Դեպի կախաղան

ԴԵՊԻ ԿԱԽԱՂԱՆ

1932 թվականին Բոստոնում լույս է տեսել Գևորգ Հալաջյանի (ներկայանում է որպես Թափառական ) «Դեպի կախաղան» գիրքը, որն իրենից ներկայացնում է բանտային օրագիր, գրված 1925-28թթ Թուրքիայի բանտերում: Բնօրինակը ծավալուն է, շուրջ 900 էջ, և դա՝ մանր տառատեսակով տպագրված լինելու դեպքում: «Վերելք» ակումբն ընտրողաբար առանձնացրել է գրքի այն հատվածները, որոնք առավելապես են բնորոշում հեղինակին և տեղեկություններ են տալիս այդ ժամանակների հայության մասին: Գևորգ Հալաջյանը մինչև 1925 թվականը բնակվել է Պոլիսում, այսպես կոչված Մեծ Կղզում: Նա ամուսնացած էր, ուներ մանկահասակ մեկ դուստր: Եղեռնի ժամանակ կորցրել էր հարազատների մեծ մասին: Ընտանիքը պահում էր իր փոքրիկ խանութն աշխատացնելով: Եվ ահա մի օր նա հեռագիր է ստանում ազգությամբ քուրդ Գամեր Լութֆիից այն մասին, թե վերջինս հեռավոր շրջանից գործով եկել է Պոլիս և կցանկանար հանդիպել իրեն: Գամեր Լութֆիի տոհմը եղեռնի ժամանակ բնաջնջել էր իր տոհմին, և Գևորգը սկզբում չի ցանկանում հանդիպել , սակայն կարողանում է հաղթահարել թշնամանքը և տեսակցում է Գամեր Լութֆիին: Վերջինիս խնդրանքով նա նաև հյուրընկալվում է Գևորգի օջախում: Գամեր Լութֆին հրաժեշտ է տալիս, շատ չանցած քրդերի ապստամբություն է բռնկվում մի շարք մարզերում: Գամեր Լութֆին, լինելով պետական պաշտոնյա, մասնակցություն չի ունենում ապստամբությանը, սակայն Գևորգին ձերբակալում են, պետական դավաճանության մեղադրանք ներկայացնում և ոստիկանների ուղեկցությամբ մի խումբ թուրք խմբագիրների ու մտավորականների հետ ուղարկում Խարբերդ, որպեսզի նրա գործն այնտեղ քններ ու վճիռ կայացներ Անկախության Ատյանը: Զգուշություից ելնելով, օրագրում հեղինակն իրեն ներկայացնում է որպես X-եան էֆենդի:

Խարբերդ, 13 Սեպտ. 1925թ. Հինգշաբթի ժամը 2-ին վերաբացուեցաւ նիստը: Կարգը իմս է եղեր: Կանչուեցայ ատեան: Նախագահը՝ ճշդելէ յետոյ անունս, տարիքս, ծննդավայրս եւ զբաղումս, հարցուց.

-Ու՞ր էիք ընդհանուր պատերազմի ժամանակ: - Պուլկարիա: - Ե՞րբ մեկնացար Կովկաս եւ ո՞ր գունդին մէջ կը ծառայէիր: - Ես Պուլկարիայէն դուրս ելած չեմ: Կրնա՞ք ստուգել այնտեղի ձեր հիւպատոսարանէն: -Քանի՞ կամաւոր արձանագրեցիր Պուլկարիայէն: -Ես զինուորական չեմ եւ ոչ մէկը արձանագրած եմ: Ալի Սայիպ (դատաւոր).

-Որու՞նն է այս նկարը: -Գնած եմ թղթավաճառէն: -Իսկ այս հինգ զինուորը ովքե՞ր են: -Կնքահայրս ու իր հայրենակիցները՝զինուորներ պուլկարական բանակին մեջ, որ կը կռուին թուրք բանակի կողքին: -Ֆէտայիներ, այնպէս չէ՞, Դաշնակ քոմիթաճի կամաւորներ, որ այդքան թուրքի արիւն խմեցին. Ո՞րտեղացի են: - Ամասիացի: -Ո՞ւր կը գտնուին այժմ: -Պուլկարիա: - Ի՞նչ է անուննին: - Երեքը միայն կը ճանչնամ. Երկուքը՝ ամասիացի Տիգրան եւ Միհրան, երրորդը Պրուսայի շրջանէն՝ Վահան: -Կովկասի ճակա՞տը կը կռուէին: -Պուլկար բանակի զինուորներ են, պուլկարական տարազով: Ավնի (դատաւոր).

-Ո՞ր թուականին Պալըքէսիր էիր եւ ի՞նչ գործ ունէիր հոն: -1920-ին հօրեղբօրս տղան տեսնելու գացի: -Ի՞նչ պաշտօն ունէիր յոյն բանակին մէջ: -Պոլիս կը բնակէի: -Հարցումիս պատասխանէ: -Ես քանի մը օր միայն մնացի Պանտրմա եւ Պալըքէսիր. Ոեւէ պաշտօն չունէի: Լութֆի Մուֆիտ (դատաւոր).

-Ո՞վ կը ճանչնաս Պոլսոյ մէջ: - Թաղապետական պաշտօնեայ Ալի Րիզա, Տոքթ. Կանի, վճռաբեկ ատեանի անդամ Րէմզի եւ ուրիշներ: - Հայոցմէ՞:

- Մեր դրացիները: - Ինչու՞ հրավիրեցիր Գամէր Լութֆիին: - Ինքը տեսակցութեան եկած էր մանկութեան եւ դպրոցի ընկերոջը: - Ինչու՞ հիւրընկալեցիր Ձեր տունը եւ քանի՞ օր մնաց: - Հայրենակից էինք ու դրացի, չէի կրնար պանդոկը ձգել զայն, մանաւանդ, որ յայտնի մըն էր ու պետական բարձր պաշտօնեայ: -Ո՞ւր գումարուեցաւ գաղտնի խորհրդաժողովը եւ որո՞նք մասնակցեցան: - Լուր չունիմ: Նախագահը՝ - Ո՞ր թուականներուն կը գտնուէիր Ատանա: - Ես Ատանա եղած չեմ: - Հապա այս նկա՞րը: - Այդ նկարը իմս չէ: - Ո՞վ դրած է այն թուղթերուդ մէջ: - Պոլսոյ ոստիկանութիւնը սխալմամբ դրած ըլլալու է: - Բայց նկարը ձեզի կը նմանի: - Գուցէ, բայց ես ո՛չ ան եմ եւ ո՛չ ալ կը ճանչնամ ով ըլլալը: Ալի Սալիպ.

- Ինչպէ՞ս թէ չես ճանչնար: Եթէ դուն չես, քու ընկերդ է: Ես տեսած եմ զինքը Ատանայի մէջ, թուրքի արիւն խմող Դաշնակ ֆէտայի մըն է: -

Ես բնաւ չեմ ճանչնար:

- Ինչպէ՞ս չես ճանչնար կուսակցական ընկերդ եւ նկարը կը պահես տանդ մէջ: - Մեր տունէն գտնուած չէ այդ նկարը: - Ո՞ւր սպաննուեցան ծնողքդ եւ որո՞նց կողմէ: - Լուր չունիմ: - Ես ստուգեցի որ քիւրտերը սպաննած են Քէմախի մօտերը: Գամէր Լութֆին չպատմե՞ց: - Մենք չխօսեցանք անցեալի մասին եւ լուր չունիմ ծնողքիս մահուան մանրամասնութիւններէն: - Անցեալը կը մոռնաք, որ ներկայ բարեկամութիւնը ապահովէք: Յաջողեցա՞ր Տէրսիմցիները միացնել Շէյխ Սայիտի հետ: - Դուք կ'ըսէք, որ քիւրտերը կոտորած են ծնողքս, ինչպէ՞ս կրնամ բարեկամ ըլլալ անոնց հետ: - Վրէ՞ժ լուծել կ'ուզես: -Ո՛չ, բայց պատճառ մը չունիմ բարեկամանալու: - Հապա Պոլսոյ մէջ գումարուած հայեւքիւրտ խորհրդաժողո՞վը: - Ո՛չ խորհրդաժողովէ եւ ո՛չ ալ հաւաքոյթէ լուր ունիմ: Քիւրտ բարեկամս եկած էր պտոյտի եւ մենք կը զուարճանայինք Մեծ Կղզիի անտառներուն մէջ: Ավնի.

- Պոլսոյ ոստիկանութեան մէջ՝ խոստովանանքներէդ հոս ինչու՞ կարգ մը

մանրամասնութիւններ կ'ուրանաս: Այնտեղ յայտնած ես քիւրտերու հետ ունեցած յարաբերութիւններուդ մասին, որոնց տեղեակ են նաեւ շատ մը հայեր: - Սխալ է, ես ոչ մէկ յայտարարութիւն ըրած եմ Պոլսոյ մէջ: Թո՛ղ կարդացուի արձանագրութիւնը: Նախագահը.

-Պէտք չկայ: Ավնի.

- Գրաւման (ռուս) բանակը երբ որ մտաւ Երզնկայ, ո՞վ էր թիկնապահը Մուրատին: - Չեմ գիտեր: - Դուն հոն չէի՞ր: - Պուլկարիա էի՝ ըսի: -Ինչու՞ եկար Պոլիս: - Զինադադարին վերադարձայ ուրիշներուն պէս: - Գրաւելու համար Արեւելեան Նահանգները, այնպէս չէ՞: - Ես Երեւան չմեկնեցայ: - Տրապիզոն ցամաք պիտի ելնէիք: - Ես լուր չունիմ այդպէս բնաւ: - Ի՞նչ պայմաններու տակ համաձայնեցաք քիւրտերուն հետ: - Ի՞նչ համաձայնութիւն, ի՞նչ պայմաններ: - Միջնորդի դեր կը կատարէիք: - Համաձայնութեան խնդիր չկար, որ միջնորդ պէտք ըլլար: - Եթէ քիւրտերը յաջողէին, ո՞ր հողամասերը պիտի տրամադրէին ձեզի: - Այդ կարգի խնդիրներէ լուր չունիմ: - Չխօսեցա՞ք ռազմամթերք փոխադրելու միջոցներու մասին: - Այդպիսի խօսակցութիւններ չենք ունեցած: - Եթէ իրականութիւնը խոստովանիք, ազատ պիտի արձակուիք, ինչու՞ կ'ուրանաք հաստատուած իրողութիւնները: - Գիտցածս ըսի առանց վերապահութեան: -Ու՞ր տեսնուեցար Սէիտ Ապտիւլ Գատէրի հետ: -Ես չեմ ճանչնար Սէիտ Ապտիւլ Գատէրը: - Դաշնակի յամառութիւն, որ սուղ պիտի արժէ քեզի: -…

- Որքա՞ն դրամ կը ստանայիր Դաշնակ քոմիթէի կեդրոնէն: - Կապ չունիմ անոնց հետ: - Դաշնակներու ներկայացուցիչ չէի՞ր Պոլսոյ մէջ: - Ո՛չ: - Հապա ի՞նչ անունով եւ որու ՞ կողմէ բանակցեցաք քիւրտերուն հետ: - Հայերը ի՞նչ կապ ունին քիւրտերուն հետ. անոնք թշնամի են մեզի: -Վերջին անգամ ըլլալով կը հրաւիրեմ, որ խոստովանիք իրողութիւնը եւ ըսէք թէ ի՞նչ պայմաններու տակ Տէրսիմցիները պիտի գործակցէին Շահֆֆէիններուն հետ, եւ ի՞նչ

ուժ պիտի տրամադրէին ապստամբութեան ժամանակ: - Ես լուր չունիմ: - Յայտնի եղաւ, որ խօսք հասկնալ չէք ուզեր. Վերջին խօսքը դատարանինն է: Քրտինքը կը վազէր ճակատէս: Զինուորը չէր ձգեր որ ձեռքերս երերցնեմ կամ թաշկինակս առնեմ գրպանէս: «Թէփրէնմէ՛»... կը սաստէր ամէն անգամ, որ կ'ուզէի շտկուիլ կամ երերալ: - Վերջացած է ձեր դատավարութիւնը,- յայտարարեց նախագահը,- եւ կը հրաւիրեմ դատախազ պէյը, որ կարդայ ամբաստանագիրը: Ավնի պէյ սեղանին վրայէն առաւ ամբաստանագիրը եւ սկսաւ կարդալ: «Հայեւքիւրտ Անկախութեան Կոմիտէի գաղտնի նիստերուն մասնակցելու եւ քիւրտ ապստամբութիւնը յաջողցնելու համար, երկու քիւրտ հատուածները միացնելու ամբաստանութեամբ դատարանի յանձնուած Ք. … եան, թէեւ կը փորձէ ուրանալ իրեն վերագրուած ամբաստանութիւնները եւ կ'աշխատի խուսափիլ արդարութեան վճիռէն, բայց բացորոշապէս յայտնի է որ ամբաստանեալը գործուն մասնակցութիւն ունեցած է Շէյխ Սայիտի ապստամբութեան նախապատրաստական աշխատանքներուն մէջ: Հետեւաբար կը մերժեմ իր արդարացման պատճառաբանութիւնները եւ կը պահանջեմ որ ամբաստանեալը պատժուի հայրենադաւութեան 2-րդ յօդուածի տրամադրութեան համաձայն» (մահապատիժծան. ): Նախագահ.

- Պաշտպանեցէ՛ք ինքզինքնիդ, դատարանը պիտի տայ իր վճիռը: - Կը գտնուիմ արդարութեան ատեանին առջեւ ու պէտք չեմ տեսներ պաշտպանողականի: Միայն դատախազ պէյի ամբաստանագրի կարգ մը կէտերու լուսաբանութիւնը կը յանձնեմ ատեանիդ ուշադրութեան: Ա- Հայրենադաւ չեմ եւ ոչ մէկ գործուն մասնակցութիւն ունեցած եմ Շէյխ Սայիտի ապստամբութեան: Գործուն մասնակցութիւն կ'ըլլայ տեղւոյն վրայ, երբ անձամբ կը մասնակցիս կռիւներուն, մինչդեռ ապստամբութեան ժամանակ Պոլիս կը գտնուէի: Կը մնայ անուղղակի մասնակցութեան պարագան, որ պիտի ճշդուի օրինական տուեալներով: Բ- Անուղղակի մասնակցութեան ամբաստանութիւնն ալ ինծի չի յարմարիր: Նախ՝ ազատ է այն մարդը, որ հիւրասիրած էի: Երկրորդ՝ պետական պաշտօնեայ մըն է եւ ոչ թէ ապստամբ աշիրէթապետ մը. պարագայ մը, որ կը ջնջէ նոյնիսկ անուղղակի մասնակցութեան ամբաստանութիւնը: Գ- Դատախազ պէյը փաստ յառաջ չի բերեր, այլ անսալով խղճի ձայնին՝ հայրենադաւութեամբ կ'ամբաստանէ զիս, մինչդեռ երբ օրէնքներ գոյութիւն ունին եւ որոշ յօդուածներով ճշդուած են յանցանքներու բնոյթները ու անոնց տրուելիք պատիժը, այլեւս փաստերով միայն կարելի է ամբաստանել զիս: Դ- Կը մնայ հայ ըլլալուս պարագան, որ ինքնին յանձանք մը չէ, քանի որ հանրապետական օրէնքները խտիր չեն դներ իսլամի եւ ոչ-իսլամի միջեւ: Կը կրկնեմ՝ ո՛չ մի մասնակցութիւն ունիմ քիւրտական ապստամբութեան մէջ եւ որպէս այդ՝

դիմելով ատեանիդ արդարութեան եւ դատաւորներու խղճին, անպարտ արձակուիլս կը պահանջեմ: Դատաւորները չառանձնացան խորհրդակցելու , քանի մը բառ փսփսացին իրարու ականջին եւ նախագահը ոտքի ելլելով բառ առ բառ հետեւեալը յայտարարեց. «Նկատելով որ յանցանքը հաստատուած է փաստերով, բայց ընդունելով ձեր դիտողութիւնը գործուն մասնակցութեան մասին, նկատելով որ դատախազ պէյը կը պահանջէ հայրենադաւութեան 2-րդ յօդուածի համաձայն դատապարտել ձեզ մահուան եւ լսելով ձեր պաշտպանողականը, ատեանս միաձայնութեամբ որոշեց. Ա- Ըստ հայրենադաւութեան 2-րդ յօդուածի տրամադրութեան դատապարտել ձեզ մահուան:

Բ- Հաստատուած ըլլալով որ դուք աշխատած էք թուրք հայրենիքը բաժնելու ձգտող քիւրտ ապստամբութեան գործուն անձերու հետ, բայց գործնապէս մասնակցած չէք կռիւներուն, ըստ նոյն յօդուածի Ա. հատուածի տրամադրութեան՝ մահապատիժը փոխել 15 տարի շղթայակիր բանտարկութեան, իսկ Բ. հատուածի տրամադրութեան համաձայն յաւելեալ ցկեանս բերդարգելութեան: Գ- Շղթայակիր բանտարկութեան պայմանաժամը անցընել Սեբաստիոյ բանտը եւ ցկեանս ոստիկանական հսկողութեան տակ մնալ նոյն քաղաքին մէջ»: Վճիռի յայտարարութենէն վերջ, երբ առաջնորդուեցայ նեղ խուցը՝ սպասելու միւսներուն, տեսայ որ կիսակօշիկներուս մէջ քրտինքը լճացած էր: Ինչու՞ վախցած էի այդպէս, երբ մահուան կամուրջէն անցնելով կեանքի ծոցը կը դառնայի: --Իրիկուան դէմ կարտիանները կանչեցին մեզ: Դուրսը արաբ հարիւրապետ մը քանի զինուորներու ընկերակցութեամբ կը սպասէր մեզ: Կարգով շարուեցան 73 քաղաքական բանտարկեալներ: Սպան կարդաց անուննիս եւ հրամայեց ոստիկաններուն, որ վար առնեն դուրսը սպասող կառքերէն շղթաները, զատեն ամէն մէկ բանտարկեալի յատկացուած՝ թուագրեալ շղթաները: Յետոյ սպան հրամայական ձայնով ըսաւ.

- Այս գիշեր կը պատրաստուիք՝ վաղը ճամբայ ելնելու համար: Ինծի յատկացուած շղթային ծանրութիւնը 75 քիլօ էր: Այլեւս պարզ էր, որ կախաղանին դերը պիտի կատարէր դաշոյնը կամ գնդակը, որովհետեւ ճամբու ընթացքին պիտի դաշունահարէին կամ գնդակահարէին զիս, եթէ չկրնայի տանիլ շղթան ու մնայի ճամբան: Բարեւեցի հարիւրապետը եւ ըսի.

- Ներեցէք, պէյ էֆէնտի, ես չեմ կրնար քալելով երթալ. արտօնեցէք, որ օթոյով կամ կառքով ճամբորդեմ: - Քաղաքական բանտարկեալներուն արգիլուած է կառք նստիլ: - Բայց եթէ հիւանդ ըլլա՞ն: - Ճամբան կը թաղուին ուր որ մնան: -Այդ պարագային թոյլ տուէք ըսեմ, որ ես ի վիճակի չեմ վաղը ճամբայ ելնելու: Պոլսէն՝ Խարբերդ օթոյով ճամբորդած ժամանակս ալ բանտարկեալ էի: - Այն ատեն դեռ դատապարտուած չէիք: - Ինչ–որ ալ ըլլայ, չեմ կրնար երթալ, նոյնիսկ առանց շղթայի: - Կրնաք երթալ եւ պիտի երթաք՝ այս է հրամանը եւ պիտի կրէք այն շղթան, որ ցոյց տրուեցաւ Ձեզի: - Բժշկական տեղեկագիր ունիմ գրպանս, որ կարգիլէ ճամբայ քալելս: - Այդ՝ ազատ քաղաքացիներու համար է: Առանց առարկութեան ճամբայ կ'ելլէք վաղը ժամը ութին, եթէ չէք ուզեր որ քաշկռտելով ու մտրակներու հարուածներով ճամբայ հանեն Ձեզ: - Կրնաք մտրակել եւ նոյնիսկ գնդակահարել, բայց չէք կրնար ոտքով ճամբայ հանել զիս, քանի որ ես ինքս պիտի վճարեմ օթոյին դրամը, մանաւանդ չեմ ուզեր անյայտ

գերեզման մը ունենալ. Լաւ է որ սպաննել տաք, քան թէ շղթաներու ծանրութեան տակ սատկիմ: - Երկար խօսիլ չեմ ուզեր, որոշուած է կարաւանը ճամբայ հանել վաղը. առաւօտեան հեծեալները պիտի գան առնելու Ձեզ. ուժ ունեցողը կը հասնի տեղ, իսկ չկրցողը կը մնայ հասած կամ ինկած տեղը, որ օրինակ ըլլայ հայրենիքի դէմ դաւաճանել ուզողներուն: Վերադարձայ խուց եւ խնդրագիր մը գրեցի Անկախութեան Ատեանի նախագահութեան, ըսելով որ եթէ մահուան դատապարտուած եմ, վճիռը գործադրուի հոս, այլապէս ոտքով եւ շղթայակապ Խարբերդէն՝ Սեբաստիա տանելու պատրուակով կ'ուզեն ճամբան գնդակահարել տալ զիս: Եւ խնդրեցի որ արտօնեն զիս իմ ծախսովս օթոյով ճամբորդելու: Իմ այս ընթացքս ընդհանուր քննադատութեան առիթ տուաւ: Վախ կը յայտնէին, թէ սպան արժեցնելու համար իր խօսքը՝ պիտի դիմէ ամէն միջոցի եւ նոյնիսկ կրնայ վտանգել կեանքս: … Սրճարանապետ Քիւշիւկի փոքրիկ բուրաստանի չորս կողմը շրջանակ մը կազմած , բանտի երեւելիներու հետ անձկանոք կը սպասենք Անկախութեան Ատեանի պատասխանին, երբ հեռուէն հսկիչ կարտիանը անունս տուաւ եւ հրաւիրեց որ ներկայանամ տնօրէնին: Տնօրէնը քաղաքավարութեամբ ընդունեց զիս եւ ցոյց տալով սեղանին վրայ դրուած խնդրագիրս, յայտնեց որ ընդհ. հրամանատարը կը հրամայէ առժամապէս յետաձգել Ձեր մեկնումը, մինչեւ նոր կարգադրութիւն: … Արեւածագէն առաջ կանչուեցան բանտարկեալները, որ պիտի մեկնէին: Գլուխս պահեցի վերմակին տակ, չլսելու համար զնգոցը շղթաներուն որ կը դրուէին մեկնողներուն: -72,- լսուեցաւ ձայնը շղթաներու գամերը ամրացնող երկաթագործ ոստիկանին: - Ու՞ր է 73-րդը,- հարցուց չաուշը: - Ան պիտի չմեկնի,- պատասխանեց աւագ կարտիանը: - Կեաւու՞րը, բայց լուր ունի՞ հարիւրապետը: - Հաղորդուած է իրեն փաշային հրամանը: Կարաւանը ճամբայ հանուեցաւ հեծեալ զինուորներու հսկողութեան տակ: 25-75 քիլօ ծանրութեամբ ժանգոտած շղթաներու զնգոցը կ'արձագանքէ Խարբերդի փողոցներուն մէջ ու անոնք կը քալեն դեպի գերեզման, յուսաբեկ ու ընկճուած… Հարիւրապետը բանտ եկած չէր՝ հսկելու շղթայումի գործողութեան: Անոր անձնասիրութիւնը վիրաւորուած ըլլալու է, պարտուած ըլլալուն համար «կեաւուրէ» մը: Ո՞վ գիտէ, որքա՞ն բարկացած է իմ դէմ , եւ ի՞նչ պիտի ըլլայ հետեւանքը: Ժամը 10-ին ներկայացայ բանտի տնօրէնին: - Եկած եմ խնդրելու Ձեզմէ, որ արտօնէք դուրս ելնել կարտիանի մը եւ ոստիկանի ուղեկցութեամբ, նախ՝ եկեղեցի-բանտի ընկերներուս այցելելու եւ յետոյ՝ շուկայէն անհրաժեշտ գնումներ ընելու համար: - Կը մոռնա՞ք որ բանտարկեալ էք:

- 15 տարի եւ շղթայակապ: - Հետեւաբար, չէ՞ք գիտեր որ արգիլուած է բանտարկեալներուն դուրս ելնել բանտէն: - Ձեր բարեացակամութենէն կախում ունի: Տնօրէնը պահ մը մտածելէն յետոյ, կանչեց աւագ կարտիանը եւ ըսաւ.

- Այս էֆէնտին եկած է խնդրելու մեզմէ, որ արտօնենք թիւ 1 բանտը երթայ: Թէեւ օրէնքով արգիլուած է, բայց պիտի արտօնեմ իմ պատասխանատուութեանս տակ: Հետեւաբար ընկերացէք իրեն եւ թոյլ տուէք որ վերադարձին գնումներ ընէ շուկայէն: Կարտիանը դուրս եկաւ: - Բառ չեմ գտներ յայտնելու շնորհակալութիւնս Ձեզ՝ բարեացակամութեան համար, երախտապարտ եմ: - Շնորհակալ ըլլալու պէտք չկայ, մարդկային պարտականութիւնս է որ կը կատարեմ: Ո՞վ գիտէ, գուցէ պատճառներ ունիմ օգտակար ըլլալու Ձեզի… Ու չշարունակեց. աւագ կարտիանը ներս մտած էր յայտնելու համար թէ ոստիկանը եւ ինք կը սպասեն: 18 Սեպտեմբեր , 1925 , Խարբերդ , կեդրոնական բանտ Ոչ մէկ լուր փաշայէն: Դարձեալ ենթադրութիւնները ծայր տուած են : Իբր թէ վերաքննութեան պիտի ենթարկուիմ , նոր տեղեկագրեր Պոլսէն հասած են իմ մասին եւ դեռ ինչեր ու ինչեր շրջան կ'ընեն : Այլեւս վարժուած եմ ամէն բանի, կորսնցնելիք ոչինչ ունիմ : Եթէ մեկնէի առաջին կարաւանով, մեռած պիտի ըլլայի 6 оր առաջ, հետեւաբար ապրածս շահ է: Երէկ Կարնեցի Սաթենիկին հետ լուր ղրկեցի քահանային եւ խնդրեցի, որ անգամ մը այցելէ ինծի: Կարեւոր ըսելիք , անհրաժեշտ հարցումներ ունիմ ընելիք: Քահանան վախցեր է իմ մօտ գալ: Այսպէս ըսաւ քիչ առաջ ինձ այցելող ուրիշ գաղթական հայուհի մը ՝Զարուհի անունով , որ կը գտնուի թուրքի մը մօտ : Ինք Երզնկայի Մօլլա գիւղէն է եւ այժմ Ֆէրիտէ կը կոչուի: Թուրքը դատարանի գրագիրներէն է: Զարուհին չորրորդ կինն է հանրապետականացած արդիական թուրք պաշտօնեային, որ եւրոպական գլխարկ կը կրէ երկու ամիսէ ի վեր: -Ինչո՞ւ կ'ուրանաս ազգութիւնդ եւ չես յայտներ քահանային, թէ հայ ես: - Քահանան ինքզինքը չի կրնար պաշտպանել, ո՛ւր կը մնայ մեզ: Լսեցի որ վախցեր է բանտ գալու Ձեզի տեսութեան : Ես թուրք անունով ծածկուած հայ եմ, բայց քահանայէն աւելի քաջութիւն ունիմ: Երբ իմացայ որ հայ մը կը գտնուի բանտը, առանց քաշուելու եկայտեսութեան : Իսկ թուրքին տունը մնալուս պատճառր տարբեր է, ես ալ ունիմ որոշ նպատակ մը: - Դուք շատ մաքուր հայերէն կը խօսիք: -Աւարտած եմ Երզնկայի աղջկանց վարժարանը : Ամէն մարդ գիտէ թէ թուրք եմ եւ այդպէս ալ պէտք է որ ըլլայ , մինչեւ որ լուծեմ եղբօրս . .. «Ես թուրք չեմ , հայ եմ» ըսելով օգուտ մը չեմ տեսներ , քանի որ հոս եմ:.

- Ուրիշ հայուհիներ ալ կա՞ն Ձեզի պէս անծանօթ մնացած: -Մեր շրջանակին մէջ 6 հոգի ենք , բոլորս ալ թրքացած, ո՛չ մէկ յարաբերութիւն հայերու հետ: Մենք պիտի հեռանանք այս երկիրէն: Ճիշդ այդ նկատառումով է որ այցելութեան եկայ Ձեզի: Արդեօք կրնա՞ք հասցէ մը տալ ինծի Ամերիկայի ոեւէ քաղաքէն, ուր գտնուին Երզնկայի շրջակայ գիւղացիներէն: - Կը խոստանամ կատարել Ձեր փափաքը, եթէ ուրիշ օր մը այցելութեան գաք: - Պիտի խնդրեմ որ ծածուկ մնայ մեր տեսակցութիւնը եւ Դուք չխօսիք մեր մասին նոյնիսկ հայերուն : Ու այսպէս հայուհիները, հարէմներէ ներս , հակառակ թրքացած ըլլալնուն , կը պահեն իրենց ազգային զգացումները, եւ նոյնիսկ կ'ապրին ու կը սպասեն որոշ նպատակի մը համար: Մեկնեցաւ, ու ես ժամեր շարունակ խորհեցայ այցելութեան շարժառիթի մասին: Բան մը կար պատահած լեզուին տակ, որ չհամարձակեցաւ ըսել առաջին հանդիպումին: Ինչո՞ւ չհարցուցի անունները սա ուխտեալ հերոսուհիներուն , որ կամաւորապէս կը տանէին չարչարանքի խաչը. . . եւ ի՞նչ էր իր որոշ նպատակը: Գլուխս կր պայթէր ու միտքս կր յոգնէր առանց որոշ եզրակացութեան մր յանգելու: Կը դատապարտէի զիս, որ չհարցուցի անծանօթ աղջկան, թէ ինչ ընել մտադրած են քանի մը անճարներ եւ ինչու՞: «Մինչեւ որ». . . բայց ո՞վ էր եղբայրը եւ ինչպէ՞ս պիտի . .. , հապա միւսնե՞րր. անոնք ինչպէ՞ս գտած էին իրար: Տնօրէնը կատարեց իր խոստումը, նոյնիսկ ինք անձամբ ընկերացաւ ինծի. նախ այց մը թիւ1 բանտի պէյերուն, յետոյ՝ Բալուցի Ն. աղային ապարանքը ու պտոյտ մը Մէզրէի թաղերուն մէջ: Բալուցի Ն. աղա մեծահարուստ միւթէկալիպէ մըն է եւ մեծ ազդեցութիւն ունի կառավարական եւ ժողովրդական շրջանակներու մէջ: Ան է, որ իր մարդոցմով արգիլած է Տէրսիմցիներու մուտքը Բալու եւ 3 ամիս կռուած է քանի մը աշիրէթներու դէմ: Ն. աղա հեռատես, խորամանկ եւ քաղաքագէտ քիւրտ մըն է . բայց «թրքացած եմ» կ'ըսէ եւ իր քրտական ծագումը կը ջանայ պահել: Կարգ մը պատճառներով չեմ արձանագրեր հոս Ն. աղայի հետ ունեցած տեսակցութեանս մանրամասնութիւնը եւ միայն կը զարմանամ, որ տնօրէնն ալ մասնակցեցաւ մեր խօսակցութեան ու ինձմէ լաւ ծանօթութիւններ տուաւ այն այցելութեան շուրջ, որ Գամէր Լութֆի ինծի տուած էր Մեծ Կղզիի մէջ: Ով էր այս խորհրդաւոր մարդը, որ կը ճանչնար զիս եւ լռած էր մինչեւ հիմա : Պիտի կասկածէի Ն. աղայի անկեղծութեան վրայ, եթէ ան Սէիտ Ճաֆէրի նախագահութեամբ տեղի ունեցած խորհրդաժողովի մանրամասնութիւնները չհաղորդէր ինծի: Ապշեցայ, երբ որոշ անուններ տուաւ, որոնց գաղտնիքը իմանալու համար Պոլսոյ ոստիկանութիւնը պատրաստ էր 5000 ոսկի տալ : Ուրկէ՞ եւ ինչպէ՞ս լսած է այս բոլորը: Վերջին պահուն միայն հասկացայ Ն. աղայէն զիս տեսնելու փափաքին շարժառիթը եւ տնօրէնին ընկերակցութեան կարեւորութիւնը: Լաւ որ ծանօթացանք

այս մարդուն, շատ պէտք ունիմ իր խորհուրդներուն: Տնօրէնը վստահելի բարեկամն է Ն. աղային եւ հիմա է որ կը հասկնամ ինծի հանդէպ իր ցոյց տուած բարեկամութեան պատճառը: Դուրս ելանք Ն. աղայի «Քօնաք »էն եւ ուղղուեցանք դէպի Հայոց թաղը : Յուզուած էի Ն. աղայի պատմութենէն եւ տնօրէնի ցոյց տուած հոգածութենէն : Ճիշդ ժամանակն էր օգտուիլ առիթէն ու այցելութեան երթալ իմ սիրելի եղբօրս չարչարանաց Գողգոթային . . . Ելեկտրական հոսանքէ բռնուած, վիրաւոր թռչունի մը նման կը դողայի ամբողջ մարմնովս , երբ անցանք Մէզրէի հրապարակը եւ յառաջացանք հայկական թաղերու աւերակներու մէջէն: Քիչ մը անդին Անկախութեան Ատեանի դիակներու գործարանը կը բանի ճռնչալէն եւ ո՜վ գիտէ, նոյն վայրկեանին քանի՜ կեանքեր կը խամրին, մարդկային դիակ արտադրող Անկախութեան Ատեան կոչուած գործարանին մէջ: Քանի՜- քանի՜ տուներ քանդուեցան, ինչ ճիւան կեանքեր մարեցան եւ քանի՜ հազար մայրեր, քոյրեր ու հարսներ սուգ մտան քանի ամսուան ընթացքին: Կեանքը մեռած է այս քաղաքին մէջ: Ոչ մէկ ժպիտ դալկացած դէմքերու վրայ: 1915-ի սարսափի օրերու յիշատակը ակամայ կու գայ խռովելու զիս, եւ աչքերուս առջեւ կը պատկերուի երէկը՝ իր արեան պատմութիւնով եւ զուլումը՝ իր բոլոր սարսափներով: Գերեզմանոց մը, այո', լայն ու ընդարձակ գերեզմանատուն մըն է Մէզրէն, ուր ոմանք կը սգան, ուրիշներ կը ողբան , մահ , արցունք, կսկիծ: Անցանք Հայոց թաղի աւերակներէն : -Որո՞ւնն է սա դիմացի մեծ շէնքր,- կը հարցնեմ ընկերակցիս, որ լռութեամբ կը հետեւէր ինծի: - Թաշճեանները կը բնակէին հոս, իսկ այժմ ծխախոտի մենաշնորհի վարչութեան մէկ անդամը: Իսկ սա ծառաստանին կից անկիւնէ շէնքը Վարդանեաններունն է , որոնց մէկ աղջիկը կը գտնուի քաղաքր. սպայի մր կինն է։ Վերադարձանք բանտ: Ո՞ւր ինկած եմ ես եւ ի՛նչ դրութեան մէջ… Վեներական հիվանդներու այս ահաւոր բազմութեան մէջ, պիտի կրնա՞մ անվնաս մնալ: 21 Սեպտ- 1925, Կեդր.բանտ, Խարբերդ Լուր ղրկած եմ Ապտիւլ Բէզզաքին, որ ինքն ալ դիմում կատարէ օթոյով ճամբորդելու համար, քանի որ Սինոպ երթալու ճամբան Սեբաստիայէն կ'անցնի: Երէկ կէսօրէն վերջը Տէրսիմի նախկին երեսփոխան Հասան Խայրի այցելութեան եկած էր ինծի. Խայրի Եկեղեցի—բանտ փոխադրուած է Ապտիլ Բէզաքի հետ. խմբագիրներուն եւ արաբներուն մեկնումէն վերջ, տուները պարպուած եւ մնացեալ բանտարկեալները թիւ 1 բանտը ղրկուած են: Վշտացած էի իրմէ, Եկեղեցի—բանտի խորհրդաժողովի պատահարէն ի վեր: Եկած էր ներողութիւն խնդրելու եւ ըսելու, թէ կ'ընդունի սխալը եւ պատրաստ է դարմանելու: Պատասխանեցի, որ հնարաւոր չէ այլեւս, քանի որ փոխադրուած եմ հոս:

Հասան Խայրիի փոխադարձ այցելութեան եւ Ապտիւլ Բէզաք պէյի «անցած ըլլայ» ըսելու պատրուակով , արտօնութիւն առի տնօրէնէն թիւ 1 բանտ երթալու: Նուրին խոստացաւ կարգադրել, որ Լութֆիի օնպաշին ընկերանայ ինծի եւ հաղորդեց տնօրէնին, որ ժամը 2-ին պահակները պիտի գան առնելու զիս: Տնօրէնը, անծանօթ Նուրիի ինքնութեան, պահ մը դժկամեցաւ: Նույնիսկ առարկեց, թէ պահակի պէտք չկայ, կարտիան մը կը բաւէ որպէս հսկիչ: Բայց Նուրիին ստիպումին վրայ տեղի տուաւ, պայմանաւ, որ պահակը հեռուէն հետեւի ինծի, առիթ տալով, որ ազատ ըլլամ քաղաքը պտտելու: - Հիւր է մեր քաղաքին եւ օտարական. Թող չըսէ թէ Խարբերդցիները հիւրասէր չեն՝գացած տեղը մեր գովքը թող ընէ: -Համամիտ եմ ձեզ, բայց օրինականութիւնը պահելու է չքննադատուելու համար,պատասխանեց Նուրի՝ թուրքէ մը աւելի խիստ կերպով: Ժամը 2-ին, հայազգի Լութֆին եկաւ առնելու զիս: Օդը ամպամած էր֊֊ու անձրեւի կաթիլներ կը մաղուէին երկինքէն: Անցանք կեդրոնական շուկայէն: Ծերունի մը, բռնած երկու պզտիկներու ձեռքերէն, կեցած էր փողոցի մը անկիւնը՝ շրջապատուած քանի մը սգաւոր կիներով: Մօտեցանք անձրեւին տակ մինչեւ ոսկորները թրջուած բազմութեան: Կին մը ինկած էր մայթերուն վրայ: Արիւն կը հոսէր բերնէն. Մանկամարդ եւ թարմատի, հազիւ 25 տարեկան: - Ի սէր Աստուծոյ, զաւակներս ազատեցէք,- կը պոռար շրջապատող բազմութեան: - Ո՞վ է այս կինը, - հարցուց կարտիան Ահմէտ էֆէնտի, յուզուած արեան ճապաղիքներու մէջ գալարուող մօր մը ցնցումներէն: - Աղքատ կին մըն է, էֆէնտի՝մայրը այս երկու պզտիկներուն,- պատասխանեց ծերունին աղճատուած թուրքերէնով: - Ինչու՞ չէք վերցներ, օգնեցէ՛ք խեղճ կնկան եւ փոխադրեցէք մօտակայ դեղարանը, չէ՞ք տեսներ վիճակը: - Լուր ղրկեցինք ոստիկանութեան, կը վախնանք թէ օրէնքին դէմ գործած կ'ըլլանք, առանց կառավարութեան արտօնութեան տեղէն վերցնելով կին մը, որ վիրաւորուած է փողոցին մէջ: Ոստիկանները հասան, ցրուեցին հետաքրքիրներու խումբը եւ կինը փոխադրեցին դեղարան: Իրիկուան դէմ լսեցինք, թէ կինը՝ Սրբուկ- այլ անուամբ Զէյնէպ- վիրաւորուած է քիւլհանպէյիններու կողմէ, բարեբախտաբար վէրքը ծանր չէ։ Ոստիկանութիւնը, արդարացնելու համար սրիկաները, Սրբուկը Մուհթէտի արձանագրած է պատրաստած տեղեկագրին մէջ եւ ամբաստանած որպէս թեթեւաբարոյ կին, որ թուրք երիտասարդութիւնը մոլորեցնելու ընթացքին մէջ գտնուած է։ Ահա իսկական քաղաքակրթուած հանրապետական երկիր մը, ուր յանուն «բարոյականութեան» կ'արդարացնէ օր ցերեկով կատարուած ոճիր մը: 25 Սեպտեմբեր , 1925, Կեդր. Բանտ Խարբերդ —Մէզրէ

Կեդր. բանտ փոխադրուելէս ի վեր , ամէն օր կը խօսուի Հիւէյնիկցի երիտասարդի մը քաջագործութեան մասին: 20—25 տարեկան հայորդիէ մը հետաքրքրուեցայ` իմանալ հայ չէթէ պաշիին անունը, բայց Հիւէյնիկցի Արթին ըլլալէն աւելի բան մը չկրցի հասկնալ: - Ի՞նչ քաջագործութիւններ ըրած է որ այդքան կը սիրէք Արթինը,- հարցուցի քիւչիւկին: - Արթին տիպար չէթէ պաշին մըն էր, ան էր որ քիւրտերու գրաւման բանակը առաջնորդեց Մէզրէ եւ ձերբակալել տուաւ շատ մը թուրքեր: - Չէի՞ն գիտեր որ Արթինը հայ մըն է : - Ինչպէս թէ չէ. ինքը հրապարակաւ կը յայտարարէր թէ ինքը հայ քօմիթաճի է. չեմ գիտեր ուսկից ձեռք ձգած էր թուրք հազարապետի մը հագուստները եւ արաբական ձի մը. մէջքէն կախած էր տասը կրականոց մը եւ կեռ սուր մը , այսպէս նստած իր նժոյգին վրայ, կը շրջէր փողոցէ՝ փողոց, ահ ու սարսափի մատնելով Խարբերդի ժողովուրդը. - քիւրտերը կը պաշտէի՚ն Արթինը եւ առանց առարկութեան հաւատարմութեամբ կը կատարէին տուած հրամանները: - Հետեւորդներ ունէ՞ր: - Հարիւրէ աւելի. բոլորն այ զինուած: Արթին կը խօսէր մաքուր քիւրտերէն, կը հրամայէր աջ ու ձախ , ու թալանի կու տար հարուստներու տուները. մէկ խօսքով գրաւման օրերուն Արթինն էր Մէզրէի հրամանատարը: - Ի՞նչ եղաւ այդ քաջ տղան: - Ձերբակալուեցաւ , բայց կ'ապրի . . . : Ամէն անգամ որ կը խօսէին Արթինի մասին , սիրտս կ՚ուռէր կրծքիս տակ. հայ պատանի մը կտրուած աշխարհէն, անուն եւ համբաւ շինած է Խարբերդի մէջ. փա՜ռք ցեղիս քաջարի զաւակներուն եւ պատի՜ւ բոլոր Արթիններուն, որ հայ անունր կը պանծացնեն, թրքական դժոխքին մէջ: 27 Սեպտեմբեր , 1925, Կեդրոնական բանտ, Խարբերդ-Մէզրէ Բոժոժեանը բերաւ ինծի համառօտ վիճակագրութիւնը Խարբերդի հայերուն: 15 զանազան շրջաններէ մնացորդներու բաղադրեալ միութիւնը կը հաշուէ իր մէջ 2364 հոգի, մեծամասնութիւնը որբեր ու այրիներ, մաս մը՝ հարէմներու մէջ փակուած հայուհիներ եւ քանի մը հարիւր ալ սուրիանիներ: Շէյխ Սայիտի ապստամբութիւնը եւ այդ առթիւ ձեոք առնուած զսպողական միջոցները մեծ կորուստ տուած են գիւղագնաց արհեստաւոր հայերու, որոնց մեծ մասը սպաննուած է զինուորներու կողմէ : Ուր ալ որ կռիւ ու պատերազմ ըլլայ , առաջին զոհը հայը պիտի ըլլայ: Ճակատագրական է կարծես հալածանքը հայուն, եւ այդ ամէն տեղ ու ամէն ժամանակ, մանաւանդ ներքին գաւառներու մէջ: Բանակի հրամանատարէն սպասուած պատասխանը չեկաւ դեո, ոչ ալ Պոլսէն հեռագրաւ ուզուած դրամը: Գրպանս 132 ղրշ. մնաց , եւ եթե ան հատնի …

Խարբերդի ժողովուրդը կը պահէ տարազի հին ձեւը: Բացի կարգ մը նոր դարու երիտասարդներ կոչուողներէն, որոնք զիւպպէ անունով մկրտուած են ծերերու կողմէ , եւ ուսուցիչներէ, մնացեալները կը հագնին էնթարի , մէջքերնին գօտի, արծաթէ շղթաներ ձգուած մինչեւ ծունկերնին, գլուխնին ապանիէ: Կիները ծածկուած են ֆէրէճէներով , բայց բարոյականը մեռած է սյս քաղաքէն մէջ: Չկայ երիտասարդ մը, որ մէկէ ավելի օրինաւոր կին եւ 1-2 սիրուհիներ ունենալէ զատ, քանի մը հատ ցնծուհիներ չունենայ իր տրամադրութեան տակ: Բնակչութեան հարիւրէն 70—ը վարակուած է վեներական հիւանդութիւներով եւ, հակառակ տիրող թշուառութեան, մարդասպանութիւն , ոճիրներ եւ զանազան յանցանքներ կը գործուին ցնծուհիներուն տիրանալու համար: Առեւտրական կեանքր դադրած է, մանաւանդ օր ըստ օրէ աճող պետական տուրքերը, ժողովուրդի ծուլութիւնը եւ անդադրում ապստամբութիւնները, անշարժութեան դատապարտած են առեւտրական հրապարակը եւ պետական մեքենան: Հայերը որ վար դրուած են հոս եւ միջոցներ ձեռք առած են թրքացնելու համար զանոնք, հրահանգիչի դեր կը կատարեն թուրք ժողուվուրդին, որովհետեւ առանց հայ արհեստաւորներու ստեղծագործ շունչին, արհեստն ու արուեստը մեռած են Անատոլուի մէջ : Գրեթէ բոլոր արհեստանոցները կը կառավարուին հայ արհեստաւորներու կողմէ ի հաշիւ թուրք դրամատէրերու: Հայը կ'աշխատի, կը ստեղծէ, կ'արտադրէ, իսկ թուրքը կը վայելէ ու այդքանով ալ չի գոհանար, կը կողոպտէ ինչ որ որպէս оրավարձ տուած է ու հայը խնայած է, կ'առեւանգէ հայ կինը, եթէ նոյնիսկ ամուսնացած է: 30 Սեպտեմբեր, Խարբերդ, կեդրոնական բանտ Քիւրտ Եատօն ահ ու սար֊սափ տարածած է Բալուէն մինչեւ Խարբերդ: Առջի օր Տէվէ Պօյնուի վրայ կողոպտուած են սուրհանդակը եւ տարած 30,000 ոսկի, սպաննած երեք ոստիկան—զինուոր ու այրած ինքնաշարժը: Մասնակի դէպքեր տեղի կ'ունենան Արզընի շրջակայքը: Սիլվանի, Միսիութի, Խօդաթի եւ ճէզիրէի շրջանէն ձերբակալուածներու շղթայակապ կարաւանները այս առաւօտ հասան Խարբերդ ու արգ՚ելափակուեցան թիւ 2 մզկիթին մէջ: Սալիհ աղան տեսութեան գնաց իր հօրեղբօրորդուն, որ վիրաւորուած է ճամբան: Վերադարձին եկաւ խուցս, ուր առանձնացած էի երկու ժամէ ի վեր (ցերեկին դուրս կ'ելլեն բանտարկեալները օդ առնելու համար): Տժգոյն էր ու այլայլած: Նստաւ կողքիս ու պոռթկաց.

- Ա՛լ կարելի չէ հանդուրժել այս զուլումին, ո'չ մէկ ազգ չէր արձանագրած նման գազանութեան оրինակներ. քրտական ջարդը գլեց անցաւ հայերու կոտորածը: -Ի՞նչ պատահած է դարձեալ:

- Եատօն հետապնդելու ղրկուած զինուորները կրակի տուած են երեք քրտական գիւղեր եւ ողջ-ողջ , խարոյկներու վրայ այրած են հարիւրաւոր անմեղ կիներ ու մանուկներ: Աստուծոյ աչքն ալ կուրացեր է եւ չի տեսներ թրքական վայրագութիւնը: -Հայկական կոտորածներն ալ Աստուած չտեսաւ, բայց դուք տեսաք: - Յանցանքը մերն է: Թուրքերը ինչ որ ալ ընեն մեզի' քիչ, շա'տ քիչ է: Թո՛ղ տեսնեն մեր կրօնապետները, որ իսլամի անունով գրգռեցին ամբոխը եւ գործ՚իք եղան թուրքին ձեռքը: Թո՛ղ լաւ տեսնեն հիմա թուրքին ու հային տարբերութիւնը: Ես գտնուած եմ հայ ֆէտայիներու դէմ մղուած կռիւներու մէջ: Մենք սպաննած ենք հայերը, բայց հայ ֆէտայիները միշտ գթացած են մեր զաւակներուն եւ մարդասիրաբար վարուած են մեր կիներուն ու աղջիկներուն հետ: Այսքան ապերախտութիւն, այսքան անգթութիւն թուրքի՛ն միայն յատուկ է: - Քանի՞ օրուան պատմութիւն է այս նոր գազանութ֊իւններու լուրը: - Հազիւ 15 օր: - Բայց չէ՞ որ ապստամբութիւնը վերջացած եւ կոտորածները, որ պատերազմական գործողութեանց ընթացքին ,«ակամայ գործուած» ըլլալու կը վերագրուէին, պաշտոօնապէս արգիլուած էին: - Եատоի հրոսախումբը վար կ'իջնէ իր թաքստոցէն, կռուի կը բռնուի թուրք զինուորներու հետ, որոնք կը պարտուին եւ խոյս կու տան, բայց վրէժ կը լուծեն իրենց ճամբուն վրայ գտնուած անպաշտպան կիներէն ու երեխաներէն: Այսպէս եղած է թրքական փոքրոգութիւնը՝ ուժովին քով՝ կատու, տկարին մօտ՝ գայլ: Եւ այսպէս ալ պիտի շարունակուի, մինչեւ որ ջարդելիք եւ կողոպտելիք մարդ չմնայ այս շրջաններուն մէջ: 4 Հոկտեմբերի, Մալաթիոյ բանտ Հոկտեմբերի 2-ի գիշերր անքուն անցուցի Խարբերդի բանտին մէջ: Առտուն շատ կանուխ հաւաքուած էին հարիւրէ աւելի բանտարկեալներ՝ ողջերթ մաղթելու համար թափառական հայուն , որ քանի մը оրուայ կարճ բարեկամութենէ վերջ կը բաժնուէր իրենցմէ: Տէրսիմրի Եուսուֆ եւ Բալուցի Սալիհ աղաները յուզուած են բոլորէն աւելի: Ծերունի աշիրէթապետը արտասուաթոր աչքերով ըսաւ.

-Գնա՛, Աստուած քեզի հետ ըլլայ : Տէրս՝ տէրւիշ Կիւլապի թոյլ չի տար , որ Աստուծո՛յ թշնամին ձեռք վերցնէ քոլ վրայ: Գնա՛, զաւակս, Սուրբ Սարգիսը օգնութեան կանչելով՝ գնա՛: Ասկից վերջը մեր եւ ձեր ճամբան մէկ, մեր արիւնը միասին, մեր հայրենիքներն ալ միասին պիտի ազատագրուին: Քիչ մը կանգ առնելէ վէրջը շարունակեց.

- Ասկից վերջը հայ եւ քիւրտ չկայ, քիւրտին արիւնը մեր ճամբան բացաւ: Եօթը օճախներու անունով կ'երդնում որ մենք եղբայրներ ենք . մինչեւ այսօր մեր աչքերը կոյր են եղեր , քրտութեան թշնամին աչքերնիս բացաւ: Եթէ անվտանգ ու ապահով տեղ հասնիս, գրէ ձեր մեծերուն, անոնք ալ թող ծանօթանան ինչ որ դուն աչքերովդ տեսար: Հազարաւոր անմեղներու արեան մեղքը վիզդ կը ձգեմ , եթէ չգրես թշնամիիդ

բարբարոսութիւնները: Ըսէ՛ բոլորին թէ քիւրտերը կը պատրաստուին յարձակիլ թշնամիին վրայ լուծելու համար հայերուն եւ քիւրտերուն վրէժը: Գնա՛ , զաւակս, մի՛ վախնար, Աստուած քեզի հետ է: Սերաստիա, 8 Հոկտեմբեր, 1925, կեդրոնական բանտ: Թիւ. 21, Ենի Գաթիլ Քօվուշի Նոր հասցէս է, ուր կը բնակիմ Նոյ. 6, երեքշաբթի կէսօրէն վերջ ժամը 5—էն ի վեր եւ գուցէ գերեզմանս պիտի ըլլայ Ենի Գաթիլ Քօվուշը կոչուած այս զնդանը, այնքան դառնութիւններ տեսնելէ եւ քանի մը գերեզմաններ փոխելէ վերջ, եթէ նախախնամական փրկարար ձեռք մը դուրս չհանէ զիս: Անքուն եմ,անօթի երկու օրէ ի վեր: Հիւանդ եմ հոգիով եւ մարմնով: Երբեք չէի երեւակայեր այսքան զրկանքներու ենթարկուիլ, երբ Գարտաշլարի բարձունքէն լայնատարած դաշտի մը դէպի լեռնային շրջանը տարածուող եւ Քըզըլ Ըրմաքի ափունքը գրկող Սեբաստիա քաղաքը բարեւեցինք: Ժամը 5—ն էր, երբ մեր օթօն անցաւ կառավարութեան տան առջեւէն եւ ոստիկան զինուորներէ պաշարուած՝

կեցաւ կեդրոնական բանտին առջեւ: Կարտիանները

առաջնորդեցին մեզ տնօրէնութեան գրասենեակը: Կարգաւ շարուած ենք սեղանին առջեւ եւ կը սպասենք անոր կարգադրութիւններուն: Տնօրէնը ուշադրութեամբ քննելէ վերջ թղթածրարները առանց գլուխը բարձրացնելու արձանագրութեան տետրակին վրայէն, հրամայեց կարտիանին՝ - Բանտարկեալներէն առժամեայ հիւր եղող Ապտիւլ Բէզաք, Մէհէտ, Հասան եւ ճաֆէր առաջնորդեցէք Փունար Պաչի փիլսկիւլլիւին քօվուշը, Թահիր չաուշը վերի յարկը աճառ Իբրահիմի քօվուշը,

իսկ …եանը (հեղինակը

օրագրում չի նշում իր ազգանունը- ծան.) վարի յարկը, թիւ 21 Ենի Գաթիլ քօվուշին: «Ենի Գաթիլ» անունը այնքան պաղ ու ծանր հնչեց ականջներուս, որ ցնցուեցայ կեցած տեղս: Վատհոգի տնօրէնը, առանց նկատի առնելու քաղաքական յանցաւոր ըլլալու հանգամանքս, կը հրամայէր ոճրագործներու յատուկ զնդանը առաջնորդել զիս: Ուստի տնօրէնին ըսի.

- Պէյ էֆէնտի, եթէ կարելի է առժամապէս վերի յարկը մնամ, մինչեւ որ հարկ եղած կարգադրութիւնը ընել տամ՝ տեւականապէս վերը մնալու համար: - Վերի յարկը թեթեւ պատիժներու յատուկ է, իսկ դուք 15 տարի շղթայակիր բանտարկութեան դատապարտուած ըլլալնիդ մոռցած էք կ'երեւի: - Բայց ես ոճրագործ չեմ: - Աւելի ծանր է յանցանքնիդ. հայրենիքի դաւաճաններու տեղը մութ զնդանն է: Անօգուտ պիտի ըլլար պնդելը: Հետեւեցայ կարտիանին,որ առաջնորդեց զիս վարի հարկը: Ի՞նչ սոսկում: Երկաթէ ամրափակ դռներ կը բացուին ճռճռալէն: Եօթը դուռ ետեւէ ետեւ բացուեցան ու գոցուեցան, արգելափակելով զիս Ենէ Գաթիլ քօվուշի մութ զնդանին մէջ:

Ընդարձակ ախոռ մը, ձեղունին մօտ բացուած երկու փոքր պատուհաններով, իրարու վրայ լեցուած մարդիկ, տեղէ մը ելլող չվառած ածուխի թունաւոր ծուխը, պատին տակ տապկուած սոխի ճենճի հոտը, դրան առջեւ առանց վարագոյրի պէտքարանի ծակ քար մը, մէկ կողմը ճերմակեղէն լուացողներու աղտոտ ջուրը, քիչ մը անդին հիւանդ բանտարկեալի մը սրտաճմլիկ տքտնքոցը եւ 60—է աւելի բանտարկեալներու աղմկարար ձայները՝ Բաբելոնի վերածած են Ենի Գաթիլ քօվուշը, ուր ես առաջնորդուեցայ: Քիւրտ են բանտարկեալները եւ տնօրէնը դիտումնաւոր կերպով քիւրտ ոճրագործներու մէջ բանտարկել տուաւ զիս: Ան կարծեց, թէ հայ մը,

24 ժամուան

մէջ սարսափէն պիտի մեռնի վայրենի քիւրտերուն մէջ: Այսպիսով հայրենիքէն մեծ ծառայութիւն մը մատուցած ըլլալու գոհունակութիւնը պիտի ունենար: Երբ կարտիանը հեռացաւ ու դուռը գոցուեցաւ վրաս, առանց պաղարիւնութիւնս կորսնցնելու, կեցայ քօվուշի մէջտեղը եւ քէւրտերէն բարեւելէ վերջ հարցուցի.

- Ո՞վ էր ձեր աշէրէթին մեծը, բարեկամ կամ թշնամի, թող ձայն տայ: Ընդհանուր սովորութիւն է քիւրտերու մէջ հարցնել աշէրէթըտ եւ յետոյ ճշդել իր դիրքը: Եթէ թշնամի է՝ առանց քաշուելու հեռանալ եւ առանձնանալ պարտաւոր է առնական մարդը: Իսկ եթէ բարեկամ է՝ կը համբուրուին: Քիւրտերը եթէ նոյնիսկ հակառակորդի պատահին, կը յարգեն քաջութիւն ցոյց տուող թշնամին: Կարտիանին կողմէ որպէս հայ ներկայացուելէ յետոյ, այսքան համարձակութիւն անակնկալի բերաւ քիւրտերը: Քоվուծ քէհեասին մօտեցաւ ինծի եւ ձեռքս բռնելով՝ պատասխանեց.

-Պալապանի օճախէն Աղուջանի թալըպներէն Քօջկէրիի աշիրէթէն ձեր բարեկամները: Եւ համբուրեց ուսս. ես փոխարինեցի նոյն ձեւով: Անմիջապէս անկիւնը անկողին մը փռեցին ու հրաւիրեցին որ նստիմ: Բանտարկեալները լռեցին, երկիւղածութեամբ մօտեցան հիւրին ու բարեւելէ վերջ, ծնկաչոք նստան տախտակամածին վրայ: Կարճ խоսակցութենէ մը վերջ յայտնի եղաւ, որ առանց զիս անձամբ ճանչնալու, անունով ծանօթ են ինծի: Բոլորն ալ գիտեն, որ ես Գամիր Լութֆիի «մուսայիպ» հօրեղբայրն եմ եւ տեղեկութիւն ունին Լութֆիի Պօլիս գալուն եւ մեր բարեկամութեան մասին: Մեր խօսակցութեան ընթացքին ուշադրութիւնս գրաւեց երիտասարդ բանտարկեալի մը անհանգիստ շարժուձեւը: - Ո՞վ է այս երիտասարդը, -կը հարցնեմ քէհեային: - Հայ է, էֆէնտի, բարի տղայ մը, որ կ'ամչնայ քովդ գալու: -Հայերէն գիտէ՞: -

Հարկաւ:

-Հոս եկուր, երիտասարդ. ի՞նչ է անունդ։ - Առաքել, էֆէնտի,-պատասխանեց ամօթխածութեամբ եւ մօտեցաւ ձեռքս համբուրելու:

-Ես քահանայ չեմ, Առաքել, մօտեցիր եւ նստէ քովս: Մինա՞կ ես բանտին մէջ: -Մինակ եմ, էֆէնտի: - Ինչու՞ բանտարկուած ես: - Մարդասպանութեան համար: - Քանի՞ տարի է որ բանտարկուած ես եւ ո՞րքան պիտի մնաս դեռ: - 3 տարի է բանտն եմ, չորս ու կէս ալ մնաց: 15 տարի բանտարկութիւն տուին, կէսը ներուեցաւ: -Քանի՞ տարեկան ես: - Քսան ըլլալու եմ: - Քաղաքին մէջ հայութիւն կա՞յ: - Հաճի մայրիկը կար, երբեմն բանտ կու գար, բայց Պոլիս գնաց, Հիմա վեց ամիս է մարդու երես տեսած չեմ: -Ինչպէ՞ս կ'ապրիս: - Կառավարութեան թայինով։ -Այս քիւրտերը կը նեղե՞ն քեզ: - Անոնք են որ կը պաշտպանեն զիս: Կարմիր երեսներով, առողջ կազմուածքով, ուժեղ, բայց դեռ անփորձ սիրուն երիտասարդ մըն է Առաքելը։ Երեք տարուան զնդանի կեանքի տառապանքները չեն ազդած քաջարի հայուն ֆիզիքական կարողութեան վրայ: Աչքերուն խորը կրակ եւ շրթներուն վրայ շպիպ կայ: Ուրախ է որ հայ մը ընկեր եկած է իրեն եւ փառք կու տայ, որ մինակ չէ: Իրիկունը հիւր էի Առաքելին ու քիւրտի մը, որուն դատավարութիւնը դեռ վերջացած չէ: Քիչ մը հաճար, խաշուած տաք ջուրի մէջ եւ

սոխ մը որպէս աղանդեր ու սեւ

հաց մը դրուած սեղանին, որ կարծես գոմէշի թրիքով պատրաստուած է: Անհանգստութիւն պատրուակելով չճաշեցի. զզուանքս եկած էր ի տես այդ հացին: Գիշերը անկողին մը փռեցին տակս, բայց քնանալ կարելի չեղաւ: Բանտարկեալները պառկած են քով -քովի, շարժելու տեղ չկայ եւ ոչ ալ անցնելու ճամբայ: Հիւանդը ծանր-ծանր կը տնքայ: Մլուկներու արշաւախումբը աջ ճակատին, ոջիլներու բանակը ձախէն՝կը ռմբակոծեն զիս: Պատերազմ կայ անկողնիս մէջ, վերմակիս սաւանը կարմրած է թափուած արիւնէն, դիակներ չորս կողմ, բուռն ճակատամարտը կը շարունակուի անընդհատ ու ես պարտուած եմ…

63 հոգի լեցուած մէկ գետնափոր նկուղին մէջ, կը շնչեն, կ'արտաթորեն ու կը զառանցեն: Օդը ապականած է, շնչել անհնարին է, պէտքարանը պարապ չի մնար. վարժուած են տարիներու ընթացքին ու առանց քաշուելու, բաց ծակին վրայ կը նստին պէտքի: Արշալոյսը բացուեցաւ առանց աչքերս գոցած ըլլալու: Անօթութիւնը մէկ կողմէ, անմաքրութիւնն ու գարշահոտութիւնը միւս կողմէ, ուժասպառ ըրած են զիս: Ոտքի կենալու կարողութիւն չունէի, երբ կարտիանը դուռը բացաւու առաւօտեան դադարի պահը սկսաւ:

Օրական երկու անգամ բակը օդ առնելու արտօնութիւն կը տրուի՝ (ինչպէս նաեւ անհրաժեշտ գնումներ ընելու համար) մէկ ժամ առաւօտուն եւ մէկ ժամ կէսօրէ յետոյ: Այս երկու ժամուան քիչ ու շատ մաքուր օդը եւ պարիսպներէն հազիւ ներս թափանցող արեւու ճառագայթներն են, որ կ'երկարացնեն կեանքը այս տանջարանին մէջ: Ես ալ ուրիշներու կարգին մօտեցայ Ալաճայի դռան եւ խնդրեցի կարտիանին, որ ճերմակ հաց մը գնէ քովի կրպակէն: -Արգիլուած է,- սաստեց զիս, չորս ու կէս մատ հասակ ունեցող ամենազօր կարտիան էօմէջը եւ դուռը գոցեց երեսիս: Յուսահատ վերադարձայ քօվուշ ու աոաջին անգամ ըլլալով, անդրադարձայ ծանր կացութեանս վրայ, որուն մատնուած էի: - Կարելի չէ՞ հաղորդակցութեան մտնել դուրսի հայերուն հետ,- հարցուցի Առաքելին,որ վիրաւոր առիւծի նման չորս կողմս կը դառնար, տեսնելով հոգեկան տառապանքներս: -Ես մարդ չեմ ճանչնար,էֆէնտի: -

Քահանայ չկա՞յ այս քաղաքին մէջ:

- Կ'ըսեն թէ կայ, բայց ես տեսած չեմ: Ո՞ ր կարտիանը վստահելի է: -

Շէրիֆ Էմին:

- Կրնա՞յ նամակ մը տանիլ դուրսի հայերուն, եթէ մէկ ոսկի տամ իրեն: -

20 ղրուշով ալ կը տանի:

Անմիջապէս հայերէն նամակ մը գրեցի ուղղուած անծանօթ ոեւէ հայի եւ յայտնեցի քաղաքական պատճառներով 15 տարի բանտարկութեան դատապարտուիլս ու երկու օրէ ի վեր Սեբաստիոյ բանտ գտնուիլս: Ու ըսելէ վերջ թէ նիւթական աջակցութեան պէտք չունիմ՝ խնդ֊րեցի որ քանի մը հայեր գան բանտ, իմ դրամովս կարգ մը անհրաժեշտ գնումներ ընելու: Նամակս այս առաւօտ միայն յաջողեցայ բանտէն հանել դուրս: Եւ ահա կէսоրէն վերջ դադարի ժամանակ երեք հոգի եկած էին տեսութեան՝ Թավռացի Յարութիւն Գամպէրեան, Թուրան Գաբլանեան եւ դպրոցի ուսուցիչը՝ Զարացի Պ. Անդրանիկ Ճէնանեան, որ մատակարարն է եղեր նաեւ ազգ. կալուածներու, անոնց երկրորդ անգամ բռնագրաւումէն առաջ: Տասը ոսկի տուի անհրաժեշտ գնումներու ցանկով մը: Խոստացան բերել միւս առաւօտեան դադարի ժամանակ եւ տուին որոշ հասցէ որ գրելիք նամակներուս պատասխանը ուղարկուի Թաշխան՝ Թուրան Գարլանեանի: Անօթի փորով նստած եմ անկողնիս մէջ: Քիչ առաջ աւարտեցի Մեծ Կղզի մերոնց եւ Յունաստան՝ եղբայրներուս գրած նամակներս: Կիմացնեմ Սեբաստիա փոխադրուիլս՝ աւետելով որ դեռ կ'ապրիմ:

Սեբաստիա, 10 Հոկտեմբեր, 1925 կեդրոնական բանտ Փրկարար ձեռքերը հասան ինձ օգնութեան: Ազնիւ հայրենակիցներս բերին

անհրաժեշտ պիտոյքները ու երեք օր անօթի մնալէ յետոյ, Առաքելին հետ կերանք կուշտ ու կուռ: Քիչ մը շունչ առնելէ վերջ, հետաքրքրուեցայ շրջապատովս: Պէտք էի քննել եւ ճանչնալ այն մարդիկը, որոնց հետ պիտի ապրէի երկար տարիներ: Առաջին եւ երկրորդ օրերուն այցելութեան եկած էին Խարբերդի ընկերներէս Էյուպ, Ահմէտտ, Քընօ եւ Համօ աղաները եւ Շէյխմուս էֆէնտին, որոնք եւս կը բնակին մեզի մօտ՝ «Փունար Պաշի» կոչուած քօվուշը, ուր հիւր մնացած էր ընկերս՝ Ապտիլ Բէզաք էֆէնտին եւ յաջորդ оրը Ճամբայ ելած էր դէպի Սինոպ: Շէյխմուսէն իմացայ, թէ այն կարաւանը, որ Խարբերդէն ճամբայ հանեցին շդթայակապ, որուն ես ալ պիտի ընկերանայի եթէ չընդդիմանայի, ճամբու ընթացքին քանի մը զոհեր տալէ վերջ 13 օրէն հասան Սեբաստիա, բայց հիւանդ են բոլորը: Զոհերէն մէկն ալ ապահովաբար ես պիտի ըլլայի, եթէ չնախազգայի վտանգը եւ չկանխէի զայն: Երէկ ծանօթացայ Մէհմէտ էֆէնտիին հետ: Բարեկիրթ ու զարգացած քիւրտ մը, որ Շէյխ Շէրիֆի կողմէ կարգուած առաջին քիւրտ պաշտօնեան էր Արզընիի մէջ: Մէհմէտ էֆէնտի եւ իր ընկերները յաջողած են դրամի ուժով վերնայարկը փոխադրուիլ: Խոստացան զիս ալ վեր առնել, եթէ 25 ոսկի կարենամ տրամադրել: Դրամ չունենալս չգիտցնելու համար առարկեցի թէ չէմ ուզեր կաշառքով հանգիստս գնել, նախամեծար համարելով վար մնալը, մինչեւ որ ՊոլսԷն սպասուած նամակներս հասնին: Ըսեմ, որ վերը՝ բաղդատելով վարի զնդանին հետ՝ դրախտ է: Նախընտրելի է 15 տարի վերի յարկը բնակիլ քան 15 օր վարը: Տարբերութիւնը անբաղդատելի է. նախ սենեակները մեծ չեն, 10-18 հոգի կը բնակին իւրաքանչիւր քօվուշի մէջ եւ յետոյ՝ գիշերները բաց կը մնան քօվուշներու դուռները եւ կարելի է երթեւեկել քօվուշէքօվուշ: Մինչդեռ վարը ամէն մի քօվուշ մեկուսացուած է եւ իրար հետ հաղորդակցելէ կտրուած: Հազար երնէկ կու տամ վերի յարկի պատուհաններէն վարը մեզի հետ խօսող բանտարկեալներուն ու մանաւանդ, երանի այն բանտարկեալին, որ կարտիանի մը բարեւին կ'արժանանայ: Մօտաւորապէս վեց հարիւր մարդասպան, աւազակ, գող ու շնացող, ու զինուած. ահա մեր կեանքի ընկերները, որոնց հետ պիտի ապրիմ երկար տարիներ, միակ ինքնապաշտպանական զէնք ունենալով սրածայր գամ մը: Հրաշալի է: Գիշերը երկար խօսեցանք Րէֆաթ պէյի հետ: Բանտը առանձին սովորութիւններ եւ ներքին կարգադրութիւններ ունի եղեր, որոնց իւրաքանչիւր բանտարկեալ պէտք է ծանօթանայ, ճշդելու համար իր դիրքը բանտարկեալներուն հանդէպ: - Հոս առանձին ընկերներ եւ բարեկամներ չկան: Խմբակցութիւններ կան: Անհատականութիւնը չապրիր բանտին մէջ, հաւաքական շահեր կան եւ առանձին ճակատներ,- ըսաւ Րէֆաթ պէյ: - Օրէնքը կը թոյլատրէ՞ որ խմբակցութիւններ կազմուին բանտին մէջ: - Առանց անունի բնածին կուսակցութիւններ կան հոս, ո՛չ ներքին կանոնագիր ունին եւ ո՛չ ալ ծրագիր: Ամէն բանտարկեալ կը խորհի ազատութեան մասին, բայց

անհատէ անհատ կը տարբերի միջոցներու գործադրութիւնը: Նախ ըսեմ թէ այստեղ չորս ճակատներ կան եւ ընդհանուր սովորութիւն եղած է, որ երբ բանտարկեալ մը առաջին օրը բանտ կը մտնէ, քօվուշ քէհեասին կը բացատրէ անոր բանտի դրութիւնը եւ կը պահանջէ որ 24 ժամուայ ընթացքին ճշդէ իր դիրքը՝ միանալով այս կամ այն խմբակցութեան: - Եթէ ուզէ չէզոք մնալ: - Հոս չէզոքութիւն, ձեռնպահութիւն չկայ, չէզոքն ալ աոանձին ճակատ է: Դուք բացառութիւն կազմեցիք ընդհանուրէն,իմ պարտականութիւնս էր առաջին օրը հաղորդել Ձեզ այն, ինչ որ այսօր պիտի ըսեմ, բայց քաշուեցայ, մինչդեռ Ձեր շահը կը պահանջէ գիտնալ յետին մանրամասնութիւնները: -Ուրեմն սկսեցէք առաջինէն: Ընդունինք որ Ձեր քօվուշը չեմ եւ այսоր բանտ մտայ: Ի՞նչ պիտի առաջարկէիք ինձ, եթէ անծանօթ մը ըլլայի: - Բանտարկեալը կ'առաջնորդեն քօվուշ եւ կը յանձնեն քէհեային: Ան ըստ ընդունուած սովորութեան, թէյով մը կը պատուէ զայն եւ պահ մը խօսակցելէ վերջ կը բաժնուի քովէն: Բանտարկեալին կը մօտենայ ուրիշ մը եւ մտերմօրէն կ'առաջարկէ որ նուէր մը տայ քէհեային: -Որոշուա՞ծ է տրուելիք նուէրին սակը: -Ոչ, այդ բանտարկեալին դիրքէն եւ կարողութենէն կախում ունի: -Ի՚՞նչ է նուազագոյնը եւ առաւելագոյնը: - Մէկ ոսկիէն մինչեւ 50 ոսկի: - Իսկ եթէ չունի: - Անկողինը կը ձգուի պէտքարանին մоտ, ամէն մարդ տրորելով կանցնի վրայէն, մինչեւ որ ունենայ կամ դուրսէն դրամ բերել տայ: Պետական տուրքէն կարելի է ազատիլ կամ ներուիլ, բայց քօվուշէն տուրքէն՝ ո՛չ: - Տնօրէնը լուր ունի՞: - Բանտի տնօրէնին պաշտօնը եւ նոյնիսկ կեանքը՝ բանտարկեալներէն կախուած է. լուր ունի, բայց կը լռէ: - Ես որքա՞ն պէտք է վճարեմ, որպէս մուտքի դրամ: - Ըսի որ դուն բացառութիւն կազմեցիր, որովհետեւ Գամէր Լութֆիի «մուսայիպն» ես եւ, ինչ որ խօսեցայ քեզի, այդ նկատումով չէր: Կը վշտանամ, եթէ ուրիշ անգամ այդ հարցումը ընես: Անմիջապէս որ դրամը կը տրուի քօվուշի քէհեային, ան կը կանչէ բանտարկեալը եւ մտերմօրէն կը յայտնէ, թէ իր շահը կը պահանջէ գիտնալ բանտի ներքին կարգադրութիւնները, թէ ինք պատկանելու է ոեւէ խմբակցութեան պաշտպանուելու համար հակառակորդներու դէմ: - Քանի՞ խմբակցութիւն կայ: - Չորս: - Ի՞նչ բաժանումներով: - Շատ բարդ: Առաջին՝ քիւրտ եւ թուրք պայքար, երկրորդ՝ թուրք գիւղացի եւ քաղաքացին իրարու դէմ, երրորդ՝ լազերը, արազանները, չէրքէզները միասնաբար երբեմն թուրքերուն, երբեմն ալ քիւրտերուն դէմ, չորրորդ՝ քաղաքական

բանտարկեալները միւսներուն դէմ: - Հետեւաբար, ես ըստ оրէնքի պէտք է պատկանիմ քաղբանտարկեալներու խմբակցութեան: - Նախ քիւրտերուն ու յետոյ քաղաքական բանտարկեալներուն, որովհետեւ քաղաքական բանտարկեալներու մեծամասնութիւնը քիւրտեր են: - Այսքան օտար բանտարկեալներու մէջ մինակ եմ, նախամեծար պիտի համարիմ չպատկանիլ ո՛չ մէկ խմբակցութեան: - Անկարելի է այդ ձեւով ինքզինքդ պաշտպանես: - Ընդհակառակը, ես մինակ եմ ու իմ դիրքս ու շահս կը պահանջեն հեռու մնալ բոլորէն կամ պատկանիլ ընդհանուրին, այլապէս պիտի վտանգեմ կեանքս: -Բայց ինչպէ՞ս: - Պիտի խորհիմ միջոցներու մասին: - Յաջողութիւն կը մաղթեմ: Մեր խմբակցութիւնը միշտ ձեր դրութեան տակ է ու պիտի հսկէ ձեր ապահովութեան վրայ: Այս ըսելով քէհեան մտաւ անկողին: Երկար մտածեցի ու որոշեցի մնալ չէզոք, բայց ոչ առանձին, այլ բոլորին հետ: Ձեռքի տակ ունենալով քիւրտերու խմբակցութիւնը եւ անոր միացնելով չէրքէզները, լազերն ու արազաները, զօրաւոր խմբակցութիւն մը, ցեղային համադաշնակցութիւն մը, որ ի հարկին կարելի ըլլայ գործածել թուրքերուն դէմ: Իսկ արտաքնապէս միշտ հեռու երեւիլ ոեւէ խմբակցութենէ: Պիտի կրնա՞մ տանիլ խաչը, որ դրուած է ուսերուս: Պիտի կրնա՞մ յաղթել բազմաթիւ խոչընդոտները եւ պահել գոյութիւնս: Բայց ապրիլ՝ պայքարիլ ըսել է եւ պիտի պայքարիմ, քանի կ'ապրիմ: Սեբաստիա , 12 Հոկտեմբեր, 1925 Բանտի վարժարանը Ուսուցիչ եմ բանտի վարժարանին մէջ եւ ունիմ 30 աշակերտ անպեխ եւ պեխաւոր բանտարկեալներէ: Տեղի ունեցածը այնքան անակնկալ ու այնքան անհաւատալի է որ ես ինքս ալ կը զարմանամ կատարուած հրաշագործութեան վրայ: Բայց իրականութիւն է: Կը գտնուիմ վերնայարկը, նստած եմ սեղանի մը առջեւ, ունիմ կաղամար, մելան, գրիչ ու զանգակ մը: Ուրախութենէս ախորժակս գոցուած է: Ճաշի երթալ չուզեցի, այնքան որ կը սոսկամ վարի քօվուշէն: Լաւ է անօթի մնալ քան թէ ճաշելու համար վարի յարկը իջնել: Բայց ինչ պատահեցաւ որ երկու օրուան մէջ հայրենիքի դաւաճան հայը ոչ միայն վերնայարկը ելլելու, այլեւ ուսուցչութիւն ընելու արտօնութիւն ձեռք բերաւ: Րէֆաթ քէհեայի հետ տեսակցութիւնս եւ լուրջ կացութեան մը առջեւ գտնուելու մտահոգութիւնս արթուն պահեցին զիս մինչեւ առաւօտ: Կը խորհէի ո՛չ թէ բանտէն փախուստ տալու կամ ազատուելու միջոցներու մասին, այլ նախ վերնայարկը ելլելու եւ յետոյ նոր՝ զօրաւոր խմբակցութիւն մը կազմելու կարելիութիւններու մասին: Այսպիսի պայմաններու մէջ յաջողելու միակ ազդակը խիզախութիւնն ու

յանդգնութիւնն է: Վերջապէս, ծրագրեցի նետուիլ հրապարակ, ստեղծել երկու ճակատ, լարուած պահել մէկը միւսին դէմ ու որպէս առաջնորդ մերթ սպառնալ եւ մերթ միջամտել արգիլելու համար բուռն ճակատամարտեր, իսկ բախումի պարագային վնասուողը պիտի ըլլան անոնք: Որոշեցի անմիջապէս գործի անցնիլ եւ կողմնակիցներ ճարել: Առաւօտեան դադարին, պատուհանէն խօսեցայ Թահսիլ մէմուրի Մէհմէտ էֆէնտիի հետ եւ ըսի որ տնօրէնէն արտօնութիւն առնէ վար գալու համար անմիջապէս: Կէս ժամ վերջը քովս էր քիւրտ բարեկամս, որուն հետ ըստ սովորութեան ողջագուրուեցանք: Խօսակցութեան ժամանակ հարցուցի, թէ քանի քաղաքական բանտարկեալներ կան վերը: -Ընդամէնը 16,- պատասխանեց: - Իսկ վա՞րը: - 38՝ձեզի հետ միասին: -Քիչ ենք, շատ քիչ, համեմատելով ընդհանուր թիւին հետ: - Ինչո՞ւ, ի՞նչ կայ որ: - Ծանոթ չե՞ս բանտի վտանգաւոր դրութեան եւ չե՞ս խորհիր որ այստեղ մահուան աւելի մօտիկ ենք, քան Խարբերդի մէջ, եթէ չպաշտպանենք ինքնզինքնիս: - Ի՞նչ կրնանք ընել: - Կազմակերպուիլ: - Ինչպէ՞ս: Թուրք բանտարկեալները զինուած են զմելիներով, փայտերով, դաշոյններով, իսկ մենք ասեղ մը չունինք: Ի՞նչ կրնանք ընել այդքան բազմութեան դէմ: - Ամէն ինչ, եթէ ուզենք, պայմանաւ որ մահէն չվախնանք: Առանց ատոր ալ արդէն մահուան դատապարտուած ենք: Վստահ եղիր որ պիտի սպաննեն մեզ: Եթէ գիտնան որ տկար ենք: Լաւ չէ՞ որ դիմագրաւենք վտանգը կազմակերպուած ուժով եւ մեռնինք պատուոյ պայքարի ճամբուն վրայ: Եւ բացատրելէ վէրջ թէ անպատուութիւն է աշիրէթապետի մը համար ծեծուիլ կամ նախատուիլ թուրքի մը կողմէ՝ աւելցուցի.

- Ինծի համար կարեւորութիւն չունի , ես հայ եմ եւ մինակ: Եթէ սպաննեն զիս, ոչ ոք չի մեղադրեր կամ չի քննադատեր թուլութիւնս, ընդհակառակը՝ կը դատապարտեն թուրքերու նամէրդութիւնը, որ 600 հոգի սպաննած են անպաշտպան հայ մը: Մինչդեռ ձեր պարագան բոլորովին տարբեր է: Դուք բաւական մեծ թիւ մը կը կազմէք եւ ձեր պարտութիւնը կամ համակերպութիւնը պիտի դատապարտուի ձեր աշիրէթներուն կողմէ: Ես ինքս ալ որպէս աշիր կը բողոքեմ ձեր թուլութեան եւ տկարութեան դէմ: - Շատ լաւ, դուք որոշեցէք ընելիքնիս ու մենք կը հետեւինք Ձեզի: - Կ'երդնու՞ս պատւոյդ, Ալլահիդ եւ մարգարէիդ գերեզմանին վրայ, որ անկեղծ պիտի ըլլաս բարեկամութեանդ մէջ: Մէհմէտ էֆէնտի գրպանէն հանելով ոսկեզօծ Ղուրանը համբուրեց եւ ըսաւ ջերմեռանդութեամբ.

- Մեր Ղուրանը եւ ձեր Աւետարանը թող վկայ ըլլան մեր երդումի արարողութեան: Կ'երդնում չդրժել խոստումս նոյնիսկ մահուան գնով: Վստահ եղիր աշիրէթապետի

խօսքին եւ ցոյց տուր այն միջոցները, որոնցմով պիտի կրնանք բարձր պահել արժանապատուութիւնը եւ փրկել մեր կեանքը: -Շատ լաւ, դուն լուր կու տաս վերը գտնուողներուն , իսկ ես վարիններուն, որ ամսուն 16-ին, ուրբաթ օր, արտօնութիւն առնեն վարը գտնուող իրենց ազգականներուն հետ ճաշելու, որպէս թէ վարինները սեղան մը կու տան ի պատիւ ինծի (իրենց երկու ձեռք հագուստ ու 100 ոսկի բերած եմ Խարբերդէն) եւ կը հրաւիրեն վերը գտնուող բարեկամները: Օրը ուրբաթ ըլլալուն պաշտօնէութիւնը կը բացակայի բանտէն ու մենք ճաշի սեղանին շուրջ կը խորհրդակցինք մեր հետեւելիք քաղաքականութեան եւ ձեռք առնելիք միջոցներուն մասին: Ժամը եւ խորհրդակցութեան մասնակիցներու անունները ճշդելէ վերջ, որոշ տեղեկութիւններ ուզեցի վերը գտնուող բանտարկեալներու մտաւոր զարգացման, քաղաքական հասունութեան եւ վտանգաւոր տարրերու թիւի մասին: 18 Հոկտեմբեր , էնի Գաթիլ Քօվուշ թիւ 21, կեդր . բանտ, Սեբաստիա Առաջին նամակն է որ կը ստանամ Կղզիէն: Այնքան զուսպ ու ժլատ են բառերը որ մարդ կը սոսկայ տպաւորութենէն: Ոչ մէկ ակնարկութիւն իրենց մասին : Ինչպե՞ս կ'ապրին, ի՞նչ անցած-դարձած է բացակայութենէս ի է վեր : Ո՛չ մէկ խоսք որ դեռ չեն հաւատար կախաղանէն ազատուելուս համար: Հայերէն նամակ եւ նկարս կ'ուզեն՝ վստահ ըլլալու համար թէ գրողը ես եմ: Երեկ որոշեալ ժամուն տեղի ունեցաւ աշիրէթապետներու ժողովը: Երդում ըրին մնալ հաւատարիմ տրուած խոստումներուն եւ չդրժել կայացած համաձայնութեան: Երկար խորհրդակցութենէ վերջ, որոշուեցաւ ինծի յանձնել մեր խմբակցութեան կազմակերպութեան գործը եւ, որպէսզի գերակշռութիւն ունենանք բանտին մէջ, պէտք տեսնուեցաւ հասկացողութեան գալ չէրքէզներուն եւ արազաններուն հետ: Անոնց պետերուն հետ պիտի տեսնուիմ առանձին եւ պիտի աշխատիմ ամէն գնով կապել մեր խմբակցութեան, որ տեսակ մը համադաշնակցութեան բնոյթ պիտի կրէ: Չէրքէզները ու արազանները զինուած են եւ քաջ կռուողներ ունին, այնպէս որ եթէ համաձայնին մեզի հետ, բանտին մէջ տիրապետողը մենք պիտի ըլլանք: Խորհրդակցական ժողովին մասնակցող 8 աշիրէթապետերը միաձայնութեամբ կուսակցապետ ընտրեցին զիս: Այսօր առանձին տեսակցութիւն մը ունեցայ տնօրէնին հետ: Կ'աշխատիմ ամէն գնով բարեկամանալ իրեն: Ծրագրած եմ գործով մը զբաղիլ, նախ՝ ապրուստս հոգալու, յետոյ պաշտօնէութիւնը ինծի կապելու համար: -Ի՞նչ խորհուրդ կու տաք, պէյ էֆէնտի, կ'ուզեմ ձեզի հետ ընկերակցաբար գործ մը ընել բանտին մէջ,- հարցուցի տնօրէնին, սովորական ձեւակերպութիւնները կատարելէ վերջ: - Ի՞նչ գործ ընել որոշած էք: - Օրինակ, պատրաստ հագուստ, ճերմակեղէն, թուղթ, պահարան, տետրակ, մատիտ եւ նման ապրանքներ բերել տալ Պոլիսէն եւ ծախել բանտարկեալներուն ,

քանի որ բանտի ներքին կանոնագրի 13-րղ յօդուածը ազատ կը ձգէ ներքին առեւտուրը Ձեր հսկողութեան տակ: - Չեմ կարծեր որ յաջողիք: Որովհետեւ դժուար է դրամ գանձել բանտարկեալներէն: -Ապառիկ չեմ ծախեր, բացի այդ , ապրանքները պիտի դնեմ Ձեր տրամադրութեան տակ: - Որքա|ն դրամագլուխ պիտի յատկացնէք գործին: - 200 ոսկի : - Պատրա՞ստ է դրամնիդ: - Ո'չ, հօրեղբօրս տղան պիտի ղրկէ Յունաստանէն: - Ո՞ւր պիտի պահէք ապրանքները: - Տնօրէնութեան սենեակին կից բանտի պահարանին մէջ: - Բայց հոն արգիլուած իրեղէններ կան: - Բանալին թող մնայ Ձեր մօտ, ծախուած ապրանքին շահը կը բաժնենք հաւասար. պայմանաւ որ մարդ չիմանայ մեր ընկերակցութիւնը : Ես վստահ եմ որ ամսական որոշ գումար մը շահաբաժին պիտի ստանանք: Որպէս առ հաշիւ Ձեր ապագայ ստանալիքին՝ կը գրեմ Պոլիս, որ կտոր մը անգլիական կերպաս ղրկեն լաւ տեսակէն , Ձեզի վերարկու մը շինել տալու համար: Տնօրէնը խանդավառուեցաւ: 30 Հոկտեմբեր, թիւ. 10 քօվուշ, վերնայարկ Հոկտեմբեր 27-էն ի վեր վերնայարկը փոխադրուած եմ: Այո՛, 21 оր թիւ 21 քօվուշի թունաւոր օդը շնչելէ եւ առողջութիւնս վտանգելէ ու տшռապանքներէ վերջ արտօնուեցայ բախտաւորներու կարգը դասուիլ ու դուրս գալ զնդան վիրապէն: Ամսոյս 27-ին, կէսօրէ վերջ, թուաբանութեան դասաւանդութիւնը դեռ չաւարտած կարտիան էօմէրը ներս մտաւ շնչատել եւ մоտենալով ինձ՝ ըսաւ.

- Հօճա էֆԷնտի՛, քարտուղար Կիւլշան պէյ Ձեզ կը կանչէ: Եկէք , միասին երթանք: - Ինչո՞ւ , ի՞նչ պատահшծ է: - Չեմ գիտեր , տնօրէն կը բացակայի , Կիւլշան պէյն ու սէր կարտիանը իրար անցած են , հեռաձայնով բաներ մը խօսեցան ու կանչել տուին : Կիւլշան պէյ կարտիաններու սենեակը մտաւ եւ կարգ մը հրահանգներ տալէ վերջ ընկերացաւ ինծի , եւձեռքը դնելով ուսիս , ըսաւ փաղաքշական ձայնով.

-Յայտնի է որ Դուք ծանօթներ կամ բարեկամներ էք դատախազ պէյին, բայց սրտնեղած ըլլալու էք տնօրէնին, որ կը պահէք Ձեր ծանօթ ըլլալը: Կը խնդրեմ՝ մի՛ գանգատիք Համտի պէյին: Եթէ հարցնէ թէ ո՞ւր կը պառկիք , ըսէք թէ վերնայարկը: - Շատ լաւ: Դատարանը կը գտնուի բանտին դիմացը, կուսակալութեան քարաշէն շէնքին մէջ, հազիւ 150 քայլ հեռու կեդրոնական բանտի մուտքի դռնէն: Ներս մտանք Համտի պէյի առանձնասենեակէն: Սենեակին մէջ հիւրեր կային: Համտի պէյ ոտքի ելլելով,

ծանօթացուց.

- Պաշտօնակիցներէս հաշտարար դատարանի նախագահ Հօճա Սապրի էֆէնտի , ծանր պատիժներու ատեանի դատաւոր Ալի պէյ եւ Ձեր բարեկամ դատախազ Համտի: - Երջանիկ եմ Հանրապետական Թուրքիոյ արդարութեան պաշտօններուն հետ ծանօթանալուս,- պատասխանեցի առանձին ձեռքի սեղմումներով եւ անունս տալով: Համտի պէյ գրպանէն նամակ մը հանելով երկարեց ինծի եւ հարցուց.

- Կը ճանչնա՞ք այս գիրը եւ ստորագրութիւնը: - Այո' , Րէմզի պէյին գիրն է եւ տիկնոջ ստորագրութիւնը: - Ի՞նչ պայմաններու տակ ծանօթացած էք իրենց: - Դրացի ենք ու մօտիկ բարեկամ, բայց Դուք ուրկի՞ց ծանօթ էք անոնց: - Տիկինը քոյրս է: Ոտքի ելայ անմիջապէս եւ ձեռքը սեղմելով՝ ըսի .

-Սիրտս կրծող անորոշութիւնը պարզուեցաւ:Կը զարմանայի անծանоթի մը նկատմամբ Ձեր ցոյց տուած մտերմութեան ու բարեացակամութեան համար: Այժմ որոշէ թէ ի՛նչ պայմաններու տակ տեղի ունեցած է հրաշքը: - Իսկապէս հրաշք՝ քոյրս, որ խնդրոյ մը առթիւ վշտացած եւ տարիներէ ի վեր դադրեցուցած էր թղթակցութիւնը , Ձեր շնորհիւ հաշտուեցաւ հետս: Րէմզի պէյը ուսուցիչ եւ պաշտպանն է իմ եւ պաշտօնակիցներուս : Ան քեռայրս ըլլալէ աւելի ծնողքս է: Մենք բոլորս ալ կը յարգենք մեր բարերար պէյը: -Շատ բախտաւոր եմ , որ զնդանի մը տառապանքները մեղմող բարեկամներու հանդիպեցայ: Րէմզի պէյ եւ տիկինը յարգանքի արժանի բարեկամներ են: - Մեր Նէճաթին ինչպէ՞ս ճանչցաք : Դուք դեռ Սեբաստիա չեկած, այն առանձին նամակով մը խօսած էր Ձեր մասին, թէ Գերմանիայէն դարձին Թաքսիմի ոստիկանութեան դէմ զէնք գործածելու յանցանքով առաջնորդուած է պահականոց, ուր հանդիպած է քաղաքավարի մէկու մը, որ տեղ ու կերակուր տուած է իրեն: Ազատ արձակուելէն վերջ երբ Կղզի դարձած է , իմացեր է որ այդ ազնիւ մարդը Նունոյին հայրիկն է եղեր : -Ես իմ մարդկային պարտականութիւնս կատարած եմ , առանց ճանչնալու Նէհաճին, որ Րէմզի պէյին եղբօրորդին է եղեր: - Բանտին մէջ տեղդ հանգի՞ստ է: Կիւլշան պէյ սրտատրոփ կը սպասէր տալիք պատասխանիս: - Վերջապէս բանտ է : Դառնալով Կիւլշեանին՝ - Կ'ըսէք տնօրէնին, որ առանձին սենեակ մը յատկացնէ էֆէնտիին եււ հանգիստը ապահովելէ վերջ լուր տայ ինծի: Իսկ դուք հեռագիր տուէք Րէմզի պէյին, թէ «հանգիստս ապահովուած է », որովհետեւ քոյրս նամակին մէջ կը գրէ, որ եթէ որպէս դատախազ մեր մէկ բարեկամին հանգիստը չկրնաս ապահովել, լաւ է որ հրաժարիս: Համտի պէյ անհրաժեշտ հրահանգները տալէ վերջ, ճամբեց մեզ, կրկին տեսնուելու խոստումով : Բանտ վերադարձիս , անկողինս երկրորդ յարկ թիւ 10 քօվուշը փոխադրուած էր արդէն եւ տնօրէնը կը սպասէր մեր վերադարձին:

Երկրորդ օրը արտօնեցին, որ փայտէ մահճակալ մը եւ սեղան առնել տամ . պարագայ մը, որ ընդհանուր բացառութիւն մըն է բանտէն մէջ: 1925, Նոյեմբեր 5, 10 թիւ քօվուշ Սուր ճիչ մը եւ օգնութեան կանչող սրտաճմլիկ աղաղակներ ընդոստ արթնացնել տուին զիս քունէս: Արշալոյսը դեռ չբացուած, ճակատամարտը սկսած էր: Մէկը կուրծքէն վիրաւոր ինկած էր անկողնիս վրայ: Արիւնը ներկած էր վերմակս: Ցատկեցի անկողնէս, բայց դուռը պաշարուած էր: Նկատեցի որ մեր կուսակցութեան մարդիկը չէզոքութիւն կը պահեն: Հասկցայ՝ կռիւը մեր դէմ չէ: Պատերազմը կը շարունակուէր սաստկութեամբ: Վիրաւորներ կ'իյնային ետեւէ ետեւ: Կարտիաններու սուլոցը, ոստիկաններու սպառնալիքները մնացին անհետեւանք, մինչեւ որ մերինները միջամտեցին եւ յաջողեցան կարգը վերահաստատել: Դժբախտաբար կռիւը մեր քօվուշէն ծայր տուած էր եւ իբր թէ իմ պատճառաւ արիւնահեղութիւնը տեղի ունեցած էր: Ահա թէ ինչպէս: Մեր քօվուշէ քէհեան, նկատելով,որ Մուհարէմը առտուն շատ կանուխ իր անճոռնի շարժումներով ու բացագանչութիւններով զիս կ'անհանգստացնէ, կը յարձակի վրան ու կը հարուածէ: Մուհարրէմի խմբակցութիւնը օգնութեան կը հասնi եւ կռիւը կը փոխուի ճակատամարտի : Մինչդեռ իրականութեան մէջ, Մուհարրէմն ու Ալին ոխ ունին իրարու դէմ՝ բանտարկուելէ առաջ, եւ կը պատկանին հակառակորդ խմբակցութեանը: Ալին կ'ուզէ սպաննել Մուհարրէմը եւ պատրուակած է պոլսեցի հիւրը անհանգստացնելու պարագան: Կռիւը կը սկսի երկուքին միջեւ եւ կը վերջանայ 4 ծանր եւ 8 թեթեւ վիրաւորներ ձգելով պատերազմի դաշտին վրայ, չհաշուած տասնեակ մը կոտրուած ու պատռուած գլուխները: Եթէ մերինները չմիջամտէին , գերեզմանոցի պիտի վերածուէր: Վիրաւորները փոխադրուեցան հիւանդանոց , իսկ պատասխանատուները շղթայի զարնուելով առաջնորդուեցան զնդան—արգելարաններ: 8 Նոյեմբեր Դուրսէն այցելութիւններ կ'ընդունիմ քանի մը հայերէ , որոնք քաջալերուած բանտին մէջ ձեռք բերածս յաջողութիւններէն , կը համարձակին տեսութեան գալ: Այսօր այցելութեան եկաւ պ. Յարութիւն Գամպէրեանի մայրը : Խեղճ կինը կ՛ուզէ որ թերթերու միջոցաւ, կորսուած տղան փնտռել տամ: -Հոգիս կը վկայէ քի, սաղ է տղաս . աման օղուլ, դուն գիտես , Աստուած էռէջ քեզի՝ ետքը իմ տղուս հասնի, արեւուդ համար գտիր տղաu: - Քանի՞ տարի է որ կորսուած է զաւակդ: - Էսկէր գնաց , ալ չդարձաւ: - Կարելի է արտասահման անցած է :

- Պաղտատի մէջ տեսնողներ կան: - Կը գրեմ , մայրիկ , հոգ մի՛ ըներ եւ կը գտնեմ զաւակդ , եթէ կ'ապրի: - Սաղ է , տղաս , սաղ է ներսէս ընկանի կուգայ քի՝ տղաս պիտի գայ : Կը խօսինք ալաճային ետեւէն : Քանի մը օր է, որ տնօրէնը արտօնած է վար իջնել եւ դադարի պահերէն դուրս խօսակցիլ այցելուներու հետ : Այս շնորհքը կը պարտիմ նախ դատախազի պաշտպանութեան ու յետոյ իմ անգլիական կերպասին, որ բերել տուի Պոլսէն՝ տնօրէնին վերարկու մը շինել տալու համար : Պոլսէն ու Յունաստանէն նամակներ առի դուրսի հասցէով: Գալուստ եղրայրս 200 ոսկի ղրկած է ապրանք գնելու համար : Մօտ օրէն կը հասնին ապսպրած հագուստներս ու կը ձեռնարկեմ գործի : Այլեւս տեղացի ենք, պէտք է խորհիլ ապրուստի միջոցներու մասին: Կեանքի ապահովութիւնը այլեւս մոռացութեան պէտք է տալ: Համադաշնակցութիւնը կազմուած է, չէրքէզները եւ արազաները միացան մերիններուն. այժմ 260 հոգի ունիմ տրամադրութեանս տակ: Բայց եւ այնպէս արտաքնապէս կը շարունակեմ յարաբերութիւն պահել հակառակորդ կողմերուն հետ: 10 Նոյեմբեր Այսօր անակնկալ մը չափազանց յուզեց զիս: Հաճի Հինմէթը նամակ մը առած է կնոջմէն, պատասխանը այն երկտողիս, որ քանի մը օր աոաջ գրած էի Հինմէթի оտարացած հայ կնոջ: Նուարդ կարծելով, թէ բանտարկութիւնս առժամեայ է կը գրէ իր նամակին մէջ. «Սրտահատոր հայ տղայ, Օտարացած չեմ, ինչպէս որ կը կարծէք: Հայ աղջիկը չօ՛տարանար այսքան շուտ, երբ արեան փոխվրէժը կը խօսի անոր սրտին մէջ: Ամուսնութիւնը ծեր թուրքի մը հետ՝ միջոց մըն է հասնելու համար նպատակիս: Գիրդ ու ոճդ Միհրանը կը յիշեցնէ: Դասընկե՞ր ես արդեօք: Սանասարեանի բարձրագոյն կարգէն՝ նշանածս, սիրածս Միհրանը ճանչնալու ես, որուն վրէժը լուծելը միակ նպատակակէտս է: Ամուսինս եղող Հաճի Հինմէթին հետ եկուր մեզի: Մինակ չեմ այս գիւղին մէջ: Եկուր, որ գործնականապէս ապացուցանեմ, թէ հայ աղջիկը օտարացած չէ : Եկո՛ւր ազատագրելու ո՛չ թէ զիս, այլ ամասիացի Զարուհին, որ չէրքէզի մը մօտ է , Սրբուհին , որ թուրք պէյի մը հարէմին մէջ արգելափակուած է եւ փոքրիկ Վահանը, որ հայութիւնը մոռցած է: Եկո՛ւր, ես պիտի օգնեմ քեզի: Ինչու՞ անունդ կը ծածկես: Տեսած ըլլալու եմ քեզ Միհրանի հետ: Անոր շունչը առի նամակիդ ծալքերէն : Կրնա՞ս համոզել Հինմէթը , որ արտօնէ զիս այցելութեան գալու քեզի : Տեսնել կ'ուզեմ, կը հասկնա՞ս, տեսնել ու ճանչնալ քեզ»…: Վարժ գիրով ու մաքուր հայերէնով գրուած սրտայոյզ տողերը վերջացնելու ոյժ չունեցայ: Հաճի Հինմէթ կը ստիպէ որ թարգմանեմ : Ի՞նչ սուտ յարմարցնեմ ու հրամցնեմ իրեն: Ըսի որ կարօտցած է զինքը եւ կ'ուզէ տեսութեան գալ իրեն, եթէ

արտօնէ: - Քեզի համար է, քեզ տեսնել կ'ուզէ շան աղջիկը.Եթէ ոչ` չի կարօտնար: - Ընդունինք որ այդպէս է : Ի՞նչ անպատեհութիւն կայ զիս տեսնելուն մէջ: -Ընդհակառակը , ուրախ պիտի ըլլամ, որ տեսնուիք ու ծանօթանաք : Բայց չեմ ուզեր որ մեր թուրքերը տեսնեն կինս : Բարոյականը մեռած է այս ժողովուրդին մէջ: Կը խոստանամ միասին բերել՝ անմիջապէս որ բանտէն ելլեմ: - Ուրիշ հայեր կա՞ն ձեր գիւղաքաղաքին մէջ: - 60-է աւելի են , բայց հարիւր կ'անցնիn , եթէ հաշուենք ամուսնացածները: - Ո՞րտեղացի են: - Աշխարհի չորս կողմերէն: Օրինակ, երկու կին կը ճանչնամ, որ Դերճանցի են, աղջիկ մը կայ Ամասիայէն, ուրիշներ կան Ուրֆայէն, Տիարպէքիրէն եւ նոյնիսկ էրզրումէն: - Ին չպէ՞ս կապրին այդ խեղճերը: -Տեղացիները արտ ու տուն ունէին, յաջողեցան ծախել ու հեռանալ: Ըսի, որ այդ առուծախի գործը դիւրացնելու համար բանտարկուեցայ: Այժմ խստիւ արգիլուած է հայերուն լքեալ գոյքերը ծախել: Մնացեալները օտարականներ են: Կան քանի մը տեղացիներ, որոնք վարձքով կը նստին իրենց սեփական տուներուն մէջ: - Գաղթելու մտադրութիւն չունի՞ն: - Ինչպէ՞ս թէ չէ, պատրաստ են բոլորն ալ: Բայց ո՞ւր պիտի երթան՝ ոչ տանող կայ եւ ոչ ալ վիճակնին հարցնող: Մեր Նուարդը հայերուն դեսպանուհին է: Ան է, որ կը հասնի անոնց նեղ օրերուն: -Ընդհանուր շրջանին մէջ որքա՞ն հայութիւն կայ: - Շար Գըշլայի եւ շրջակայ գիւղերուն մէջ 400-է աւելի հայեր կան, բայց թրքացած են: Գոնէ թրքանալով ազատէին հալածանքէ: Մարդ չի հաւատար անոնց անուանափոխութեան: Բոլորն ալ գիտեն, որ մորթերնին ազատելու համար է, որ թուրք անունի տակ ծածկուած են: Իսկապէս, ձեր ազգը անմահ է: Եթէ մենք թուրքերս՝ ձեր մէկ տառապանքին չափ չարչարուէինք, վաղուց ձուլուած լմնցած էինք, մինչդեռ ձերինները ամէն հալածանքի ենթարկուելով հանդերձ՝ մինչեւ այսօր ինքնութիւննին պահած են: Ինչո՞ւ ձեր մեծերը չեն աշխատիր ազատելու այս խեղճերը: - Ո՞ր մէկուն հասնին , տասնեակ հազարաւորներ կան: Շար Գըշլայի մէջ թուրք գաղթականներ կա՞ն : - Հայերու ստացուածքը գաղթականներուն բաժնուած է, բայց մարդիկը այս երկիրը մնալու միտք չունին . փոխանակ շինելու՝ եղածն ալ կը քանդեն: Արդէն մեր տնտեսական տագնապի գլխաւոր պաաճառը հայերուն տեղ թուրք գաղթականներու զետեղումն է: -Արհեստաւորներ կա՞ն գաղթականներուն մէջ: - Վարպետ գողեր եւ համբաւաւոր սրիկաներ՝ ուզածիդ չափ: Անատոլուի կուսութիւնը անոնք պղծեցին: Վեներական հիւանդութիւնները Յունաստանէն եկած գաղթականներու շնորհիւ նոր ծաւալ ստացան: Այսօր երկրի ժողովուրդին 100—էն՝ 70-ը վարակուած է :

- Ի՞նչ պիտի ըլլայ հետեւանքը : - Բարոյական մահ , ֆիզիքական փճացում ու տնտեսական սնանկութիւն: Այս է մեր երկրի մօտակայ ապագան, եթէ այժմէն միջոցներ ձեռք չառնուին կանխելու համար սպառնացող վտանգը: -Ի՞նչ միջոցներ կը նախատեսէք: -Պէտք է ոյժ տալ արտադրութեան եւ այդ գործը յանձնել ոչ թէ անպէտ գաղթականներու, այլ ստեղծագործող հայերու: Այսօր Սեբաստիոյ նահանգին մէջ առնուազն 8000 հայութիւն կայ: Եթէ արտօնութիւն եւ ազատութիւն տրուի հայերուն, կարճ ժամանակի մէջ այս նահանգի արտադրութիւնը կը կանոնաւորեն: Բայց մերինները տարբեր նկատումներ ունին, որոշած են երկիրը թրքացնել եւ ամէն միջոցի կը դիմեն հայերը թրքացնելու կամ երկրէն դուրս վռնտելու համար : 12 Նոյեմբեր , 1925 , թիւ 10 քօվուշ 63-ի բարձրացած է վարժարանի աշակերտներուն եւ 72-ի՝ քաղաքական բանտարկեալներուն թիւը: Առջի օր Խարբերդէն ժամանող նոր կարաւանը , որ 316 հոգիով ճամբայ ելած է , Սեբաստիա հասաւ 288-ով : Քաղաքական բանտարկեալներու թիւը երթալով կ'աճի, բայց ընդհանուր լարուածութիւն մը կայ թուրքերու եւ քիւրտերու միջեւ: Քանի մը օրէ ի վեր կիրքերը բորբոքած են: Մանր դէպքերը թէեւ կը կանխարգիլուին , բայց ընդհանուր բախումը անխուսափելի է: Մահու եւ կենաց լուրջ վտանգի մը նախօրեակին ենք: Կացութիւնը քննելու եւ համապատասխան միջոցներ ձեռք առնելու համար, այս գիշեր ժողովի հրաւիրեցի աշիրէթապետները, որոնք կը բնակին Աճառ Իպրահիմի (թրքացած կաթոլիկ հայ մը Սեբաստիոյ Բրգընիք գիւղացի , որ ապտակով մը թուրք մը մեռցուցած ըլլալու յանցանքով տասը տարի բանտարկութեան դատապարտուած, եւ 3 տարիէ ի վեր բանտը կը մնայ : Աճառ Իպրահիմ, կտրիճ հայ մը, քաջ կռուողի համբաւը ունի բանտին մէջ, բայց մոլեռանդ թուրք մը ըլլալ կը ձեւացնէ) քօվուշը, ուր տեղի ունեցաւ խորհրդակցական ժողովը: Անհրաժեշտ նախազգուշական միջոցները ձեռք առնուելէ վերջ, ժողովը բացուած յայտարարեցի: Իրաւասու ձայնով մասնակցելու իրաւունք ունէին 6 աշիրէթապետներ եւ չէրքէզներու պետը՝ Հաշըմ պէյ: Նախագահ— Աղաներ եւ պէյեր , գիտէք որ վերջին օրերս մեզի դէմ ընդհանուր լարուածութիւն մը կայ: Վարի յարկը Մստոյին ծեծուիլը, չէրքէզ Մէմտուհին վիրաւորուիլը թէեւ մասնակի դէպք էր, բայց նախադուռն են վաղուան յարձակողականին, որ մութին մէջ կը կազմակերպուի անյայտ ձեռքերու կողմէ եւ որ աղէտաբեր պիտի ըլլայ մեզի համար, եթէ միջոցներ ձեռք չառնենք կանխելու համար վտանգը: Հետեւաբար , մեր հաւաքական շահը կը պահանջէ դիմագրաւել զայն եւ հարուածել թշնամին, դեռ ան գործի չձեռնարկած: Ի՞նչ է ձեր կարծիքը այս մասին: Հասօ—Վերջերս 3 քաղաքացի թուրք բանտարկեալներու գալէն ի վեր բանտին մէջ դաւադրութիւն մը կը կազմակերպուի, ամէն օր խորհրդակցութիւն եւ ամէն տեղ

փսփսուք: Ես համոզուած եմ, որ այդ մարդիկը մասնաւոր նպատակ մը ունին թուրքերը լարելով մեր դէմ: Մէհմէտ- Այդ չէ բու֊ն պատճառը: Տեղացիները տեսնելով որ մենք կարճ ժամանակի մէջ գերիշխանութիւն ձեռք բերինք բանտին մէջ ու մանաւանդ ձեռք առինք պաշտօնէութիւնը, ու եթէ այսպէս շարունակուի, բանտարկեալներու վրայ ո՛չ մէկ հեղինակութիւն պիտի ունենան, կ'ուզեն վերահաստատել իրենց վտանգուած դիրքը եւ որպէս պատրուակ՝ Եուատոյի կատարած վերջին յարձակողականը եւ քանի մը զինուորներու սպաննուիլը առաջ կը քշեն, գրգռելու համար թուրքերը քիւրտերու դէմ, մանաւանդ որ սպաննուած զինուորներէն մէկը Սեբաստացի է եւ եղբայրը բանտին մէջ: Ահմէտ աղա- Ի՞նչ պիտի կրնան ընել մեզի: Սէֆուլլայ – Կը սպաննեն քանի մը հոգի, կը խորտակեն մեր բարոյական կորովը եւ կը պարտադրեն, որ ենթարկուինք իրենց հրամաններուն: Հաշըմ պէյ- Դուք ծանօթ չէք թուրքերու հոգեբանութեան. անգամ մը որ մեր թոյլ կողմը իմանան, այլեւս որպէս գերիներու կը վարուին մեզի հետ, իսկ երբ տեսնեն մեր բազուկի ուժը ցցուած իրենց դէմ , ստրուկներու նման կը խոնարհին: Մենք՝ չէրքէզներս, առանձին քանի մը անգամ չափուած ենք անոնց հետ ու ցոյց տուած ենք մեր քաջութիւնը: Բայց ներկայիս անոնք մեծամասնութիւն կը կազմեն, մանաւանդ կառավարութիւնը ուժ կուտայ իրենց եւ նոյնիսկ կարտիաններէն մէկ քանին դանակներ բերած են աչքառու քիւլհանպէյիներու: Նախագահ- Մեր հակառակորդներուն այն տպաւորութիւնը տալու է , թէ մենք ոչ միայն գիտենք կռուիլ, այլ կազմակերպուած ենք ու կարգապահ . հետեւաբար , կ' առաջարկեմ, որ ճշդուի մեր ուժերու սահմանը: Նախ, դուք պատասխանեցէք , Հաշըմ պէյ, քանի՞ չէրքէզունիք ձեր տրամադրութեան տակ եւ ի՞նչ կռուող ուժ կը ներկայացնեն: Հաշըմ- 27 չէրքէզ, 16 արազա , իսկ լազերը այնքան ալ վստահելի չեն , որովհետեւ անոնցմէ մէկ քանին կը կերակրուին Բէլ Հօճային սեղանէն. անօթի մարդիկ են , գուցէ հացի համար դաւաճանեն մեզի, իսկ մեր տղաքը բոլորն ալ փորձուած կռուողներ են: Նախագահ- Իսկ մնացեալ քիւրտերը քանի՞ հոգի են, կարծեմ ձեզի յանձնուած է ճշդել վարի յարկը գտնուող ոչ-քաղաքական բանտարկեալներու թիւը, այնպէս չէ՞ , Մէհմէտ էֆէնտի: Մէհմէտ- Այո՛ , պատրաստած եմ ցանկը: Քարա—Քեաղիմի չէթէն՝ 36 , Տէրսիմցիները՝ 13, Ալէւիներու խմբակցութիւն՝' 27 եւ զանազաններ՝ 14. այս է ընդհանուր թիւը մեր խմբակցութեան: Նախագահ- Հետեւաբար , եթէ այդ բոլորին վրայ աւելցնենք 76 քաղաքական բանտարկեալներ, մեր տրամադրութեան տակ կ'ունենանք 205 հոգի. 438-ի դէմ` 205, տարբերութիւնը մեծ է, բայց յաղթանակը ապահովաբար մերն է, եթէ նկատի ունենանք անոնց ներքին ճակատները: Երկար խորհրդակցութենէ վերջ, միաձայնութեամբ որոշուեցաւ. Ա- Նոյեմբեր 15—ին, կէսօրէ վերջ, ժամը 3-ի դադարին, երբ բանտարկեալները

բակը կ'ելլեն օդ առնելու, մեր տղոցմէ մէկը վարի յարկը կռիւի պիտի բռնուի հակառակորդներու հետ եւ քանի մը հոգի իբր թէ պիտի փորձեն միջամտել. հակառակորդներու օգնութեան հասնելու պարագային ընդհանուր խուճապ պիտի ստեղծուի եւ իբր թէ բաժնելու համար մենք ալ վրայ պիտի հասնինք, «ամօթ է, մի՛ զարնէք, բոլորս ալ իսլամ եղբայրներ ենք, ինչու մեզ կը սպաննէք» գոռալով, կարտիաններու եւ տնоրէնին ուշադրութիւնը պիտի հրաւիրենք ու պիտի սկսինք կռուի: Բ- Մերոնք պիտի բռնեն ալաճաներու անցքերը եւ թոյլ պիտի չտան, որ վերի յարկի հակառակորդ բանտարկեալները վարիններուն օգնութեան փութան, իսկ եղող մերիններէն մաս մը կանխաւ վար պիտի փոխադրենք, անմիջապէս որ դադարի սուլոցը հնչէ եւ մեծամասնութիւն պիտի ապահովենք վարիններուն վրայ: Գ- Հարուածել ջուրի կուժերով, փայտերով ու պզտիկ աթոռներով, ջանալով արիւն հանել գլուխներէն, որ խուճապի մատնուին հակառակորդները: Դ- Հարուածել պարագլուխները եւ բանտարկել քօվուշի մը մէջ, մինչեւ կռիւը վերջանայ: Ե- Կռուի ժամանակ ես պէտք է գտնուիմ տնօրէնին գրասենեակը եւ որպէս անկողմնակալ չէզոք, դատապարտեմ եղբայրասպան կռիւը, պատճառ ցոյց տալով տնօրէնին հակառակորդ տեղացի թուրքեր եւ քանի մը խումարպազներ, որոնք իբր թէ բռնի դրամ պահանջեր են Տիարպէքիրցի մեծահարուստ Էյուպ աղայէն ու այդպիսով տնօրէնը պիտի լարեմ հակառակորդներու դէմ: 17 Նոյեմբեր , 1925, վերի յարկ, թիւ 10 քովուշ Խաղաղութիւն կը տիրէ բանտին մէջ: Պատերազմը վերջացած, մեռելները թաղուած, վիրաւորներ հիւանդանոց փոխադրուած ու պատասխանատուները շղթայի զարնուած են: Այսօր բարեխօսութեան գացի տնօրէնին մօտ, որ ազատ արձակէ շղթայի զարնուած թուրք բանտարկեալները, որ առիթ տուած էին անցնող oրուան թուրքեւքիւրտ ճակատամարտին: Իմ միջամտութիւնս ի նպաստ թուրքերու , ընդհ. գոհունակութիւն պատճառած է բանտարկեալներուն. Պարզ դիւանագիտական խաղ մըն էր, որ մեծ ազդեցութիւն գործեց ընդհանուրին վրայ եւ որը, օրուան մարդը դարձուց զիս բանտին մէջ: Քիչ առաջ սենեակս էր երեք հոգիանոց պատուիրակութիւն մը, որ եկած էր շնորհակալութիւն յայտնելու բանտի խաղաղութիւնը եւ բանտարկեալներու համերաշխութիւնը ապահովել աշխատելուս համար: Մեր խորհրդակցական ժողովին մէջ տրուած որոշումներուն համաձայն՝ յաջորդ օրն իսկ անցանք գործի, բայց նախազգուշութեան համար օրուան մեծ մասը կ՝անցնէի տնօրէնին մօտ՝ գրագիրին օգնելու պատրուակով : Մենք մեր նախատեսութիւններուն մէջ սխալած չէինք եւ լաւ որ աճապարած էինք նախապատրաստուիլ , այլապէս հետեւանքը աղէտաբեր պիտի ըլլար մեզ

համար: 15-ին կռուի բռնուելու մեր որոշումը կանխեցին հակառակորդները: 14-ի առաւօտ, երբ աշակերտութիւնը օդ առնելու համար բակը իջած էր ու ես քարտուղարին ֆրանսերէն դաս տալով զբաղած էի, վարի յարկէն աղմուկ մը ծայր տուաւ: Տնօրէնին հետ փութացինք պատուհան: Կարտիանները չէին կրնար արգիլել վերէն՝ վար խուժող բանտարկեալներու գրոհը. ոստիկանները կը սպառնային կրակ բանալ , բայց ի զուր. Մերինները որոշման համաձայն բռնած էին երկու ալաճաններու անցքը եւ կը հարուածէին դուրս ելլել փորձող հակառակորդները , միշտ պոռալով. «Չենք ձգեր, որ ոճիր գործէք, Աստուծմէ վախցէք, ի՞նչ կ'ուզէք խեղճ օտարականներէն»: Վարէն եւս կը լսուէր մերիններուն ձայնը. «Մի՛ զարնէք , ամօթ է , մենք բոլորս ալ եղբայր են»: Յարձակողները, որ կը կարծէին անակնկալի բերել քիւրտերը , կը գտնեն ինքզինքնին կազմակերպուած ուժի մը առջեւ եւ առաջին գրոհին կը պարտուին: Սակայն իրարանցումը այնքան անակնկալ ու աղմկալի եղած է, որ փախուստ տուող թուրքերը փոխանակ վարի յարկը՝բակը խուժելու, դէպի ալաճաները կը վազեն , ուր զօրաւոր ընդդիմութեան կը հանդիպին եւ կը մնան երկու կողմերու հարուածներուն միջեւ: Զինուորները հասան: Հարիւրապետը համազարկի հրաման տուաւ: Հրացանները գոռգոռացին օդին մէջ: Կռիւը կորսնցուցած էր թափը: Հակառակորդները քշուած էին վարի յարկի քօվուշները եւ դռները կղպուած վրանին: Քիւրտերէն պատուիրակութիւն մը ներկայացաւ հարիւրապետին եւ բողոքեց թուրքերու կատարած վայրագութեանց դէմ , ըստ նախապէս կայացած համաձայնութեան եւ որոշումին: Կարգը վերահաստատուեցաւ շնորհիվ զինուորներու միջամտութեան եւ ձեռնարկուեցաւ վիրաւորներու հաւաքման: Երկու մեռեալ, 61 վիրաւոր՝ թուրքերէն եւ 13 վիրաւոր՝ քիւրտերէն: 26 թուրքեր զարնուեցան շղթայի եւ դրուեցան առանձնարան: 18 հոգի վարի յարկի զնդանները փոխադրուեցան: Ընդհանուր ժ֊խորին մէջ կարելի չեղաւ ճշդել մարդասպանները: Քիւրտերը կը պնդեն, թե իրենք դանակներ չունին : Հետեւաբար, մեռնողները սպաննուած են իրենց ընկերներուն կողմէ քիւրտ կարծուելով: Երկու օր գոց մնացին բանտին ներքին դռները եւ արգիլուեցաւ քօվուշէ՝ քօվուշ, վարէն՝ վեր երթեւեկել: Շնորհիւ Կիւլշան պէյի եւ սէր—կարտիան Քեամիլ էֆէնտիի բարեացակամութեան՝ երկու օրուան մեկուսացումը անցուցի տնօրինութեան սենեակին մէջ եւ գիշերները միայն դարձայ քօվուշ՝ պառկելու համար: Իմ սերտ յարաբերութիւնս պաշտօնէութեան հետ լայնօրէն նպաստեց պատրաստուած տեղեկագիրներու լուսաբանութեան եւ քննութիւններու արդիւնքը դուրս եկաւ ի նպաստ քիւրտերուն, իբր թէ անոնք անակնկալ յարձակման ենթարկուած են թուրք կազմակերպուած ուժերու կողմէ եւ ինքնապաշտպանութեան

դիմած են փրկելու համար կեանքերնին: Պարտուած խմբակցութիւնը բաժնուեցաւ երկու մասի՝ գիւղացիները քաղաքացիներու դէմ: Դաւադրութիւնը , որ կազմակերպուած էր քաղաքացիներու կողմէ , եւ զոհերը որ ինկած էին գիղացիներէն , առիթ տուին որ գիւղացիները ամբաստանեն քաղաքացիները , որպէս դրդիչ ու կազմակերպիչ թուրք—քիւրտ ճակատամարտին: Այս գիշեր, երբ ընդունեցի թուրք բանտարկեալներու պատուիրակութիւնը, շատ բան փոխուած գտայ անոնց հոգեբանութեան , խօսուածքին ու արտայայտութեան մէջ ու , երբ հարցուցի .

- Ի՞նչ եղաւ արդիւնքը կռիւին , պատասխանեցին գլուխնին կախ .

- Յիմարութիւն : -Ամօթ չէ՞, որ եղբայր եղբօրը արիւնը թափէ, մանաւանդ որ բանտարկեալները տառապանքի եղբայրներ են : - Ուշ հասկցանք մեր սխալը: Յանցանքը մերը չէ: Բայց ինչ օգուտ, որ չճանչցանք մեր թշնամիները եւ խայտառակ եղանք մեր հաւատակից իսլամ եղբայրներու առջեւ: -Դարմանելու համար ձեր սխալը պէտք է եղբայրական գուրգուրանք ցոյց տաք ձեր քաղաքի հիւրերուն, որոնք հեռու իրենց ծննդավայրէն, ինկած ողջ մեռելներու գերեզմանը, պէտք ունէին մխիթարութեան: - Կը իոստանանք մեր կարելին ընել , մեղմելու համար անոնց տառապանքը, որ մերինէն աւելի է: - Ես պիտի բարեխօսիմ տնօրէնին, որ միջամտէ դատախազութեան մօտ , ազատ արձակել տալու համար ձեր ընկերները , որ շղթայի զարնուած են : Այսօր խօսեցայ: Թէեւ մերժեց , բայց պիտի կրկնեմ դիմումս: -Երախտապարտ պիտի ըլլանք ձեզի, երբ դուք անձամբ խօսիք դատախազ պէյին: - Կը խոստանամ , պայմանաւ որ զիս ամօթով չձգէք: -Ղուրանը թող վկայ ըլլայ , որ կը խոստանանք ըլլալ անկեղծ բարեկամներ բանտի եղբայրներուն նկատմամբ: - Շատ լաւ, վաղը հաշտուեցէք քիւրտ պէյերուն հետ եւ հաւաքաբար դիմում կատարեցէք տնօրէնութեան : Ես հոն կը սպասեմ ձեր պատուիրակութեան եւ կը միջամտեմ ի նպաստ առանձնացածներու ազատութեան : -Որո՞նց պիտի դիմենք հաշտուելու համար: - Ես ցոյց կուտամ պարագլուխները եւ կը խօսիմ անոնք , որ իմացնեն ձեզ իրենց հաւաքման վայրն ու ժամը: Պատուիրակութիւնը հազար շնորհակալութիւններով երախտագիտութիւն յայտնեց ու մեկնեցաւ: Կացութիւնը պարզուած է այլեւս : Յաղթանակը, որ տարինք թուրքերուն վրայ, խորտակած է անոնց հոգեկան քաջութիւնը. ընկճուած են բոլորն ալ: Ի նպաստ թուրքերու միջամտելս կատարուած էր քիւրտ պետերու հաւանութեամբ: Քիւրտերը այնքան ոգեւորուած էին ու խանդավառուած, որ կարծես թէ բանտէն ազատ արձակուելու հրաման տրուած ըլլար: Մանաւանդ Ահմէտ աղան՝ ձեռքս սեղմելով

կ'ըսէր .

- Եթէ մեռնիմ , աչքս բաց պիտի չմնայ: Կեցցէ՛ մեր դաշնակցութիւնը, միութիւնը : Ու ճակատս համբուրելով , կ'աւելցնէր .

-Ի՞նչ պիտի ըլլար վիճակնիս , եթէ պարտուէինք : - Որոշած էի ինքզինքս կախել : - Ուրիշ ընելիք չունէինք. Աստուած թշնամիիս թուրքերուն զուլումին չենթարկէ : - Պիտի կարգադրեմ , որ պարտութենէ վերջ ներողութիւն խնդրելու ալ գան: - Վստահ եմ որ կ'ընես: - Նոյնիսկ՝ վաղը: Պատուաւոր յաղթանակ: Վաղը ճաշի եմ դաշնակիցներուս յաղթանակի սեղանին , որ պիտի տան ի պատիւ ինծի: 18 Նոյեմբեր , 1925, թիվ 10 քօվուշ Բանտի ճակատամարտը քիչ մը չափազանցուած ձեւով տարաձայնուած է դուրսը: Նոյնիսկ ըսուած է թէ վիրաւորներուն մէջ հայ մըն ալ կը գտնուի, եւ այդ առիթ տուած է , որ քանի մը հայ կիներ երթան հիւանդանոց, ստուգելու համար ցաւալի լուրը: Հիւանդանոցէն կը պատասխանեն , թէ վիրաւորները թուրք քիւրտ բանտարկեալներ են: Խեղճերը չեն հաւատար, կարծելով, որ դիտմամբ կը ծածկեն իրականութիւնը եւ նոյն օրը կու գան բանտ: Բայց բանտը երկու օր զինուորական հսկողութեան տակ գտնուելուն, հայ կիներուն կ'արգիլուի մօտենալ դռան եւ այդ առիթ կու տայ կասկածելու, որ հայ բանտարկեալը սպաննուած է եւ հետեւաբար , սպաննուածը պոլսեցի հայն է, ու բերնէ` բերան լուրը շրջան կ'ընէ ամէն տուն: Ծանօթ կարտիանի մը հաւաստիացումները, թէ ես մասնակցած չեմ կռիւներուն եւ հանգիստս ապահով է բանտին մէջ` կ'անցնի ապարդիւն , մինչեւ որ քաղաքի երեւելիներէն մէկը կը դիմէ բանտի տնօրէնին ու կը ստուգէ իրականութիւնը: 22 Նոյեմբեր, 1925 Սարսափի ալիք մը սուգի մատնած է ամբողջ Սեբաստիան: Չորս օրէ ի վեր սկսուած անակնկալ ձերբակալութիւնները կը շարունակուին նոյն խստութեամբ : Պատերազմական ատեանի բանտը, կիներու բանտին դիմաց նոր շինուած հիւանդանոցը եւ կեդրոնական բանտի թէ՛ վարի եւ թէ՛ վերի քօվուշները լեցուած են նոր ձերբակալուածներով : 356 —ի հասաւ ձերբակալեալներու թիւը: Բանտի վարժարանը փակուած է: Անցեալ օրուան կռիւէն վերջ ընդհանուր խաղաղութիւն կը տիրէ բանտին մէջ: Թուրքերը այնքան մեղմացած ու բարեկամացած են մեզի հետ , որ կարծես երբեք թշնամի եղած չեն: 0րհնեալ ուժը եւ գավազանին սուրբ հարուածը հրաշքներ կը գործեն Թուրքիոյ մէջ: Երէկ հայրենադաւ , իսկ այսօր հայրենիքի փրկիչներ կը կոչուինք, մանաւանդ քանի մը օրուան զանգուածային ձերբակալութիւններէն վերջ:

Կը սպասէի վախճանին՝ արձանագրելու համար տեղի ունեցած անակնկալ դէպքերը : Բայց կացութիւնը կը մնայ անփոփոխ, եւ ձերբակալութիւնները կը շարունակուին աւելի ու աւելի մեծ համեմատութեամբ: 26 նոյեմբեր, 1925, կեդրոնական բանտ, վարի յարկ, թիւ 10 Խուճապ կայ քաղաքին մէջ: 300-է աւելի զինուորներ պաշարած են բանտը:Քաղաքը կը գտնուի զինուորական խիստ հսկողութեան տակ: Քիչ առաջ այցելութեան եկող կարտիան էօմէր էֆ. պատմեց, թէ թնդանօթներ զետեղուած են գլխաւոր թաղերու անկիւնները եւ զինուորական ջոկատներ հսկողութիւն կը կատարեն փողոցներուն մէջ: Արտաքին թէ ներքին հաղորդակցութիւնը դադրած է: Ամէն մարդ իր եղած տեղը պիտի մնայ, մինչեւ որ լոյսը բացուի, որովետեւ այսօր սկսած է ձերբակալուածներու դատավարութիւնը: Երէկ անակնկալի եկաւ Սըվազի ժողովուրդը, երբ ուշ ատեն իմացաւ, թէ Անկախութեան Ատեանը կը գտնուի քաղաքին մէջ: Բանտն ալ ազդուած կը թուի Անկախութեան Ատեանի ներկայութենէն: Սարսափը ընդհանուր է: սոսկումը՝ ահաւոր ու համատարած: Տպաւորութիւնը, որ կրած է ժողուվուրդը Իսթիքլալի անունէն, կարելի չէ չէզոքացնել: Իսթիքլալը մահուան ուրուականն է Թուրքիոյ մէջ. մահը ինքն է, որ կը մտնէ ամէն տունէ ներս, անգութ հնձուոր մըն է մատաղացու կեանքերու, տեսակ մը անյագ բորենի, որ դիակներու գաղջ արիւնով կը սնանի: Չէ, ես մաքրած եմ հաշիւս Իսթիքլալին հետ: Թող մնայ հոս որքան որ կ'ուզէ: Մեր մայրերր լացած են ժամանակին, արցունքը ցամքած է մեր աչքերուն խորշը: Այսօր թող լան անոնք, որ երէկ կը խնդային մեր արցունքներուն... Զա՛րկ, Իսթիքլալ, հարուածէ անխտիր, ջարդէ՛ որքան որ կրնաս. մարգարէն ուժ եւ զօրութիւն տայ քեզի, որ շարունակես մաքրագործումի նուիրական պարտականութիւնդ: Կախէ՛ անոնք, որ կը համարձակին ծուռ աչքով նայիլ Կազի փաշայի մեծութեան եւ Ըսմէթ փաշայի բարձրութեան: 12 դեկտեմբեր Առեւտրական գործը, որուն ծրագրած էի ձեռնարկել տնօրէնին ընկերակցութեամբ, թէեւ նիւթապէս աննպաստ, բայց նախատեսուած՝ փյարաբերութեան եւ կապի ամրապնդման տեսակետէն՝ մեծ օգտակարութիւն ունեցաւ: Ապրանքները դրած ենք տնօրէնութեան կից առանձին սենեակ մը: Դրամները պահ կունտամ քարտուղար Կիւլշան պէյին, որպեսզի բանտին մեջ չկողոպտուիմ: Ապրանքները պատրուակելով օրուայ մեծ մասը կ'անցընեմ գրասենեակը: Էհ, մեծ պատիւ է բանտարկեալի մը համար քանի մը ժամ նստիլ վառարանին դիմաց, ու մանաւանդ խօսիլ տնօրէնին հետ: Կարտիանի մը բարեւը երջանկութիւն

նկատող բանտարկեալները կը նախանձին ու կը կասկածին ինձմէ: Եւ նոյնիսկ կարտիանները որ երէկ արհամարհանքով կը խօսէին հետս, այսօր կը դիմեն ինծի, որ ոեւէ գործի կարգադրութիւն կամ քանի մը ժամ արտօնութիւն առնելու համար բարեխօսիմ տնօրէնին: 31 դեկտեմբեր, 1925, կէսգիշեր 1925 -ի վերջին օրն ալ կ'անցնի պատմութեան: Վաղը զնդանի մը տառապանքներուն մէջ պիտի դիմաւորենք 1926-ի նոր տարին: Կաղանդը, որ աւանդական տօն մըն է խրախճանքի եւ ուրախութեան, աւելի զգալի կ'ըլլայ այսպիսի տառապանքներու մէջ: Չեմ գիտեր, թէ ինչու՞ պզտիկ տղու մը սրտի թրթռացումով կը սպասեմ Կաղանդին, երբ ազատ եղած ժամանակս, մանաւանդ վերջին տարիներս, մտաբերած անգամ չեմ, թէ հայն ալ Կաղանդ ունի ուրիշ ազգերու կարգին: - Եկու՛ր, Առաքել, նստէ անկողնիս վրայ, միասին դիմաւորենք անտէր բանտարկեալներու ղարիպի Կաղանդը, որ քանի մը վայրկեանէն ներս պիտի մտնէ թիւ 10 քօվուշէն,- ըսի Առաքելին, որ տնօրէնին արտօնութեամբ այս գիշեր հիւր է վերի յարկը,- միասին սպասելու համար կորաքամակ Կաղանդ Պապային եւ վաղը՝ միասին տօնելու զայն, զնդանի մը տառապանքի խցիկին մէջ: 1 Յունուար, 1926 , Նոր տարի, Սեբաստիա Բաւական այցելուներ ունեցանք մանաւանդ քիւրտերէն: Միակ մխիթարութիւնս այսօրուան տօնին, Առաքելի ներկայութիւնը եւ աշակերտաշակերտուհիներէս ստացուած շնորհաւորական նամակներն են: 14 Փետրուար , 1926 թ Բանտին մէջ ձեռք բերած յաջողութիւններս եւ այսքան թուրք բանտարկեալներու վրայ ունեցած առաւելութիւններս ու մանաւանդ պաշտօնէութեան հետ ստեղծուած յարաբերական սերտ կապերը առասպելական պատմութիւններու նիւթ եղած են բանտէն դուրս: Այնպէս որ մինչեւ երէկ , բանտ գալու վախցող հայրենակիցներ այսօր առանց քաշուելու համարձակեր են այցելութեան գալ եւ ծանօթանալ բանտի օտարականին հետ, որ տնօրէնին հետ կը ճաշէ եղեր եւ ազատ ու հանգիստ է 600 –է աւելի թուրք բանտարկեալներու մէջ: Բաւական հայութիւն ունի Սեբաստիան, որ անծանօթ կը մնայ դուրսի աշխարհին: Տեսակ մը կղզիացում, որ դէպի կորուստ կ'առաջնորդէ այս հաւաքականութիւնը, եթէ միջոցներ ձեռք չառնուին կանխելու համար օտարացման վտանգը, որ մեծ աւերներ կը գործէ ամէն հաղորդակցութենէ զրկուած այս դժբախտ ժողովուրդի ներքին խաւերուն մէջ: Այսօր այցելութեան եկած էին քաղաքացի (Սեբաստացի) Տիգրան Չամաշուրճեան,

մսագործ Լեւոն եւ ուրիշ երեք առևտրականներ, որոնք կարտիաններու թոյլտուութեամբ առաջնորդուեցան կարտիաններու սենեակը, ուր առանձին տեսնուեցանք երեք ժամ: Տիգրան աղա Չամաշուրճեան ինքզինքը եւ ընկերները ծանօթացնելէ վերջ աւելցուց.

- Ներեցէ՛ք, որ այսքան ուշ եկանք ձեզի տեսութեան: Թէեւ իմացանք ձեր գալը, բայց քաշուեցանք, որովհետեւ հայ ենք: - Հոգ չէ, բաւ է, որ եկաք: Պոլսէն թերթ կը ստանա՞ք: - « Նոր Լուրը» կը ստանանք: - Կարելի չէ՞ քանի մը հատ ղրկել: -Կը թոյլատրե՞ն: - Դուրսը կը յանձնէք սէր-կարտիանին, ան կը բերէ: - Գրպանս թերթ մը ունիմ: Եթէ արգիլուած չէ, տամ,- միջամտեց պ. Լեւոն՝ շուրջը քննելով եւ աջ ձեռքը գրպանը տանելով: - Բանտին մէջ բաւական ազատ եմ: Ոչ ոքի կասկածելու պատճառ ունիմ: - Դուրսը խօսուածները ճիշդ են եղեր, կը տեսնե՞ս, Տիգրան աղա,- մէջ մտաւ երիտասարդ մը, որ լուռ էր մինչ այդ: Ես չէի հավատար թե հայ մը այսքան համարձակութիւն կ'ունենայ, այն ալ բանտին մէջ: Տեսածներս պիտի պատմեմ մեր փողոցը: Հոգիս մատաղ թող ըլլայ ասանկ հայուն: - Ըսէք, տեսնեմ, հայրենակիցներ, որքա՞ն հայութիւն կայ քաղաքին մէջ: -Ճիշդ թիւը չեմ գիտեր, բայց վեր-վար 2000-էն աւելի է: - 2000 հայութիւ՞ն կայ քաղաքին մէջ: Իսկապէս հրաշք: Դպրոց, եկեղեցի ունի՞ք: - Քահանայ, ուսուցիչ կայ, բայց ժամ ու վարժարան չկայ: Մեծ եկեղեցին զինուորական մթերանոց ըրած են, իսկ վարժարանի շէնքը՝ այրած: - Ինչու՞ դիմում չէք կատարեր եկեղեցին բանալ տալու եւ վարժարան ունենալու համար: - Ո՞վ կը համարձակի դիմել կառավարութեան: - Քահանային պաշտօնը ի՞նչ է՝ ծառայել եկեղեցիին, որուն պաշտօնեան է եւ ժողովուրդին, որուն հովիվն է: - Քահանան կը վախնայ նոյնիսկ կրօնական հագուստ եւ փակեղ գործածելու, ու՛ր կը մնայ դպրոց բանալու մասին դիմում կատարէ: - Կ'ուզէ՞ք որ դպրոց ունենաք: - Եկեղեցի չենք ուզեր, բայց դպրոց մը ունենալու համար հոգինիս կու տանք, մեր զաւակները փողոցները մնալով պիտի թրքանան: Բայց ոչ դպրոց բացող կայ, եւ ոչ ալ դրամ կայ: - Ինչու՞ չէք գրեր Պատրիարքարան, կամ ձեր հայրենակցական միութեան, որ օգնեն ձեզի դպրոց մը բանալու: - Ոչ գրող կայ եւ ոչ ալ մեր վիճակով հետաքրքրուող: - Ես կը գրեմ Պատրիարքարան,բայց նախքան այդ , դուք խնդրագիր մը տուէք կառավարութեան եւ խնդրեցէք որ դպրոց մը բանալու արտօնութիւն տրուի: Եթէ կ'ուզէք՝ ես կը պատրաստեմ խնդրագրի պատճէնը, եւ դուք ընդօրինակել տալէ վերջ

ստորագրել կու տաք քահանային եւ կը ներկայացնէք կուսակալին: Որոշ պատասխան մը առնուելէ վերջ , պէտք եղածը կը գրենք ուր որ անկ է, եւ կ'ապահովենք պահանջուած դրամը: Կրնա՞ք ըսել, թէ քանի՞ աշակերտ ունիք, որքա՞ն ծախք կ'ըլլայ, եւ ո՞րքանը դուք կրնաք հոգալ: - Մօտաւորապէս 300 երկսեռ պզտիկներ կան, մեծամասնութիւնը որբեր: Եթէ տարեկան 1500 ոսկի դուրսէն ապահովուի, մնացեալը կը հոգանք տեղւոյն վրայ: - Դուք քահանան ղրկեցէք բանտ, ես կը խօսիմ իրեն հետ եւ կը կարգադրեմ անհրաժեշտը: Ոեւէ ազգային մարմին, օրինակ՝ թաղականութիւն, հոգաբարձութիւն կամ աղքատախնամ ունի՞ք: - Արգիլուած է: - Ընդհակառակը, ներքին գաւառներու մէջ ամէն տեղ ազգային մարմիններ կան, օրինակ՝ Խարբերդ, Արաբկիր, ահա Կեսարիան իր Առաջնորդարանով եւ որբանոցով ու վարժարաններով: Սեբաստիան ինչու՞ պիտի չունենայ: Այս անհոգութիւնը ձերն է, դո՛ւք էք որ հետաքրքրուած չէք: Տիգրան աղայէն քաղած տեղեկութեանցս համաձայն , հարիւրաւոր որբուհիներ կը գտնուին թուրք հարէմներուն մէջ: Այն հարցումիս, թէ կարելի չէ՞ ազատագրել այդ աղջիկներէն կամ տղոցմէն անոնք, որ ամուսնանալու տարիքին մէջ կը գտնուին եւ դեռ մոռցած չեն հայութիւննին, Տիգրան աղան պատասխանեց.

- Ամէն ինչ կարելի է, եթէ աշխատող ըլլայ: Այո, այս շրջանը փրկուելու համար ոչ թէ աշխատողներու, այլ կամաւոր զոհաբերողներու պէտք ունի: Ինչո՞ւ ես ինքս չըլլամ այդ ուխտեալ կամաւորներէն մէկը, երբ մեռած եմ արդէն: Ո՛չ, այսօրուընէ սկսեալ կ'ուխտեմ նուիրուիլ խաչուած ազգի մը չարչարուած զաւակներու փրկութեան գործին: 20 փետրուար, 1926 Բանտի դպրոցը վերաբացուած է, բայց աշակերտներու թիւը պակսած: Շատերը չեն ուզեր հետեւիլ թուրքերէն դասերու, որ պարտաւորիչ է, եւ կ'ուզեն աշակերտիլ ինծի, որ կամաւոր է: Դպրոցի ուսուցիչը վախնալով թէ հացը կը կորսնցնէ, բողոքած է կրթական տեսչութեան մօտ, եւ պահանջած, որ խիստ միջոցներ ձեռք առնուին այն բանտարկեալներու նկատմամբ , որ ուսանելու տարիքին մէջ կը գտնուին, բայց կը խուսափին դաս առնելէ: Այսօր կուսակալութեան կողմէ տնօրէնին ուղղուած հրամանագրով մը կը պահանջուէր պատժել բացակայող աշակերտները:Կէսօրէն վերջ գործի վրայ էր սէրկարտիանը: Ծեծի մեքենան շարժման մէջ դրուած՝ ոտքէ ոտք կ'անցնէր: Ծեծի գործողութենէն ամենէն շատ ազդուողը գրագիր Կիւլշան պէյն է: Ծեծը թէեւ տեղի կ'ունենայ առանձին սենեակի մը մէջ, որ կը գտնուի տնօրէնութեան կից առանձնարաններուն մօտ, բայց աղմուկը կը լսուի դուրսէն: Այնպէս որ մեր զգայուն գրագիրը այսօր մինչեւ իրիկուն գործին չնայեցաւ եւ

ձեռագիրները բարդուեցան իրարու վրայ: Մանաւանդ հաշուական ճիւղը շատ կը ջղայնացնէ զինքը, պարտաւոր է ճշդել հացին կրամը, քարիւղին չափը, հաշուել սանթիմներով, տրամի, օխայի եւ ղրուշի վերածելէ վերջ պատրաստել ամսական հաշուեկշիռը: Փետրուարը կէս եղած է՝ դեռ Յունուարի հաշուեկշիռը պատրաստ չէ: Ամէն օր քանի մը ժամ կը գրէ, կը հաշուէ, նորէն կը սրբագրէ, բայց ի զուր: Այսօր երբ առանձին մնացինք իրեն հետ, (գիշերը պիտի աշխատէր), խօսք բացի հաշուեկշիռին եւ դրամական արձանագրութեանց մասին եւ ըսի.

-Ինչո՞ւ այդքան կը չարչարուիս: Ինծի ձգէ ամսական հաշուեկշիռներու պատրաստութեան գործը եւ բանտարկեալներու պատիժներու արձանագրութիւնը: Ես կը կատարեմ պարապ ժամերուս: - Մարդ Աստուծոյ, ինչո՞ւ ձայն չհանեցիր մինչեւ այսօր: -Կը խորհէի թէ չէք վստահիր ինծի յանձնել այսքան պատասխանատու գործ մը: Բայց կը տեսնեմ որ շատ կը նեղուիք, կ'ուզեմ ծառայութիւն մը մատուցանել ձեզի: Եթէ կ' ո ւզէ ք, հոս ձեր ներկայութեան պատրաստեմ կէս ժամուան մէջ: -Ի՞նչ կը խօսիս. այդքան դիւրի՞ն կը կարծես ամսական հաշուեկշիռը: Վեց հարիւր քառասունը երկու անգամ հացերու սանթիմները,կրամները գրիչէ պիտի անցընես, յետոյ օխայի եւ ղրուշի վերածես: Նայինք ան ալ ճիշd պիտի ելլէ՞: - Փորձենք անգամ մը: ... Ցոյց տուի տպագրուած թուղթը, կը մնար ստորագրել ու կնքել: - Կեցցե՛ս, ալ ըսելիք չունիմ: Ներողութիւն կը խնդրեմ կասկածելուս համար, բայց ալ օձիքդ չեմ ձգեր: Գիշերը մինչեւ ուշ ժամանակ մնացի տնօրէնութեան սենեակը- պարագայ մը որ աննախընթաց է բանտարկեալներու համար, եւ որ լաւ տպաւորութիւն գործած է բոլորին վրայ: 21 Փետրուար, 1926, Կիրակի առտուն շատ կանուխ գրասենեակ գացի: Սէր կարտիանը առանձին էր: Գիշերուան հաշուեկշիռը մայր տոմարին հետ բաղդատելու պատրուակով տետրակները հանել տուի գզրոցէն ու սկսայ քննել: Սխալած չէի իրիկուան ենթադրութեանս մէջ: Հաշուառման պզտիկ շեղում մը սպասուած արդիւնքը պիտի ապահովէր: Բանտի ելեւմուտքի գրիչները աչքէ անցուցի: Ոչ մէկ տարակոյս: Գիւտը սքանչելի էր: Կը մնար ձեւաւորել, ճշդել արդիւնքը, եւ համաձայնիլ տնօրէնին հետ: Եւ քանի որ առանց պատասխանատուութեան կլորիկ գումար մը պիտի սահէր տնօրէնին գրպանը, համաձայնութիւնը պիտի չուշանար: Ես ինծի աշխատանքի յատակագիծ մը պատրաստելէ վերջ, սպասեցի, որ տնօրէնը գայ: Կիւլշան պէյ շատ ուրախացաւ՝ տեսնելով զիս աշխատութեան սեղանին առջեւ: -Նոր ձեւի տետրակ մը կը պատրաստեմ քեզի՝ դիւրացնելու համար աշխատանքներդ- ըսի՝ գրագիրին ցոյց տալու է թիւեր, թուականներ եւ անհասկնալի

հաշիւներ։ - Ըրէ ինչպէս որ յարմար կը նկատես, ես այլեւս չեմ միջամտեր քու գործերուդ: , - Ինչպէ՞ս կը ճշդէք բանտարկեալներու պատիժներու լրացման օրը, եւ ազատ կ'արձակէք մէկ օրուան մէջ քանի մը հատ բանտարկեալ, եթէ լրացած է անոնց բանտ մնալու պայմանաժամը: - Մայր տոմարէն եւ արձանագրութեան ձեռատետրէն կը հանեմ այսինչ կամ այնինչ оրը ազատ արձակուելիքներուն անունները եւ կը բաղդատեմ դատավճիռին հետ ու կը պատրաստեմ ազատ արձակման թուղթերը: -Տաժանակիր աշխատանք: Ես ձեզի ցոյց պիտի տամ շատ դիւրին ձեւ մը, եւ պիտի պատրաստեմ նոր տետրակ մը մէկ տարուան համար, ուր ցոյց պիտի տրուի տարին իր բաժանումներով ՝ամիս, շաբաթ, օր - այնպէս որ տետրակը բանաք, մատերնիդ պիտի դնէք ... Օրինակ, այսօր 1926 Փետրուար 21, Կիրակի օր ազատ պիտի արձակուին այսինչ կամ այնինչ բանտարկեալները, որոնց դէմ նշանակուած պիտի ըլլայ ձերբակալման թուականը, դատավճիռին թիւը, բանտարկութեան բնոյթը եւ որքան ժամանակի համար բանտարկութեան դատապարտուած ըլլալը, քանի տարի բանտ պառկիլը եւ ազատ արձակուելու օրը: Այսպիսով դուք առանց քննութեան եւ առանց ժամանակ բանեցնելnւ կէս ժամուան մէջ պիտի կրնաք 500 հոգիի թուղթերը պատրաստել: Ինչպէ՞ս, գոհ մնացի՞ք այս կարգադրութենէն: -Երախտապարտ եմ ձեզի: Կրնաք վստահ ըլլալ թէ քանի ես հոս կը պաշտօնավարեմ, ուժերուս ներած չափով պիտի աշխատիմ ձեր հանգիստն ու ազատութիւնը ապահովել: - Աւելին կայ՝ քանի որ ես օրուան բոլոր ժամերուն բանտը կը գտնուիմ, ի՞նչ պէտք կայ այսպէս, առտուն կանուխ բանտ գալու,կէսօրները ճաշի չերթալու, կամ գիշերները աշխատելու: Դուն հանգիստիդ նայէ, օրուան մէջ քանի մը ժամ հոս մնալդ կը բաւէ, գրական աշխատանքներդ ինծի ձգէ: Միայն բանտարկեալներու ազատ արձակման թուղթերը ստորագրելու, եւ պաշտօնական նամակներու պատասխանելու համար օրը մէկ -երկու անգամ բանտ հանդիպէ: Մնացեալը կարեւորութիւն չունի: Ես արդէն կը նեղուիմ: Օրը երկու դաս միայն ունիմ `առաւօտ՝ ֆրանսերէն, կէսօրէ վերջ՝ թուաբանութիւն: Մնացեալ ժամերը պարապ կ'անցընեմ: Ինչո՞ւ օգտակար չըլլամ ձեզի նման մէկու մը, որ առանց զիս ճանչնալու կը գուրգուրաք իմ վրայ եւ կը պաշտպանէք զիս բանտին մէջ: Պէտք է գիտնալ, որ հայերը ապերախտ չեն, մանաւանդ երբ դիմացնին կը գտնեն ձեզ նման մարդիկ: Կիւլշան պէյ մեկնեցաւ դպրոցէն արձակուող կամ օրուան դժուար դասերէն ազատուող աշակերտի մը հրճուանքով, տրամադրութեանս տակ դնելով բանտի տետրակները եւ ամբողջ թղթածրարները: Կ'ուզէի աոանձին տեսնուիլ տնօրէնին հետ, որ կ'ուշանար կուսակալութեան մօտ գործ ունենալուն համար: Ժամը 10:30 -էն տնօրէնը եկաւ: Ըսի իրեն թէ Կիւլշան պէյը ստիպողական գործով դուրս ելաւ եւ պիտի վերադառնայ կէսօրէ վերջ. մինչ այդ ես պիտի կատարեմ իր աշխատանքները: Եւ ցոյց տալով գիշերուան հաշուեկշիռը աւելցուցի.

- Ահա աշխատութեանս առաջին արդիւնքը:

Տնօրէնը քննելէ վերջ հաշուեկշիռը՝ գոհունակութեամբ պատասխանեց.

- Մեր Կիւլշանին գործը Աստուած յաջողցնէ: Ո՞վ գիտէ, քանի օր պիտի չարչարուէր այս հաշուեկշիռը պատրաստելու համար: - Մեծ բան մր չէ, պէտք է աշխատելու ձեւը գիտնալ: Բայց այդ չէ կարեւորը, ես ձեր տետրակները աչքէ անցուցած ժամանակ նկատեցի, որ դուք սխալներ գործած էք եւ զարմացայ ձեր անհոգութեան վրայ: - Ի՞նչ սխալներ: - Նախ ըսէք թէ 45 ոսկի ամսականով կրնա՞նք ապրիլ: - Անշուշտ ոչ, բայց ի՞նչ ընենք, աւելի չեն վճարեր: Քանի անգամ դիմում կատարեցի, նկատի չառին: Եթէ այս տարի ալ չաւելցնեն, պիտի հրաժարիմ: -Փոխանակ հրաժարելու մասին խորհելու, սրբագրեցէք ձեր սխալները, առանց պատասխանատուութեան՝ կրկնապատկելով ձեր ամսականը: - Բան մը չեմ հասկնար ձեր ըսածներէն: Սխալներու մասին կը խօսիք եւ ամսականի յաւելում կը խառնէք: Պարզ խօսեցէք: - Ըսել կ'ուզեմ թէ ձեր սխալները սրբագրելու պարագային ամսականնիդ պիտի աւելնայ: Բայց չկարծէ՛ք թէ պետութիւնը պիտի աւելցնէ ամսականնիդ, այլ դուք՝ եթէ ուզէք, եւ այն ալ այնքան դիւրութեամբ, որ ոչ ոք պիտի կասկածի: Կ'ընդունի՞ք նման կարգադրութիւն մը: Բացատրեմ ձեւը: -Եթէ վտանգաւոր գործ մը չէ, ինչո՞ւ չէ: Ցոյց տուի տնօրէնին՝ առաւօտեան պատրաստած խնայողական հաշուեկշիռը, բերանացի բացատրելով գործնական մասը եւ յաջողութեան գաղտնիքը, պայմանաւ, որ հաշիւները ես ինքս պատրաստեմ: Տնօրէնին աչքերը փայլեցան: Ժպիտ մը ուրուագծուեցաւ դալկացած շուրթերուն վրայ, երբ իմացաւ ամսական 40 ոսկի շահելու մանրամասնութիւնները: -Բայց Կիւլշան պէյը կը գտնէ՞ք թէ ինչ տեսակ մաքուր մէկն է: Ան պիտի մերժէ ոեւէ առաջարկ, եթէ հազարներ ալ տրուին իրեն: Այնպէս որ, առանց անոր հաւանութեան, կարելի չէ գրիչ խաղցնել, որովհետեւ Կիւլշան պէյ աէֆթէրտարութեան կողմէ մասնաւոր նշանակուած պաշտօնեայ մըն է եւ երկու եղբայրներ ունի «Մալիէ»ի եւ լքեալ գոյքերու պաշտօնատանց մէջ: Ինքը ճանչցուած է որպէս հաւատարիմ եւ ծայր աստիճանի անշահախնդիր պաշտօնեայ։ Իր խօսքը մեծ կշիռ ունի պաշտօնէութեան մօտ։ - Այդ բոլորը կարգադրուած է՝ Կիւլշան պէյ բնաւ լուր պիտի չունենայ մեր միջեւ տեղի ունեցած համաձայնութենէն։ Տետրակները ես պիտի պատրաստեմ, իսկ արձանագրութիւնները Ճէմալին ընել պիտի տամ: Այսպիսով Կիւլշան կ'ազատի գրական աշխատանքներէ, ժամանակ կ'ունենայ սիրաբանելու «տոսթ»երուն հետ, իսկ դուք կը ստանաք 45 + 40=85 ոսկի ամսական, եւ կը գնէք այն տունը, որուն մասին կը խօսէիք միշտ: - Եթէ յաջողիք, ըսելիք չկայ: - Գործը կարգադրուած է: Կիւլշանի հաւանութիւնը առի այս առտու եւ ճամբեցի զինքը, որ առիթ ունենամ ձեզի հետ տեսնուելու: Հետեւաբար տատամսելու կամ երկմտելու տեղիք չկայ։ Աշխատանքը ինձմէ, իսկ առանց գործի գալու հանգիստ

պտտիլը եւ որպէս երիտասարդ՝ թուրք կիներու հետ սիրաբանիլը Կիւլշանէն, եւ դրամ առնելը ձեզմէ: Գործերնուդ կու գայ, չէ՞։ - Հրաշալի է՝ միայն թէ յաջողէիք: - Այժմ ձեզի կը մնայ խօսիլ կարտիաններուն հետ, որ ազատ ձգեն զիս գրասենեակ գալու, նոյնպէս եւ Ճէմիլին՝ գիշերը դուրս ելլելու: Չմոռնամ աւելցնել թէ պէտք է աչք գոցել Կիւլշանի բացակայութեան վրայ: Եթէ կ'ուզէք, դուք ալ կրնաք ուշ գալ կամ կանուխ մեկնիլ: Մենք հոս ենք տայիին հետ: Այնքան ուրախ, այնքան գոհ եմ ձեռք բերուած յաջողութենէն, որ բացատրել չեմ կրնար: Տնօրէնին պոչը ձեռքս ձգեցի։ Ա՛լ չի կրնար օձիքր ազատել։ Անգամ մը որ 40 ոսկին գրպանը մտնէ, ամէն բան կը վերջանայ: 3 Մարտ, 1926 Կէսօրին գրասենեակն էի: Սպասաւոր Ալին թէյ կը պատրաստէր ինծի եւ Կիւշան պէյին համար: Առանձին էինք: Նստած պատուհանին առջեւ կը խօսակցէինք, երբ Կիւլշան պէյ ցոյց տալով փողոցէն անցնող երկու պզտիկներ, հարցուց.

- Կը ճանչնա՞ս, հայ են այս երախաները: - Ի՞նչ գործ ունին այս կողմերը: - Եկած են հայրերնին տեսնելու, բայց կ'երեւի չեն թոյլատրած, որ կ'արտասուին: -Բանտը ուրիշ հայե՞ր ալ կան: -Լուր չունի՞ս տակաւին: Շահինեան էֆէնտին է: Ինչպէ՞ս, չես ճանչնար զինքը: Շահէն էֆէնտի Շահինեան, զաւակը Աւետիս էֆէնտի Շահինեանի, որ քաղաքիս մեծահարուստ գերդաստաններէն մէկն է, նոյնիսկ արժանացած թագաւորական սուրի, որպէս առաջին թուրք երեսփոխան: - Շահինեաններու անունը լսած եմ, բայց զիրենք տեսած չեմ: 1915-ին տարագրուած չե՞ն: - Ալիւրի մեծ գործարան մը ունէին, շինուած եւրոպական ձեւով: Շահէնէն զատ ուրիշ ոչ մէկը կրնար զայն աշխատցնել: Կառավարութիւնը վար դրաւ Շահէնն ու իր կինը, որ գործարանը աշխատի, իսկ այժմ պարզ վէճի մը համար առժամապէս բանտարկուած է: Կը փափագի՞ս տեսնել զինքը: - Անշուշտ, եթէ կարելի է: Կիւլշան պէյին հետ այցելեցինք պրն. Շահինեանին, որ երկու օրէ ի վեր առժամեայ ձերբակալութեամբ բանտարկուած կը մնայ: 30-35 տարեկան, միջահասակ, գէր, վառվռուն աչքերով երիտասարդ մը նստած կարտիաններու սենեակին մութ ղօվուշի մը անկիւնը, կը մտածէր: Բանտարկութեան պատճառը լուրջ չէ, բարկութեան միջոցին ապտակ մը զարկած է մէկուն, որ հակառակ անհամապատասխան տարիքին ու դիրքին, յաւակնած է ամուսնութեան առաջարկ ընել Շահինեանի մեծ քրոջ: Շահինեան մերժած, մարդը պնդած ու սպառնացած ըլլալուն ապտակուած եւ ուշաթափ եղած է նոյն պահուն: Մարդը սրտի հիւանդութիւն ունի եղեր: Բարեբախտաբար երկրորդ օրը առողջացած

է, այլապէս ծանր կը նստէր Շահէնին իր զարկած մէկ ապտակը: Քանի մը օրէն պիտի ներկայանայ դատարան եւ ազատ պիտի արձակուի երաշխաւորութեամբ: ...

- Լուր ունի՞ք Տիգրան աղային հետ ունեցած տեսակցութենէս,- հարցուցի,- ի՞նչ արդիւնք տուաւ դիմումը: -Նոյն օրն իսկ եկան ինծի: Շատ ուրախացայ ձեր քաջալերական արտայայտութիւնը իմանալով: Որոշեցինք գործի ձեռնարկել, բայց ոչ ոք համարձակեցաւ ստորագրել աղերսագրին տակ: -Քահանան ինչո՞ւ կը քաշուի: Իր պարտականութիւնն է դիմել, բողոքել ու պահանջել, այլապէս ինչո՞վ պիտի արդարացնէ իր քաջ հովիւի հանգամանքը։ -Վախկոտ մարդուն մէկն է, նոյնիսկ չկրցանք համոզել որ բանտ գայ: - Շատ լաւ, ես կը գրեմ իրեն ու, եթէ կրնայ, թող չգայ: 8 Մ արտ, 1926, Սեբաստիա, Կեդր. բանտ Այս առաւօտ Պոլսէն նամակներ առի: Որպէս գրաքննիչ՝ ուշադրութեամբ քննեցի նամակներուս պարունակութիւնը: Առաջին փորձը յաջողութեամբ անցած է: Հայերէն նամակներս առանց բացուելու տեղ հասած եւ պատասխանները նոյն ձեւով ստացուած֊ են: Հետեւաբար, տնօրէնէն եւ գրագիրէն աւելի ե՛ս ուրախանալու եմ, որ առանց նիւթական զոհողութեան, նպատակիս հասած եմ: Քանի որ տնօրէնը 40 ոսկին ստացած է եւ ամսէ ամիս պիտի առնէ նոյն գումարը, այլեւս ժամանակը հասած նկատեցի խօսք բանալու հայերէն թերթ, գիրքեր ստանալու մասին, մանաւանդ բաղնիք երթալու արտօնութիւն առնելու համար: - Կը յիշէ՞ք, միստըր պէյ, օր մը խոստացաք բաղնիք ղրկել զիս: Կարծեմ ժամանակն է որ խոստումնիդ յարգէք,- ըսի ծիծաղելով: - Խոստումս պիտի յարգեմ, պայմանաւ որ դատախազ Համտի պէյէն արտօնութիւն առնէք: -Այսօր իսկ երկտող մը պիտի գրեմ: - Պաշտօնական բնոյթ թող կրէ , որ ըսի—ըսաւի տեղի չտրուի։ Անմիջապէս նամակ մը գրեցի Համտի պէյին եւ ըսի թէ «տնօրէնը կր փափաքի բաղնիք ղրկել զիս, բայց ձեզմէ կը քաշուի: Եթէ դուք արտօնէք, տնօրէնը պատրաստ է ընթացք տալ դիմումիս, որ կենսական կարեւորութիւն ունի ինծի համար»: Հետեւեալ պատասխանը ստացայ. «Առողջապահական տեսակետով մաքրութիւնը անհրաժեշտ է: Ըսէք բանտի տնօրէնութեան, որ ձեզի ալ միասին բաղնիք տանի, երբոր ինք երթայ եւ կամ կրնայ աոանձին ղրկել, եթէ անպատեհութիւն չկայ»: Նամակը տուի տնօրէնին: Ուրախացաւ եւ ըսաւ որ պատրաստուիմ ամսոյս 12-ին, ուրբաթ օր, բաղնիք երթալու:

-Ուրիշ խնդրանք մըն ալ, եթէ կարելի է: Բանտին ներքին կանոնագիրը կ'արտօնէ բանտ արկեալներուն գրականութեամբ զբաղիլ: Հետեւաբար , արգիլուած չէ թերթ եւ գիրք կարդալը կամ ուսումնասիրութիւններ ընել եւ , որպէսզի կարենամ թուրքերէն գրուածքներու մասին որոշ գաղափար մը ունենալ, պէտք է Պոլիս հրատարակուող հայերէն թերթ մը՝ օրուան լուրերուն հետեւելու համար: Կիւլշան պէյի հետ նախապէս համաձայնած էինք այս մասին: Այնպէս որ դեռ տնօրէնը չպատասխանած՝ Կիւլշան միջամտեց.

- Մենք ալ կ'օգտուինք այս գիտական գիրքերէն: Եթէ դրամ չունիս եւ կը քաշուիս ըսելու, ես երկու գիրքի փոխարժէքը կը վճարեմ, իսկ տնօրէնը թող թերթի մը վեցամսեայ բաժանորդագինը յանձն առնէ: - Ես չեմ ուզեր ձեզի նիւթական նեղութիւն պատճառել: Կը գրէմ Պոլսոյ ծանօթներուս, թող ղրկեն: Ինչու՞ տնօրէնը ինծի համար նեղութիւն կրէ: -Ի՞նչ կարեւորութիւն ունի թերթի կէս տարեկան բաժանորդագրութիւնը, ես մէկ տարեկան կը վճարեմ: Գրէ՛, թող ղրկեն ,- անմիջապէս պատասխանեց ընչաքաղց տնօրէնը 40 ոսկին դիւրաւ մարսելու երանութեամբ: Հարցը դիտումնաւոր կերպով նիւթական գետնի վրայ փոխադրել տուի , որպէսզի քաղաքական մասը (հայերէն թերթ եւ գիրք արգիլուած է կարդալ բանտին մէջ) խնդրոյ առարկայ չըլլայ: Խաղը յաջող անցաւ. տնօրէնը 40 ոսկի աւելորդ եկամուտ ապահովելուն պատճառաւ, մոռցած է ամէն արգելք, բաւ է որ չվշտացնէ զիս եւ ամսէ ամիս ստանայ յաւելեալ գումարը: Այսպիսով , իրականին մէջ, ամսականաւոր պաշտօնեայ մը կը պահեմ բանտին մէջ: 9 Մարտ, 1926 Շ. Շահինեանը անպարտ արձակուեցաւ այսօր: Նոր սիրահար մը չեմ կարծեր, որ այսքան անձկութեամբ սպասեր իր սիրածին, ինչ չափով որ տառապեցայ ես այսօր սպասելով հայ թերթին: Հայ տպագրական գիրի կարօտը, հայ թերթ մը տեսնելու եւ արտաքին աշխարհի անցուդարձերուն ծանօթանալու բուռն փափաքը, անհամբեր դարձուցած էին զիս օրն ի բուն: Մարտ 2ին, 7 հայերէն օրաթերթ, երկու «Կավռօշ», «Սօն սահաթի» եւ «Իդտամ»-ի վերջին թիւերը, երկու հայերէն գիրքեր եւ երեք նամակ: Կարելի է երեւակայել ուրախութիւնս հայերէն թերթ Սեբաստիոյ բանտին մէջ։ Թերթերն ու գիրքերը համբուրեցի կարդալէ առաջ, եւ գուրգուրանքով պահեցի, սպասելով, որ գիշեր ըլլայ, որ ամէն մարդ քնանալէ վերջ, բանամ սրբութեան մասունքները եւ հաղորդուիմ ջերմեռանդութեամբ: Ծայրէ ի ծայր կարդացի հայերէն թերթերը, սկսելով խմբագրականէն մինչեւ յայտարարութիւնները, կարգը եկաւ «Կավռօշներուն»: Թերթերը պիտի կարդամ կրկին: Կարելի՞ է մէկ անգամէն յագենալ ընթերցանութեանս ծարաւէն: Երկնցած եմ մահճակալիս վրայ. խոր քունի մէջ են ղօվուշի ընկերներս, առանձին եմ մտածումներուս հետ. ի՜նչ երանութիւն, Աստուած իմ՝ սեղանիս վրայ կաղամար, գրիչ,

թուղթ ու գիրք, իսկ մատներուս մէջ կը դողայ Մեսրոպեան տառերով գրուած հայ օրաթերթ մը, հայ թերթը Սեբաստիոյ բանտին մէջ այն ալ 1926—ին, իսկապէս անհաւատալի է: Ուրախութենէս չեմ կրնար քնանալ, կը կարդամ, կրկին կը կարդամ. հայ թերթ, հայ բանտարկեալ եւ Թուրքիա ...

20 Մարտ, 1926 Վերջապէս պատիւ ունեցայ տեսնելու Սեբաստիոյ հայերու առաջնորդական փոխանորդ Սիոն քահանան որ կախաղան առաջնորդուողի մը սարսափով դողդղալէն մօտեցաւ մուտքի դրան՝ ալաճային, առանց խօսիլ համարձակելու կարտիանին հետ: Պատուհանէն տեսայ Տէր Հօր փառաւոր մօրուքը եւ անմիջապէս վազեցի վար: Կարտիանը առանց սպասելու որ փափազ էֆէնտին ըսէ, որու համար եկած է բանտ, ինք կը հրաւիրէ զայն որ ներս մտնէ: Սանդուխներուն առջեւ դիմաւորեցի Տէր Հայրը եւ առաջնորդեցի կարտիաններուն սենեակը, որը պաշտօնապէս յատկացուած է ինծի, ուր կը տեսնուիմ այցելութեան եկող հայ ու թուրք ծանօթներու հետ: Մեծ տուփ մը սիկար, քիչ մը շաքար ու թէյ բերած էր ինծի նուէր: Քահանաները որ միշտ առնելու վարժուած են, չեն մոռնար բաժին հանել աղքատներուն եւ բանտարկեալներուն, մանաւանդ գաւառացի կրօնականները: Տարիներու սարսափը եւ իր հօտին այսօրուան անմխիթար վիճակը ընկճած են ապառաժի նման առողջ ու մարմնով հուժկու կրօնականը, խեղճը կը վախնայ նոյնիսկ պաշտօնական սքեմ կրելէ. հագած է պարզ վերարկու մը, գլուխը լայնեզր գլխարկ մը: Միայն փառաւոր մօրուքն է որ պատկառանք կ'ազդէ տեսնողին եւ կը զանազանէ զայն ժողովուրդէն: - Ւ՞նչ լուր, Տէր Հայր, ի՞նչ ըրիք սա վարժարանի խնդիրը,- հարցուցի իրեն անցնելու համար բուն նիւթին: -Նամակդ կարդացի: Կը մեղադրես զիս բանտ չգալուս համար: Ի՞նչ ընեմ, զաւակս, դժուար է քահանայութիւն ընել՝ ամէն մարդու աչքը վրադ է եւ ամէն տեղ կճանչնան մօրուքէս, որ հայոց քահանան եմ: - Ճիշդ է, Տէր Հայր, չեմ մեղադրէր ձեզ, բայց դուք իբրեւ ժողովուրդի ներկայացուցիչ, այսպիսի պայմաններու մէջ է որ ցոյց պիտի տաք ձեր հոգեկան քաջութիւնը: - Իմ հոս մնալս եւ մինչեւ այսօր սպասելս գլխաւոր ապացոյցը մը չէ՞, որ կեանքս կը զոհաբերեմ ազգիս: - Ոչ ոք չի ժխտեր գաւառի կրօնականներուն ցոյց տուած քաջութիւնը:Մեզի համար գիւղացի անուս տէրտէր մը աւելի մեծ արժէք ունի, քան արտասահման ապրող փիլիսոփայ եպիսկոպոս մը, որովհետեւ գիւղացի տէրտէրն է, որ այս պահուս կը գտնուի իր ժողովուրդին մէջ եւ ճիշդ հոս է մեծութիւնը: Քանի որ դուք կը գտնուիք ձեր հօտին գլուխը, պարտաւոր էք հոգ տանիլ որ հօտը չհեռանայ փարախէն: - Դժուար է, զաւակս, դժուար է հասնիլ բոլորին, երբ չորս կողմդ համատարած թշուառութիւն կը տիրէ եւ ժողովուրդը յուսահատած է: Աստուած երկար կեանք տայ

Կազի փաշային եւ կառավարութեան, որ կը պաշտպանեն մեր բեկորները: - Ի՞նչ պատասխան տուին վարժարան մը բանալու մասին տրուած խնդրագրին: - Շաբաթ մըն է որ այդ գործին ետեւէն կը վազեմ: Ըսին որ նախ շէնք մը պէտք է վարձել ու յետոյ դիմում կատարել, որ քննուի թէ այդ շէնքը դպրոցին յարմա՞ր է թէ ոչ: -Ուրեմն կարտօնեն դպրոցի բացումը: - Որոշ պատասխան մը չտուին, նախ շէնքը գտէք եւ յետոյ կը խորհինք, ըսին: - Ի՞նչ կարգադրութիւն ըրիք այդ մասին: - Անոնց պահանջածին համաձայն շէնք մը վարձելու համար, տարեկան 500-800 ոսկի պէտք է տալ, մինչդեռ մենք 200 ոսկի ալ տալու ի վիճակի չենք։ -Դրամական խնդիրը յետոյ կը խորհինք, էականը դպրոցի արտօնութիւնն է։ - Դուն դրամը գտիր, ես դպրոցը կը բանամ։ - Այդ պարագային, կանխաւ կը շնորհաւորեմ ձեզ։ Ըսէ տեսնեմ, ամսական քանի՞ ոսկիի պէտք կայ դպրոցը բանալու համար։ - Եթէ դուրսէն ամսական 150 ոսկի ղրկուի, մնացեալը տեղւոյն վրայ կարելի է կարգադրել։ - Պիտի դիմեմ պատրիարքարան եւ պիտի խնդրեմ, որ այդ գումարը հոգան: - Պարապ աշխատանք. Ես այնքան գրած եմ, որ այլեւս յոյս չունիմ անոնցմէ: Եթէ ուրիշ միջոց մը գիտես, այն ըսէ: - Ինչ որ ալ ըլլայ, պիտի աշխատիմ պահանջուած գումարը ապահովել, պայմանաւ որ դուն դպրոցը բանալու արտօնութիւն առնես: Աոաքելն ալ ծանօթացուցի քահանային եւ խնդրեցի, որ միջոցներ ձեռք առնուին գոնէ ամսական պզտիկ օգնութիւն մը ընելու այս դժբախտ տղուն, որ անպաշտպան մնացած է բանտին մէջ տարիներէ ի վեր եւ նոյնիսկ հագուստ մը չունի վրան ձմեռ ժամանակ: - Կերակուրը ինձմէ, հագուստներն ալ ձեզմէ: Կը համաձայնի՞ք, Տէր Հայր։ - Պիտի աշխատիմ ամսական նպաստ մը կապել տալ։ - Ուրիշ նպաստընկալներ ունի՞ք: - 30–է աւելի, բոլորն ալ անտէր ու աննեցուկ այրիներ, ո՞ր մէկուն պիտի հասնինք: Եթէ քիչ մը յոյս ունենան, որ աղքատներու կ'օգնենք, հարիւրաւորներ քաղաք պիտի թափին: Այն ատեն ի՞նչ պիտի ըլլայ մեր վիճակը։ Թշուառներուն հաշիւը չկայ, ամէն գիւղ տասնեակներով որբ - որբուհի եւ այրի կիներ կան։ Ցրուած են հոս, հոն, կը ծառայեն ուրիշներու մօտ եւ կ'ապրին։ Աստուած մի արասցէ, եթէ դպրոցը բանանք, այն ատեն մեր գլխուն գալիքը նայէ: Բայց քանի որ կը խոստանաս պէտք եղած դրամը ապահովել, պիտի աշխատիմ դպրոցի բացման համար: Եթէ կ'ուզէք, այս մասին անգամ մըն ալ Արշակ էֆէնտիին կարծիքը առէք: Մեր դպրոցի նախկին տնօրէնն է, որուն կինը մանկավարժ է: 21 Մարտ, 1926 Սեբաստիոյ վարժարանին նախկին տնօրէն Արշակ էֆէնտին, որ կը

պաշտօնավարէ թուրք վաճառականի մը մօտ, ընդունեցի տնօրինութեան գրասենեակին մէջ: Համեստ, բայց մաքուր հագուած, համակրելի դէմքով վայելչակազմ երիտասարդ մըն է: Գիտէ մաքուր հայերէն եւ թուրքերեն, ծանօթ է անգլերէնի, ուսած ըլլալով ամերիկեան գոլէճը: Պ. Արշակ այնքան ալ յուսալից չէ վարժարանի բացման արտօնութիւն տրուելու մասին: Պատասխանելով իմ հարցումներուս, թէ ինչ պիտի ըլլայ այս ժողովուրդին վիճակը, աւելցուց.

-Ճիշդ է, առանց վարժարանի կարելի չէ այս ժողովուրդը կորուստէ փրկել, բայց նոյնքան եւ աւելի ճիշդ է, որ կառավարութիւնը յամամիտ չէ Թուրքիոյ մէջ տարբեր ազգերու հաւաքական գոյութեան: «Թուրքիան՝ թուրքերուն» նշանաբանի իմաստը շատ պարզորոշ է։ Այլեւս ինչպէ՞ս կը յուսաք, որ արտօնեն նոր վարժարանի մը բացումը: -Երեւոյթները փրկելու համար գուցէ առժամապէս արտօնեն նախակրթարանի մը բացումը, հակառակ պարագային իսկ, նման ձեռնարկ մը իր բարերար ազդեցութիւնը պիտի ունենայ ժողովուրդին վրայ առժամապէս կասեցնելով զանգուածային գաղթը, մինչեւ որ դիմումներ կատարուին հարկ եղած տեղեր եւ միջոցներ ձեոք առնուին գաղթը կազմակերպելու եւ տեղափոխելու յարմար վայր մը գտնելու համար: Ես ալ գիտեմ, որ թուրք կառավարութեան հետապնդած միակ նպատակը ձուլումն է եւ այդ նպատակը իրագործելու համար ոչ միայն պիտի չարտօնէ նոր վարժարաններու բացումը, այլ պիտի աշխատի փակել գոյութիւն ունեցող հայ վարժարանները: Եւ այս բոլորը գիտնալով հանդերձ, փրկութեան միակ միջոցը կը գտնեմ «վարժարան պիտի բացուի»ի գործնական աշխատանքին մէջ: Այս ժողովուրդը հոս կը մնայ միայն վարժարան մը ունենալու յոյսով եւ այդ՝ առժամապէս մեծ բարիք մըն է, որովհետեւ, եթէ իրարու նայելով բոլորը մէկ Պոլիս լեցուին, չափազանց թշուառ պիտի ըլլան, քանի որ ազգային խնամատարութիւնը ի վիճակի չէ նոր գաղթականներ պատսպարելու: - Համամիտ եմ ձեզ: Աշխատելու է այդ ուղղութեամբ եւ գուցէ կը յաջողինք ալ: - Տարեկան ո՞րքանի պիուճէ կը նախատեսէք 3—400 աշակերտի համար: Մենք թէեւ նախահաշիւ մը ըրի՚նք, բայց դուք որպէս մասնագէտ կրնաք ճշդումներ ընել: Պ. Արշակ հաշուական ճշդումներ ընելէ վերջ պատասխանեց.

-Առնուազն 3000 ոսկի, անկախ կահաւորման ծախսերէ: -Տարբերութիւնը մեծ չէ, խնդիրը արտօնութեան առնուիլն է: Անշուշտ պիտի չմերժէք դպրոցի տնօրէնութիւնը, եթէ յաջողինք վերաբանալ: -Ինձմով չի վերջանար գործը. վկայեալ ուսուցիչներու պէտք կայ, այդ ալ նկատի առնուելիք գլխաւոր հարց մըն է: - Ինչ որ ալ ըլլայ, պէտք է գործի ձեռնարկել, որովհետեւ ուրիշ հնարաւոր ելք չկայ: Անշուշտ, միւս կողմէ պիտի աշխատինք գաղթը կազմակերպել, որովհետեւ դպրոց բացուի թէ ոչ, այս ժողովուրդր պէտք է հեռանայ Անատոլուէն, եթէ չենք ուզեր որ թրքանայ: - Խնդիր է թէ ո՞ւր պիտի երթան:

- Ես խնդիրը կը հաղորդեմ շահագրգռուողներուն: Նոյնիսկ կը դիմեմ Հայաստանի կառավարութեան եւ կը պարզեմ գաւառահայութեան սպառնացող այլասերման վտանգի ներքին փուլերը եւ կը խնդրեմ, որ արտօնութիւն տրուի մաս առ մաս Հայաստան փոխադրել գաւառահայութիւնը: Միւս կողմէ կը դիմեմ արտասահմանի Հայրենակցական միութեանց եւ կը խնդրեմ, որ հաւաքաբար աշխատին փրկել իրենց հայրենակիցները վերջնական կորուստէ: Ներկայիս Հայաստանի եւ Սուրիոյ մասին պէտք է խորհիլ, Պոլիսը հնարաւորութիւն չունի նոր գաղթականութիւններ տեղաւորելու: -Այս մասին ես ինքս ալ կը խօսիմ հայրենակիցներուս հետ եւ խորհրդակցաբար կ՝աշխատինք ուժ տալ մեր ձեռնարկներուն: Մինչ այդ՝ դու֊ք գրեցէք դպրոցի մասին եւ գետին պատրաստեցէք վաղուան համար: - Ձեզի ծանօ՞թ է այս շրջանի հայութեան ընդհանուր թիւը: - Քաղաքին մէջ 1500—2000 հայութիւն կայ՝ կ՝ըսուի, բայց որոշապէս ճշդուած չէ, իսկ շրջաններէն ոչ ոք լուր ունի: - Կարելի չէ՞ վիճակագրութիւն մը պատրաստել: -Նախ որ ծանր աշխատանք է եւ յետոյ ամէն մարդ կը քաշուի նման ձեռնարկներէ: - Ես այսօրուընէ կը ձեռնարկեմ գործի: Նախ՝ պէտք է ճշդել հայութեան թիւը եւ յետոյ՝ մտածել անոր փրկութեան մասին: Բանտը ամենաապահով տեղն է: Եթէ յաջողիմ՝ լաւ, իսկ եթէ օձիքս ձեռք տամ, գոնէ բանտարկուելէ վախ չունիմ, քանի որ բանտն եմ արդէն, եւ պատիժս բաւական ծանր է: 15 տարիին վրայ որքան ալ բարդեն կարեւորութիւն չունի, որովետեւ ոչ թէ 15 տարի, այլ 5 տարի ալ դժուար է թէ ողջ մնամ այս չորս պատին մէջ: Ու եթէ յաջողիմ սեբաստահայութեան վիճակագրութիւնը պատրաստել, պիտի ձեոնարկեմ ամբողջ գաւառահայութեան ընդհանուր վիճակագրութիւնը կազմելու: - Յաջողութիւն կը մաղթեմ ձեզի: Տայ Աստուած, որ անվտանգ գլուխ հանէք այդ կենսական գործը: - Պիտի փորձեմ: ----Պ. Արշակի հետ երկար խորհրդակցեցանք որբահաւաքման գործի մասին: Տուած բացատրութիւնները չգոհացուցին զիս. ան բոլորովին անկարելի կը գտնէ նման ձեռնարկ մը, մինչդեռ իրականութեան մէջ կարծուածին չափ դժուար չէ: Եթէ փոխադրութեան ծախսերու համար անհրաժեշտ դրամը գտնուի եւ մանաւանդ քաւութեան նոխազ մը, որ իր վրայ առնէ պատասխանատուութիւնը, զոհը պատրաստէ, կը մնայ դրամը: Ով պիտի տրամադրէ ոբբուհիներու փրկանքը ՝արեան գինը: Այս մասին պիտի խորհրդակցիմ մեր Տիգրան աղային հետ: 18 Ապրիլ. 1926 Կատարուելիք աշխատանքներու ամենադժուարին մասը վերջացած է այլեւս: Կը

մնայ անցնիլ գործի, քանի որ կարելի եղաւ գտնել 3 կամաւոր զոհաբերուողներ, որոնք ուխտեցին մնալ հաւատարիմ սրբազան դրոշին ու կատարել իրենց վրայ դրուած պարտականութիւնները: Այսօր Արտէմիսը, լուացուած ճերմակեղէններս բանտ բերելու պատրուակաւ, եկաւ իմացնել, թէ գտած է երկու ընկերուհիներ եւս, որոնք իրեն պէս կ,ուխտեն նուիրուէլ հայ որբ- որբուհիներու ազատագրութեան գործին եւ կը սպասեն հրահանգի: -Վստա՞ծ ես այդ տիկիններու անկեղծութեան,- կը հարցնեմ Արտէմիսի: - Մէկը ծանօթ է ձեզի (եւ կու տայ անունը), իսկ միւսը պիտի գայ ծանօթանալու, անմիջապէս որ կանչէք զինքը: –Առ այժմ հարկ չկայ. նախ՝ կ'արձանագրեմ ձեզ թուական կարգով : Դուն պիտի կոչուիս թիւ 1, ծանօթ բարեկամուհիս՝ թիւ 2, իսկ անծանօթը թիւ 3: Ւնչպէս խօսած եմ ձեզի, նոյն իսկ ձեր ամուսինները ամէն մանրամասնութեան ծանօթանալու չեն: Ես տեսնուած եմ Տիգրան աղային հետ, ան բնաւ պիտի չհետաքրքրուի քեզմով: Նոյնը պիտի ընեմ միւսներու ամուսիններուն: Հետեւաբար դուք երեքդ նշանակուած էք խնամատարական մարմին, ամբողջ Սվազի նահանգին, եւ կրնաք ձեզի օժանդակ անդամուհիներ առնել առանց խօսելու ձեր պաշտօնի մասին: - Ի՞նչ պիտի ըլլայ մեր կատարելիք աշխատանքը: - Ձեր ծրագիր-կանոնագիրը կը խտանայ հետեւեալ յօդուածներուն մէջ, որոնք անգիր սորվելու էք բոլորդ ալ, եւ աշխատելու էք տառացիօրէն գործադրել զայն: 1. ծանօթանալ թուրք որբանոցներու մէջ գտնուող որբ—որբուհիներու եւ թուրք հարէմներու մէջ արգելափակուած հայուհիներու հետ, եւ պատեհ առիթներով կամ հնարաւոր միջոցներով յիշեցնել անոնց իրենց ծագումը, եթէ մոռցած են, եւ արծարծել ազգային զգացումները անոնց մէջ: 2. Կազմել աղքատախնամ մարմին մը եւ կատարել պարտաւորիչ հանգանակութիւն հայկական շրջանակներու մէջ, դրամը յատկացնել որբուհիներու ազատագրութեան գործին, իսկ հաւաքուած սննդեղէնները եւ հագուստները բաժնել տեղացի թէ եկուոր չքաւորներուն: 3. Արձանագրել եւ ճշդել թիւերը նպաստի կարօտ աղքատներուն եւ ազատագրուելիք որբուհիներուն: 4. Բացարձակ լռութիւն պահել ազատագրուելիքներու մասին եւ աղքատներու պարենաւորման գործը յանձնէլ ուրիշ տիկիններու, որոնց պարտականութիւնը պիտի ըլլայ օգնել հիւանդ, անկար , անպաշտպան չքաւորներուն, իսկ ձեր 3-ի պարտականութիւնը պիտի ըլլայ որպէս կազմակերպիչներ, ոչ միայն մղիչ ուժը հանդիսանալ աղքատախնամ մարմնին, այլեւ ձեր վրայ առնել թուրք որբանոցները այցելելու, հիւանդանոց փոխադրուած աշակերտներու կաթ բաժնելու, եւ շարաթը երկու անգամ հերթով բաղնիք երթալու եւ լուացուելու բերուած թուրք աշակերտուհիներու մէջ հայ որբուհիներ փնտրելու գլխաւոր պարտականութիւնները:

5. Կատարուած աշխատանքներու մասին շաբաթը երկու անգամ տեղեկացնել ինձ, եւ ստանալ հրահանգներ: Ահա այս 5 յօդուածներուն մէջ ամփոփուած են ձեր կատարելիք պատասխանատու գործի գլխաւոր գծերը: - Ո՞ւր պիտի առաջնորդենք ազատագրուելիք աղջիկները, եթե գտնենք: - Նախ՝ կիմացնէք ինծի, յետոյ կը տեղափոխէք ենթական, որպէսզի կասկածներու տեղի չտրուի եւ ընդհանուր գործը չվտանգուի: Քանի մը տողերով տամ Արտէմիսի կենսագրական նօթերը։ Արտէմիս բնիկ Ամասիացի գեղադէմ աղջիկ մը 1914–ի վերջավաւորութեան կ'ամուսնանայ յայտնի կուսակցականներէն մէկուն հետ, 16 տարեկանին։ Կարճ կ'ըլլա3 նորապսակ ամոլի երջանկութեան օրերը: Վրայ կը հասնի 1915–ի տարագրութիւնը, եւ առաջին առթիւ կը ձերբակալուի Արտէմիսի ամուսինը, որ կը գնդակահարուի 23 երիտասարդներու հետ: Արտէմիս կը տարագրուի, ծնողքը կը սպաննուին Գանկայի մoտերը, եւ ինք կ՛առեւանգուի ծերունի չէրքէզի մը կողմէ: Չէրքէզը, որ 60 տարեկան մեծահարուստ եւ անուանի պետ մըն է եղեր, ունէր երկու կիներ: Կիները առաջին առթիւ կը նախանձին Արտէմիսի գեղեցկութեան, բայց տեսնելով որ հայուհին հիւանդութիւն կեղծելով կը խուսափի չէրքէզին հետապնդումներէն, կը կարեկցին իրեն եւ ուժ կու տան, որ պահէ իր հոգեկան քաջութիւնը: Բարեբախտաբար ծերունին կը մեռնի: Արտէմիս իբր թէ յարգած ըլլալու համար իր սիրելի Հաճի պէյին յիշատակը՝ բացարձակապէս կը մերժէ ամուսնութեան առաջարկները, եւ կ'ազդարարէ չէրքէզին տղոցը թէ՝ - Եթէ դուք չէք կրնար կերակրել զիս, ես ինքս կ'աշխատիմ ու կ'ապրիմ, որովհետեւ ուխտած եմ չամուսնանալ Հաճի պէյիս անմոռանալի յիշատակը անաղարտ պահելու համար: Խորամանկ հայուհին օրերով կ'արտասուի ծեր ամուսնոյն մահուան աոթիւ, եւ միշտ այցելութեան կ'երթայ անոր գերեզմանը, ապացուցանելու համար իր անկեղծ սէրը հանդէպ ամուսնոյն: Չէրքէզին տղայքը ամբողջ չորս տարի կը գուրգուրան իրենց հաւատարիմ ու անձնուէր մօրուին վրայ, մինչեւ որ վրայ կը հասնի զինադադարը եւ Արտէմիս կ՛ազատագրուի հայ հետախոյզ խումբի մը կողմէ ու կը փոխադրուի Սեբաստիոյ Րիլիֆի որբանոցը: Այդ թուականներուն ան կ'ամուսնանայ Տիգրան Չամաշորճեան անուն պարկեշտ հայու մը հետ, որուն ծանօթացայ Սեբաստիոյ բանտը փոխադրուելէս յետոյ: Այսպէս, Արտէմիս, իր առաջին ամուսնոյն եղերական սպաննութեան կրակը սրտին մէջ, ուխտած է լուծել անոր վրէժը, հետեւելով նոյն ճամբուն՝ նուիրուիլ ազգին ու Հայրենիքին: Եւ այս հաւատաւոր ուխտեալն է, որ կը կոչենք թիւ 1 կամաւորուհի, եւ որ պիտի լծուի որբահաւաքման ծանր աշխատանքներուն՝ իր նման երկու ուխտեալներու ընկերակցութեամբ: ԱՊՐԻԼ 24-ի ՍԳԱՏՕՆԸ ԲԱՆՏԻՆ ՄԷՋ

1926, Ապրիլ 24 Կեդր. բանտ, Սեբաստիա - Ե՛լ, Առաքել, կրակ դիր խնկամանին մէջ, որ ծխայ: Այսօր համազգային սուգի օր է: Վառէ՛ սեղանին վրայ դրուած գոյգ մը մոմերը, սեւ ժապաւէնները երկարէ աշտանակէ՝ աշտանակ, եւ ինծի հետ ծունր դիր մեր մեծ մեռելներու գերեզմանին առջեւ… Օրերէ ի վեր ծրագրածս սգատօնի դասաւորումը անցաւ շատ յաջող։ Կէսօրէն վերջ լուր տարաձայնեցին բանտարկեալներուն մէջ թէ վաղը կը լրանայ մօրս մահուան տասնամեակը, ու ես սովորութիւն ունիմ ամէն տարի յարգել մօրս մահուան յիշատակը: Նախ՝ խնդրեցի քօվուշի ընկերներէս, որ մէկ երկու ժամուան համար դուրս ելլեն սենեակէն, մինչեւ որ դասաւորենք սենեակի ներքին կահաւորումը, ընդունելու համար այցելութեան եկող հիւրերը Մէջտեղը փռուած հաստ գորգի մը վրայ տեղաւորեցինք գրասեղանը: Սեւ շղարշներով պարուրուած երկու աշտանակներու վրայ սեւ ժապաւէններով օղակուած զոյգ մը կերոններ ու մէջտեղը կը ծխայ խնկամանը: Քօվուշի դրան ճակատը գամեցինք սեւ լաթի կտոր մը եւ մեր թեւերուն վրայ անցուցինք նոյնպէս սեւ սգանշաններ: Ես նստայ մահճակալին անկիւնը: Հեշտաեռը կը կչքչայ դրան քով, իսկ Առաքել ոտքի վրայ կը սպասէ որոշեալ ժամուն որ կը մօտենայ: Ներս մտաւ տնօրէնը: Խոնարհեցաւ սեղանին վրայ ծածկուած գերեզմանին առջեւ: Մօտեցսւ ինծի ու սեղմելով ձեռքս ըսաւ.

–Գլուխդ ողջ մնայ: Ի՞նչ ընենք, կամք Տեառն է. բոլորս ալ պիտի մեռնինք ուշ կամ կանուխ։ Աստուած լուսաւորէ մեռնողներուն հոգին: Տնօրէնին օրինակին հետեւեցան բոլոր պաշտօնեաները, եւ կարգաւ նստան ծնկաչոք, փռուած անկողիններուն վրայ: Ու այսպէս մինչեւ կէսգիշեր խումբ–խումբ այցելուներ եկան ծնրադրել մեր մեռելներու գերեզմանին առջեւ, ու մեկնեցան ընկճուած ու գլխահակ: Թուրքին սպաննած մեռելներու գերեզմանին առջեւ, թուրքերուն ծնրադրութիւնը եւ անոնց մաղթանքները իրենց զոհերու յիշատակին տեսայ եւ ունկնդրեցի խորհրդաւոր լռութեան մէջ: Տեսայ ու փառք տուի ես ինծի, որ յաջողած էի ծունկի բերել դահիճները զոհերու շիրիմին առջեւ: Տեսայ ու յուզուեցայ ես ինծի, ակնարկ մը նետելով պատուհանէն դուրս եւ տեսնելով բիւրաւոր դիակներ, որ կը մնան անթաղ դիմացի լեռներուն ստորոտը, մորթոտուած ու բզքտուած նոյն այս երկրպագողներու կողմէ։ Ու վերջապէս յիշեցի որ կ'ապրիմ նահատակաց գերեզմանին մէջ, շրջապատուած ցեղիս դահիճներով: Եւ ցնցուեցայ բոլոր մարմնովս, աչքերուս առջեւ պատկերացնելով Թրքաhայաստանի աւերակները եւ ընդհանուր գերեզմանոցի մը վերածուած բովանդակ Անատոլուի փլատակներուն տակ չարչարուող

մարտիրոսներու խաչելութեան Գողգոթան: -Մի՛,մի՛ խանգարեր սուգս, ա՛յ տղայ: Ձգէ որ սգամ յիշատակը մեռնողներուն եւ դառնօրէն ողբամ կորուստը անճիտուած ցեղիս վերապրող գաւակներուն: Ես քուն չունիմ, ոչ ալ արցունք աչքերուս մէջ: Մեռնողները գացին անդարձ կերպով, մնացողները կը գտնուին նոյն ճամբուն վրսյ: Դուն ալ, ես ալ ահա կը տեսնենք դիակները որ դեռ անթաղ կը մնան, մահամերձները որ կը ճչան եւ վիրաւորները որ կը հռնդան, աւերակները որ դեռ կը մխան: Ալ ինչպէս կ'ուզես որ քնանամ: Չէ, ալ քուն չունիմ ես , պիտի հսկեմ մեռելներու գերեզմանին վյայ, մինչեւ որ ժողովուրդը արթննայ ու հայրենի հորիզոններու տակ տօնէ նահատակաց օրը: Խաբկանք, սուտ ու կեղծիք են թափուած արիւն արցունքները: Հայը արցունք չունի իր աչքերուն խորը: Փառքի ու ցուցադրութեան համար են կազմակերպուած հանդէսները, խօսուած ճառերը: Սուտ են, սուտ են բոլորն ալ, թոյլ կու տան որ մեռնին ողջերը, փառաբանելու համար մեռնողներու յիշատակը: - Ի՞նչ ընենք, Էֆ…, ողջ ըլլայ ազգը: Հարկաւ օր մ'ալ հոս մնացողները կ'ազատէ: Ինչու՞ կը նեղուիս այդքան: - Ո՞րն է ազգը, Առաքել: Ա՞ն, որ սգատօն կը կազմակերպէ ազատ երկինքներու տակ, թէ՞ ան, որ մեր գոյութեան իրաւունքը կ'ուրանայ զեխութեան սալօններու մէջ: Ազգը հոս է, ծածկուած սա սեւ շղարշին տակ եւ կը գտնուի գերեզմաններու խորութեան մէջ: Երեւակայածդ ազգը մեռած Է: Ազգը դուն ես եւ դատապարտուած ես մեռնելու… Լռէ, Առաքել, մի արիւներ վէրքերս, եւ ձգէ որ մնամ սրտիս փոթորիկներուն հետ մեն-մենակ…

25 Ապրիլի Երէկ գիշերուան սգատոնը տեւեց 24 ժամ: Ապրիլ 24–ի համազգային սուգի օրը լացի ու֊ արցունքի օր չէ։ Ընդհակառակը, վերապրող ամէն մէկ հայ յարգած ըլլալու հ ամար մէկ միլիոն նահատակներու յիշատակը դրական գործ մը տեսնելու է այսօր, կեանք մը փրկելու, արցունք մը սրբելու կամ ճրագ մը վառելու է աւերակ բոյնի մը մէջ: Այսօր որքան սուգի, նոյնքան ուրախութեան օր մըն է ինծի համար, որովհետեւ երէկ կէսօրէ վերջ ճամբայ հանուած՝ Լէյլան, Ազնիւը եւ թուրքի մը տունը ծառայող այրի տիկին Աղաւնին (Ֆէրիտէ պաճին) Կեսարիա հասած եւ անվտանգ յանձնուած են փոխանորդ Հօր: Ահմէտ իր բացակայութիւնը յայտնի չընելու համար, երէկ կէսօրէն վերջը ճամբայ կ'ելլէ երեք ազատագրեալներով միասին եւ գիշերը յանձնելով հայոց եկեղեցին՝ այսօր կէսօրին կը հասնի քաղաք: Իրիկուան դէմ եկաւ աւետելու ինձ, թէ իրեն վստահուած աշխատանքը կատարած է առանց դժուարութեան եւ կը սպասէ նոր ճամբորդներու: - Շատ ապրիս, հայ տղայ, -ըսի համբուրելով ազատարար Ահմէտի ճակատը: Ով գիտէ որքան ուրախացած են մեր կամաւորուհիները իմանալով իրենց կատարած աշխատանքի արդիւնաւոր հետեւանքը: Այս 3 ազատագրուածները

առաջին պտուղները թող ըլլան մեր կատարած ուխտին եւ առաջին նուէրները 1926— ի ապրիլեան սգատօն յիշատակին: 26 Ապրիլ, 1926 Ձեռնարկուած որբահաւաքման աշխատանքը կարծուածէն շատ աւելի վտանգաւոր եւ պատասխանատու գործ ըլլալով հանդերձ, մեծ ոգեւորութիւն պատճառած է մեր ազատարարուհիներուն, որ առանց խորհելու հետեւանքներու մասին լծուած են գործի։ - Աչքդ լոյս, աղբար, վեց հատ եւս գտայ թուրք որբանոցներուն մէջ: Եկայ իմաց տալու քեզ, թէ ինչ պիտի ընենք, -խօսեցաւ թիւ 1-ը ուրախութենէն խելայեղ: - Ինչո՞ւ այդքան կ'աճապարէք, սպասեցէք որ առաջին մեկնողներուն հետքը կորսուի. թող քիչ մը ժամանակ անցնի, մինչեւ որ ճանապարհածախքի համար դրամ գտնենք: Պատրաստ դրամ ունի՞ք աղքատախնամի սնտուկը: - 17 ոսկի մնաց: Բայց ինչ որ ըլլայ գոնէ աղջիկներէն երկուքը ղրկելու ենք, որովհետեւ կ'ուզեն ամուսնացնել: Նոր է որ կ՛անդրադառնամ սխալիս: Առաջին օրն իսկ կը գտնուինք նիւթական լուրջ դժուարութեանց առջեւ: Ազատագրման գործը նիւթական լայն միջոցներու կը կարօտի: Ուրկի՞ց եւ ինչպէ՞ս պիտի կրնանք դրամ գտնել։ Չյուսալքելու համար թիւ մէկը եւ իր ընկերուհիները ըսի.

- Քանի մը օրէն կը ղրկենք այդ երկու աղջիկներն ալ: Բայց առժամապէս նորեր մի արձանագրէք, մինչեւ որ կարգադրենք դրամական գործը: - Այդ երկու աղջիկներուն ճանապարհածախքը պիտի հաւաքենք մեր ամուսիններէն եւ ծանօթ շրջանակներէ: Ամօթ չէ՞, որ այդքան այր մարդիկ չկրնան երկու աղջիկ ազատագրել,- պատասխանեց խօսակիցս սրտնեղած: - Եթէ խնդիրը երկուքով վերջանայ, ես ինքս ամիս մը անօթի կը մնամ, եւ կը լրացնեմ պակաս մնացած գումարը: Մինչդեռ մեր գործը ոչ երկուքով կը վերջանայ եւ ոչ ա լ 22-ով: Մէկ շաբթուան ընթացքին ղրկեցինք 3 եւ արձանագրեցինք եօթը: Ու եթէ այսպէս շարունակուի… Լռեցինք երկուքս ալ: Կը գտնուինք այնպիսի դրութեան մը մէջ, որ սոսկում կը պատճառէ խորհողին: Վերջապէս սկսուած գործը չվտանգելու եւ միւս կողմէ մեր ուժերը վերջնականապէս չսպառելու համար, որոշեցի սահմանափակել գործը եւ խորհուրդ տուի որ առանց որոշ խոստումներու՝ միայն արձանագրելով բաւականանայ, մինչեւ որ կարելի ըլլայ կարգադրութիւն մը ընելու: Մարդ կ՝ընդվզի տեսնելով այս ողբերգական պատկերը: Ինքնութիւննին մոռցած թշուառներ քանի մը օրուան ընթացքին կ'ոգեփոխուին եւ փոխանակ մնալու թուրք հարէմներու ճոխութեան կամ որբանոցներու հանգստութեան մէջ, սիրով յանձն կ'առնեն ենթարկուիլ ամէն զրկանքի, բաւ է որ ազատագրուին: Եւ ահա մենք նիւթական նկատումներով ստիպուած ենք մերժել ազատագրուելու խնդրանքով մեզի դիմողները: Ի՜նչ ողբերգութիւն, Աստուած իմ:

30 Ապրիլ Երկու օր է, որ պաշարման տակ է կեդրոնական բանտը, եւ հաղորդակցութենէ զրկուած են բանտարկեալները: Չէրքէզներու ու թուրքերու անակնկալ բախումը , որուն մասնակցեցան նաեւ քիւրտերը, խանգարեց բանտի առժամեայ խաղաղութիւնը: Կիրքերը դեռ հանդարտած չեն: քիչ առաջ տնօրէնին հաւանութեամբ, բայց անոր բացակայութեան, գրչասենեակ կանչել տուի բանտի երեւելիները խորհրդակցելու համար ստեղծուած կացութեան մասին: Առաքելը ներսէն լուր ղրկած էր, թէ թուրքերուն մէկ մասը լարուած են ինծի դէմ եւ խնդրած էր որ այս գիշեր քովուշ չդառնամ: Թուրքեւքիւրտ առաջին ճակատամարտին մէջ սպաննուած երկու թուրքերէն Սիւլէյմանի եղբայրը լսելով որ եղբայրը սպաննուած է բանտին մէջ, դուրսը կը դիմէ փոխվրէժի եւ կը սպաննէ չէրքէզ մը, կարծելով թէ այդ չէրքէզին եղբայրն է սպաննիչը Սիւլեյմանի: Մարդասպանը կը ձերբակալուի ու կ’առաջնորդուի մեր բանտին կից պատերազմական ատեանի բանտը: Ամսոյն 25-ի կէսօրէն վերջ այդ յիմարը կարծելով թէ կիրքերը հանդարտած են, արտօնութիւն կ’առնէ այցելութեան գալու մեր բանտին մէջ գտնուող իր ազգականներուն: Ես գրասենեակ կը գտնուէի, երբ իրարանցումը սկսաւ: Վիրավորներուն մէջ կային 6 չէրքէզ, 13 թուրք, 4 քիւրտ: Սիւլեյմանի եղբայրը սպաննուած էր: Պատգամաւորները եկան: Երկար խորհրդակցելէ վերջ, որոշուեցաւ 6 չէրքէզ փոխադրել տալ պատերազմական ատեանի բանտը, 4 թուրք տեղափոխել վարի յարկը ու բանտարկեալներու կողմէ դիմում կատարել տնօրէնին , որ ազատ արձակէ շղթայակապները եւ անմիջապէս վերցնել տալ պաշարման շղթան, խոստանալով այլեւս տեղի չտալ նման անախորժութեանց: Լուրջ ու վտանգաւոր կացութեան մը առջեւ կը գտնուիմ: Ի՞նչ պիտի ըլլայ հետեւանքը այս սարսափներուն: Հայ մը Սեբաստիոյ կեդրոնական բանտին մէջ պաշարուած ոճրագործներով եւ աւազակներով: 6 Մայիս Այս առաւօտ նամակներու գրաքննութեամբ զբաղած էի, երբ ներս մտաւ տային, ու ըսաւ.

- Շահինեանը ձերբակալուած է: Մայիսի 4-ին կազմակերպուած էր դպրոցական աշակերտներու դաշտագնացութեան օրը: Բժիշկ Սամի պէյ կը խնդրէ Շահինեանէն, որ իր անձնական օթոն տրամադրէ իրենց, պտոյտի երթալու: Պտոյտի վերադարձին` կուսակալ Հիլմի պէյին տղուն վարած օթոն կը զարնուի Շահինեանի օթոյին եւ բժիշկին երեխան կը մեռնի:

21 Մայիս Կողմնակի միջոցաւ Պատրիարքարան կատարած դիմումս անհետեւանք չմնաց: 200 ոսկի տրամադրած են նահանգի չքաւոր ընտանիքներու ապրուստը հոգալու համար: 28 մայիս Յուզումէս սիրտս կը դողայ, ուրախութիւնս անսահման է: Սեբաստիոյ բանտի հարիւրաւոր թուրք բանտարկեալներու մէջ, եւ անոնց մասնակցութեամբ տօնեցի ցեղիս յարութեան տօնը՝ Մայիս 28-ը: Տային խաբեցի, թե Գալուստ եղբայրս մանչ մը ունեցած է, որը կոչուեր է Ազատ, որ Աստուած ազատէ բոլոր բանտարկեալները: Երեկոյեան Կիւլշեան պէյին հետ համոզեցինք տային, որ արտօնէ բանտարկեալները մնալ բակը մինչեւ իրիկուն եւ զուարճանալ ի պատիւ նորածինին: Հանդէսը տեղի ունեցաւ որոշ յայտագիրով: Առաւօտեան մեր քօվուշին մէջ տեղի ունեցան շնորհաւորանքները, ուր մաղթանքներ եղան նորածին «ազատ»-ի արեւշատութեան, բարօրութեան եւ երջանկութեան համար: Հիւրերը պատուեցինք թանով եւ օշարակով: «Աչքի լոյս» շնորհաւորանքներէ վերջ դուրս հանուեցան բանտարկեալները: Արեւելեան միւզիքը, «տավուլ-զուռնա», կը թնդացնէր բակը, երգելով «եաշա, եաշա, ազատ փաշա» նորածինին նուիրուած տողեր: 4 Յունիս Կէս ժամ գլուխ գլխու տեսակցութիւն մը բանտի նոր տնօրէնին հետ, եւ բաւական եղաւ որ մտերմանանք իրարու: Ինքը որպէս անծանօթ նոր պաշտօնին, ինծի ձգեց ամսական 40 ոսկիի կարգադրութեան գործը եւ լայն իրաւասութիւններ տուաւ ուզածս ձեւով ազատ ու հանգիստ ապրելու բանտին մէջ:

( Բանտի հարևանութամբ կար երկհարկ մի շենք, պարտեզով, որի առաջին հարկում կանանց բանտն էր, իսկ երկրորդ հարկում մեծ սենյակներ էին: Մի անգամ Գևորգ Հալաջյանը գնում է այնտեղ, ժամանակավորապես կալանված մի հայտնի մարդու տեսակցելու: Գործը քննող քննիչն էլ է տեղում լինում: Զրույց է ծավալվում: Հետո քննիչն ասում է տնօրենին, թե արդար չէ այսպիսի մտավորական մարդուն պահել հանցագործների մեջ: Հաջողվում է այդ շենքի երկրորդ հարկը տրամադրել Գևորգին, որին ինքը վիլլա է կոչում): 15 Յունիս

Մուտքի արտօնութիւն ստանալու համար Հայաստանի կառավարութեան ուղղուած տեղեկագիրը, որ խմբագրած էի բանտին մէջ եւ յանձնած Տիգրան աղային, այսօր վերադարձուցին ինծի, աչքէ անցնելու եւ հասցէն գրելու համար: Առաջին անգամն է, որ գաւառահայութիւնը ուղղակի եւ հաւաքաբար կը դիմէ խորհրդային կառավարութեան` խնդրելու որ արտօնութիւն տրուի սեփական ծախքերով Հայաստան տեղափոխուելու: Աղերսագիր-տեղեկագիրը ստորագրուած 238 հայրենակիցներու կողմէ` այսօր, Յունիս 15, կէսօրէ վերջ, վստահելի թուրք ծանօթի մը միջոցաւ ղրկուեցաւ Պոլիս, յանձնուելու համար Անդրկովկասի առեւտրական ներկայացուցիչ Պ. Շահվերդեանին: Իմ կողմէս առանձին նամակ մը գրեցի Պ. Շահվերդեանին եւ խնդրեցի որ յանուն բանուոր գիւղացիներու շահերու պաշտպանութեան եւ Խ. Հայաստանի հետապնդած գաղափարական վարդապետութեան, ներփակ տեղեկագիրը ժամ առաջ ողրկէ Հայաստանի կառավարութեան եւ իր կողմէ տայ անհրաժեշտ լուսաբանութիւնները, դիւրացնելու համար ընչազուրկ բանուորներու տեղափոխութեան գործը: Այս դիմումը կատարեցի երկու գլխաւոր նպատակով: Նախ` կապ ստեղծել Խորհրդային Միութեան հետ եւ աշխատիլ մաս առ մաս Հայաստան փոխադրել ի վիճակի եղողները եւ յետոյ թոյլ չտալ, որ ժողովուրդը յուսահատի, մինչեւ ծրագրած ներգաղթը կազմակերպուի: 6 Յուլիս Մինակ եմ , միս մինակ` ընդարձակ վիլլայի մը խորհրդավոր առանձնութեան մէջ: Շահինեանը ճամբեցի: Երաշխաւորութեամբ ազատ արձակուեցաւ: 10 Յուլիս

(Գևորգ Հալաջյանը Պոլսից եկած մի սպայից տեղեկանում է, որ իր բանտարկվելուց հետո բոլոր բարեկամները երկյուղից դադարում են շփվել իր ընտանիքի հետ, և կինը ընտանիքը պահելու համար այծ և հավեր է գնում: Կինը կաթ է վաճառում գոյատևելու համար, դուստրը` հավկիթ): 26 Յուլիս, 1926 Կեսարիայէն վերադարձած է Շահէնը: Առաջնորդ. Փոխանորդ Սերովբէ քհնյ. Պուրմայեանի հայրական օրհնութիւնը հաղորդելէ վերջ, մանրամասնութիւններ տուաւ Կեսարիոյ հայոց վիճակին մասին: Բախտաւոր է կեսարահայութիւնը Տէր Սերովբէի նման քաջ հովիւ մը ունենալուն համար: Պարզ քահանայ մը հրաշքներ կը գործէ տարիներէ ի վեր, բաց պահելով եկեղեցին ու մատակարարելով վանքին որբանոցն ու քաղաքի զոյգ վարժարանները: Առաջնորդ մը ղրկելու մեր դիմումը Պատրիարքարանին՝ անգործադրելի մնալէն

յետոյ, հրաւիրած էի Կեսարիոյ փոխանորդը այցելել Սեբաստիա եւ դիմում կատարել՝ ազգապատկան կալուածները վերստանալու եւ մանկապարտէզը բանալու մասին: Տէր հայրը, կարգ մը նկատումներով, մերժած է հրաւէրս եւ երկար նամակով մը ճշդած է Սեբաստիոյ քահանային պարտականութեան սահմանը: Վերջին տարիներու փորձառութիւնը ցոյց տուած է, թե ինչ մեծ դեր կրնայ կատարել Առաջնորդ մը կամ նոյնիսկ գիւղական Տէր Պապա մը, ամէն պաշտպանութենէ զրկուած ճղակոտոր ժողովուրդի մը յուսալքուած զաւակներուն հանդէպ, եթէ հովիւը, Առաջնորդը կամ ղեկավարը պատրաստակամութիւն ցոյց տայ զոհաբերուելու իր ժողովուրդի փրկութեան համար: Ահա հեռաւոր Արաբկիրը իր Տ. Գուրգէնով, ահա Կեսարիան իր անվհատ փոխանորդով. երկուքն ալ օրհնութիւններ՝ ոչ միայն իրենց բնակուած քաղաքներու, այլ բովանդակ Անատոլուի հայութեան համար: Արաբկիրն ու Կեսարիան երկու պլպլացող ջահեր են գաւառահայութեան մթագնած հորիզոնին եւ խաւարամած երկնակամարին վրայ: Մարեցէք այդ երկու ջահերը, կը մարի եւ գաւառահայութիւնը: Ժողովուրդը յուսահատութեան նոպաներու մէջ կառչելու շող մը կը փնտռէ եւ այդ երկու կեդրոնները՝ փրկութեան կայաններ են այս դժբախտ ժողովուրդին համար: Փոխանորդը, նամակն ստանալէ վերջ, խոստացած է ապաստան տալ մեր ղրկելիք որբ-որբուհիներուն, հակառակ անոր որ ինքն ալ հնարաւորութիւն չունի հասնիլ բոլորին: Միակ անհասկացողութիւնը կամ տարակարծութիւնը սեռի խնդիրն է: Տէր Հայրը պայման կը դնէ, որ ղրկուելիքները արական սեռին պատկանին: -Մանչ տղայ ղրկեցէք, մանչ կ'ուզեմ, մանչ,- կը գրէ իր նամակին մէջ,- փոխանակ 10 աղջիկներ ազատելու, 2 տղայ փրկեցէք, աղջիկներէն խէր չկայ, կը հասկնա՞ս, օրհնած, եւ կ'աւելցնէ. ,«Եթե որբանոցին մէջ տեղ չգտնուի, եկեղեցիին խուցին մէջ պիտի պահեմ տղաքը, հոս անկելանոց չէ, այլ որբանոց, բայց որբ ըսելով՝ պետք է հասկնալ էրիկ մարդ, արու, ոչ թէ էգ: Ժողուեցէք, ինչքան, որ կրնաք, միայն թե տղայ: Այդ մէկալ ապրանքներէն շատ ունիմ հոս: Ալ մի ղրկէք, աղջիկ զաւակը փորձանք է մարդուս գլխուն: Ի՞նչ մեծ դժուարութիւն քաշեցին, առջի ղրկածներդ տեղ հասցնելու համար: Գացին ազատեցան , բայց որ մէկը ղրկեմ, եւայլն: Տէր Հայրը տղայ կ'ուզէ եւ շատ իրաւամբ: Չէ՞ որ տղուն հետ աղջիկն ալ պէտք է ազատել: Վստահ եմ որ կը խորհի, բայց հնարաւորութիւն չունենալուն նախապատուութիւն կու տայ արուներուն: Ինչպէ՞ս խօսք պիտի հասկցնեմ մեր թիւ 2-ին եւ Նուարդին, որ կը պոռան ,«Նախ ազատեցէք աղջիկները, որովհետեւ վտանգուած է անոնց գոյութիւնը, տղան ուր որ ալ ըլլայ՝ տղայ է, երբոր ալ ըլլայ կ'ազատի»: Երկու հակամարտ ուժեր դէմ դիմաց, մէկը պաշտպան մանչու, միւսը՝ աղջկան: Հոգ չէ: Թող հետաքրքրուին ինչ ձեւով որ կ'ուզեն, բաւ է, որ կեանք մը փրկուի ընդհանուր սպանդէն: -Հայերու վիճակագրութեան մասին բան մը գրած չէ նամակին մէջ, չհարցուցի՞ր այդ մասին,- ըսի Շահէնին:

- Քանի մը օրէն կը վերջացնէ արձանագրութիւնները եւ կը տեղեկացնէ քեզի: -Մեր որբուհիները ու՞ր ղրկած է: -3-ը Հալէպ՝ 5-ը Պոլիս. Վերջինները կը մնան որբանոցին մէջ: -Չըսա՞ւ թե որքան ծախք կ'երթայ ամէն մէկ որբի համար: -Մօտաւորապէս 25 ոսկի: -Հսկայական գումար է, կարելի չէ՞ աւելի պակասով: -Եթե տասնէ աւելի ըլլայ, հաւանաբար 20 ոսկի բաւ է: -Պատրաստ դրամ ունի՞ իր տրամադրութեան տակ: -Որբանոցի ծախքերը հոգալու համար մեծ դժուարութիւն կը կրէ: Ըսաւ, որ առայժմ ստիպողական մեկնելիքներ չղրկենք Կեսարիա, որովհետեւ ճանապարահածախք չկայ , ինք պիտի իմացնէ ձեզի, երբոր դրամ ստանայ: -Ե՞րբ վերադարձար Կեսարիայէն: -Երէկ գիշեր: - Տեսնուեցա՞ր մերիններուն հետ: -Երկրորդ ցանկը ղրկելու համար, կը սպասեն պատասխանի: Ի՞նչ լուր Շահվերտեանէն: -Պ. Շահվերտեան երկտողով մը իմացուցած է, թե մեր խնդրագիր-տեղեկագիրը ղրկած է Հայաստանի կառավարութեան եւ կը յուսայ նպաստաւոր պատասխան առնել: Ես դիտմամբ չխօսեցայ այս նամակին մասին, որ տղաքը չաճապարեն, լավ է որ դուք ալ լուռ մնաք; -Գիւղերէն ալ դիմումներ կատարած են: Ի՞նչ պատասխան պէտք է տալ: -Որո՞նք են գրողները: - Գոչհիսարէն Խ.-ը, Գանկալէն Ն.-ը, Ուլաչէն Լ-ը եւ ուրիշներ: -Ես կը պատասխանեմ բոլորին ալ, լուր ունիմ գրուածներէն, որովհետեւ ես ղրկեցի տղոցը: Լաւ է, որ գիւղերը չիմանան, թե քաղաքին մէջ նման ձեռնարկներ կ'ըլլան: Անգամ մը որ ընդհանուր խուճապ ստեղծուի, այլեւս կարելի չէ կանխել վտանգը: Ես գրած եմ անոնց, թէ նախապատուութիւնը գիւղին պիտի տրուի , եթէ կարելի ըլլայ արտօնութիւն առնել: Ոճիր պիտի ըլլար յուսադրել խեղճերը, երբ ոեւէ հաւանականութիւն չունինք արտօնութիւն ստանալու: Ամէն մարդ իր գործով զբաղուելու է, մինչեւ որ դրական պատասխան մը առնուի: Զուլումը այնքան խորացած է, որ շոգիի վրայ է գաւառահայը: Կ'ուզէ ժամ առաջ դուրս գալ չարչարանաց խոր վիրապէն եւ պատրաստ է երթալ ուր որ ըլլայ, բաւ է, որ ազատի Անատոլուի Գողգոթայէն: Բոլորի ակնարկը ուղղուած է Հայաստանին: «Հայաստան պիտի երթանք»,- կ'ըսեն հպարտութեամբ, ամէն անգամ որ գաղթելու խօսք բացուի: «Պիտի երթանք»: Բայց ո՞վ է տանողը: Խեղճ ժողովուրդ, կառչած է երեւակայութեան փէշէն և կ'օրօրուի պատրանքներով: Ինչպէ՞ս պիտի կրնանք ըսել այս հաւատաւորներուն թե Հայաստանը գոցած է դուռերը եւ Ամերիկային նման քոթայով ներս կ'առնէ հայերը, ան ալ երկար բարակ չափելէ, կշռելէ, մաղելէ ու զտելէ վերջ:

1 Օգոստոս, 1926, Ցաւի տուն, Սեբաստիա Աշխարհի վրայ անկարելիութիւն չկայ. Զօրաւոր կամքը կը յաղթէ ամէն դժուարութեան: Նախապէս, երբ թիւ 21 Ենի Գաթիլ քօվուշը կը գտնուէի, չէի յուսար, թէ պիտի կրնամ վերնայարկը ելլել: Թիւ 10-ը գտնուածս միջոցին, հոգի կու տայի կէս ժամ ազատ ու թարմ օդ առնելու համար: Ու երբ անցեալ օր մտածումներս յայտնեցի ընկերոջս ՝ Մէհմէտ Էֆէնտիին, պատասխանեց կատակով.

-Խայա՜լ (երեւակայութիւն, երազանք): -Միթէ չէ՞ք յուսար: -Ինչու՞ չէ, աշխարհիս վրայ անկարելի բան չկայ, միայն թե համբերութիւն ունենալու եւ սպասելու է: Հարկաւ օր մըն ալ մենք կ'ազատինք այս զնդաններէն եւ որպէս մարդ դուրս կու գանք, ինչ-որ կ'երազէք դուք: -Խօսքս ապագայի մասին չէ: Այսօրն է որ միտքս կը տանջէ: Պիտի փորձեմ ապացուցանել, թէ ըսածներս խայալ չեն: -Յաջողութի՜ւն, -ըսաւ թերահաւատութեամբ ու լռեց: Քիչ առաջ , երբ նստած բաց պատուհանին առջեւ կը խօսակցէինք, հարցուցի.

-Տէ՜հ, ըսէ նայինք, խայա՞լ է, թե իրականութիւն: -Երդում ըրի, այլեւս թերահաւատ չըլլալ կեանքի անակնկալներու նկատմամբ: Մեր բոլոր երազները պիտի իրականանան, եթէ հաւատքով ու անկեղծութեամբ աշխատինք: Ըսի, որ մտասեւեռումս էր անգամ մը եւս դուրս ելլելու եւ Սեբաստիան տեսնելու հնարաւորութեան վրայ: Այս առթիւ քանի մը անգամ խօսք բացի տնօրէնին, բայց չհամարձակեցաւ դրական պատասխան տալ: Երէկ կրկին բռնեցի օձիքէն: Այս անգամ չկրցաւ մերժել, որովհետեւ երկու օր շարունակ աշխատած էի գրասենեակի հաշուական տետրակները պատրաստելու եւ Ճէմիլին աջակցութեամբ գրական աշխատանքները դասաւորելու համար: Կէսօրէն վերջ, երբ տնօրէնը գրասենեակ մտաւ, առանձին էի գրասեղանին առջեւ: Օգտուելով գրագիրին բացակայութենէն՝ կը պատրասէի Յուլիսի հաշուեկշիռը , կարգ մը նոր սրբագրութիւններով: -Ի՞նչ եղաւ արդիւնքը,- հարցուց հետաքրքութեամբ: -40-ը 48-ի բարձրացաւ, բայց ձեր խոստումը դեռ չիրականացաւ: -Ի՞նչ խոստում: -Բաղնիք երթալու արտօնութիւնը: -Այդ թող ըլլայ ուզածդ: Վաղը առաւօտ կամ եթէ կ'ուզես հիմա, գնա որ բաղնիքը որ կուզես: -Պայմանաւ որ Մէհմէտ Էֆէնտին ալ ընկերանայ ինծի: -Շատ լաւ: - Ո՞վ պիտի առաջնորդէ մեզ: -Սէր –կարտիանը թող ընկերանայ ձեզի: Ես պէտք եղածը կը խօսիմ . իբր թէ ես լուր

չունիմ ձեր պտոյտէն, ու եթէ վտանգ մը պատահի, այսինքն՝ եթէ մէկը տեսնէ եւ բողոք ըլլայ, ես կրնամ սէր- կարտիանը ազատել, բայց ան չի կրնար զիս փրկել: -Տային համաձայն է, ես խօսած եմ իրեն: -Ե՞րբ պիտի երթաք: -Վաղը առաւօտ ժամը 6-ին: Գիշերը լուրը չհաղորդեցի ընկերոջս, բայց ես ինքս ալ չկրցայ քնանալ: Կարտիան Ահմէտին հետ նախապէս լուր ղրկեցի Շահէնին, Տիգրան աղային եւ ուրիշներու, որ բաղնիք գան: Այս անգամ որոշած էինք երթալ Մէհմէտ ալիին բաղնիքը, անցնելու համար Շահինեանին տան առջեւէն: Առտուն շատ կանուխ ձայն տուի ընկերոջս, որ արթնցաւ ընդոստ: -Ի՞նչ պատահած է,- ըսաւ շուարած: -Ելի՛ր, բաղնիք պիտի երթանք: -Կատակելու ժամանակը չէ, ըսէ՛, ինչու՞ արթնցուցիր: -Լուրջ կ'ըսեմ, որ բաղնիք պիտի երթանք: Բանտարկեալները դեռ չարթնցած, անցնելու ենք բանտին առջեւէն: -Բայց վարի դուռը գոց է: -Գոց դուռերը բացող զօրութեան չե՞ս հաւատար դեռ: -Հայու հնարամտութիւն է, պէտք է խոնարհիլ հայերուն առջեւ: Սէր Կարտիանին եւ ծանօթ ժանտարմայի մը (Տուզ Հիսարցի Սըտըգը) ընկերակցութեամբ անցանք առողջապահութեան տնօրէնութեան եւ «Գըզըլ Ըրմագի» խմբագրատան առջեւէն ու մտանք շուկայ: -Ու՞ր կառաջնորդես մեզ, Տայի,- հարցուցի ճամբան: -Մեր կեդրոնատեղին: -Շուկայի՞ն մէջ: -Ի՞նչ անպատեհութիւն: Փողոցները ամայի էին: Անցանք կուսակալութեան շէնքին առջեւէն եւ ուղղուեցանք դէպի փոստ՝ հեռագրատուն: Քեամիլ Էֆէնտին կարգաւ կը ծանօթացնէր մեզ Սեբաստիոյ գլխաւոր պետական եւ անհատական շէնքերը՝ ըսելով.

-Ահա փոստ հեռագրատունը, որ հայու մը շէնքն է, եթէ չեմ սխալիր՝ Շահինեաններուն: Ահա այն նշանաւոր Լիսէն, ուր Կազի փաշան խօսեցաւ իր առաջին ճառը Սըվազի քոնկրէսին ժամանակ: Այս՝ Րիզա չաուշի նորակառոյց պանդոկն է. քովինը՝ քաղաքին ամենէն բանուկ սրճարանը: Դիմացինը՝ ձեզ լուսանկարող Շէֆգը պէյին աշխատանոցը: Սա վարինը եղբօրս՝ Ֆէրիտի գրասենեակը: Անկիւնը՝ Իզմիր պանդոկն է, իսկ այս երկու խանութները ՝ հայ ոսկերիչներուն արհեստանոցներն են: Դիմացինը՝ Շահինեանի քրոջ տղուն՝ Բիւզանդին դերձակատունն է (աշխատողը հայ, բայց շահողը թուրք) ու վերջապէս ահա Կէզիրեանին, Տիգրան աղային, ուստա Թորիկին, սափրիչ Նշան տղային, Ոսկեանին խանութները: Իսկ այս՝ «Պուզտայ մէյտանին» է, ցորենի Հրապարակը: -Եւ ահա մեր կեդրոնատեղին: -Հո՞ս կը հաւաքուիք դուք:

-Կը հաւնի՞ք: -Ինչու՞ չէ, ճիշդ ախոռի կը նմանի: -Մենք ալ թուրք մարդիկ ենք, այսպիսի տեղերէ համ կառնենք: Զարմացայ երբ գետինը փռուած փսիաթներու վրայ ծալապատիկ նստած տեսայ բանտի նախկին տնօրէն Հիւսէին Էֆէնտին, քարտուղար Կիւլշան պէյը եւ ուրիշ քանի մը հոգիներ, ու միաբերան ձայն տուի.

-Օ՜, բարի եկաք, խէրով բարով, այս ի՞նչ անակնկալ էր: -Տայիին կը պարտիմ: -Տային մեծ մարդ է, ուզածը կ'ընէ: -Հոս շաքարով սուրճ չեն պատրաստեր: Մենք առաւօտեան խամ քէֆերնիս լեղի սուրճով կը շտկենք եւ մինչեւ որ անգամ մը չմտնենք այս գոմէն ներս, հանգիստ չենք ըներ: Դառն սուրճով հիւրասիրեցին մեզի, այնքան դառն, որ չկրցայ խմել: Ընկերս վարժուած է, խմեց իմ գաւաթս եւ բացականչեց.

-«Տէհշէթ, տէհշէթ», նոր է որ բերնի համով սուրճ խմեցի: -Այո, Էֆէնտին ալ մեր դասակարգին կը պատկանի,-ըսաւ ծերունի մը, որ անկիւնը նստած համրիչ կը քաշէր: -Մեզմէ է,- հաստատեց Կիւլշան պէյ: Յաճախորդներու մեծ մասը անծոպ ֆէս դրած էր գլուխը, իսկ գլխարկը (քասքէթ) պահած քովը ու, երբ դիտել տուի , թէ չե՞ն վախնար ֆէս դնելէ, Տային պատասխանեց.

-Մենք բոլորս իրար գիտենք: Առտուն շատ կանուխ կը հաւաքուինք հոս, գլխարկնիս կը փոխենք, ֆէս կը դնենք գլուխնիս եւ հանգիստ սիրտով սուրճերնիս կը խմենք: Եթէ պատահի, որ օտարական մը ներս մտնել ուզէ, դուռը սպասողը կը սուլէ եւ մենք անմիջապէս վար կ'առնենք ֆէսերը ու կը դնենք գլխարկները: -Ի՞նչ հաճոյք կայ այդ ձեւափոխութեան մեջ: -Այդ միայն մենք կը զգանք: -Իսկապէս անբացատրելի եւ խորհրդաւոր հարց: Մէկ երկու ժամ ֆէս դնելու համար, այսքան նեղութիւն յանձն առնել եւ նոյնիսկ վտանգել ինքզինքնիդ, անիմաստ կը գտնեմ: -Ըմբռնումի եւ համոզումի խնդիր է: Ամէն ազգ իր աւանդական սովորութիւնները եւ պաշտամունքը ունի: Քանի մը ժամ ֆէս կրելը մեզի համար հոգեկան հաճոյք մը ըլլալէ աւելի, երջանկութիւն է: Բացի այդ այս սրճարանը մեզի համար ուխտատեղի մըն է, որովհետեւ հոս ազատօրէն կրնանք խօսիլ անցեալի եւ ներկայի մասին: Կեդր. բանտի Ենի Գաթիլ քօվուշը ստուերի մէջ ձգող, սրճարանի ապականուած օդը, յաճախորդներու նիստն ու կացը, վերջապէս սուրճը , գետինը, պատուհաններն ու անծեփ պատերը, ամէն ինչ, ամէն ինչ ալա թուրքիա են: Հնադարեան հին սերունդն է, որ կ'ապրի հանրապետական վարչաձեւի մը տակ: Անցանք «Մէյտան Համամի» առջեւէն, դէպի ձախ շեղում մը կատարեցինք նեղ փողոցէ մը ներս ու կանգ առինք փլատակներու առջեւ: Աւերակներ, կիսաքանդ տուներ, աղբ, աղտեղութիւն, անանցանելի փողոցներ: Ջուրը լճացած է բակերու մէջ,

տեղ մը բադերու շարան մը, դիմացը սագերու խումբ մը, մէկ կողմը փտած խոտի դէզեր: -Ի՞նչն է այս աղտեղութիւնը, ո՞վ կը բնակի այս աւերակներուն մէջ,- հարցուցի այլայլած: -Թուրքեր: - Այս ի՞նչ թշուառութիւն է: Տեսէ՛ք սա երեխաներու մերկութիւնը, ոչ հագուստ ունին եւ ոչ ալ կօշիկ: Որբե՞ր են բոլորն ալ: -Հանրապետական Թուրքիոյ վաղուան սերունդն է, որ հասակ կը նետէ փողոցներու ապականութեան մէջ: Ի՞նչ յանցանք ունին այս թշուառներու ծնողները, որ չեն կրնար ձեռք մը հագուստ հագցնել իրենց զաւակներուն: Կառավարութիւնը ինքն է, որ կը կողոպտէ, ինքն է, որ կը մերկացնէ ժողովուրդը: Ո՞ր օրէնքը, ո՞ր արդարութիւնը թոյլ կու տայ, որ զոյգ մը գուլպայ գնելու կարողութիւն չունեցող աղքատ մայր մը ստիպուած ըլլայ Եւրոպական քասքէթ մը առնել անվարտի տղուն, որպէսզի չպատժուի: -Իսկ փլատակնե՞րը: -Գաղթականներու յատկացուած լքեալ գոյքերն են: Մարդիկը փոխանակ վերաշինելու՝ կաւիրեն ու կը քանդեն, որովհետեւ հոս մնալու մտադիր չեն: Կան գաղթականներ, որ փոխանակ վառելիք գնելու, տան պատուհաններն ու դռները կը վառեն; -Ոտաբոպիկ կիներու խումբ մը կ'անցնի մեր առջեւէն: Հնակարկատ սեւ ֆէրաճէ մը ծածկած է մերկութիւնը այս թշուառներուն: Մէկը խուրձ մը փայտ շալկած, միւսը կողով մը չոր թրիք , աթար կամ գշքուր կռնակը, ուրիշ մը մեծ տոպրակ մը կախած ուսէն կ'երթային պազար: Ամերիկայի համալսարաններու կամ հրապարակային ժողովներու մէջ թուրք կնոջ յեղաշրջման յառաջդիմութեան զարգացման մասին ճառախօսող Խալիտէ Էտիպ Հանըմի ականջը խօսի, թող գայ Անատոլու, աչքէ անցընէ թուրք կնոջ վիճակը ՝ յետոյ ճառէ: -Կը տեսնէ՞ք , արդիացած Հանըմն է, հանրապետութիւն կը կերտէ,- դիտել տուաւ Մէհմէտ Էֆէնտի հեգնութեամբ եւ աւելցուց դառնութեամբ:- Ու՞ր կանգ պիտի առնէ այս ողբերգութիւնը, այս անհատնում թշուառութիւնը: -Ինչու՞ կը սրտնեղիք, Էֆէնտի ամէն բան իր ժամանակին կը դարմանուի: -Զուլու՜մ զուլու՜մ, երկիրը քանդուած է, ժողովուրդը սովոհար կը մեռնի, թշուառութիւնը գլուխը առեր կ'երթայ, կիները ոտաբոպիկ աղբ կը կրեն, երեխաները մերկ՝ փողոցները կը թափառին, իսկ մենք միլիոններով ոսկի արտասահման կը ղրկինք, գլխարկ գնելու համար, որպէսզի Մ. Քէմալ փաշա ի լուր աշխարհի յայտարարէ, թէ Թուրքիա յեղաշրջուած է եւ թուրք ժողովուրդը մէկ օրուան մէջ եւրոպականացած,- պատասխանեց Մէհմէտ Էֆէնտի ու խնդրեց, որ ալ չխօսինք այս մասին: Քանի մը նեղ փողոցներէ անցնելէ վերջ, հասանք «Մունտառ Ըրմաքի» -ի կամուրջը: « Զայ Համամի»ին առջեւէն ուղղուեցանք դէպի Զիֆթէ փունար: -Ահա Շահինեաններուն տունը,- ըսաւ Քեամիլ Էֆէնտի՝ մատնանշելով աղբիւրին

քով դէպի աջ բարձրացած երկյարկանի շէնք մը: -Կարտօնէ՞ք, որ լուր տամ Շահէնին: -Ան բաղնիքը մեզի կը սպասէ, ես խօսած եմ իրեն հետ: Քաղաքի ամենամաքուր եւ լաւ կահաւորուած բաղնիքն է «Մէհմէտ Ալի Համամի»ն: Երկար չմնացինք ներսը: Կանխաւ պատրաստուած յատակագիծի մը համաձայն , մեզի կը սպասէին Տիգրան աղան ու Շահինեանը: Տային խորհուրդ տուաւ անոնց, որ չընկերանան մեզի եւ կողմնակի փողոցներէ երթան որոշուած հաւաքատեղին: Շրջան մը Պէզիրճուն արտէն մինչեւ գոլէճին տակ ( այժմ թրքական հիւանդանոց) եւ պտոյտ մը նախկին թէ այժմեան հայկական թաղերուն մէջ, մեզ բերին այն եզրակացութեան, թէ Սեբաստիան մեռած է: - Այս է քաղաքի ամենագլխաւոր մասը, որ ժամանակին Սեբաստիոյ փառքը կը կազմէր, իսկ այսօր աւերակոյտ մը կը ներկայացնէ,- դիտել տուաւ Տային: -Լաւ դիրք է եւ սքանչելի բանակարաններ կան գետափի երկայնքին: Ո՞վ կը բնակի սա մեծ յարկաբաժնին մէջ: -Կուսակալը: -Իսկ քովի՞նը - Պագալեանին բնակարանն է, երկուքն ալ անոր կը պատկանին: Կուսակալը վարձքով կը նստի Պագալեանին տունը, որ ամենամեծ եւ կահաորուած շէնքն է, մանաւանդ օդասուն եւ արդիական ձեւով կառուցուած: Եկող ու գացող բոլոր կուսակալները հիւր կ'ըլլան Պագալեան Էֆէնտիին: -Լաւ որ կառավարութիւնը գրաւած չէ: - Իր նախկին սեփական տունը այրեցին: Բայց այնքան հարուստ է, որ հոգը անգամ չըլլար, եթէ նոյնիսկ գրաւեն այս տուներն ալ: Ինքը շատ խելացի է, անունը փոխած է, հայերուն հետ չի տեսնուիր, վերջապէս գտած է միջոցը, կուսակալին բարեկամութիւնը շահելու եւ իր մանածը ներկելու: - Իսկ դիմացի աւերակնե՞րը -Հայաբնակ թաղեր են: Տարագրութենէն առաջ «Պէզիրճի Թարլասին» Սեբաստիոյ փառքն էր. այնքա՜ն եռուզեռ ու ոգեւորութիւն , որ մարդ ինքզինքը Պոլիս կը կարծէր. ամէն տուն նուագ , խնճոյք, ուրախութիւն, իսկ այսօր աւերակներու վրայ բուերը կ'ողբան: -Հիմա բնակողներ կա՞ն այս կողմերը: -Այո՛: Օրինակ, սա անկիւնի պաշտօնատունը հայու մըն է, իսկ քովինը տիկին Հայկանոյշ Գաֆէսեանը, քովը՝ Ասատուր աղան, աւելի վարը՝ տիկին Աղաւնին, անոր դիմացը ՝ Թավռացի Յարութիւնը, քիչ մը վերը ՝ Ջաղացպան Մարգարը: Վերջապէս, հայերը ինչ որ ալ ըլլան, գիտեն վայելել կեանքը: Այն տունը, ուր պիտի երթայինք Պէզիրճեուն Արտին գլուխը բարձր դիրքի մը վրայ շինուած, քաղաքի ամենամեծ եւ ամենաբարձր շէնքն էր, միակը իր տեսակին մէջ, որ չորս յարկանի է, վրան ամառնային փոքրիկ «քէօշկ»ով մը: Մեր ժամանումէն շատ առաջ, չորրորդ յարկի փոքրիկ գմբէթը գրաւուած էր ծանօթներու կողմէ: Ծափերով ողջունեցին մեր մուտքը տունէն ներս: Տիգրան աղա,

Զամաշուրճեան եւ կինը՝ տիկին Արտեմիս (թիւ 1), կը բնակէին երկրորդ յարկը: Տղաքը պատրաստած էին օղիի սեղանը եւ կը սպասէին մեզ: Այս շէնքը պատերազմի ընթացքին, որպէս դարմանատուն, գրաւուած էր զինուորական իշխանութեանց կողմէ: Ներկայիս կը գտնուի հայու մը տրամադրութեան տակ, բայց չի կրնար ծախել, որովհետեւ կ'առարկուի թէ լքեալ գոյք է: Փոքրիկ սենեակը լուսամուտներ ունի ամէն կողմ, քաղաքը դիտելու համար ամենայարմար վայրն է, որուն պատերը ծածկուած են գիրերով, արձանագրութիւններ հին ու նոր, յիշատակներ, յայտնութիւններ, վերջապէս, տեսակ մը մագաղաթեայ Յայսմաւուրք, ուր կարելի է գտնել ամէն տեսակ ձեռագրեր, թուականներ, անուններ եւ ցուցմունքներ: -Խմե՜նք բանտարկեալներու ազատութեան համար,- առաջարկեց ներկաներէն Վ., օղիի գաւաթը բախելով Տայիի գաւաթին: -Կեցցէ՜ Քեամիլ Էֆէնտին, որ այսօրուան երջանկութիւնը պարգեւեց մեզի,բացագանչեց Խ.,- երախտապարտ պիտի մնանք իրեն, որ Ք-եան Էֆէնտին առաջնորդեց Հոս: -Խմե՜նք Տայիի կենացը, ապրի՜ Տային,- աւելցուց Շահինեան: Մաղթանքներն ու կենացները շատ երկար տեւեցին: Տիգրան աղային օղին անսպառ էր, աղանդերները ճոխ, տունը շէն, ներկաները ուրախ: Ընկերս՝ Մէհմէտ Էֆէնտին, կ'արտասուէր յուզումէն, տեսնելու ներկաներու յարգանքը իրեն եւ գուրգուրանքը ինծի հանդէպ: Երիտասարդ , ծեր, այր, կին, տղայ, խռնուած են շուրջս: Հարցումներու տեղատարափին կը պատասխանեմ հաճոյքով: -Տղաս կորսուած է մեծ պատերազմի ժամանակ, իմացայ քի կամաւոր եղած է Անդրանիկ փաշին, խապար մը չունի՞ս,- կը հարցնէ մայր մը արտասուաթոր աչքերով: -Որտեղացի՞ ես մայրիկ: -Բալուցի եմ, օղուլ, Ուզուն օպա գիւղացի: -Իսկ տղուդ անու՞նը: -Սուրէն, մեռնիմ արեւուն, ասլանի պէս տղայ էր, տահա 20 տարեկան չկար, երբոր սէվգըեէթը պաշրեց, տղաս լեռն էր, թեսլիմ չեղաւ շուներուն, գնաց ու ալ չդարձաւ: -Հոգ մի՛ ըներ, մայրի՛կ, ես կը գրեմ Երեւանի ծանօթներուս եւ տղադ փնտռել կու տամ թերթերու մէջ: Եթէ ողջ է կը գտնուի: -Եղբայրս Ռուսիոյ Եալթա քաղաքը կը մնար պատերազմէն առաջ: Անունը Գրիգոր Յովհաննէսեան է, Դերճանի Կօթէր գիւղացի: Զաւակներն ու կինը կոտորեցին՝ Երզնկա չհասած: Մէկ աղջիկը խալսցուցի, ան ալ հոս ձեռէս առին: Չե՞ս կրնար խապար մը առնել, արեւուդ մատաղ հայ աղբար,-դիտել տուաւ ցնցոտի հագած հայուհի մը, մօտաւորապէս 35 տարեկան, նիհարակազմ, բայց վառվռուն աչքերով: - Անունդ ի՞նչ է, քոյր, եւ ինչպէ՞ս կ'ապրիս հոս: -Իւղաբեր Սաղաթէլեան, սեւ հողը գլխուս, ես ալ մեռնելու էի անոնց հետ, էս օրն ու զրկանքը չտեսնէի:

-Մի՛ յուսահատիր, ամէն տառապանք վերջ մը ունի եւ ամէն- ամէն չարիք որոշ սահման մը: Կ'աշխատիմ գտնել ձեր եղբայրը եւ իմաց տալ, թե քոյրն ու եղբայրը Սեբաստիա կը գտնուին: -Էտ վերանա Հափսխանէն փլի շինողներուն գլխուն , քար քարի վրայ չմնայ էտ զուլումի օճախին: Տասը տարի է, որ չեմ անցեր Հափսին էռջեւէն: Սրտիս եարաները կը քրքրին, երբոր Հափըսրին ձէնը կ'առնեմ: Պուտ մը ջուրի պէս մէհսումս, էտ վերանա ղօվուշին մէջ դանկըտեցին Աստուծոյ զալըմները: Ինշալլահ, իրենք ալ երկնաւոր թագաւորի դանակին տակ կ'իյնան չօլուխով - չօճուխով, սիւրինմիշ կ'ըլլան, որ մեզ ըս հալը ձգեցին: Տահա մէկ ամսուան կարդուկ էր, ճէյրանի պէս աղջիկս, քեաֆիրները ծիծերը կտրեցին, փեսատս ղուրշունի բռնեցին, մեծ տղաս ու հարսս մալի պeս մորթեցին, թոռներս Ղըզըլ Ըրմախը նետեցին: Էս սաղ մնացի քի, քօռ բուերու պէս վայ տամ գլուխս ու պտըտիմ վերանաներուն մէջ: Վէ՞ր մէկը պատմեմ, եավրուս , իմ տէրտիս պէս տէրտ չկայ: Պարէ քրոջս աղջիկը խալըսցնէի, հէչ չէ նը ումուտ մըն էր ինծի,- կ'ըսէր պառաւ մը: -Ո՞ւր է ձեր քրոջ աղջիկը , մայրիկ: -Ի՞նչ գիտնամ օղուլ, Տիարպէքիրի քով Միտիաթ անունով գեղ մը կայ, Սըվազցի 3 աղջիկներու հետ մեր Սէլվին ալ քիւրտ աղայի մը ղօնախը կը մնայ: Նամակ գրած է ինծի, որ մէկը ղրկեմ: Քօռ ըլլամ, եավրում, մէկ դուն մնացիր, դուն ալ շներուն ձեռքը ինկար: Արցունքները աղբիւրի նման վար կը թափին վշտակիր մօր մը փոսացած աչերէն: Զրկանքն ու տառապանքը մաշած են հայ մայրը : Ո՞ր մէկը արձանագրեմ օրագրիս սեղմ էջերուն մէջ: Քարերն անգամ լեզու հանող այս սրտառուչ դէպքերու պատմութիւնը, որ հազարաւորներու կողմէ պատմուած ըլլալու է բախտաւոր վերապրողներուն, արդեօք շարժած չէ՞ քարացած սրտերու գութը, որ չեն կարեկցիր այս դժբախտներուն: Սթափէ՛, հայ ժողովուրդ, եւ շարժէ՝ քանի կանուխ է. վաղուան պատմաբանը քեզ պիտի խաչէ, եթե չուզես օգնել խաչուածներու փրկութեան գործին: *** Երեկոյեան դէմ վերադարձանք բանտ: Այժմ՝ նստած վիլլայի առանձնարանիս պատուհանին առջեւ, կը խորհիմ տեսածներուս, լսածներուս եւ ապրածս պահերուն վրայ: Տեղ մը թրքական գաղտնի «թեքքէ» ուր մարդիկ օրուան ազատ ժամերուն կը հաւաքուին անցեալը երազելու, շրջան մը, որ հիմնովին քանդուած է՝ աւերակոյտերու վերածելով ամբողջ թաղեր: Վերջապէս ընդհանուր թշուառութիւն, փլատակներ, հալածանք, բռնաբարում, կողոպուտ եւ ամենէն ողբերգականը՝ հայ բեկորներու գլխուն կարմիր ու ճերմակ ջարդերու ուրուականը: Ահա քանի մը ժամուան շրջագայութեանս տպաւորութիւնը, որ գրի կ'առնեմ բեկանուած սրտով. Այս յոյսով եւ ակնկալութեամբ, թէ եթէ ոչ անձամբ, գոնէ օրագրիս միջոցաւ, պիտի կարենամ հաղորդակից ըլլալ ազատագրուած վերապրողներու հետ,

եւ այս թշուառներու ողբալի կացութիւնը յանձնել անոնց ուշադրութեան: 3 Օգոստոս, 1926, Ցաւի տուն, Սեբաստիա Ամիս մը եւս երկարաձգուեցաւ օդափոխութեան պայմանաժամը: Ինծի հետ պիտի մնայ նաև Մէհմէտ Էֆէնտին: Քէլ Հօճան փոխադրուած է արդէն բանտ եւ կ'աշխատի կրկին վերադառնալ հոս՝ անշուշտ քիչ-քիչ պարպելով քսակը: Ծանօթութիւններու շրջանակը կ'ընդլայնի: Այսօր ֆէրաճէներու մէջ պարուրուած եւ սեւ «փէչէ»ներով ծածկուած 3 հանըմներու այցելութիւնը պահ մը շուարման մատնեց զիս: 12 Օգոստոս, 1926, Ցաւի տուն, Սեբաստիա Ստեղծուած անել կացութեան շուրջ խորհրդակցելու եւ գաղթի ընդհանուր շարժումը կազմակերպելու եւ առժամապէս սահմանափակելու համար առջի օր խորհրդակցութեան հրաւիրած էի Շահինեանը, Տիգրան աղան, Լեւոնը եւ ուրիշ չորս հայրենակիցներ (որոնց անունները զանց կ'ընեմ արձանագրել): Հայաստան ղրկուած տեղեկագրին պատասխանը ուշանալէն շատերը յուսահատած` կը պատրաստուին գաղթել: Ամէն օր տասնեակներով հայրենակիցներ կու գան հարցնել, թէ ու՞ր երթան: Երկար խորհրդակցելէ վերջ, որոշեցինք մանկապարտէզը վերաբանալու համար դիմում կատարել կառավարութեան եւ այդպիսով առժամապէս յետաձգել գաղթը, մինչեւ որ Հայաստանէն սպասուած պատասխանը գայ: Որոշումը լաւ, բայց ո՞վ պիտի կախէր բոժոժը: Քահանան վախցած է ստորագրել երկրորդ խնդրագիրը: Դուրսէն ոչ ոք կը համարձակէր իր վրայ հրաւիրել կառավարութեան ուշադրութիւնը: Ի՞նչ պիտի ըլլայ հետեւանքը այս անորոշութեան: Թէեւ վտանգաւոր ու ապօրինի, բայց ճարահատ` ես ինքս ստորագրեցի կրթական գերատեսչութեան արուելիք աղերսագիրը՝ խնդրելով որ պզտիկներու համար արտօնուի մանկապարտէզի բացումը, իսկ մեծերը ղրկուին թուրք վարժարան։ Կրթական տեսուչը, անծանօթ՝ բանտարկեալի մը հանգամանքին, կարծելով թէ ազատ քաղաքացի եմ եւ զաւակներու տէր մէկը, ընթացք կու տայ դիմումին եւ կը զրկէ կուսակալութեան՝ հետեւեալ հարցումով. <Հայերը իրաւունք ունի՞ն առանձին վարժարան բանալու Թուրքիոյ մէջ: Կուսակալը, որ ծանօթ է անուն մականունիս, բայց խաբուելով մականունի փոփոխութենէն (անունիս սկզբնատառը գրած էի, ազգանունի տեղ ալ հօրս անունը) նկատի կ՚առնէ խնդրագիրը և կարմիր մելանով եւ իր ձեռագրով հետեւեալը կը պատասխանէ կրթական վերատեսչութեան հարցումին.

«Պետական վարժարանները բաց են, օրէնքը չ'արգիլեր որ ընդունիք թրքութիւնը. հոս թուրքերու հայրենիքն է, չհամակերպողները կրնան մեկնիլ անմիջապէս, եթէ չեն ուզեր որ բռնի դուրս հանուին մեր սահմաններէն:» Այլեւս որոշուած է թրքացնել հայերը։ Աչքը լոյս մեր Երեւանի չինովնիկներուն եւ արտասահմանեան կաչաղակներուն:

18 0գոստոս, 1926, Ցաւի տուն, Սեբաստիա Հայաստան ղրկուելիք տեղեկագիրը յանձնեցինք փոստին, բայց մտահոգութեան մէջ եմ, որովհետեւ նամակը բռնուելու պարագային, անկասկած պիտի առաջնորդուիմ կախաղան: Եւ սակայն կախաղանի սարսափը չէ, որ կը խռովէ հոգիս, այլ գործի ձախողութիւնը: 23 0գոստոս, 1926, Ցաւի տուն, Սեբաստիա Ներգաղթը կազմակերպելու եւ գաւառահայութեան ճակատագրին հետ կապ ունեցող պետական որոշումներուն ու կարգադրութիւններուն ծանօթանալու եւ անոնց համաձայն մեր ընելիքն ու դիրքը ճշդելու համար, երկու վստահելի պաշտօնեաներու աջակցութեան պէտք ունէինք: Այս մասին երկար խորհրդակցելէ վերջ, յաջողեցանք որոշ վարձատրութեան փոխարէն, որը պիտի վճարուի ամսականի ձեւով, ապահովել երկու պատասխանատու պաշտօնեաներու գործակցութիւնը,որոնք օրը -օրին պիտի տեղեկացնեն մեզ հայերու մասին բոլոր տրուած որոշումները: Այսպէս, առաջինը կուսակալութեան դիւանէն, երկրորդը ոստիկան զօրաց (գաղտնի թղթածրարներու վարիչ) կեդրոնէն երկու ամսականաւոր պաշտօնեաներ 15 օրէ ի վեր կը գտնուին մեր ծառայութեան մէջ: Ամսականները պիտի վճարուին դուրսէն, իսկ լուրերը պիտի հաղորդուին ինծի կարտիան Ահմէտի միջոցով:

2

Սեպտեմբեր,

1926,

Վերջապէս բարեհաճեցան պատասխանել Երեւանէն: Իբր թէ մեր դիմումը նկատի առնուած է Հայաստանի ներքին գործերու նախարարութեան կողմէ եւ հրահանգուած է անմիջապէս տեղեկացնել գաւառահայութեան պահանջները: Ւբբ թէ ղրկուած տեղեկագիրը պարզած չրլլար մեր կացութիւնը– նոր մանրամասնութեանց պէտք ունին եղեր: Այսօր կանչել տուած էի ...եանը եւ ուրիշ երկու ծանօթներ (Շահէնը կը բացակայի քաղաքէն), իմացնելու պ. Շահվերտեանի նամակի բովանդակութիւնը, որով կը պահանջուէր գրել թէ՝ 1. Որքան հայութիւն կայ Անատոլուի մէջ. ո՞ւր կը բնակին:

2 . Քանի արհեստաւոր, պտղաբոյծ, անասնապահ, մեղուաբոյծ եւ ծխախոտի մասնագէտներ կան եւ ո՞ր քաղաքներուն մէջ: 3. Դասաւորել առանձին ցուցակներ, առաջնութիւն տալով մասնագէտներու եւ ինքնաբաւերու: 4. Ինչպէ՞ս են գաւառահայութեան քաղաքական համոզումները եւ ո՞ր կուսակցութեան կը պատկանին անոնք: Չորս հարցումներ, մէկը միւսէն արտառոց. կարծես գաւառահայութիւնը խաղաղ եւ բնականոն պայմաններու մէջ կ'ապրի, որ հնարաւորութիւն ունենայ ճշդելու թէ որքան հայ կայ Անատոլուի խորերը,ինչ դասակարգի կը պատկանի ամէն մէկը, որքանը արհեստաւոր մասնագէտ է եւ ամենաողբերգականը` ի՞նչ կուսակցութեան կը պատկանին: Պ. Շահվերտեանի նամակը յուսախաբութեան մատնեց վառ երեւակայութեամբ սպասող քաղաքացիները, որոնք կը կարծէին թէ անգամ մը որ մեր տեղեկագիրը Հայաստան հասնի, Հայաստանի դռները պիտի բացուին իրենց առջեւ: -Ի՞նչ պիտի պատասխանէք, X—եան էֆէնտի, հարցուց ներկաներէն մին: - Գոհացում պիտի տամ իր պահանջին: - Ինչպէ՞ս կարելի է վիճակագրել Անատոլուի հայութիւնը, երբ մենք չենք գիտեր նոյնիսկ մեր շրջանի հայերու թիւը: - Աշխարհիս վրայ անկարելիութիւն չկայ, բաւ է որ աչք առնենք զոհողութիւն ընել: Այսօրուընէ պիտի ձեռնարկեմ վիճակագրութեան պատրաստութեան, սկսելով Սեբաստիայէն։ Դուք ցուցակագրեցէք քաղաքի եւ գիւղերու հայերը, իրենց արհեստներով, զբաղումով եւ մասնագիտութեամբ, մնացեալը ձգեցէք ինծի: Ես պիտի գտնեմ միջոցը տեղեկութիւններ առնելու ամբողջ Անատոլուի հայութեան մասին: - Վտանգաւոր եւ նոյնիսկ անկարելի աշխատանք, դիտել տուաւ երկրորդ մը: - Անկարելի եւ վերջին ծայր վտանգաւոր ըլլալուն համար է որ այդ պահանջները ներկայացուցած են. եթէ Հայաստանի կառավարութիւնը գիտնար թէ մենք պիտի կրնանք գոհացում տալ իր պահանջին, պիտի չառաջարկէր: Կէսօրէն վերջ պատասխանեցի պ. Շահվերտեանի նամակին եւ ըսի թէ քանի մը ամսուան ընթացքին պատրաստուած եւ իրենց ղրկուած պիտի ըլլան պահանջուած ցուցակները: Հետեւաբար մինչեւ այդ, միջոցներ պիտի ձեռք առնուին մուտքի արտօնութիւնը փութացնելու համար, վստահ ըլլալով որ լիուլի գոհացում պիտի տրուի իրենց պահանջներուն: Չմոռնամ աւելցնել թէ նամակները կը գրուին տարբեր անունով եւ կը ղրկուին դուրսէն, կասկածի տեղի չտալու համար, թէ իրենց հետ բանակցողը բանտարկեալ մըն է: ---------/Գևորգ Հալաջյանը կազմակերպում է, որ բանտում գտնվող այլազգի հայտնի մարդիկ հարցումներ ուղարկեն իրենց բնակավայրերը` հայերի վերաբերյալ իրենց

տեղեկություններ հաղորդելու համար/: 28 հոկտեմբեր, 1926թ Մալաթիոյ մէջ լսելով, որ սեբաստահայերը Հայաստան մեկնելու կը պատրաստուին, երկու հայրենակիցներ ղրկած են հոս` Մալաթիոյ շրջանի հայութիւնը արձանագրել տալու եւ անոնց մասին ալ դիմում կատարելու համար Հայաստանի կառավարութեան: 4

Դեկտեմբեր, 1926, Ցաւի տուն, Սըվազ Վիլլան նորէն վերստացած է իր նախկին շէնութիւնը: Սենեակները ծածկուած են

կարպետներով ու հաստ գորգերով. այցելութեան եկող բոլոր պաշտօնեաները եւ ընդդիմադիր պէյերը կահաւորած են հիւրասենեակը եւ ընդուենլութեան դահլիճը, աթոռներ, բազկաթոռներ, ծաղկամաններ ու սեղաններ, շարուած են ընդունելութեան սրահի չորս կողմերը, պատերը գորգերով զարդարուած են, այնպէս որ ներս մտնող մը ինքզինք կը կարծէ արեւելեանճոխութեանց հազարու մէկ գիշերներու պերճանքին մէջ: — Չեմ հաւատար թէ հոս բանտ է եւ էֆ-ին բանտարկեալ,դիտել տուաւ Շար Գըշլայի գայմագամը, որ այցելութեան եկած էր տնօրէնին հետ, ընկերակցութեամբ երկու բարձրաստիճան սպաներու: - Իրաւունք ունի պէյ էֆ-ին, դիտել տուի ես, որովհետեւ անհաւատալի է, մանաւանդ երբ բանտարկեալը հայ մըն է: - Ընդհակառակը, Ձեր հայ ըլլալն է որ մասամբ կ'արդարացնէ այս բոլորը, մէջ մտաւ սպաներէն մէկը եւ աւելցուց. -Հայու ճաշակ է, ո՞ւր տեսնուած է որ թուրք մը այսքան հմտութիւն ունենայ ու մանաւանդ հոգեկան քաջութիւն ցոյց տայ` բանտը երջանկութեան բոյնի մը վերածելու, անկարելին կարելի դարձնելու համար: Վիլլան տեսակ մը հաւաքատեղիի, աւելի ճիշդը վիճաբանական հաւաքատեղիի բնոյթը ստացած է, դուրսը չեն կրնար ազատօրէն արտայայտուիլ քաղաքական հարցերու մասին, եւ կու գան հոս բանալու համար իրենց սիրտը: Իսկ պաշտօնէութիւնը երբ օտար հիւր մը կ՚ունենայ, բանտի մասին որոշ գաղափար մը կազմել տալու, մանաւանդ ինքզինքը ցոյց տալու համար, կ՚առաջնորդէ վիլլա, ուր ամէն ինչ կանոնաւոր է, եւ ինչո՞ւ չէ նաեւ ձրի: Հիւրերը կը պատուեմ սիկարով ու թէյով: Կը մեկնին գոհ տպաւորութեան տակ, խոստանալով այցելութեան գալ ամէն անգամ որ առիթը ներկայանայ:

Զնտանի սեղմումները թեթեւցած են այլեւս, ազատ են այցելութեան եկողները, որոնց կարգին եւ հայերը: Անհաւատալի կը թուի շատերուն, ինչ որ կը տեսնեն սենեակիս եւ կամ հիւրասրահին մէջ: Կարելի՞ է հաւատալ թէ Անատոլուի մէկ անկիւնը, ամէն հաղորդակցութենէ եւ նոյն իսկ ապրելու իրաւունքի զրկուած հայ մը, ո՛չ միայն պահած ըլլայ իր գոյութիւնը այսքան թուրք բանտարկեալներու մէջ, այլ եւ կարենայ բանտէն դուրս առանձին յարկաբաժինի մը մէջ ապրիլ ու զայն կահաւորել ապարանքի մը ճոխութեամբ: Գրադարան, գրասեղան, թաւլու խաղալու սեղան, թէյ խմելու համար` հաստ ապակիով ծածկուած սեղան, կապերտ, գորգ, աթոռ, բազկաթոռ, ու ազատ երթեւեկ: Չէ', անհաւատալի են այս բոլորը, ու ես ինքս ալ երազի մը մէջ ըլլալ կը կարծեմ երբեմն, հակառակ որ այս իրականութիւնը կ'ապրիմ: - Աչքերս բաց պիտի չմնան՝ եթէ մեռնիմ, բաւ է որ այս օրը տեսայ, կ՚ըսէր քիչ առաջ Տիգրան աղա, փայտ նետելով վառարանին մէջ։ -Ինչո՞ւ, ի՞նչ է պատահեր որ: - Ասկէ աւելի մեծ փառք չէի կրնար երեւակայել. ուրախութենէս կը թռվըռամ, ամէն անգամ որ այս շուներուն խոնարհիլը կը տեսնեմ հայու մը առջեւ: Փառք Աստուծոյ, թուրքն ալ կը խոնարհի եղեր հայու մը առջեւ: Ո՞վ կը համարձակէր խօսիլ այս շուներուն հետ: - Նախախնամութեան մատը կայ: Անհատները արժէք մը չեն ներկայացներ ներկայ պայմաններու մէջ, եթէ նախախնամութիւնը չպաշտպանէր զիս, շատոնց փոշիացած կ'ըլլայի արդէն:

3 Յունուար, 1927 Ցաւի տուն, Սըվազ

Համատարած թշուառութիւնը ներքին գաւառներու մէջ երթալով կը ծաւալի: Մատի վրայ համրուած քանի մը բարեկեցիկ ընտանիքներէ զատ մնացեալ հայութիւնը կ՚ապրի օրհասական ծանր տագնապներու մէջ: Այսօր այցելութեան եկող քանի մը հայ կիներու տուած մանրամասնութիւնները սիրտս ճմլեցին: Եկած են խնդրելու որ միջոց մը գտնեմ եւ իրենց թաղի բնակիչներէն ծերունի Խաչիկ էմիին, կնոջը եւ 3 թոռներուն քիչ մը փայտ կամ ածուխ ճարեմ, եւ պատառ մը չոր հաց ապահովեմ: - Ինչո՞ւ չդիմեցիք Աղքատախնամին: -Չունին, զաւակս, անոնք ալ չունին, եղածը բաժնած են աղքատներուն, պատասիսանեց Սրբուկ նանեն: - Բարեկամներ չունի՞ն այդ թշուառները: - Հայը ե՞րբ բարեկամ ունեցած է, մանաւանդ եղած է:

երբ

աղքատ

ու թշուառ

Խոստանալով որոշ կարգադրութիւն մը ընել՝ օրերէ ի վեր անօթի մնացած եւ ձմրան սառնամանիքներու սաստկութեան տակ սառելու դատապարտուած թշուառ ծերունիներուն, ճամբու դրի աղերսող մայրերը: Բայց ի՞նչ կարգադրութիւն կրնամ ընել, երբ թշուառութիւնը համատարած է, իսկ միջոցները անբաւարար: Օրերէ ի վեր խռովայոյզ վիճակ մը ունի մեր Շահէնը: Մանաւանդ տօնական օրերու տունէն բացակայութիւնը, կաղանդէն վերջ ծնունդն ալ զաւակներէն հեռու անցընելու մտահոգութիւնը՝ ընկճած ու յուսալքած են խեղճ տղան, որուն անտեղի ախ-երն ու օ՜ֆ-երը կը ջղայնացնեն զիս: Կարծես ինքն է միայն, որ տուն եւ զաւակ ունի: 5 Յունուար , 1927, Ցաւի տուն, Սըվազ Չէ՛, չեմ հետաքրքրուիր վաղուան տօնով, եւ ոչ ալ կ'անդրադառնամ այս օրուան Խթումին .այդ բոլորին մասին թող մտածեն բախտաւոր մարդիկ որ ազատ են: Ինծի ինչ Ծնունդն ու Մկրտութիւնը Քրիստոսի, կամ Խաչելութիւնը ու Հարութիւնը Աստուծոյ Որդոյն, քանի որ մեր ցեղը ծնած է խաչուելու համար եւ խաչուած է Քրիստոսի անունով: Շահէնը քիչ առաջ դիտել տուաւ թէ վաղը Ծնունդ է: Անշուշտ , անուղղակիօրէն յիշեցնել ուզեց առջի օրուան տուած խոստումս թէ՝ պիտի աշխատիմ Ծնունդէն տուն ղրկել զինքը: Թէեւ չի համարձակիր ուղղակի պարզել իր միտքը, բայց վստահ եմ որ այն օրէն ի վեր միտքը կը չարչարէ եւ գիշերները կը զառանցէ: Խեղճ տղան լուր չունի թէ՝ առանց իրեն իմաց տալու, կարգադրած ու յաջողցուցած եմ տուն երթալու գործը ու երբ քիչ առաջ սեղանին վրայ խօսք բացի այդ

մասին, չուզեց հաւատալ լսածին:

13 Յունուար , 1927, Ցաւի տուն Դառնանալ ճակատագրին դէմ , կը նշանակի չճանչնալ անոր զօրութիւնը: Բայց եւ այնպէս, մարդ որքան ալ անզօր ըլլայ` պայքարելու բնութեան պարտադրած տառապանքներուն դէմ, պահ մը կը փորձէ ընդվզիլ եւ բռունցք ճոճել աներեւոյթ զօրութեան դէմ, որ բնութիւն կը կոչենք : Ի՜նչ զարմանալի է, որ այն բոլոր չարիքներ ը , որ կու գան անծանօթ աղբիւրներէ եւ շատ վեր են մեր մտքի վերլուծումի դատողութենէն, կը վերագրենք բնութեան , որովհետեւ չենք կրնար թափանցել խորքը այն խորհրդաւոր գաղտնիքներուն, որ կը ցցուին ձեր առջեւ ու կը չարչարեն մեր անզօր ուղեղները: Վերջին օրերու ընթացքին, ոստիկան զօրաց հրամանատարի փոխանորդ առնաւուտ հարիւրապետին հալածանքները ինծի դէմ՝ կը մնան ա յնքան անթափանցելի, որ ստիպուած եմ բնութեան վերագրել զայն եւ դառնանալ ճակատագրիս դէմ: Բայց ինչ է ճակատագիրը` գոյություն ունի՞ ան: Անշուշտ ոչ : Սակայն հանգստացնելու համար մեր չարչարուած միտքը, ամէն անգամ որ կ'ենթարկուինք ոեւէ փորձանքի, ճակատագրական է կ'ըսենք ու կ'անցնինք: Եւ մասամբ իրաւացի ենք մեր դատողութեան մէջ, քանի որ հակառակը ապացուցուած չէ: Երէկ, պահակ ոստիկանը արգիլեց այցելուներու մուտքը վիլլայէն ներս: Երբ պատճառը հարցուց ինք, «Հրամանատարութեան կողմէ այդպէս հըրա հանգուած է » պատասխանեց: Հայերու կարգին վերադարձուեց ան շատ մը թուրքեր, որոնց մէջ եւ յայտնի դէմքեր: Նոյն իսկ արգիլուեցաւ պատուհանէն խօսիլ վարը սպասողներու հետ : Ի՞նչ կ'ուզէ այս մարդր մեզմէ: - Դրա՞մ: Բայց ան շատ լաւ գիտէ որ ես կաշառք չեմ տար ոչ ոքի : Այնպէս կը թուի թէ սոսկալի հայատեաց հրէշ մըն է կամ արնալակ շուն մը, որ դեռ յագեցած չէ անմեղներու արիւնը ծծելէ եւ կ՛ուզէ նոր չարչարանքներու ենթարկել իր իշխանութեան սահմաններուն մէջ գտնուող հայութիւնը : Սկսած է պաղ հով մը փչել Անգորայէն: Գիւղէն՝ քաղաք , քաղաքէն՝ գիւղ, հայերու երթեւեկը արգիլուած ըլլալու զրոյցը կը հաստատուի կամաց- կամաց : Բայց ի՞նչ պատահած է նորէն: Երկար խորհեցայ այդ մասին, ու պիտի չկրնայի եզրակացութեան մը գալ , եթէ ձեռք չձգէինք պատճէնը այն տեղեկագրին, որ ուղղուած էր բոլոր կուսակալութեանց: Թէ ի՞նչ տեղեկագրած է վալի Հիլմէն, չենք գիտեր: Բայց ստացուած պատասխանէն կը յայտնուի, որ այս ճիւաղը նոր դաւեր կը լարէ ո՛չ միայն թուրք ընդդիմադրութիւնը ճզմելու , այլեւ Անատոլուի մէջ գտնուող փոքրաթիւ հայութիւնը սահմանէն դուրս վտարելու կամ տեղւոյն վրայ բնաջնջելու համար : Նմոյշի համար արտագրենք հոս քանի մը տողեր: ,,Անքարա , 3 Յունուար , 1927 , Թիւ– 216 «Նկատի առնուած է Ձեր գրութիւնը եւ անհրաժեշտ կարգադրու թիւններ եղած են 18 Դեկտեմբեր, 1926 թուակիր եւ 376 թուահամար տեղեկագրով մատնանշած հարցերու մասին: «Անսահման ազատութիւն տրուած է ձեզ գործելու արագ ու կտրուկ, տեղական բնոյթ

կրող եւ ընդհանուր ապահովութեան հետ կապ ունեցող վտանգաւոր ձեռնարկները ճզմելու համար: Հրահանգուած է զինուորական հրամանատարութեան, որ գործէ ձեզի հետ համախորհուրդ՝ կանխելու համար ոեւէ շարժում: «Անխնայ եղէք պետական թշնամիներու դէմ: Հալածեցէք ու հարուածեցէք , ով որ ալ ըլլայ ենթական»: Աւելի վարը. «Կառավարութեան տեսակէտը պարզ եւ որոշ է հայերու նկատմամբ: Վարուեցէք ձեր յարմար գտ ած ձեւով: Ազատ էք որոշ կարգադրութիւններ ընելու անոնց մասին, առանց մեզի հարցնելու, անշուշտ խուսափելով աղմուկէ» : Եւ կուսակալ Հիլմին կը վարուի իր գիտցած֊ ձեւով, գրաւել տալով հոս ու հոն մնացած ազգապատկան կալուածները եւ անհատական սեփականութիւնները, եւ արգիլելով քաղաքէն՝ գիւղ , գիւղէն՝ քաղաք երթեւեկը: 18 Յունուար, 1927, Ցաւի տուն Ոստիկան զօրաց հրամանատարի բացակայութիւնը քաղաքէն եւ Տնօրէնին ու դատական երկու պաշտօնեաներուն միջամտութիւնը ոստիկանութեան մօտ, ունեցան իրենց բարերար ազդեցութիւնը: Երկու օր է որ վերցուած է արգելքը եւ այցելուները, ըստ առաջնոյն, արտօնուած են տեսնուիլ մեզի հետ, դրան առջեւ թէ վերը սենեակին մէջ։ Ի՜նչ լաւ պիտի ըլլար,եթէ հրամանատարը չվերադառնար, որ մենք առիթ ունենայինք ազատ շունչ մը քաշելու: Քանի մը օրուան սեղմումները եւ երթեւեկի արգելքը յուսահատութեան մատնած են ժողովուրդը, որուն մեծամասնութեան գործը գիւղերու եւ գիւղացիներու հետ է, այնպէս որ դժուարաւ կրցի համոզել այցելութեան եկողներէն շատեր, որ սպասեն գարնան: - Կարելի չէ մնալ այս երկրին մէջ, բայց այս պայմաններու տակ ճամբայ ելլելն ալ անհնար է, որովհետեւ պահանջներ ունինք գիւղացիներուն վրայ եւ չենք կրնար գանձել որ մեր ճանապարհածախքը հոգանք,- դիտել տուաւ Տիգրան աղա: - Ձմեռ ժամանակ այնքան ալ անհրաժեշտ չէ գիւղագնացութիւնը. սպասելու է մէկ երկու ամիս: Գուցէ գարնան կը վերանան այս սեղմումները, քանի որ պէտք ունին արհեստաւորներու: D.- Մարդոց նպատակը շատ պարզ եւ որոշ է, կը ստիպեն մեզ որ թրքանանք եւ կամ մերկանալէ վերջ հեռանանք: - Նոր չէ որ ձեռնարկուած է հայերը թրքացնելու կամ կողոպտելու քաղաքականութիւն: Բայց եւ այնպէս ստիպուած ենք տոկալ ու համբերել, որովհետեւ երթալիք տեղ չունինք: Պոլսոյ մասին խորհիլն իսկ աւելորդ է. մի՛ կարծէք որ Պոլիսը տարբեր պատկեր մը կը ներկայացնէ: M.-Այդ պարագային ի՞նչ պիտի ըլլայ մեր վիճակը. աւելի լաւ է ըսէք մեզի որ թրքանանք ու ազատինք, քանի որ փրկութեան ուրիշ միջոց չկայ: — Հայը չի թրքանար: Ապացոյց՝ այսքան տարիներու տառապանքներէն վերջ ձեր հայ մնալը: Գալով ապրուստի մասին, ի հարկէ այս պայմաններու տակ դժուար է հաց ճարել, բայց եւ այնպէս երկու չարեաց փոքրագոյնը ընտրելու է: Մինչեւ գարուն կա՛մ արգելքը կը վերանայ եւ կամ Հայաստանէն որոշ պատասխան մը կ՛առնուի: M.– Հայաստանի կառավարութիւնը այնպիսի պայմաններ առաջարկեց մեզի, որ

այդ մասին խորհիլն ալ աւելորդ է: Կարծես Հայաստան եւ Թուրքիա խօսք մէկ ըրած են, որպէսզի մեզի բնաջնջեն: Այլապէս մեր աոաջին տեղեկագրին վրայ կ՛արտօնէին մեր մուտքը: Մինչդեռ անոնք՝ յուսահատութեան մատնելու համար մեզի, վիճակագրութիւն պահանջեցին, պայմաններ առաջարկեցին, պարագայ մը որ անիրականանալի է: - Ընդհակառակը, այնքան ալ յուսահատական չէ: Այն՝ ինչ որ անկարելի կը գտնէք դուք, կատարուած իրողութիւն մըն է արդէն: Կը մնայ ամբողջացնել, դասաւորել ու ղրկել ցոյց տրուած հասցէին: ՏԻԳՐԱՆ ԱՂԱ— Վիճակագրութիւնը պատրա՞ստ է: - Կատարելապէս: Միայն թիւերը ճշդելու եւ տրուած տեղեկութիւնները ստուգելու համար, տարբեր աղբիւրներու դիմում կատարուած է: Անոնց պատասխանները ստանալէ վերջ,պիտի բաղդատենք ու դասաւորենք: L.- Կրնա՞մ հարցնել՝ թէ ինչպէս յաջողեցաք այդ պատասխանատու եւ խիստ վտանգաւոր ձեռնարկը իրականացնել: - Դեռ ժամանակը չէ: Օր մը դուք ալ կ՛իմանաք մանրամասնութիւնը եւ կը զարմանաք ինծի պէս: L.- Հայերու Աստուածը դեռ կ՛ապրի: - Եւ պիտի ապրի, քանի հայ ժողովուրդը յուսահատած չէ: Մարդ երբեմն, կացութիւնը փրկելու համար, ակամայ կը ստիպուի վտանգել իր կեանքը, որպէսզի նախ՝ հաւաքականութեան մը շահերը պաշտպանէ, յետոյ այդ հաւաքականութիւնը գոնէ առժամապէս քաջալերէ եւ յուսադրէ: Ճի՛շդ այդ նկատումներով, հակազդելու համար վերջին օրերու յուսալքումին, խորհած էի գաղտնի մանկապարտէզ մը բանալ Պէզիրճուն Արտը աննշան փողոցին անծանօթ մէկ տունին մէջ: Այս մասին երկար խօսած եմ Շահէնին հետ, մանրամասնութիւններ առած եմ հայկական թաղերու մասին:Միակ վախս այն էր որ խնդիրը յայտնուելէ վերջ կը վտանգուի նախաձեռնողներուն կեանքը, այդ պատճառաւ չէի համարձակեր գործի ձեռնարկել: Քննելէ վերջ կրթական ծրագիր– կանոնագիրը եւ ծանօթանալով պատմական օրէնքի որոշ յօդուածներուն, կասկածներս փարատեցան: Այնքան ալ պատասխանատու գործ մը չէ՝ գաղտնի մանկապարտէզ մը բանալը: Օրէնքը կ՛ըսէ.- « Առանց արտօնութեան, թաղերու մէջ գաղտնի վարժարան բանալը խստիւ արգիլուած է: Անսաստողները կը դատապարտուին 50 ոսկի դրամական տուգանքի եւ վարժարանը կը փակուի անմիջապէս: Կրկնութեան պարագային տուգանքը կը տասնապատկուի եւ այլն: Հետեւաբար 50 ոսկի տուգանք պիտի վճարենք, եթէ իմացուի թէ գաղտնի վարժարան մը բացուած է պզտիկներուն համար: 50 ոսկիով պիտի յաջողինք՝ Ա.- Ա,բ, գ սորվեցնել մեր պզտիկներուն, որոնք այնքան ուշիմ են, որ կարճ ժամանակի մէջ պիտի կրնան գրել ու կարդալ: Բ.- Հակազդած պիտի ըլլանք կառավարական նոր սեղմումներուն եւ պիտի յաջողինք առժամապէս կեցնել գաղթի հոսանքը, որ շատ վտանգաւոր է: Մեզի կը մնայ գտնել վարժուհի մը եւ վստահեցնել զինքը թէ ոեւէ վտանգ չկայ, եթէ իր տրամադրութեան տակ ունենայ 50 ոսկի, որպէսզի գաղտնիքը բացուելու պարագային իսկոյն վճարէ տուգանքը: - Ուրիշ ելք չկայ, սիրելի՛ Շահէն: Զոհողութիւն մը եւս ընելու է: Ըսէ՛ տեսնեմ, յարմար մէկը կա՞յ որ 30—40 պզտիկներ կարենայ կառավարել: - Խնդիրը զոհողութեան վրայ չէ, կը վախնամ որ կեանքդ վտանգուի: - Բանտէն անդին երթալիք տեղ չունիմ. իսկ այս ձեռնարկը այնքան ալ վտանգաւոր չէ որ մահուան դատապարտեն զիս. հետեւաբար մեզի կը մնայ դրամը գտնել եւ անմիջապէս խօսիլ վարժուհիին հետ, քանի որ սենեակը պատրաստ է կ՛ըսես:

- Տիկին «Թ.» եւ վարժուհի «Ա.» ոչ միայն 50, այլ եւ հարիւրաւոր աշակերտներ կրնան դաստիարակել: Ըստ իս, լաւ է որ խօսիք Տիկին «Թ.» ի հետ, անձամբ համոզէք զինքը, որ չվախնայ: Ան մեծ կարեւորութիւն կու տայ Ձեր խօսքին, որքան ալ արգիլողներ ու հակառակողներ ըլլան: - Ազնիւը կրնա՞յ լուր տալ իրեն, որ վաղը այցելութեան գայ ինծի։ - Անմիջապէս: -Պէտք է փորձել: Գործի յաջողութիւնը կախում ունի մեր վաճառականութենէն: Արագ շարժելու է՝ վտանգը կանխելու համար: 3 Մարտ, 1927 Նոր հրաման մը` տրուած դատական նախարարութենէն չարչարանքի նոր դարագլուխ մը բացած է բանտարկեալներու համար: Ասկէ ի վեր քար կոտրել եւ ճամբայ շինել կու տան բանտարկելաներուն: Գրասենեակն էի կէսօրէ վերջ . Ճեմիլը կը հսկեր աշխատանքներուն: Ցուրտ ու բուքին, անօթի ու ծարաւ թշուառներ , սուինաւոր զինուորներու հսկողութեան տակ, քար կը կոտրեն բանտին դրան առջև: Ղազի փաշային արձանը պիտի զետեղուի կառավարութեան եւ ոստիկան զօրաց հրամանատարութեան քարաշէն շէնքերուն առջեւ եւ բանտարկելաները քար պիտի կոտրեն Կազիի արձանին հրապարակը շինելու եւ ճամբաները կանոնաւորելու համար: ԿԻՒԼՇԱՆ— Աստուծոյ պատուհասին գայ այս ժողովուրդը, որ ազատի կողոպտիչներուն ձեռքէն: 75 միլիոն արձանի, 200 միլիոն պիւտճէ , 30 միլիոն գլխարկի, 50 միլիոն ալաֆրանկա հագուստի , չեմ գիտեր դեռ քանի՞ միլիոն կուսակալներու համար շինուելիք պալատներուն եւ անոնք կահաւորման տո՛ւր, հա՛ տուր, թո՛ւրք ժողովուրդ, մինչեւ որ հոգիդ ելլէ: ՐԷՃԷՊ- Շաքարին օխան Իտալիոյ մէջ կը գնուի 12 ղուրուշի եւ 5 ղրշ. ճանապարհածախքով կը հասնի Սամսոն: Եթէ 3 ղուրուշ շահով ծախուի, 20 ղուրուշով օխա մը շաքար կրնանք գնել: Մինչդեռ Սեբաստիոյ մէջ շաքարին օխան կարժէ 80 ղուրուշ: Նոյնն է քարիւղը. մէկ քիլօ շաքարէն կամ քարիւղէն 60 ղուրուշ մենաշնորհի տուրք գանձող կառավարութիւն մը՝ ի հարկէ արձաններ, պալատներ կրնայ կառուցանել: ՏԱՅԻ- Արձաններու դրամը ժողովուրդին գրպանէն պիտի ելլէ, որպէսզի ժողովուդը անձամբ յարգած ըլլայ իր մեծ Ղազին: ԱԼԻ ՀԱՅՏԱՐ- Կ՚ ըսուի թէ Գուրչունլու Եչիլ մզկիթը պիտի քանդուի՝ արձանի հրապարակր լայնցնելու համար: ՐԷՃԷՊ- Կազիին արձանը աջ ձեռքով ցոյց պիտի տայ Լիսէի շէնքը, ուր հիմը դրուած է Ազգային Ուխտին: Իհարկէ, պէտք է մէջտեղէն վերացնել մզկիթի մինարէն , որպէսզի Կազիին ձեռքը դէպի Լիսէ երկարի: Յուզուած են բոլորն ալ. առիթի կը սպասեն պոռթկալու համար: Բանտը ամենաապահով վայրն է՝ քաղաքական վիճաբանութեանց համար: Դուրսը նեղուողը, դառնացողը բանտ կը վազէ, որպէսզի սրտին մաղձը թափէ եւ քիչ մը թեւթեւցած տուն

դառնայ: Արձաններու համաճարակին յաջորդած է կուսակալանիստ ապարանքներ կառուցանելու նորոյթը։ Թուրքիոյ մէջ 63 քարաշէն մեծ ապարանքներ պիտի շինուին՝ 63 կուսակալներու համար։ Երկրի երկու երրորդ հողամասը կորսնցնող թուրք կառավարութեան սահմաննեը ընդլայնուած են մոգական գաւազանի մը ազդեցութեամբ, որուն շնորհիւ՝ փոխանակ վիլայէթներու թիւը պակսելու, 23-ը բարձրացած է 63-ի: Տիեզերական կայսրութիւն մըն է Թուրքիան, տարածութեամբ աւելի մեծ՝ քան Միացեալ Նաhանգները եւ աւելի բազմամարդ, քանի որ 63 վիլայէթներ ունի,- պիտի խորհէր մարդ, եթէ Թուրքիոյ մասին որոշ գաղափար չունենար: Եւ ապացուցանելու համար թէ գործնական ու արդիացած մարդիկ են թուրք վարիչները, ահա անոնք ձեռնարկած են կուսակալանիստ գոնաքներու կառուցման , որպէսզի կուսակալները բնակարանի նեղութիւն չկրեն Անատոլուի մէջ: Սեբաստիոյ կուսակալի տան շինութեան համար նախատեսուած է 120.000 ոսկի, որ պիտի հոգացուի պետական պիւտճէէն: Շէնքին հիմը դրուած ու պատերը բաւականաչափ րարձրացած են, բայց 'ըսուի թէ դրամը սպառած է: Պէտք պիտի ըլլայ փոխառութիւն կնքել ժողովուրդէն։ Պէտք է տան թուրքերը. պարտաւոր են տալ: Մենք շատ ենք տուած ու դեռ կու տանք: Քիչ մըն ալ իրենք թող վարժուին զոհաբերութեան: 5 Մարտ, 1927, Ցաւի Տուն Ահմէտը վերադարձած է Կեսարիայէն։ 8-րդ առաքումն ալ վերջացաւ յաջողութեամբ, 27 կեանքեր փրկուած են դժոխքէն, վաղուան հայրենիքին համար: Բայց եղածն ի՞նչ է որ, կաթիլ մը ջուր օվկիանոսէն: Նուարդին ղրկած երկրորդ ցանկը եւ օրը օրին շրջաններէն հասած ազատագրելիներու անունները պիտի չարձանագրեմ հոս. ինչ օգուտ անունները իրար ետեւէ շարելէն, երբ հնարաւորութիւն չունինք ազատագրելու այս թշուառ բեկորները։ Պարզ հետաքրքրութեան համար ըսենք թէ՝ մինչեւ այսօր, զանազան շրջաններէ որպէս ազատագրելի ներկայացուած որբ—որբուհիներու ընդհանուր թիվը 586-ի հասած է: Այսքանը առ ի տեղեկութիւն։ Անուանացանկերը պահենք որպէս փաստաթուղթ : Օր մը , այո՛, բախտաւոր օր մը, փոշիներու տակէն լոյս աշխարհ հանելու եւ մինչ այդ իսպառ կորսուածներու անունով պատասխանատուները խաչելու համար։ Վերջապէս յաջողեցանք կապ հաստատել արտասահմանեան հայրենակցականներու հետ: Ասիկա թէեւ վտանգաւոր, բայց անյետաձգելի անհրաժեշտութիւն մըն էր՝ գաղթը կազմակերպելու տեսակէտէն: Անցեալները նամակ մը ստացայ Նիւ Եորքէն, գրուած ամերիկաբնակ Սեբաստացիներու Վերաշինաց Հայրենակցական Միութեան կեդրոնական վարչութեան կողմէ եւ ստորագրուած «լիազօր ներկայացուցիչ» պ. Վ. Ակինեանէ: Այս որքա՜ն տիտղոս, Աստուած իմ: Երանի թէ գործածուած ածականներու մէկ չորրորդին չափ գործունէութիւն ցոյց տայ Հայրենակցականը եւ միջոցներ ձեռք առնէ՝ ազատագրելու համար միայն Սեբաստիոյ նահանգին մէջ գտնուող աւելի քան 7000 հայութիւնը , որուն ճշգրիտ

վիճակագրութիւնը պատրաստուեցաւ քանի մը օր առաջ: Սեբաստացիներու լիազօրը կը գրէ մեզ թէ՝ Հայրենակցականը սիրով իր վրայ պիտի առնէ վարժարանի ծախքերու գլխաւոր բաժինը, եթէ յաջողինք դպրոց մը վերաբանալ: Ուշ մնացիք, սիրելի՛ հայրենկիցներ. թուրքը ձեզմէ աւելի շուտ արթնցաւ: Ամերիկայէն՝ հոս, որպէս քաջալերանք կ'իմացնեն մեզ թէ՝ Հայաստանի մէջ Նոր Սեբաստիոյ հողը գնելու համար, սակարկութեան մտած են կառավարութեան հետ. հետեւաբար պէտք է սպասել որ սակարկութիւնը վերջանայ, քաղաքին տեղը որոշուի, տուներ շինուին եւ, ո՞վ գիտէ, 15 կամ 20 տարիէն, սեբաստահայերը փոխադրուին Նոր Սեբաստիա: Վա՜յ քեզ, դժբախտ սեբաստահայ, որ այսպիսի գուրգուրացողներ ունիս վրադ... Ո՛չ, հայրենակիցներ, ո՛չ: Այս ժողովուրդը սպասելու ուժ եւ կարողութիւն չունի . դանակը ոսկորին հասած է: Ըրէ՛ք անմիջականը, ինչ որ կրնաք ընել: Նոր Սեբաստիոյ վերացական պատմութիւնը փրկութեան միջոց չէ. նախ փրկեցէք բնակիչը, յետոյ կը խորհինք բնակարանի մասին: Աշխարհի չորս կողմերէն անհատ հայրենակիցներէ ստացուած նամակները երթալով կ՚աւելնան: Ուտելու, խմելու չէ՝ փոստի ծախք հասցնելու համար: Մէկը ծնողքը կը փնտռէ, ուրիշ մր զաւակը, երրորդ մը՝ գիւղէն կամ Հայրենիքէն տեղեկութիւն կ'ուզէ, մի՛շտ նոյն վերջաբանով. «Կը յուսանք որ բարի կ'ըլլաք պատասխանել մեր հարցումներուն» կամ «անհամբեր կը սպասենք պատասխանի»: Ամէն տարօրինակութիւն Ամերիկայէն ծնունդ կ՚առնէ: Իսկապէս տարօրինակութեանց եւ անակնկալներու երկիրն է Նոր Աշխարհը, ուր մարդոց խելքր շատ զօրաւոր կըլլայ՝ կանաչ տոլարներու ագդեցութեան տակ: Այսպէս, հայրենակից մը Ա. Կ. կը գրէ իր երկրորդ նամակին մէջ.«Տարրական քաղաքավարութիւնը կը պահանջէ որ անպատասխան չթողուք Ձեր հասցէին գրուած նամակ մը: Երկար սպասեցի, յուսալով որ պիտի գրէք : Այս երկրորդ եւ վերջին նամակս թող ըլլայ»: Անծանօթ հայրենակիցը նստած տոլարներու աշխարհը քաղաքավարութեան դաս կու տայ Սեբաստիոյ բանտը գտնուող թափաոականին, խորհելով, որ ինքն է միակ խելացին աշխարհի վրայ, որ խորհած է նամակ գրել ու հետաքրքրուիլ իր պարագաներով: Եւ ո՜վ գիտէ, գուցէ ան կը կարծէ, որ թափառականը ոսկիի հանքեր ունի բանտին մէջ, աջ ու ձախ կրնայ ծախսել եւ հետեւաբար կը սրտնեղի՝ երբ չստանար նամակին պատասխանը: Մէկը չկա՞յ Ամերիկայի մէջ ըսելու այդ խելացի Դաւիթին թէ՝ նամակի մը պատասխանելու համար 12 –50 ղուրուշ պէտք է, իսկ 12-50 ղուրուշը մեծ դրամ է Թուրքիոյ մէջ, ու մանաւանդ՝ նամակ գրողը միայն ինքը չէ: 8 Մարտ, 1927, Ցաւի Տուն Աքսորականներու նոր կարաւան մը ժամաներ է Սեբաստիա: Ատոնց արձանագրութիւնը լրացնելու համար, երէկ մինչեւ ուշ գիշեր աշխատեցանք Ճէմիլին

հետ, փակուած տնօրէնութեան գրասենեակը: Այսօր այցելութեան գացի նորեկներուն եւ կը վերադառնամ՝ յուզուած ու ընկճուած: Մալաթիոյ բանտին մէջ տեղի ունեցած բուռն ճակատամարտի մը ընթացքին սպաննուած են չորս պարագլուխներ եւ վիրաւորուած բազմաթիւ մարդիկ: Նոյն օրը ընդհարում մը տեղի ունեցած է քաղաքին մէջ, ոստիկան զինուորներու եւ յայտնի ընդդիմադիրներու միջեւ: Կռիւը այնքան բուռն եղած է, որ օգնական ուժ պահանջուած է զօրանոցէն ու մեծ դժուարութեամբ կարելի եղած է կարգը վերահաստատել, պատերազմի ճակատը ձգելով քսանէ աւելի սպաննուածներ եւ հարիւրաւոր վիրաւորներ: Նոյն օրը, բանտին մէջ թէ դուրսը, տեղի ունեցած կռիւները շփոթութեան մատնած են օրուան իշխանութիւնը, որ հեռագրաւ դիմած է Անգորա եւ պահաջած, որ արտօնուի բանտարկեալները տեղափոխել ուրիշ նահանգներ: Այսպէս, Մալաթիոյ կուսակալութիւնը խիստ միջոցներ ձեռք առած է՝ ընդդիմադիր շարժումը ճնշելու համար, եւ 346 բանտարկեալներ, շղթայի զարկած ճամբայ հանել տուած է դէպի Սեբաստիա: -Ի՞նչ էր շարժառիթը ժողովուրդի եւ ոստիկանութեան բախումին,- հարցուցի Իզօլիի շրջանը բնակող Աթմա աշիրէթէն քիւրտ Զէյնալին, որ Խարբերդ գտնուած միջոցիս միշտ այցելութեան կու գար իրենց աշիրաթապետ Մուստաֆա պէյին : - Ժողովուրդի մէկ մասը վարժուած չէ դեռ գլխարկ կրելու: Շատեր կը հաւաքուին մզկիթին կից սրճարանին մէջ եւ ֆէս կը դնեն գլուխնին։ Ոստիկանութիւնը կ'ուզէ արգիլել այդ: Ժողովուրդը կ'ընդդիմանայ: -Քանի մը ժամ ֆէս կրելու համար, արժէ՞ այդքան արիւն թափել : — Ֆէսը պատրուակ է, ցաւը ուրիշ տեղ է: Այսպիսի պոռթկումներ անխուսափելի են: Զէյնալ խօսեցաւ թուրք ընդդիմադիրներու կատարած գաղտնի աշխատանքներու եւ քիւրտերու հետ միանալով օրուան իշխանութիւնը տապալելու ծրագիրներու մասին: -Ձեր շրջանը գտնուած հայերու թիւը որքա՞ն է: -Մեր կողմերը հայ չկայ: Եղածներն ալ թրքացածներ են: Ասոնց թիւը 700-էն աւելի է: -Ինչպէ՞ս կ'ապրին: - Կը ծառայեն աղաներու մօտ. պարզ գերիներ են այդ թշուառները եւ կը չարչարուին օրն ի բուն: Անոնց մեծամասնութիւնu մոռցած է ինքնութիւնը: Երբեմն այնպիսի ցաւալի դէպքեր կը պատահին, որ մարդուս արիւնը կը սառի: - Կը սպաննե՞ն: -Երանի թէ բոլորը մէկ անգամէն սպաննեն, փոխանակ այսպէս գերութեան մէջ պահելու: Քանի մը ամիս առաջ մեր ծառաներէն մէկը, որ փոքր տարիքէն կը գտնուի մեր մօտ եւ մոռցած է ինքնութիւնը, լեռը կը հանդիպի խաշնարած քրտուհիի

մը: Առաջին տեսութեամբ կը սիրահարին իրարու: Տուն վերադարձին, Մստօն կը խնդրէ եղբօրմէս, որ իր տարիներու ծառայութեան փոխարէն, ամուսնացնէ զինքը սիրած աղջկան հետ: -Երկու֊քս ալ հաւատարմութեամբ կը ծառայենք ձեր տունը առանց վարձքի, մինչեւ մեր կեանքին վերջը. բաւ է որ ապրինք միասին,- կ'աղերսէ սիրահար տղան, եւ կը թախանձէ որ երթան աղջկան ձեռքը խնդրելու: - Եղբայրս շատ կը սիրէր այս որբ տղան. չի մերժեր խնդրանքը եւ ձի նստած կ'երթայ մօտակայ գիւղը աղջիկտեսի: Աղջկան պաշտպանը, որ խնամի է մեզի, եւ լաւ կը ճանչնայ Մստօն, առանց առարկութեան կ'ընդունի եղբօրս առաջարկը եւ նոյն օրը կը խմեն նշանի շէրպէթը: Բայց եղբայրս՝ որպէս փորձառու մարդ, կը հետաքրքրուի աղջկան անցեալով, ծագումով, որպէսզի չդժբախտացնէ իր հաւատարիմ ծառան: -Ո՞րտեղացի է մեր հարսնցուն,- կը հարցնէ Ուսէն աղային: -Լավ տունէ է, խնամի, նինա մօր զաւակ է: Առնողը չի խաբուիր,- կը պատասխանէ աղջկան տէրը եւ կ'աւելցնէ. եղբայրս՝ Վէլին, Խարբերդէն բերած է ուրիշ քանի մը որբերու հետ: - Կը յիշէ՞ ծնողքին անունը: - Եղբայրս կը ճանչնայ Ուստա Սէրգիսը, որ պատուաւոր մարդ եղած է, հալը վախթը տեղը: - Թաշճի՞ Սէրգիսը : - Այո՛: -Ես ալ շատ լաւ կը ճանչնամ զինքը,- կը պատասխանէ եղբայրս ու կը վերադառնայ գիւղ: Մէկ երկու ամիս վերջը հարսը բերինք տուն, առանց նիքեահ (պսակ) ընելու, որովհետեւ մեր Մստօն ալ ուստա Սէրգիսին տղան էր եւ երկու սիրահարները քոյր եւ եղբայր էին, տարագրութեան ժամանակ կորսնցուցած իրար ու մոռցած մէկզմէկ: -Դուն քոյր ունէի՞ր, Մստօ՛, հարցուցի իրեն, երբ եղբայրս պատմեց ամէն ինչ: -Ունէի, աղա, պզտիկ քոյր մը ունէի, բայց կորսուեցաւ: -Եթէ օր մը տեսնես զինքը, կը ճանչնա՞ս : - Հարկաւ կը ճանչնամ. եղբայր մը ինչպէ՞ս կը մոռնայ իր քոյրը: - Այ քեաֆիր (անօրէն), սիրած աղջիկդ, որուն հետ պիտի ամուսնանաս այսօր, հարազատ քոյրդ է, ըսի։ Խեղճ տղան ինկաւ ուշաթափ։ Նշանածը՝ որ կինը պիտի ըլլար Մստոյին, նոյնպէս խոյացավ եղբորը վրայ ու առաւ զայն բազուկներուն մէջ ճչալէն ու հեկեկալէն. «Արթնցի՛ր, Մստօ՛, քոյրդ եմ, սիրած աղջիկդ՝ որ ալ պիտի չբաժնուի

քեզմէ»: Պատկերը այնքան սրտայոյզ էր որ բոլորս՝ հաւաքուած քոյր եւ եղբօր շուրջը, անոնց հետ արտասուեցանք դառնօրէն, ու մենք ալ մեր կարգին անիծեցինք ճակատագիրը, որ քոյր մը եղբօր հետ ամուսնացնելու չափ անգութ խաղերով կը չարչարէ այս դժբախտները,- վերջացուց իր խօսքը բանտարկեալ Զիւլֆին, յուզելով ներկաները: -Ի՚՞նչ եղան երկու սիրահարները, հարցուցի ընկճուած: - Երջանիկ են ու կ'ապրին միասին, փառք տալով նախախնամութեան, որ վերջապէս գտան իրար: -Կարելի չէ՞ Պոլիս ղրկել քոյրն ու եղբայրը։ -Երկուքն ալ՝ իմանալէ վերջ թէ հայ են իրենք, այլեւս միակ մտահոգութիւն մը ունին, այդ ալ հայերու մէջ ապրիլն է : Երկուքն ալ կորսնցուցած են իրենց նախկին զուարթութիւնը, մելամաղձոտ են եւ կը մտածեն հեռանալու մասին: Եթէ կրնաք իրենց ճանապարհածախքը հոգալ, ես կը գրեմ եղբօրս, որ ճամբու դնէ երկու որբերը: Ա՜խ , անիծապա՛րտ դրամ, մինչեւ ե՞րբ գերիշխանութեանդ տակ պիտի պահես տիեզերքի մարդկութիւնը: Եղբայրը սիրահարած քրոջը, ամուսնութեան պահուն՝ նշանածը հոգեփոխուած քրոջ: Այդ երկու դժբախտները կ'ուզեն ազատագրուիլ այս դժոխքէն, ու չեն կրնար ճանապարհածախք մը գտնել։ Արձանագրէ, ա՛յ թափառական, արձանագրէ՛ այս ողբերգութիւնն ալ՝ հազարաւորներու կարգին ու դիմացիր, եթէ պողպատէ սիրտ ունիս…

12 Մարտ, 1927, Ցաւի Տուն 35 պզտիկներ կը յաճախեն մանկապարտէզ: Ահա ամենամեծ հըրճուանքը որ զգացի վերջին օրերու տառապանքներուս մէջ: Գաղտնի դպրոցի բացումը կատարուեցաւ մեծ դժուարութեամբ, բայց փաստը այն է, որ դպրոցը բաց է, հակառակ պետական արգելքներու: Պզտիկներուն ծնողները տուգանքի համար տրամադրեցին 50 ոսկի: Առայժմ չենք կրնար աւելցնել թիւը պզտիկներուն, որոնք իբր թէ խաղալու կ'երթան այսինչ կամ այնինչ փողոցը ու առանց նշմարուելու կը մտնեն ներս: Գիտէ՞ք թէ որքա՜ն հաճելի է արգիլուած պտուղը: «Տղաքը կու գան հրճուանքով, նոյնիսկ չեն ուզեր ճաշելու համար տուն երթալ» , — դիտել տուաւ վարժուհին , որ եկած էր խնդրելու ,որպէսզի Պոլսէն քերականներ բերել տամ: 25 Մարտ , 1927, Ցաւի Տուն Նոր եւ անսպասելի վտանգ մըն ալ անցուցինք քիչ առաջ. Բարեբախտաբար խղճի եւ բանականութեան տէր մարդու մը հետ գործ ունեցած ենք: Պարագայ մը որ շատ հազուագիւտ է թուրքերուն մէջ։ Մեղրիկեանի աղջիկը ազատագրելու մղձաւանջը խռոված էր հանգիստս՝ իրեն

ծանօթանալէս ի վեր: Նոյն օրը գրած էի Պատրիարքարան եւ խնդրած որ քահանային հասցէով50ոսկի ղրկուի, որպէս փրկանք վատակաւոր ուսուցչի մը չափահաս որբուհին ազատագրելու: Միւս կողմէ յայտարարութիւններ տուած էի թերթերուն, փնտռելու համար Իգպալի կորսուած քոյրը, որ ո՜վ գիտէ, մեոած է թէ կ'ապրի, եւ կամ ով կրնայ երաշխաւորել, թէ ան ալ դժբախտ մը չէ՞ քրոջը նման: Թերթին մէջի փնտռտուքը կարդալէ վերջ, կտրեցի եւ թուրքերէն նամակ մը գրելով փնտռտուքը ներփակեցի եւ ղրկեցի Պոլիս, խնդրելով, որ նամակը ընդօրինակուելէ վերջ փնտռտուքով միասին, Պոլսէն փոստին յանձնուի, քահանային հասցէով : Նամակը ուղղուած էր տեղւոյս քահանային: Իբր թէ Մեղրիկեանին մեծ աղջիկը՝ կարդալով փնտռտուքը, կը խնդրէ քահանայէն, որ դիմէ քրոջը պաշտպան Մստաֆա պէկին, եւ քոյրը ազատագրելով ղրկէ Պոլիս: Հասցէ՝ Բանկալթի, Զիմէն փողոց, թիւ 12, Պոլիս: Քահանան, անտեղեակ անցուդարձէն, նամակը ղրկած էր ինծի, կարծիքս առնելու համար: Ուրախացայ որ գործը յաջողութեան մէջ է: Նամակը ծանօթ կնոջ հետ ղրկեցի պէյին, որ պատասխանած է թէ՝ հագուստ, ճերմակեղէն պատրաստելէ վերջ, քանի մը օրէն աղջիկը կը յանձնէ քահանային, ու ճամբու դրած է հայ կինը: Անհամբեր կը սպասէի, որ մարդը կատարէ իր խոստումը, իսկ Պատրիարքարանը փութացնէ դրամը: Դժբախտաբար երկուքն ալ կը տանջէին զիս: Այս սիրահատնումներով կը սպասէի մէկուն կամ միւսին պատասխանին, երբ ծերունի թուրք մը ներկայացաւ ինծի ու ըսաւ տիրական ձայնով.

-Ծանօթանանք, X—եան էֆ. : Ես թուրք բանակի համեստ ծառաներէն, հանգստեան կոչուած Մոստաֆա՝Իգպալի պաշտպանը: Մարդը եկած էր առանձին: Խիստ շեշտ մը կար իր ձայնին մէջ: Կասկածը սկսաւ կրծել սիրտս, բայց՝ առանց պաղարիւնութիւնս կորսնցնելու, պատասխանեցի .

- Շատ ուրախ եմ ծանօթանալուս Ձեզի հետ: Կը հաճի՞ք ըսել թէ ինչ բանի կը պարտիմ Ձեր այցելութեան պատիւը: Հրաւիրած էիք զիս, ու ահա եկայ:

-

-Թիւրիմացութիւն մը ըլլալու է. ես հրաւիրած չեմ Ձեզ, մանաւանդ առաջին անգամն է որ կը ծանօթանանք: -Ինծի նայէ, X—եան էֆ.ի, մէկ կողմ դնենք սա ձեւական պաշտօնականութիւնը: Խօսինք ազատ ու համարձակ, առնական մարդոց պէս:Մի՛ կարծէք որ ես լուր չունիմ անցած դարձածէն. հետեւաբար, ուրանալու պէտք չկայ: Քանի մը հարցումներ պիտի ուղղեմ Ձեզի: Ստանալէ վերջ Ձեր պատասխանները, պիտի բացատրեմ թէ ինչո՞ւ եկած եմ: Ուրեմն պատասխանեցէ՛ք՝ առանց քաշուելու. նկատելով որ Ձեր դիմացինը շատ թէ քիչ դաստիարակութիւն տեսած է եւ Ձեր կարծածին չափ մոլեռանդ չէ: -Դժբախտաբար, չեմ հասկնար Ձեր միտքը:

- Իրա՞ւ կ'ըսէք. զարմանալի բան: Դուք լուր չունի՞ք որ հայ աղջիկ մը որդեգրած եմ: -Կը ճանչնամ զինքը: -Փափաքա՞ծ էք ազատագրել զինքը: -Ինքը եկած էր խնդրելու, որ թերթերուն մէջ փնտռել տամ քոյրը: - Եւ դուք կատարեցիք իր խնդրանքը: Քոյրը գտնուեցաւ Պոլսոյ մէջ եւ ազատագրել իր քոյրը, այնպէս չէ՞:

կ'ուզէ

-Իմացայ որ քոյրը գտնուած է եւ ուրախացայ: - Կը վստահացնեմ Ձեզ թէ՝ երբեք սրտնեղած չեմ Ձեզի դէմ: Ընդհակաոակը, աւելի շատ ուրախացայ՝ երբ տեսայ որ դուք շեշտուած ազգայնական մըն էք, ու բանտին մէջ անգամ կը կատարէք Ձեր ազգասիրական պարտականութիւնը: Ըսի Ձեզի թէ նեղմիտ մարդ չեմ, կը գնահատեմ արժէքները, ինչ ազգի ալ պատկանին: Եթէ դուք թուրքի մը անունով ներկայանայիք ինծի եւ քծնէիք, ես պիտի նողկայի Ձեզմէ, որովհետեւ մէկը որ իր ազգային դիմագիծը չի պահեր, եւ լաւ երեւնալու համար կ'ուրանայ իր ազգութիւնը, ինծի համար անարժէք անասուն մըն է: Ամէն մարդ պահելու է իր ազգային ծագումը եւ աշխատելու է օգտակար ըլլալ պատկանած ազգին, որովհետեւ այսօր թուրք եմ ըսող քծնող մէկը՝ վաղն ալ յոյն եմ կ՝ըսէ: Չեմ գիտեր թէ կըրցի՞ հասկցնել միտքս: -Կատարելապէս: -Շա՛տ լաւ: Ուրախ եմ որ պատասխանեցիք բոլոր հարցումներուս, առանց վերապահութեան, բացի վերջին նախադասութենէն որ ըսիք. «Իմացայ որ քոյրը գտնուած է եւ ուրախացայ»: Կը հաճի՞ք ըսել թէ՝ ո՛ւր է քոյրը եւ ինչպէ՛ս գտնուած է: - Իմացայ որ կարդացած է թերթերու փնտռտուքը եւ հետաքրքրուած: - Ծիծաղելի է: Չեմ ուզեր վշտացնել Ձեզ, որովհետեւ Ձեր սիրտը վիրաւոր է արդէն: Պիտի չստիպեմ որ սուտ խօսիք, որովհետեւ ստելը լաւ բան չէ: Հետեւաբար, մտիկ ըրէք թէ ի՞նչ պիտի ըսեմ Ձեզի եւ ինչո՞ւ եկած եմ հոս, պայմանով, որ չփորձէք արդարացնել ինքզինքնիդ: Քոյրը գտնելու խաղը կազմակերպուած է այս սենեակին մէջ եւ կարծեցեալ քոյրը գտնուած է այս սեղանին վրայ դրուած նամակին մէջ, որը ղրկուած է Պոլիս ու ընդօրինակուելէ վերջ ուղարկուած հոս: Պէտք է խոստովանիլ թէ մեծ համարձակութիւն է, բայց մի կարծէք որ Մուստաֆան ապուշ մըն է։ Քահանային գրուած նամակը ստացայ եւ հագուստ շինել պատրուակելով գրեցի Պոլսոյ ոստիկանութեան: Խնդրեցի որ քննեն ու հասկնան թէ ցոյց տրուած տունը ո՞վ կը բնակի: Ոստիկանութիւնը պատասխանեց անմիջապէս: Ու ես եկայ իմաց տալու Ձեզի, որ չփորձէք ուրիշ անգամ խաղի բերել զիս: Աղջիկը կը յանձնեմ այն ատեն միայն, երբ քոյրը գտնուի: Իսկ քրոջը գտնուելուն վստահ ըլլալու համար, պէտք է տեսնեմ նկարը, որովհետեւ կը ճանչնամ զինքը»:

Մարդը մեկնեցաւ՝ խոր մտատանջութեան մատնելով զիս: Խաղը՝ որ կազմակերպած էի առանց մէկու մը իմաց տալու, ձախողեցաւ անակնկալօրէն։ Ինչպէ՞ս պիտի գտնեմ կորսուած քոյրը եթէ նոյնիսկ կ'ապրի: Ահա անհոգութեան եւ անտարբերութեան դժբախտ զոհ մըն ալ: Պատրիարքարանը չկրցաւ ղրկել սպասուած գումարը: Հայրենակցականները չպատասխսանեցին գրուած նամակներուն: Որո՞ւ համար զոհուած են Մեղրիկեանը եւ բոլոր Մեղրիկեանները: Ա՞յս ազգին, որ 25 տոլար չուզեր տրամադրել՝ նահատակ գործիչի մը սրտահատորը փրկելու համար թրքական հարէմէն: Մարդը սպառնաց ու մեկնեցաւ: 4 Ապրիլ , 1927, զնտանի խցիկէս, Սեբաստիա

Զինուորական Ատեանի բանտ,

Թառումառ ըրին վերակազմած բոյնս, ուր ծուարած էի Շահինեանի հետ ու կը տառապէի ես ինծի՝ ցեղիս խաչուած բեկորներուն կսկիծը սրտիս մէջ: Թոյլ չտուին որ մնամ մտածումներուս հետ միս մինակ , շարունակեմ աշխատիլ կաթիլ մը արցունք սրբելու, թշուառի մը վիշտը սփոփելու գերագոյն հաճոյքին համար: Եազլի քօվուշն ենք նորէն: Տնօրէնը՝ չդառնացնելու համար զիս ընդդիմացաւ հրամանատարի պահանջին, եւ փոխանակ Կեդրոնական բանտ տանելու, իր պատասխանատուութեան տակ Զինուորական Ատեանի բանտի ալաճայէն դուրս, կարտիաններու սենեակին կից, մեր նախկին քօվուշը փոխադրել տուաւ մեզ: Եւ որպէսզի չնեղուինք եւ կամ չառարկուի թէ երկու հայերուն մեծ քօվուշ մը տրամադրուած է, մինչ բանտարկեալները պառկելու տեղ չունին, մեր քօվուշը փոխադրել տուաւ Քէլ Հօճան, Ճէմիլը, Ղայատիպլի Հասան աղան, եւ քանի մը օր առաջ բանտարկուած պուլկարացի նշանաւոր Ահմէտ Հիլմին: Եաղլի քօվուշին անունը՝ Մտաւորականներու քօվուշի փոխած են բանտարկեալները, եւ Քէլ Հօճան կը նկատեն մեր քօվուշի ծառան, որովհետեւ հսկայական հարստութեան տէր այս մարդը ամէն օր պիտի սպասէ որ մենք մեր թէյը խմենք ու ինք աւելցածը առնէ ու խմէ: Հիլմին պէյ ծնած է Պուլկարիոյ Խասքօւօ քաղաքը, ուսումը առած է Պոլսոյ Զինուորական Վարժարանը, ապա աւարտած է իրաւաբանական դպրոցը, եւ որպէս ընդհանուր դատախազ պաշտօնավարած է Արեւելեան Նահանգներու մէջ: Վերջերս՝ առանց Բարձրագույն Ատեանի որոշումը առնելու, ձերբակալման հրամանգիր հանած եւ անմիջապէս բնատարկել տուած է Երզնկայի կուսակալն ու ոստիկան զօրաց հրամանատարը: Եւ այդ եղած է իր դժբախտութեան պատճառը: Չափազանց սրտնեղ, յայտնի ընդդիմադիր, գործերուն մէջ անկախ, բնաւորութեամբ խիստ ու ծայր աստիճանի համարձակախօս այս մարդուն գրիչը սարսափի մատնած է պետական շրջանակները: Երէկ դատական նախարարութեան ղրկած ամբաստանգրով «գողերու, անպատիւներու, շան նման քծնող ստրուկներու հետ գործակցողները նոյն գաղափարի մարդիկ են. ես եկած եմ ծառայելու հայրենիքիս, ոչ թէ ստրկանալու ձեր առջեւ եւայլն» գրած էր ու երբ դիտել տուի թէ՝ - Հիլմի՛ պէյ, սխալ է

ձեր ստորագրութեան տակ նման ծանր բառեր գործածել

նախարարի մը հասցէին, պատասանեց՝.

- Ան եւ իր նմանները շատ լաւ կը ճանչնան Հէլմին: Անոնք վստահ են որ զնտանի սպառնալիքներով չեն կրնար լռեցնել զիս: Ըսածներս կրնամ հաստատել փաստերով: Կը գրեմ որ դատի տան զիս: Բայց այդ չօպանը, որ դատական նախարար եղած է, զիս դատի տալու չափ հոգեկան քաջութիւն չունի: Մահմուտ էսատը ո՜ւր, դատական նախարարութիւնը ո՜ւր: Ան լաւ քէօչէկ կրնայ խաղցնել՝ իր պաշտպան Կազիին պէս: -Ինչ որ ալ ըլլայ, Ձեր շահը կը պահանջէ լռել: - Ինկածները եւ ստրուկները միայն կը լռեն: Ես աւելի նախատական նամակներ գրած եմ Կազիին, բայց Ձեր ըսածին պէս, անորմէ կը պահանջէ լռել. իսկ ես ակնկալութիւն մը չունիմ այս պօշ հէրիֆնէրէն. թող ընեն՝ ինչ որ կրնան ընել : Հէլմին փոթորկած է եւ իրաւունք ալ ունի: Ուղղամիտները եւ համարձակ խօսողները տեղ չունին այս երկրին մէջ, ուր կեղծիքը, դաւն ու ինթրիկը կը տիրապետեն սանձարձակ: Զնտան փոխադրուիլս անակնկալ մը չէր ինծի համար. կը սպասէի աւելի ծանր հետեւանքներու եւ գուցէ պատահի անխուսափելին, քանի որ հրամանատարի մը նման զօրաւոր թշնամի մը ունիմ դիմացս: Վեց օրէ ի վեր պահած էի օրագիրս ճէմիլի սնտուկին մէջ. չէի համարձակեր գրիչս ձեռք առնել, որովհետեւ ստեղծուած կացութիւնը խիստ ծանր եւ յուսահատական էր: Ահա պատճէնը այն տեղեկագրին, որ ղրկուած է ներքին գործերու նախարարութիւն՝ «ճզմելու համար օձին գլուխը»: Այդ տեղեկագրի պատճէնը ստանալէ վէրջ պարզուեցաւ զնտան փոխադրուելուս գաղտնիքը, եւ այժմ կը սպասեմ հրամանին գործադրութեան: Ոստիկան—զօրաց պաշտօնատան մէջ մեր հաշւոյն ծառայող գաղտնի թղթածրարներու պաշտոօնեայ «Շ»- ն ղրկած էր ինծի պատճէնը այն տեղեկագրիև, որ հրամանատարը ներկայացուցած էր կուսակալութեան, ղրկուելու համար ներքին գործերու նախարարութիւն: Հրամանատարը իր տեղեկագրին մէջ կ'ըսէ - «Հայրենիքի դաւաճաններէն X—եան անուն հայ մը, որ Պոլսոյ մէջ ձերբակալուած էր իբրեւ հայ եւ քիւրտ անկախութեան կոմիտէի անդամ, եւ Արեւելեան Անկախութեան Ատեանի կողմէ 15 տարի շղթայակիր բանտարկութեան ու 101 տարի բերդարգելութեան դատապարտուած, երկու տարիէ ի վեր կը գտնուի Սեբաստիոյ բանտը: «Յիշեալ խայինը իր հնարամտութեան շնորհիւ յաջողած է բարեկամանալ բանտի թէ դուրսի պաշտօնեաներուն հետ եւ անոնց միջոցաւ ազատիլ բանտի սեղմումներէն: Դաւաճանը, օգտուելով թուրք պաշտօնեաներու բարեկամութենէն՝ փոխանակ երախտապարտ ըլլալու, որ առանձնաշնորհեալ դիրք մը կը վայելէ բանտին մէջ, սկսած է նոր դաւեր լարել կառավարութեան դէմ: «Այսպէս, ան բարեկամացած է ընդդիմադիր պետերու, որոնք ամէն օր կու գան դաւաճանին սենեակը, որ բանտէն դուրս, առանձին շէնք մըն է, եւ կը խորհրդակցին միասին: Հակառակ ձեռք առնուած ամենախիստ միջոցներուն, կարելի չեղաւ սահմանափակել դաւաճան հայուն տրուած առանձնաշնորհը եւ զայն փոխադրել

Կեդրոնական բանտ: « Բանտի բժիշկը, տնօրէնը, նոյնիսկ դատական պաշտօնեաներ կը գտնուին անոր ագդեցութեան տակ: Այնպէս որ աննկատ կը մնան իմ բոլոր դիտողութիւններս: Վերջերս կատարուած քննութեամբ ստուգուած է, որ դաւաճանին տրամադրուած շէնքը վերածուած է ընդդիմադիրներու օճախի եւ հայկական հաւաքատեղիի մը, ուր կու գան խորհրդակցիլ հայեր, քիւրտեր, չէրքէզներ եւ թուրքեր: Այս ընթացքը շարունակուելու պարագային՝ ոստիկան զօրաց հրամնատարութիւնը իր վրայ չառներ ոեւէ պատասխանատուութիւն, եթէ վաղը նոր ապստամբութիւն մը ծագի այս նահանգին մէջ: «Ամէն պարագայի տակ պէտք է ճզմել օձին գլուխը եւ քաշել թունաւոր ատամները, քանի վտանգը ծաւալած չէ: Այս բոլորը յանձնելով ձեր ուշադրութեան՝ կը խնդրեմ որ արտօնէք զիս ամենախիստ պատիժներու ենթարկել յիշեալ դաւաճանը եւ անոր մեղսակից պաշտօնէութիւնը: Եթէ հնարաւոր չէ տեղւոյն վրայ կարգադրել գործը, թող արտօնուի փոխադրել զինքը Շապին Գարահիսարի բանտը: Այսպիսով կանխած կ'ըլլանք անխուսափելի վտանգ մը» : Եւ դեռ կարգ մը բարբաջանքներ, իբր թէ ես գաղտնի կազմակերպութիւններ հիմնած եմ՝ պետական հարուած կազմակերպելու նպատակով եւ այլն: Տեղեկագիրը դեռ կուսակալին չյանձնուած, պատճէնը ունէի սեղանիս վրայ, այնպէս որ՝ առանց ժամանակ կորսնցնելու, պահեցի օրագիրս, նոր ստացուած վիճակագրական թիւերս ու զանազան նամակներ, եւ վազեցի գրասենեակ: -Կը հաճի՞ք ինծի բարի վարուց վկայական մը տալ, թէ ինչպէ՞ս ապրած եմ բանտարկուելէս ի վեր,- ըսի Տնօրէնին: -Ինչ խորամանկութիւն ես մտածեր նորէն։ - Պատժական նոր օրինագիրքին մէջ գտայ յօդուած մը, որ կ'ըսէ թէ՝ այն բանտարկեալները, որ արժանացած են բանտի պաշտօնէութեան գնահատանքին եւ լաւ անցեալ մը ունեցած են բանտին մէջ, կրնան օգտուիլ ապագայ կարգադրութիւններէ, որոնք պիտի ըլլան այդպիսիներու նկատմամբ: – Եթէ պահանջուի, տասը վկայական կու տանք : Կրնա՞ք երաշխաւորել թէ վաղը ուրիշ մը պիտի չգայ Ձեր տեղը: Ես կը փափաքիմ որ ամէն Տնօրէն պաշտօնապէս յայտնէ իր կարծիքը: Եւ կարծեմ բանտի ներքին կանոնագիրն ալ որոշ յօդուած մը ունի այս մասին, այնպէս որ, ոեւէ անպատեհութիւն չկայ՝ վկայական մը տալուն մէջ: – Ո՛չ մէկ անպատեհութիւն. նոյնիսկ կրնաս խմբագրել անձամբ եւ ստորագրել տալ մեզի, եթէ այդ է ուզածդ։ Ճէմիլին պատրաստել տուի բնագիրը, իսկ Կիւլչանը մաքուրի առաւ պաշտօնական թուղթի վրայ թէ ՝ «X—եան էֆ . 1925 Հոկտ. 7—էն ի վեր կը գտնուի

Սեբաստիոյ բանտը. պաշտօնէութիւնը վերջին ծայր գոհ է իրմէ: Ան ձրիաբար կը պաշտօնավարէ բանտի վարժարանին մէջ եւ բարոյական դասեր կու տայ բոլոր բանտարկեալներուն: Տնօրէնութիւնս կը հաստատէ թէ X—եան էֆ. առաջին բանտարկեալն է, որ իր համեստ բնաւորութեամբ, իր քաղաքավարութեամբ եւ բարի վարքով օրինակելի ու դաստիարակիչ ընթացք մը ունեցած է բանտին մէջ, ինչ որ գնահատուած է անխտիր ամբողջ պաշտօնէութեան կողմէ»: Ստորագրել եւ կնքել տալէ վերջ, գրպանս դրի այս փաստաթուղթը՝ ի պահանջեալ հարկին հակազդելու համար հրամանատարութեան ամբաստանագիրը: Անհամբեր կը սպասէի կուսակալութեան հրամանին եւ ձեո֊ք առնելիք միջոցներուն: Երկար չսպասեցի. յաջորդ օրն իսկ ի «զարմացումն» կարկամեալ Տնօրէնին, խիստ հրամանագրով մը կը պահանջուէր փակել վիլլան եւ բանտ փոխադրել հոն գտնուողները, առանց տատանումի: Տնօրէնը՝ անտեղեակ ներքին անցուդարձերէն, աոաջին օրը չգործադրեց հրամանը, խորհելով որոշ կարգադրութիւն մը ընել, բայց երկրորդ օրը նոյն հրամանին կրկնութիւնն աւելի խիստ լեզուով, հրամանատարութեան կողմէ, հարկադրեց Տնօրէնը որ գլուխը ծռէ: Տայի յուսալքուած եկաւ հաղորդելու մեզ տրուած որոշումը եւ խնդրել մեզմէ որ ներողամիտ ըլլանք, քանի որ իրենք լուր չունին եղած կարգադրութենէն: - Ի՞նչ կայ մտահոգուելու, սիրելի Տայի, մենք բանտարկեալներ ենք, կրնան վարուիլ մեզի հետ՝ ինչպէս որ ուզեն։ -Բայց որոշ պատճառ մը չկայ: - Ոստիկանութեան գործը ըլլալու է: - Ա՜խ այդ սրիկան: – Թող ինքը ամչնայ ըրածէն: - Անպատիւ մարդիկը ամօթ չունին: Պատուաւոր մարդու գո՞րծ է, պայքար մղել բանտարկեալի մը դէմ: - Ճակատագրական է, Տայի. պէտք է տառապիլ: Ո՞ւր պիտի փոխադրէք մեզ : - Անոնք կը պահանջեն որ Կեդրոնական բանտ տանինք, բայց Տնօրէնը բարկացաւ պնդելու թէ ներքին կարգադրութեանց միջամտելու իրաւունք չունին, քանի որ ինքն է պատասխանատուն: Որոշեցինք ձեր նախկին քօվուշը տրամադրել ձեզի: Հոն պիտի բնակին նաեւ Ճէմիլն ու Ահմէտ պէյը: Հոն նոյնքան ազատ կ'ըլլաք ու կը տեսնուիք այցելութեան եկողներու հետ: - Կարեւորութիւն չունի, վարժուած ենք այլեւս: Կ'երթանք ուր որ առաջնորդեն մեզի, ըլլայ զնտան թէ դէպի կախաղան, քանի որ ծնած ենք տառապելու համար : Տային մեկնեցաւ յուզուած ու ընկճուած: Կարտիանները եկան որ փոխադրեն մեր անկողինները հոս, ուր կը բնակինք քանի մը օրէ ի վեր: Գոհ պիտի ըլլամ այսքանով, եթէ նոր անակնկալներ չպատահին. հրամանատարը որոշած է ամէն գնով «ճզմել օձին

գլուխը», հետեւաբար կեանքս վտանգի տակ է: Տեսնենք, ի՞նչ պիտի պատասխանէ ներքին գործերու նախարարը. Է՜հ, ինչ կ'ուզէ թող պատահի. որքան շուտ` այնքան լա՛ւ: 6 Ապրիլ , 1927 , զնտան֊ի խցիկէս

Երկու օր է որ կրկին բանտարկուած է Համամճի օղլու իլհամի պէյը: Այս մարդուն մէկ ոտքը դուրսն է, միւսը` բանտէն ներս, կարծես չի կրնար բաժնուիլ բանտէն: -Ի՞նչ ունիս նորէն, Իլհամի պէյ. ինչո՞ւ բանտարկեցին քեզ,հարցուցի երէկ: Ներսը աւելի ապահով ու հանգիստ է դուրսէն. շատեր այս տեղի ազատ խօսակցութեան կարօտը կը քաշեն: Փոխանակ դուրսը լուռ մնալու, լաւ է որ բանտին մէջ խօսինք ազատ: - Ո՞րքան ժամանակ հիւր պիտի մնաք մեզի: - Հազիւ 3 ամիս: - Չէ՞ք ուզեր բնակիլ մեզի հետ: - Ո՛չ, ես պիտի երթամ էսրարքէշնեբու քօվուշը. տղաքը կարօտցած են զիս: Եթէ դժոխքին խորն ալ գտնուինք, նախանձողներ պիտի ունենանք մեր վիճակին: Անոնց աչքը չի տանիր որ երկու հայ բնակինք մէկ սենեակի մէջ, ու կը պայթին՝ երբ կը տեսնեն որ հոս ալ կարգ կանոնի դրած ու կահաւորած ենք շքեղ կերպով: Բոլորս ալ մահճակալներ ունինք՝ պառկելու համար: Գետինը փռած ենք նոր կարպետներ, ու մէջտեղը ծածկած գորգով: Գրասեղան, ճաշասեղան, եւ ինչո՞ւ չէ, նարտի մըն ալ, որ արգիլուած է բանտին մէջ: - Մարդը շատ լեցուած է ձեզի դէմ, -դիտել տուաւ Իլհամի, մահճակալիս վէրայ նստած թէյ խմելու ժամանակ: – Ո՞վ: - Տիվրիկցի Քեազիմը: - Գայմագամ պէ՞յը, որ ամէն օր կու գա հոս թէյ խմելու: - Այո՛, այդ իժի ձագը: - Եւ ինչո՞ւ: - Չարութեան եւ նախանձի արդիւնք: Խորհելով թէ չեն

թոյլատրած որ ձեր

քօվոլը մնամ, սիրտս շահելու եւ լաւ մարդ երեւալու համար, գիշերը մօտեցաւ ինծի ու ըսաւ.

- Վաղը պիտի դիմեմ կուսակալութեան, բողոքելու համար եղած Անարդարութեան դէմ: Մեզի համար մեծ նախատինք մըն է, որ ձեզի նման մտաւորականներ՝ երբ առժամեայ կերպով կը բանտարկուին, դրուին ոճրագործներու մէջ, մինչդեռ ուրիշներ՝ որ ցկեանս բանտարկութեան դատապարտուած են, ամէն առանձնաշնորհում վայելեն բանտին մէջ: -Ո՞վ է այդ ակնարկուած անձը: -0րինակ X-եանը: - Բայց ան ոճրագործ չէ: - Հապա Քէլ Հօճա՞ն: - Ան ալ մահամերձ ծերունի մըն է: - Շահինեա՞նն ալ մտաւորական կամ քաղաքական բանտարկեալ է: -Թէեւ ո՛չ, բայց X—եանին հետ բնակելու համար հոն դրուած է: - Այդ պարագային, X-եանն է այս բանտին տնօրէնը, եւ թուրք մտաւորականները անասուններ են: - Դուք կը փափաքի՞ք այդ քօվուշը բնակիլ: - Դիմեցի՝ բայց մերժեցին: - Ինչո՞ւ : - Իբր թէ իմ դատավարութիւնս դեռ վերջացած չըլլալուն, կարելի չէ եղեր ընթացք տալ իմ դիմումիս։ Բայց ձեզի համար ի՞նչ առարկութիւն ունին: - Կը հասկնամ ձեր վրդովման պատճառը. Արտօնած չեն որ բնակիք հոն, եւ դուք կը դառնանաք անոնց դէմ. մինչդեռ բանտարկեալ մը իրաւունք չունի նախանձիլ իր ընկերոջ վիճակին. այսօր ան, վաղը՝ դուն: Ի՞նչ շահ՝ եթէ այդ մարդիկն ալ ներսը բնակին: Կը ցաւիմ որ դուք մտաւորական մըն էք եւ բարձր պաշտօնատար, բայց իրերը կը դատէք տարբեր մտայնութեամբ: Այսպէս խօսեցայ Քեազիմին եւ լաւ դաս մը տուի իրեն, որ ալ չհամարձակի խօսք բանալ այդ մասին,- վերջացուց Իլհամի պէյ: Տիվրիկցի Քեազիմ, նահեայ միւտիւրութենէ բարձրացած է գայգամութեան, գինով, աննկարագիր մարդուն մէկն է: Բանտարկուած է՝ հաճոյքի համար թուրք մը սպաննած ըլլալուն պատճառաւ: Հարսնիքի մը մէջ կը գինովնայ, կը քաշէ զէնքը ու կը կրակէ երիտասարդի մը վրայ՝ փորձելու համար ատրճանակին ուժը: Եւ որովհետեւ Գոնիայի երեսփոխան Րէֆիք պէյի աներձագն է, հաւանաբար ազատի պատիժէ: Իր

վատ բնաւորութեան պատճառաւ՝ սիրուած չէ բանտի պաշտօնէութենէն: Ու այսպէս չարակամօրէն կը նախանձի մեր վիճակին: - Քաղաքակա՞ն թէ տնտեսական է Ձեր բանտարկութեան շարժառիթը, հարցուցի Իլհամիին, երբ ընկերներս պառկեցան ու մենք մնացինք առանձին: - Պարտքի համար բանտարկուած եմ այս անգամ: - Ինչո՞ւ չէք վճարեր անմիջապէս: - Դրամ չունիմ: - Զարմանալի բան: Բայց Ձեր ալիւրի գործարա՞նը, խա՞նը, այնքան կալուածնե՞րը որ ունիք: -Շահէնը ըսած ըլլալու է թէ հարուստ եմ։ Ճիշդ է որ քաղաքի գլխաւոր հարուստներէն մէկն ալ ես էի, բայց կորսնցուցի: - Ինչու՞: - Որովհետեւ մրցում կար: - Առեւտրակա՞ն: - Անասնական կիրքի, ալքոլի եւ զանազան մոլութեանց, որոնց խորը թափանցելու համար թուրք ծնած ըլլալու եւ թուրքի մտայնութիւն ունենալու էք: Այլապէս չէք կրնար ըմբռնել թէ ի՞նչ ըսել կ'ուզեմ: - Իսկապէս անհասկանալի է Ձեր տուած բացատրութիւնը, ինչպէս որ մինչեւ այսօր չկրցի հասկնալ թուրք ժողովուրդի թշուառութեան պատճառը: Ժամանակին երբ հայերը կը բնակէին այս շրջաններուն մէջ, թուրք ժողովուրդը բարեկեցիկ էր, նոյնիսկ խորհողներ կային թէ անգամ մը որ հայերու հարստութիւնը բաժնուի թուրքերուն, երջանիկ պիտի ապրին բոլորն ալ: Կը զարմանամ որ բոլորովին հակառակ արդիւնք տուած է հայերու թալանը: Թուրքերը փոխանակ հարստանալու, աւելի մեծ թշուառութեան մատնուած են: Ո՞ւր մնաց հայերու անբաւ հարստութիւնը, եւ ո՞ւր է գաղտնիքը ձեր ժողովուրդի թշուառութեան: Կրնա՞ք բացատրել: Չէի ուզեր քրքրել անցեալի յիշատակները, բայց քանի որ խօսքը Ձեր կողմէ բացուեցաւ, ըսեմ թէ այդպէս խորհողներէն մէկն ալ ես էի: Որպէս Իթթիհատի պատասխանատու քարտուղար, մօտէն ծանօթ էի մեր պարագլուխներու հոգեբանութեան: Անոնք կը խորհէին հայերը բնաջնջել, որպէսզի ազատինք քաղաքական հողերէ եւ տնտեսական գերութենէ: Պնդողներ կային թէ հայերու հարստութեան տիրող թուրք ժողովուրդը պիտի ապրի բարօրութեան մէջ, բայց չարաչար սխալեցան. արդիւնքը մէջտեղն է: -Բայց չէ՞ որ յղացուած ծրագիրը գործադրուեցաւ: Հայերը բնաջնջուեցան: Անոնց անշարժ կալուածները գրաւուեցան: Եկեղեցիներու, վանքերու, վարժարաններու թէ անհատական հարստութիւնները,- դրամ, կարասի, գոհարեղէն, անասուն, պարտէզ,

այգի թէ բնակարան մնացին թուրքերուն, որոնք առանց աշխատանքի մեծ հարստութիւններու տիրացան: Ի՞նչ կուզէին ատկէ աւելի : - Ճիշդ այդ էր պատճառը մեր ժողովուրդի դժբախտութեան: «Առանց աշխատելու» շահուած հարստութիւնը հիմնաւոր չէ: Ձերը եկաւ, մերն ալ միասին տարաւ: Հայերու հարստութենէն թէեւ մէկ ասեղ ալ ինծի բաժին ինկած չէ, բայց ես ալ սնանկացայ ձեր երեսէն։ - Յանցանքը մեռնողինն է, այնպէս չէ՞: - Այդ ըսել չուզեցի: Իրականութիւնն այն է որ՝ հարամը կու գայ հալալն ալ կը տանի։ Օրինակ առնենք մեր քաղաքը։ Հայերու ժամանակ մատի վրայ կը համրուէին թուրք հարուստները, որոնցմէ մէկն ալ Համամճի Օղլու ընտանիքն էր: Կարգ մը չափկըններ, որ կը ծառայէին հայերու մօտ եւ մեծցած են անոնց աղովն ու հացովը, տարագրութեան ժամանակ անցան գործի գլուխ, եւ ով որ շատ մարդ ջարդեց ու շատ թալանեց, հարստացաւ քանի մը օրուան մէջ: 1916—ին հրապարակ եկան կողոպուտով հարստացողները եւ սկսան զեխ կեանք մը վարել: Այսպէս, երբ Համամճի օղլու իլհամին կը տեսնէ որ Չօփուռ Հիլմին կամ Չոլախին Հասանն ու Քիւթիւկին Հիւսէինը, որոնց բերանը երէկ անօթութենէ կր հոտէր, այսօր սեփական կառք ունին, արծաթէ ժամացոյց եւ թափուխին զարնող քէօսթէկներ, իրենց մէջքին՝ աճէմ շալի, գլխուն՝ իփէկլի քէֆիէ կապած են եւ քանի մը ցնծուհիներ դրած կառքերուն մէջ փողոցները կը շրջին, այլեւս կրնա՞յ համբերել: Հինի ու նորի մրցում մը սկսաւ մեր միջեւ. այլեւս օտալըխներ, «հարճեր», «ղաբաթ–մաներ», «տօսթեր», «քէօչէկներ», առատ օղի,կերուխումը հաշիւ չունէր: Ամառը վրան կը զարնէինք ջերմուկները եւ տասնեակ մը կիներ մերկացուցած՝ լոգանք առնել կու տայինք աւազաններուն մէջ: Գիշերները վրաններուն տակ մերկերու շուրջ պար, կռիւ, մարդասպանութիւն կը յաջորդէին իրարու: Այսպէս կերանք ու խմեցինք, մէկ երկու տարուան մէջ փճացուցինք՝ ինչ որ կողոպտած էին հայերէն եւ ինչ որ ունէինք մենք: Մինչեւ 1919 սնանկացանք բոլորս ալ: Հիմա հասկցա՞ր թէ՝ ո՞ւր է մեր թշուառութեան գաղտնիքը: -Բայց դրամը երկրէ դուրս չելաւ: Եթէ դուք կորսնցուցիք, ուրիշներ շահեցան, մինչդեռ ներկայ թշուառութիւնը ընդհանուր է: Ո՞ւր մնացին այդ հարստութիւնները: -Կողոպուտի մեծ մասը պետութեան սնտուկը մտաւ, ծախսուեցաւ պատերազմի ժամանակ եւ կամ գողցուելով՝ արտասահման փոխադրուեցաւ ճարպիկ աւարառուներու կողմէ:Մնացած հարստութիւնը կեդրոնացաւ քանի մը «ճանպազ»ներու ձեռքը, որոնք այսօր կը տիրեն հրապարակին: -Քիչեր օգտուած ըլլալու են ընդհանուր կողոպուտէն: -Առաջին օգտուողը Մուամմէրը եղաւ: Բաւական մեծ հարստութիւն դիզեց եւ հանգիստ կ'ապրի ներկայիս: Մեր Խալիսը, Րասիմը, Ղօլազասի Ալին, Սըղրճօղլու Խայրին, Պաճանախ զատէ Համտին, Էմիր փաշայի տղան Համիտը, Շէքէր օղլու Իսմայիլը եւ ուրիշ քանի մը խելացիներ լաւ դիրք շինեցին: - Ո՞ր Րասիմը. այն որ երեսփոխա՞ն է ներկայիս: - Այո՛, «Էվէթ էֆէնտիմնի» եւ միշտ մատ վեր առնող Րասիմը, որ մինչեւ կեանքին

վերջը երեսփոխան պիտի մնայ, եթէ ներկայ վարչաձեւը շարունակուի: Շատ ճիշդ եւ տրամաբանական գտայ Իլհամիի պատկերացումը հայերու հարստութիւնը ծուլութեան վարժեցուցած է արդէն ի բնէ ծոյլ թուրք ժողովուրդը, այնպէս որ այսօրուան համատարած թշուառութեան գլխաւոր պատճառը ծուլութիւնն է: Այս տարի անօթութենէ պիտի մեռնէին թուրքերը, եթէ ամերիկեան ալիւրը չհասնէր: Ամերիկային ալիւր կը բերուի երկրագործական կեդրոն մը եղող Սեբաստիոյ բնակչութիւնը կերակրելու համար: Ահա թէ ո՞ւր է թուրք ժողովուրդի թշուառութեան եւ թուրք պետական մեքենայի խանգարման աղբիւրը: Ծիծաղելի չէ՞, եթէ ըսեմ թէ այս ձմեռ կէս օխտ կաթ գնելու համար, ամբողջ քաղաքը փնտռտուք կատարել տուի ու չգտայ. հարազատ, Պոլսէն տուփերով ամերիկեան կամ զուիցերական պահածոյ կաթ բերել տուի՝ հիւանդութեանս ժամանակ:

14 Ապրիլ, 1927, զնտանի խցիկէս, Սեբաստիա Որքան սեղմումները խստանան ու տառապանքը զօրանայ, այնքան շատ ազատութեան մասին կը խորհի մարդ: Վերջին օրերու նոր հալածանքները կը հարկադրեն զիս որ խորհիմ փախուստի մասին: Հապա ժողովո՞ւրդը: Կանգ կ'առնեմ պահ մը , մտածումս կը կեդրոնացնեմ ձեռնարկուած ազատագրական գործի վրայ, կը չափեմ խորութիւնը անդունդին, ուր առաջնորդուած է հայ ժողովուրդը եւ պիտի իյնայ թաւալագլոր, եթէ փրկութեան ձեռք մը օգնութեան չհասնի: Եւ սակայն, ի՞նչ պիտի կրնամ ընել ես՝ եթէ մնամ: Ոչինչ: Բացարձակապէս ոչինչ: Պիտի կրնա՞մ ազատել ինքզինքս, փորձ մըն է պիտի ընեմ: Կեանքս բախտախաղի պիտի դնեմ: Կորսնցնելու վախըչունիմ, որովհետեւ արդէն կորսուած եմ: Շահելու պարագային՝ կեանքս փրկած պիտի ըլլամ: Այս որքան անձնասիրութիւն. մոռնալ բոլորը եւ խորհիլ անհատական փրկութեանդ մասին: Շահէնը լուր չունի ծրագրածս փախուստէն. չեմ ուզեր որ խռովեմ հանգիստը: Վստահ եմ որ պիտի սարսափի՝ երբ իմանայ: Ո՛չ: Գաղտնի պիտի պահեմ իրմէ եւ այնպէս մը պիտի կարգադրեմ, որ Շահէնը բանտէն ելլելէն վերջ տեղի ունենայ մեր փախուստը, որպէսզի խեղճ տղան չչարչարեն: 23 Ապրիլ, 1927, զնտանի խցիկէս Կուսակալութեան վարձկան պաշտօնեան լուր ղրկած էր, թէ եկած է պատասխանը կուսակալութեան ամբաստանագիր—տեղեկագրին, որ պատրաստուած էր Ոստ. հրամանատարութեան կողմէ եւ կուսակալութեան խողովակով ղրկուած ներքին գործերու նախարարութեան՝ «օձին գլուխը ճզմելու» համար: Միաժամանակ աւելցուցած էր որ վախնալու պատճառ մը չունիմ:

Այս կարճ եւ անգոհացուցիչ բացատրութիւնը չլուսաբանեց զիս: Դիմեցի իրեն եւ խնդրեցի որ մէկ ժամուան համար բնագիրը ղրկէ ինծի, որպէսզի աչքէ անցընեմ: Պաշտօնեան խոստացած էր գոհացնել զիս եւ կը սպասէր պատեհ առիթին: Այսօր ներկայացաւ այդ պատեհութիւնը: Գիշերուան ժամը 10-ին, կարտիան Ահմէտը սեղանիս վրայ դրաւ գոց պահարան մը եւ ըսաւ.

- Գիրք մը ուզած էիք… էֆ. էն, քիչ առաջ հանդիպեցայ իրեն եւ առի: Կարդացէ՛ք այս գիշեր. վաղ առաւօտ, ժամը 8-էն առաջ, պիտի գամ առնելու, որովհետեւ 8—12 «նէօպէթճի» եմ: - Մէկ-երկու ժամէն կը կարդամ: Եթէ կ'ուզէք, գիշերուան հսկողութեան ժամանակ, երբ քննութեան պիտի ելլէք այս կողմը, եկէ՛ք առնելու գիրքը: Մինչ այդ թէյ ալ պատրաստած կ՚ըլլամ, կը խմենք միասին: Քուն չունիմ արդէն. մինակութենէ կը նեղուիմ, ընկերներս կը պառկին շուտով. լաւ պիտի ըլլար, որ գայիք աւելի կանուխ: - Կու գամ՝ անմիջապէս որ հսկողութեանս ժամանակը լրանայ: Ժամը 12-ին բանալիները կը յանձնեմ Շէրիֆ էմիին եւ կու գամ հոս թէյ խմելու: Կարտիանը մեկնեցաւ ու ես աչքէ անցուցի գաղտնի տեղեկագիրը, որ վերադարձուած է նոյնութեամբ, հետեւեալ մակագրութեամբ– ( Կարտիանին բերած գիրքը գաղտնի տեղեկագրի ծրարն էր, ուշադրութիւն չգրաւելու համար որպէս գիրք ղրկուած): «Սեբաստիոյ կուսակալին, «Ձեր իրաւասութեան սահմանին մէջ եղող աննշան դէպքերու կարգագրութեամբ մի՛ զբաղեցնէք նախարարութիւնը: Ձերբակալեցէք,պատժեցէք, աքսորեցէ՛ք՝եթէ իսկապէս կասկածելիներ կան։ Ի՞նչ արժէք եւ ազդեցութիւն կ'ունենայ հրամանատար մը, երբ բանտարկեալ հայ մը չի կրնար զսպել բանտին մէջ: Ի՞նչ պիտի գրէր արդեօք, եթէ այդ հայը ազատ ըլլար: Բացարձակապէս արգիլուած է բանտէ -բանտ փոխադրել քաղաքական բանտարկեալները, առանց երեսփոխանական ժողովի որոշումին: Իսկ հայու մը տեղափոխութեան համար չարժեր խնդիր հանել։ Հրամանատարը չամչցա՞ւ արդեօք այս տեղեկագիրը ստորագրելու ատեն: Պատժեցէ՛ք պատասխանատուները՝ եթէ կան: Իսկ բանտարկեալ հայու մասին գործադրեցէք բանտի ներքին կանոնագրի որոշ յօդուածներու տրամադրութիւնները, որ կը վերաբերին մեկուսացումի, շղթայակրութեան եւ զանազան պատիժներու»: Զարնուած ապտակը շատ փառաւոր է. կեցցէ՛ ներքին գործերու նախարարը, որ վրէժս լուծեց ո՛չ միայն անբարեխիղճ հրամանատարէն, այլ եւ հայատեաց կուսակալ Հիլմիէն: Գոհունակութեամբ կարդացի եւ հրճուանքով կ' արձանագրեմ հոս նախարարութեան «տէր–քենար»ը, որուն թուրքերէն պատճէնը թիւով ու թուականով պիտի պահեմ ուրիշ պաշտօնական տեղեկագիրներու հետ, որ ձեռք անցուցած եմ կուսակալութեան կամ ոստիկան զօրաց գաղտնի թղթածրարներու մէջէն: Գիտեմ որ սուղի պիտի նստի ինծի այս ապտակը, որովհետեւ այս խայտառակները՝ ինձմէ պիտի լուծեն իրենց պարտութեան վրէժը։ Նախարարը կը հրամայէ պատժել զիս՝ բանտի ներքին կանոնագրի որոշ յօդուածներու տրամադրութեանց համաձայն: Ի՞նչ կ',ըսեն այդ յօդուածները:

Կարդանք միասին: Յօդ. 43.«Բանտին մէջ դանակ գործածողները, էպր ծխողները եւ կռիւ ընողները կը մեկուսացուին առանձին խցիկներու մէջ եւ կը պատժուին գաւազանի 5—25 հարուածներով» : Յօդ. 45.- Պաշտօնէութեան հրամաններուն չանսացող եւ բանտի ընդհանուր ապահովութիւնը խանգարել փորձողները կ'ենթարկուին յօդ. 43 —ի խստացուած տրամադրութեանց, այսինքն՝ մեկուսացման ժամանակը կը կրկնապատկուի եւ ծեծը կ'եռապատկուի: Յօդ. 49.- Ամէն անոնք որ կը փորձեն փախուստ տալ ոեւէ ձեւով կամ կը համարձակին ձեռք բարձրացնել կարտիաններուն վրայ, շղթայի կը զարնուին: Այս յանցանքներու կրկնութեան պարագային՝ շղթաներու ծանրութիւնը կ' աւելցուի: Իսկ պատ ծակելու կամ գետնուղի փորելու յանցանքին մէջ բռնուողները կը յանձնուին դատարանի։ Այս յօդուածներէն ո՞ր մէկը պիտի կրնան գործածել ինծի դէմ: Ոչ ուպիանճի եմ, ո՛չ էսրէրքէշ, եւ ոչ ալ խումարպազ. Իսկ պատ ծակել կամ պաշտօնէութեան վրայ ձեռք բարձրացնել իմ գործս չէ: Հետեւաբար ցոյց տրուած յօդուածներով կարելի չէ պատժել զիս: Ո՜վ գիտէ, ո՛րքան պիտի բարկանայ հրամանատարը ինծի դէմ, երբ նախարարութեան «տէրքենար»ը կարդայ, որ վաղը կուսակալութենէն պիտի ղրկուի իրեն: Գործս աւարտած եւ թէյը պատրաստած էի երբ Ահմէտը եկաւ: - Թէյը պատրաստեցի, բայց կը խորհէի թէ պիտի չգաս խմելու: - Սխալ մտածում. երբ թուրքը ձրի թէյ ու սիկար պատասխանեց Ահմէտ կատակելով: - Ո՞ւր էիր մինչեւ հիմա որ

ուշացար

գտնէ, կ'ըլլա՞յ որ չգայ,-

այսքան:

- Ալթգաթի ճիւճիւկին քօվուշը աչքէ անցուցի: - Ո՞ր քօվուշը կը պառկի ճիւճիւկ էօմէրը: - Ալթգաթ տիպ քօվուշին: -

Օսմա՞նն ալ հոն է:

- Միասին են բոլորն ալ: - Կ'ըսուի թէ մահուան պիտի դատապարտուի, իրա՞ւ է: - Անգամ մը մահուան դատապարտուած է ի բացակայութեան: Անկէ վերջ նոր ոճիրներ գործած ըլլալուն ՝ ազատում չկայ: Այդ է պատճառը որ գիշերները միշտ հսկողութիւն կը կատարուի այդ քօվուշներուն վրայ:

- Թէեւ արտաքնապէս ցոյց չի տար, բայց կը պատմեն թէ շատ քաջ եւ անվախ չէթէպաշի մըն է: - Ճիւճիւկը ահ ու սարսափ տարածած է Սեբաստիայէն Թոքաթ–Ամասիա եւ մինչեւ Կեսարիա ու Մալաթիա: Ոստիկանները երբ լսէին Ճիւճիւկին անունը, զէնքերը վար կը նետէին ու կը փախէին: Գառնուկի երեւոյթով այդ մարդը՝ կռիւի ժամանակ առիւծի կը նմանի. եւ այնքա՜ն արագավազ է, որ ամենասրընթաց ձիուն առջեւ կրնայ ազատիլ: Անգամ մը 23 ձիաւորներով հետապնդեցինք զինքը եւ չկրցանք բռնել, մինչեւ որ մարդը Չամլըպէլ հասաւ եւ զէնքը դարձուց մեզի. մինակը չորս ժամ կռուեցաւ մեզի դէմ եւ սպաննեց չորս ձի ու 2 զինուոր: Չէ՞ք վախնար որ բանտէն կը փախի: — Դատարան տարած ժամանակ կապանքի կը զարնենք եւ կը պաշարենք զինուորներով, իսկ բանտը ծակելու վախ չկայ, այնքան որ հաստ են Սըվազի Ալթ քօվուշի պատերը: Եօթը դռներ կը գոցուին վրայէ վրայ: Այդ քօվուշը մտնողը ազատում չունի: - Առջի օր բանտարկեալները կը կռուէին, էօմէրը հեռուէն կը դիտէր՝ առանց միջամտելու կամ մասնակցելու: - Արժանապատուութեան տէր մարդ է. չուզեր մասնակցիլ ընկերական կռիւներու եւ կը լռէ, եթէ նոյնիսկ ապտակեն զինքը, բայց դուրսը բոլորովին տարբեր մարդ կ'ըլլայ: ճիւճիւկ էօմէրին, Օսմանին եւ քանի մը ընկերներուն հետ երկար խորհրդակցեցայ առջի օր՝ կազմակերպելու համար մեր փախուստը: Առայժմ եօթը հոգի են անոնք, որոնց չորսը մահուան , մէկը 101 տարի շղթայակիր բանտարկութեան, իսկ երկուքը 15 տարի ծանր պատիժներու դատապարտուած յայտնի կռուողներ են: - Մինչեւ բանտէն դուռը հանէ զիս, մնացեալին մի խառնուիր ալ, դիտել տուաւ Ճիւճիւկ էօմէր՝ երբ կը բաժնուէի իրմէն։ - Վստա՞հ ես որ պիտի յաջողիս ելլենք անվտանգ:

սահմանը

- Մէկ ատրճանակը կը բաւէ որ դեռ լսած չես Ճիւճիւկին անունը:

բանակները անշարժութեան մատնեմ: Դուն

անցընել մեզ, եթէ բանտէն դուրս

- Վստա՞հ ես ընկերներուդ վրայ: - Բոլորն ալ փորձուած են. բայց առայժմ թող չգիտնան թէ դուն պիտի կազմակերպես փախուստի գործը: Կրնայ ըլլալ որ անոնց քեզ հետ խօսիլը կասկածի տեղի տայ եւ գործը ձախողի: Լաւ է որ ամէն ինչ մեր երկուքին մէջ գաղտնի մնայ, մինչեւ որ փախուստի թուականը մօտենայ: - Զգոյշ եւ շրջահայաց պէտք է ըլլալ՝ մեր տեսակցութեան ժամանակ:

- Այդ մասին կրնաք վստահ ըլլալ: Միայն կ'ուզեմ գիտնալ թէ ի՞նչ ծրագիր պատրաստած ես, որպէսզի գաղափար մը կազմեմ ու իմ կարծիքս յայտնեմ: - Առայժմ կարելի չէ ծրագրիս մանրամասնութիւնները վստահութիւն ունիք իմ վրայ, սպասեցէ՛ք:

պարզել: Եթէ

- Կ'երդնում որ ամենայն հաւատարմութեամբ պիտի ծառայեմ քեզի եւ պիտի ենթարկուիմ բոլոր հրամաններուդ՝ առանց բացատրութիւն ուզելու. բա՛ւ է որ անգամ մը ազատիմ այս ալաճաներու ետեւէն: - Կը վստահեցնեմ ձեզ որ պիտի ազատիք, եթէ գաղտնապահ ըլլաք: Այսպէս երկար խորհրդակցելէ վերջ՝ որոշեցինք փախիլ բանտէն, եւ ժամանակ մը ասպատակելէ վերջ շրջակայ գիւղերը, անցնիլ Հալէպ: Եւ որպէսզի ապահով ըլլամ Ճիւճիւկ էօմէրի մասին, դիտմամբ բացի կարտիան Ահմէտին՝ ստուգելու համար «չէթէպաշիին» վերագրուած առասպելական պատմութիւններու տարողութիւնը. Տիվիրիկցի Ճիւճիւկ Հասանին տղան՝ Ճիւճիւկ էօմէրը իսկապէս առասպելական քաջութիւն ունեցող թուրք չէթէ մըն է եղեր: Ծրագիրս սաղմնաւորուած է. բայց մարմին առած չէ դեռ: Պիտ անդրադառնամ անոր, երբ կատարելապէս համոզուիմ թէ՝ գործը յաջող ճամբու մէջ է եւ փրկութեան կամ մահուան ժամը մօտալուտ, որովհետեւ որքան ալ որ ապահով ըլլան ձեռք առնուած միջոցները, վստահելի՝ Ճիւճիւկին տուած խոստումը, դարձեալ 100-էն՝ 90-ը վտանգ է, 100-էն՝ 10–ը միայն յոյս կայ ազատելու: Բայց այս իսկ մեծ շահ մըն է, քանի որ հոս հարիւրէ հարիւր է կորսուելու հաւանականութիւնը, մանաւանդ երկու զօրաւոր թշնամիներու զայրոյթը գրգռելէ վերջ:

24 Ապրիլ, 1927, զնտան-վիրապ , Սեբաստիա Ո՛չ մէկ խորհրդածութիւն: Իրաւունք չունիմ սգալու յիշատակը մեռնողներուն, որովհետեւ արժանի զաւակ չեմ անոնց: Ի՞նչ աշխա տանք տարի մէկ տարուան ընթացքին, որ կարենամ այսօր ճակատաբաց ներկայանալ նահատակներու ուրուականին, որ կը սաւառնի գլխուս վերեւ, ցնցելով ու սարսելով սրտիկս խորէն: Ոչինչ: Ո՛չ մէկ գործ: Նոյնիսկ չկրցի ազատագրել Մեղրիկեանի աղջիկը, որ այս պահուս արիւն—արցունք կը թափէ թուրք հարէմի մը ապականութեան մէջ: Ո՛չ, ես իրաւունք չունիմ սգալու , քանի որ պարտազանց մըն եմ անոնց առջեւ, ու ստրկօրէն կը խորհիմ փախուստիս մասին: Հազարաւոր քոյրեր ձգել թուրք հարէմներու խորը ու փախուստ տալ՝ փրկելու համար անպէտ կեանք մը. ի՜նչ մեծ հերոսութիւն... Վատութիւն է մոռնալ հաւաքականութիւնը, անտեսել անոր չարչարանքները, չիմանալ մահամերձներու փրկութեան կանչը եւ ստրկօրէն բռնել փախուստի ճամբան: Ես ինքս ալ ուրիշներու կարգին ստրուկ մըն եմ այս պահուս, հետեւաբար իրաւունք չունիմ աղարտելու Ապրիլ 24—ի նահատակաց տօնի սրբութիւնը: Հապա անո՞նք, որ ճառ կը խօսին, հայրենասիրութիւն կը քարոզեն, մատի շարժումներով աշխարհը կը յեղաշջեն, ու իրենց նստած տեղէն սահմաններ կը գծեն: Ի՞նչ բանի են այս պահուս: Ապրիլ 24—ը կը նշեն, մեռելներու սուգը կ'ողբան,

հանդէս—խնջոյքներ կը կազմակերպեն՝ յարգելու համար նահատակներու յիշատակը: Է՜հ, կը բաւէ այլեւս, վե՛րջ տուէք այս դիմակապարին: Բա՛ւ է որքան բառեր հոլովեցիք, ճառեր խօսեցաք, ազգը փրկեցիք: Վա՛յ անոնց՝ որ կենդանի մեռելները ձգած, խաչուածներու յիշատակը կ'ողբան: Վա՛յ անոնց՝ որ ազգին անունը կը շահագործեն ողջ ազգը թաղելու համար: Եթէ իսկապէս անկեղծ են թափուած արցունքները, ի՞նչ հարկ այսպէս աւաղելու. լծուեցէ՛ք գործի եւ ազատագրեցէք ձեր մեռելներու հարազատ զաւակները, որ կը գտնուին Անատոլու կոչուած ընդհանուր գերեզմանոցին մէջ, որ իրենց աչքերը յառած ձեզ՝ փրկութիւն կ'աղերսեն, որ թուրքին հարէմին մէջ ձեզմէ աւելի ազգասէր ու հաւատաւոր են: Ես ալ, դո՛ւք ալ, բոլո՛րս ալ իրար կը լրացնենք: Դո՛ւք ճառ խօսելով, թուղթ մրոտելով, կեղծ արցունքներ թափելով կը գոհանաք: Ահա ե՛ս ալ բռնած եմ փախուստի ճամբան: Իսկ անոնք թո՛ղ շարունակեն ելլել չարչարանաց Գողգոթան, մինչեւ որ թուրքը հաշիւը մաքրէ բոլորին հետ: Ուրեմն, կեցցէ՛ ազգը, հայոց ազգը, սգացող ժողովուրդը, որ Ապրիլ 24–ը կը նշէ սրահներու մէջ եւ նահատակներու սուգը կ'ողբայ հրապարակաւ: Լա՛ց, հա՛յ ժողովուրդ, լա՛ց: Լաց, ո՛չ թէ մեռելներուդ, այլ օտարացած զաւակներուդ կորուստին վրայ: Ողբա՝ ոչ թէ մեր սուրբ նահատակները, որ մեռնիլ գիտցան քաջերու պէս, այլ արտասուէ՛ ու սգա՛ չակերտաւոր ազգասէրներուդ քոսացած մտայնութեան վրայ: 28 Ապրիլ, 1927 , զնտանի խցիկէս , Սեբաստիա Խստաշունչ ճմեռ է: Փոթորիկ կայ դուրսը: Ճէմիլը վառեց վառարանը, հակառակ Քէլ Հօճայի տրտռոցներուն: Անպիտան մարդուն սիրտը կը փրթի՝ ամէն անգամ՝ որ վառարանը կը վառի. կը վախնայ որ փայտը կը հատնի եւ փայտ գնելու կարգը իրեն կուգայ: - Քեզի Ի՞նչ, հօ՛ճա: Ի՞նչ ունիս վառուած փայտին մէջ: Դրամը տուողները թող խօսին,- դիտել տուաւ ճէմիլ սրտնեղած: - Դրամը դուն վճարած չես՝ որ սիրտդ ցաւի: Ի՞նչ իրաւունքով մարդոց փայը կը վառես: - Հօճան կը վախնայ թէ վաղը կարգը իրեն պիտի գայ. եթէ ոչ հայերուն փայտը չէ որ կը մեղքնայ. եթէ վստահ ըլլայ որ իրմէ փայտ պիտի չուզուի, ինքը ձեզմէ աւելի պիտի վառէ,- մէջ մտաւ Ղայատիպլի Հասան, որ հաճոյք կը զգայ Քէլ Հօճան բարկացնելէ : - Դուն մի՛ խօսիր, «չոպանի՛ շուն»,– սաստեց Հօճան ու սկսաւ նամազի: Ընդհանուր տխրութիւն մը կայ սենեակին մէջ: Շահէնը հիւանդ է երկու օրէ ի վեր: Այս պահուս սկսած է զառանցել. Ազնիւը կը կանչէ, պզտիկներուն կը բարկանայ, կը տնքայ ու կը հառաչէ: Հիլմի պէյը ջղայնացած է նորէն. չուզէր խօսիլ մարդու հետ։ Վեր վար սենեակը կը չափէ, մատի շարժումներով սպառնալիքներ կը տեղացնէ «նամէրտ» Քէմալի, «իպնէ» Մահմուտ էսատին, «տէօնմէ տինսիզ» Ըսմթին եւ բոլոր նախարարներու հասցէին: Եւ

ահա խօսքէն կ'անցնի նաեւ գործի. հեռագիր մը կը խմբագրէ՝ ուղղուած Կազիին: Գործածուած բառերը թեթեւ կը գտնէ, Ճէմէլին օգնութեան կը դիմէ: - Սանկ լաւ ալաթուրքա, «հոգգալի, պիչիմլի» հայհոյանքները գիտե՞ս,- կը հարցնէ դառնացած: - Ի՞նչ կայ նորէն, Հիլմի՛ պէյ։ Որո՞ւ պիտի հայհոյես: Իմ գիտցածներս այնքան ալ զօրաւոր չեն: Հասան աղային հարցուր: Ան գիւղական հայհոյանքներու մասնագէտ է: - Ողջերէ՞ն սկսիմ, թէ՞ մեռելներէն,- կը տեղը ունի:

հարցնէ Հասան աղա,- ամէն մէկը իր

Ու այսպէս կը խորհրդակցին մտաւորական դատաւորն ու գիւղացի հովիւը: 3 Մայիսի, 1927, Զնտանի խցիկէս, Սեբաստիա

Յղացուած ծրագիրը անակնկալ յայտնութիւն մը պիտի ըլլայ, աւելի ճիշդը՝ աննախընթաց դէպք մը բանտի պատմութեան մէջ: Ոչ պատ ծակելու պէտք ունինք եւ ոչ ալ գետնուղի բանալու: Փախուստի մասին եղած կարգադրութիւնը, իր երեւոյթին մէջ որքան պարզ, իր խորքին մէջ նոյնքան արկածալի ու յանդուգն փորձ մըն է. բայց ըստ էութեան աւելի գործնական՝ քան ոեւէ ծրագիր։ Յատակագիծը պատրաստ է, քարտէսը՝ գծուած: Կը մնայ լրացնել մանրամասնութիւնները եւ ճշդել թուականը: Գլխաւոր դժուարութիւնը մաս մը դրամ ձեռք ձգելն է: Այս մասին պիտի գրեմ եղբայրներուս եւ պիտի խորհրդակցիմ վստահելի ընկերոջս հետ, որ հրաւիրած եմ քաղաք: Կը սպասեմ իր այցելութեան: Ամէն անգամ որ կը խորհիմ փախուստի մասին, սիրտս կը տրորուի: Կարծես թէ զօրաւոր ուժ մը կապած է զիս այս չարչարանաց Գողգոթային: Մէկ խօսքով, չեմ կրնար բաժնուիլ բանտէն, բայց հարկադրուած եմ, որովհետեւ գործերու ասպարէզը սահմանափակուած է՝ դրամի չգոյութեան ու հրամանատարին թշնամութեան հետեւանքով: Այս պատճառով, մնալս աւելորդ կը նկատեմ: 8 Մայիս, 1927, Զնտան-վիրապ Չէ՛: Ա՛լ չեմ կրնար հանդուրժել գազանաբարոյ հրամանատարի հայատեաց հալածանքներուն։ Բորենին՝ վերադարձած քննական պտոյտէն, կրկին ձեռք առած է զիս նեղելու իր ագգային-բնազդական միջոցները, մանաւանդ ներքին գործերու նախարարին «տէրքէնար» ապտակը, ալ աւելի ջղագրգռած է հայատեաց ճիւաղը , որ բան գործ ձգած, կը խորհի ոեւէ կերպով ինծի չարիք հասցնելու մասին: Քօվուշի ծառան՝ չէրքէզ Ասկէրը, երէկ իբր թէ հարցաքննուելու համար կանչուած է ոստիկանատուն: Վերադարձին բան մը չխօսեցաւ, բայց դէմքը այլայլած էր: Գիշերը երբ բոլոր բանտարկեալները պառկեցան, կանչեցի Ասկէրը՝ որ դեռ չէր քնացած, եւ հարցուցի.

- Ինչո՞ւ չես քնանար, Ասկէր, ի՞նչ ունիս, հիւա՞նդ ես: - Քունս չի տանիր, է՛ֆ-ի: -Ել, կրակը վառէ՛. թէյ մը պատրաստէ, մէկ- մէկ գաւաթ խմենք միասին: Ես ալ քուն չունիմ այս գիշեր եւ մէկը կը փնտռեմ նստելու համար։ Ծառան ելաւ անկողնէն, վառեց կրակը, ջուրը եռացուց, թէյը պատրաստեց եւ սպասեց ոտքի վրայ: - Նստէ՛, Ասկէր, միասին պիտի խմենք թէյը: Տղաքը պառկած են։ Վառենք սիկարները ու ծխենք: Սիկարը մտածումները կը փարատէ եւ թէյը պայծառութիւն կու տայ մարդոց մտքին: Ծառան սիրտը վեր քաշեց, գավաթները լեցուց, սիկար մը վառեց՝ սեղանին վրայ գրուած «պաֆրա էքսթրայէն», ու ծալապատիկ նստաւ մահճակալիս առջեւ: Որոշապէս յայտնի էր որ ծառան ըսելիք մը ունէր, բայց չէր կրնար յայտնել: Այդ նկատեր էի ոստիկանատունէն դարձին, եւ մասնաւոր ըրած էի այս կարգադրութիւնը: - Ինչո՞ւ կանչեր էին քեզ ոստիկանատուն,- հարցուցի ծառային, դուրս բերելու համար զինքը անել դրութենէն: -Բան մը չկար, պարապ տեղը կանչեր էին: - Ժանտարմաներուն գործը ըլլալու է: - Ո՛չ, հրամանատարը կանչեր էր: - Երեւի հարցնելու համար թէ՝ «Ի՞նչ կ'ընէ պոլսեցի հայը»: - Ինչպէ՞ս հասկցար այդ բոլորը: - Շատ պարզ է, երբ հրամանատարը կը կանչէ մեր քօվուշի ծառան, կը նշանակէ թէ որոշ հարցում մը ունի, եւ այդ հարցումը հայուն միայն կրնայ վերաբերիլ: Ես ամէն ինչ լսած եմ. Ինչո՞ւ կը պահես ինձմէ: Ծառան այլայլեցաւ. դէմքի գունափոխումը կը մատնէր իր տագնապը. առիթը ներկայացած էր՝ անցնելու բուն նիւթին եւ խօսեցնելու ծառան: -Մի՛ քաշուիր, Ասկէր՝ ըսէ ճշմարտութիւնը: Ես գիտեմ որ չէրքէզները «մէրտ» մարդիկ են: Դուն յանցանք չունիս: Հրամանատարը կ'ուզէ օգտուիլ առիթէն եւ որպէս գործիք ծառայեցնել քեզ՝ իր ծրագիրներու գործադրութեան, քանի որ դուն մեր քօվուշի ծառան ես: - Վալլահի, է՛ֆ-ի, դուն ռէմիլճի ես, մարդուն սիրտը կրնաս կարդալ : Ես որոշած էի բան մը չխօսիլ այս մասին, որպէսզի սիրտդ չնեղուի, բայց քանի որ գիտես, այլեւս ծածկելու պէտք չկայ: - Առաւօտ երբ լսեցի որ կանչուած ես, մարդ ղրկեցի ետեւէդ եւ ամեն բան հասկցայ,

բայց կը սպասէի որ դուն ինքդ խօսիս, քանի որ մեր հաւատարիմ ծառան ես: Ըսէ տեսնեմ, ի՞նչ ըսաւ հրամանատարը: - Հարցուց թէ՝ «հայը գիշերները ժամը քանիի՞ն կը պառկի եւ առաւօտները ե՞րբ կ'ելլէ անկողնէն»: Պատասխանեցի թէ գիշերները շատ ուշ կը պառկի եւ առաւօտները ուշ կ'ելլէ: - Ուրի՞շ.

- Հարցուց նաեւ թէ՝ «ամուսնացած եմ, զաւակներ ունի՞մ, կ'ուզե՞մ անոնց հետ ազատ տեսնուիլ»: Ու երբ դրական պատասխան տուի, աւելցուց. «Եթէ կը փափաքիս տնեցiներուդ հետ ազատ տեսնուիլ եւ նոյնիսկ բանտէն դուրս ելլել եւ դիմացի ծաոերուն տակ անոնց հետ խօսիլ, առանց դժուարութեան կրնաս ունենալ այդ բոլորը, եթէ հրամաններս գործադրես կէտ առ կէտ: - Ի՞նչ է Ձեր հրամանը,- հարցուցի հետաքրքրուած: - Հայը առանձին ջուրի աման ունի՞: - Այո՛, ամէն ինչ զատ է քօվուշին մէջ, մարդ ձեոք չի զարներ անոր ունեցածներուն: Բնաւորութինը շատ խիստ է: - Շատ լաւ, մտիկ ըրէ, ուրեմն. այդ մարդը «խայինի վաթանի» , հայրենիքի դաւաճան է։ Ամէն մէկ իսլամի համար կրօնական պարտականութիւն է ծառայել հայրենիքին: Դուն ալ մեծ ծառայութիւն մը պիտի կատարես, ճզմելով այդ օձին գլուխը: - Ինչպէ՞ս կրնամ սպաննել մէկը որ հարիւրաւոր պաշտպաններ ունի բանտին մէջ եւ բանտէն դուրս, զիս կախել կու տան, եթէ նոյնիսկ ողջ մնամ բանտին մէջ: - Հրապարակաւ սպաննելու պէտք չունիս: Մարդ պիտի չիմանայ թէ կեաւուրը սատկած է: Ընդհակառակը, ամէն մարդ պիտի կարծէ թէ` չդիմանալով բանտի սեղմումներուն եւ ապականուած օդին, բնական մահով մեռած է: - Ինչպէ՞ս: - Քեզի պիտի յանձնեմ պզտիկ տուփ մը դեղ: Երբ կեաւուրը քնանայ եւ քօվուշին մէջ արթուն մարդ չգտնուի, այս դեղէն մէկը կը լեցնես կեաւուրին ջուրի կուժին մէջ եւ բերանը կը ծածկես: Ան կը խմէ այդ ջուրէն եւ կը տկարանայ կամաց -կամաց: Այսպիսով քանի մը ամսուան մէջ հաշիւը կը մաքրուի: Կ'երդնո՞ւս Մարգարէի անունով, որ հաւատարմաբար պիտի կատարես պարտականութիւնդ: - Կ'երդնում,- պատասխանեցի շնչատ: - Ապրիս, գահրիմա'ն Ասկէր։ Գիտեմ որ չէրքէզները հաւատարիմ են կառավարութեան եւ քաջ մարդիկ: Ասկէց վերջը, ամէն օր ազատ ես, կրնաս դուրս ելլել բանտի ալաճայէն եւ գալ այստեղ: Դեղերը մէկ անգամէն չեմ յանձներ քեզի, որ կասկածողներ չըլլան: Օրական մէկ հատ կ'առնես այս գարագօլի գրասենեակէն եւ գիշերները կը լեցնես կեաւուրի ջուրի կուժին մէջ:

- Որմէ՞ պիտի առնեմ դեղերը: - Կը ճանչնա՞ս գարագօլ «թաքըմ օնպաշիսի» Շէմսին: - Այն որ առջի օր օնպաչի՞ եղաւ: - Այո՛, հիմա կը կանչեմ հոս եւ կր ծանօթացնեմ քեզ, որպէսզի ազատ ըլլաս դուրս ներս, ելլել—մտնելու: «Հրամանատարը կանչեց օնպաշին, եւ ծանօթացնելով զիս, աւելցուց.– Մեր Ասկէրը բանտի ամենա հաւատարիմ ծառաներէն մէկն է: Ան լուր պիտի տայ ձեզի բանտի ներքին անցուդարձերը: Բանտ ծակելու, «քանալ» բանալու, դանակ կամ զէնք պահելու բոլոր դէպքերը ստուգելու համար, Ասկէրը օրը քանի մը անգամ դուրս հանեցէք, որպէզի բանտարկեալները վստահին իրեն եւ դուրսէն այսինչ կամ այնինչ բանը բերել տան: Կը հասկնա՞ս Շէմսի: Եթէ յաջողիս ոեւէ գաղտնիք ձեռք ձգել, կարճ ժամանակի մէջ գարաքօլ գումանտանիութեան կը բարձրանաս, ինչպէս որ 24 ժամուան մէջ օնպաշի եղար: Ես գիտեմ որ բանտարկեալներուն մէջ փախուստի մտածումը չի մեռնիր, պէտք է արթուն գտնուիլ եւ հսկել միշտ, կը հասկնա՞ս, օ՛նպաշի: - Ձեր հրամանները կը գործադրուին կէտ առ կէտ: Ասկէրը անձամբ դուրս կը հանեմ պաճայէն, ամէն անգամ որ լուր ղրկէ: Նոյն իսկ կը պատուիրեմ պահակներուն որ Ասկէրը ազատ է, ուզած ժամանակը գարաքօլ գալու եւ գրասենեակը մաքրելու,պատասխանեց օնպաշին, բարեւելով իր պետը: - Պռաւօ, Շէմսի, դուն արթուն տղայ ես եւ արժանի պաշտօնի բարձրացման: Ուրեմն, բանտարկեալներու ներքին հսկողութիւնը յանձնուած է ձեզի: Կրնաք մեկնիլ: «Օնպաշին մեկնելէ վերջ, հրամանատարը յանձնեց ինծի այս պզտիկ թուղթը, որուն մէջ տեսակ մը փոշի կայ, եւ յանձնարարեց որ գիշերր լեցնեմ ջուրիդ ամանին մէջ,վերջացուց Ասկէր կուլ տալով սիկարի ծուխը, եւ ծրարուած թուղթ մը նետելով սեղանիս վրայ: - Ինչո՞ւ չլեցուցիր այս դեղը, քանի որ երդում ըրած էիր հաւատարմութեամբ ծառայել հրամանատարին,- դիտել տուի ծառային, թուղթի պարունակութիւնը քննելէ վերջ: - Երդում ըրած էի չլեցնել եւ կատարեցի երդումս: Չէրքէզները «ճանքէօր» ապերախտ չեն: Սեղանէդ հաց կերած եմ, ձեռքէդ թէյ եւ սիկարէթ առած, ինչպէ՞ս կրնամ դաւաճանել քեզի դէմ: - Այդ պարագային ինչո՞ւ լուր չտուիր ինծի: - Չէի ուզեր որ սիրտդ նեղանայ: Գաղտնի պիտի պահէի, դուն տեղեակ չըլլայիր, բայց քանի որ ամէն բան գիտէիր, այլեւս չէի կրնար ծածկել:՚ - Շատ լաւ, Ասկէր, դուն կէտ առ կէտ կը գործադրես հրամանտարին տուած հրամանները, եւ ամէն օր դեղը կը լեցնես ջուրիս ամանէն մէջ: Ան թող կարծէ թէ ես լուր չունիմ եւ կը խմեմ թունաւորուած ջուրը: Այսպէսով թէ՛ երդումդ եւ տուած խոստումդ դրժած չես ըլլար եւ թէ առիթէն օգտուելով ազատ կերպով բանտէն դուրս

կ'ելլես, մինչեւ որ հրամանատարը վերջնականապէս համոզուի թէ կեաւուրը թունաւորուած է եւ պիտի «սատկի» քանի մը ամիսէն: - Աւելի լաւ չէ՞ որ դեղը թափեմ եւ բնաւ չլեցնեմ ջուրին մէջ: - Ո՛չ կրնայ պատահիլ, որ հրամանատարը յանկարծ տեսնել ուզէ թունաւորուած ջուրը. Այն ատեն գաղտնիքը մէջտեղ կ'ելլէ: Լաւ է որ զգոյշ ըլլանք` ոեւէ կասկածի տեղի չտալու համար: - Իրաւունք ունիս, էֆ-ի, ես խորհած չէի այդ կէտը: Չէրքէզը թեթեւցած ծանր բեռէ մը, պարտականութիւնը կատարող զինուորի մը հոգեկան բաւարարութեամբ մտաւ անկողին: Ան խոր քունի մէջ է այս պահուս, իսկ ես նստած գրասեղանիս առջեւ կը մտածեմ կացութեանս մասին: Անբարեխիղճ մարդը որոշած է վերջնականապէս մաքրել հաշիւս, օգտուելով տգէտ ոստիկանի մը փառասիրութենէն: Օնապշիութեան աստիճանով կաշառած է զայն, եւ օգտուելով միամիտ չէրքէզի մը մեր քօվուշին ծառայութեան հանգամանքէն, բանտի սեղմումներէն ազատ կացուցանելու եւ հայրենիքին ծառայութիւն մատուցանելու վերացական խոստումներով յաջողած է համոզել զայն, որ «կեաւուրին» ջուրը թունաւոր է: Բայց անգրագէտ ու անուս չէրքէզը, աւելի վեհանձն` քան դաստիարակուած հրամանատարը, չէրքէզներու յատուկ ասպետական ոգիով, ընթացք չի տար հրամանատարի պահանջին եւ թոյնը կը պահէ գրպանին մէջ, անտեղեակ այն կարգադրութեան, առանց այդ թունաւորման փորձին ալ, Թափառականը արդէն ջուր չխմելու որոշում տուած է զնտան փոխադրուելէն ի վեր, եւ 3 ամիս է որ կաթիլ մը խմած չէ: Այլեւս սխալ պիտի ըլլար տատամսիլ, պէտք է փութացնել փախուստի ծրագրի գործադրութիւնը, քանի որ կացութիւնը երթալով կը ծանրանայ: Այսօր իսկ պիտի գրեմ Գալուստին ու Մանուկին՝ իմացնելու համար փախուստի որոշումս, որպէսզի դժբախտութիւն մը պատահելու պարագային չմեղադրեն զիս: Այո պէտք է իմացնել իրենց թէ՝ այս պայմաններու տակ ապրիլ կարելի չէ՛ փոխանակ ամէն օր մահուան դէմ պայքարելու, լաւ է մէկ անգամ վերջ տալ այս ողբերգութեան՝ «Մահ կամ ազատութիւն» նշանաբանը այսօր ամէն ժամանակէ աւելի գործնական կը գտնեմ: Ի՞նչ կայ տատամսելու: Կեանքս բախտախաղի պիտի դնեմ. «տիւ շէշ մը» նետելու պարագային՝ փրկուած եմ, իսկ «տիւ պարէն» կորսնցնելիք վախ մը չունիմ, քանի որ առանց ատոր ալ կորսուած եմ արդէն:

12 Մայիս, 1927, զնտան–վիրապ , Սըվազ Պէլքըզի հետ ունեցած տեսակցութիւնս նոր հոգերու եւ սիրտ հատնումներու առիթ տուաւ: Մեղրիկեանի աղջկան վիճակին պիտի ենթարկուին՝ Ֆէրմանեան քոյրերն ու մայրը: Որովհետեւ Պատրիարքարան եւ Նիւ Եորք՝ Սեբաստացիներու Հայրենակցականին գրած նամակներէս դրական պատասխաններ չառի: Ի՞նչ պիտի ըլլայ այս դժբախտներուն ճակատագիրը: Բալուցի կինը ամէն օր արցունք կը թափէ 3 զաւակներուն ազատագրութեան համար. Ազգին, հայրենակցականներուն հոգը չէ:

Ի՞նչ կրնանք ընել մեր սահմանափակ միջոցներով: Այսօր ալ ուրիշ կսկծալի լուր մը հաղորդեց թիւ 3-ը: Թուրք որբանոցին մէջ գտնուած է չափահաս որբուհի մը, որ պիտի ամուսնացնեն մօտերս: Մերինները իրար անցած կ'աշխատին փախցնել աղջիկը: Թիւ 3-ը բանտ ղրկած են՝ միջոց մը խորհելու եւ դարման մը գտնելու համար: Ազատարարուհի քոյրը՝ արտասուաթոր աչքերով եկած էր բողոքելու «ազգի»ն անտարբերութեան դէմ: - Ալ ինչո՞ւ կ՚ըսէք քի «ազգը» մեռամ չէ: Ո՞ւր է ազգը: Ո՞ւր է հայութիւնը: Ճէյլանի պէս մէհսումը շներուն ձեռքը պիտի իյնայ, հարցնող փնտռող չկայ: Ի սէր Աստուծոյ, դուն ճար մը գուտ. ըս մէկ հատն ալ խալըսցնինք տնօրէններու ձեռքէն,- կաղերսէր թիւ 3-ը: - Ի՞նչ կրնամ ընել եւ կամ ի՞նչ կ'ուզես որ ընեմ: -Քու խելքդ կը հասի, ի՞նչ գիտնամ, ի՞նչ ըսեմ, բերանս վրայ չերթար, սիրտս փարամ փառչայ կ’ըլլայ: Գիտեմ որ դուն ալ չունիս, քու վիճակդ տահա գէշ է քըն անոնցը: Աչքը քօռնայ հարուստներուն, անօրէն զալըմներուն, քի ազգին անտէրներուս վրայ չեն մտածեր: I - Այս աղջիկը ու՞ր գտաք: - Գտնալն ալ գո՞րծ է. աչքդ գոցէ՝ ձեռքդ երկնցուր, հազարներ կը գտնաք: Աս ալ բաղնիքէն մէջ գտանք: - Ւնչպէ՞ս: - Թիւ 1-ը ամէն շաբաթ բաղնիք կ’երթայ թուրք որբանոցի աղջիկներուն հետ: Անցեալ օր կը հանդիպի այս աղջկան եւ կը հասկնայ հայ ըլլալը: Կամաց մը դուրս կը կանչէ՝ «լահանայէ թուռշիի ջուր խմցնելու համար եւ կը հարցնէ.

-Ուրտեղացի՞ ես զաւակս»: - «Ամասիացի եմ»,- կը պատասխանէ: - «Ի՞նչ է անունդ»:- «Ֆաթիմէ» - Ինչո՞ւ սուտ կը խօսիս, դուն հայ աղջիկ ես. ես քեզ լաւ կը ճանչնամ: Կուրծքիդ տակ սեւ նշան մը ունիս, դուն մեր դրացի այսինչին աղջիկը չե՞ս»: Աղջիկը կը շուարէ եւ կը խոստովանի ինքնութիւնը, աւելցնելով որ մօտ ատենէն պիտի ամուսնացնեն զինքը, եթէ խոյս չտայ որբանոցէն: Խեղճը լուր չունենար որ թիւ 1–ը լուացուելու ժամանակ նշմարած է կուրծքին տակի բիծը: Խորհելով որ իսկապէս իր ագգականուհին է իր դիմացինը, կը նետուի թիւ 1-ի գիրկը եւ կ’աղերսէ որ ազատագրէ զինքը: Ու այսպէս, թիւ մեկը մօրաքոյր կը ծանօթացնէ ինքզինքը եւ կը խոստանայ ազատագրել հայ որբուհին: Ինքը վախեցաւ բանտ գալու եւ զիս ղրկեց որ իմաց տամ քեզի, թէ ինչպէ՞ս պիտի ազատենք այս խեղճ հայուհին: - Ո՞ւր կը բնակի:

- Ֆրանսացիներու վարժարանը, որ ներկայիս թուրք աղջիկներու որբանոց է: - Քանի՞ տարեկան է : - 16-18 տարեկան, առողջ, կայտառ, շատ գեղեցիկ աղջիկ մըն է: - Հայերէն գիտէ՞: - Ո՛չ։ - Անունը կը յիշէ՞ : - Հռիփսիմէ է, թուրք անունով Ֆաթիմէ: - Կրնա՞ք տեսնել զինքը: - Վաղը գիշեր աղջիկը պիտի գայ Մունտառ Ըրմախին «քէնարը» , Շիրին օղլուի բաղնիքին մօտ, եւ ծառերուն տակ պիտի սպասէ մեզի: Թիւ մէկը խնդրեց որ հարցնեմ քեզի թէ՝ ի՞նչ պատասխան պիտի տանք աղջկան եւ կամ ի՞նչ խօսինք իրեն: - Ներկայ պայմաններուն տակ շատ դժուար պիտի ըլլայ ազատագրել այդ աղջիկը, բայց քանի որ պիտի ամուսնացնեն, լաւ է որ միջոց մը գտնենք եւ փախցնենք: Դպրոցէն պիտի խորհին թէ թուրքերը փախցուցած են եւ պիտի չկասկածին ձեր վրայ: Ուրեմն վաղը իրիկուն կ’երթաք ժամադրավայրը եւ կ’ըսեք աղջկան, որ դպրոց վերադառնալէ յետոյ ըսէ տնօրէնուհիին թէ՝ քանի մը թուրք երիտասարդներ հետապնդած են զինքը եւ ուզած են փախցնել, իբր թէ քանի մը անգամ կրկնուած են յարձակումները եւ ինք դժուարաւ ազատած է անոնց ձեռքէն: Այս տարաձայնութիւնը հանելէ վերջ շաբաթ մը իբր թէ կը վախնայ դուրս ելլել եւ փակուած կը մնայ դպրոցին մէջ: Յաջորդ շաբթու, նոյն օրը նոյն ժամուն, կուգայ Շիրին օղլուի բաղնիքին մօտ, եւ կը սպասէ ծառերուն տակ: Թիւ մէկը հեռուէն նշան կու տայ իրեն, աղջիկը կը հետեւի: - Ո՞ւր պիտի առաջնորդէ զինքը: - Ամենայարմար տեղը իրենց տունն է, նախ մօտ է Մունտառ Ըրմախին: Յետոյ այդ տունը բանտին անկիւնը ըլլալուն, մարդ չի կասկածիր իրենցմէ։ Աղջիկը փակուած թող մնայ թիւ մէկին տան մէջ, մինչեւ որ միջոց մը գտնենք Պոլիս կամ Սուրիա ղրկելու: - Երթամ, աչքի լոյս տամ: Հիմա անհամբեր լուրի կը սպասեն: - Շատ զգոյշ ըլլալու էք, կացութիւնը լաւ չէ: Ազատարարուհին մեկնեցաւ: Եթէ Հայաստանը վերագրաւած ըլլար հազիւ թէ այսքան ուրախնար: Փա՜ռք քու հաւատքիդ, մարտիրո՛ս հայ ժողովուրդ, որ գերեզմաններու խորութեան եւ խաչելութեան Գողգոթային վրայ իսկ կառչած կը մնաս ազգիդ ու հայրենիքիդ: Անքուն եմ ու սրտնեղած: Մէկ կողմէ փախուստի ծրագիրը ուսումնասիրելու, միւս կողմէ դժբախտ բեկորներու ազատագրութեան պատասխանտու գործը կազմակերպելու հոգը թոյլ չեն տար որ մտնեմ անկողին: Երկու ժամ անընդհատ

քօվուշներու միջանցքը չափելէ, մտածումներս որոշ կէտի մը շուրջ կեդրոնացնելու զուր փորձեր ընելէ վերջ, վերադարձայ քօվուշ: Երանի Շահէնին, որ՝ տուն երթալու հոգէն զատ՝ ուրիշ ցաւ մը չունի: Ի՞նչ լաւ է ՝ ըլլալ անհոգ ու չմտածել ուրիշներու տառապանքի մասին: Ծալապատիկ նստած եմ մահճակալիս վրայ. կը չափեմ, կը ձեւեմ, կը խոկամ ու կը մտածեմ, բայց ի զուր: Կարիքը անսահման, միջոցները անբաւարար պայմանները անձեռնտու են: Այս բոլորին վրայ՝ եթէ աւելցնենք դասալիքութեան անպատուաբեր ընթաքցս, պատկերը կ՝ըլլայ կատարեալ: Պիտի փախիմ, այսինքն՝ դասալիք պիտի ըլլամ պայքարի ճակատէն, առանձին ձգելով ազատարարուհիները՝ պայքարի փշոտ ճամբուն վրայ: Վա՛յ քեզ, Թափառակա՛ն: Ամօ՛թ քու տղամարդու արժանապատուութեանդ. կնոջ մը քաջութիւն անգամ չունիս: Կը խորհիս միայն քու կեանքիդ ազատութեան մասին, անտեսելով հազարաւորներու փրկութեան գործը: Կը մտածես փախուստ տալ դժոխքէն՝ չլսելու համար ցեղիդ սրբազան զաւակներուն սրտաճմլիկ կանչը: Կարծես մօրս ուրուականն էր որ կը փսփսար ականջիս, սենեակիս խորհրդաւոր լռութեան մէջ: Դժո՜խք: Խերն անիծեմ կեանքին ալ, մարդկութեանն ալ, մտածումներուն ալ: Ի՞նչ տանջանք է այս, Աստուա՛ծ իմ: ՉԷ՛, վա՛ր դնեմ գրիչս՝ չարձանագրելու համար...

15 Մայիս, 1927, զնտան-վիրապ , Սըվազ Ստիպողաբար խորհրդակցելու հրաւիրած էի… ամենասիրելի ընկերս, միակ վստահելի եւ սրտցաւ մարդը ամբողջ քաղաքին մէջ, որուն կրնայի վստահիլ գաղտնիքներս եւ բանալ սիրտս քիչ մը՝ մխիթարուելու կամ միասին դարման մը գտնելու համար: Ապիրատ պայմաններու տակ ապրող, ապերախտ մարդկութեան մէջ, դժուար է գտնել սրտակիցներ, որ ըլլան անկեղծ ու վստահելի, մանաւանդ քաղաքական հալածանքներու միջոցին, երբ մարդոց կեանքն է խնդրոյ առարկայ, եւ մանաւանդ ներկայ պայմաններու տակ, երբ կը գտնուինք Թուրքիա, կ՚ապրինք Անատոլուի մէջ ու փակուած ենք զնտանի մը եօթը ամրափակ դռներէն ներս: Սիրելի ընկերս՝ ուշադրութեամբ մտիկ ընելէ վերջ փախուստի մասին տուած մանրամասնութիւններս, հարցուց.- Վերջնական է որոշումդ: - Այո՛: - Վստահ

եմ որ մտածած եւ դասաւորած ես ընելիքդ. այնպէս որ ո՛չ մէկ առարկութիւն ունիմ փախուստիդ մասին: Ընդհակառակը, քանի որ հնարաւորութիւն ունիս ազատելու այս Գողգոթայէն, պէտք է փութացնել այդ օրը, պայմանաւ որ պզտիկ փոփոխոթեան մը ենթարկենք ծրագրիդ երկրորդ մասը: - Ինչպէ՞ս : - Որքան ալ անկեղծ ու հաւատարիմ ըլլան ընկերներդ, ես չեմ վստահիր որ դուն

առանձին մնաս անոնց հետ: Քանի որ խոստացած ես, յարգէ խոստումդ. փախէք միասին, բայց բանտէն դուրս ելլելէ վերջ, պէտք է հեռանաս անոնցմէ: - Ինչո՞ւ: - Որովհետեւ ընկերներուդ մեծամասնութիւնը թուրքեր են. թուրք մը՝ որքան ալ վստահելի ըլլայ, կրնայ դաւաճանել օր մը: - Դժուար պիտի ըլլայ բաժնուիլ անուանի շէթէպաշիներէն, որոնք օգտակար կրնան ըլլալ ճամբու ընթացքին: - Եթէ իմ վրայ վստահութիւն ունիս ու եթէ որոշած ես անպայման փախուստ տալ, այն ատեն պարտաւոր ես մտիկ ընել զիս: Ես ծանօթ եմ մեր շրջանի լեռնային բոլոր անցքերուն, ինչպէս նաեւ ժողովուրդի հոգեբանութեան, այնպէս որ թոյլ չեմ տար որ մնաս առանձին։ Քաղաքէն դուրս ելլելէ վերջ կը զատուիս ընկերներէդ: Ես քաղաքէն դուրս կը սպասեմ քեզի: Մինչ այդ կրնամ պատրաստել երկու լաւ ձի եւ կանոնաւոր զէնքեր։ Հապա երախանե՞րդ, գո՞րծդ, կի՞նդ, տունի պարագանե՞րդ: Ի՞նչ պիտի ըլլայ անոնց վիճակը եթէ դուն նման անխորհուրդ քայլ մը առնես: - Ի՞նչ կարեւորութիւն ունին գործն ու հարստութիւնը, երբ որպէս ուխտեալներ պարտաւոր ենք կատարել մեր պարտականութիւնը: - Բայց այդ չի նշանակեր որ՝ անպէտ մարդու մը կեանքը փրկելու համար, պէտք է վտանգել քանի մր անմեղներու կեանքը։ Երբեք չեմ թոյլ տար քեզի՝ առնել նման վտանգաւոր քայլ մը, որ ձեր բոլորի կորստեան պատճառ պիտի դառնայ: -15 օրուան ընթացքին պարագաներս փոխադրել կուտամ Պոլիս, իսկ ես կը սպասեմ որոշեալ թուականին՝ միասին ճամբայ ելլելու համար: - Անկարելի է այդ: - Այդ պարագային պէտք չէ փախչիս. կա՛մ միասին՝ կամ երբե՛ք: Այս է իմ վերջնական եւ վճռական որոշումս: - Մոռնալու չես որ խոստացած եմ ընկերներուս՝ կազմակերպել փախուստը, իսկ դուն շատ լաւ գիտես թէ ի՞նչ կը նշանակէ յուսախաբութեան մատնել, մահուան դատապարտուած մարդիկ, որոնց հետ պիտի ապրիմ բանտին մէջ: - Խոտումդ կրնաս յարգել, առանց ընկերանալու իրենց: Այն ինչ որ պիտի ընէիր բոլորիդ համար, կ' ընես ընկերներուդ հաշւոյն, պայմանաւ որ պատասխանատու չնկատուիս անոնց փախուստին: - Նպատակայարմար պիտի ըլլայ, եթէ չպնդես ինծի ընկերանալուդ վրայ. Ըլլալիքը ըլլայ: - Անկարելի է. կամ միասին, կա'մ բնաւ: Կը կրկնեմ, քանի որ որոշած ես փախուստ տալ, ինչո՞ւ կ' ընդդիմանաս ընկերակցելու փափաքիս:

Ոճիրէ կեանք մը ազատելու համար, 5-6 անմեղներու կորստեան պատճառ ըլլալ: Ո՞վ ըսաւ քեզի թէ այսքան անխիղճ ու անձնասէր եմ: Լաւ է մնալ զնտանի մը դառնութեան մէջ եւ մեռնիլ այս քօվուշին մէկ անկիւնը, քան պատճառ դառնալ քանի մը անմեղներու փճացման: Բացարձակապէս կը մերժեմ ինծի ընկերանալու առաջարկդ եւ կ' որոշեմ մնալ բանտը: -

Խօսք կուտա՞ս որ ետ պիտի կենաս որոշումէդ:

-

Պատւոյ խօսք:

- Վերջացաւ, ա'լ չխօսինք այդ մասին: Ջանա՛ խոստումդ յարգել եւ դիւրութիւններ ընծայել միւսներուն, բայց դուն մի՛ ընկերանար անոնց: -Շատ լաւ: Ընկերս մեկնեցաւ գոհ սրտով, իսկ ես կը խորհիմ ստեղծուած կացութեան մասին. ի՞նչ պատասխան պիտի տամ Ճիւճիւկին եւ ինչպէ՞ս արդարացնեմ ինքզինքս, երբ լսէ անսպասելի գուժը: Ո՛չ, պէտք չէ յուսախաբ ընել մահապարտ մարդիկ, որ այնքան մեծ հաւատք ունին հայերու մասին: Ընկերոջս տուած խոստումս պիտի յարգեմ անպայման՝ չվտանգելու համար իր եւ տնեցիներու կեանքերը, բայց եւ այնպէս պիտի գտնեմ միջոց մը՝ ապահովելու համար միւսներու փախուստը, որ չխախտի հայերու հանդէպ ունեցած անոնց հաւատքը: Թէ ինչպէ՞ս, պիտի խորհիմ այդ մասին: Գիտէք թէ որքան հպարտ եմ այս պահուս, երբ կը խորհիմ, որ ներկայ դժնդակ պայմաններուն մէջ իսկ կը գտնուին մարդիկ, որ կամաւորապէս եւ սիրով ու հաճոյքով պատրաստակամութիւն կը յայտնեն՝ զոհաբերել իրենց կեանքն ու հարստութիւնը, անպէտ կեանք մը փրկելու համար: Փառք ցեղիս սրբազան հուրին, որ անմար կը մնայ ասպետական ոգիի տէր քաջերու սրտին խորքը: 21 Մայիս, 1927, զնտանի խցիկէս, Սըվազ Ծրագիրը որ յղացուած էր որբուհին առեւանգելու համար, անցած է շատ յաջող: Հռիփսիմէն, այլ անուամբ Ֆաթիմէն,այս պահուս կը գտնուի հայ ընտանեկան յարկի մը տակ, յանձնուած գորովալից քրոջ մը հոգածութեան ու խնամքին: Ոստիկանութիւնը քանի մը հոգիներ ձերբակալած է որբանոցի խնամակալութեան ցուցմունքին համաձայն, այսինքն՝ Ֆաթիմէն յաջող կատարած է իր դերը՝ զինքը հետապնդողներու մասին որոշ ցուցմունքներ ըրած եւ շաբաթ մը ամբողջ վախցած է դուրս ելլելու, առարկելով թէ գիշերները պատուհանին տակ մարդոց ստուերներ տեսած է: Այսպէս, դիտումնաւոր կերպով խուճապ ստեղծած է որբանոցին մէջ: - Վստա՞հ էք թէ կասկածողներ չկան, հարցուցի թիւ 2-ին, որ բանտ եկած էր աւետելու համար յաջող առեւանգման լուրը: - Որբանոցի տնօրինուհին դրացի է մեզի: Առեւանգման գիշերը հիւր գացի իրեն՝

հասկնալու համար թէ լուր ունի՞ն պատահածէն: Տնօրէնուհին կրակ ու բոց կտրած, լուտանքներ կը տեղացնէր սրիկաներու հասցէին, որ կիւզէլիմ աղջիկը փախցուցեր են: - Ինչո՞ւ այդքան բարկացած էք, հանըմ Էֆ.,- դիտել տուի տնօրէնուհիին: - Ո՜վ գիտէ, կարելի է աղջիկը լուր ունի եւ կամքովը փախած է: - Ո՛չ,զաւա՛կս, Ֆաթիմէն գիտցած աղջիկներէդ չէ: Շատ պարկեշտ, առաքինի ու ամօթխած որբուհի մըն էր: Ես գիտեմ թէ ո՛ր չափքըններուն գործն է: Աղջիկը քանի մը անգամ մեր ուշադրութեան յանձնեց, բայց մենք կարեւորութիւն չտուինք: Յանցանքը մերն է, - Կարելի չէ՞ գիտնալ փախցնողները: - Այլեւս ի՞նչ օգուտ: Քանի մը հոգի ձերբակալել տուինք, երդում կ'ընեն թէ լուր չունին: Ձեռք անցնի ալ, եղածը եղած է արդէն: Աղջիկ մը որ 24 ժամ թուրքի մը տունը մնայ, ամէն ինչ կը լմննայ։ Գոնէ յարմար ամուսին մը եղած ըլլայ: - Պիտի ամուսնանար ուշ կամ կանուխ, լաւ որ ծախքերէ ազատեցաք: - Այդ աղջկան համար ամէյն ինչ ընելու պատրաստ էինք: Նշանածն ալ պատրաստ էր: Աչքերնին քոռնայ. օ՞րը գտան փախցնելու: Ես գործով կը բացակայէի. մէհսումը վախէն դուրս չէր ելլեր. ինչպէ՞ս կ'ըլլայ՝ օդ առնելու համար քիչ մը դուրս ելլեմ կ'ըսէ, ու ալ չի վերադառնար: Ինչպէ՛ս ալ ժամանակը գտան: - Երեւի կը հետապնդէին եւ հսկողութեան տակ կը պահէին որբանոցը: - Այդպէս ըլլալու է: Ապահովուած սրտով վերադարձայ տուն եւ հանգիստ մը քնացայ: Այլեւս ո՛չ մէկ կասկած մեր մասին: Կը մնայ փոխադրութեան միջոց մը գտնել եւ ապահով կերպով ղրկել Պոլիս: Ի՞նչ կարգադրութիւն ըրած էք այդ մասին: - Առայժմ սպասեցէք: Հետաքրքրութիւնը թող մարի, դէպքը մոռացութեան թող տրուի, յետոյ կը խորհինք գործնական միջոցներու մասին: Լուր ունի՞ք մեր Ահմէտէն: - Շատոնց է որ տեսած չենք զինքը: - Ֆաթիմէն տեսա՞ր: Ի՞նչ վիճակի մէջ է: - Կը վախնայ թէ ձեռք կ'անցնի նորէն: «Ինքզինքս պատուհանէն վար կր նետեմ եւ անձնասպան կ'ըլլամ, եթէ զիս տանելու գան»,-կ'ըսէ: - Լաւ է որ առանձին ձգէք զինքը իր տանտիկնոջ հետ: Շատ մի՛ յաճախէք այդ տունը: Զգոյշ ըլլալու է՝ գործը չվտանգելու համար: Ահա զոհ մըն ալ կ'աւելնայ եղածներուն վրայ: Առեւանգումը լա'ւ, բայց ինչպւ՞ս պիտի կարենանք ազատագրել զինքը: Վայ մեզի, եթէ դահիճներու ճիրաններէն չկարենանք փրկել դժբախտ զոհը, որ կը հետապնդուի այս պահուս:

Պատի՜վ հայ կնոջ եւ իր կատարած վեհ գործին: Ի՞նչ անուն տալ սա մեր հայուհիներուն, որ ամէն վտանգ աչք առած, լծուած են փրկութեան գործին եւ կը կատարեն իրենց ուժերէն շատ վեր պատասխանտու աշխատանքներ: Սատանան տանի սա դրամին հնարիչը: Դրամով կ'ըլլայ ամէն գործ: Ի՞նչ պիտի ընենք քանի մը օր վերջը, եթէ պէտք ըլլայ ճամբայ հանել մեր սիրելի Հռիփսիմէն, որ անտեղեակ աշխարհի խաղերէն, ապաւինած է ազգին գթութեան, խորհելով որ ազգը ամենակարող է: Պիտի գրեմ Պատրիարքարան եւ անգամ մը եւս պիտի փորձեմ բախել գթութեան դուռը: Գուցէ լսող մը կ'ըլլայ: 25 Մայիս, 1927, Զին. Ատեանի բանտի խցիկէս, Սըվազ

Խնդալու սիրտ չունիմ, բայց պարագաներ կան որ ակամայ կը հարկադրեն մարդս, հակառակ իր վշտերուն, խնդալ կուշտ ու կուռ: Կը խնդամ ես ինծի, առանց շուրջիններուս բան մը ըսելու։ Տղաքը պիտի կարծեն թէ մտային խանգարում ունեցած եմ: Իսկապէս խելագարութիւն է՝ խնդալ առանց պատճառի: Անշուշտ, որոշ պատճառ մը ունիմ որ կը խնդամ այսքան, բայց չեմ կրնար ըսել ուրիշներուն: Գոնէ արձանագրեմ հոս, որ կարդամ ու խնդամ: Մի՛ մեղադրէք զիս, եթէ անտեղի դէպք մը կ'արձանագրեմ հոս, քիչ մըն ալ զաւեշտ խառնելու ենք ցաւի ու կսկիծի պատմութեան, որպէսզի կեանքը տանելի դառնայ՝ զրկանքներու այս օճախին մէջ: Կարծեմ արձանագրած եմ ժամանակին թէ՝ Անկախութեան Ատեանի ներկայացողներէն շատեր վտանգուած դուրս կու գան, եթէ նոյնիսկ կախաղան չբարձրանան. ոմանց աչքերուն լոյսը կը թափի, կան որ կը խելագարին, ոմանց լեզուները կը կապուին, ուրիշներու շրթունքները կը պատռին, կան որ կը կորսնցնեն իրենց առնական կարողութիւնը, վերջապէս զանազան աննախընթաց փորձաքներու ենթակայ է թրքական Չեկային ներկայացող մը, այնպէս որ ես ինքս ալ, որպէս այդ Ատեանին ներկայացողներէն մէկը, անուժ եւ տկար մնալս կը վերագրէի «Իսթիքլալի» ազդած վախին: Այս պարագան նկատի առնող հօրեղբօրս տղան՝ Յունաստանի մէջ կը դիմէ քանի մը բժիշկներու, որոնց կարգին Տոքթ. Սօմունճեանի, եւ բացատրելէ վերջ անաւիւն եւ անուժ մնալուս պատճառները, կը խնդրէ որ ուժի զօրաւոր դեղ մը յանձնարարէ: Տոքթ. Սօմունճեան՝ զգացուելով ենթարկուած ցաւալի կացութենէս, իր բոլոր հմտութիւնը ի գործ կը դնէ՝ զօրաւոր դեղ մը պատրաստելու համար: Իբր թէ 40 տեսակ զանազան փոշիներու խառնուրդով պատրաստուած դեղ մըն է, որ պէտք է գործածել՝ մեղրի հետ խառնելով, եւ որմէ ամէն առաւօտ պէտք է ուտել մէկ մէկ գդալ: Դեղը ստացած էի շաբաթներ առաջ, բայց չէի համարձակիր գործածել զայն, երկու գլխաւոր պատճառներով: Առաջին՝ եթէ այսքան զօրաւոր դեղ մը չունենայ իր ազգեցութիւնը, այն ատեն մերինները պիտի ենթարկուէին լուրջ մտահոգութեան թէ

իսկապէս վնասուած մըն եմ Իսթիքլալի ազդած վախէն: Երկրորդ՝ եթէ դեղը իսկապէս հրաշագործ զօրութիւն ունի եւ յանկարծ ուժ եւ զօրութիւն տայ ինծի, ի՞նչ պիտի ընեմ բանտին մէջ… Երկու նկատումներն ալ զօրաւոր պատճառներ էին, որ հակառակ Տոքթ. Սօմունճեանի յանձնարարութեան, չգործածէի դեղը, եւ նետէի դարակիս անկիւնը: Այսօր յանկարծ հիւանդացաւ մեր Շահէնը եւ այնքան զօրաւոր խիթեր ունեցաւ, որ չդիմանալով յարուցած վայնասունին, բժիշկ կանչել տուինք գիշեր ժամանակ: Բժիշկը քննեց Շահինեանը եւ գտաւ որ բաւական լուրջ հիւանդութենէ մը կը տառապի: Յանձնարարեց տաք ջուրով քոմփրէս ընել եւ հսկել հիւանդին սնարին վերեւ՝ մինչեւ՝ որ հանգստանայ: Պիտի ըսէք թէ այս բոլորին մէջ ի՞նչ կայ խնդալու. ընդհակառակը, պէտք է տխրիլ ու ցաւիլ: Երեւի խելքին եկած է թափառականին, որ սիրտ կ՚ընէ խնդալ հիւանդ ընկերոջը վրայ: Սպասեցէք որ պատմեմ: Եթէ դուք ալ չխնդաք ինծի հետ, այն ատեն ըսէք թէ խենթեցեր է թափառականը: Բժիշկին ընկերացայ մինչեւ քօվուշին դուռը եւ հարցուցի մտահոգ.- Կը խնդրեմ, Րիզա պէյ, ի՞նչ է Շահինեանի հիւանդութեան բնոյթը: - Ծիծաղելի եւ շատ թեթեւ հիւանդութիւն մը: - Կրնա՞ք ըսել թէ ի՞նչ է ցաւը: - Հա, հա՛, հա՛:- Քահ քահ խնդաց.- «Ուժի յաւելման նեղութիւն», պատասխանեց: - Ւ՞նչ ըսել է «ուժի յաւելում». ո՞ւր տեսնուած է որ զօրաւոր եւ ուժեղ մարդիկ հիւանդանան այսպէս: - Բանտին մէջ: - Պատճա՞ռը: - Է՜հ, կը ստիպէք որ անշնորհք բառ մը հանեմ բերանէս, քանի որ քաղաքավարական ձեւերով կարելի չէ բացատրել կամ հասկցնել ձեզի՝ Շահինեանի հիւանդութեան բնական պատճառը: - Գործածեցէք բուն բառը: - Պէտք է ամուսնացնել Շահէնը: - Ամուսնացած եւ զաւակներու տէր է: - Այս գիշեր, այս գիշեր, հասկցա՞ր, այս գիշեր, մարդը զօրաւոր է եւ աւելորդ ուժը կը նեղէ զինքը: Հա՛, հա՛,հա, բանտի հիւանդութիւն է ասիկա: Բանտարկեալի աւելորդ ուժի սպառման անկարելիութեան ցաւ, ու վերջապէս… Գաւառական բարբառով կ'ըսեն թէ՝ «Ակօն նոր տուն եկաւ», այսինքն՝ նոր կը թափանցէի բժիշկին քաղաքավարութեան զոհել ուզող ճշմարտութեան գաղտնիքին խորը: Հիմա, ըմռնեցի Շահէնին ծանր, ծանր տնքտնքոցին իմաստը:

Վազիցի գրասեղանիս առջեւ, քաշեցի դարակը, բացի Տոքթ. Սօմունճեանի գերբնական փոշիներու տուփը եւ սկսայ խնդալ: Շահէնը փորձի համար գործածած է այս զօրաւոր դեղէն եւ հիւանդացած է: - Ի՞նչ ըրիր, Շահէն, չըլլայ որ այս դեղէն գործածած ըլլաս,- հարցուցի, խնդուքս զսպելով: - Գդալ մը կերայ,- պատասխանեց խեղճ տղան, գլուխը պահելով վերմակին տակ: Հիմա հասկցա՞ք խնդալուս պատճառը: Զօրաւոր, ուժեղ եւ առողջ տղան՝ ցերեկին օգտուելով իմ բացակայութենէս, փորձի համար կերած է ուժի զօրաւոր փոշիէն, հասկնալու համար Տոքթ. Սօմունճեանի բժշկական կարողութիւնը, առանց մտածելու որ աւելորդ ուժը կամ զօրաւոր շոգին կաթսան կը պայթեցնէ: Ա՜յ տնաշէն, չխորհեցա՞ր գտնուած միջավայրիդ սեղմ պայմաններու մասին: Քեզի՞ է մնացեր քննութեան ենթարկել բժիշկներու գիտական կարողութիւնը: Շահէնը կը տնքայ դեռ, բայց ես կը շարունակեմ խնդալ...

30 Մայիս, 1927, զնտանի խցիկէս, Սըվազ Քանի մը օրէ ի վեր ձեռք չեմ առներ գրիչս: Ուզեցի որ անցնի ցեղիս Յարութեան Տօնի թուականը, Մայիս 28-ը, որպէսզի յետոյ արձանագրեմ օրուան տպաւորութիւններս: Այս տարի չկրցինք առնել մեր նորածին Ազատի ծննդեան տարեդարձը: Պայմանները թոյլատու չէին: Եւ ինչո՞ւ պահել. դրամ ալ չունէինք: Անօթի պառկեցայ 28—ի գիշերը: Յուզուած էի ու ընկճուած: Է՜հ, պէտք է տանիլ զրկանքներու ծանրութիւնը:Թո՛ղ մեծնայ Ազատը. կը տօնենք այն ատեն, երբ Ազատը ըլլայ անկախ: Պոլսէն կ՚՚ իմացնեն ինծի թէ առեւանգուած որբուհիին ճանապարհածախքը ղրկուած է քահանային: Ուրեմն ապարդիւն չանցաւ այս տարուան Մայիս 28—ն ալ. մարդիկը անդրադարձած են իրենց սխալին: 50 ոսկի ղրկուած է որպէս ճանապարհածախք Մեղրիկեանի աղջկան, որուն փախուստի ծրագիրը վիժած է. իր պաշտպանը՝ Մուստաֆա պէկ, Մեղրիկեանի մեծ աղջկան լուսանկարը կը պահանջէ՝ Իգպալը յանձնելու համար: Առաջին խաղը անցաւ անյաջող:Մարդը բռնեց մեր օձիքէն: Կարելի չէ խաբել զինքը. ուրեմն Իգպալին տեղ պէտք է ազատագրել Ֆաթիմէն, որ փախցուած է թուրք որբանոցէն եւ կը գտնուի վտանգաւոր կացութեան մէջ: Անսահման են պահանջները. անբաւարար՝ միջոցները: Որո՞ւն պէտք է նախապատուութիւն տալ: Ֆէրմանեաններու մասին կարելի չէ մտածել. անոնք չորս են, իսկ ղրկուած դրամով հազիւ թէ մէկը կարենանք փրկել: Ուրեմն կարգը Ֆաթիմէինն է: Բախտաւոր աղջիկ մը ըլլալու է սա մեր Հռիփսիմէն, որ հազիւ որբանոցէն դուրս ելած, ահա կը հասնի դրամը: Վաղը տեսնուելու եմ տիկին Ք.ին հետ: Որպէս կարուհի՝ ծանօթ է ան թրքական շրջանակներու, կրնայ միջոց մը գտնել եւ ճամբու դնել աղջիկը: 3 Յունիս, 1927, զնտանի խցիկէս Այսօր անակնկալ դէպք մը տեղի ունեցաւ քաղաքին մէջ, խոր յուզումի մատնելով

ո՛չ միայն բանտարկեալները, այլ եւ ամբողջ քաղաքը: Թաղապետութիւնը՝ Կազի փաշայի արձանին տեղ բանալու եւ արձանին շուրջը հրապարակ մը շինել տալու համար, հրամայած էր քանդել քանի մը շէնքեր, որոնց կարգին լիսէին կից՝ թրքական Եչիլ ճամին: Թուրք բանուորները դժկամելով կը մօտենան մզկիթի քանդումի աշխատանքներուն: Տրուած հրամանը այնքան խիստ է, որ բանուորները ճարահատ կը համակերպին: Առաջին օրը, դուրսի պատերը, մէտրէսէին շէնքը եւ քովնտի դուռը քակել որոշուած էր: Բանտարկեալները հաւաքուած պատշգամը եւ լեցուած դէպի կառավարչատուն նայող լուսամուտներուն առջեւ, անձկանօք կը հետեւէին բանուորներու շարժումներուն: Առաքելը տեսնելու համար, այսօր Կեդր. բանտը երթալու արտօնութիւն առած էի տնօրէնէն: Բանտարկեալները շրջապատեցին զիս. հարցումներու տարափ մը կը տեղար ամէն կողմէ: - Ո՞ւր է Քէլ Հօճան: Ինչո՞ւ ձայնը չ' ելլեր: Ահա մէտրէսէն կը քանդեն. քիչ վերջը կարգը մզկիթին պիտի գայ: Այսօր շէհիտ ըլլալու օր է: Ինչո՞ւ կը սպասէ շնծերը. թող վա՛ր նետէ ինքզինքը դիմացի պատուհանէն, որպէս բողոքի ցոյց տեղի ունեցած անհաւատութեան, դիտել տուաւ Ահմէտ Քէհեան: - Իրաւունք ունի պաչքէհեան, պէտք է ոտքի կենանք բոլորս ալ եւ բողոքենք այս զուլումին դէմ: Ո՞ւր տեսնուած է, որ դարաւոր սրբատեղի մը քանդուի՝ առանց արիւնի եւ զոհաբերութեան: «Տուշմանը» ներսէն կը գործէ: - Սխալ պիտի ըլլար ձեր միջամտութիւնը, պատասխանեցի հետապնդողներուն. դուրսէն ընելու են այդ փորձը: Ձեր բողոքը չեն ուզեր լսել: Մի՛ մոռնաք որ դուք բոլորդ ապրելու իրաւունքէ զրկուած, դժբախտ մարդիկ էք: Նման փորձեր կը խանգարեն բանտարկեալներու հանգիստը: Այսպէս կը խօսակցէինք պատշգամին վրայ, երբ Քէլ Հօճան՝ ոստիկանի մը ընկերակցութեամբ ալաճայէն նէրս մտաւ: Հօճան նեղուեր է մինակութենէ եւ խնդրեր է որ զինքը բանտ փոխադրեն: Ամէն կողմէ աղաղակներ լսուեցան.

- Հօճան կու գայ շէհիտ ըլլալու: - Չի կրնար, կրնայ, կ' ուզէ, չուզեր,- աղաղակներ բարձրացան ամէն կողմէ: Հօճան ապտէսթը առաւ, վեր բարձրացաւ սանդխամատերէն եւ կեցաւ պատշգամին առջեւ, «սէլամըն ալէքիւմ» ով բարեւելով ներկաները. դարձաւ դէպի քաղաք, եւ հարցուց գրգռուած.

- Ի՞նչ կ՝ ընեն շուները: - Մէտրէսէին դուռը հանեցին, կը մօտենան ճամիին: - Էհլի իսլամ մը չկա՞յ, որ ջախջախէ այդ կատղած շուներու գլուխները: - Կը վախնան, հօճա:

Հէյ վա՜խ, «տին էլտէն կիթտի, իսլամլըք պաթտր» գլուխը առնելով ձեռքերուն մէջ:

աւաղեց Հօճան,

Բանուորներէն ոմանք՝ մզկիթին տանիքը բարձրացած, իւղաներկուած կղմինտրները քակելու սկսած էին, երբ՝ Քէլ Հօճան արտասուաթոր աչքերով, թեւերը բազկատարած կ'աղօթէր բարձրաձայն: - է՛յ եարապպի, դո՛ւն հասիր օգնութեան:Դո՛ւն պատժէ անհաւատ քեաֆիրները: Դո՛ւն լուծէ մեր վրէժը: Եա՛ հազրէթի Մէհմէտ, եա՛ միւպարէք փէհէմպէր, եա՛ ալլահ, եա՛ ալլահ: Բանտարկեալները միաբերան կը կրկնէին Հօճային արտասանած անէծքի ու պատուհասի աղօթքը եւ կ'աղաղակէին միաձայն՝ Ալլա՜հ, Ալլա՜հ : Գործաւորներէն մէկը, որ բարձրացած էր մզկիթի գմբէթին կատարը, եւ կաշխատէր քանդել կիասալուսնի նշանակը, յանկարծ սահեցաւ: Կղմինտրները իւղաներկուած ըլլալով, գործաւորը չկրցաւ հաւասարակշռութիւնը պահել եւ կառչելու տեղ մը գտնել: Խեղճ մարդը թաւալգլոր ինկաւ տանիքէն վար, գլուխը ջախջախուած մզկիթի պատի քարերուն վրայ: Հրաշքը տեղի ունեցած էր: Բանտարկեալներու սրտառուչ աղօթքը լսուած մարգարէէն, եւ դաւաճանը պատուհասուած նախախնամութեան կողմէ: - Շիւքիւր եարապպի, փա՛ռք քու անունիդ ու զօրութեանդ, փառք ամենակարող Ալլահի մեծութեան եւ անոր արդար դատաստանին,- կը ձայնէին ներկաները միաբերան: Մուէզինը աղօթելու հրաւիրեց հաւատացեալները: Փառք կուտան ամենակարող Ալլահին, որ պատժեց անհաւատ շունը: Մզկիթը քանդելու աշխատանքները դադրած են առժամապէս: Թուրք գործաւորները կը մերժեն գործի սկսիլ: Ժողովուրդը խռնուած է «նահատակ» թուրքին անշնչացած դիակին շուրջ, որ «շէհիտ» եղաւ, ակամայ ենթարկուելով Ալլահի պատուհասին: Երբ նամազի արարողութիւնը վերջացաւ ու խաղաղութիւնը վերահաստատուեցաւ բանտին մէջ, իսլամ հաւատացեալները հաւաքուեցան պաշ քէհեային քօվուշը, ուր թէյ կը բաժնուէր բոլորին, մեռնող անհաւատին հոգիի փրկութեան համար: - Ինչո՞վ մեղաւոր էր այդ մարդը, որ մեռաւ. Կրնա՞ք բացատրել,— հարցուցի Քէլ Հօճային: - Իրե՞ն էր մնացեր մզկիթը քանդել: - Ի՞նչ պիտի ընէիր դուն, եթէ հրամայուէր քեզի նոյն բանը ընել: - Կը մեռնէի եւ ձեոք չէի զարներ «միւպարէք» քարերուն:

- Մարդը մեղաւոր չէր՝ վախէն սիրտը կը դողար եւ այդ էր պատճառը որ սահեցաւ: - Աստուած պատժեց: - Քանի որ Աստուած ամենակարող եւ ամենաարդար է, փոխանակ խեղճ գործաւորը պատժելու, պատասխանատուները թող պատուհասէր,- մէջ մտաւ Ահմէտ Քէհեա: - Կարգը անոնց ալ պիտի գայ: - Հետեւաբար մարդը մեղաւոր չէր. Մեղքը մեծերուն վիզն է. անոնք է որ բռնութեամբ կը ստիպեն ոճիրներ գործել,- դիտել տուաւ Գարա Մստաֆան եւ աւելցուց. իրիկուան նամազը ընենք՝ նահատակուած հաւատացեալի հոգիի փրկութեան եւ պատասխանատուներու պատուհասման համար: Համաձա՞յն էք: - Հա'յ, Հա'յ, ձայնեցին բոլորը միաբերան: Ահա այսպէս պարզ արկած մը, որ զուգադիպեցաւ բանտարկեալներու անէծքի մաղթանքներուն, նոր եռանդ եւ նոր ոգեւորութիւն տուած է թուրք հաւատացեալներուն, որ կը կարծեն թէ իրենց աղօթքի եւ ջերմեռանդ աղերսանքի ազդեցութեան տակ Աստուած պատժեց մզկիթին տանիքը բարձրանալ համարձակող անհաւատը, եւ պատուհասի պիտի ենթարկէ այն բոլոր «քեաֆիրները», որ «տինը» կը կացինահարեն եւ իսլամութիւնը կը վերացնեն: Հալլա հալլայով եւ հայ հայով վրէժ լուծելու եւ նամազ ընելով իսալամութիւնը փրկելու ալաթուրք հին մեթոտն է ասիկա: Ձգենք որ շարունակեն ոռնալ ինչպէս որ կ'ուզեն: 8 Յունիս, 1927, Զնտանի խցիկէս, Սըվազ Երթա՜ս բարով, իմ մարա՜լ աղջիկ. ցեղիդ անխորտակելի կամքի ուժը քեզի զօրավիգ: Գնա՛, փրկուէ այս վերան երկրէն, ուր սուգն ու շիւանը կը թեւածեն, ուր աւերակները կը մխան եւ դիակները անթաղ կը մնան: Գնա՛ ու պատմէ զուլումը այս երկրին եւ ըսէ «ազգի» մեծաւորներուն թէ՝ ազգը մտած է գերեզման, կը թաղուի ողջ ողջ. թող գթան, կարեկցին ու փութան օգնութեան: Հակառակ այնքան ստիպումներուս, թէ վտանգաւոր է բանտ բերել փախստական որբուհին, երէկ անակնկալի բերին զիս: Ցերեկը լուր տուին որ կարտիաններու երկրորդ յարկի պատուհանին առջեւ երկու թուրք հանմներ կը սպասեն ինծի: Երկուքն ալ խնամքով պարուրուած սեւ շարշաֆներու մէջ, դէմքերնին ծածկած հաստ քօղով մը, կը սպասէին պատուհանին առջեւ: Երբ գլուխս դուրս հանած՝ կ'ուզէի ճշդել այցելուհիներու ինքնութիւնը, հանըմներէն մէկը վեր նետեց երեսի քօղը: - Օ՛, թիւ մէկն էք, ինչ ալ լաւ ծպտուած, երեւի կ՛ուզէք ապացուցանել թէ կրնաք ծպտուիլ դառնալով անճանաչելի, եթէ պէտք զգացուի: - Կրնա՞ք գուշակել թէ ո՛վ է ընկերուհիս:

- Թիւ երկուքն է՝ եթէ չեմ սխալիր: - Աղջիկդ է: - Ո՞րը: - Վերջինը: - Կայծա՛կ, շանթը իյնայ ձեր գլխին. ի՞նչ յիմարութիւն է այս. չխորհեցա՞ք հետեւանքներու մասին։ - Յանցանքը իմս է, ամո՛ւճա (հօրեղբայր). մի բարկանաք քրոջս. ան շատ ստիպեց որ չընկերանամ իրեն, բայց խնդրեցի որ չմերժէ զիս. ստիպուած տեղի տուաւ արցունքներուս հեղեղին, եւ արտօնեց որ բանտ գամ միասին։ - Դէմքը ծածկէ, աղջիկս, եւ կամաց խօսէ քրոջդ հետ: Ան հայերէն թող խօսի ինծի հետ, որպէսզի շուրջինները մեր խօսածը չհասկնան: (Որբուհին հայերէնը բոլորովին մոռցած էր): - Մնաք բարովի եկայ, ամո՛ւճա: - Երթաք բարով, զաւա՛կս: Տէրը քեզի հետ. առանց մնաք բարով ըսելու ալ կրնայիք մեկնիլ։ - Կը նախընտրէի մեռնիլ, քան թէ հեռանալ քեզ չտեսած: Ի՞նչ պիտի ըսէի Նունոյին, երբ հարցնէր թէ հայրիկս տեսա՞ր: Ներէ՛, ամո՛ւճա, ներէ յանցանքս եւ մի՛ բարկանար ինծի: Գիշերներ ու գիշերներ արցունք թափած եմ քեզ համար եւ աղօթած բարձրեալն Աստուծոյ, որ ազատէ քեզ այս զնտաններէն: - Շնորհակալ եմ, որդի, զնտանը մեզ նմաններու հանգիստի կայանն է: Ըսէ՛ Նունոյին թէ՝ տեսայ հայրիկդ, որ առողջ է, հանգիստ է եւ կ'աշխատի Նունոներու արցունքները սրբելու: Պարտականութեան ճամբուն վրայ տառապանքը կը չքանայ, երբ հոգեկան սփոփանք կայ: Գոհ եմ վիճակէս եւ շնորհակալ նախախնամութեան, որ հնարաւորութիւն կու տայ կատարել մեր սրտի պարտքը: - Ե՞րբ ճամբայ պիտի ելլեմ: - Վաղը առաւօտ: - Փառք քեզ, Աստուած: - Այո՛, փառք Աստուծոյ, եւ հազար փառք ցեղիս հաւատաւոր զաւակներուն, որ հակառակ իրենց այսքան զուլումներու ենթարկուելուն, կը պահեն իրենց ազգային հաւատքը եւ հպարտութեամբ կը տանին կեանքի բոլոր դառնութիւնները, կառչած մնալով հայ անուան ու անոր պաշտամունքը եղող հայ հայրենիքի ազատագրութեան հաւատամքին: - Ո՞ւր պիտի տանին զիս, երբ Պոլիս հասնիմ:

- Ամէն ինչ կարգադրուած է. որպէս թրքուհի՝ թուրք անցագրով մը պիտի ճամբորդես, թուրք ընտանիքի մը հետ: Պոլիս հասնելուդ կը փոխեն անունդ եւ կու տան քեզի նոր անցագիր: - Ինչպէ՞ս պիտի տեսնեմ Նունոն: - Կը գրեմ Կղզի, որ գան տեսութեան: - Ես կ'ուզեմ երթալ ուղղակի Նունոյին քով, կ'ուզեմ ապրիլ ձերիններուն հետ: Գիտեմ որ ապրելու միջոց չունին, բայց ես ալ կ'ուզեմ անօթի մնալ անոնց հետ ու տառապիլ իրենց պէս, միայն չբաժնուիմ Նունոյէն: - Առայժմ կարելի չէ. լաւ է որ քանի մը ամիս մնաս ապահով շրջան մը, մինչեւ որ հայերէն խօսիլ սորվիս. յետոյ կրնաս երթալ Կղզի: Ա՛լ կu բաւէ, արտասուելու պէտք չկայ, գերեզմաններու խորէն յարութիւն առած հայ աղջիկը չարտասուեր: Ամօթ է, զաւա՛կս, վրանիս կը խնդան: Սրբէ արցունքներդ եւ հեռացիր այս տեղէն: Կրկին ու կրկին յանձնարարելէ վերջ որ զգոյշ ըլլան, ճամբու դրի որբս ու իր ազատարարուհին, եւ վերադարձայ քօվուշ, յուզուած ու խռոված սրտով: Տիկին Ք.եան մեծ ծառայութիւն մը մատուցած էր մեզ, գտնելով թուրք ընտանիք մը, որ Պոլիս պիտի մեկնէր այսօր: Որբուհին որպէս սպասուհի պիտի ընկերանայ իրենց մինչեւ Պոլիս, հոն հասնելնուն, աղջիկը պիտի առաջնորդուի որոշ հասցէի մը, որ կարգադրուած է նախապէս: Փոխան այս ծառայութեան, տիկին Ք.-եան ձրի հագուստ մը պիտի կարէ թուրք պէյի կնոջը, երբ վերադառնայ Պոլսէն: Այսօր ճամբայ ելած են օթոյով. վաղը Կեսարիայէն շոգեկառք պիտի առնեն Պօլսոյ համար: Այս ալ բախտի խնդիր է: Մեր սիրելի Մեղրիկեանի աղջկան՝ Իգպալ Էննիէի տեղ, ուրիշ մը կ'ազատագրուի, ան ալ որբուհի մը անոր պէս: Կարգը Իգպալին ալ պիտի գայ, եթէ իսկապէս «Իգպալ» (բախտ) ունի:

15 Հունիս, 1927, զնտանի խցիկէս, Սեբաստիա

Գանկալէն այցելութեան եկած էր սիրելի բարեկամս՝«Ն» եան Էֆ.ին, ան՝ որ միակ առաջնորդը կը նկատուի այդ շրջանի հայերուն: Երկար խօսեցանք Հայաստան փոխադրուելու եւ այդ առթիւ կատարած դիմումներուս եւ ստացած պատասխաններուս մասին: Բարեկամս եկած էր խնդրելու որ Շահինեանի քրոջը աղջիկը նշանեմ իր քրոջը տղուն: Որպէսզի գործը յաջողի, կը խնդրէր որ միջամտեմ եւ անձամբ խօսիմ Շահէնին հետ: - Տղան եւ աղջիկը կը ճանչնա՞ն զիրար, համաձա՞յն են ձեր կարգադրութեան:

- Երկուքին ալ հաւանութիւնը առնուած է: - Աղջկան մայրն ու եղբայրները ի՞նչ պատասխանեցին: - Շահինեան էֆ.ին գիտէ, ըսին: - Քանի որ աղջիկն ու տղան համաձայն են, այլեւս ի՞նչ հարկ ձեւականութեան: - Երկրի սովորութեան համաձայն, եթէ տան մեծը չուզէ տալ աղջիկը ինքնագլուխ չի կրնար խօսք տալ եւ ոչ ալ մայրը առանց իր եղբօր հաւանութեան, քանի որ ամուսինը մեռած է: - Ուրեմն, խնդիրը Շահինեանէ՞ն կախում ունի: - Այո՛: - Կ՛ուզէ՞ք խօսիլ իրեն հետ: - Ո՛չ: Շահինեան էֆ .ին բնաւորութեան ծանօթ եմ. կրնայ հակառակիլ կամ խիստ պատասխան մը տալ եւ գործը վիժեցնել: Անգամ մը որ «ո՛չ» ըսէ, ալ դժուար է խօսք հասկցնել: - Այդքան յամա՞ռ է: - Կարծեմ թէ: - Շա՛տ լաւ, կրնաք վստահ ըլլալ թէ աղջիկը նշանուած է։ Այսօր իսկ, առանց սպասելու, պատրաստել տուէք նշանի մատանին եւ վաղը կատարեցէք նշանտուքը: - Ե՞րբ պիտի խօսիք իրեն հետ: - Պաշտօնապէս կը հաղորդեմ Ձեզ թէ՝ Շահէնին կողմէ աղջիկը տուած եմ եւ վստահ եմ որ ան չի մերժեր զիս, տասը աղջիկ ալ նշանեմ: Գիշերը իրեն կ'իմացնեմ տուած որոշումս: Գոհ մնացի՞ք, սիրելի «Ն»եան էֆ.: - Խորին շնորհակալութիւնս: - Ուրեմն, աչքերնիդ լո՛յս, երջանկութիւն կը մաղթեմ այս ապագայ զոյգին: Բարեկամս մեկնեցաւ ուրախ եւ խանդավառ: Իրիկունը խօսք բացի Շահէնին, որ անցեալ օրուան Տոքթ. Սօմունճեանի ուժի դեղը փորձելէն ի վեր, կ'ամչնար խօսիլ այդ մասին: - Քանի՞ տարեկան է ձեր Արտէմիսը, հարցուցի Շահէնին: - 18:

Բայց ինչո՞ւ այդ հարցումը:

- Հասած աղջիկ է եղեր, ինչո՞ւ չէք ամուսնացներ: - Յարմար մէկը չներկայացաւ:

- Երկար պահելը սխալ է: - Է՜հ ի՞նչ ընենք, «ղսմէթը» գիտէ: - Արտէմիսը նշանեցի՝ լուսեմ, չես նեղուիր, չէ՞:

առանց քեզմէ

արտօնութիւն առնելու: Եթէ աչքդ

- Որու՞: - Ղանղալցի «Ն». Էֆ-ին քրոջը տղուն։ - Մեսրոպի՞ն: - Այո՛։ - Ո՞ւր տեսար զինքը: - Այսօր քեզ բանտ ղրկելէս վերջ այցելութեան եկած էր։ Խնդրեց, որ այս առթիւ խօսիմ քեզի։ Վստահ ըլլալով որ չես մերժեր զիս, աղջիկը նշանեցի: - Մայրը ի՞նչ պատասխանած է: - Մենք չենք խառնուիր, ըսած է, աղջիկը եղբօրս հրամանին տակ կը գտնուի,անոր դիմեցէք: - Բաւական մը կը քրտնցնէի զինքը, եթէ խօսք տուած չըլլայիր: Բայց քանի որ ամէն ինչ վերջացած է, շնորհակալութիւնս կը յայտնեմ, որ այսքան վստահութիւն ունիս իմ վրայ: Ե՞րբ տեղի կ'ունենայ նշանտուքը: - Վաղը պիտի բերեն նշանի առարկաները. պաշտօնական նշանտուքը տեղի պիտի ունենայ բանտէն ելլելէդ վերջ: Նկատի առած են այս մանրամասնութիւնները եւ հաղորդած իրեն: - Աստուած չամչցնէ: - Ամէն, ամէն, ալէլուիա: Երկրորդ նշանտուքն է որ այսպէս տեղի կ'ունենայ բանտին մէջ: Մօտէն կը ճանչնամ աղջիկն ու տղան: Մեսրոպը շատ պարկեշտ, բնաւորութեամբ բարի, ազգասէր հայ երիտասարդ մըն է, միակ նեցուկը իր որբեւայրի մայրիկին: Արտէմիսը նոյնպէս համեստ, գեղանի, տիպար հայուհի մըն է: Մաղթենք որ ապագայ զոյգը բարօրութեան մէջ ապրի ու վայելէ կեանքի բարիքները, ազատ ու անկախ հայրենիքի մը մէջ:

18 Յունիս, 1927 , զնտան–վիրապ, Սըվազ Վտանգաւոր օրերու մէջ կ'ապրինք: Սրտատրոփ կը սպասեմ ձեռնարկուած գործերու ծանրակշիռ հետեւանքներուն: Նշանտուքը եղաւ, լմնցաւ: Բարեկամս

շնորհակալութիւն յայտնեց ու մեկնեցաւ: Այս ձմեռուան քամուած մածունը եւ կարագը Գանկալէն պիտի գայ, երես-սրբիչ մըն ալ նուէր ստացայ որպէս միջնորդ: Պոլիս ղրկուած որբուհիէն լուր չառինք: Որբանոցի տնօրէնուհին նոր ցուցմունքներ ըրած եւ քանի մը տուներ խուզարկել տուած է: Կրակը մարած չէ դեռ: Կեաւուրի մը աղջիկը ձեռքէ հանելը մեծ ցաւ պատճառած է, թող փնտռեն ուզածնուն չափ: Անգամ մը որ տեղ հասնելուն լուրը առնեմ, հանգիստ պիտի ըլլայ սիրտս: Հօրեղբօրս տղան համաձայն չի գտնուիր փախուստի ծրագիրին հետ: Կը գրէ որ ժամանակ մը եւս սպասեմ, վտանգաւոր գտնելով կատարուելիք ձեռնարկը: Ան ալ անհամբեր կը սպասէ պատասխանի: Պիտի գրեմ իրեն թէ առժամապէս ետ կեցած եմ որոշումէս, բայց պիտի չիմացնեմ թէ առանց իմ ընկերակցութեանս, փախուստը տեղի պիտի ունենայ մէկ քանի օրէն, որպէսզի վտանգ մը պատահելու պարագային չմեղադրեն զիս, օտարներու համար կեանքս վտանգած ըլլալու ամբաստանութեամբ: Ասկէրը կը շարունակէ թունաւորել խմելիք ջուրս: Հրամանատարը գոհ է տարած յաղթանակէն եւ կը սպասէ որ, կեաւուրը սատկի: Ասկէրը նուէր ալ ստացեր է: Ի նշան բարւոք ծառայութեան՝ հրամանատարը ոսկի մը տուած է Ասկէրին: Տղաքը՝ տիւնեատէն պէխապէր, մտած են անկողին: Ո՛չ Առաքելը եւ ոչ ալ Շահէնը լուր ունին տեղի ունեցածներէն, նոյնիսկ չեն գիտեր թէ 3—4 օրէն փոթորիկը պիտի պայթի, բանտը իրար պիտի անցնի, Սվազը պատերազմական ճակատի մը երեւոյթը պիտի առնէ եւ գուցէ Թափառականն ալ օձիքը ձեռք պիտի տայ: Անձկանօք կը սպասեմ դէպքերու զարգացման, լաւ է որ բան մը չխօսինք այս մասին: Է՜հ, աշխարհ է, ո՜վ գիտէ, գուցէ ձախողինք կամ պայմանները տարբեր դասաւորուին: Լաւ է որ սպասենք գործերու վերջաբանին: Միայն արձանագրենք թէ ծրագրուած փախուստը տեղի պիտի ունենայ Յունիս 22—ին, եթէ անակնկալ մը չպատահի: 22 Յունիս, 1927, կէս գիշեր Զնտանի խցիկէս, Սվազ Սվազը կ'այրի: Հրազէններու ձայնը, գնդացիրներու կրկռոցը, հեծեալ զինուորներու քառասմբակ վազքը, հրամանատարներու իրարանցումը կատարեալ պատերազմի մը երեւոյթը տուած են քաղաքին: «Սպաննուեցան, բռնուեցան, գնդակահարուեցան»-ի լուրերը հերքուեցան: Կռիւը կը շարունակուի դեռ, հրազէնները կ'որոտան օդին մէջ: Բէ՜հ, հերոս են դարձեր մեր քաջարի Մէհմէտճիկները: Պահակներու աղմուկը կը լսուի դուրսէն: Բանտը շղթայի տակ առնուած է երկու կարգ զինուորներով, որոնք մերթ ընդ մերթ կը կրակեն օդին մէջ, ազդարարելու համար բանտարկեալներուն, որ իրենց տեղերէն չշարժին, ապա թէ ոչ բանտը մոխիրի կը վերածեն եւ բանտարկեալները կը շամփրեն: Քօվուշին դուռը կղպած եմ ետեւէն: Ընկերներս՝ ըստ իրենց բարի սովորութեան, պառկած են նորէն: Կարտիաններն ալ՝ մեզի պէս բանտարկուած իրենց սենեակներուն մէջ, պատուհանէն կը խօսին ծանօթ ոստիկաններու հետ:

- Ի՞նչ լուր, Օսմա՛ն, կը հարցնէ կարտիան Վահապը,պահակները աչքէ անցընելու եկած Օսման օնպաշին: — Բոլորն ալ սպաննուած են: - Ինշալլա՜հ: - Ինշալլա՜հ, մաշալլա՜հ չկայ, մարդիկը փախցնել տուիք, մեր վրա՞յ խնդալ կ'ուզէք: Վաղը կը տեսնուինք ձեզի հետ: Քօճա Մստաֆան է որ կ'ոռնայ վարէն: - Ո՞վ փախցնել տուաւ: - Միւտիւր պէյը եւ կարտիան էֆէնտիները: - Ընդհակառակը, հրամանատար փաշան եւ Գահրիման ժանտարմաները: - Լռէ՛, շատախօս, ժանտարման չի դաւաճաներ իր հայրենիքին եւ կառավարութեան, սաստեց Քօճա Մստաֆան, որ հինէն ի վեր հակառակ է կարտիաններուն եւ մասնաւոր թշնամութիւն մը ունի Վահապին հանդէպ: Վահապը լռեց, պոչը քաշած շան մը պէս կծկուեցաւ իր պատեանին մէջ, չգրգռելու համար գահրիմաններու բանակը, որ հրազէնի հետ կը խաղայ եւ գնդակ կը տեղացնէ երկինքն ի վեր՝ վար առնելու համար նորածագ լուսինը եւ աստղերը պսպղուն: Անկողին մտնել կարելի չէ. պէտք է սպասել վերջին լարերուն: Ի՞նչ պիտի պատահի արդեօք: Բռնուեցա՞ն տղաքը: Չեմ կարծեր. եթե ձեռք անցած ըլլային, վերջացած կ'ըլլար ամէն ինչ: 12 Յուլիս Ներքին գործերու նախարարին խիստ մէկ հրամանագիրը շարժման մէջ դրած է չորս նահանգներու կուսակալները եւ զինուորական հրամանատարները, ողջ կամ մեռած ձեռք անցընելու համար փախստական բանտարկեալները: Որբուհին անվտանգ հասած է Պոլիս եւ որդեգրուած հայ բարերարի մը կողմէ: 15 Յուլիս Վերջապես կարելի եղաւ դասաւորել եւ ղրկել որոշ հասցէի մը` Թուրքահայաստանի զանազան անկիւնները լեցուած եւ թուրք հարէմներու ապականութեան մէջ չարչարուող գաւառահայ բեկորներու վիճակագրական թիւերը: 45000 ցոյց կու տան ստացուած տեղեկագիրները եւ ճշդուած թուանշանները: Անոնք որ կը մնան անյայտ, ոչ թիւ ունին, ոչ ալ համրանք: 8 օգոստոս, 1927, զնտան–վիրապ, Սեբաստիա Բալուցի Պօյաճեաններու աղջիկը առեւանգելու համար ղրկուած թուրք «Շէօֆէռը» վերադարձաւ ձեռնունայն. իբր թէ չէ կրցեր հաղորդակցութեան մտնել հայ աղջկան հետ, պարզ այն պատճառաւ որ Ֆաթէն թուրքերէն չի գիտեր եղեր:

Յիմար թուրքը կարծեց թէ կրցած է խաբել զիս: Վստահ եմ՝ որ սուտ կը խօսի, բայց ի՞նչ կրնամ ընել, երբ սակարկած եմ իրեն հետ, որ երթայ գոնէ լուր մը բերելու: Ւբր թէ տեսած է աղջիկը, ջանացած է առեւանգել, բայց չէ յաջողած, հետեւաբար պարտաւոր եմ վճարել խոստացուած դրամը՝25 ոսկի: Ցաւ մըն ալ այս է. դրամ չունիմ: Տնօրէնը պիտի վճարէ, սպասելով որ Գալուստէն դրամ գայ: Խեղճերը բան գործ չունին, դրամ պիտի հասցնեն, որ Թափառականը օթոյի ծախք վճարէ հայ աղջիկ մը ազատագրելու համար: Գիտեմ որ յիմարութիւն է ըրածս, բայց ի՛նչ օգուտ: Այս ալ տեսակ մը վարակիչ հիւանդութիւն է, բռնուողը ալ չ’ազատիր: Աւելի ճիշդը՝ խենթութիւն է, բայց խենթերն ալ ունին իրենց երազը: Երկրորդ դժբախտ լուրը որ իմացայ այսօր, հրամանատարին վերադարձն է: Փախստականները կարելի եղած չէ գտնել: Ցածոգի մարդը իր պարտութեան վրէժը հայերէն պիտի լուծէ: Արդէն քանի մը խեղճեր ձերբակալել տուած է, իբր թէ զէնք եւ ապաստան տուած են բանտէն փախած բանտարկեալներուն: Իրականութեան մէջ այս մարդիկը լուր անգամ չունին բանտի փախուստէն, բայց անոնց հայ ըլլալը կը բաւէ, որ ենթարկուին ամէն չարչարանքի: Ոստիկանատան մէջ ծեծած են խեղճերը եւ կը մնան արգելափակուած «Ժանտարմա տայիրէսիի» նկուղին մէջ: Գաղտնի թղթածրարներու հսկիչ պաշտօնեան լուր ղրկած էր Ճէմիլին հետ, որ զգոյշ ըլլամ յարաբերութիւններուս եւ թղթակցութիւններուս մէջ ու բանտէն դուրս ղրկեմ մօտս գտնուած ոեւէ տետրակ, գիրք կամ նամակ, որ կրնայ կասկածելի նկատուիլ: Պաշտօն տրուած է մասնաւոր մարդոց, որ գաղտնի հսկեն շարժումներուս: Նոյնիսկ որոշուած է կուսակալութենէն արտօնութիւն առնել՝ բանտը խուզարկելու համար: Այս գիշեր երկար խորհրդակցեցանք Ճէմիլին հետ: Ընկերներս պառկած են կանուխէն. պաշտօնեաները երաշխաւորութեամբ ազատ արձակուած են, կը մնանք քօվուշի նախկին բնակիչներս: - Բաւական լուրջ կացութեան առջեւ կը գտնուինք. պէտք է միջոցներ ձեռք աոնել չվտանգուելու համար: Նախ կ’ուզեմ հասկնալ թէ՝ ի՞նչ ըրիք ձեռք անցուած գաղտնի տեղեկագիրները, որոնք կրնան կորստեան մատնել ո՛չ միայն մեզ, այլ եւ պաշտօնեաներ,-դիտել տուաւ Ճէմիլ, յուզումէն դողահար: - Տեղեկագիրներու թղթածրարը ապահով ձեռքերու մէջ կը գտնուի: - Բանտէն նե՞րս: - Դուրս ղրկած եմ ժամանակին: - Իսկ վերջին տեղեկագի՞րը: - Արտասահման հասած է: - Ի՞նչ պիտի ընէք Օրագիրը եւ -

վիճակագրական տեղեկագիրները:

Վիճակագրական եւ զանազան տեղեկագիրներ անցեալ օր յանձնեցի…ին, իսկ

Օրագիրս պիտի պահեմ բանտի ծանօթներուս մօտ: - Անկարելի է: - Ինչո՞ւ: - Այս անգամ մանրակրկիտ խուզարկութիւն պիտի կատարուի բանտին մէջ, եւ վայ՝ եթէ հրամանատարը ձեռք ձգէ թուղթի կտոր մը: - Ինչ որ ալ ըլլայ, չեմ կրնար բաժնուիլ Օրագրէս: Իմ միակ սփոփանքս եւ հոգեկան մխիթարութիւնս Օրագիրս է: Անոր կը յանձնեմ յոյզերս, մտածումներս, փոթորկումներս, եւ մասամբ կը թեթեւնամ տառապանքներուս ծանրութենէն: - Սխալ պիտի ըլլար վտանգել Ձեր կեանքը: - Ի՞նչ կրնամ ընել: - Դուրս ղրկեցէք Օրագիրը, քանի խուզարկութեան ձեռնարկուած չէ: Վերջին զղջումը օգուտ չունի։ - Ինչպէ՞ս ապրիմ առանց Օրագրիս: Կրնա՞մ զրկուիլ միակ մխիթարութենէս: - Պէտք է ենթարկուիլ հարկադիր պահանջին, այլապէս Օրագիրն ալ, Դուք ալ, բոլորս ալ կը կորսուինք: - Պաշտօնեան վստա՞հ է որ խուզարկութեան պիտի ենթարկուի բանտը: - Կուսակալութեան դիմումնագիրը ինք գրի առած է: - Ի՞նչ պատճառաբանութեամբ: - Կատղած մարդը պատճառաբանութեան պէտք չունի: Երկար խորհրդակցելէ վերջ, որոշեցինք դուրսը վստահելի մէկու մը մօտ պահել բոլոր ձեռագիրները եւ կեանքի անբաժան ընկերս եղող Օրագիրս: Այսքան գուրգուրանքով եւ հազար դժուարութիւններով մինչեւ այսօր պահած Օրագրէս ղրկելու մտածումը կ'ալեկոծէ զիս: Ի՞նչ պիտի ընեմ, եթէ երկար տեւէ այս բաժանումը: Ուրեմն, այս գիշեր հրաժեշտի վերջին տողերս կը յանձնեմ քեզի, սիրելի Օրագիր, յոյսով եւ վստահութեամբ, որ մօտ օրէն պիտի ունենամ քեզ սեղանիս վրայ: Այսպէս են անիրաւ մարդիկ. սիրածը սիրածէն բաժնելու չափ անգութ ու անողոք: Ի՞նչ ունիմ որպէս մխիթարութիւն՝ բացի քեզմէ: Կեանքիս միակ անբաժան ընկերն ես դուն, որ չես բաժնուիր ինձմէ՝ նոյնիսկ մահուան անկողնին մէջ: Դուն ես անկեղծ, անձնուէր ու վստահելի սիրականս, սրտիս թագուհին ու մտածումներուս արտայայտիչը, պաշտամունքիս խորանը: Եւ ահա հարկադրաբար կը բաժնուիմ քեզմէ, սիրելի՛ Օրագիր:

12 Դեկտ., 1927, զնտանի խցիկէս, Սէբաստիա

Չորս ամիս եւ չորս օր: Օրերը եղան տարի ու չկրցի տոկալ բաժանման կարօտին: Վերջապէս այսօր բերել տուի Օրագիրս ու՝ բանալէ առաջ, կարօտով համբուրեցի զայն: Սիրահարուածներ ենք, չենք կրնար ապրիլ իրարմէ հեռու։ Հոգեկան սփոփանք մը կը զգամ, երբ կը խորհիմ թէ մօտս է ան, ու կրնամ խօսիլ իրեն հետ: Անհամբեր սպասեցի որ մութը կոխէ եւ դուռը կողպեն դուրսէն, ձգելով զիս առանձին Օրագրիս հետ: Հեշտաեռը կը ճզճզայ. գրասեղանս կարգի դրի, գաւաթ մը թէյ լեցուցի, սիկար մը վառեցի եւ մեծ յաղթանակներ շահող հրամանատարի մը գոհունակութեամբ տեղաւորուեցայ գրասեղանիս առջեւ։ Բացի Օրագիրս՝ բայց կանգ առի… Այնքա՜ն շատ գրելիքներ, այնքա՜ն շատ ըսելիքներ ունիմ, որ չեմ կրնար դասաւորել մտածումներս: Չորս ամիս եւ չորս օր, ի՜նչ երկար ժամանակ: Գաղտնի թղթածրարներու պատասխանատու պաշտօնեան սխալած չէր: Կորսուած պիտի ըլլայինք, եթէ տատամսէինք: Օգոստոս 13—ին տեղի ունեցաւ ընդհանուր խուզարկութիւն մը, հրամանատարը անձամբ հսկեց մեր քօվուշի խուզարկութեան, բայց հակառակ իր ակնկալութիւններուն՝ մեկնեցաւ յուսախաբ: - Մարդը կատղած է,- դիտել տուաւ Ճէմիլ, երբ ոստիկանները հեռացան: - Թո՛ղ պայթի: - Հապա եթէ չլսէիք մեզ, ի՞նչ պիտի ըլլար հետեւանքը: -

Աղետալի:

- Չեմ կարծեր որ այսքանով վերջանայ. նոր դաւադրութիւններ պիտի կազմակերպէ՝ լուծելու համար պարտութեան վրէժը։ Պէտք է զգոյշ ըլլալ: - Օրագրիս եւ թղթածրարներուն տեղն ապահով է. թող մնան պահուած, մինչեւ որ կացութիւնը պարզուի: Այդպէս ալ ըրինք: Խնամքով պահեցինք Օրագիրս մինչեւ դեկտ 12: Այժմ ապահով կը զգամ ինքզինքս, որովհետեւ ապիրատը կը բացակայի քաղաքէն: Շատ երկար պիտի ըլլար արձանագրել չորս ամսուան ընթացքին պատահած դէպքերը, կրած նեղութիւններս, ապրած յուզումնալի պահերս. կը բաւականանամ տալ գլխաւոր դէպքերը թուականի կարգով ու անցնիլ: Ուրեմն ամփոփենք:

Օգոստոս 8—31 Յուզումի, սիրտ հատնումի, չարչարանքի վտանգաւոր օրեր: Դուրսի հետ հաղորդակցութիւնը դժուարացաւ, չկրցի տեսնուիլ Ուլաշէն, Ենի Խանէն, Բրարերդէն, Կովտունէն, Բրգնիքէն, նոյնիսկ Կիւրինէն ու Տիվրիկէն այցելութեան եկող դժբախտ ազգակիցերուս հետ: Այցելուները եկած են թուրքի անունով, որովհետեւ հայերուն երթեւեկը գիւղէն՝ քաղաք, քաղաքէն՝ գիւղ արգիլուած է:

Սեպտեմբեր 23 տարագիր հայրենակիցներու Պոլիս եւ Սուրիա փոխադրուելէն զատ, երկու որբուհիներու ազատագրութիւնը կ’արձանագրեմ հրճուանքով: Փախստական բանտարկեալներու հետապնդումը կը շարունակուի չորս կուսակալութեան ոստիկան զինուորներու կողմէ, առանց դրական արդիւնքի:

Հոկտեմբեր Բաժանումի եւ յուսալքումի ամիս: Տիգրան աղա Չամաշուրճեանը եւ կինը՝ Արտէմիսն ալ ճամբու դրինք դէպի Սուրիա: Այսպէս, հատ—հատ ու կը հեռանան վստահելի եւ անկեղծ բարեկամ—բարեկամուհիներ: Պիտի զրկուիմ Տիգրան աղայի կանոնաւոր այցելութենէն: Հակառակ այնքան խստութիւններուն, ան միջոցը կը գտնէր հեռուէն կամ մօտէն որպիսութիւնս հարցնելու։ Պիտի կորսնցնեմ քոյր Արտէմիսը, որ այնքան հոգածութեամբ կը գուրգուրար բանտարկեալ եղբօրը վրայ: Շահինեանը ազատեցաւ բանտէն. լրացուց բանտարկութեան պայմանաժամը եւ հրաժեշտ առաւ մեզմէ: - Իչնո՞ւ կ՚արտասուես, սիրելի՛ Շահէն, հարցուցի իրեն, երբ կ’ողջագուրուէինք կարտիաններու սենեակին մէջ։ - Չեմ կրնար խօսիլ. լեզուս բռնուած է: Ինչպէ՞ս պիտի բաժնուիմ քեզմէ: - Գնա՛,հա՛յ տղայ, Տէրը քեզի հետ. Վերադարձիր տուն, ուր անհամբեր սպասողներ ունիս: Մենք տեղացիներ ենք այս բանտին. ծնած ու մեծցած զնտանի տառապանքներուն մէջ. մօտաւորապէս 3 տարի է որ հոս եմ եւ 12 տարի ալ պիտի մնամ, եթէ շունչս չփչեմ: - Մեծ է Աստուծոյ ողորմութիւնը ո՜վ գիտէ, գուցէ դուն ալ կ’ազատիս քանի մը ամիսէն: - Գնա՛, սիրելի՛ս. կեանքը անակնկալներով յղի է։ Խորհուրդներ ու գաղտնիքներ կան, որոնց խորը թափանցել կարելի չէ: Գնա եւ համբուրէ սիրասուն զաւակներդ, որ կը սպասեն քեզի: Եթէ իմ Նունոս ծնողազուրկ որբի նման, կեցած է աւերակ կտուրի մը տան դրան շէմքին ու հեռաւոր հորիզոնը կը չափէ, սպասելով բանտարկեալ հայրիկին, որ գնաց ու չվերադարձաւ եւ գուցէ բնաւ պիտի չվերադառնայ, գոնէ դո՛ւն գնա համբուրել սիրասուն զաւակներդ, որ այս պահուս ճամբադ կը սպասեն: Ինծի նման ծովերով բաժնուած չես տունէն,եւ ո՛չ ալ բանտի ամրափակ դռները պիտի գոցուին վրադ: Ազատ ես այլեւս: Գնա՛, բայց մի՛ մոռնար կատարած երդումդ՝ ցեղիդ տառապած բեկորներու փրկութեան օժանդակելու համար: Շահինեանը հրաժեշտ տուաւ: Կը նշմարէի յուզումը: Պահեցի պաղարիւնս եւ ընկերացայ իրեն մինչեւ սանդուխին ստորոտը, ուր սպասեցի՝ մինչեւ որ դարձաւ բանտին անկիւնը. Շահինեանը ազատ է այլեւս:

Նոյեմբեր Տնօրէն Ֆայիք էֆ.–ին հետ՝ կեցած կարտիաններու սենեակին պատուհաններուն առջեւ, կը խօսէինք սարէն ու ձորէն, երբ կառավարչատան առջեւէն յայտնուեցան երկու թրքուհիներ: Մին ծեր՝ որ կը քալէր ետեւէն, ծրար մը թեւին տակ, ափսէ մը ձեռքերուն մէջ, միւսը կաքաւի նման ոստոստուն, համարձակ քայլերով կը յառաջանար դեպի բանտ: Երիտասարդ թրքուհին գրաւեց ուշադրութիւնը Տնօրէնին, որ չկրցաւ զսպել ցանկութեան բացագանչութիւնը: - «Մալա պա՛ք, մալա՛. ճէյրանա պէնզէր»: Իսկապէս, երիտասարդ թրքուհին՝ հագուած էր վայելուչ կերպով. մարմինը նուրբ ու բարեձեւ էր, հասակը երկար, տիտանի կեցուածքով, գլուխը բարձր բռնած, համաչափ քայլերով ան կը մօտենար բանտին: Երեսը ծածկած էր հաստ քօղով մը, ֆէրէճէն սեղմած էր իր մարմինը: Հայ ըլլալու է, դիտել տուի Տնօրէնին, որ այսքան բարեձեւ հագուած է: - Կը սխալիս, հայը չի կրնար այսքան համարձակ ըլլալ: - Գրաւի կը մտնեմ քեզի հետ, որ հանըմը հայ է: - Կը ճանչնա՞ս զինքը: - Ոչ: - Կը կորսնցնես գրաւդ: - Լաւ սեղան մը՝ գրաւը կորսնցնողին

կողմէ:

- Համաձայն եմ: Կը սպասենք որ թրքուհիները մօտենան բանտին: Եթէ հայուհիներ են, պիտի անցնին ալաճային առջեւէն եւ պիտի կենան կարտիաններու սենեակի պատուհանին առջեւ, ուրկից ես կը խօսիմ այցելուներու հետ: Զոյգը անցաւ առուակէն: Տնօրէնը պոռաց խելայեղ.

- Գրաւը կորսնցուցիր: - Ինչո՞ւ: - Հանըմները կեցան ալաճային առջեւ: Եթէ հայեր ըլլային, պիտի գային այս կողմը: - Ալաճային առջեւ անոնց կենալը բաւարար ապացոյց չէ ենթադրութիւնդ հաստատելու: Կրնայ պատահիլ որ ան թուրքի մը կինն է, կամ թուրք սիրահար մը ունի բանտին մէջ: Պէտք է ճշդել ինքնութիւնը: Տնօրէնը կը պատրաստուէր վար իջնել՝ մօտէն հետեւելու համար հանըմներու

խօսակցութեան: Աւելի ճիշդը, կը բաղձար տեսնել երիտասարդ իմ թրքուհիին դէմքը, որ անշուշտ բացած պիտի ըլլար խօսակցութեան ժամանակ, երբ «նէօպէթճի» կարտիանը ձայնեց վերէն. «X—եան էֆ., երկու հանըմներ եկած են եւ ձեզ կը հարցնեն: Կ'ուզէ՞ք տեսնուիլ իրենց հետ: - Թող գան պատուհանին առջեւ։ Այս անգամ կարգը իմս էր խօսելու: Բռնեցի Տնօրէնին թեւէն եւ ըսի ցած ձայնով.

- Չըսի՞ քեզի թէ հայու քալուածք է: Գրաւը կորսնցուցիր: - Կրնայ պատահիլ որ թրքուհիներ են եւ եկած են քեզի այցելութեան: - Ի՞նչ գործ ունին թրքուհիները ինծի հետ: - Կրնան հետաքրքրուած ըլլալ: - Առանց ստուգելու կը պնդեմ, թէ հայեր են: Դուն ալ կը համոզուիս քիչ վերջը. սպասէ որ պատուհանը բանամ: Ծերունին վար դրած ձեռքի ափսէն ու ծրարը կը ապասէր պատին տակ: Երիտասարդուհին, անհանգիստ շարժումներով կը մատնէր ջղայնոտութիւնը եւ գուցէ կը նեղուէր ուշանալուս համար: Բացի պատուհանը եւ հարցուցի թուրքերէն լեզուով.

- Ո՞վ կ' ուզեք, հանըմ էֆ.: - X—եան էֆ–ն.: - Կը ճանչնա՞ք զինքը: - Ո՛չ: Առաջին անգամն է որ այցելութեան կու գանք: - Ես եմ X–եանը: Որո՞ւ հետ խօսելու պատիւը ունիմ: Թրքուհին քօղը նետեց երեսէն: Սիրուն աչքերով, թարմատի կին մըն էր: Առանց սպասելու որ հարցումս կրկնեմ, ձայնեց վարէն.

- Ւսկապէս դո՞ւք էք X-եան էֆ.-ն: - Ւնչո՞ւ կը զարմանաք: - Ձեր դէմքը չի նմանիր այն նկարին, որ տեսած եմ Արտէմիսին տունը: - Բանտը կը փոխէ մարդուս դիմագիծը: - Դուք մօտէն կը ճանչնաք զիս, առանց դէմքս տեսած ըլլալու: Կը յիշէ՞ք այն կինը, որուն համար դիմում կատարեցիք Ամերիկա՝ ամուսինը կարգի հրաւիրելու համար: -Դուք հա՞յ էք: - Թագուհին եմ:

- Հիմա հասկցայ: Այն երիտասարդ հարսը, որուն ամուսինը Ամերիկա երթալէն վերջ՝ տեսած է այնտեղի գեղեցկուհիները եւ մոռցած իր կինը: Այո, գրեցինք իրեն թէ՝ դաւաճանութիւն է ձգել երիտասարդ կին մը Անատոլուի անկիւնները եւ տարուիլ օտարուհիներով: - Գրուած նամակները ունեցան իրենց ազդեցութիւնը. մինչեւ այժմ քաղաքացիութիւնը պատրուակելով, «գլուխդ ճարը» նայէ գրող ամուսինս, այսօր կը հրաւիրէ զիս իր մօտ: Եկած եմ երախտագիտութիւնս յայտնելու եւ մնաք բարով ըսելու: - Ամերիկա՞ կը մեկնիք: - Վաղը ճամբայ կ'ելլեմ: - Շատ ուրախ եմ, որ կեանք մըն ալ կը փրկուի թրքական դժոխքէն: - Ձեզի կը պարտիմ ազատագրուելու երջանկութիւնս: - Ամերիկայի ո՞ր քաղաքը կր գտնուի ամուսինդ: -Տիթրոյիթ: - Նիւ Եորք հասնելուդ կրնա՞ս տեսնել Սեբաստացիներու Հայրենակցական Միութեան լիազօր ներկայացուցիչ պ. Վ. Ակինեանը: - Հա՛րկաւ: - Պարտք կը դնեմ վրադ, որ տեսածներդ պատմես եւ ոչ միայն անոր, այլ բոլոր հայերուն: Ըսէ անոնց թէ բանտին մէջ Թափառական մը կայ, որ ուշ կամ կանուխ պիտի բռնէ անտարբերներու օձիքէն եւ պիտի յանձնէ հանրային դատաստանին, եթէ շարունակեն մնալ անհոգ ու անտարբեր՝ հանդէպ ցեղին խաչուած զաւակներուն: Ըսէ բոլորին թէ հազարաւոր հայուհիներ կան թրքական հարէմներուն մէջ, որ ազատագրուելու կը սպասեն: Վերջապէս ըսէ՛ ու պատմէ՛, ինչ որ տեսար ու ապրեցար զինադադարէն վերջ: - Կը խոստանամ կատարել պարտականութիւնս եւ մանրամասնութիւններ տալ երկրի կացութեան եւ մեր սիրելիներու դժբախտ վիճակի մասին: - Մոռցայ հարցնել թէ ո՞վ Է ձեզի ընկերացող կինը: - Մայրս Է : - Ա՞ն ալ պիտի տանիք միասին: - Ոչ, առանձին պիտի երթամ: - Ամերիկեան վիզա ստացա՞ծ էք: - Դրամը ղրկուած է ամերիկեան հիւպատոսարան: Պոլսոյ հիւպատոսն է որ կը հրաւիրէ զիս վիզա առնելու:

- Շապիկ մը կարած եմ ձեռքովս եւ թրջած զայն դառնութեան արցունքներով: Պահեցէք զայն որպէս յիշատակ, եթէ չէք ուզեր գործածել։ Իսկ այս հաւերը մայրիկս կարմրցուցած է Ձեզի համար: Վստահ եմ որ չէք մերժեր որդեկորոյս մօր մը սրտաբուխ գուրգուրանքը, որ կը տածէ Ձեզի հանդէպ, առանց Ձեզ տեսած ըլլալու: Կը վստահացնեմ Ձեզ, որ մենք եւ մեզի հետ հազարաւորներ, արցունք կը թափենք Ձեզ համար եւ կաղօթենք որ ազատիք այս չարչարանաց օճախէն: - Ուրեմն ամէն ինչ կարգին է. բարի ճանապա՜րհ: - Պիտի խնդրեմ որ չմերժէք այս փոքրիկ նուէրս ընդունիլ։ - Ի՞ նչ նուէր է: - Շնորհակալ եմ, շշնջացի, եւ ձայնեցի կարտիանին որ առնէ ծրարները: Մայր ու զաւակ հրաժեշտ առին արտասուաթոր աչքերով, ձգելով զիս խոր մտատանջութեան եւ ծանր յուզումներու մէջ: - Գրաւը շահեցար, դիտել տուաւ տնօրէնը, երբ սրտաբեկ հեռացայ պատուհանին առջեւէն: - Ոչ միայն գրաւը, այլ եւ կեանք մը, պատասխանեցի մտազբաղ: - Կը ճանչնայի՞ր նախապէս: - Ըսի որ առաջին անգամն է, որ կը տեսնեմ զիրենք: - Ուրեմն, կը շնորհաւորեմ նախազգացումներդ: - Ցեղին արեան ազդեցութիւնն է, որ հեռուէն կը ճանչցնէ հարազատը, ոչ թէ նախազգացումը. կը հասկնա՞ս, Ֆայիք պէյ: Խորոված հաւերէն մէկը յանձնեցի կարտիանին որ Առաքելին տանի,իսկ միւսով պիտի պատուեմ Տնօրէնը: Գրաւը կորսնցուց թէեւ, բայց շահողը թող ըլլայ: Երեկոյեան սեղանին մասնակցելու հրաւիրուած էին գրագիր Հիւսէին էֆ, կարտիան Մէհմէտ չաուշը եւ ճէմիլը։ Ճաշը պատրաստուած էր կարտիաններուն սենեակը, օղի ալ ունէինք սեղանին վրայ: Մարդոցը «քէյֆը թամամ էր». ձրի կերակուր, առանց դրամի օղի, առատ աղանդեր: Կե՛ր, ա՛րբ եւ ուրախ լեր: Վերջաբան 1928 թ. մարտին ԱՄՆ-ում գտնվող հայրենակցական միություններին Գևորգ Հալաջյանի գրած նամակների պատասխաններն ընկնում են ոստիկանության ձեռքը: Գևորգի հարցը քննվում է, նրան հակակառավարական դավադրություն կազմակերպելու մեղադրանք են ներկայացնում: Գևորգի հերքումները հիմք չեն ընդունվում: Քանի որ նա բանտարկյալ էր, նոր դատավարություն չի սկսվում, այլ նրա գործերն

ուղարկում են Երեսփոխանների ժողով` հաստատելու: Մահապատիժն անխուսափելի էր: Բայց մինչ Գևորգի գործը կհասներ երեսփոխաններին, թուրքական կառավարությունը երկխոսության մեջ է մտնում քուրդ ապստամբների հետ և ընդունում է նրանց պայմանը` ազատ արձակել քրդական գործով բոլոր կալանավորներին, որի դիմաց ապստամբները կդադարեցնեն կռիվները: Ազատ է արձակվում նաև Գևորգը: Իր ծանոթությունների շնորհիվ Գևորգը տեղեկանում է, որ թուրքերը խորամանկության են դիմել` բանտարկյալներին ազատ են արձակել` նրանց անձնագիր չտալով և արգելելով լքել Սեբաստիան, որպեսզի երկու ամիս անց, երբ հանկարծակի հարվածով ջախջախեն ապստամբներին, ազատված բանտարկյալներին կրկին կալանավորեն: Սեբաստիայից դուրս եկող տրանսպորտի բոլոր միջոցների վրա խիստ հսկողություն է սահմանվում: Գևորգը հասկանում է, որ Սեբաստիայում մնալը մահվան է հավասար իր համար: Նա նստում է Խարբերդ գնացող տրանսպորտ, որում ճամփորդության մեկնող նոր ամուսնացած զույգ է լինում: Ճանապարհին երկու ոստիկան ստուգում են փաստաթղթերը: Գևորգն ասում է, թե Պոլսից եկել էր Սեբաստիա գործարան հիմնելու նպատակով և անձնագիրը չի վերցրել հետը, քանի որ երբ եկել էր, ստուգումներ չեն եղել այս կողմերում: Ոստիկաններն ասում են, որ իրենք Գևորգին կուղեկցեն մինչև Խարբերդ և այնտեղի ոստիկանական բաժնում կպարզեն իր ինքնությունը: Երբ մոտենում են Խարբերդին, Գևորգը, իբր կամենալով հրաժեշտից առաջ շնորհավորել նորապսակներին, տրանսպորտի մեջ խնջույք է կազմակերպում, ոստիկաններին հարբեցնում թունդ օղիով: Երբ հասնում են Խարբերդ, նա ինքը ներկայանում է կայարանի ոստիկանություն և հայտնում, որ երկու ոստիկան հարբած են իրենց տրանսպորտի մեջ: Ոստիկանապետը գալիս, տեսնում է ամենը, ոստիկաններին տեղափոխել է տալիս բաժանմունք: Եվ ապա հետաքրքրվում է, թե ուր է գնում Գևորգը: Գևորգը հայտնում է, թե վերադառնում է Պոլիս, զեկուցելու համար Սեբաստիայում գործարան կառուցելու մասին իր դիտարկումները: Ոստիկանապետն անձամբ հետևում է, որ Գևորգը տեղ ունենա Պոլիս մեկնող գնացքում և շնորհակալություն է հայտնում ոստիկանների մասին իրեն հայտնելու համար: Հասնելով տուն, Գևորգը ծանոթ մի թրքուհու միջոցով, ում ամուսինը զինվորական նախարարությունում էր աշխատում, անձը հաստատող ժամանակավոր փաստաթուղթ է ձեռք բերում, պատճառ բերելով անձնագրի կորցրած լինելը: Եվ ապա նավով լքում է Թուրքիան: