ағып тұр, – дейді әйелім менен қалыспай. – Иә, айтпақшы солай... Алдағы сенбіде құдалардың алдынан өтінуге, әрі құдаласуға барамыз. Дайын болыңдар! Алдымен хабар айтайын, сосын шақырайын деп келгенім... – Жақсы! Бірақ, екеуміз бірдей... Ағайынтуыстарың қалып қойып, байқа, реніш жасап жүрмесін. – Жоға! Алты-жеті кісі барамыз. Үлкендеріміз орыстың үйі десек өздері де бармас. – Жарайды, жастар бақытты болсын! Жүріңдер кухняға, сол қызықтың сүйіншісіне деп, тойдың алдын атамайсыңдар ма? – деп Жанбике бастай жөнелді. Ас істеп қойған екен. Телефон шалып, Балзираны шақырып алды. Содан, сенбі күні түскі екі мезетінде құдаларға бардық. Қаланың көрнекі деген жеріне салынған екі қабатты коттедждің өрнекті қақпасы алдында қарсы алды. Үй иесі өзін – Николай Петрович деп таныстырып, келісімізге өте разы екендіктерін білдіріп жатыр. Бізше ырғалып-жырғалмай, төргі бөлмеге бірден бастап, дастархан басына шақырды. «Сваты, я уже давно в курсе!» деп те жіберді. Қалған кісілермен стол басында танысамыз дегенді білдірді. Екі жақтың танысуы бітер-бітпестен шұғыл жұмыстарға кіріскендей, бірден шөлмектерді ашқызды. «За знакомство!», «За молодых!» деген шолақ лебіздермен дедектете жөнелді. Бас құда да өзі, асаба да өзі. Өзі осы қаладағы бір іргелі құрылыс мекемесін басқарады екен. – Ну, хорошо! – деді кенет, – когда теперь будет свадьба? Мы же должны пока трезвые, согласовать дату! Бейне бір үлкен құрылыстың тапсыру мерзімін бекіту сияқты зор мәселе көтеріп тұрғандай. Біз тосын сауалға жөппелдемеде не дей қоярымызды білмей аңтарылдық та қалдық. «Жайшылықта төте де, көлденең де сөзге дес бермейтіндер-ау» деп ертіп

107

әкелгендері – біз! Бөрі көрсе ұйымдаса қалатын ауыл иттеріндей де қауқар көрсете алмай үнсіз отырмыз. Бақырайып бір-бірімізге, Николай құдаға қараймыз. – Чо, вы на меня смотрите?! Давайте, прямо сейчас обсудим! – деп, бас құда екіленіп қояды. Рюмкаларымызды толтыртып, өзекті бір мәселенің нақты шешімін табу үшін аса қажетті тетіктей қолымызға ұстатып жатыр. Не керек, бастапқыдай емес, бізге де батылдық кіріп, сөз саптап, уәж айтуға жарадық. Үстіміздегі шолақ ақпан айында неке қиюға болмайды дегенді де ескердік. Ақыры, Наурыз мерекесі күндеріне келісіп, сөз байластық. Лариса келінді көріп, көрімдігін беру, құлағына сырға ілу, шашу шашу, бетінен сүю – бәрі де ұмыт қалған жоқ. Оның бәрін біздің әйелдер атқарып жатыр. Әкелген қоржындарымыздан құдаларымыздың әрқайсысына тиісті сый-сияпаттары ұсынылды. Құдалар жақ тамашалап, мәз-мәйрам болуда. «Киіт кигізу, қоржын ашу» дегендерді атамай, түсінікті болсын деп: «Это от нас подарок!» деп салды ғой біздің жақ. Жағалы киімдерін киіп, алтын сақина, сырғаларын тақты. Николай құда қоржыннан шыққан тақиялардың бірін киіп алыпты. Той мерзімін нықтап, өз міндетін орындағандай, қарқыны біраз басылып, басқаруды інісі Сергей Петровичке біржола берген сыңайлы. Екі тілде ән де шырқалды. Құдалар мен құдағиларымыз кезек-кезек биге шақырып, сүйрелеп, біраз әуреледі. Әрі қызық-қуаныш болғасын, әрі намысқа тырысып, бәріне көнуге тура келді. Құдалықтан дән риза болып, «До свадьбы!» дегенді бәріміз бірнеше мәрте қайталап, «кетер аяқты» кетіріп, құда-құдағилармен шолп-шолп сүйісіп, қимай қоштасып, несін айтасың, қайттық қой. Келген соң, Құрмансейіт пен Балзира болмай үйлеріне икемдеді. «Құдалықты жылы күйінде талқылап тастайық!» – деген соң, шаршап тұрсақ та еріксіз жетекке ердік. Орыс құдаларымызды: «өз қазағымыз болса сөйтер ме еді?» – деп сөктік те, даттадық та, мақтадық та. Жалпы дұрыс, мәдениетті жандар екендігін де атап өттік. Алдағы күндердің бірінде, арнайы барып, құдалармен той жөнінде нақты келісім жасау керектігі де қайталанып, ескерілді. Жалпы айтқанда, ең бастысы, жастар бақытты болса

108

болғаны, – деп тарқадық. Зымырап, той күні де жетті. Тойды екі жақ бірігіп өткізбек болған екен. Нақтылап айтқанда, құдалар өз жақтарынан тойға қатысатын он бес кісіге жұмсалатын шығынды молынан көтеріп, үлестерін қосыпты. Біздер жақтан кем дегенде екі жүзге тарта адам болады дегенде, бірбіріне қарап, бастарын шайқапты. «Много гостей – это же прекрасно!», - депті шарасыз құда. Күндіз Орталық мешітте және Неке Сарайында неке қию, тіркеу рәсімдері, ал кешке ресторанда – Той. Неке Сарайына бармай-ақ, мұсылмандық жолмен неке қию рәсіміне қатысайын деп келсем, мешіттің кіре берісінде Құрмансейіт бастаған біздің жақ және Николай Петрович өз кісілерімен тұр екен. Амандықтан соң, ұзамай ішке кіріп, жайғастық. Николай құда ішке кірген соң ана жолғы тақиясын киіп алып, сап-сары «мұсылман» болып шыға келді. Мешіт қызметкері өз міндетіне кірісіп те кетті. Некелесу шарттарымен таныстыра келіп, бірер сауалдар қойды. Иман деген Алла Тағаланың барлығына, онан басқа Алла жоқтығына анық ықыласпен нану қажеттігін айта келіп, Арман мен Ларисаға «Ла илаһа ил-лал-лоһу мүһаммадүр-расу-лул лаһ» деген араб тіліндегі мағынасын қайталатты. Арманымыз «Ля» деп бастап, әр сөзде сүрініп, әр буынды қайыра қайталап, көмек жасауға мәжбүр қылды. Керісінше, кезек Лариса келінге келгенде, нақ имамның аузынан шыққандай етіп, еш мүдірмей айтып берді. Неке қиюшы ризалықпен басын изеп, қазақша, кейбір жерін орысша түсіндіріп тәлім-уағыз айта келіп, неке суларын ішкізіп, куәліктерін қолдарына ұстатты. Дұға қайырып, бата берді. Әжелер шашу шашып, суретке түстік. Той дүркіреп өтті. Кейіннен көршілерді шайға шақырып, естігеніміз: Құрмансейіт не дейді де! Біздің кіші ұл – Жалғас, – деп бастады әңгімесін Құрекең, өздеріңе айтқан да едік қой, білесіңдер, жолдастарымен сабақтан соң, мешітке барып жүр. Имандылыққа ыңғай танытқаны ғой! Ала мен құла секілді, екі ұл – екі түрлі. Бір күні Арман мен Лариса үйге өздерінің қосылатын ойларын білдіруге келіпті. Біз қуанып,

109

құптап, тамақ әзірлеп дегендей... Біраздан соң, Жалғастың келгенін сезген Балзира есікті ашып, «Ұлым, сүйінші! Жеңгең қайырлы болсын!», – деген ғой. Жеңгелі болған жігіт те төр жаққа өтіп, өзінің бұрыннан сезіп жүргендігін, енді міне қуанышты күн келгендігін айтып, ағасы мен Лариса жеңгесін құттықтап, өте разы екендігін білдіреді. Қуанышында шек болмапты. Барлығы көңілді отырып, ас ішеді. Астан соң, Жалғасымыз кухняға шешесін шақырып: – Мама, олар немене, бүгін осында қонбақ па? – депті. Тек бір-екі сағатқа ғана келгендерін біліп тұрса да, қайтер екен деп, Балзира: – Иә, әрине! Әкелгесін,.. жеңгеңді енді апарып тастамайды ғой! – деген екен. – Жоқ, бүгін қонбасын! – дейді Жалғас. – Неге?! – дейді емес пе, онан сайын ынтығып, әрі кіші ұлдың бұл ерекше қылығын тамашалағысы кеп. – Олардың некелері жоқ! – депті де, киініп шығып кетіпті. Сол кезде төр жақтан Арман келген екен. Өзіне қатысты бір әңгіменің болғанын шамалап сезгендей, сұраулы жүзбен қараған ұлына Балзира: бүгін оларға осында қонуға болмайтынын, өйткені некелері жоқ екенін, қысқаша екі тілде түсіндірген болады. – Мы и так... Сейчас уходим, – дейді де, Арман қайта бұрылып: «Мам, а чо такой – неке?» – депті ғой, «сендердің некелерің жоқ» дегенді түсінбей. Иә, басымыз қосылса, жыр етіп айтар әңгімеміз де, сөз етер бар бағалы байлығымыз да, - осы балаларымыз! Сөз арасында сұрап едік, – деп, әңгімені қыздыра түсті Балзира. Лариса келін бірге өсіп, бірге оқыған Әлия деген қыз тұрмысқа шыққанда қалыңдық жанындағы құрбысы болып, мешітке осылай барғаны бар екен. Содан тойдың алдында бір жұма бұрын, мешітке келіп, бір қызметкерден иман айту мәтінін жазып алыпты. «Арман білетін шығар деп, мән бермей қалдым», – деп әлі қысылатын көрінеді. Өзі қазақша бәрін түсіне алады, жекелеме сөздерді біршама біледі, тек еркін сөйлеуге әлі де қиналады екен. «Папа-мама, енді, мүмкіндігімізше үйде қазақ тілінде сөйлесейікші!», – деп өтінеді бізден. Еркін сөйлеп үйренгісі келеді екен. Арманның өзін үйде қазақша сөйлете алмай,

110

оған еріп өзіміз орысшалап кетіп едік, енді келінді тыңдауға тура келеді. Әйтпесе, өз тілімізді өзіміз өгейсірететін болсақ, келген жерімдегілерде намыс жоқ екен дейді ғой келініміз. «Кеткендерің келіп, кемтіктерің толсын!», – дейміз көршілерге. Парасат қонған пейіліңнен, ақ ниетіңнен айналдық, Лариса келін! Біздің өз қара көздеріміз бен қара домалақтарымызда бастысы: ана сүтімен дарыған өз ана тілдерінде сөйлеуге сол ниет пен пейіл кейде жетпей қалады, құлық жоқ! Ертең өз сәбилеріңмен қазақ тілінде сөйлесіп, қазақ отбасының ұйытқысы бол, айналайын! Бақытты болыңдар!

солАЙ ҒоЙ!.. солАЙ!.. Ұзақ жолға барынша сайланып шығатын қаныма сіңген әдетіммен, автомобиль бөлшектерін сататын дүкеннен мотор майын алдық. Мырзақан екеуміз көлігімізге енді жақындай бергеніміз сол еді, жақын тұрған жеңіл автокөліктен бір орыс жігіті шығып, бізге қарай қарсы жүрді. – Ассалау-ма-ға-лей-куум, ағалар, аман-есенсіздер ме?! – дейді әлгі орысымыз жымиып, екі қолын ұсынып. – Уағалейкүүм сәләм! – дейміз, біз қосарлана, бастапқыда «қайсымызды танып, сәлемдесіп жатыр» дегендей, бір-бірімізге қарасып. – Ескен Сағатович, мені танымаған шығарсыз? – дейді маған. Мырзақан тосын таныстың қазақша таза сөйлегенін қоштағандай әрі таңырқағандай қарап қалыпты. Мен біраздан соң: – Ұмытқан болармын, дегенмен біраз шырамытатын сияқтымын... – Баяғыда, Сатыбұлақ ауылында бізге қазақ тілінен сабақ бердіңіз ғой. – Иә! Ол кезде мектеп жасындағы оқушы едіңдер, енді міне, бойларың бізден де биік, дөй азамат болып кетіпсіңдер... Өсіп кеткен соң...танып көр! – Есіңізде болар! Менің әлі есімнен кетер емес, бірде, сіздің сабағыңызда, күшік деген сөз аузыма түспей, «иттің баласы» деп, сабаққа қатысқан кісілерді қыран-топан күлкіге қарқ қылған Шульц

111

Вовамын ғой... Мен ғой, баяғы сол «иттің баласы». – Таныдым, айналайын, есіме енді түсті. Біршама жыл өтті емес пе? Қазір қайда тұрасыңдар? Ата-анаң қайда? Хал-жағдайлары қалай? – деймін, ауылдас неміс отбасының бүгінгі жағдайларын білмек боп. – Әке-шешей Германияға кеткен. Орныққан сияқты, қартайған шақта қозғала беру де оңай емес қой. Біз енді бармақ ойымыз бар. Шақыру-рұқсат қағазын күтіп жүрміз. Ескен Сағатович, үйге жүріңіздерші, біздікіне! Бүгін күн сенбі ғой, үйде келініңіз, екі балам бар... Оларға да қазақша үйретіп жүрмін. Әрине, дұрыстап, өзіңіз үйреткендей... – Владимир, айналайын, рахмет ықылас-пейіліңе, кешір, біз өте асығыс едік, ренжіме, міне: менің телефон, мекенжайым, хабарласып тұр, – деп, шалғайлау ауылдағы түс мезетінде берілетін жабдық-асқа кешікпей жету қажеттігін білдірдім. Қала ішіндегі қаптаған бағдаршамдардан біртіндеп құтылып, қаладан ұзап шығып, ақ селдір селеу басқан шалғынды дала төсіне келістіре төселген тас лентадай қара асфальт жолда қалыпты, жылдамдықпен келе жатырмыз. Жаңағы кездесудің әсеріне бөленгендей үнсіз отырған едік, Мырзақан сөзге кірісіп: – Ес аға, жаңағы неміс жігітінің сөзіне қарап, қалай қазақ демеске. – Енді! Олардың ата-бабалары сонау бір ауыр да азапты, ашқұрсақ жылдары амалсыздан ауып келіп, қазақ ортасында қоныс тепкен ғой. Ата-аналары ауыр еңбек, көнтерлі күнкөріс, жанға тиер күйзелісті біздің елмен бірге бастарынан кешіп, таршылықтың тарысын бірге қуырып жескен... Олар да дүниеден қайтты. Зираттары сол ауылда. Жаңағы ұл солардың немересі ғой... – Айтпақшы, Ес аға, жаңағы жігіттің «мен ғой – иттің баласы» дегенін аса түсінбей қалдым. – Ә, ол жайды айтайын, – деймін, өткенге ой жүгіртіп... Жетпісінші жылдардың ортасы болар, мұғаліммін. Бір күні төртінші орыс класына қазақ тілінен ашық сабақ беретін болдым. Сабаққа жетісегіз мұғалім қатысты. Отызға жуық баланың бесалтауы қазақ баласы. – Иә, ол кезде тың игеру жылдары келіп, орнығып қалған басқа ұлт өкілдері көп болды ғой... – Әлі есімде, сабақ тақырыбы: «Үй жануарла-

112

ры». Ауыл балалары болған соң, көбі үй жануарларын білер деген оймен, әрі тіл меңгергендіктерін көрсеткім кеп, сабақтың пысықтау бөлігінде сұрақжауап әдісі дегенді қолданып, әсіресе басқа ұлт өкілдерінің балаларын көтердім. Жылқы, сиыр, қой және үй құстарын сұрағаннан кейін, олардың төлдері мен балапандарының қазақша қалай аталатынын сұрауға кірістім. – Теленок по казахский как будет, кто скажет? – деймін, шола қарап. Қол көтерушілер көп-ақ. Ал, Витя сен айта ғой, – демеймін бе!? – Бузау, – дейді тілі келіңкіремей. – Дұрыс. Как – жеребенок? – Құлын, – деді біреуі. Сол қалыппен, қозы, лақ, балапандарды кезекпен атап жатты. Бәрі жарыса қолдарын көтере созады. – Котенок, – дедім ендігі бір кезекте. Көбі ойланып қалды. Есімін ұмытып қалыппын, бір қазақ қызы қол көтеріп: – Мысықтың баласы, – деді. – Дұрыс. Ал, мышенок ше? «Можно, я скажу» деп, бәрі ұмтылуда. – Тышкан бала... – деді Саша деген молдаван баласы. – Дұрыс, только надо говорить: тышқанның баласы, – деп қайталаттым. – А, как будет щенок? – дегенде, жаңағы Вова қол көтеріп, атып тұрып: – Иттің баласы! – дейді, «күшік» деген сөз аузына түспей. Бәрі ду күлді. Өзі де ыржалаңдап мәз. Мысықтың баласы, тышқанның баласы дегенге еліктеген болу керек. – Е, содан екен ғой. Өзі де мәз болды дейсіз бе? – Иә! Жол жақсы жөндеуден өткен екен. Дегенмен, жылдамдықты аса қоса қоймадым. Жол амандығы болса, баратын жерімізге үлгеретін сияқтымыз. –Айтпақшы, осыған ұқсас бір әңгіме менің де есіме түсіп кетті, – дейді Мырзақан, біраздан соң. – Айтайын, жол қысқарсын. – Иә, енді сен жырла, мен тыңдайын. – Совхоз қырманындағы қызу науқан. Мекемелер графикпен қолғабыс жасауда. Қыркүйек айының ор-

113

тасынан асқан кез. Мен қырман бастығымын... – «Завток» деуші ме еді ... – Иә. Содан бір күні таңертеңгі сағат онның кезінде Степан деген механик неміс жігіті, асығыстау келіп: –Аға, мені бір, әйтпесе жарты сағатқа босатшы. Мектепте балам жөнінде тығыз шаруам болып тұрғаны, мотоцикліммен барам да келем, – деп сұранды. – Жақсы. Мұнда бәрі дұрыс па еді? – Әзірше дұрыс сияқты, бөгелмеймін, – деді де, зырылдап кеткен. Содан шаруасын бітіріп, ісін тындырып келіп, түс ауа бір саябыр шақта әңгімесін айтпай ма: қысқасы, бесінші сыныпта оқитын ұлын жоғарылау оқитын бір бала жәбірлеп, қол жұмсап, «фашист» деп тіл тигізіпті. – Бала кезімізде талай таяқ жеген кезіміз де болды ғой, аға. Таяқ еттен, сөз сүйектен өтеді емес пе?! Сол бір сөз үшін піржәвәйттәп түні бойы ұйықтамадым емес пе! Содан тура мектеп директорының өзіне бардым. Ұлыма әлімжеттік жасап, әлгі сөзді айтқан баланы, класс жетекшісін, шешесін шақыртты. – Ол кімнің баласы екен? – Өй, анау... меншіктің сиырын бағатын дөңқабақ, қара бұжыр... Кім еді? – Е, әлгі... Жанғабыл ма? – Иә, сол! Дәп өзі. – Әйелі баласын жақтап болмайды. Сосын мен де оқыстау кеттім, біраз... – Не дедің? – деймін, жайшылықта қой аузынан шөп алмайтын, біртоға Степанның қалай оқыс кеткенін білгім кеп. – Білсеңіз, – дедім, әлгі Жанғабылдың әйеліне, біз осы елде туып-өстік. Әке-шешемді осы елде мұсылман тәртібімен жерледім. Жылда ораза ішінде ауыз аштырып, құран бағыштатам. Біз өзімізді Бәсентиінбіз деп жүрсек, ұлыма балаңыздың «фашист» дегенін қалай түсінуге болады, ол қай басынғаны?! Осы совхозға бір кісідей еңбегіміз сіңді. Аянбай, ешкімнен қалыспай тер төктік! Әлі де еңбек етуге дайынбыз! – Дұрыс-ақ! Сосын... – Мектеп директоры мені қолдап, шешесі мен баласына біршама қаттырақ, батыра-батыра сөз айтты.

114

Менен кешірім сұрауларына мәжбүр етті. – Солай болу керек қой! – Сосын мен жұмысқа асығып тұрғанымды айтып, шығып кеттім. Оларды алып қалды. –Жарайсың, бауырым! Мен де Бәсентиін баласымын, – деймін Степанға. Ішіндегі ащы запыранын біраз ақтарып, жеңілденіп, әрі бауыр тартқаныма да қуанып, көңілі аяқ астынан өсіп шыға келді. Бір ауыз жылы сөздің шипалық қасиетін-ай, шіркін! Қажет жерде ушыққан жағдайдың тігісін жатқызады емес пе!? – Иә, бөгде ел, бөтен жерде жүріп, сүйегіңді сырқыратар теперіш көрсек, бәріміз де – сол! Асылы, өз елімізде, өзге жұрттың да баласын бауырға басып, бір үзім нанымызға дейін бөлісіп келеміз! – Солай ғой!.. Солай!.. – деп, Мырзақан да келісім танытты.

қосАҒыңМеН қосА АҒАр! Аудан орталығындағы кәсіпорынымызға күндегідей жұмысқа келген бетіміз болатын. Бастық шақыртып жатыр деген соң, кеңсеге жиналдық. Шақырылғандар тек жастар екенбіз. Кабинетте бастықтың орынбасары, кәсіподақ ұйымының төрағасы, бас бухгалтер отыр екен. Бастығымыз: – Сендер осы мекемеге бертің келдіңдер, біле бермессіңдер, осы мекемені құруға атсалысып, көп жылдар еселі еңбек етіп, осыдан үш-төрт жыл бұрын зейнеткерлікке шыққан Атымқұл Бесбайұлы кеше түс ауа дүниеден озды. Ертең сенбі, демалыстарың, жерлеуге қатысқандарың да жөн. Қазір бізбен бірге барып, туған-туысқандарына көңіл айтып шыққан соң, сендер сонда қалып, ұжым атынан қатысып, қолғабыс көрсетіңдер! – Біз бас изестік. Қазаға байланысты басшылықты қолға алған туысы Атымтай аға: алтауың осындағы шаруа басында болыңдар, зират басына біршама қабыршылар кетті. Онда кісі жеткілікті, – деді. Түске дейін, түстен кейін де біршама жұмыс тындырдық. Бастысы, ұжым атына кір келтірмеуге тырыстық.

115

Тәжен, Сартай үшеуіміз көршілес, бала кезден бірге өскенбіз. Тәжен екеуміз бірге оқыдық та, Сартай орыс мектебінде бізден екі сынып төмен оқыды. Тәжен техникум бітірген, бірақ мамандығы бойынша жұмыс жоқ. Мен денсаулығыма байланысты былтыр институттың екінші курсынан қайтып келдім. Сартай өткен күзде әскерден келді. Бұрын да қазақ тілінде қиналып сөйлеуші еді, әскерден соң бұрынғы білгенін біршама жоғалтқан сияқты. Ілме сөз, қақпа қалжыңға жоқ. Бұрынғы әдетімізбен оның тілге шорқақтығын қалжыңға айналдырамыз. Бір жақсысы ойын көтереді, көтере алмаса да бала кезгі достарына ашу шақырар шарасы жоқ. Тәжен екеуміздің ермегіміз – оны қолға алу. Бір күні кілт жоғалтып алса керек. Жұқаша келген, жалғыз кілт екен. Екі күн іздеп, әуреге түсіпті. Үшінші күні жұмысқа бара жатып, жол-жөнекей есімізге түсіп: – Айтпақшы, кілтің табылды ма? – дейміз ғой. – Да, таптым, – дейді. – Қайдан? – Іздеп, іздеп, ...бір рет қалтама кірсем, қалтамда тұр, – дейді жайымен. Өзінше қазақша қатырып сөйлегені, мәз болдық. Ондай қызықтары көп. Бар кемшілігі сол. Әйтпесе, кісілігі де мол, достыққа да адал. Кішіпейіл. Ертеңгісін намазға, соңғы сапарға шығарып салу рәсіміне қатыстық. Кісі көп жиналыпты. Зират басында жылдамдатып топырақ салдық, көпшілікті күтісуге көмектесу үшін бізді үйге ертерек жеткізді. Екіге бөліндік. Үш жігіт палатканың ішіне ас қамын реттесуге кірісті. Мен, Тәжен, Сартай – үшеуіміз, қолымызға шәйнек алып, иығымызға сүлгі іліп, зират басынан келушілердің қолына су құюға дайындалудамыз. Алғашқы он-он бес кісі келіп те қалды. Үшеуіміз бір-бірімізден алшақтап, үш жерде тұрмыз. Қол жууға келе бастады. Бізге: «Тең құрбыңның алды бол!», «Жағың түспей жамандық көрме!», «Мың жаса, айналайын!» дегендей баталарын да беріп жатыр. «Әмин!» дейміз біз естілер-естілмес. Қол жуғандар палаткаға қарай кетті де, басқалар келгенше сәл үзіліс болып қалды. Шәйнектеріміздің суын үстемелеп тұрған едік, Сартай бізге жақындап:

116

– Әй, аналардың қолдарына су құйсам, на меня что то говорят, – дейді. Олардың бата бергендерін айтып тұрғанын ұға қойдық та: – Сен ештеңе деген жоқсың ба? – дедім мен. – Жоқ. – Мәс...с... саған! – деді Тәжен, тағы бірдеңе бүлдірдің дегендей. –Өй, айтыңдаршы, ... не айту керек? – дейді Сартай, шарасызданған, әрі жалынышты түрмен. Аса тиісті бір сөзді қажет жерінде айтпай қалғанына, өзін өте кінәлі санап тұрған жайы анық. – Олар саған айтқанда, сен оларға в ответ: «Қосағыңмен қоса ағар!» – деуің керек қой! – дейміз біз. Алдын ала келіскендей, сөзіміз тіпті бір жерден шығады. – Как? Как?... Қалай? Біз қайталап, бірнеше рет айтып бердік. Ол: «Қосаған-мен қо-сағар!», «Қосаға мен қосаға!» деп, жанталаса шала жаттай, өз орнына жөнелді. Біз түзетіп те, не «ойнап айттық, олай деме, ұят болады» деп айтуға да үлгере алмай қалдық. Зират басынан қайтқандар бірден молынан сау ете түсті. Қол жуушыларға су құйып жатып, құлақ түре Сартай жаққа қарап қоямыз. Аса естілмесе де, оның бата берген кісілерге бірдеңе деп жатқаны байқалады. Біз «енді қайттік!?» – дегендей бір-бірімізге қараймыз. Ойнаймыз деп, байқамай от қойып жібергенімізді енді сезінгендейміз. Бірақ, болар іс болды. Жедел түрде түзетуге келмейтін, нағыз ұятты іс екенін ұғынып-ақ тұрмыз. Ендігі, кеш! Эх, Сартай, Сартай! Аңқауымыз-ай! Кешір бізді!.. Осылай өз жанымызды өзіміз кеміріп, ісімізді ақырын атқарып тұрмыз. Кейбір кісілер аспалы қол жуғыш жақтан қол жуып келе жатыр екен. Әйтеуір, қолға су құю аяқталды. Сартай бізге келіп: «Ей, вы, чо мне наговорили!? Они на меня так посмотрели... Ну, и с вами...», – деп жатыр еді, бізді де палаткаға шақырды. Ух!.. деп, қолымызды шайып, палаткаға кірдік. Сартай бос орыны бар басқа үстелге бұрылып кетті. Оған да шүкіршілік. Әйтпесе, түріне қарасақ ... Дұға бағышталды, ас ішілді. Оқылған дұға мен

117

берілген баталардың қабылдығын берсін айтып, тарадық. Сартайдың қай жаққа кеткенін байқамай қалдық. Айналыстау жолмен Тәжен екеуміз үй жаққа қарай келе жатырмыз. Сартайдай досымызды байқамай ренжітіп алғанымыз өкінішті-ақ! Екеуміз де өз кінәмізді түсініп, үнсіз, мүсәпір күй кешіп келе жатқан жағдайымыз бар. Ұятың да, арың да саналатын өз ана тіліңді білмесең – нағыз мүсәпірлік те сол екеніне жаңа ғана тағы да куә боп, ұғына түскендейміз.

ПоЖАлыстА Әңгіме болсын, тыңдаңызшы, пожалыста! Автобусқа жол-жөнекей бір егде жолаушы мінген ғой. Ішінде отырған бір жігіт: «Аға, мына жерде бос место бар, бос место...», – деп, қатарлас тұрған бос орынды нұсқапты. Сонда кейіндеу отырған одан ересектеу біреу: «Жігітім, сен не чисто қазақша, не чисто орысша сөйлесең...», – деп өзінше ескерту жасаған екен. Өзін таза бір тілде сөйлеп отырмын деп ойлап отырған болу керек. Сол айтпақшы, біз де әңгімеміздің арасында басқа сөздердің қалай кіріп кететінін байқамай қаламыз. Рас қой! Дегенмен, сол бір арам шөп сияқты қыстырылып қалыспайтын сөздердің арасында «пожалыстаның» орны бөлек сияқты. Ел аузында «Темірді соға алмайды жаман ұста, орыстың бір мәтелі – пожалуйста» деген қалыпты сөз бар. Пожалуйстаның қазақша баламасы – «Мархабат етіңіз!» екені баршаға аян. Алайда, бұл сөзді аударма кинофильмдерде ғана естиміз де, ауызекі тілдесу барысында көбінесе орысшасын қолданамыз. Рас емес пе?! Бірде базар ішінде асығып жүріп, қорапшалар көтеріп келе жатқан бір келіншекті абайсызда қағып кетіппін. Келіншек «Слепой! Очки надо одеть!» сияқты сөздермен байбаламға басып, бұрқылдап сөйлеп жатыр. Дереу кешірім сұрап, қорапшалардан шашылған жеңіл аяқ-киімдерді жинасып, қолына дұрыстап салып беріп, таза қазақша «Мархабат етіңіз! Ғафу өтінем!» демеймін бе. Сол жерде әлгі келіншек аш қарынға ащы пияз жегендей одан сайын тыжырайып: «Не-ме-не? Пап-то-ри!», – деп, тұлан тұта

118

жөнелді. Айналадағылар бізді тамашалап тұрғандай. «Мархабат етіңіз!», – деймін. «Чо! Какой тебе маркабат или макаббат?» – деп, ит көрген ешкі көзденіп, түрі одан сайын бұзыла түсті. Сасайын дедім: «Извините, пожалыста! «Мархабат етіңіз!» – это по-русски – «пожалуйста!». Пожалыста, извините!», – деп, бәйектене жөнелдім. «Так бы и сказал. А то какой то макабат, маркабак. То ли еще тебе махаббат. Захотел еще!», – деп барып, сабасына келгендей болды. Тағы бір мәрте: «Пожалыста, извинитені» айтып жіберіп едім, маған көзін бір бадырайта қарады да, келіншек әйтеуір жөніне кетті-ау. Содан бері «пожалыстаны» жанымнан қалдырмаймын. Рас айтам! Тағы бір әңгіме айтып берейін, пожалыста! Осыдан үш жыл бұрын үлкен ұлымыз Берік үйленді. «Тойдың болғаннан, боладысы қызық» деген, әйелім екеуміз дайындыққа кірістік те кеттік. Алғашқы қызығымыз, тәжірибе жоқ. «Жоспар құрайық, ақылдасып алайық» деп бастаймыз да, іске кіріспей жатып, өзара келіспей қала береміз. Қайта-қайта бет жыртысып, сөзге келе бердік. «Осы той өтсін, кетем сенен!» деп шығатын болды әйелім. Бірде Берік те араласты: «Әйел алмай-ақ қояйын, қойыңдаршы өзі!», – дейді. Ұлымыз ренжімесін, тойға кесірі тимесін деп кейде өз-өзімізді тоқтатқандай, ұрысты доғарғандай боламыз-ау. Сонда да кейде тіпті дүкен, базар ішінде де егесіп қала береміз. Ол арада әдеп сақтаған боп, үйге келіп жалғастырамыз. Әбден қайнап кететін кез де болады. Ондайда мен қолымдағыны лақтырып, жолымдағыны теуіп, далаға безіп жөнелем. Тілі буынсыз, аузы тығынсыз әйеліме өзімше қыр көрсетем. Басым бөркіме сыймай кетеді. Бар қыратыным үй сыртында тұратын көрші Есболатқа тартамын. Ол да мені қашан шығады дегендей, қақпа сыртында күтіп отырады-ау. Қалтамда тойдың анасы-мынасына жұмсағаннан қалған шамалы тиын-тебен бар. Содан не керек, түн ортасына қарай ашуым басылып үйге келемін. Несін айтасың, қиын екен! Жоқ, биыл басқаша болды. Екінші ұл да басын құрайтын болып, тағы той қамына кірістік емес пе. Алғашқы тойға жарты жылдан аса дайындалып, бір-бірімізді алты айдан аса «жеп», әбден жүйкемізді жұқартып едік. Осы жолы небәрі бір жарым айдың

119

ішінде әбден үлгердік. Беріктің тойынан біршама тәжірибе жинақтаған сияқтымыз. Оның үстіне Берік пен келініміз Жәзира біздің орынбасарларымыз, орындаушыларымыз сияқты. Тапсырмаларын беріп, немеремізбен алданып үйде отырамыз. Немереңді иіскегенде бөтен-бетпақ ойың божып, адуын ашуың іркіттей ірімтіктеле береді екен-ау. Біздікі жалпы басшылық. Ең бастысы – «пожалыста» деген сөздің кереметтігін айтқым кеп тұр. Баяғы базардағы оқиғадан кейін «пожалыстаны» жанымнан тастамай жүрмін дедім ғой. Расында көп пайдасы бар екен. Айтайын, тыңдаңыз пожалыста! Құдаласуға бару керек болды. Біздің жақтан баратын жеті-сегіз кісінің тізімін жасап жатырмыз. Бұрын осындай тізім жасағанда келіспей қалушы едік қой. Енді: «Сен жақтан бес кісі болып кетті, мен жақтан екеу-ақ, теңестір, пожалыста! – деймін. Бұрын «пожалыстаны» қоспағанда әкіреңдеу, әмір беру, кіжіңдеу сияқты естілген жобасы. Енді бір өтініш жасап, қиылып сұрап тұрғандаймыз. «Пожалыстаның» пайдасын әйелім де мойындады. «Оказывается ұрыс не получается», – дейді керемет жаңалық ашқандай. Расында ұрыс-керіске тоқтау болғандай. Тіпті, болмай бара жатқанда әйелім «аузыңды жапшы, пожалыста!» дейді. Өтініп, сұрап тұрғанда қалай аузыңды жаппайсың? Жабамын. «Сөзіңді доғар, пожалыста!» десем, әйелім де сөзін тоқтатып, сөйтеді. Бұрынғыдай Есболаттікіне де безіп кету жоқ. Келмей кеткенімді де, Есболат, кешір, пожалыста! Жалпы ұрыс-керіссіз тұрайық десеңіздер, әлде той-домалақ өткізетін болсаңыздар, міндетті түрде «пожалыстаны» қолданыңыздаршы, пожалыста!

кстАти, тӨрАҒА! Соттың мәжіліс залы. Мен осы қазір басталмақшы сот мәжілісіне аудармашы ретінде шақырылған едім. Сот хатшысының: «Тұрыңдар! Сот келе жатыр!» деген саңқ еткен даусы шығуы мұң екен, бәрі орындарынан бір кісідей көтеріліп, сот төрағасын орындарынан тік тұрып қарсы алды. Төраға көпшілікпен сәлемдескен соң, хатшы бүгінгі сот мәжілісіне кімдердің қатысып отырғандығын, шақырылғандардың толық келгендігін баян етті. Өзін – Бекболов Әкімгерей Байгерейұлы

120

деп таныстыра келе, төраға қаралатын іс бойынша жәбірленуші мен айыпталушы тұлғалардың жеке деректерін тыңдауға кірісті. Мәжіліс орыс тілінде басталды. Жәбірленуші өзінің аты-жөні Санбай Бұлын екендігін, 1961 жылы Баян Өлгей өлкесінде дүниеге келгендігін және қазіргі тұратын мекенжайын аудармашы көмегі арқылы мәлімдеме бере бастағаны сол еді, төраға кенет қазақшаға ойысып: – Жәбірленуші, Баян Өлгейден Қазақстанға қай жылы келдіңдер, қай ауданға қоныстандыңдар? – 1973 жылы қоныс аудардық. Келген бетте ауылдық жерде тұрып, екі-үш жылдан кейін Екібастұз қаласына көштік. – Білімің және қай жылы қандай оқу орнын бітірдің? – Білімім – орта, орта мектепті 1978 жылы Екібастұз қаласында бітірдім. – Так, оралман бауырым! Қалада тұрсаң, әрі сонда оқысаң, орысша неге білмейсің? Біз міне, бүгін сен үшін аудармашы шақыртып, орысшақазақша аударғаны үшін ақы төлейтін болып отырмыз. Мәселен, біз де қазақ мектебін бітірдік, бірақ қызметіміз міне, орысша. Сосын маған қарап, орыс тілінде: – Кстати, аудармашы! Біз қазір жәбірленуші мен айыпталушыларды тыңдап болған соң, Сіз өз аты-жөніңіз, жасыңыз, біліміңіз, аудармашылық өтіліңіз бен тәжірибеңіз жайында, сондай-ақ аудармашы міндеттері мен құқығы, сонымен қатар жауапкершілігімен өзіңіздің қаншалық таныстығыңыз бар, әлде жоқ екендігі жөнінде қысқа ақпарат дайындай отырыңыз. Келістік пе? – деді. – Жақсы, – дедім, мен де орысшалап, аудармашының міндеті, құқығы мен жауапкершілігі туралы нұсқаулықпен мәжіліс үстінде, көпшілік алдында сот төрағасы өзі таныстырып, нұсқаулық талаптарын бұзған жағдайда заңды негізде жауапты екендігім ескертіліп, оның бәрі мәжіліс хаттамасында арнайы көрсетілуі тиіс екендігін біле тұрсам да. Осы сәтте, «Құрметті, төраға!» – деген, залдағы жиналғандар ортасынан шыққан бір атой дауыс барша жұртты жалт қаратты. Басында оюлы тақиясы бар, қолында таяғы бар, ақ сақалы төгілген тұлғалы қария екен.

121

– Құрметті, төраға! Бір ауыз сөзім бар еді... Әдетте, көп жағдайда, көлденеңнен қыстырылып, мәжілістің жүргізілу шырқына нұқсан келтіріп, өту тәртібін бұзған, сот төрағасын сыйламағандық болып саналатын мұндай бейбастақтықтың сыбағасы «өте жомарттықпен», молынан берілері хақ еді. Бұл жайтты аса ұната қоймаса да, Әкімгерей Байгерейұлы қартқа бәлен деп ештеңе айта алмады, қарияның жасын, әрі сақалының ағын құрмет тұтқаны болар, «сөйлеңіз» дегендей басын ғана изеді. – Мен-мына жәбірленуші жігіттің әкесімін. Жасым болса – жетпістің алтауынан асып барады, – деп бастады қария сөзін. 1973 жылы сегіз баламмен Монғұл елінен ата қонысымыз – Қазақстанымызды аңсап, ұрпағым түбі монғұл болып кетпесін, өздерінің тарихи Отаны – Қазақ елінің азаматтары болсын деген оймен келген едім. Қырық жылғы арманым орындалып, өзіме де, елге де разы болып жүрген жайым бар. Алайда, балаларымды орыс болсын, орысша үйренсін деп әкелгем жоқ, бауырым! «Бөгде жұрт тарапынан тоналып, бөтен қиянатқа ұшырамауы үшін олардың тілін жете білу – міндетті» деген бап қай елдің, қандай Заңында жазылыпты?». Ақсақал сөзін осылай қысқа қайырып, орнына отырды. «Тоналу, қиянатқа ұшырау» туралы сөздері: баласының үйін тонап, өздеріне де қол тигізген екі айыпкер жайында болар деп ойладым. Бекболов төраға қарияға қарсы осы жолы да еш уәж айтпады, ақталатындай рай да танытпады, тек өз хатшысына бұрылып, қазақ тілінде: – Хатшы! Жәбірленуші Санбай Бұлын сотқа өтінішін қай тілде түсірді? – Мемлекеттік тілде. – Значит, осы мәжіліс те мемлекеттік тілде өтуі тиіс. Қателік бізден екен. Кешірім өтінеміз Сізден, ақсақал, – деді де, сот төрағасы орыс тілінде бастаған істі жүргізуді ары қарай қазақ тілінде жалғастыруға ден қойды. Мен, Санбай Бұлынның үй-жайын тонап, өздеріне қиянат көрсеткен айыпталушылар – Березюк пен Зубовқа қатысты сәттер бойынша айтылған мағлұматтарды, олардың және куәлардың берген түсініктемелерін, айыптаушы прокурор, қорғаушы адвокат пен төраға сөздерін, кінәрат талаптарын,

122

қойған айыптары мен тергеу нәтижелерін орысшалап бердім. Мәжіліс атаулылар осылай тек мемлекеттік тілде жүретін болса, өзім рас, бәріне де дайын екенмін деп ойладым. Дәп осы арада тағы бір ой келіп қалғаны... Кстати, төраға! Аталы сөзге тоқтай білдіңіз, қателігіңізді шұғыл түзеттіңіз. Дұрыс істедіңіз. Тіл майданы – таусылмайтын майдан ғой. Кейде тіпті, әлгі тарихтағы, жүз жылдық соғыстан да ұзақ сияқты көрінеді. Тек Жеңіске жету үшін, тиісті жерінде бұқпантайламайтын осы қария сияқты нағыз күрескерлер қажет-ақ! Күрескерлігіміз өз деңгейінде емес қой, мойындауымызға тура келеді... Бодандықтан әбден божып, мұқалып қалғандаймыз. Өз тілімізді өзіміз өгейсітпейік! Сот мәжілісінің жалғасы кейбір анықтамалардың толық болмауына байланысты келесі күнге ауыстырылды.

«сУық ШАЙ» Қыс. Совхоз орталығында мамандарға арналған көшедегі үйлердің біріне жүк машинасы келіп тоқтады. Екі жолаушы үйге кірді. – Сәлеметсіз бе? Тоқпанның үйі осы ма? – деді Әубәкір қарсы шыққан келіншекке. – Сәлеметсіздер ме? Иә, осы үй. Сіздер кім боласыздар? – Біз Тоқаңмен бірге оқыған, бірге өскен достарымыз. Сіздер үйленгенде тойларыңызда болғанбыз. Содан кейін сіздер осы көрші ауданға қызмет ауыстырдыңыздар, жақын араласа алмадық. – Ә, оған да біршама жыл өтті ғой. Кіріңіздер, тоңып қалыпсыздар ғой, шай қояйын. Тоқпан кеңседе болуы керек, келіп те қалар. – Жоқ біз асығыс едік. Жол-жөнекей соққанымыз ғой, ауылымыз алыс, күн де кешкіріп қалды. – Шайға әуре болмаңыз, бізге тек жылынатын бір суық шай болса, тез ішіп кете қалар едік, – деп кірісе кетті Байдос. – Кешіріңіздер,.. біз шай суытып қоймаймыз... – Жарайды... – деді екеуі күліп. Онда біз Тоқпанға соғып, амандаса кетейік... Сау болыңыз! «Қызық екен, өздері тоңып келіп, суық шай

123

124

ішкендері несі?!», – деп таң қалды. Үш жасқа жеткенге дейінгі бала күту демалысындағы Сағила үй шаруасына қайта кірісті. Біраздан соң, бағанағы достарымен Тоқпан келді. – Сағила, шай қой, тамақ сал! – дейді, өзі ала келген азық-түлік, сусындарын шкафқа, тоңазытқышқа орналастырып жатып. Сосын Сағиланы қолынан жетектеп достарына келді. – Бұлар – Әубәкір мен Байдос! Бала кезімізден, ышқырымызға асық толтырып, бірге өсіп, бірге ойнаған құрбыларым ғой. Сен қалада туып-өскен, орысша оқып, қалаша тәрбиеленгенсің ғой... Сенің «шай суытып қоймаймыз» дегеніңді айтып, бір мәз болдық. Қазір машиналарын жылы автотұраққа кіргізіп келеміз. Түнгі жол ауыр, алыс жер, таңертең ерте аттанасыңдар, – дедім. Содан олар машиналарын қойып келген соң, қызу әңгіме басталды. Шай ішіп, ет жеді. «Суық шай» да қалыспады. Балалық бал дәуреннің қызықты әңгімелерін кезек-кезек айтып, мәз-мәйрам. Арасында «Кел, мына әңгімені тыңдашы!» – деп, кейбір әңгімелеріне Сағиланы қоярда қоймай ас үйден шақырып алады. Үшеуі оңаша бөлмеге төсек салдырды. Түннің біразы болса да әңгімелері әлі де тауысылар емес. Сағила тамақ дайындап, қонақтарды күтіп, біраз шаршаңқырағанын жаңа білді. Сәбиін тамақтандырып, ұйықтатты да, ыдыс-аяқты жууға кірісті. Таңертең ерте қонақтарға шай беру қажеттігін де есіне алды. Бағана закрытым текстом айтылған «суық шайдың» арақ екенін білгенде... Бір жартыларын беріп, асығыс кісілерді аттандырып жіберіп, мұнша әуреге түспеуші едім ғой деп те аздап өкінгендей де болды. Айзаданың еңбектеп, бір жасқа толмай тәйтәйләп жүре бастағанынан-ақ, табиғаты мен қаракетболмысында бір өскелең пысықтықтың бастау көзі бар екендігі ерте-ақ білінді. Ұзамай тілі шығып, еркін сөйлеп, тіл меңгеру қабілетінің де біршама қарқындығы байқалды. Сөзге де ширақ. Әжесі бірде ескерту ретінде: – Тәпішкеңді шешпе, жөтеліп ауырасың, сосын дәрігер укол салады, – десе, Айзада да қасақана

125

жөтелгендей, әлде жөткірінгендей дыбыс шығарады. – Әне, айттым ғой, уже жөтеліп жатырсың. – Жоқ, әже, мен жөтеліп жатқам жоқ. – Енді не? Жаңа ғана жөтелдің емес пе? – Әже, мен шашалып қалдым ғой, – дейді Айзада өз-өзін ақтауға тырысқандай. Бейне бір әжесінің алдында өз кінәсі бар екендігін көрсетпей, дәлелдеп шығуға міндет алған іспеттес. Әжесі де оның балдай тілін қызықтағандай сөйлеткісі келіп тұрады. Тағы бірде Айзада түшкіріп қалыпты. Әжесі де аңдып тұрғандай, өзінің орысша қосып сөйлейтін әдетімен: – Будь здорова, ботам! – Сау бол! деп айтсайшы, - депті Айзада. Атасы ондайда мәз болып күледі: «қатырды сені» дейді. – Ой, Алла-ай! Перзентханадан келгенде бөтелкенің биіктігіндей ғана болып жатушы еді, енді міне, маған жөн үйретеді, – депті әжесі шарасыздан. – Әже, ана жолы өзің айттың ғой, қуыршақтың бойымен бірдейсің, – деп шықты Айзада, атасынан қолдау тапқандай – Иә, айттым. – Мен бөтелкедей емеспін ғой, иә, ата?! Әжесі кей кезде: «бүгінгінің баласы ма, бала емес, бәлекет қой, атомный» деп шығатыны бар. Атасы да үш жастан асқан баланың күтпеген тапқырлықтарына еріксіз сүйсіне, аса таңғалыс танытпай, «тек тілкөзден аман-есен болсын!» деп іштей тілек етеді. Өйткені Айзаданың қылықтары мен сөздерінен кей жағдайда атасы да тығырыққа тірелгендей күй кешетіні бар. Бір күні Айзада атасына: «Неге сенің кейбір шаштарың ақ, кейбір шаштарың қара?», – деп төтенше сұрақ қояды. Атасы да қызық. Сөзге онсыз да аса бейім емес екендігінен бе, қойылған сұраққа жөппелдемеде жауап таба алмай, үндемей құтылыпты. – Оныңыз не, балаға ештеңе жауап айтпағаныңыз? – дегенде: «Енді не дейін, шашымды әжең ағартты деймін бе?» – деп өзінің арасында ілгегі бар, бұғып жататын қыстырма сөзімен кемпірін де түйрей өтіп. – Әй, Айзада екеуіңнің аңдығандарың, тиісетіндерің мен бе? Шындығында кішкентай балада қаншалықты аңду болсын. Әжесінің өзінің де кейде аңғалдығы мен жаңғалақтығы болып қалады. Бірде асыққан болу ке-

126

рек, әйтеуір, жаңылып ұсақ қант деп, қант салғышқа манная делінетін жарманың ұнтағын салып қойыпты. Онысын өзі де: «қартайғандық па кейде басым істемей кетеді, қайдан білейін, бір кішкене кеседе салулы тұр екен, қант екен деп қалыппын» деп шай үстінде мойындапты. Сонда Айзада: «байқамайсың ба, жақсылап қарау керек қой, әже» деп үлкендердің өзіне жиі айтылатын ескертпе сөздерін өздеріне қайтарып беріпті. Жуықта атасының кенет сөзуарлығы ұстап: «мен де, әжең де сен сияқты бала болғанбыз» деп «ағынан жарылыпты». Онымен не айтқысы келгенін өзі де білмесе керек, әйтеуір айтып қалыпты. – А, қалай ол? Сендер де қуыршақ сияқты, сосын мен сияқты кішкентай болдыңдар ма? – деп сұрапты Айзада сеніңкіремей, анықтағысы кеп. – Иә, бөпе болдық, бала болдық. – Ата, бала болған кездеріңде әжем екеуің бірге ойнадыңдар ма? Атасы үнсіз қалады. Бір оңтайлы жауап іздеген түрі. Бекер айтыппын-ау деген өкініші де бар сияқты. – Ата, неге үндемейсің? Жауап болмаған соң Айзада келесі сұраққа көшіпті. – Ата деймін! – Әу, ботақаным. – Сендер бала болғанда да мына сақалың болды ма? – Жоқ, балаларда сақал-мұрт болмайды, қартайған соң ғана өсті ғой. – Әжем де қартайдым дейді ғой, ал онда неге оның сақалы жоқ? Атасы тағы жауапсыз қалады. Бұл сұрақтың жауабы көрші бөлмеде тұрғандай, орнынан тұрып соған қарай беттейді, ары қарай далаға шықпақ. Айзада да ілесіп: – Ата, неге үндемейсің? – десе: – Ботақаным, сен оны барып әжеңнің өзінен сұрашы, мен есік алдына шығып келейін, – деп далаға қашқан екен. Айзада «бүгінгінің баласы, бала емес бәлекет» десе дейтіндей, теледидар арналарын да өзі таңдап өзгертіп, папасы мен мамасының компьютерін де өзі қосады. Балалардың танымдық ойындарын да өзі тауып алады, арасында дағдарып қалған жағдайда

127

көмек сұрайтын басқа кісі болмай, атасын шақырады екен. Атасы аса біліп тұрмаса да білгішсініп, көмек көрсетпекші болса: «енді қайсысын басамын, «ананы, сосын әнебіреуді бас» деп аузыңмен көрсетпей, қолыңмен көрсетсейші», немесе «өзің де жөндеп көрмей тұрсың ғой, барып көзілдірігіңді киіп келші» дегенде атасы әдеттегідей далаға жинала бастайды екен. Айзаданың кейде атасы мен әжесінің ортасына келіп ұйықтайтыны бар екен. Әке-шешесімен де бірге жататынын білетін әжесі бірде: – Айзада, сен енді үлкенсің, бір-екі айдан соң төрт жасқа келесің, бөлек жатуың керек, – дейді ғой. Ондағысы Айзаданың бауырының да кешікпей дүниеге келетінін қоса ескергендігі де бар. Сонда Айзада қолма-қол мынадай қарсы сауал қойыпты: – Әже, сен менен де үлкенсің ғой, өзің неге жалғыз жатпайсың? Әжесі не деп жауап қайтарарын білмей, ішінен «дауа жоқ» дегенін айтып, бетін бұра беріпті.

қАс БІтІреМІН деП... Байжан деген жігіт былтыр біздің ауылға жылу жүйесінің инженер-технигі болып келді. Орталық кеңсе, мектеп пен бала-бақша, емханаға салқын түскен мерзім аралығында мүлтіксіз жылу беру соның құзырында. Орысыңмен орысша, қазағыңмен қазақша жылдам тіл табысуға, ескі танысша араласа кетуге де өте бейімдігін бірден танытты. Жалпы айтқанда, қай іс болсын қолынан да, тілінен де келіп-ақ тұр. Жылу беру қазандықтарының от жағушыларын реттеп ауыстыру, қажетті құрал-сайман, жабдықтарды тез арада тауып әкелу сияқты жұмыстарды ұйымдастыруда да өте ширақ. Үйіне бастықтар жағын шақырып, күтіп жіберудің де, үлкендер жағын сыйлап, қамқорлық жасап, кіші боп ілтипат көрсетудің де қас шебері деуге болады. Ел мақтайтындай, жұрт жақтайтындай қылықтарымен тез арада ауылымыздың бел баласындай тез сіңісіп кетті. Кісікиікке ұқсап, тікбақайланып қалатын кісіні кім ұнатсын. Байжанның кім арқылы, қалай, қайдан келгенін сұрап жатқан ешкім жоқ. Кейінірек естігеніміз, Ресейдің Алтай өлкесінен көшіп келген екен.

128

Мен де көп ұзамай басқа жаққа қызмет ауыстырдым. Жуырда жол түсіп сол ауылға бара қалдым. Бұрынғы көршім Қасымбектен шай үстінде ауыл жаңалықтарын, азаматтардың хал-ахуалын сұраймын. Бәрі орынша, аман-есен екен. Біраз әңгімеден соң, Қасымбек: – Айтпақшы, Мәке, осы ауылға Алтай өңірінен көшіп келген Байжан деген жігітті білесіз ғой? – Иә, білем, оған не бопты? – Жоқ, ештеңе болған жоқ, аман-есен. Тек жүрген жері – концерт, бір өзі бір шағын театр деуге болады. – Иә, ондайын бұрын да байқағанмын. Кейбір сөзді келсін-келмесін періп қап, «қатырдым ба?» дегендей ыржалақтап тұратын. – Дәл таптыңыз, сол қалпы. Былтыр ауыл әкімі әйелінің денсаулығына байланысты қызметінен босату жөнінде өтініш беріп, өз туған ауылына көшпек болды. «Ағайын, туған-туыстың ортасына барайын, жас болса келді» деп, көшерде ауылдас азаматтардың басын қосты. Бәрі дастархан басында тілектерін айтып, қимастықтарын білдіріп жатыр. Бір кезде сөз кезегі Байжанға келіп қалған ғой. – Иә, не депті сонда? – Сұрамаңыз, Байжекең орнынан тұрып: «Құрметті Жанқабыл Жылқайдарұлы! Атамыз қазақта бір жақсы сөз бар – «Есің барда – еліңді тап!» – деген деп қойып қалған емес пе! Дұрыстап бірдеңе айтқысы келген болар, сірә! – Содан? – Жұрттың бәрі бір-біріне қарап, аңтарылды да қалды. Үлкен кісі ерекше сый танытып, теріп-теріп азаматтарды үйіне шақырып отырғанда, анандай сөзді естіген үй иесі түгіл, көлденең жұртқа ыңғайсыз екен. Алайда, Жанқабыл аға көпті көрген кісі ғой: – Байжан дұрыс айтады, еш реніш жоқ, – деп жаңағы орынсыз жайттың тігісін жатқызып жатыр. Өзінің елден, туған ауылынан қызмет бойынша кеткеніне біршама жыл болғандығын, әке-шеше мен үлкен ағайындар зираты сол ауылда екенін, осы елге еш өкпесі жоқ екендігін, өзара сыйластыққа риза екендігін білдірді. Сөзінің аяғында, Байжанның сөзіне орай болар, «осы жерді жерсінбей, жатырқағаным емес, «Ер туған жеріне, ит тойған жеріне» демекші, Байжанның да айтқысы келгені сол шығар дегенде,

129

әйелдер жағы «жоқ, олай демеңіз, аға!» деп, кейбірі көздеріне жас та алды. Жанқабыл аға: «Қазақтың қай ауылында жүрсең де, ел іші – алтын бесік қой!», – деп сөзін аяқтады. Әркім сыйлағанның құлы ғой, көшер көлік келгенше бір-екі күннің ішінде, Жанқабыл ағаның отбасын біраз үй қонақ қылып, үлгере алмағандар шұғыл шай болса да дәм татырып, құрмет көрсетіп жатты. Байжанның өз ұяты өзінде, шақырғаншақырмағандығын айта алмаймын. – Қасеке, мына әңгімең «біреу қас бітірем, жөндеймін деген болу керек, байқамай көзін шығарып алыптыға» келіп тұр ғой. – Айтпақшы, Мәке, тағы бір қызық айтайын. Ол да Байжан туралы. Қазан айының басы – Қарттар күні болатын. Сонда мектептің асханасын сұрап алып, ауыл қарияларын күттік. Ауылымыздың жаңа әкімі мен ардагерлер кеңесінің төрағасы өз құттықтау сөздерін айтып болған соң, оқушы балалардың әндерін тыңдадық. Қонақтарымыз да ризалықтарын білдіріп жатты. Ең жасы үлкен деп, Бектұрған ақсақалға бата бергіздік. Бата берілген соң, ортамыздағы қолдарын жаяр-жаймасын білмей отырған өзге ұлттың үш-төрт өкіліне Байжан тұрып: «Словом, это в переводе: Пролетарии всех стран, соединяйтесь!» демесі бар ма! Біреулер «понятно» деп, біреулер күліп, түрегеліп далаға шықтық. Мектептің ауласында тұрған едік, бір кезде Бектұрған ақсақал: «Әй, жігітім, сен бері келші», – деп Байжанды нұсқап, өзіне шақырды. – Сен қайдан пайда болған оңбағансың? Менің берген батам саған ойыншық па? Кім сенен оның аудармасын сұрады? Әлде мені барлық елдердің пролетарларын біріктіре алмай жүр екен дедің бе? Ол қай сандырағың? Көргенсіз! – деді де қария шыға беріс қақпаға беттеді. Мектептен жүгіре шығып: «Ата, пакетіңізді, сыйлығыңызды ұмытып кетіпсіз!», – дегенге қараған жоқ. Қариялар күніне арналған сыйлығын үйін білетін екі ересек оқушы апарып берді. Қасекеңнің Байжан туралы айтқан екі әңгімесі көпке дейін есімнен шықпай жүрді.

130

БІлеЗІк Жасымнан сән-әшекей, әсем бұйымдарға аса құмар болдым. Сірә, бұл анамыз Балгүлден дарыған мұра-қасиет болар. Марқұм анамыз өз ортасының әні мен сәні жарасқан ажары да, базары да еді ғой. Небір бұлты сұрғылт тартқан деген күндердің өзін жайраң қаққан күлкісімен, әдемі кейпімен-ақ жарқыратып, өңдеп жіберетіні естен бір кетер емес. Бір өкініштісі сол, анама тартқан қас сұлу емес, әкеме тартқан – таңқы мұрынды, шегір көзді болыппын. Оған қоса, алған бетінен жуырмаңда қайта қоймайтын бірбеткейлігім де бар. Өзімнен кейінгі екі сіңлім – Жанбике мен Балбике де құтты менің көшірмем іспеттес. Дәл өзім сияқты сақина, сырға, моншақ сияқты әсем бұйым десе, олар да ішкен астарын жерге қоюға дайын. Әттең, ана күйеу балалар аса желбеңдей қоймайды. Жанбикенің жолдасы – Аспанбек бірде асқаралы биіктерден көрінсе, бірде бетегелі белдерге күрт түсіп, жұлдызы бір жанып, бір сөніп жүрген жан. Құрылыс деген – от дүние екен ғой. Өткен бір жылдары құрылыс ісін құлдыратып алып, сотталып та кете жаздады. Кейде кенеттен алақанына «қара қарға саңғып», белшесінен олжалы болып қалатыны да бар. Ондайда Жанбикесін үлде мен бүлдеге орап, қарқ қылып-ақ тастайды. Сол сәтте-ақ Жанбике бізге қоңырау шалып, өз қуанышын шұғыл жеткізеді. Шұғыл жеткізгенін біз «дереу жетіңдер, көріңдер» дегені деп түсінеміз. Байғазымызды қыстырып барып, қуанышын бөлісіп, қызғаныштың қызыл күшігін қыңсылатып, ішімізге қамап үйге қайтамыз. Әлбетте, біз де іске кірісеміз. Мен екі ұлыма, келіндеріме бұл хабарды елеусіз бір әңгіме ретінде жеткіземін. Құр жеткізбеймін: «әкелерің болғанда ондай қара күзен тоңды мен де кигенмін, ендігі оның тозығы жетіп қалды» деген сияқты болар-болмас күрсініс қосып, білдірген боламын. Ондайда, тілеуіңді бергір кіші келінім: «Мама, саспаңыз, біз бармыз ғой, қосылып әпереміз!», – дейді. – Жоға, әуре болмаңдаршы, – деймін мен. Үлкен келінімнің әрине, бір бүкпесі ішінде. Дегенмен, оның да өзіме деген адалдығы қаттаулы екенін жүрегім сезеді. Өйткені, үндемей, аса дабыраламайақ іс тындыратыны да жоқ емес. Әй, қайдам, өз кредиттерін де төлей алмай жүріп, тоң әперер, иә! Өз

131

ақшамды жинай берейін, – деп түйдім. Балбике не тындырып жатыр екен? Оның күйеуі – Оразалы бажасындай бола алса!? Әй, бәлкім! Аспанбек бажасының қызметі оңға басса: «Өскенді де көргенбіз, бөскенді де көргенбіз» немесе «асқанды да көргенбіз, сасқанды да көргенбіз» дейтіні бар көрінеді. Кейде Аспанбектің жұлдызы жанбаған кезде бажасымен хабарласып, оған ақыл-кеңес беріп те жататыны бар. Өзі қашан да бір қалыптан айнымайды. Арақ ішпейді, шылым шекпейді, жұмыстан қалмайды. Тіпті, бойындағы бар қасиеті сол ғана сияқты болып көрінеді. Сондықтан болар, қызметі де не жоғарыламайды, не кері кетпейді. Балбикеге де жоқтан бар құрап, ұйымдастырып, үзіп-жұлып тоң кигізе қоюы да екіталай. Жанбикеге жете аламыз ба?! Әй, жарайды, сол тоңды қойшы, денім сау, балаларым мен немерелерім аманесен болсын! Амандық болса, әлі талай тоң киілер! – деп, өз-өзімді жұбатып жүргенде, ойда жоқта бір олжаға қарқ-болып қалдым. – Қалайша? – дерсіңдер. Бала кезден бірге өскен достарым – Нүсіпбек пен Сайраш немерелі болды да, мені кіндік шеше қылды. Кішкентай бөбектің есімін де: «дәл сендей кербез, ақылды, аяулы ана, асыл әже болуға жазсын» деп, Мейірбике қойды. Жел берсе желбеңдеп кететін әдетім бар ғой. Мен де қарап қалмай: шілдеханасы мен қалжасын өзім мойныма аламын деппін. Жоқтан бар құрап, тыраштанып былтыр ашқан шағын кафем болатын, соған жиырмадан аса адамның басын қосып, тойладым. Тіпті, «бала қоржын» да дайындадым. Мүмкін тоң алып қалармын деп жинақтап жүрген қаражатымның бәрін жұмсадым. Не керек, Нүсіпбек пен Сайраштың құдалары, кішкентай Мейірбике аттаскіндік баламның нағашы ата-әжесі, өзге де туыстары бұл тойға да үлкен мән беріпті. Оны ұйымдастырып жүрген Сайраш екені белгілі: «құдалар мен туыстарға шақыру қағазын апарғанда, сенің бағаңды келістірдім», – дейді. – Ұят-тағы, не деп бүлдірдің? – Мейірбике дегеніңіз, диірменге бидай күйінде салып жіберсе де, бүтіндей шығатынның нағыз өзі. Жолдасы жол апатынан мерт болса да, екі ұлды үйлендіріп, бастарына үй әперіп, жеке шығарды. Кафе ашып, бизнестің биі мен күйін келістіріп жүр, – дедім. – Ту-у, соның бәрін суреттеп...

132

– Әдейі, солай дедім. Ондағы ойым – жеңіл-желпі сыйлықпен келіп қалмасын дегенім ғой. Ол қатын ана-мынау сыйлықты пысқырмайды, біз сірә, иығына тоң жабамыз дедім, қайдан шықса онан шықсын! Сайраштың мәлімдемесі көңіліме ұнап кетті. Бостан-босқа шашылып жатқан жоқ екенмін. Ішімнен шүкіршілік етемін. Балбике не істер екен деп те ойлап қоямын, арасында. Нүсіпбек пен Сайраштың екі қызы жағынан құдаларына асаба сөз бергенде, үлкен құдасы, жоғары оқу орнының оқытушысы – Жарас Сапарбекұлы құда-құдағиын немерелерімен құттықтап, бауы берік болсынды тамашалап айтып алды да, маған назар аударып, жүрекжарды алғысын білдірді. – Кішкене бөбекке сіздің есіміңізді бергенін бәріміз өте құп көрдік. Мейірбике атыңызға затыңыз сай, мейіріміңіз мол, пейіліңіз кең жан екенсіз. Бүгін міне, шілдехана мен қалжаны қосып, үлкен той жасадыңыз. Тойыңыз құтты болсын! Кіндік балаңыз – Мейірбике де өз кіндігіңізден тарағандай өзіңізге аумай тартсын! Содан қос құда-құдағилар өздері өзара келіскен болса керек, маған екі алтын білезік тақты. Нүсіпбек пен Сайраш көпшіліктің көзінше тоң атады. Ертең өзімді ертіп апарып, таңдатамыз дейді. Сонымен арман болған тоң мәселесі де шешілді. Екі қолдағы екі алтын білезікті айтсаңшы! Көңілім тасып, күрең коньякты тарта беріппін. Екі білезікке қарай бергім де, жұртқа да көрсетіп, мақтанғым да келсе керек. Ерегескенде ұзын жең көйлек кимесім бар ма?! Білезіктерімді жауып көрсетер емес. Енді қайтсем екен?! Ертеңінде: «Екі білезікті жанұшыра көрсеткің келді ме, әйтеуір тойдың соңына қарай жұртты тоқтатып, тыныштандырғың кеп, екі қолыңды жоғары көтере, қайта-қайта ербеңдетіп, елге сөз бермей өзің ғана сөйледің» - дейді Жанбике мен Балбике. Мейлі! Не десе, о десін, мен әйтеуір шаруамды тындырдым! Дегеніме жеттім!

АПАМ оқиды... – Ағатай, халдеріңіз қалай? – дегенге қарасам, Кенжесара келін екен. – Өй, келін-ау, аман-есенсіңдер ме? – Аманбыз. Ұлымыздың ертең соңғы қоңырауы

133

ғой, соған қажетті бір заттар қарауға шығып ем. Ертілеу жұмыста. – Иә, айтпақшы, қайырлы болсын! Апам қалай? Халін білмегелі он шақты күндей болып қалыпты. – Апаңыз жаман емес. Сериалдарын көреді, көзілдірігін іліп алып ептеп газет-журналдар оқиды. Өзіңіз бір жаққа бара жатырсыз ба? – Газет алайын деп, бүгінгі санында бір топ өлеңдерім шығуға тиіс еді... – Ә, жақсы екен. Ана жолы бір мақалаларыңызды бізге қалдырып кеттіңіз ғой... – Иә, айтпақшы, оқыдыңдар ма? – Жоқ, ағатай, біз Ертілеу екеуміз де қазақша оқи алмаймыз ғой. – Неге? Оның несі қиын? Өзің сөйлегенде сөздің түбін түсіресің. – Ой, ағатай, оқып-оқып болдық қой, енді бізге де өзіміз жазу керек шығар. Қашанғы оқи береміз, – деп Кенжесара келін әдеттегі әзіліне басып. – Әп, бәрекелді, жазуымыз керек дегенің дұрыс екен, дегенмен ағатайларыңның жазғанын анда-санда болсын оқи салсаңдар,.. ғажап болар еді ғой. – Жарайды, ағатай, өлеңдеріңіз шыққан газеттен көбірек алып, әкеп тастасаңыз, оқимыз. Біз оқымасақ та, апам оқиды. Ал, сау болыңыз, тәтеме сәлем айтыңыз. – Жақсы. Кенжесара ертең соңғы қоңыраудан соң кіріп шығармыз. Апама да сәлем айтарсың. – Кейін келерсіздер. Алдымен тестілеуден өтіп, оқуға түссін, той-домалағын сонда бір-ақ өткіземіз. – Жақсы, онда түсіндік. Сау бол! Байқасам, сол жерде мүдіріп тұрып қалыппын. Өлең әңгіме дегенді бала кезімнен ептеп жазып тұрушы едім. Арасында осы біз соларды кімдерге арнап жазады екенбіз деген бір ой мазалайтын сияқты. Әлде жұрт оқымайтын болған ба? Өткенде бір таныстардан «Оқыған шығарсыздар?» – деп сөз арасында сұрай салған ем: біреуі – «Ә, білмедік қой, бауырым, тауып алып оқу керек екен» десе; екіншісі – «Қайдағы оқыған, қазір газет оқып, кино көріп отыратын уақыт па? Онсыз да жанталаспыз. Кейде шақшадай басың шарадай болып кетеді емес пе?» дейді, төбеден қойғандай. Ондайда, жұрттың жұмыр басын жалғыз өзің-ақ қатырып жүргендей, бар кінә

134

өзіңде сияқты сезінеді екенсің. Содан «оқыдыңдар ма?» деп елге сауал қоюды біршама доғардым. Бірде, көпшіліктің дұғаға жиналған жерінде Төкен есімді жерлесім: «Облыстық газеттен әңгімеңді оқыдық... Жанымдағыларға алдымен оқып шығыңдар, сосын мен оның кім туралы, прототипі кім екенін сендерге түсіндіріп берем, – дегенін айтады. Азамат екен, көңіл-күйім бірден өсіп шыға келді. – Сіз де оқыған шығарсыз? – деді Төкен жерлес сол отырыс үстінде, өзгелерге бір шола қарап алып, дастархан басында қарсы отырған ағайға. Ол кісіні бәріміз білетінбіз. Кезіндегі партия комитетінің хатшысы, ауыл кеңесінің төрағасы болып қызметтер атқарған – Телғозы аға. – Жоға, біз орталықтың, облыс пен қаланың газеттерін мүлде оқымаймыз ғой. Біз оппозицияның газеттері болса, действительно іздеп жүріп оқимыз, – дейді үлкен ағамыз. Қадиша тәтем айтпақшы, «амал который»?! Бір кезде идеологиялық тұрғыдан елдің тұрмысы мен хал-жағдайын хаттап, ынтымағы мен бірлігін баптап жүрген ел ағасының оппозицияның опа бермес отының шоғын үрлегені ме?! Байқағаным, бағанағы орнымда әлі тұр екенмін. Кісілер мені айналып өтіп жатса керек. Сонда деп ойлаймын, жаңағы келінді қосқанда бес кісінің біреуі ғана оқырманым болғаны ма? Статистика деректері қуантарлық емес, әрине. Айтпақшы, бағана Кенжесара келін «апам оқиды» деді ғой. Қой, онда газеттің екі-үшеуін апама алып барайын. Бауырларын дауға бермейтін, жауға бермейтін қайран апалар! Жетпістің бел ортасына келсе де, «мен оқып болдым, қашанғы оқи беремін» демейді. Шіркін, апама «Ардагер оқырман» деген марапат та артық болмас еді ғой. Айтты айтпады, оны өз тарапымнан ойластырайын. Үйге шақырып, ынталандыру сыйлығы ретінде басына бір орамал тағып, бір көйлек кигізсем, керемет болар еді ғой. Біраз газетті қолына ұстатсам, айналасындағы көрші-қолаңды шақырып алып оқытар еді. Сосын тіпті, «қалай екен?» деп сұрайтыны да анық. Әсіресе, ана Ертілеу жиен мен Кенжесара келінге де оқытып, кей өлеңді жаттатқызар да еді ғой. Газет оқымайтындар енді өлең жаттап көрсе бір, шіркін. Әйтпесе, не боп барамыз?!

135

136

Əлем əдебиеті

Немісшеден тікелей аударған

Рауза Мўсабай, Екібастұз қаласы.

Эдит Шмитц МƏЙІтПеН тІлдесУ

Херберт Инграм үшін сеспей қатыруға тапанша мен анашаның бірнеше грамы ғана қажет. Оның одан өзге таңдауы да жоқ. Херберттің көзі бірнеше жыл бұрын әкесінен мұраға қалған 2 миллион маркаға ие Генриетте Костерге түсті. Үріп ауызға салғандай Генриетте – өз еркі өзінде жүрген сұлу бойжеткен. Өзі теннис клубына мүше. Клубтағы жігіттер Генриетте теннис ойнағанда одан көз алмайды. Әйелдерді құрығына түсірудің әккісі Херберт Инграм біраздан соң қыздың табиғаты өзгеше екенін де қалт жібермеді. Қайткен күнде де Генриеттемен жақынырақ танысу қажет. Қызды Бальдене көлінде моторлы қайықпен түстеніп қайтуға шақырғанда ол келісе кетті. Айы оңынан туды деген осы. Қайықты жалға бір күнге ғана алды. Бағасы удай моторлы қайыққа біраз шығынданды. Қарызы басынан асқан ол үшін енді бәрібір. Егер тез арада Генриетте Костерді өзіне қаратып, оған үйленетін болса, шыр бітіп, қарызданып, қауғалануын қояр еді. Бәрі алдын-ала ойластырылды. Шарап пен гүл де естен шыққан жоқ. Ымырт үйіріле қызбен кездескен Херберт Инграмның қолы көктегі айға жет-

137

кендей еді. Бір-бірін сөзсіз ұғынысқан олар тағдыр қоспақ болды. Екеуінің шуақты сәттері алдағы аптада Вольфганг Хенкель теннис клубының мүшелігіне өткенге дейін жалғасты. Спортшы Вольфганг алдына жан салмайтын теннисші екен. Тіпті Херберт Инграмның өзін жолда қалдыратын шебер ойыншы боп шықты. Вольфганг Хенкель «бәсекелесім» болар-ау деген ой миына кіріп-шыққан емес. Енді бұл Генриеттенің күн өткен сайын тенниске қызығушылық танытатынына сақтықпен қарады. Қыз Хенкельмен теннис турасында ұзын-сонар әңгіме-дүкен құруды, тіпті теннис газетін бас алмай оқитынды шығарды. Түске таман Херберт Инграм сыра ішуге теннис алаңына беттеген еді. Қараса, көлік тұрағында Генриеттенің ақ шаңқандай спорт көлігі Вольфганг Хенкельдің BMW-сінің жанында тұр. Сырасын сіміріп отырып, терезеден қарағанда көзіне Генриетте түсе кетті. Ол ең соңғы орында тағы да әлгі Вольфганг Хенкельмен ойнап жүр екен. Өзі мәз-мейрам. Херберт ол екеуінен көз алмады. Енді не істесе екен? Болашағы бұлыңғыр тартып, тығырыққа тірелгені бір бұл емес. Егер мына қызға тез арада құрық салса, ақшадан тарықпасы анық. Жолын Вольфганг Хенкельдің кес-кестеп тұрғанын қарашы. Жедел әрекет етпесе болмас. Енді ол жеке меншік бір фирмамен келісімшарт жасасты. Фирма Вольфганг Хенкельдің бұрын немен айналысқанын анықтап береді. Арада біраз уақыт өткенде фирма оның бір жыл бұрын анашаның кесірінен полициямен арадағы кикілжіңнен кейін Мюнхеннен кеткенін мәлімдеді. Олардың білуінше, Вольфганг сот алдында сүттен ақ, судан таза боп шыққан. Нақты айғақ та жоқ. Эссенге табан тіреген ол іскер адам боп есін жиыпты. Инграм енді ойға шомды. Вольфгангтың жанын жәһһаннамға жіберу керек. Жоспары да керемет. Дәл қазір теннистен халықаралық турнир басталғанша күтуге тура келеді. Хенкель жыл сайын осы қалада өткізіліп тұратын теннис турнирінде ең мықты деген бес ойыншының қатарында. Әдетте жарыстан

138

кейін саябақтағы қонақ үйде үлкен мереке өтетін. Инграм биылғы жарысты ұйымдастырушылардың бел ортасында. Салтанатты кеш кешкісін сағат сегіз жарымда басталуға тиіс. Соның алдында ғана қонақ үйден жылыстап шығып кеткен ол сағат тілі сегізден он бес минут кеткенде Хенкельдің үйіне жете бере кілт тоқтады. Есіктің қоңырауын басарда қолына қолғабын киіп алды. Есікті Хенкель ашты. Мерекеге лайықтанып киінген ол аузын ашқанша болған жоқ, оны артқа итерген Инграм көз ілеспес жылдамдықпен тапаншасын алып шығып, шүріппесін басып қалды. Қапияда мерт болған өліктің жанына зу етіп өте шыққан ол Хенкельдің жазу үстеліне барып, қағазға оралған анашаны қалдырып кетті. Содан кейін пәтерден шығып, есікті жайлап жапты. Көлігіне отырмас бұрын тапаншасын көлге лақтырып жіберді де, қонақ үйдің астындағы көлік тұрағына көлігін қойып, дымын білдірместен мәжіліс залына бет алды. Барда Генриетте кезіге кетті. «Сәлем, Херберт. Мен сені ойдан-қырдан іздеп жүрмін», – деді қыз мазасыздана. Десе де, қыздың мұны емес, Хенкельді іздеп тұрғаны анық. «О, жұмысым бастан асады», – деді Инграм. «Маған жүктелген биылғы мерекені өткізуге алашапқын боп жүрген жайым бар.» Осы сәт теннис клубының ақ шашты төрағасы Мюллер бұған жақындап: «Вольфганг қайда жүр? Жүлдені бөлу үшін жарысты онсыз бастай алмаймыз», – деп жатты. «Кешігіп жатқан болар. Қазір үйіне қоңырау шалайын», – деген Инграм қонақ үйдің шыға берісіндегі телефон кабинасына беттеді. Оған Мюллер ілесті. Телефон кабинасына енген ол Хенкельдің телефон нөмірін терген сыңай танытты. Сыртта тұрған Мюллерге Инграмның дауысы алыстан талып жеткендей ғана құмығып естілді. Кенет жалт бұрылған Инграм Хенкельдің атын жан дауысы шыға айғайлап айтып, тысқа атып шықты. «Жайсыз жағдай болған ғой. Хенкельдің пәтерінен мылтықтың атылған дауысы естілді. Ол тіл қатпай

139

қалды. Полиция шақыруымыз керек», – деді ол абдырап. Біраздан соң қонақ үйге кеп жеткен инспектор Тэлен мәжіліс залының жанындағы бөлмеде Инграм және Мюллерді әңгімеге тартты. «Сіз марқұмның мерт болғанына телефон арқылы куә болдыңыз ғой. Хенкель жан-тәсілім етпес бұрын не болып еді?» – деп сұрады ол. «Біз бір-бірімізбен қысқа ғана тіл қатыстық. Сосын есіктен қоңырау шалынды. Күте тұруымды өтінген Хенкель есікті ашуға кетті. Осы сәт тапаншаның атылған дауысы естілді. Кенет әлдебіреудің жүгіріп өткенін құлағым шалды. Содан кейін байланыс үзіліп кетті», – деді Инграм. «Хенкель келген кісінің атын атады ма?» – деп Тэлен білгісі келді. «Жоқ, ондай ештеңені естімедім», – деп келте қайырды Инграм. «Бірақ Хенкельдің атылуына не себеп болды екен? Жауыққан жаулары бар ма еді?, – деп таңдана сұрады Мюллер. «Бір жыл бұрын Хенкель Мюнхенде тығырыққа тірелген-ді. Сірә, анашаға қатысты болуы керек. Бірақ кінәсі сот алдында айғақталмаған», – деп түсіндірді Тэлен. «Жақсы қорғаушының көмегімен... Енді нені меңзеп тұрғанымды түсінерсіздер. Содан кейін ол Эссенге келді. Бірақ біз оның анаша сататын жерінің болғанына жеткілікті дәлеліміз бар. Анашаға жақын жүргендер солай деп жорамалдайды. Астыртын ықпал жасайтын оның үйіне жендет жіберілген». Мәжіліс залына қайта оралған Инграм істің дымын білдірмей тындырғанына көзі жеткендей болды. Енді аса сақ болғаны жөн! Ешкім ештеңені байқамауы тиіс. Өзін түк болмағандай ұстаған ол инспектор Тэленді марқұм Хенкельдің анаша таратқанына байланысты маңдайы тасқа тигеніне көзін жеткізіп бақты. Хенкельдің анаша сатқанынан хабардар болған Генриетте де оны тез ұмытқысы келді. Қыздың қаржысына бір табан жақындаудың сәті қайтадан түскендей ме, қалай. «Инграм мырза!» Аңтарылған Херберт артына бұрылды. Тэлен бұған беттеп келеді. «Кешіріңіз,

140

сізге тағы бірер сауалым бар. Менің жұмыс орныма барғанымыз жөн болар». Инграм бірден құп алды. Олар қонақ үйден шыққанда екі полиция қызметкері жандарына екі аттап жетті. «Сіз тұтқындалдыңыз. Вольфганг Хенкельді өлтірген сізсіз. Телефонмен сөйлескен сыңай танытуыңызбен айғақ танытқыңыз келгенімен ойыңыз жүзеге аспады. Менің өтінішіммен Хенкельдің пәтеріне барған әріптестерім бір нәрсені анықтады. Хенкель осыдан бір апта бұрын тапсырыс бюросына телефонын тыңдауға өтініш беріпті. Турнирде ол бірқыдыру теннис ойнауға тиіс болған. Хенкельдің телефон нөмірін шынымен-ақ терген болсаңыз, тапсырыс бюросында сіздердің сөйлескен дауыстарыңыз жазылған болар еді. Бірақ ондай дауыс жоқ»,– деп түсін суытты Тэлен. «Мұнымен сіз ештеңені дәлелдей алмайсыз»,– деп азар да безер болды Инграм. «Қателесесіз. Пәтерде не болып, не қойғанын тек кісі қанын ішкен ғана біледі. Ал онда не болып, не қойғанын сіздің өзіңіз маған бүге-шүгесіне дейін айтып бердіңіз», – деп бұлтартпады Тэлен.

сАсқАН ҮЙрек АртыМеН ЖҮЗедІ НеМесе Ұрлық тҮБІ - қорлық Құлын мүше, сүмбіл қара шашты сұлу бойжеткен дүкенге бас сұққанда Франк Бальве шылым үшін есеп айырысып жатқан-ды. Жетегіне қара пудель ерткен қыз болса газет сатып алуда. «Мінекей, Виски!» деген ол газетті итіне ұсынды. Оны тісіне басқан Виски иесі ақшасын төлегенше күтіп отыр. Ит десе ішкен асын жерге қоятын Бальве шылымын қалтасына салып, «Сәлем, Виски!» деп итке жылы шырай таныта ойнай бастады. Иттің ызасын келтіруден сақтанған оның әрекеті де сақ. Виски де ойнауға кет әрі емес. Аузындағы газетімен Виски басын әрі-бері шайқайды. Екеуара ойын оның көңіліне жаққан сыңайлы. Арада бірер минут өткенде Бальве сатушымен есеп айырысып жатқан қызға қарап: «Пуделіңіз өте сүйкімді екен! – деп езу тарты. Жымиған қыз дүкеннен тысқа шықты. Оның ізін ала сыртқа бет-

141

теген Бальве ізіне түскен екеудің көшенің арғы бетінде тұрғанын аңғарды. Ол жаққа әдейілеп басын бұрмаса да жазбай таныды. Қонақ үйге табан іліктіргенше бірқалыпты жүрісінен танбады. Күту залына бас сұққанда әлгілердің өкшелеп қалғанын сезді. Ізін аңдушылар мұнымен тілдеспекке әрекеттенгенде, Бальве бөлмесіне беттеген-ді. Кенет ол кілт тоқтап: «Эгон, жай жүрмісің?» – деп түк білмегенсіді. «Енді мына сұрықсыз қонақ үйге тоқтағанбысың?» Эгон сауалына қарсы сауал қойды. «Әбден сорың қайнаған екен». «Мұнда бірер күн аялдай тұрармын. Мені қалай таптың?» «Жарар, бірден іске көшелік. Юргенге берген мекенжайыңды өзгертіпсің. Бұл қалай болғаны сонда?» «Пәтер жалдау деген ой көзден бұл-бұл ұшты»,– деп мүләйімсіді Бальве. «Шылым дүкеніне барғаныңда кездестіргеніміз оңды болды. Әйтпегенде Юрген енді сенің бізбен ісің жоқ деп ойлаған болар еді. Жарайды, бөлмеңе барайық». Алға түскен Бальве жоғарыға көтеріліп, есікті ашып, жайғасты. «Юргеннің бағамдауынша, қалтаңды қалыңдатып, аузың ақ майға тиіпті». «Өтірік. Қателесесің. Кейінгі аптада да, қазір де көк тиыным болса бұйырмасын. Әрі-беріден соң Юрген маған ақшаны қайтаруға бір ай мұрсат берген». Бальвенің беті бүлк етпеді. «Оның рас. Десе де, Юргеннің ойынша, сен оған ақшасын қазір-ақ қайтарып бере аласың». Бальве оған ажырая қарады. «Немене, ақшаны қазір-ақ қайтаруға бола ма? Онысы несі екен? Көк тиыным жоқ!». «Бұрқыраған ақшаңнан бересің, топас ит неме!». «Қайдағы ақшаны айтасың?» «Күні кеше ғана қанжығаңның майланғанын Юргеннің құлағы шалыпты».

142

«Мен бе? Қайдағы ақша?» Бальве таңырқаған сыңай танытты. «Банктен. Банкке жасалған қарақшылық шабуылыңнан». «Банкті мен тонады деген ой Юргенге қалай келді?» «Оның білмейтіні жер астында». «Түсінікті. Бірақ бұл жолғы пайымы шындыққа жанаспайды. Оның ақшасын қайтару үшін жарғақ құлағым жастыққа тимей жүргенін жақсы біледі. Әйтсе де, бәрі бірден бола қоймайды ғой». «Қарызды қайтаруға Юрген тағы да уақыт бере қояды деймісің», – деп сазарды енді Эгон. «Сен Юргенге 8 мың марка қарызсың! Қысылғанда қол ұшын бере қояр Юргендей тірі пенде енді табыла қояр ма екен?» «Ақшаны жерден қазамын ба?» «Банктен. Юргеннің айтуынша, сен банкті тонағанда су жаңа он мыңдықтардың банкнотымен шығыпсың». «Юргеннің есі ауысқан». Бұлтара алмаған Бальве енді кірерге жер таппай, тыпырлай бастады. Кенет Эгонның қасына ерген жігіт күртешесінен тапаншасын алып шығып, Бальвеге кезенді. «Мұның қажеті қанша?» «Юргеннің айтуымен біз сенің бөлмеңді тінтеміз». Эгон екі аттап Бальвенің жанына жетіп барды. «Бұрыл!» Олар Бальвенің қалтасында қарудың бар-жоғын қарап тінтті. Қалтасынан шылымның жаңа қорапшасы, сіріңке, жүргізуші куәлігі мен небәрі 70 неміс маркасы табылды. «Ақша қайда?» Эгон түсін суытып, оның бетіне ежірейе төнді. «Барым осы». Бальве жерге тасталған ақшаны нұсқады. Енді Эгон бөлмені тінте бастады. «Мен сенен бір нәрсе сұрайын». Кенет жанындағысына тіл бітті. «Не білгің кеп еді?» Эгон ыржиды. Ол Бальвенің қолын үстел үстіне қойғанда, анау тыпыр ете алмай қалды. Бальвенің қолын үстелдің қақпағымен қысып, тапаншасын Бальвенің

143

шынашағына кезеді. «Егер ағыңнан жарылмасаң, екінші саусағыңнан да айырыласың. Банктен түсірген олжаңның қайда кеткенін айтарсың». Жүзі ақ қағаздай бозарғанымен, Бальве маңғаз қалпынан таймады. «Қайталап айтамын. Банктегі ақшаға саусағымның ұшы да тиген жоқ. Бір тиыным жоқ. Қаласаңдар, әр саусағымды қағып алыңдар. Бірақ одан ешнәрсе өзгермейді». Эгон тапаншасын қайтадан көкке көтерді. «Тоқта. Біз алдымен Юргенмен ақылдасып алайық. Ол не дер екен?» деді жанындағысы. Эгон Бальвенің қолын босатты. «Франк, сақ бол. Бізге жалған айтпаған боларсың. Юргенмен ойнама. Бұлай әрекет ету оның көңіліне қона қоймас». Екеуі мұны жайына қалдырып, шығып кетті. Бальве дызылдаған қолын суға малып еді, жаны кіргендей болды. Енді ол төсекке қисайды. Басын көтергенде қараса, сағат тілі түскі 3-ті көрсетіп тұр. Бальве баспалдақпен төмен түсіп, далаға қонақ үйдің артқы есігінен шықты. Ізіне түскен жан көрінбейді. Көшедегі телефон кабинасына кіріп, ақшасын алып, нөмір тере бастады. Ар жағынан ашық-жарқын дауыс: «Алло?» деп жатты. «Бұл Виски атты қара пудель ерткен қыз ба екен?» «Иә, дәл өзі. Бұл кім?» «Есімім Бальве. Мен бүгін түс әлетінде шылым дүкенінде болған жігітпін». «О!» Қыз сыңғырлай күлді. «Ғайыптан ақша пайда болғанда аузымызды ашып, көзімізді жұмдық. Бірақ ақшаның сіздікі екенін бірден ұқтым». «Дәл солай. Келіп, алып кетуге бола ма? Мен сізге сосын істің мән-жайын нақтырақ түсіндіремін». «Мен Метманда Хаупт көшесі 35-үйде тұрамын. Есімім Кора Шлумбергер. Бұл мекенжайдың қайда екенін білемісіз?» «Такси алармын. Үйде боласыз ба?» «Иә, үйдемін».

144

Бальве дереу такси орталығына қоңырау шалып, такси шақырды. Есікті Кора Шлумбергер өзі ашты. Қасында бағанағы иті Виски. «Кіріңіз, Бальве мырза». Ол Бальвені қонақ бөлмеге бастап жүрді. «Бір шыны шайға қалай қарайсыз?» «Тамаша болар еді». «Жақсы. Өзіме де құямын. Айтпақшы, менің телефонымды қайдан білесіз?» «Телефоныңыздың нөмірі Вискидің қарғыбауында жазулы екен. Оны дүкенде байқап қалдым». «Қырағы екенсіз! Он мың маркадан құтылу үшін итті пайдаланған адам не істеп жүргенін білетін болар? Газеттің арасындағы ақшаға толы конвертті көргенімде...» «Мұндай әрекет – ақшаны дүкеннен аман-сау алып шығып, кейін өзіме қайтарудың жалғыз амалы болатын». «Қызық екен. Ақшаңыздан неге дүкенде мен болғанда құтылуға әрекет жасадыңыз?» Шайын ұрттап отырған Бальвенің өңі сынық. «Мен біреуге 8 мың марка қарызбын. Соңғы аптада оған ақшасын әзірге қайтара алмайтынымды, тағы екі апта күте тұруын өтінген едім. Кейін көктен сұрағаным жерден табылып, покерде осы 10 мың марканы ұтып алдым. Бүгін түс кезінде қарыздар кісінің жыртысын жыртып жүрген екеуді дүкен терезесінен көріп қалдым да, ол ақшаны итіңіздің аузындағы газетке салып жібердім. Олар менің покерден ұтысқа ие болғанымды құлақтары шалғанды. Ақшаны қайтару үшін күш қолданғылары келеді. Мұндайларды жақсы білемін. Оларға жанасып, опа таппайсың». «Қарызыңызды толығымен қайтара алатындай ұтысқа ие болған екенсіз. Онда 8 мың марканы беріп, қарыздан құтыла салмайсыз ба?» «Маған қазір ақша ауадай қажет болып тұр». «Не үшін?» «Гамбургте үлкен апайым тұрады». Балвенің қабағынан қар жауа қалды. «Әке-шешеміз жол апа-

145

тынан қаза тапқаннан кейін ол мені қамқорлығына алған еді. Енді қазір екі тізесін құшақтап, жападанжалғыз қалып, жұмыс таппаған оның ішерге асы, тігерге тұяғы жоқ. Аурухана төсегінде сарғайып жатыр. Мына 10 мың марка мен үшін аспаннан түсе қалған олжа. Бас ауырып, балтырыңыз сыздай қалса, одан айығудың қанша тұратынын ішіңіз білетін болар». «Әрине, түсінемін. Бірақ жұмысыңыздан түсер табыс жоқ па?» Бальве мұңайған кейіп танытты. «Мен құмар ойындардан түсетін ақшамен жан бағамын. Егер ұта қалсам, алақайым алтау. Оны сіз әрине білесіз. Осы жолы алты айда қолым жүрмей-ақ қойды». Ол шайын ішіп тауысты. «Енді ақшаны қайтарсаңыз. Түстен кейін Гамбургке жүретін едім». «Онда әлі уақытыңыз бар. Айтыңызшы, сіз қарыздар адамға соңыңызға түскен екі еркектің қажеті қанша?» Бальве сол қолын қалтасынан алып шығып, шынашағын көрсетті. Қыз ыршып түсті. Шынашағы көгеріп кетіпті. Саусағы ауырғанда Бальвенің жаны көзіне көрінді. «Сұмдық екен! Шынашағыңыз қимылдай ма? Әлде сынған ба?» «Білсем бұйырмасын». «Дереу дәрігерге барыңыз». Қыздың жан дауысы шықты. «Сіз ақшаны берісімен дереу дәрігерге барамын». Қыз оған тағы бір шыныаяқ шай ұсынды. «Білесіз бе? Сізге ақшаны бермек болғам. Бірақ оларды қайдан табам? Бюрода қызмет істейтін ағама қоңырау шалып, көрген-білгенімді айтқан едім. Ол сіздің қалайда хабарласатыныңызды айтты». Тықыр таянғанын сезген Бальведен маза кетті. «Сонымен, фройляйн Шлумберген, ақша қайда?» Қыз терезе алдындағы жазу үстелін көрсетті. «Ана үстелдің ішінде. Бірақ ағам келгенше күте

146

тұрыңыз, Бальве мырза. Ол жолда келе жатыр. Бірекі минутта келіп те қалар». «Қалайша?» Бальвенің қаны басына шапшыды. «Ол сіздің нақты кім екеніңізді білгісі, төлқұжатыңызды өз көзімен көргісі келеді. Ағамның айтуынша, мұнша мол ақша...» Бальве ақшаны тезірек алып, табанын жалтыратқысы келді. «Ағаң қорғаушы ма?» «Жоқ. Полицияда банкке шабуыл жасау бөлімінде істейді». Бальвенің көздері атыздай болды. «Оған ақшаның мөрін көрсеткенімде, дәл осы банкноттардың банктен ұрланғанын айтты». Бальве орнынан атып түрегелді. Осы сәтте сырттан әлдебіреудің жүгіре басып келе жатқанын естіді. Біткен жері осы. Өңі шүберектей бозарды. Полиция қызметкері Шлумберген әріптесімен мұны тұтқындаған кезде де тіл қатпады.

кУƏГер НеМесе қорыққАНҒА қос кӨрІНер Уве зергерлік бұйымдар дүкенін ашып кіріп, есігін дыбысын білдірмей жапты. Бірінші қабаттағы жарық пен дабылды өшірген соң «сатып алуға» кірісіп кетті. Бұл жолғы жымқыруын ол бүгешүгесіне дейін жоспарлап, тыңғылықты әзірленіп, сауысқандай сақтанды. Енді оған ешкім де, ештеңе де қолбайлау емес-тін. Әр аттаған қадамына дейін алдын-ала мұқият зерделеп, тиянақтады. Ғимараттың жоғарғы қабаттарында бюролар орналасқан. Ал екінші қабатында әйелдер мен ерлер киімдері тігіншісінің бөлмелері орын тепкен. Ғимаратта дәл осы сәтте тірі пенде жоқ еді. Бұл жолы Уве іске жалғыз өзі кірісті. Соңғы ұрлықтан кейін басқа куәгерлер Увенің аузын ақ айран қылып, сатып кетуінің соңы мұның он жыл өмірін темір тордың ар жағында өткізуіне алып келді. Абақтыдан жексенбі күні еркіндікке шыққан кезде оның оқығаны «Егер әділетсіздік жасасаң, оны қайткен күнде біреу көріп тұрады» деген сөздер болды. Осы сөйлем оның есінен бір шықпай қойды.

147

Зергерлік бұйымдар дүкенінің артқы бөлмесіндегі көне сейф қиындықсыз лезде ашылғанда Увенің тіптен жыны келді. Оның бұл саладағы шеберлігінің қажеті де болмай қалды. Ол сейфтегі лағылға қоса, басқа да бағалы тастарға қол салды. Білезік, сырғаларға саусағының ұшын да тигізбеді. Ол бұл жолы шындығында дін аман кеткісі келді. Жақын маңдағы шіркеу қоңырауының үш рет соққанынан сағаттың таңғы үш екенін білді. Бір сағаттан кейін бұл арадан кезекті бақылау жүріп өтеді. Увенің ойлағаны жүзеге асатын болса, тездетіп бұл арадан көзін жоғалтуы тиіс. Ол өзі үшін тіптен қауіптенбеді де. «Мамандығыңызды өзгертіңіз. Сізге тынышырақ жұмыс керек. Электрик болып істеңіз», – деп кеңес берді мұның денсаулығын тексерген абақты дәрігері. Дәрігер тіпті істі болғандарды жұмысқа алатын шеберхананы да атады. Кенет зергерлік бұйымдар дүкенінің алдына біреу келіп кідірді. Сөйтсе желдің өтінен ықтаған біреу шылымын тұтатып алғысы келген екен. Дереу қалтасынан тапаншасын алып шыққан Уве сырттағы еркекті нысанаға алды. Ол жүріп кеткенде ғана жұмысын жайбарақат әрі қарай жалғастырды. Қолы қолына жұқпай шапшаң қимылдаған ол ісін межелеген мерзімінен әлдеқайда тез тындырды. Енді бұл жолы ол артына із қалдырмай кеткісі келді. Бұл кезде қала өлі ұйқы құшағында болатын. Көшеде қыбырлаған жан жоқ. Тысқа шыққан ол түнгі ауамен терең тыныстады. Осы сәт өзін керемет еркін әрі қауіпсіз сезінгені соншалық, тіпті көлігіне қайтадан келіп отырған кезде де бірден жүріп кетпеді. Алдымен дыбысын білдірмей жүру үшін аяқ киімінің сыртынан киген шұлығын, моторына от алдырмас бұрын жайбарақат отырып қолғабын да шешті. Кенет ғимараттың екінші қабатының терезесінен еркектің бейнесі қылаң берді. Әлгі еркек төмендегі бұған қарап тұр. Мүмкін емес. Тіпті жоғарыда тұрған еркектің Увені көре алмасы анық. Кенет «Қайткен күнде де біреу көріп тұрады!» деген

148

сөздер есіне сап ете түсті. Сол қолымен машина терезесінің шынысын ашып жатып оң қолымен тапаншаның шүріппесін басып қалғанда екінші қабаттағы терезенің күлпаршасы шықты. Уве тез арада жүріп кетпекші болғанымен, орнынан қозғала алар емес. Зәре құты қалмай әлгі шынысы сынған терезеге қарап еді, әлгі еркек бұған әлі қарап тұр. Ештеңе де өзгермепті. ...Полиция келіп жеткенде Увенің көлігінің моторы дүрілдеп тұрды. Өзі рөлдің үстінде жатыр. Шақырған дәрігер «жүрек талмасы» деді. «Бірақ атылған оқты өз құлағыммен естідім ғой» деді хабар берген еркек. Сосын ол: «Қараңыздар, мында сынған шынының ұсақтары жатыр ғой – көріңіздерші!», – деді тағат таппай. Сонда ғана олар екінші қабаттағы терезенің сынғанын көрді. Полиция қызметкерлері зергерлік бұйымдар дүкенінің үстіндегі тігінші бөлмесіне кірді. Терезе тұсында витрина манекені сыртқа қарап тұр екен. Атылған оқ басын тесіп өтіпті.

ХАННо ЖƏБІрлеНУГе Жол БерМеЙдІ Белгілі журналист және театр сыншысы театрдағы қойылым бітер-бітпестен сыртқа беттеді. Артур Розенбергер қойылым көрермендердің көңілінен шығып, ду қол шапалақтағанын газет редакциясына баруға таксиге отырып жатқанда да естіді. – Көрермен қойылым өте сәтті шықты деген пікірде, – деп ойлады Артур Розенбергер, – спектакль әрине жалпы алғанда жаман шыққан жоқ. Бірақ басты рольде ойнаған Янс Ханноның ойыны сұмдық болды. Ол мүлдем ойнай алмады. Розенбергердің аты актерлерден кәсіби шеберлікті талап ететінімен шыққан. Оның сыни мақалалары көрермендердің пікірінен алшақ жатады. Актерлердің арғы-бергісінен өтіп, сынап-мінеп жазудан ол өзіне ерекше бір ләззат алатын. Ал мына Ханно... Оның осы жолғы сыни мақаласы өте өткір

149

жазылғаны өз алдына, жанды жерден тіліп өткендей болып шықты. Мақаласында ол тіпті Ханноға актерлікті тастап, басқа мамандықты меңгергені жөн депті. Ертеңгісін бұған Ханноның менеджері Бернд Дросте қоңырау шалды. «Янс сіздің сыни мақалаңызды оқып, ашуланды. Оның мұншалық кейігенін көрген емен, себебі Янсты көптен білемін. Ол жайлы не себептен бұлай жаздыңыз? Янс Ханно рөлін соншалықты жаман ойнаған жоқ қой. Оның енді қандай әрекетке баратынын білмеймін, қаралауға қалай дәтіңіз барды? Ханноның жігері құм болды, дәл қазір ешкіммен сөйлескісі жоқ», Розенбергер Бернд Дростемен бұрыннан танысбіліс болғанымен, сыни мақаласы жайлы онымен тәжікелесуді қажет деп таппады. «Егер ол сынды көтермесе, тездетіп басқа жұмыс қарастырсын» деп салқын ғана жауап қатқан ол қош айтысты. Кешкісін Розенбергер пәтерінде шағын отырыс өткізді. Сағат 11-де қайтуға бет алған қонақтарын үйдің сыртқы есігіне дейін шығарып салып, пәтеріне қайта оралса, есігі айқара ашық. Қараса, қоңыр диванында я көктен түскені, я жерден шыққаны белгісіз Ханно отыр. Оның суық жымиысы Розенберге түрпідей тиді. – Қонақтарыңызды үнемі осылай салқын қарсы аламысыз? Ішуге ешнәрсе ұсынбаймысыз? Сізге алыстан ентігіп жеттім. Қалжырап әрі жаурап отырған жайым бар, – деп күлді Ханно. – Кеткеніңізді қалар едім. Розенбергер дегбірсіздене пәтерінің есігіне жетіп барды. Орнынан саспай көтерілген Ханно әлі жиналмаған дастарханға барды. Онда меймандардан желінбей қалған салаттар, шошқа еті, нан, тәтті нан, ірімшік, бұзау етінен әзірленген тағам тұр еді. – Дастархан жаман емес. Хм-м, бұзау етінен пісірілген тағам, оған қоса тәтті нан. Ханно брэндиді қолына алып, жайбарақат үстелді айналды. – Бұл енді шектен шыққандық, – деп Розенбергер телефонға жүгіріп еді, Ханно алдын кес-кестеді. «Сабыр сақтаңыз! Алдымен сөйлесейік те».

150

Брэнди құйылған рөмкені алған Розенбергер ызадан булыққаны соншалық – қолындағыны әзер ұстады. – Не болды сонша? Театр сыншысын да үрей билей ме? – деп мысқылдады Ханно. Рөмкедегі брэндиді өңешіне құя салған бұл болса: – Сөйлеңіз. Айтатыныңызды айтып, табаныңызды жалтыратыңыз, – деді ызаланып. – Мен театрда 12 жасымнан ойнап келемін. Театр – менің үйім, сіз соны түсінемісіз? Актер аптықпай, нығарлай сөйледі. – Иә. – Жақсы. Мені актерлікке бір-ақ түн ойланып келмегенімді енді білген боларсыз. Әрине, бәрі оңайлықпен келмейді. Мен де қиын кезеңді бастан кештім. Сондағы түйгенім: біреудің мені жәбірлеуіне жол бере алмаймын! Қолын қалтасына апарған ол жып еткізіп тапаншасын алып шықты. – Мынаны көріп тұрмысыз? – тапаншаны көргенде Артур Розенбергердің зәресі ұшты. – Тапаншаны әдейі сіздей сыншылар үшін алдым. Мұны қайдан алғанымды білесіз бе? – деп ызғарланды Ханно. – Жоқ. – Менің ең жақын досым осы тапаншамен атылып қалды. Ол да мен сияқты актер болатын. Бірақ түбіне сыншылар жетті. Егер ол тапаншасын қазір көрген болса, қуанар еді. – Сіз өтірікті шындай айтады екенсіз. Қорқытпақсыз ғой, солай ма? – деп қалтырады Розенбергер. – Ерігіп тұрған мен жоқ. Ендігі кезек сіздікі, Розенбергер. – Жоқ, әзілдеп тұрсыз, – десе де, іс насырға шаба ма деп қауіптенді. – Өкінішті. Менде басқа жол жоқ ендеше. Сіз мені иттің етінен жек көресіз. Кезінде актер болғыңыз келгенімен, қолыңыздан келмеді. Сосын да мен сияқты актерлерде есеңіз кеткендей сынапмінеп, түбіне жеткіңіз келеді. Екі көзі тапаншада тұрған Розенбергер үрейін жасырмақ боп әрекеттенді. Мұның қалтырап,

151

қорқып отырғанында шаруасы жоқ Янс Ханно сөзін әрі қарай сабақтады. – Қазір шағын оқиға болмақ. Сіздің атылып қалғаныңызды көрген полицияға ертең бәрі қолмен қойғандай түсінікті болады. Қонақ қабылдап, біраз іштіңіз, сосын тапаншаны айналдырдыңыз... Осы сәт Ханно актердің көздері атылатын мылтықтың аузындай үрейлі көрінді. – Не болды? Жағдайыңыз жақсы ма? – деп күлген Ханно тапаншасымен Розенбергке таяды. Артқа ақырын шегініп, үстелге тірелген ол дастарханнан қолға ілігер бірдеңені іздеді. – Қорқайын дедіңіз бе, Розенбергер мырза? Сіздей сыншылардың мүддесі басқаларды қорқыту емес пе еді!? Осы кезде Розенбергердің саусақтары брэнди бөтелкесіне тиді. «Енді көмегім тиетін шығар» деп Ханно оған сұстана қарағанша болмай, Розенбергер бөтелкені жіберіп қалды. Брэнди қос жанарының ортасына дөп тиіп, көзінің оты жарқ еткен актер аузын ашқан күйі еденге дыбыссыз сылқ етті. Ханноның мерт болғаны анық. Қолына Янс Ханноның тапаншасын алған Розенбергер абдырап тұрып қалды. Полицияға хабарлау керек деген оймен телефонға бара бергені сол еді, есік қоңырауы шылдыр етті. Келген Бернд Дросте екен. Өзі бұған қарап жымияды. – Ол керемет ойнады ма? Ханноны айтам, рөлін асқан шеберлікпен орындады ма? Сіз ғой онда әртістік қабілет жоқ дейсіз, – деп қарап тұр. Тілі күрмелген Розенбергер еріксіз саусағымен тапаншаны айналдырды. Қараса тапанша оқталмапты. – Янс, қайда жасырынып қалдың? Жауап берсейші! – деп күле сөйлеген Бернд үйге ене берді...

оН Мың НеМІс МАркАсы тІПтеН кӨП еМес Доктор Брендель «Келесі кіріңіз!» деп күту залының есігін ашысымен, ішке соңғы паци-

152

ент кірді. Жүзі қатқылдау, сұсты, алпамсадай, қырықтың қырқасына шыққан оның костюмі қонымсыз көрінді. Дәрігердің жанына барғанда да қалпағын шешпеді. Бөлменің қақ ортасына тұрған ол орындығына жайғасып жатқан дәрігерге зерделей қарап: – Қызметтес дәрігер кетіп қалған ба?– деп сұрады. – Иә, оның шаруасы болып қалды. Бүгін біраз адамды қабылдап, үйге тезірек қайтсам деп дегбірсізденіп отырған дәрігер мұның сауалының астарына мән бермеді. Кенет әлгінің кішкентай балғамен медициналық құрал салатын шкафтың шынысын бір періп, күлпаршасын шығармасы бар ма! Төбесінен жай түскендей орнынан атып тұрған дәрігер бұған екі аттап жетіп келді. – Есіңіз ауысқан ба? Бұл не деген ақымақтық? Шектен шыққандық қой! Оның сөзін маса шаққан құрлы көрмеген пациент сынған шынының бірін қолына алып, қағаз умаждағандай күтірлетті. – Мен – Макс Грунертпін. Тапаншам бар, – деп қарқылдай күлген ол күртешесінің қалтасын меңзеді. – Сізге не қажет? Атайын деп пе едіңіз? Ақымақтық жасамай тұрғанда табаныңызды жалтыратыңыз. Дәрігер Брендель ашудан түтігіп кетті. – Бұйымтайымды орындасаңыз, көз алдыңыздан ғайып боламын, – деп ол Брендельді кеудесінен итеріп жібергенде, ол креслосына сылқ етті. – Мұнда ақша ұстамаймын. Ал қылмыс үшін берер тиыным да жоқ. Жан дауысы шыққан Брендельдің есіне телефон түсіп, қоңырау шалуға әрекеттеніп еді, Макс Грунерт телефон аппаратын лақтырып жіберді. – Брендель, неге олай істейсіз? Сіздің орныңызда мен абайлаушы ем, бұл қауіпті іс қой. Жалма-жан қалтасынан тапаншасын алған Макс дәрігерді нысанаға алды. «Қане тез» – деп сұрланған ол енді санитар төсегі тұрған бұрышты меңзеді. – Мен не істеуім керек сонда? – Жатасыз!

153

Дәрігер істің насырға шауып, өміріне қауіп төнгенін енді анық сезгендей. Тығырыққа тірелді деген осы. Макс көз ілікпес жылдамдықпен мұны санитар төсегіне таңып тастады. Көңілі жайланған ол дәрігер Брендельдің креслосына жайғасып, көңілдене: – Сонымен, ақша қайда? – деп шіренді. – Сол жақ қорапта. Макс кассадан бір-екі банкнотты алып санай бастады. – 95 неміс маркасы жұмырыққа жұқ емес. Кейіген кейіп танытқан ол санитар төсегін үстіндегі дәрігермен қоса жылжытып, жерде жатқан телефонға алып келді: – Ақшаңыз Неміс банкінде ғой, әлде...? – Иә, – деді жұлып алғандай дәрігер. – Банк филиалы осы үйдің астыңғы қабатында ғой. Ол дәл қазір жабылды. Өкінішке орай 10 минут бұрын жабылыпты. Мені ұзақ күттірдіңіз. Сондықтан да қазір банкке қоңырау шалып, 10000 неміс маркасы шұғыл қажет дейсіз. Ал ақшаның неге қажет екеніне сылтау ойлап табасыз. Сосын банктің артқы есігіне бір адамды жіберетініңізді, ақшаны соған беретіндерін айтасыз. – Есіңіз ауысқан! Дәмесінің зорын қара! Брендель ызадан булығып айқайлады. Бірақ Макс бір қолына тапаншасын ұстап, екіншісімен телефонды Брендельге апарған соң амалы қалмады. – 10000 неміс маркасы Сіз үшін сөз боп па? Солай емес пе? – деп жатты Макс дәрігер банкпен сөйлескен соң. – Маған аса көп ақша қажет емес. Бұл ақшаға жазды Канадада өткізбекшімін. – Онда барғанда асығыңыз алшысынан түседі деп әсте ойламаймын, – деп тістенді Брендель. – Тілегіңізге рахмет. Макс төсекке таңулы жатқан дәрігердің жіптерінің мықты байланғанын тағы бір мәрте тексеріп шықты. – Ал мынау ойыншық тапанша. Ұлыңызға табыстаңыз. Көпке шейін Макс Грунертті есіңізге салатын болады.

154

Тапаншаны үстелге қойып, шамды өшірген ол тысқа шығып кетті. Байлауда жатқан Брендель көгендеулі қозыдай. Тыпыр етуге шамасы жоқ. Айқайлайын десе, жұмыс аяқталған. Тірі пенде жоқ. Ең дұрысы көз шырымын алып, уақыт ұттыру. Бір сәт көз алдынан көлбеңдеп Канада, оның сұлу табиғаты мен көгілдір көлдері, құлаққа ұрған танадай тыныштығы, мұның маңдай терімен жиғантергеніне емін-еркін тынығып жүрген Макс Грунерт өтіп жатты. Осы сәт мұның да сол жаққа тартып кеткісі келді. Осылайша қанша жатқаны есінде жоқ. Бір кезде құлағына сырттан еркектердің дабырлаған дауыстары талып жетті. Дауыстар жақындай түсуде. Кенет есік ашылып, шам жағылғанда ол екі еркектің ырыққа көнбей, қарсылық білдірген Максты әкеле жатқанын көрді. – Мына кісі шыға беріс есіктің алдында құлап түсті. Тезірек жәрдем көрсетіңіз. Бұл бір қолайсыз жағдай болды. Жарақаттаныпты, қан ағып жатыр. Енді жүгіре де алмас, – деп жатты жаны ашыған банк қызметкері оның бұлқынғанына қарамай. «Біреуге ор қазба, өзің түсесіңнің» кебін киген Макс Грунерт банк қызметкерлерінің «көмегімен» қалтасындағы он мың маркасымен әлгінде ғана өзі көзіне көк шыбын үймелеткен доктор Брендельдің алдынан бір-ақ шықты.

қАЙтАлАНБАс лАҒыл тАс «Мына лағыл тас керемет. Мұндай тас енді қайтіп қайталанбас. Бұл менің аса құнды затым», – деді ақырын ғана зергер Бердер. «О!» – деп таңданды үлде мен бүлдеге оранған жас келіншек. «Сүйіктім, саған алқа ұнай ма?!». Еркек оның жүзіне барлай қарады. «Ұнай ма дейсің бе?», – деп таңданды келіншек. «Ұнай ма? Бұл лағыл тас ғажап қой. Мұндай тасты өмірімде көрген емен...» «Алқа қанша тұрады?», – деп сұрады енді еркек. Сол-ақ екен, Герман Бендерден маза кетті. Жы-

155

лына бірді-екілі кісінің осы лағыл тасқа көзі түсіп, қызығушылық танытқаны болмаса, әдетте дүкенге бас сұғушылар салған жерден бағасын сұрай бермейді. Ал бағалы тасты сатып алғысы келгендермен ол әр кез ұзақ әңгімелесетін. Әңгімелері тіпті бірнеше күн мен аптаға созылғанымен, әлі күнге лағыл тасты сатып жіберудің сәті түскен емес. Өйткені тастың бағасы жер-көкте жоқ баға. Шарықтап тұр. «Тас, әрине, арзан емес», – деді Герман Бендер енді сақтана. «Түсінікті», – деді еркек қысқа қайыра. «Қанша тұрады?» Зергер Бендер терең тыныс алды. «100 мың». Дүкендегілерді бір сәт үнсіздік биледі. Қымбат тастың елде-күнде жоқ құнын естіген әйел қарсылық білдіргендей еркекке үдірейе қарай беріп еді, ол қарсыласпа дегендей сыңай танытты. Дүкеншіден: «Чек аласыз ба?», – деп қана сұрады. Герман Бендер абдырап, үнсіз тұрып қалды. Дүкендегі екі сатушы әйел де өз құлақтарына өздері сенер емес. «Бірақ 100 мың марка дәл қазір қалтамда жоқ», – деп қабақ шытты сатып алушы. Оның жүзіне қараған зергер: «Әрине, – деді көңілдене. – Біз сақтануымыз керек. Жылдамдатуға тырысамыз. Қане, енді жайғасыңыздар». Зергер Бендер ерлі-зайыптының басқа бөлмеге баруын өтінді. Сатып алушы қалтасынан чек алып шығып, толтырып, оны зергерге ұстатты. Чекке бір сәт зер сала қараған Герман Бендер іле оны сатушы әйелге берді. Сатып алушы чекке «Карл Шюрман» деп қол қойды. Арада он минут өткенде зергер Бендер чектің дұрыстығына көз жеткізді. Одан кейінгі бес минут ішінде Карл Шюрман мен жас келіншегі дүкеннен лағыл тасты алып шықты. Өзіне-өзі дән риза Герман Бендердің иығынан жүк түскендей болды. Бір сәт езуіне күлкі үйірілді. Мұндай қомақты түсім күнде бола бермейді. Лағыл тастың құндылығында сөз жоқ. Әрі асқан

156

шеберлікпен соғылған. Әйтсе де осы лағыл тас аздап ақаусыз да емес еді. Көрінер-көрінбес ақауы құнын түсіріп тұр. Бірақ ол олқылықты тек маман ғана байқай алады. Содан бері оған тастың құнына 40000 марка қосып сатып жіберудің сәті бір түспей қойды. Тіпті осы лағыл тас үшін тым құрығанда 60000 марка алса да, ұпайы толық болар еді. Арада бірнеше апта өткенде зергерлік бұйымдар дүкеніне келген Карл Шюрманды Герман Бендер жазбай таныды. Тіпті қаны басына шапшыды. «Қайырлы күн, Шюрман мырза!», – деп жымиды ол. «Сізбен қайтадан жүздескеніме ризамын. Қандай көмек көрсетсем болады?» Жас жігіт қатқылдана қолын қалтасына салғанда Герман Бендердің бойын үрей билеп, біреу үстінен мұздай су құйып жібергендей болды. Қалтасынан визиттік картасын алып шыққан Карл Шюрман зергерге ұсынып жатып: «Міне, мынау келесі аптадан бастап біздің жаңа мекенжайымыз. Жағдай былай. Лағыл алқасына есі кеткен әйелімнің ала таңнан құла кешке шейін айтатыны да сол тас. Оған тағы бір бағалы дүние әперсем деймін. Құрып кеткенде дәл осындай сый жасасам. Әйелімнің туған күніне тағы бір лағыл тас сыйға берсем, оның алақайы алтау болады. Бұл жолы енді білезік тарту етсем деймін». «Лағыл тастың көлемі де, бағасы да алдындағыдай болғанын қалайсыз ба?» «Иә», – деп жымиды Шюрман. «Бұл мүмкін емес». Герман Бендер күрсінді. «Дәл осындай шеберлікпен жасалған лағыл тас енді кездесе қояр ма екен?» «Өкінішті. Бірақ ақшаға бәрі де мүмкін дегенім ғой. Жоқ болса тапсырыс беру жағын ойластырыңыз. Лағыл алқа туралы мәліметіңіз бар ма?» «Мырзам, бізде бәрі бар». Герман Бендердің аузына құм құйылды. «Жақсы. Лайықты лағыл тапсаңыз, маған дереу қоңырау шалыңыз». Визиттік картада «Хелен мен Карл Шюрман» деп жазылған. Онда қымбат қонақ үйдің мекен-

157

жайы көрсетіліпті. Зергер лайықты деген лағыл тасты іздеп, алдымен Америкаға сұрау салды. Алты аптадан соң Канада, Орталық, Оңтүстік Америка мен Еуропадан сұрастырып көрді. Етене таныс, тіптен құлағы шалған белгілі деген аукциондарды шолғызды, ең мықты деген шеберхана атаулыға жазып, жүздеген зергермен байланысқа шықты. Ол екінші лағыл тасты айлар бойы іздеп, әуре-сарсаңға түсті. Бірде Рангун қаласынан бір азиялық іздеген тасты таптым деп хабарласты. Бірақ тастың иесі оны сатуға бейіл емес көрінеді. «Мүмкіндігінше тастың құнын түсіртуге тырысыңыз», – деді Шюрман Бендер оған қоңырау шалғанда. Біраз күннен кейін Герман Бендер лағыл тастың қожайынымен жүздесті. Бетіне майы шығып, іркілдеген бай: « Ол тас өте қымбат тұрады», – деді. «Айтыңызшы, тасты мен неге сатуым керек. Ақшам жетеді. Оны қажетсініп отырғаным жоқ. Бірақ маған осы бір шағын жалт-жұлт еткен тас қажет. Өйткені мен сол лағыл тасты жанымдай жақсы көремін», – деді ол тасты көрсете. Герман Бендер бір қарағанда-ақ тастың алғашқы лағылдан айырмасы жоқ екенін аңғарды. Бір аптаны қажет еткен зергер кейін Карл Шюрманмен телефон арқылы хабарласқанда «Лағыл тас керемет. Қайталанбас тас! Бірақ ұсақ тастары орнынан қозғалған сияқты. Қожайыны тасқа 350000 марка сұрап отыр», – деді. Бәрін бір сәт ой елегінен өткізген Шюрман: «Алыңыз», – деп қатқыл дауысымен келте қайырды. Герман Бендер банкке барып, бүкіл ақшаны чемоданға толтырып, әлгі саудагердің талабы бойынша қолына ұстатты. Чекті қажетсінбеді де. Үйге келген соң зергер лағыл тасқа зер салды. Ол бұрын-соңды көрмеген баға жетпес керемет тас еді. Бірақ тас Шюрмандар сатып алған тас сияқтанды. Тастың осы түрінің білгір маманы Эдуард Клингер лағылды мұқият қарап шықпақ болып дүкенге бас сұқты. «Саған мына тасты өткізіп жіберудің сәті түскен екен!» – деді ол дауыстап.

158

«Қателесесің! Сен айтып тұрған тас баяғыда сатылып кеткен. Мынау басқасы. Жаңасы. Бірақ бұл да өтіп кетті!» – деп жауап қатты Герман Бендер. Сарапшы лағыл тасты қарап шықты. «Нақтырақ жауабын бір-екі күннен кейін айтамын. Тасты алып кетіп, тағы да мұқият қарап шығамын. Бұрындары тастың бір жерінде кішкене ақауы болған еді. Мына тастың да дәл сол жерінде ақауы бар сияқты. Егер солай болып шықса, онда дәл сол тас болғаны!» Герман Бендердің жүзі қуарып кетті. Ол енді жанын қоярға жер таппай мазасызданып, телефонға жүгіре басып, Шюрман тоқтаған қонақ үйдің телефон нөмірін тере бастады. «Өкінішті. Бірақ ерлі-зайыпты Шюрмандар осыдан екі күн бұрын кетіп қалды. Мекенжайларын қалдырған жоқ», – деді ар жағынан әйелдің дауысы.

ƏкеМе АлМА ƏкелеМ Полиция қызметкері Карл Шустер жұма күні кешкісін сағат 19 шамасында Кельн бағытындағы пойызға отырды. Купесінде екі еркек отыр. Салмағы 200 фунт тартатын түйенің жарты етіндей семіз еркек мынадай аптапта әрең отырған сыңайлы. Ал оның қасындағы екі езуі екі құлағында отырған жас жігіттің екі көзі далада. Семіз еркекке қамқор боп отырған сияқты. Бірқалыпты терең тыныстап отырған семіздің көзі ұйқыда. «Мазалағаныма ғафу етіңіз? Әкеме қамқор боп отырғаным рас. Купеде ол міне тағы да ұйқыға кірісті,» – деп, жас жігіт Карл Шустерге ақырын ғана үн қатты. – Иә, сонда әкеңізге төнер қауіп не? – деп күлді Карл Шустер. – Қауіп не деймісіз? Мәселен, ол қалтасындағыдан қағылып, тақырға отырып қалуы әбден мүмкін ғой! Алыс жолда кіммен бірге келе жатқаныңды біліп болушы ма еді! «Адам аласы ішінде» деген. Жаныңа жайғасқан жан бір қарағанда сүттен ақ, судан таза көрінгенімен суық қолды сұғанақ боп шығады. Мысалы, ол әкемнің қалтасындағы алтын сағатын қағып кетуі ғажап емес қой. Қараңызшы, сағатты қалтасына сала салған. Егер оны жымқырып кетсе сезетін емес», – деп күйінді ұлы.

159

– Сонда да, меніңше, әкеңіз қалтасына суық қолдың сүңгіген сезген болар еді», – дейді Шустер мырза жайбарақат. – Сезе ме, жоқ па, анықтап көрейік. Мен әкемнің сағатын дымын білдірмей алайын, кейін оған қандай аңғал екенін айтамыз. Келістік пе? – деген ұлдың пікірі басқа. Шындығында Шустер мырза мұнымен келісіп отырған жоқ. Оның ойынша, баласы әкесімен бұлай ойнамаса керек. Бірақ бұл аузын ашқанша болған жоқ әкесінің сағатын жайлап қана алған ұл көзді ашып-жұмғанша тығып үлгерді. Семіз еркек сезер емес, жайбарақат ұйықтап отыр. Осы сәт пойыз Пфорцхайм вокзалына келіп жетті. Лып етіп орнынан тұрған баласы: «Әкеме екі алма алып келе қояйын, ол сүйсініп жейді», – деді жымия. Сәлден кейін терезе жақтағы семіз еркек ұйқысынан оянып, купе ішіне айнала көз тастады. Шустер мырза: «Ұлыңыз әлгінде ғана Сізге екі алма алып келуге кетті», – деуі мұң екен, семіз еркек бір сәт тілсіз қалды да, сосын: «Не деп тұрсыз? Түсінсем бұйырмасын». «Ұлыңыздың Сізге екі алма алуға кеткенін, қазір қайтып келетінін айтып тұрмын!», – деп түсіндірді Шучтер мырза. «Мен Сізді әлі де түсінбедім. Менде ұл жоқ!», – деп кеңкілдей күлді ол. Осы сәт полиция қызметкерлерінің санасына бір ой сарт етті. Пворцхаймды жақынырақ білу үшін саяхатын осы қалада аяқтаса қайтеді. Әрине мұнда тамашалайтын жер де шамалы ғой. Әйтсе де экскурсоводтар қаланы өнеркәсіп қаласы деп жатады... Полиция қызметкері К. Шустер өзінің көзін бақырайтып қойып, сағатты жымқырып, өзін мына семіздің ұлымын деген «ұлдың» ізіне түсті.

ХериБерттІң ХоББиІ Далада соққан самал желден көктемнің лебі сезіледі. Екі қолын қалтасына салған Хериберт Патцель жұқа пальтосымен жалаңбас қыдырыстап келе жатты.

160

Хериберт хоббиінің осымен біткенін сезеді. Өйткені бүкіл қала оның соңына шам алып түскен. Апта сайын жергілікті баспасөз беттерінде Хериберт жайлы «Басқаның көлігімен ойнаушы тағы да қалада» немесе «Автомобильге қатты қызығатын адам» десе, енді бірі «Бейтаныс жан автомобиль иелерінің көлігіне қауіп төндіруде» деп жарыса жазып жатты. Ол өзін тауып полицияға тапсырған адамға жақсы сыйақы берілетінен де, өзіне айыппұл төленетінен де хабардар. Бұл әдетке осыдан екі жыл бұрын қалада өзінің автомобиліне кенеттен көзі түскен сәтте кіріскенді. Сол күні автокөлікті сатып алуға әйелі ықпал етті. Басында бәрі де ойдағыдай болып көрінген. Бірақ автокөлігінің есіктері дұрыстап жабылмайтынына, кілтінің салынбайтынына Хериберттің жыны келетін. Рөлге отырған ол қаланы қақ жарып өтіп, көлігін сайын далаға алып келді. Жолай Герлингеннің далабын сатып алып, машинасына салып қойды. Осы қылығымен әйелін ыңғайсыз жағдайға душар етті. Машинасы табылды деген хабар келіп жеткенше үш күн бойы зәресі зәр түбіне кетті. Осы оқиға Хериберттің әдеттен тыс әдетінің «бісмілләсі» болатын. Міне, содан бастап апта сайын ол кілтімен ашылған көліктерді қағып кететін болды. Көлікті ешқашан шын ұрлаған емес. Көлікті біраз ғана айдап, кейін табылатындай, еш жеріне сызат түсірместен аман-сау бір алаңқайға апарып қойып кететін. Хериберт үнемі көліктің қобдишасына шағын сәлемдеме тастауды да естен шығармайтын. Енді міне, жеткен жері осы болды. Соңғы аптада «қағып» кеткен көлігі тастап кеткен жерінен ізім-ғайым жоғалған. Енді ол бармағын тістеп қалды. Аспанды бұлт торлап, қатты нөсерлеткенде, Хериберт Патцель үйге қайтуға ыңғайланды. Саябақтың жанында кетіп бара жатқан ол кілт тоқтады. Қараса, су жаңа қан қызыл спорт машинасы тұр. Құдды бір Хериберт Патцельді күтіп тұрғандай. «Ауру қалса да, әдет қалмайды» деген. Жайлап басып машинаға таяды. Есігі дұрыс жабылмапты. «Мына көліктің иесі салдыр-салақ біреу екен», – деп ойлады Хери-

161

берт. Жан-жағына қарап, «кім бар мұнда?» деп дауыстап еді, тіл қатқан жан болмады. Айналада көзге түскен тірі пенде жоқ. Қайтадан көлікке қайтып келді. Мұның иесі әйел адам болуы ықтимал. Кәдімгі әйелдер көлігі екен деп ойлады ол. Көліктің қобдишасын ашқанда далаптың жанында жатқан көлік құжаттары мен жүргізуші куәлігін көрді. Жеңіл көлік Аннелизе Римерн деген біреудікі, жүргізуші куәлігіндегі суретте жап-жас сұлу әйел. Көлігін мына жерге неге қалдырды екен? Оның жіті жанары саябақта тұрған спорттық көліктің жанындағы басқа бір көлік доңғалақтарының ізін қалт жібермеді. Е, бұл жерде біреумен кездескен ғой деген ой келді басына. Аннелизе Ример әрі қарай отырып кеткен машинаның іздеріне қарағанда салмағы ауыр сияқты көрінеді. Өйткені оң жақ доңғалағы жерге тереңірек ендепті. Әрине, басқа көліктің доңғалағы бүлінген соң ауыстырған. Мына көлікті тағы бір рет айдап әкетсем! Соңғы рет! Машинаға от алдырған ол сырғи жөнелді. Екі шақырымдай жол жүріп өткен кезде доңғалақтың қызыл қақпағын байқады. Басқа көліктің доңғалағы. Ол көз ілеспес жылдамдықпен доңғалақты ауыстырып, қызыл қақпағын қалдырды. Бұл Alfa Romeo машинасы болатын. Көліктің радиосын қосқан Хериберт енді бойжеткенннің қобдишасына қандай сыйлық тастасам дегенді ойға алды. Машинаның еденіндегі қызыл түсті шаңға қарағанда иесі теннис ойнайды-ау шамасы. Жарты сағаттың ішінде қала шетіне жеткен ол бір спорт дүкеніне кіріп, теннис шариктерін сатып алды. Сосын көлік иесінің далабымен теннис добына қызыл жүрекше суретін салып, оны машинаның қобдишасына сүңгітіп, жүріп кетті. Ағып келе жатқан ол радиодан берілген әуенге қосыла әнге басты. Кенет әуен кілт үзіліп, полиция хабарламасына кезек берілді. Банкке жасалған шабуыл жайлы хабарлап жатыр. Дрезден банкінің бөлімшесіне шабуыл жасаған екі еркек кассирді атып, қызыл түсті спорттық көлікке отырып, іздерін жасырған. Онымен қоймай, көлік иесі Аннелизе Римерді

162

кепілдікке бірге ала кетіпті. Есі шыға құлақ түрген Хериберт көлікті кілт тоқтатты. «Машинаның нөмірі-М-CL 32144. Полиция осы аталған нөмірлі қызыл спорттық машинаны көрген-білген жанды абай болуға шақырады. Ондағылар қауіпті. Машинаның жанына жақын бармаңыздар. Қылмыскерлер қаруланған». Жаны мұрнының ұшына келген Хериберт шағын көліктің рөлінде қатты да қалды. Түсіп, тұра қашсам деп бір ойлады. Жоқ, ақылға салып, сабыр сақтау керек. Әлгі әйелге қол ұшын бергісі келген біреу болса, ол Хериберт Патцель болатын. Бірақ олай етейін десе, арты ашылып қалайын деп тұр. Ағып отырып, жолдағы телефон аппаратына жетіп, қылмыстық істер комиссары Хильдебрантқа хабарласты. «Мен Сізбен аса маңызды шаруамен бөліскім келеді. Сіздер іздеу салып жатқан ганстер қызыл түсті спорттық автомобильде емес. Олар саябақтың жанында алдыңғы оң жақ доңғалағы айырбасталған Alfa Romeo көлігіне ауысты. Доңғалақтың сыртқы қақпағы жоқ», – деді тағатсыздана. «Рахмет. Біз үшін өте маңызды дерек. Атыжөніңіз бен мекенжайыңызды білуге бола ма?», – деп сұрады комиссар. «Бұл аса қажет бола қоймас. Одан гөрі Alfa Romeo-ны іздегендеріңіз жөн болар!» Бар білгенін айтып, ішін орта түсіріп, жаны енді жай тапқандай болды. Енді бұл жерден табанды жалтырату керек. Қап әттеген-ай! Кеш қалды. Телефон трубкасын орнына қойып, бұрылып қараса, қарсы алдында тапаншаларымен екі бірдей полиция қызметкері тұр. «Жайшылық па?» – деп абайлап сұрап еді, «Қызыл спорттық автокөлік жүргізушісі Сіз боласыз ғой, солай емес пе?», – дейді. «А, солай ма, мұны бір сөзбен түсіндіру мүмкін емес. Мен Сіздердің комиссарларыңыз Хильдебрантпен телефон арқылы хабарластым», – деп зорлана күлген болды бұл. «Онда бізбен бірге полиция басқармасына баруға да қарсы болмассыз».

163

Енді Хериберт Патцельдің оқиғаны бастан аяқ баяндауына тура келді. «Сізге алғысымыз шексіз, Патцель мырза. Alfa Romeo-ны Австрия бағытындағы тас жолда байқап қалыпты. Әрине, оның шекарадан өте алмасы белгілі, – деді комиссар Хильдебрант. «Енді бәрі сәтті аяқталатын болар!», – деді Хериберт те. «Иә, біз де үміт артып отырмыз. Дәл қазір біз мына қызыл түсті автокөлікке қалай тап болғаныңызды білгіміз келеді». Хериберттің бұл сауалға да жауабы әзір. «Тіпті жай ғана, комиссар мырза. Осы көлікті көзім шалып қалған сәтте, радиодан полиция оның қолды болғаны жайлы хабарлады. Не істеуім керек? Көлікке отырып алып, қаланы бетке ұстап, жақын деген телефон будкасын іздедім». «Жақсы. Көлікті ұрлаған жоқсыз. Мен сізге автомобильге қызығатын адам жайында айттым ғой». «Иә, бірақ сіз айтып отырған, өзгелердің көлігімен ойнайтын жан тіптен ұры да емес...?» «Жоқ. Ол мініп кеткен көліктер әрдайым табылып отырды». «Соңғысы да табылды ма?» – деп жайлап қана үн қатты Хериберт. «Иә, соңғысы да табылды». Осы сәтте Хильдебранттың әріптесі абдырай кіріп келді. «Қолға түсті! Шекарадағы полиция қызметкері ганстерді жазбай таныпты. Бірден тұтқындалыпты». «Ал Фрау Ример ше?» – деп білгісі келді Хериберт. «...Дін аман. Оның күйеуі көрші бөлмеде. Патцель мырза, ол сізге алғысын білдіргісі келеді». Комиссар артық ештеңе дей қоймаған соң «солай, солай» деген ол енді қош айтысып, тысқа шықты. «Қызық кісі екен», – деп жатты Хильдебрант ол кеткен соң. «Қалайша?», – деп сұрады әріптесі. «Ол көлікті Хикштедтер саябағында көреді, полицияның хабарлап жатқанын да құлағы шалады. Қалаға барып, полицияны құлағдар етеді. Басқа

164

адам болса, аз дегенде оған жарты сағат жұмсаушы еді. Ол болса оған бес-ақ минутын жұмсапты. Банкке шабуыл жасалғаны туралы радиодан сағ. 15.30да хабарланды. Ол болса сағ. 15.34-те хабарласты». «Мұның анық-қанығына жету керек», – деп пайымдады әріптесі. «Осы Патцель мырзаның қандай көлікпен жүретінін анықтаңызшы!» Арада екі күн өткенде Хериберт Патцель көлігінің ізім-ғайым жоқ екенін білді. Әйелінен де сұрап көрді. Көлігінің рас қолды болғанына көзі анық жетті. Екі күннен кейін біреу телефон қоңырауын шалып, көлігінің Хикштедтер саябағында тұрғанын айтты. Такси алып барып еді, расында тұр екен. Көлігінің қобдишасынан қызыл далаппен қызыл жүрекшенің суреті салынған теннис добын тауып алды. Хериберт Патцель енді жаңа хобби ойластыра бастады. Ол ұмыт қалған қолшатырларды жинайтын болады.

елдеН ерек кеУдеШе Полиция Хорст Грайнерді салмағы 1 келі есірткімен қолға түсірді. Есірткіні шағын орамалға ораған ол енді пұлдамақшы еді. Бірақ алғашқы сатып алушы полияцияның адамы болып шықты. Енді Грайнер комиссар Вюрцердің алдында отыр. «Сонымен, Грайнер, сыбайластарыңыз кім? Алдында айтқандарыңыз жалған», – деп ашулы үн қатты комиссар. Оның бетіне бедірейе қараған Грайнер жұмған аузын ашпады. «Жігітім! Ақылға келіңіз, бүкіл кінәні жалғыз өзіңіз мойныңызға алмақпысыз? Біз басқаларын қалайда құрықтаймыз. Егер ағыңыздан жарылсаңыз уақытты үнемдейсіз. Істің ашылуына ықпал етсеңіз, жағдайыңызды жеңілдетесіз!». Бірақ Грайнерде тіл жоқ. Бар айтқаны: «Сіздерге шындықты бүркемесіз айтып отырмын. Әйеліммен Ыстамбұлда демалып жүргенімде, бейтаныс біреу есірткіні автокөлігіме айырбастамақшы болды. Осыған келіскен мен оған автокөлігімді бердім

165

де, ұрланды деп хабарладым. Сосын үйге қайтып кеттік.» «Бізді ақымақ көресіз бе? Автокөлігіңізді салмағы 1 келі таза есірткіге айырбастадым дейсіз бе? Шағын ғана ескі көлікті осыншама есірткіге ме?». Комиссар орнынан тұрып кетті. «Комиссар мырза, баға мен сапа дегеннің не екенін білмеймін. Автокөлігімнің де ақшасын әлі төлемеген ем», – деді ол түнере кінәсін мойнына алып. «Олай болса, орныңыз абақтыда. Сыбайластарыңызды сіздің көмегіңізсіз-ақ табамыз. Іс толығымен ашылғанша осында отыратын боласыз», – деп ашуланды комиссар Вюрцель. Содан үш апта бойы комиссар қызметтестерімен істі анықтаумен болды. Біраз адамнан жауап алғанымен, еш нәтиже жоқ. Грайнер жақ ашпаған соң, ештеңені дәлелдеу мүмкін емес. «Сыбайластарының Грайнермен бірлесе әрекет еткені анық. Бұл түбінде аузын ашуы тиіс қой», – деп пайымдады Вюрцель. Альберт болса: «Басеке, мен онша сенімді емеспін, Грайнердің айтып отырғаны шындыққа жанасады ғой. Ақшасы болмаған соң, есірткіні сатпақ болды». «Жоқ. Грайнер бізге өтірікті шындай, ақсақты тыңдай соғып отыр. Басқаларының есімін жасырады. Шамасы олардан жасқанатын болар. Мұның әйелі мен екі кішкентай баласы бар. Бұларға сырттан келер кіріс көзі таусылғанша, Грайнер жұмған аузын ашпайды». «Бірақ Грайнердің ешкіммен байланысы жоқ қой, мұны қалай білмек? Осыған шейін өзіне әйелі ғана бір-ақ рет келді». «Әйелі оған әлдене деген болар. Дәл қазір абақтыға барып, әйелімен тілдескен сәтте қасында тұрған полиция қызметкерімен сөйлесіп көрелік». Абақтыға келген олар екеуінің әңгімесіне куә болған полиция қызметкерінен сыр тартып еді, ол: «Жоқ, әйелі Грайнерге еш хабар айтқан жоқ. Олар бір-біріне қарама-қарсы отырды. Көп сөйлескен жоқ, маңызды дейтіндей де ештеңе айтылмады», – деді . «Нақтырақ айтыңыз, сіз үшін маңызсыз

166

167

болғанымен, біз үшін маңызды болып қалар». «Иә, айтпақшы, бірнәрсені аңғардым», – деп есіне түсірді бір кезде ол: «Әйелі үстіне ешкімде жоқ, елден ерек кеудеше киіп алыпты. Жылы кеудешесі кілең нүктелер мен сызықшалардан тұрады. Түрлітүсті көрінді, сұмдық енді. Ал юбкасы елден ерек қызық өрнектеліпті». Осы сәт Альберт: «Әйелдің киімінде тұрған дәнеңе жоқ», – дей беріп еді, комиссар Вюрцер: «Нүктемен сызықтар дейсіз бе? Есімі әлденені салады. Грайнер кезінде теңізші радист болған. Әйелінің қолымен жылы кеудешеде жазылған Морзе белгісін ол қарсы алдында отырғанда оқыған. Бәрі түсінікті болды. Енді фрау Грайнердің пәтерін тінту қажет». Қателеспепті. Олар пәтерден жылы кеудешені бірден тауып алды. Ақ түсті жылы кеудешеде қаптаған көк пен қызыл нүктелер мен сызықшалар. Оның бірінші жолы: «Жақ ашпа», екінші жолы: «Отбасың қараусыз қалмайды», ал соңғысы: «Үлесің сақталады», – деп, Морзе белгісімен көрсетілген. «Адам сенгісіз, мына гангстерлердің ойлап таппайтыны жоқ», – деген комиссар Грайнерді алып келуге жіберді.

АЩы коФе Альфред Мартинге: «Кофенің дәмі біртүрлі екен», – деп еді, кофені татып көрген соңғысы: «Шынымен, тым ащы», – деп құптады. Кофесін түбіне дейін тауысып ішіп, бет-жүзі ақ қағаздай бозарған Альфред даяшы Мартинаны есеп айырысуға шақырды. Олар әр апта сайын Альпі бағытындағы жол бойында орын тепкен осы бір шағын үйге ат басын тірейді. Мартиннен 10 жас үлкендігі бар орда бұзар отыздағы Альфред автокөлік жүргізеді. Ол астындағы көлігімен Неміс банкінің ақшасын тасымалдайды. Олар Альпі тауларының баурайындағы банк бөлімшелеріне ақша апарып, ондағы туристер айырбастаған шетел валютасын алып кері қайтады.

168

Дәл қазір түс әлетінде олардың көлігінде шамамен 900 000 марка, оған қоса екі мың доллар және басқа да валюта жатыр. Орталық көшеден әрірек тұста Renault көлігі тұр. Көлік жүргізушісі газетті айқара ашып отырғандықтан, рөлдегінің кім екенін аңғару қиын. Көлігіне отырмас бұрын Альфред жан-жағына бір қарап алды. Жақын маңда бөгде жанның жоқ екеніне көзі жеткен соң ғана есігін кілтімен ашты. Renaultқа тағы бір зер салып еді, газеттің ар жағындағының кім екенін біле алмады. Шамасы жүргізушісі түс мезгілі болған соң, көз шырымын алған болар. Екі шақырым жолды артқа тастаған кезде кенеттен Альфред: «Меніңше, тамағы дұрыс болмады», – деп еді, «Ішің біртүрлі болып тұр ма? Мен де өзімді жайсыз сезініп келем. Шамасы, балық жайсыз тиді білем», – деп қойды Мартин де. «Тіпті білсем бұйырмасын, Renaultты байқадың ба, артымыздан ілесіп келеді». Артына бұрылып қараған Мартин: «Онда бір қыз ғана отыр ғой», – деді жайбарақат. Қыз жүрісін бәсеңдетті. Алдындағыларға тым жақындамаса болғаны. Жүргізуші ештеңені сезбеуі тиіс. Қыз жымиып қояды. Енді бір он, әрі кеткенде он бес шақырым жүрсе болғаны, сосын аялдағысы келсін-келмесін аялдайды ғой. Бұлар тауларды бөктерлей жоғарылай бергенде: «Альфред, сенің өңің бозарып кетті ғой», – деді шошынған Мартин. Артына қараған Альфред: «Мына Renault бізді әлі өкшелеп келеді, тіпті қалар емес. Мартин, шылым берші», – деп зығырданы қайнады. Мартин де өзін нашар сезіне бастады. «Альфред, сәл аялдайық, мен де жаман сезініп отырмын өзімді. Таза ауамен тыныстасақ, сергиміз». «Жоқ, тоқтамаймын. Жүрегім бір жамандықты сезіп келеді. Мына Renault ізімізбен тегін келе жатқан жоқ». «Қайдағыны айтпа, артымыздағы қыздың бізді басып озуға жігері жетпей келеді», – деген Мартин өзінше болжам жасаған болды. Ашу қысқан Мартиннің енді жыны келді. Хель-

169

гарт мұндай ақымақ болар ма. Мұның жоспары бойынша ол бұлардан мүмкіндігінше алыста қалуы керек. Сонда Альфред де секем алмайды. Осының бәрін қызға тәптіштеп түсіндірмеп пе еді? Ең кемі бір миллионмен қыз Парижге жол тартады. Мартин артынан барады. Бұл екеуінің бір-бірімен таныс екенін тірі пенде білмейді. Мартин мен Хельгарт соңғы еңбек демалыстарында танысып, табысып дегендей, осы жоспарды құрған еді: Альфред тоқтауға мәжбүр болды. Кофесіне Мартин тамызған тамшы әсерінен ұйықтап кетуі тиіс. Сосын Мартин де ұйықтататын дәріні сараптама үшін қабылдайды. Екі еркекті ақшасы тоналған көлік жанында ұйықтап жатқан жерлерінен табады. Жоспар тамаша еді. «Тоқтай алмаймыз. Сенің де жағдайың мен сияқты мүшкіл. Renault... Мына гангстер бүгін сенің түбіңе жетпек. Біз... жетуіміз керек, сонда... қауіпсіз боламыз». Соңғы бұрылыстың алдында автокөлік жолдан шығып, жол жиегіндегі қоршауға соғыла аударылып түсті. «Директор мырзамысыз? Сізге полиция қызметкерлері хабарласып тұр. Ауруханада жүргізушіңізбен тілдестік. Жағдайы жаман емес. Жолда келе жатқанда арттағы Renault соңдарынан қалмаған. Кіресілі-шығасылы есі болса да, көлікті тоқтатпаған. Renaultты да таптық, ұрланған екен. Жүргізушінің тамағына бірдеңе қосып берген. Ұйықтататын дәрі ме, сондай бірдеңе. Ал жанындағысы дәріні қабылдамаған. Ақша қайда деймісіз? Бар, дін аман». Полиция енді қаттырақ дауыстап: «Тыңдап тұрмысыз? Мартин деймісіз? Жоқ, Мартиннен жауап ала алмадық. Көлік жол жиегіндегі қоршауға соғылғанда, ұшып кеткен. Мерт болыпты». Иә, «біреуге ор қазба» деген осындайда айтылса керек.

170

Айтыс «ЖАстАр ЖырлАЙды» телеЖоБАсы

Қостанайлық Амангелді Сейітхан мен керекулік Қазбек Сағидолланың айтысы 1-кеЗең. тАқырыП: тУриЗМ Амангелді: Құдайым қуат берсе нақ бабыма, Ендеше сөз сөйлейін алдыңда ақтарыла. Туризмді бастасам туған жерден, Тура келер бұл саланы мақтауыма. Өйткені туған жердей сұлу жер мен, Жұмақ жерді ешқайдан таппадым да. Мен туған жер Ахмет туған Ақкөл еді, Ала көңіл ала бұлт жоқ аспанында. Әліби Жангелдин де Торғайлық қой, Туризмнің қазығын қаққан ұл да. Ақкөлдің қасиетті ақ шаңы да, Қайсарлыққа қадағалар қатпары да, Табандылыққа тәрбиелер тастары да,

171

Байсалдылықты бойға берер батпағы да. Ақкөлдің қасиетті қара тұзы Дертке шипа келтіреді, ас дәмін де. Біздің жақта бір ыстық бұлақ бар еді, Қатпайтын қарлы қыстың ақпанында. Сол бұлаққа жиі барып тұрушы едім, Ата-анама ілесіп жас шағымда. Сол суды ішсе шипа боп тік тұрушы ед Төсек тартып тұра алмай жатқаның да. Мен оны текке айтып отырғам жоқ, Туризмге негіз бар астарында. Ал биыл ауыл жаққа барғанымда, Бір іс көрдім болатын шаттануға, Шет елдік қонақтарды көзім шалды Сол бұлаққа аяғымды басқанымда. Айына бес-алтаудан келіп жатты Туристтер келмесе де нақты ағыла. Мен оған шын марқайып қалдым рас, Осындай бір игі істің бастауына. Бірақ та жарнамасы жетпей жатыр, Әйтпесе кеңір ме еді қатты ағыла? Менің кейде, Қазыбек, ішім ашиды, Сол бұлақтың көзі ашылмай жатқанына. Көзі ашық азаматтар көзін ашып, Қараса екен жүрген соның бас жағында. Көзін аша алса егер сол бұлақтың, Көзін тауып қалар ма еді, кім біледі, ақшаның да. Аманбысың, Қазыбектей бала бегім, Сен де бір сөз түсінер адам едің. Туризмге не айтасың, кім біледі, Өйткені сен филолог маман едің. Орынсыз сынау айтып орға түспе, Сынау деген – ісі ғой саналы ердің. Өзгеге өтімді сын айтпас бұрын Өз ісінің тапқан жөн адам ебін. Сондықтан өзімізден сөз бастайық, Тектілігін танытып адал ердің. Мысалы сен кенелсең көп қаржыға, Қай жаққа демалуға барар едің?

172

Не істесең де өзіңнің еркіңде ғой, Әрбір істің өз мәнін табар едің. Қалтаңыз қалыңдаса, Қазыбекжан, Қай жақта демалғанды қалар едің? Ұшаққа билет алған ақшаңызды, Туған жердің туризміне салар ма едің? Өйткені сен туған жер Баянауыл – Сұлулық нышаны ғой бар әлемнің. Қазыбек: Қай жаққа барар ең деп сұрақ қойып, Алдымда Амангелді алшаңдады. Анталия жерінен бастайыншы, Жан-дүниенің жеңілдер бар салмағы. Гаваи аралдары рахат қой Дайын болып тұратын барсаң бәрі. Мольдивы деген мекен тағы да бар, Шығатын шақша бастың шаршаулары. Аспан асты елінің Ханьчжоуын Атақты адамдар да аңсауда әлі. Осылардың біріне бармас едім, Айына алты жүз мың алсам-дағы. Себебі Баянауыл, Қарқаралы, Әлемнің аузын ашып тамсанғаны. Қарт Каспий мен өр Алтай екі жақта, Адамзаттың ауатын аңсарлары. Айбынды Алатау мен Қаратауым, Күтіп тұр қонақтарын қарсы алғалы. Мына маған, Артық-ауыз ештеңе керек емес, Туризмнің төріне қонсам-дағы. Арманым жоқ дер едім қазақ дейтін Жұртымыздың жұртында қалсам-дағы. Бісміллә, сөздің басы Алла болған, Айтысым асыл жырмен салған ордам. Бір топ ақын жиналып қалған екен, Бір топ ара секілді балға қонған. Келесі айналым деп келіп қалдық, Аңшыдай қансонарда аңға барған.

173

Алашым арда тұтқан ақындар ек, Бағасын қара түгілі ханнан алған. Ассалаумағалейкум, Қазақстан! Ұялы телефонмен дауыс беріп, Қиялы ұшқырларын таңдап алған. Ал енді қозғасыншы ой тереңді, Қазбалап жатам енді қай төменді. Қазақтың туризмі артта қалған Деген жаңсақ пікірлі жайт еленді. Бірақ та біздің елде шынымен де, Талап етер қызметке бай төлеуді. Осылай балақтан ап басып жатсақ, Туризм кенже қалмай қайтер енді?! Амангелді: Жарқ етіп болмасам да жұтынғандай, Қарулы сөз айтуға құқым бардай. Асан қайғы жерұйық іздеп шарлағанда, Қазақтың даласында құтын да аулай. Барлық жерге тиісті теңеу айтып, Мәнерлі ой меңзеп кеткен мүсінге арнай. Қарап тұрсаң қазақтың бар даласы, Тамаша ғой жан-дүниең тұщынғандай. Шымбұлақ, Медеу, шатқал Шарындарда Еріксіз еліктірер қысым бардай. Өр Алтай, Тарбағатай маңғаздарым, Көздің жауын алатын мүсін қандай?! Қарт Каспий, Сырдың бой, Түркістанда Тарихи бар жәдігерден бітім бардай. Қарқаралы, Баянауыл, Бурабайым, Сұлулығыңды қызғанып ішім жанды-ай. Сарыарқаға саяхат жасасаңыз, Сарқылып шаршайсың ғой күшің қалмай. Міне осындай жерлерде туризмді, Дамытайық Жангелдиннің ісін жалғай. Қазыбек: Әрине сөздеріңнің бәрі де шын, Құдай-ау мен қосармын тағы несін? Тағы несін қосамын десем-дағы,

174

Туризмде бар боп тұр әлі де сын. Ақындар айтқанда сын толып жатыр, Билік жақ бюджетін бөліп жатыр. Сол бөлінген көк қағаздың ақ сағымға, Айналғанын көпшілік көріп жатыр. Міне осындай керемет істерден соң, Қазақтың туризмі «оңып» жатыр. Мұның бәрі ақшаның аздығы емес, Жемқордың көптігінен болып жатыр. Тақырып туризм деп нұсқалғасын, Жан-жаққа бұрудамыз ішкі арнасын. Дамытайық ендеше бұдан әрі Туризмнен қолымыз қысқармасын. Өзге елдерден көреміз биіктіктен Біздің елге болсыншы құштар басым. Туын желбіретуге тырысайық, Туризмнің тұтқасын ұстанғасын. Амангелді: Қара өлеңге толмаса халық әлі, Ақының жыр тізгінін ағытады. Дегенмен туризмді түйіндейік, Шарықтап тұрғанымен шабыт әні. Айтқаннан еш нәтиже шықпаса егер, Ақынды сол бір нәрсе қажытады. Жұмыла іс жасайық бәріміз де Құр айтқаннан ақын да нені ұтады? Туризмді дамытып алсақ қазір, Туризм түбі бізді дамытады. Еңбексіз маңдайдан да тер ақпайды, Еңбегің аққан терді нақ ақтайды. Өзіміз іс қылмасақ өзімізге Өзінікіне өзге ешқашан жолатпайды. Бағбан да еңбекқор болмаса егер, Бағына құстар қалай қонақтайды? Әтеш те таң атқасын шақырмай ма? Әтеш шақырды екен деп таң атпайды.

175

2-кезең. Тақырып: Менің өлкем Амангелді: Күте-күте шөл кепті ме аңқаңызға? Адырнаны енді саған тартамыз да. Екеуіміз де бір ендікте жатырмыз ғой, Бір жерде бірге жатыр жотамыз да. Торғай мен Керекуді біле-білсең, Бір ағаштың бойындағы жаңқамыз да. Өнердегі сабақтастық үлкен бізде, Сүйенбейін әрине жорта аңызға. Сіздерден Исадайын ақын шыққан, Бүгіндері айналған аты аңызға. Бізден шыққан Ахметбеков Нұрхан ақын Төкпе жырмен мәлім болған баршаңызға. Сол екеуін қағыстырған көрінеді, Қариялар ауылда бір алты ауызда. Шын мықтылар бірін-бірі жазбай танып, Мойындапты сол кезде деп айтамыз да. Бабалар сондай текті іс қылса егер, Балалары бет жыртысып жатамыз ба?! Сен Исадай иманды сөз айта алсаң, Біз не саған құрметті сарқамыз ба? Амангелді Нұрханның мәрттігемен Иығыңа жабар еді шапанын да. Ай, бірақ сен білесің мен – студент ем Артық ақша жүрмейтін қалтамызда. Түсімде тәтті ет көріп қалғып кетем, Кейде дәріс тыңдап отырып партамызда. Біздегі бар байлық та – қара өлең ғой, Қара өлең – қазы менен қартамыз да. Біреу қолқа салып егер сый сұраса, Сыбағасын өлеңмен тартамыз да. Саған да жібек жіптен өрнек салып, Жырмен шапан жабайын арқаңызға. Қазыбек: Құдай үшін қойсаңшы ондайыңды, Тоқтасаңшы ағызбай тоң майыңды. Анда-санда бізге де қарап қойшы, Тоғыз сағат толғамай Торғайыңды.

176

Демеймін ай мен күнге таласайық, Осындай бәсекеде бақ ашайық. Осы жерде отқасын Амангелді, Иса мен Нұрхандардай жарасайық. Ол рас, студентпін, иланасың, Сондықтан қамалымыз қирамасын. Студент болған қызық, әрі қиын, Солардың айтып кетем кей бағасын. Әуелі елу теңге жолға беріп, Жарайды басы ғой деп жиналасың. Нан алып алпыс теңге төлейсің де, Қарын ашқасын «қойшы» деп ұйғарасың. Жетпіс теңге төлейсің, май аласың, Дода бас болып барып бұйра басың. Арасында сексенге самса алмасаң, Нагрузка түседі миға да шын. Тоқсанға тоғыз бетті ксериттайсың, Апайлар тоқылдауын тыймағасын. Одан кейін жүз теңгенің затын көрсең, Кәдімгідей қымбатсынып қиналасың. Шабытымның шоқтары шашырасын, Арнасынан сыймастан тасығасын. Студенттердің агент деген науқаны бар, Оны несін өзгеден жасырасың. Сол агенттің ішінде әңгіме айтып, Сол агенттің ішінде ашыласың. Болмашы дүниеге бола тұра Күні-түні соткаға бас ұрасың. Логині жоқ бір қызды көре қалсаң, Шашы жоқ қыз көргендей шошынасың. Амангелді: Қазыбек оңғарсыншы ісіңді Алла-ай, Биіктерге бағыңды ұшырғандай. Логині жоқ қыз көрсем болам дейсің, Шашы жоқ қыз көргендей, шошығандай. Жаманда, жамандама сол агентті, Өзің де кірдің ғой сен қысыр қалмай.

177

Бәріміз де агентке кіріп жүрміз, Сабақты да бір жаққа ысырғандай. Кнопканы басып-басып содан кейін Жазуға қалады ғой күшің қалмай. Агентсіз ас ішпейтін болдық тіпті, Дәретсіз жүре алмайтын мұсылмандай. Қазыбек, жасамайық дәп балалық, Ол бізді көрсетеді жас бала қып. Мен саған тұзағымды құрмаймын ғой, Сен маған қарсы шықпа қақпан алып. Қақпандасаң қақпандайтын адам көп қой, Адамдықтан жүрген бүгін аттап анық. Сені көрсем, Қазыбек би еске түседі, Бір тектілік байқалып аттан анық. Қазыбекпен бір есімдес екенсіңдер, Отырмайын бірақ бұған нақ қадалып. Қазыбек би тура айтатын қазы болған, Туғанын да ақтамайтын сақтап алып. Қазып-қазып ой айтшы бұл жайында, Қазыбектей болсаң егер атқа лайық. Қазамын деп қазымыр болып кетпе, Айтатын ақылым-ау нақты ағалық. Қадалғаннан қан алам деп қатты кетпе, Ақиқат деген гүлге аш қадалып. Қазыбек: Атымды айтып жасадың бақылау кең, Ішіңде ашылмаған жатыр-ау дем. Ол рас, Қазыбек би кемеңгер ғой, Бұл күнде де сүретін аты дәурен. Он төртінде ордалы ой айтқасын, Сүбелі сөз саумалын сапырар кең. Амангелді, сен де аздап ойлансаңшы, Қазыбек деген атқа сай болмасам, Қасқайып ел алдында отырар ма ем?! Негізі мен жігіт ем мысқылым көп, Тілімді ащы тұз бен қышқылым көп. Амангелді Сейітханмен аттас болып, Келгенсің-ау керемет, күштімін деп.

178

Сол кісідей журналист болу үшін, КазГУ-дың журфагына түсті бұл кеп. Бірақ аттас болғаннан не пайда бар, Әйтеуір жанарыңда ұшқының жоқ. Түрің қара, шаш қаптай, қалқан құлақ, Журналист болар ешбір ұсқының жоқ. Бұл сөздерім батса егер шымбайыңа, Қабылда жаны ашыған достығым деп. Амангелді: Отырсың сен достықты маған дәлдеп, Дейсің ғой өмірде аттас адамдар көп. Иә мен Амангелді Сейітхан ем, Бұл есімді туғанда анам берген. Сен айтқандай журналисттік оқып жүрмін, Жақсылыққа бастайтын қадам ғой деп. Балалық қиялыма әсер еткен Шынымен сол Амангелді ағам болып ед. Есіміме бірақ бола келген жоқпын, Бесігімде бар тағдырым аян боп ед. Сен білесің мен Торғайда туғаннан соң, Дүниеде мына менен таланды ер жоқ. Ахмет Байтұрсынның аулынан ем, Ұлттың көзін оятқан қаламгер боп. Сондықтан журналисттік болу – парыз, Бұл жағын ұқтырдым-ау саған жөндеп. Әйтпесе атта тұрған түк те жоқ қой, Адамның несібін адал бөлмек. Әубәкіров Тоқтар деп қойғанда да, Ғарышқа ұшпас едім жағам желдеп. Бәрібір журналист болар едім, Қоғам жайлы жүретін қалам тербеп. Журналисттер ең адал мамандар ғой, Нанын тауып жеп жүрген қоғам жөндеп. Алматыға аттанған ем ата-анамнан, Ақылды көп естіген соң адам бол деп. Ахмет айтып кеткен аманаттап, «Ұрпағым, ұлтым үшін адал бол», – деп. Алматы, «Хабар» телеарнасы

179

Ќырыќбай Аллаберген дƏрІГер, ҒАлыМ, ЖАЗУШы. (З.ШАШкиН) Қазақ әдебиетінің тарихында өзіндік қолтаңбасымен белгілі жазушыларымыздың бірі Зейін Шашкин Жүнісбекұлы 1912 жылы қазіргі Павлодар облысының Баянауыл ауданында дүниеге келген, 1966 жылы 54 жасында Алматы қаласында мәңгілікке көз жұмған. Оның өмірбаяны туралы неғұрлым шыншыл деректерді Қалижан Бекхожинның «Өлең өткелдері» атты естелік кітабынан таптық. «Бала болсам да Шашкин әулетінің есімдері менің құлағыма бұрыннан бері сіңіскен еді. Менің әкем Нұрғожа Баянауыл атырабының Қызылтау аталатын бір шоқысында туып өссе керек. Зейіннің ата - жұрты, шағын қозған ауылы да осы Қызылтау бөктерін мекендепті. Революциядан бұрын біздің руымыз Тұлпар ата мен Шашкиндердің тұқымы Қозғандар бір болыс ел болыпты. Мұны мен әкемнің ауызекі әнгімелерінен сөз арасында естіген едім. Ал революция алдында сол Тұлпар Қозған жұртына аз уақыт болыс болған, кейін совет үкіметіне беріліп қызмет еткен Әбдушаһман Нұржанов Керекудегі біздің үймен іргелес көрші болды. Бұл – оқыған инабатты кісі. Шашкиндермен аталас екен, адвокат Әбдушаһманның үйінде Зейіннің Павлодар маныңда жауапты партия, совет қызметтеріндегі ағалары Сағымбай мен Дайырбай Шашкиндердің үйіне кейде келіп жүретінін байқаған едім».

180

Иә, ақынның айтуы бойынша, Зейін жас кезіненақ өте білімдар, зейінді, алғыр азамат болған. Плеханов пен Ленинге ден қойып, Байрон, Пушкин, Лермонтов, Есенин, Абай, Махамбеттерді жатқа айтқан. Сол кездің дауылпаз ақыны С.Сейфуллиннің «Қызыл ат» поэмасының стиліне, кейбір өлең сөз құрамына сын айтып, «Социалистік Қазақстан» газетінің бетінде бір көрінсе, белгілі әдебиетшісыншы Есмағамбет Ысмайыловпен қазақ тілінде «Әдебиет теориясы» кітабын жазып екі көрінді. Үшінші көрінгені сол жылдары ол Москвада философия және тарих институтында оқиды. Бірақ, қатер қайдан деуге болмайды. З.Шашкин 1937-1938 жылдардың қанды зобалаңына ұшырап, 1950 жылдарға дейін елден алыс шет аймақтарда қуғын-сүргінде жүрген. Құрдасының әрі сырласының қиын тағдырына арнап ақын Қ.Бекхожин өлең жазады: Білемін, өкпелісің өлеңіме, Түскенде уақыттың сен әлегіне. Шадыман жырмен ғана шалқыдым мен, Тағдырын тұстасымның еледім бе? Түссе де теңбіл менің талайыма, Шырмалсын өлең шіркін талай мұңға? Қызықтым зор өмірдің бәйгесіне Қосылмай дүбіріне қалайын ба? Жас едік туған бірге таң нұрында, Телімін бақытыңа, тағдырыңа. Тосыннан құйын сені теңселткенде, Менің де түспеді ме дақ жырыма...? Өзінің осы арнау өлеңі туралы ақын кейін жазған естеліктерінің бірінде «Бұл арнау 1957 жылы басылып шыққан «Ақан Ақтаев» атты поэмада бар. Менің осы сырымды оқып шыққан Зейіннің мені үйіме әдейі іздеп келіп, көзіне жас алып құшақтап сүйгені әлі есімде», – деп жазған. З.Шашкиннің әдеби қызметі көптеген жазушы-

181

лар сияқты ақындықтан басталған. Әсіресе, Павлодарда 2 басқыш мектептің 3 класында оқып жүрген кезінде, жоғары класс оқушыларымен педагогика техникумының бейімді студенттерін жиып, драма үйірмесін ұйымдастырып, жұмысшылар клубының сахнасына «Зарлық» атты пьеса қойып, өзі бас рөлді орындап жүрген кезінде біршама жазып, газет-журнал беттеріне жариялатып тұрған. Одан соң Москвада жүрген кезінде әдеби сын және ғылыми зерттеу жағына ойысқан. Бұл тұста оның білімі әбден толығып, шығармаларын қос тілде бірдей (қазақ және орыс) жазатын дәрежеге жеткен. Аз ғана келте ғұмырының ішінде жазушы соңына мол мұра жазып қалдырған. Бұл ретте оның «Тоқаш Бокин», «Теміртау», «Доктор Дарханов», «Сенім» сияқты күрделі романдарымен қатар, «Ақбота», «Дос ойы», «Ақынның ашуы» әңгімелерін, «Өмір тынысы», «Қиядан ұшқанда» повестерін, «Замана осылай басталады» және «Ақын жүрегі» пьесаларын қазақ әдебиетінің алтын қорына дер кезінде қосылған асыл шығармалар деп бағалағанымыз жөн. Мәселен, жазушы өзінің «Тоқаш Бокин» атты романын туған жерден алыста, айдауда жүріп жазған. Бұл туралы дерек жоғарыда айтқан ақын Қ.Бекхожиннің естелігінде бар. «Зейін сонау шалғайда жүріп, Жетісудың бір революционері туралы кітап жазыпты, – деді Садық ағай. – Неткен төзім! Неткен өжеттік! – деп мен қайран қалдым. – Ол қолжазбасы қайда? – деп сұрадым жалма-жан. Есмағамбет Смайлов деген досына Алматыға жіберіпті, қандай нәтиже тапқаны әлі мәлім емес, сен соған зер салшы, – деді Садық. Мен әрі қуанышты, әрі күйінішті ойға қалдым». З. Шашкиннің біраз еңбектері дәрігерлер өміріне негізделген. Өйткені, ол 1945 жылы шырмауда жүріп, Иркутск қаласындағы дәрігерлік училищені бітірген. Одан кейін 1946-1951 жылдары Бурабайдың бір емдеу орнында дәрігер болған.

182

Кейін бұл мамандығы туралы, 1958 жылы жазған бір мақаласында «Мен өз өмірімде көп жылдар медицинамен айналыстым. Сол өмірдің қақ ортасында болдым. Бірақ соны әлі дұрыстап жаза алмай жүрмін», – деген болатын. Әйтсе де дәрігер жазушы одан кейінгі жылдарда сол борышын өтеген, «өзі қақ ортасында болғандығын», дәрігерлер өмірінің егжей-тегжейін жетік білетіндігін айтпай танырлықтай, шыншыл да көркем шығармалар жазып, туған әдебиетіміздің әдеби тұлғаларының легіне Нияз, Айжан, Райхан, Асқар секілді медиктер образын әкеп қосты. Роман алғаш рет 1962 жылы жеке кітап болып, «Жазушы» баспасынан шықты. Бірақ, ә дегеннен әдебиетшілер арасында түрлі пікір туғызып, жекелеген сындарға ұшырайды. Соның бірі мынау еді. «Зейіннің қабырғасын қайыстырған, көңіл күйін айтарлықтай кеміткен оның екі шығармасына жабылған жала, қиянпұрыс пікірлер хақында менің еске алмауға хақым жоқ. Кітап болып басылып шыққаннан кейін «Доктор Дарханов» романы бір күні төтенше жиналыста талқыға түсе қалды. Үйімде өз жұмысыммен шұғылданып отырған маған Зейін абыржыған дауыспен телефон арқылы сол жиынға қатыс деп өтінді. Проза ауылының сыртында жүргендіктен, мен ондай жиыннан тыс жүруші едім. Бара қалдым. Жиналысты ұйымдастырған және басқарған Ғабиден, неге екені белгісіз, талқылауды ашарда романның авторына шұқшия сөйледі. Менің қытығыма тиген бір сөзі: «Ол романның отыз бетін ғана оқыдым, маған ұнамады» деп, жиналғандарға өзінің секамал пікірін өткізуді көздеді. Көлемді романның отыз бетін айтып сондай қыңыр тұжырымға келе ме? «Доктор Дарханов» туралы баяндама жасаған Сейділда Талжанов та романды іреп, сілкіп, мұқата мін тақты. Бұл әдебиетшіні мен жақсы білетінмін, тіпті ізетпен сыйлайтынмын. Сонау 1936-1937 жылдары Сейділда Талжанов аздап жазған мақалалары үстіне А.С.Пушкиннің атақты «Полтава» поэма-

183

сын аударып, бізді, жас ақындарды таңқалдырғаны бар. Тағы да есімде қалғаны, Сейділда бір күні біздерге, дуылдап тұрған жас ақындарға, «Сендерді ақын етіп жүрген қазақтың етістігі ғой», – деп салды. Бұл сөзді көңіліме кіді сақтаған мен өлеңұйқастарына «барған-салған» сияқты етістіктерге жоламауға тырыстым. Ал, қазір досымның игілікті еңбегіне әділетсіз қыңыр пікір айтқан бұл кісіге менің қыжырым қозып кетті. Әлі есімде жақын жерде отырған Сейділдаға зілдене сөйледім. Жиналыстан дуылдасып тарқадық. Екі-үш күн өткеннен кейін Сейділда ағайды көшеде кездестірдім. Ұшқыр сөзіме кінәлі адамдай жылы сөйлесіп, ол кісі де сол сөзіне абыржыса керек. «Зейінді жақсы көріп, аяушы едім. Ақыл айтам деп қисық басқан шығармын, Зейіннің өзінен де кешірім сұрадым, сенікінің негізі дұрыс», – деп өкпе емес, жұбатарлық ымыра білдірді. Мен ол кісіге разы болып қалдым. Зейіннің пәк жүрегімен доспын дегенге аса мейірімді, ақ пейілді еді. Зейіннің үйінде Сейділ Талжанов, Өтебай Тұрманжановты, сыншымыз Мұхаметжан Қаратаевты және де белгілі ақынжазушыларымыз Әбділдә Тәжібаевты, Рахметолла Райымқұловты, Сәфуан Шаймерденовты, Қалмұқан Исабаевты, Әбдірашит Азаматовты тағы басқа достарын дастархан басында сұхбаттасып отырған шақта бірнеше көрген едім». Сөйтіп «Доктор Дарханов» романы алғашқыда осындай кейбір негізсіз сынға ұшыраса да біртебірте уақыт сынынан өтіп, әдебиет төрінен лайықты бағасын алған, дәрігер өмірінен жазылған бірденбір елеулі шығармаға айналды. З.Шашкиннің келесі бір «Сенім» романы – жазушының жаңа адам тұлғасын мүсіндеудегі елеулі шығармасы. Автор бұл романды 1964 жылдың аяғы мен 1965 жылдың бас кезінде басаяғы екі-үш айдың ішінде жазып шығып, алғашқы нұсқасын «Жұлдыз» журналында бастырады.(50) Кейінен азды-көпті өзгерістер енгізіп, 1966 жылы

184

185

жеке кітап етіп шығарды. Бұл «Сенім» романын жазушының ең соңғы сүбелі шығармасы дейміз, себебі, өмірінің көп уақытын сыртта өткізген азамат денсаулығынан айрылған еді, ол сол 1966 жылы ауруханада жатып, мәңгілікке көз жұмады. Әйткенмен, осы өзіміз сөз қылып отырған «Сенім» романы да тез жазылғанмен, оңайлықпен баспа жүзін көре қоймаған. Осыған орай тағы да Қ.Бекхожиннің естелігінен жазушы өмірінің соңғы күндеріне арналған беттерінен үзінді оқып көрелік. «Творчестволық жұмысқа шабытпен жан сала сүңгіген Зейіннің талайдағы зардаптары қосылып, кейіні шақта сырқаты асқынып, жатып алды. Бұл ахуалға «Сенім» атты кейінгі шақта повесінің әлдеқандай кедергілерден жарық көрмей кешеуілдеуі де оның нәзік жанына шаншу болып қадалды. Бұл повесті баспаға тапсырмай жатып, қолжазба күйінде оқыған едім. Өзімнің туған Баянауылым, оның жаңа адамдары жайлы жаздым деп сол туындысын мерей тұта айтқан еді маған Зейін. Кітаптың бастамасына эпиграф ретінде менің Баян туралы өлеңімнен бір шумақ келтіріпті. Мен Зейіннің осы еңбегінің кедергі тапқанына іштей налып, оның үстіне Зекеннің тап сол тұста сырқаты меңдеп, ауруханаға жатып қалған еді. Көңіл сұрауға бір күні ауруханаға бара қалдым. Жаңылмасам көктем кезі болу керек. Сырқаттың палатасына енсем, Зекең кефир ішіп отыр, жүзі жайдары, менімен шүйіркелесе кетті. – Сүйінші, – деді маған, сәл жымия күліп. – Естідің бе, «Сенім» басылып шығайын деп жатыр. Өркені өскір үлкен танысып, басылуға әбден лайықты кітап деп баға беріпті. Сол сәтте кішкене қоңыр көздері бақыт сезімін ұшқындатып тұрғандай болып көрініп еді маған. Аз күн өтті ме, білмедім, кенет суық хабар сездірткен телефон безілдей қалды. Мен, сол кездегі үйімнен алыс емес ауруханаға есім кете жүгірдім. Мәңгілік тыныш тапқан балаша монтиып, көз

186

жұмып жатыр екен. Тұла бойым тітіркеніп кетті. Аздан соң бір топ достарыммен бірге, көзімнен жас сорғалап, жасымнан бірге өскен аяулы досымның ауыр табытын арқаласып бара жаттым». (51) Енді З.Шашкиннің жазған мақаласына келетін болсақ, ол кезінде сан алуан тақырыпқа қалам тартқан. Мәселен, оның «Абай романының көркем ерекшеліктері» деген материалы М.Әуезовтың «Абай» және «Абай жолы» романдары туралы 1957 жылы Алматыда өткен шығармашылық конференцияда жасалған баяндама негізінде жазылған. Бұл мақала алғаш рет «Қазақтың тұңғыш эпопеясы» дейтін атпен 1957 жылы жарық көрген кітапта жарияланған. Автор бұл мақаласында көп ой қорытып, ұтымды пікірлер айтады. Әсіресе, роман жанры туралы: «роман жанры кеше батырлар жыры қазақ әдебиетінде қандай орын алса, бүгін бұл да сол сияқты орын теуіп, халықтың рухани өміріне тәрбиеші, ақылшы есебінде әсерін тигізді дей келе, роман жанры –жалпы дүниежүзі әдебиетінің өзінде кенже туған жанр. Атам заманғы грек, рим романдарын алсақ, атақты Дафнис пен Хлоя, Алтын есек уақиғасы қызықты құралғанымен, образдардың характері ашылмаған. Бұл – бірінші саты. Өзімізге мәлім Тристан мен Изольда грек, рим романдарының бір саты жоғары көтеріледі. Одан сол кездегі қоғам өмірінің, адамдар арасындағы қарым – қатынасын көруге болатын еді. Бұдан соң сықақ романдар: Гарган мен Пентагрюэль, Дон Кихот жаңа заманының реалистік романына жол ашты» деп романның сонау шығу тегінен бері қарай біраз жетістігі мен кемшілігін анық көрсетеді. З.Шашкин бұдан басқа академик-жазушы Сәбит Мұқановтың творчествосы жайлы да біршама мақала жазған. Мысалы, оның «Сәбит романдары туралы ойлар» деп аталған алғашқы мақаласы «Қазақ әдебиеті» газетінің 1958 жылғы 16 тамыз күнгі нөмірінде жарияланған. Онда автор С.Мұқановтың барлық романдары жайлы сөз қозғай

187

отырып, оның «Тыңдағы толқын» атты романына ерекше көңіл бөледі. Жазушы мұнда соңғы жылдар Сәбит Мұқановтың «Тыңдағы толқын» атты романы сәтсіздікке ұшырады деп сын айтып жүргендер бар. Кейбіреулер бұл роман тез жазылды, соның өзі роман санатына нұқсан келтіретінін айтады. Мәселе тез жазуда емес, жақсы шығарманың аз уақыттың ішінде шығуы. Жылына бір түгіл екі роман шығады. Джек Лондон 24 жасынан бастап жаза бастаған, 40 жасына келгенде 16 жылдың ішінде 50 кітап жазған. Сонда жылына 3 кітап шығарған, ал Э.Золя да жылына 2 кітап шығарған. Пушкин 37 жасында 11 поэма жазған. Соның біреуі - өлеңмен жазылған роман. Бұған біздің әдебиетіміздің мәдениеті жетпейді, өзімізді ноқталап ұстап, бейімдеп отыра алмаймыз. Гәп сонда, – дейді. З.Шашкиннің келесі бір құнды да мазмұнды мақаласы шеберлік хақында. Бұл шығармасында автор дүниежүзіне аты шыққан әйгілі жазушылар - Толстой мен Достаевскийдін, Бальзак пен Золя, қайсысын алсаңыз да, өте құнды еңбек етіп, өз заманында құнарлы еңбектер енгізген. Әрқайсысы жылына бір кітап шығарған. Және де жақсы жазған. Осының сыры неліктен. Шынында, бізге үлгі боларлықтай қандай қасиет бар. Ойлап көрейікші дейді де оған өзі де жауап беруге тырысады. Меніңше ең бірінші қасиет – бұл жазушылар өзінің туып - өскен ортасын, дәуірін, заманын жақсы білген. Жақсысына сүйініп, жаманына күйініп, қаламын бастыра жазған. Сондықтан да Лениннің айтуынша, Толстой – орыс революциясының айнасы болған. Сондықтан да Энгельс Бальзактың «Человеческая комедиясын» француз қоғамының ғажайып шындық тарихы деп таныған. Екінші қасиет – бұл жазушылар мұрасын шебер де көрікті жасаған. Сол мұрасын ғасырдың боран-дауылы құлатпайтын етіп берік сомдаған. Осы екі қасиет олардың құнарлы туындыларын

188

бүгінгі күнге дейін тоздырмай біздің ғасырға алып кеп отыр. Осы екі қасиетті бүгінгі біздің жасаған еңбегімізден таба аламыз ба? Меніңше, біздің негізгі кемшілігіміз осында жатқан жоқ па? Шеберлік – бір күнде келе қалатын, баяғының ертегісіндей басқа қона қалатын бақыт құсы емес. Шебер жазу үшін ерінбей-талмай еңбек ету керек. Әрбір үлкен шығарма: роман, повесть жазуды мен зәулім сарай салуға ұқсатам. Сарай материалдары мрамор сияқты әдемі тастармен қаланған күннің өзінде, соны дұрыс қалай алмаса, қиқы-шойқы қылып қойса – ол сарай көркемдік ләззат бере ала ма? Жоқ, болмаса сарайды қолдан құйған кірпіш тек тас материалдардан қаланса – ұзақ өмір сүре ала ма? Аз жылдан соң боран-шашынға шыдамай құлап қала ма? Әдебиет шығармасы да сол сияқты. Роман, повестің құрылыс материалы тіл болса, сол тіл қаншама әдемі, жатық келіп, бірақ композициясы, сюжет, образ жағы шықпаса, тартымды, шығарма бола ала ма? Яғни композиция, образ жағы ұтымды кеп, тіл жағы ақсап жатса – ол шығарма ұзақ өмір сүре ала ма? Сондай-ақ бұл арада З.Шашкиннің мәдениет тақырыбына байланыстыра жазған «Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар» атты мақаласында да тоқтамай кетуге болмайды. Автор бұл материалда өзінің туған жері Павлодар өңіріне барған сапарында алған әсерлерін жазады. Бұл Павлодардың көп жыл бұрын болған Керекуден мүлдем бөлек екенін айтады. «Қала дамып өскен, 3-4 қабат үйлер. Оқтай түзу көшелерге асфальт салып, ағаш еккен, қыбырлаған халық, ағылған машиналар. Бірақ, осында жетістік, өскендікпен қатар ел тұрмысында, мәдениетінде әлі де ерекше көзге түсетін талай жайсыздық баяғы атам замандағы әдеттердің баршылығын айтады. Мысал ретінде «қол сүртетін орамал – сулық, майлық, келін салақ болса, бес батпан кір қалпымен алдыңа келеді» деп нақты мысал да келтіреді.

189

Айгїл Ќожаєалиева Жас ақындар поэзиясындағы «адам - ғарыш» параллельдік мотивінің игерілуі Қазақы дүниетанымдағы «тәңірі» ұғымының тарихи тамыры тереңнен тартылады. Бұл теологиялық-пәлсапалық ұғым көк түріктердің дәуренінде «тәңіршілдік» діни жүйесі ретінде түбегейлі бекіді. Ұлттық поэзия үлгілерінде Жаратушының құдіретін қабылдаудың жаңа формасы қалыптасқан бұл ұғым алғаш рет көне түркі жазба ескерткіштерінде кездескен. Құпия жазулы тастарды оқудың кілтін тапқан дат ғалымы Томсеннің оқыған бірінші сөзі де «тәңірі» болатын. Замана тезінде шығармашылық санаға сай көркемделген «тәңірі» теологиялық ұғымы, «тәңірге табыну культі – қазақ ұлттық поэзиясындағы мифтікпоэтикалық ойлау жүйесінің құрылымын түзуде белсенді рөл атқаратын мотивтердің бірі. Өлең поэтикасына сәйкес көркемделген бұл мифтікпоэтикалық концепцияның қызметі – адам мен ғалам жұмбағының арақатынасының сырын шешуге қатысу, лирикалық кейіпкердің ішкі күйін ұтымды да әсерлі жеткізу, оқырманға ой салу. Ата-бабаларымыздың осы бір ежелгі пайымы даму заңдылығына сай көркемдік танымға ұласқанда, идеологиялық түсініктегі «тәңірі» ұғымы айтылар ойдың символикалық обьектісі, ақындардың жаны жабырқай жалғызсырағанда пана тілеп, мұң шағатын Музасына айналды. Ұлттық поэзияның үлгілеріне көз салғанда, Тәңірінің «құдірет иесі» сипатындағы дүниетанымдық негізге жақындатыла

190

жырланғанын Мағжан Жұмабаевтан оқимыз: Аяқ басып Арсыға, Жүгіріп барып қарсыға Тәңірінің тілін ұғамын! Мағжан тіліндегі «арсы» - жаратушының мекені. Өлең тәңірісінің биігіне шыққан ақын енді өмір тәңірісінің жалғыздығына серіктікке ұмтылады. Ол үшін «тәңірінің тілін» ұғуға, яғни ғаламның жұмбағын шешуге талпынады. Ал Баянауылдық ақын Асыл Әбішевтің: Әттең, менде бір құдірет болса ғой, Алыс жаққа, Ғарыш жаққа кетер ем, – деп ағынан жарылуы – Мағжанның жоғарыда келтірілген талпынысының бір мысалындай. Мағжан өлеңіндегі «тәңірінің тілі» деген символды тіркес мифтік-поэтикалық астарлы ойды тұспалдауға қызмет етіп тұр. Ғарыштың кілті – тәңірінің кілті. Тәңірі тілінің формасы – өлең сөз. Осы формуланы баянауылдық жас ақын Бағдат Дүйсенов былай деп шешеді: Ақын мен өлең – айырмасыз бір бүтін, Сұлулық. Муза. Мұң. Сезім. Серігі ақын – өлең туатын сырлы түн, Тізбектеу сосын қазақтың көркем мың сөзін. Інжілде «Ең әуелі сөз болған, сөз Құдайда болған және сөз Құдай болған» делінсе, Абай атамыз «сөз патшасы мен сөз сарасына» теңеген өлеңнің бастауы «әуелі аят-хадис» деген ой түйеді. Өйткені, олар әуезбен, яғни арнайы қирағат мақамымен оқылады. Оны тыңдаған адамның бойын бір құпия күй билеп, жүрегі егіледі. Қазіргі жас ақындардың «адам-тәңірі» параллелінің тереңіне құлаш ұруында құдірет иесінің өзге де есімдері жиі аталады. Түркілік айтылымға тән «тәңірі», «құдаймен» бірге, әсіресе монотеистік сипаттағы тәңіршілдік діни жүйесінің орнын басқан тауһид исламдағы жаратушының Алла, Раббы, Жасаған, т.с.с. атаулары қатар жарыса қолданылады. Соның негізінде алғашқысы түркілік рух дарытса, кейінгі есімдер өлеңнің ислами колоритін қандырып, әсерін күшейтеді. Патша-Құдай,

191

Күпірлік қып, кеше гөр, жатсақ ұдай! Бір жылап, бір күлуден аса алмайтын, Кімнен аумай қалғансың, Аспаным-ай? Б.Беделханұлы Жаратқан, жарты өміріме несібе бер, Берсең, сен, несібені иесіне бер. (Абайсыз артық берсең, есіреді ел) ... Жанымды сайтан сыңсып, малғұн мәулір, Жарылқа, кең Құдайым, кешіре гөр! Р.Қосбармақов Жалғызсың! Сенің жоқ теңің! Серіксіз. Мұңсыз һәм Мықты! Бағынған сонау көкте Күн – Бар мақтау саған лайықты!

Ж. Қадырова

Жоғарыда келтірілген өлең шумақтарындағы лирикалық кейіпкерлердің барлығы да Тәңірінен жарылқану тілейді. «Патша-Құдай», «Жаратқан», «Мұңсыз» деген атаулардың барлығы ғалам жұмбағының кілтіне бір өзі ғана ие болып отырғанға бағытталған. Ол – жалғыз, өз қоғамынан оқшауланып, көктен медет тілеген ақын жаны да жалғыз. Жабыққан һәм жалыққан адамның бұл күйін жерлес ақын Айбек Оралхановтың лирикалық қаһарманы былай деп суреттейді: Таң құлады, Төрт қабырға ішінде Ес қаңғырады. Жанарымда жалғыздық жаңғырады. Жүректегі үрейім ұлиды бір, Досымда жоқ жанымда – шыли дүбір, Жабыққанда жыр ғана жанды ұғарым. Тәңірінің жалғыздығы – өзі секілді мәңгіліктік категория. Мысал затындағы сипатындай барлық сипаты да жалғыз-ақ. Сипаты заты емес, затынан басқа да емес. Оның жаратылыс сырын да, жалғыздығының сырын да ашу шектеулі сана иесі – пенделерге мүмкін болмағандықтан, ол ғаламның мәңгілік жұмбағы болып қалады. Ал, ақындардың жалғыздығының себебі – мұң. Мұңның себебі – жаратылыс жұмбағын шеше ал-

192

мау. Кіші жұмбақ, яғни жалғызсырау себепті туындайтын ақын мұңы мен үлкен жұмбақ – тәңірі сипаты немесе нақтыланар болсақ, микроғарыш пен макроғарыш арасындағы заңдылықты Маралтай ақын былай тұспалдайды: Дариға, аһ... Жоққа зар жандай, Түбінде мұңның шындық тұр. Шешімі ұлы жұмбақтың ... Сыр сауып Сырдан... Сұмдық сыр. Бұл «сұмдық сырдан» Асыл Әбішев былайша «мұң сауады»: Мұңдарым менің жанымды мұздай қариды, Жібітер бар ма амалың? Мұңданған толқын – көкірек тулап, налиды, Арнасын ұрып жағаның. *** Мендегі мұңның аулақта жатыр көлемі Шерткізіп жұмбақ бір күйді... Баянауылдық ақын Жанаргүл Қадырова ақындардың санасын шырмаған мұңның себебін табуға тырысады. Оның «Элегия» атты өлеңінде лирикалық қаһарман өз-өзіне мынадай риторикалық сұрақ қояды. Мұңдымын осы мен неге? Іздеген жоғым ерек пе? Көңілде бір нұр кем неге? Мұңдану әлде керек пе? Лирикалық қаһарман өз сұрағына өзі жауап береді. «Мұңдымын осы мен неге?» Себебі, «іздеген жоғы ерек», «Көңілде бір нұр кем неге?» Себебі, «мұңдану – керек.» Мұң – ақындар болмысының себебі. Мұң болмаса, ақында шабыт та болмайды. Орыс халқының ұлы ақыны А.С.Пушкиннен қалған «Қайғысы жоқ – ақын емес» («Если не трагичен, значит не поэт») деген сөз бар. Ақындардың жүрек ықыласы өзі секілді пендеге емес, махаббатындай уыз тазалықтың кемелді Ұлылығына, яғни Тәңірлік ғарышқа арналған. Шәкәрім атамыздың бір ауыз сөзін ізбасар інілеріне де телісе болғандай:

193

Менің Жарым – қыз емес, Хақиқаттың шын нұры. Оны сезер сіз емес, Көзден таса бұл сыры. Ал, Маралтай ақынның: Нұрға ынтық көңілімнің тұсауы мың, Жол таппай Жаратқанға құсалымын, – деп ағынан жарылуы да, жерлесіміз Жанаргүл Қадырованың: Махаббат деген сезімнің Ең ғаламаты Аллаға!– деп ой түюі де ақындардың елден ерекше соны сілем тапқан жырларының құпиясындай, жаралған дүниесін аңсауындай естіледі. Ақындықтың рухы – биікте. Сондықтан, «Алланың лебі секілді жанымның жарық сәулесі» деген лебіз арқылы адам жаны Құдай нұрының бір бөлшегі екендігіне әлдеқашан иман келтірген. «Біз құс болдық аяғында бауы бар» (М.Райымбекұлы) деген ақындардың азатшыл рухы ғарышқа ұмтылады. Айбек Оралханов аға буынның пікірін қолдапқуаттай отырып, өздігінше ой қорытады: Тылсымға ынтық тілегінен күпті боп, Қиялмасым, қиял-құсым пұшайман. Маралтайдай «мұңға жүрмін жүкті боп», Маңдайымнан сүйемесе үш айнам: Аллам, Анам және Дана өзің кеп, Жүрегіме сәуле түсір ең ізгі. Ай астында сенделгендер сезінбек, Ненің нарқы негізі. Топырақтан жаралған кез-келген нәрсе жерге тартар еді, еңсесі ауырлап бәрібір төменшіктер еді. Ал ақындар кейде өз тәнін сезінбейтіндей күйге түссе керек. Ақын болмысы жердің тартылыс күшін жеңіп, қалаған уақытында нәпсі зынданынан рухын босатып алып көкжиекті шарлап кетеді. Маралтайдың лирикалық кейіпкерінің сергек жанарына шалынатыны – түнгі аспан және фәни мен бақидың шекарасы: Күндер-ай, сені қайтем келте-келте, Домбырам да қарлықты-ау шерте-шерте.

194

Аманатын Алланың қайтарам да, Сейілмесе бұл тұман ертең ерте, – немесе Бәрі мені алдайды, алданам мен, Алла өзіңе аманат қалған өлең. Жүрегімнен жүз бұтақ өріп шығып, Айналып кетсе, шіркін, талға денем. Бүгінгі түн мен үшін ауыр сондай, Жаным қалқып барады қауырсындай. Бірге жүрген достарым ... (дос бар ма еді?) Көрімді кең қазса ғой ауырсынбай. «Өлуге құштарлық» – қазіргі қазақ ақындарының тіліндегі космогониялық мотивтердің бірі. Олардың бұл халге ұмтылуы тағдырдың тезіне төтеп бере алмай еңсесі езіліп, ұнжырғасы түскен адам күйімен түсіндірілмейді. Жо-жоқ, суицидпен шатастырмауыңызды өтінеміз. Тән құрсауынан босаған аманат-жанды, яғни микроғарышты абсолютті макроғарышқа табыстау – басты мақсат. Табыстағанда да жер бетіндегі тірліктен былғанған, жиренішті қалпында емес, о бастағы пәк, таза қалпында қайтару. Сол пәк болмысқа дақ түскен сайын ақын Алланың аманатына қиянат жасадымау деп қынжылады. «Шаранасында шындығының шашы түскен» өгей қоғамның мұз құрсауынан босану үшін «адам мен ғарыш бірлігіне» сенген ежелгі дүниетанымға табан тірей отырып, ақындардың лирикалық кейіпкері өлімнен пана тілейді. Бұл сырдың ұшы есте жоқ ескі замандарда мифтік санамен өмір сүрген адамзаттың мифологиялық ойлауынан тарқатылса керек. А.Шәріп «Қазақ поэзиясы мен ұлттық идея» деген еңбегінде әдебиетте мифтік мотивтердің шығуына негіз болған ежелгі табиғаттағы сол кездегі адамның қызығушылығын оятқан құбылыстар туралы былай дейді: «Мифтік сана күннің батуы мен шығуы, өсімдіктің қурауы мен тұқымнан қайта өнуі, қайсыбір аңның қысқы ұзақ ұйқыға кетуі мен жазғытұрымда оянуы, жыланның терісін тастауы, т.с.с. алуан түрлі циклдық құбылыстар космогониялық... мифтерде өліп-тірілу процесін бедерлейтін мотивтер мен сюжеттерді ... тудырды». Ал кейінірек көркемдік сананың нәтижесінде

195

«өліп-тірілу» ұғымы поэтикалық терең мәнге ие болды. Тағы да аталған авторға сүйенеміз «... символистердің «өмір-өлім» арақатынасын айқындауда санала түрде сүйенген қайнары – Ницшенің Мәңгі Қайта Оралу ілімі. Адам жанының мәңгіліктігі туралы мифтік санадан бастау алған уәзін ақындардың санасындағы трансценденттік түйсік-түсініктердің өрістеуіне күшті әсерін тигізіп, мифологиядан бастап ... көзге ашылмаған көмбесі көп ілімдерге бет бұрғызды». «Діни көзқарастардың дамуы барысында көк аспан сияқты Тәңіріні барынша күрделі құдайкосмос-тәңірі-каинат түсінігі алмастырды. Мұндай ұғымдағы Тәңірі өзіне космосты, оның көзге көрінетін бөлшектерін: күнді, айды, планетаны, жұлдызды, адамды, табиғат құбылыстарын қамтиды. Енді табиғат культі және басқа культтер, наным-сенімдер әрі рух, әрі дене, әрі олардың бірлігі секілді бейнеге ие болады» (Аюпов Н.Г.Тенгрианство). Мифтік дүниетанымның күрделеніп, жетілген дәл осы ұғымы көркемдік сана сүзгісінен өтіп, поэзия өнерінде іргелі дәстүрдің бастау-бұлағына айналды. «Тәңірі» образы поэтикаланып, көркемдік қырлары жетіліп, сұлулықтың, эстетикалық талғамның шыңына, сонымен қатар өлең құдіреті – «муза» бейнесіне ауысты. Көз ілмей бір таңды атырдым, Жанымды мазалап жатыр мұң. Өкпелеп жүргенде тағдырға О, Муза, жаныңа шақырдың. Т.Толқынқызы. О, Муза, саған тағы бір келдім де, Тиегін тілдің ағыттым...

А. Əбішев

Тәңірлік ғарыштың символын ақындар Айдан іздеуге асық. Көне түркілердің түсінігі бойынша көк аспанның жердегі өмірмен байланысы бар негізгі атрибуттары Ай мен Күн болған. Енисейлік құлпытас ескерткіштерінде «көк аспандағы күн

196

мен айды жоғалттым» деген сөздер жиі кездеседі» (Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках). Ал Ш.Уәлиханов қазақтардың космологиялық түсініктері туралы сөз қозғағанда осы ерекшелікке тоқталады: «ай қазақтарда қасиетті планета болып саналған. Қазақтар жаңа айдың туғанын көргенде тәжім етеді... Егер ай құдіретті болып саналса, онда күн де сондай құрметке бөленуге тиіс еді, бірақ қазақтар арасында ондай құрмет-салтты кездестіре алмаймыз». Ақын Маралтай да осы ғылыми тұжырымды мақұлдай түскендей «алақанында Алланың адамнан бұрын Ай туған» деп жырға қосады. Әсіресе, жұлдызы жымыңдаған түнгі аспанда маңайына жұмсақ нұр төгіп, ізеттілікпен бір қырындай иба көрсеткен Ай – қазақтың дүниетанымында абсолютті тазалық пен сұлулықтың символы. Оған ақындар «тәңіріндей әзіз көріктің» сипатын дарытпаққа ұмтылған. Абай айтқан «желсіз түнде жарық ай» аясы – ғашықтардың асыға күтетін ізгі сәті. Кінәрәтсіз болғанмен, Сұлуға да мін артқан. Ай жетіліп толғанмен, Жұлдыз күндеп жұқартқан. Аспандағы ай тағдырын болжаған ақын Айбатыр Сейтақ оны жердегі Арудың өмірімен қиыстырады. Ай-ару – жалғыз, ал жұлдыз – көпшілік. Оған жағу қиын: біреуінің бабы табылса, басқасы тырнақ астынан кір іздейді. Ақын ай мен ару образдары арасына психологиялық параллель жүргізу арқылы адамзат қоғамындағы қарым-қатынас шындығын ашады. Оны аспанға көшіреді: Сұлу мүсін ап-айқын, Аппақ оның ар-мұңы. Мүлдем ұқсас байқаймын Ай мен Ару тағдыры. Мұндағы «ару» да тұспалды образ, ол – ақынның лирикалық кейіпкері. Ай мен Ақын – бірлігін тапқан тұтастық. Бұл ойдың жалғасын Б.Беделханұлынан табамыз: Аспан асты Ай оқиды аятын,

197

Ал жұлдыздар алақанын жаяды. Бір жұлдыз жүр жамылып ап ай атын, Ақындар ше? (Ақындар сол баяғы...) немесе ...Бағыштадым өткен күнге, өлгенге, Аспан асты оқылған сол аятын. Қара түнек басып кеткен кеудемде Жұлдыздарға жыр оқышы Ай-Ақын! Жанат Әскербекқызы да өз жырларында «жалғыздық» және «мұң» секілді мәңгіліктік категориялардың бірегей мотивтерін арқау еткен: Мына күйден арылармын қай күні? Түнде бәйіт оқып тұрған Менің мұңым – Ай мұңы. Адам – микрокосмостың иесі, ал ай – макрокосмостың адам көзіне шалынған бір бөлшегі, ақын жанының көктегі жұбы. Мұң арқылы олар тілдеседі. Сөйтіп, екі ғарыштың бірігуіне жол ашады. Екеуі де – жалғыз. Жердегі ақын «ай толғанда көктегі айға мінажат қылады». М.Райымбекұлы екі әлемдік принциптің шартты шекараларын ажыратып, «жердегі ай мен көктегі айдың кіндігі» деген метафоралық тіркесті ұсынады. Айбек Оралханов «Айда жылу жоқ дегенге сенбеймін» деп басталатын өлеңінде: Маңдайымның жұлдызы деп жан-жүрек, Айға теңеп, қара басып нетіп ем. Оған серік Күннің өзі мәңгіге Екеуара бір болмасқа бекінген, – деп лирикалық қаһарман мен «күн» образына және қаһарманның сүйіктісі мен «ай» бейнесіне параллелдік сипат жүргізеді жырлайды да ойын: Айда жылу жоқ дегенге сенбеймін... Сүт сәулеге саусақ жайдым ұмсынып. Сені, жаным, сүйе алады мендей кім, Күн-мұңлықтай өз өртіне тұншығып?!, – деген риторикалық сұрақпен аяқтайды. Жерлесіміз, жас ақын Дүйсембай Серікболсынның поэзиясынан хабардар көзі қарақты оқырман оның өлеңдерінде «күн» образының ерекше маңызға ие екенін түсінеді.

198

«Күннің» мезгілдік түсінігінен басқа («қамданған шақта қызарып белді асқалы күн»), лирикалық қаһарманның ішкі эмоциясын («сыңғырлап еді кеудемде қанша күміс күн, «жалғандықтың жармасса бұлты Күнге») жеткізуде «күннің» символдық бейнесімен байланыстыра шебер пайдаланады. Сонымен қатар, жас ақынның өлеңдерінде әдебиеттегі көркемдік құралдардың бірі – кейіптеу арқылы жасалған ой орамдары жиі кездеседі. Ұшарында құзарттың дамыл тауып, Керілді кермарал Күн. немесе Көкжиекте тұрады қымсынып Күн Жанарындай мәңгілік тіршіліктің. немесе Көтерілген шығыстан Күн қылаңдап, Бұла таңда бір сырды тұрдым аңдап. «Тәңірлік ғалам» құпиясын білуге құштарлық негізінде қалыптасқан дүниетаным арқылы қазақтың сөз өнеріне көркемдік сананың жаңа дәстүрлері енді. Ғарыш кеңістігін игеру процесі ұлттық философияға табан тірей отырып, поэзияда да өз жалғасын тапты. Адамзат баласының барлық асыл арманы мен ізгі мұраттары «биік» ұғымындағы космологиялық категориялармен тамырлас болғандықтан, қазіргі қазақ поэзиясының өкілдері абсолютті тазалық пен даналық сипаттарын ғарыш сырларына, тәңірлік құдіретке бойлау арқылы таппақ. Сондықтан, олар осы «құс жолындай» соны сілемге қаламын серік етіп сапарлатты. Сөз өнерінің мирасқорлары – ақындардың ғарыштық болмысы туралы ғалым, профессор Б.Қ.Майтанов мынадай ой қорытады: «Басында өнерге адам құмартады. Кейіннен перінің қызының тұтқынынан шыға алмай қалатын патша баласындай өмірден сөз бен ой сүзген дүлдүл жүрек қиял аспанынан жерге түспейді. Төмендегі тозақ аласапыранынан жеріп бітеді. Мұндай шартты түрдегі «салмақсыздық» жағдай тұла бойы талант клеткаларынан тұратын поэзияның төл нәсіліне тән».

199

Хаттар, қолжазбалар, фотографиялар мен суреттер рецензияланбайды және қайтарылмайды. Редакция оқырмандардан түскен барлық хаттарға тегіс жауап беруді міндетіне алмайды. Авторлардың пікірлері редакция ұстанған көзқарастарға сәйкес келмеуі мүмкін. «НАЙЗАТАС» журналынан алынған материалдарға сілтеме жасалуға тиіс. Жарияланған материалдарды, фотосуреттерді және безендірулерді көшірмелеу тек КМК рұқсатымен жүзеге асырылады. «Павлодар облысы әкімінің аппараты» мемлекеттік мекемесі (Павлодар қаласы) «Центр аналитической информации» ЖШС-і «Найзатас» облыстық журналы

Директор Р. Т. Билялов Телефоны 61 81 10 Бас редактор Ғ. С. ЖҰМАТОВ Телефоны 61 80 37 Журнал Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде тіркеліп, тіркеу туралы 2.03.2012 ж. № 12332-Ж куәлігі берілген. Таралым аумағы: Қазақстан Республикасы. Редакцияның мекен-жайы: 140000, Павлодар қаласы, Ленин көшесі, 143 үй. E-mail: naizatas_zhurnaly@mail.ru Журнал екі айда бір рет шығады. Фотоларда: екібастұздық мүсінші Баян Құрманқызының туындылары Коллаждарды әзірлеген: Берік Төлеуғалиев «Баспа үйі» ЖШС баспаханасында басылды. ҚР Павлодар қаласы, Ленин көшесі, 143. Телефоны: 8 /7182/ 61-80-26.