Του Κουτρούλη ο γάμος Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή
Θεατρική περίοδος 2015-2016
ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΌ ΣΥΜΒΟΎΛΙΟ ΠΡΌΕΔΡΟΣ Άρης Στυλιανού
ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΌΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΉΣ Γιάννης Αναστασάκης
ΑΝΤΙΠΡΌΕΔΡΟΣ Δημοσθένης Δώδος
ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΉ ΣΥΝΕΡΓΆΤΗΣ ΜΕ ΚΑΘΉΚΟΝΤΑ ΑΝΑΠΛΗΡΏΤΡΙΑΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΉΣ ΔΙΕΥΘΎΝΤΡΙΑΣ Μαρία Τσιμά
ΜΈΛΗ Τιτίκα Δημητρούλια Γιώργος Κορδομενίδης Φιλαρέτη Κομνηνού Σπύρος Μπιμπίλας Χρύσα Σπηλιώτη
Το ΚΘΒΕ εποπτεύεται και επιχορηγείται από το Υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού. Το ΚΘΒΕ είναι μέλος της Ένωσης των Θεάτρων της Ευρώπης.
Του Κουτρούλη ο γάμος Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή
Ημερομηνία πρώτης παράστασης Παρασκευή 9 Οκτωβρίου 2015 Μονή Λαζαριστών Σκηνή Σωκράτης Καραντινός Η παράσταση πρωτοπαρουσιάστηκε στο Θέατρο Δάσους, στις 25 & 26 Ιουνίου 2015, στο πλαίσιο του 1ου Φεστιβάλ Δάσους.
Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής
Του Κουτρούλη ο γάμος Σκηνοθεσία-επεξεργασία κειμένου Γιάννης Καλατζόπουλος
Διανομή με σειρά εμφάνισης
Σκηνικά Δανάη Πανά
Δημήτρης Παπιόπουλος Θυρωρός, Κορυφαίος
Κοστούμια Ήρις Τσαγκαλίδου
Δημήτρης Καραβιώτης Αγωνιστής του ‘21, Κορυφαίος Σταυριάννα Παπαδάκη Δ΄ Καμαριέρα, Κορυφαία Άγγελος Νεράντζης Γ΄ Σερβιτόρος, Κορυφαίος
Μουσική Δημήτρης Λέκκας
Δώρα Θωμοπούλου Καθαρίστρια, Κορυφαία
Ενορχήστρωση Δημήτρης Λέκκας Φίλιππος Περιστέρης
Γιάννης Τσάτσαρης Μάγειρας, Σφηκίας
Κίνηση-χορογραφία Αναστασία Θεοφανίδου
Θάνος Φερετζέλης Γκρουμ, Φοιβίσκος Λουκία Βασιλείου Β΄ Καμαριέρα, Γαλλία Πέλλα Μακροδημήτρη Γκαρσόνα, Κορυφαία Εύη Σαρμή Α΄ Καμαριέρα, Αγγλία
Μουσική διδασκαλία Παναγιώτης Μπάρλας
Τίμος Παπαδόπουλος Β΄ Σερβιτόρος, Κορυφαίος
Φωτισμοί Στράτος Κουτράκης
Μιχάλης Σιώνας Α΄ Σερβιτόρος, Μισθοφάς
Βοηθός σκηνοθέτη Μαρίνα Χατζηιωάννου
Κωνσταντίνος Χατζησάββας Ξανθούλης
Βοηθοί χορογράφου Λουκία Βασιλείου Ηλίας Τσάκωνας Οργάνωση παραγωγής Πέτρος Κοκόζης
Μαρίνα Χατζηιωάννου Γ΄ Καμαριέρα, Ρωσία Κλειώ-Δανάη Οθωναίου Ανθούσα, Μούσα σφαιρίστρια Δημήτρης Κολοβός Κυρ Σπύρος Τάσος Πεζιρκιανίδης Κουτρούλης Γιάννης Καλατζόπουλος / Νικόλας Μαραγκόπουλος Στροβίλης Το τραγούδι του Φοιβίσκου συνέθεσε ο Φίλιππος Περιστέρης.
Σημείωμα σκηνοθέτη Συνηθίζεται να υπάρχει στο πρόγραμμα κάθε παράστασης ένα σημείωμα του σκηνοθέτη, όπου εξηγεί «πώς είδε το έργο», τι θέλησε να «φωτίσει» με τη σκηνοθεσία του και, καμιά φορά, «τι πρέπει να καταλάβει ο θεατής»! Ομολογώ ότι στο παρελθόν έχω υποπέσει κι εγώ σ’ αυτό το παράπτωμα – σε αυτή την ύβρη κατά του συγγραφέα, των ηθοποιών και του Κοινού. Αυτή τη φορά δεν θα το κάνω. Το έργο λέει όλα όσα ο Ραγκαβής ένιωσε χρέος του να πει στους συμπολίτες του εκείνης της εποχής και μόνο αυτός δεν ευθύνεται αν στα 170 χρόνια που μεσολάβησαν εμείς δεν καταφέραμε ν’ αλλάξουμε. Γι’ αυτό και με τους φίλους ηθοποιούς και τους άλλους συντελεστές, σας το παρουσιάζουμε σήμερα χωρίς καπνούς, προβολές, αποδόμηση και λοιπά σκηνοθετηλίκια, που συνήθως συσκοτίζουν αντί να φωτίζουν. Μόνο τη γλώσσα φέραμε λίγο πιο κοντά μας (αυστηρά προσηλωμένοι στην ακριβή απόδοση των νοημάτων), θεωρώντας ότι, αν κρατούσαμε την αρχαΐζουσα του Ραγκαβή, μπορεί μεν να κερδίζαμε τον έπαινο εκείνων που έχουν συμφέρον να μην ακουστεί η φωνή του, αλλά θα χάναμε την ψυχή μας.
Γιάννης Καλατζόπουλος Σκηνοθέτης
5
Του Κουτρούλη ο γάμος «Έγινε του Κουτρούλη ο γάμος» ή «Έγινε του Κουτρούλη το πανηγύρι» λέμε οι νεότεροι Έλληνες, όταν πρόκειται για θορυβώδη συνάθροιση ή μεγάλη ακαταστασία. Ποιος είναι όμως αυτός ο Κουτρούλης και γιατί ο γάμος του να γίνει παροιμιώδης; Ο καβαλλάριος [ιππότης] κυρ Ιωάννης ο Κουτρούλης, που πιθανώς ζούσε στη Μεθώνη, συγκατοίκησε, όπως φαίνεται, με μια γυναίκα που είχε φύγει από το συζυγικό της σπίτι, προκαλώντας σκάνδαλο. Η μη νόμιμη αυτή συγκατοίκηση τράβηξε την προσοχή της Εκκλησίας, η οποία αφόρισε τη γυναίκα. Πέρασαν εντωμεταξύ δεκαεφτά χρόνια και ο Κουτρούλης, μην εννοώντας να απομακρυνθεί από τη γυναίκα, προσπαθούσε να του επιτραπεί να την παντρευτεί νόμιμα. Πόσο μεγάλο θα ήταν το σκάνδαλο –και επομένως πόσο γνωστό στη μικρή κοινωνία της Μεθώνης– ο καθένας το φαντάζεται. Ο νόμιμος και πρώτος σύζυγος, που αντιδρούσε, για δεκαεφτά χρόνια βασάνιζε τον Κουτρούλη. Τα πράγματα, όμως, άλλαξαν τον Μάιο του 1394. Ο Πατριάρχης Αντώνιος ο Δ’, στον οποίο η αφορισθείσα παρουσίασε το διαζύγιο, που είχε γίνει επί του επισκόπου Μεθώνης Καλογεννήτου, ο οποίος στο μεταξύ είχε πεθάνει, με το οποίο ο γάμος θεωρούνταν νομίμως διαλελυμένος, αναγνώρισε το δίκιο της και, με γράμματά του και προς τον μητροπολίτη Μονεμβασίας και τον επίσκοπο Μεθώνης, επέτρεψε την τέλεση του γάμου με τις ευχές της εκκλησίας, εφόσον αποδεικνυόταν ότι ο Κουτρούλης δεν είχε καμιά ιδιαίτερη σχέση με τη γυναίκα, με την οποία συγκατοικούσε, για όσο αυτή ζούσε με τον πρώτο σύζυγό της. Τι αποδείχτηκε δεν ξέρουμε· φαίνεται, όμως, ότι η ανάκριση των ιεραρχών πιστοποίησε την αθωότητα του Κουτρούλη και έτσι ο γάμος έγινε. Το αν θα γίνει ή όχι ο γάμος, συζητιόταν για δεκαεφτά ολόκληρα χρόνια και, όταν επιτέλους έγινε, έγινε το ζήτημα της ημέρας. Στα στόματα των γυναικών και των περιέργων θα περιφερόταν αναμφίβολα η φράση «Έγινε του Κουτρούλη ο γάμος», όπου όλη η σπουδαιότητα έπεφτε στο ρήμα «έγινε». Κατά τον γάμο, ωστόσο, που μάλλον πανηγύρι ήταν, είναι φυσικό να έγινε έκτακτο και εξαιρετικό γλέντι, αφενός μεν σε πείσμα του πρώτου συζύγου, αφετέρου δε για ικανοποίηση του πολύπαθου και καταξοδεμένου δεύτερου συζύγου, ο οποίος δεν ήταν κάποιος άγνωστος, ήταν ο, εξαιτίας των γεγονότων, διαβόητος καβαλλάριος Ιωάννης Κουτρούλης. Στη φράση κατόπιν «Έγινε του Κουτρούλη ο γάμος» τονιζόταν όχι πλέον η λέξη «έγινε», αλλά η γενική «του Κουτρούλη», η οποία έγινε συνώνυμη με το «θορυβωδώς» και η οποία είναι σήμερα η ιδιαίτερη λέξη όλης της φράσης. Όπως είπαμε, ο γάμος επιτράπηκε από τον Πατριάρχη τον Μάιο του 1394 και τίποτα δεν μας εμποδίζει να παραδεχτούμε ότι ο ανυπόμονος Κουτρούλης παντρεύτηκε την ίδια εποχή και, επομένως, όταν άρχιζε ο ΙΕ’ αιώνας, ήταν παροιμιώδες το ότι «Έγινε του Κουτρούλη ο γάμος». Φαίδων Κουκουλές, «Περί δύο παροιμιών», Β’ Λαογραφία 2 (1910) σ. 554-556. Απόδοση Χαράλαμπος Γ. Κουτρούλης Σημ.: Οι πληροφορίες του Κουκουλέ αντλούνται από δύο πατριαρχικά πιττάκια (επιστολές). Πηγή: www.teicrete.gr
13
Χρονολόγηση Εκδοτική ιστορία Ιδεολογικές καταβολές
Η γνωστότερη και η πιο πολυσυζητημένη κωμωδία του Ραγκαβή, κατά τον 19o αι., φαίνεται να ήταν Ο γάμος άνευ νύμφης, ωστόσο Του Κουτρούλη ο γάμος αποτελεί το έργο που απασχολεί ιδιαίτερα τους μελετητές μέχρι και σήμερα. Το ενδιαφέρον αναγνωστών, κριτικών και ιστορικών δεν είναι αδικαιολόγητο, καθώς η κωμωδία παρουσιάζεται σε μια εξαιρετικά κρίσιμη στιγμή τόσο για τον δημιουργό της όσο και για τον πολιτικό-πνευματικό-ιδεολογικό ορίζοντα του τόπου, ενώ ταυτόχρονα αποτυπώνει µε πολύ ζωηρό τρόπο τη διασταύρωση των πιο ετερόκλητων αισθητικών και ιδεολογικών ρευμάτων: Αριστοφάνης και Μολιέρος, Νεοκλασικισμός και Ρομαντικός ιδεαλισμός, κοινοβουλευτικές ελευθερίες και πολιτεία των αρίστων, αρχαιολατρία και αρχοντοχωριατισµός. Η πρώτη έκδοση, το 1845, υπό το ψευδώνυμο Χρηστοφάνης Νεολογίδης, έρχεται χωρίς να αφήσει χειρόγραφα ίχνη, όπως συμβαίνει µε τα περισσότερα δημοσιευμένα δράματα του Ραγκαβή. Και η μοναδική αναφορά στα Αποµνηµονεύµατα, για τη συγγραφή και έκδοση του Κουτρούλη, είναι λαθεμένη. Όπως έχει επισημάνει ο Δ. Σπάθης, τα πλούσια ενδοκειµενικά στοιχεία της κωμωδίας δεν αφήνουν αμφιβολίες για το γεγονός ότι η συγγραφή του έργου γίνεται μέσα στον βρασμό των πολιτικών γεγονότων και των προσωπικών περιπετειών του Ραγκαβή ανάμεσα στα 1843-1844: της συνταγματικής επανάστασης της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 και του Β’ ψηφίσματος της Εθνοσυνέλευσης του 1844, που απέκλειε από τις δημόσιες υπηρεσίες τους ετερόχθονες, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγεται και ο Φαναριώτης συγγραφέας. Επομένως έχουμε σοβαρούς λόγους για να συμφωνήσουμε ότι η σύλληψη και συγγραφή της κωμωδίας είναι πολύ κοντά στον χρόνο της πρώτης έκδοσης. Ο Κουτρούλης επιβεβαιώνει περίτρανα [ότι] ο Ραγκαβής γράφει τα δράματά του σε πολύ συγκεκριμένες ιστορικές περιστάσεις, επιθυμώντας να επεξεργαστεί δημόσια τα ζητήματα που τον απασχολούν προσωπικά. Επειδή, όμως, από πολύ νωρίς εμπλέκεται στην ολιγομελή ακόμα ομάδα των εργατών της πολιτείας, οι ατομικοί προβληματισμοί καθρεφτίζουν και
14
ταυτόχρονα καθρεφτίζονται στο συλλογικό σώμα. Είναι η στιγμή που ο Ραγκαβής καλείται να ξεκαθαρίσει πολλές εκκρεμότητες και, κυρίως, να κλείσει βίαια τους ανοιχτούς λογαριασμούς µε την προικοδότηση της γενέτειρας πόλης. Από τη μια έχει να υπερασπιστεί την ίδια του τη λογία υπόσταση κι από την άλλη, όσο οδυνηρό κι αν είναι αυτό, να σβήσει, τουλάχιστον από τα πνευματικά του δημιουργήματα, κάθε ίχνος από ό,τι τον κατατάσσει σε πολίτη β’ κατηγορίας: από τη φαναριώτικη καταγωγή. Η γέφυρα του νεοελληνικού παρόντος µε το ένδοξο αρχαιοελληνικό παρελθόν, χωρίς τις απειλητικές οθωμανικές διαμεσολαβήσεις, είναι μια κάποια λύση. Η ενδιάμεση θέση του Κουτρούλη τόσο στην κωµωδιογραφική παραγωγή του Ραγκαβή (ανάμεσα στην πρώτη κωμωδία, Ο γάμος άνευ νύμφης, και την τελευταία, Διός επίσκεψις) όσο και στη συνολική δραματουργία του, συνδυασμένη µε την ολοκληρωμένη εφαρμογή των μετρικών θεωριών του συγγραφέα, αποκτά τη σημασία σταθμού, έχει τον χαρακτήρα μιας βαθιάς τομής, που προσδιορίζει τις μετέπειτα δραματουργικές εξελίξεις, όχι µόνο του ίδιου του Ραγκαβή, αλλά και μιας μεγάλης μερίδας λογίων. Η ερμηνεία της σημασίας της κωμωδίας αποκτά πλουσιότερες αποχρώσεις, αν τοποθετήσουμε τον μερικότερο κύκλο της δραματουργίας στον ευρύτερο των πνευματικών αναζητήσεων του συγγραφέα, και αν αναλογιστούμε ότι ο πρώτος ποιητικός διαγωνισμός, που θα προσφέρει το βήμα για τη δημόσια υπεράσπιση των αισθητικών και ιδεολογικών του προτιμήσεων, απέχει λίγο παραπάνω από μια πενταετία (1851). Αν και εκδοτικά ο Κουτρούλης βρίσκεται πολύ κοντά στα πρώτα δράματα του Ραγκαβή, η ρήξη µε τον ομοιοκατάληκτο δεκαπεντασύλλαβο της φαναριώτικης παράδοσης, στον οποίο γράφονται η Φροσύνη και η Παραμονή, είναι οριστική και τελεσίδικη. Αποτελεί την ορατή επιφάνεια μιας σοβαρότερης και καθοριστικής στροφής, που δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την απομάκρυνση του δημιουργού από τις ανατολίτικες ρίζες. Τα δράματα που θα ακολουθήσουν πολλά χρόνια αργότερα είναι αταλάντευτα προσηλωμένα στην αναβίωση του ιαμβικού τριµέτρου της αρχαίας τραγωδίας, όπως στη μετρική αναβίωση του Αριστοφάνη είναι υποταγμένος ο Κουτρούλης, και µόνο ο Δούκας θα αποπειραθεί, θεματικά τουλάχιστον, να ξαναπιάσει το νήμα του βυζαντινού παρελθόντος. […] Η αποκρυστάλλωση της μετρικής θεωρίας της αναβίωσης των αρχαίων μέτρων και η έκδοσή της στον αυτοτελή τόμο του 1837, την ίδια χρονιά που δημιουργείται η Αρχαιολογική Εταιρεία, στους πρωτεργάτες της οποίας συγκαταλέγεται ο Ραγκαβής, οι πρώτες αρχαιολογικές διατριβές (στην Αρχαιολογική Εφημερίδα και στον Ερανιστή), το επιστέγασμα, η θέση του καθηγητή της Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, την ίδια χρονιά που απολύεται από το υπουργείο Εσωτερικών ως ετερόχθων (1844), και τέλος Του Κουτρούλη ο γάμος, δεν
15
αποτελούν παρά μια σειρά από δράσεις για τη δυναμική υποστήριξη, όχι µόνο σε ελληνικό, αλλά και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, της αμφισβητούμενης αρχαιοελληνικής συνέχειας. Η απόφαση του δραματουργού να στρατευτεί στην υπηρεσία της ανάστασης του πνεύματος της κλασικής Ελλάδας και της απόδειξης της αρραγούς συνοχής του αρχαίου µε τον νεότερο κόσμο, την ίδια στιγμή που οι εσωτερικές εξελίξεις κάνουν επιτακτική την ανάγκη εξευρωπαϊσμού της χώρας, ενώ αμφισβητείται σοβαρά το δικαίωμα συμμετοχής των Φαναριώτων στο όλο εγχείρημα, συνθέτει τον πυρήνα της δραματουργικής σύλληψης της κωμωδίας. Οι πολυμέτωπες πολιτικές και ιδεολογικές επιθέσεις που δέχεται ο συγγραφέας δεν αφήνουν μεγάλα περιθώρια για νηφαλιότητα και σπρώχνουν τον Ραγκαβή στη σταδιακή σκλήρυνση των δικών του πεποιθήσεων, τις οποίες θα διατυπώσει εύγλωττα στις παραβάσεις της συζητούμενης κωμωδίας. Η δεύτερη έκδοση του Κουτρούλη, το 1856, θα δημοσιοποιήσει το πραγματικό όνομα του συγγραφέα, για να ακολουθήσει και τρίτη έκδοση, το 1861. Η κωμωδία συμπεριλαμβάνεται στον τέταρτο τόμο των Απάντων του Ραγκαβή, που εκδίδεται το 1874. Οι συγκεκριμένες στιγμές που επιλέγονται από τον δημιουργό τόσο για να ανακοινωθεί επισήμως η πραγματική ταυτότητα του Χρηστοφάνους Νεολογίδου –το 1856, όταν ο Ραγκαβής είναι υπουργός Εξωτερικών– όσο και για να κυκλοφορήσει για τρίτη φορά η κωμωδία –λίγο πριν από την πτώση του Όθωνα– επιβάλλεται να µας προβληματίσουν, καθώς µας ωθούν να τις συσχετίσουμε µε το πολιτικό περιεχόμενο του έργου, δηλαδή συνομολογούν ό,τι ήθελε ίσως να συγκαλύψει ο κωμωδιογράφος. Δεν µας επιτρέπεται να αναγνωρίσουμε ανάμεσα στις προθέσεις του δραματουργού μια διάθεση για ριζοσπαστική πολιτική κριτική στο σύνολο των δραμάτων του – αντίθετα, κυρίαρχος είναι ο «κοµφορµισµός», όπως σημειώνει ο Δ. Σπάθης στο δημοσίευμα που μνημονέψαμε παραπάνω. Αλλά δεν μπορούμε, επίσης, να γενικεύουμε και να υποστηρίζουμε ότι τα έργα του αποτελούν «φυγή» από την ελληνική πραγματικότητα, αφού έτσι παραβλέπουμε την ολοφάνερη επιθυμία του να παρέμβει ουσιαστικά στη διαμόρφωση της συγχρονικής ιδεολογίας και μάλιστα µε ένα μέσο –το θέατρο– το οποίο ενδείκνυται ιδιαίτερα γι’ αυτόν τον σκοπό, σύμφωνα µε τις θεωρητικές αντιλήψεις του ίδιου του Ραγκαβή. Ειδικά στις κωμωδίες, σίγουρα δεν διακατέχεται από διάθεση για γνήσια ρεαλιστική ηθογραφική αποτύπωση, δεν τον εγκαταλείπει όμως ποτέ η έγνοια να νουθετήσει άμεσα τους Έλληνες θεατές και αναγνώστες, παρουσιάζοντας μπροστά στα µάτια τους το γελοιοποιημένο πρόσωπο ενός Αγροικογιάννη ή ενός Κουτρούλη, σύμφωνα µε τις δραματουργικές επιταγές του Νεοκλασικισμού. Κωνσταντίνα Ριτσάτου, Με των Μουσών τον έρωτα... Ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής και το νεοελληνικό θέατρο, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2011. σσ. 154-157.
16
Του Κουτρούλη ο γάμος: ερμηνευτικά ζητήματα
Η αριστοφανική μεταμφίεση του µολιερικού ηθικοδιδακτισµού Το πείραμα του Ραγκαβή της πλήρους μετρικής και µορφικής αναβίωσης του Αριστοφάνη, σε μια τόσο ολοκληρωμένη εκδοχή, δεν έχει προηγούμενο, αλλά ούτε και συνέχεια, και αποτελεί […] μια γενναία τομή, μια αξιοπαρατήρητη πρωτοτυπία, που θα αναμοχλεύσει τα ήδη θολά νερά για την ανάπτυξη της νεοελληνικής κωμωδίας. Είναι φανερό, πάντως, ότι δεν ξεπηδά από το πουθενά, ότι δεν πρόκειται για μια ακόμα παραξενιά και εμμονή του Φαναριώτη λογίου, αλλά µάλλον αποτελεί τη συστηματοποίηση και εφαρμογή των διάχυτων αντιλήψεων της εποχής. […] Η επαφή του Ραγκαβή µε τον Αριστοφάνη χρονολογείται από το 1830, ενώ το 1836 θα δημοσιεύσει την ολοκληρωμένη θεωρητική διατύπωση των μετρικών του πεποιθήσεων, στην οποία φαίνεται να παραπέμπει η πρώτη πρώτη παράγραφος του προλογικού σημειώματος του Χρηστοφάνη Νεολογίδη: η αναβίωση των αρχαίων μέτρων είναι εφικτή πλήρως, φτάνει να αντικατασταθεί ο αρχαίος «χρόνος» µε τον νεοελληνικό «τόνο». […] Η προσήλωση στη μετρική αναβίωση του Αριστοφάνη, για την οποία προσπαθεί να µας πείσει ο Ραγκαβής στα προλογικά σημειώματα των εκδόσεων του Κουτρούλη, σίγουρα δεν αποτελεί τον μοναδικό στόχο του συγγραφέα. Του Κουτρούλη ο γάμος είναι ένα έργο χωρίς πράξεις και σκηνές, μια κωμωδία που εφαρμόζει στο σύνολό της και τη μορφολογία της αριστοφανικής κωμωδίας: η δομή της αριστοφανικής κωμωδίας, όπως έχει σωστά υποστηριχθεί, δανείζει το σχήμα της στην κωμωδία του Ραγκαβή. Αν και παρουσιάζονται όμως, ευδιάκριτα, τα περισσότερα από τα κύρια μέρη (ο πρόλογος, η πάροδος, οι δύο παραβάσεις, οι ιαμβικές σκηνές, ο αγώνας και η έξοδος), ο Ραγκαβής δεν ακολουθεί τη σειρά µε την οποία συνήθως εμφανίζονται στον Αριστοφάνη ούτε συμμορφώνεται πλήρως µε την εσωτερική δομή κάθε μέρους της αριστοφανικής κωμωδίας. Αρκετά μέρη του ραγκαβικού έργου δεν μπορούν να ενταχθούν στο αριστοφανικό σχήμα, αφού δεν διαθέτουν «αναγνωρίσιμα δομικά στοιχεία».
20
Ολοφάνερα στον Αριστοφάνη παραπέμπουν τα ονόματα (Σφηκίας, Φοιβίσκος, Μισθοφάς κ.ά) και οι σύνθετες –µε ένα πλήθος συνθετικών μερών– λέξεις, όπως: καπνοµιχλοσκοτεινοποιητικο-αυλοποιµενοτρυφεροβουκολικαίς (1874, στ. 176) υπαλληλοποδηµατοσκουπιστής (1874, στ. 514). Αν όμως ο Αριστοφάνης ευθύνεται για τη μορφολογία του Κουτρούλη, δεν έχει αφήσει ανεπηρέαστη ούτε τη σύλληψη και το περιεχόμενο του έργου. […] Η ίδια η πολιτική υπόσταση του Κουτρούλη ανακαλεί τα αριστοφανικά έργα. Πρώτα πρώτα η πολιτική σάτιρα και ο επικαιρικός σχολιασμός της έκλυσης των πολιτικών ηθών, η διακωμώδηση συγκεκριμένων σύγχρονων πολιτικών ή δημόσιων προσώπων (Ρήγα Παλαμήδη και Παναγιώτη Σοφιανόπουλου), η παρωδία σύγχρονων ποιητών και έργων (ο Οδοιπόρος του Π. Σούτσου και η ρομαντική λογοτεχνία) και τέλος η πρόταση του ίδιου του ποιητή απέναντι σε όλα αυτά, μέσα από τη λειτουργία των παραβάσεων. Στα Αποµνηµονεύµατα, ο Ραγκαβής παραδέχεται ότι έχει συντάξει μια «πολιτική κωμωδία», μια παραδοχή, που απέφυγε συστηματικά στα εκδοτικά σημειώματα και σε άλλους σχολιασμούς της κωμωδίας του, επιμένοντας να προτάσσει το φιλολογικό κίνητρο της αναβίωσης των αριστοφανικών μέτρων. Παρά ταύτα, πίσω από την αποσιώπηση κρύβεται το δεικτικό-ειρωνικό μειδίαμα που συναντάμε συχνά στα κείμενα του Ραγκαβή, μια τεχνική του λόγου που επιθυμεί να ανατρέψει τους ίδιους τους ισχυρισμούς της. Από τη μια, λοιπόν, το φιλολογικό πείραμα του Κουτρούλη επιβεβαιώνει την περίφημη αδιάσπαστη συνέχεια που υποστηρίζουν και οι μετρικές θεωρίες του Ραγκαβή, δηλαδή συμβάλλει στη διαμόρφωση της κυρίαρχης ιδεολογικής κατεύθυνσης, και από την άλλη, μετέχει ενεργά στη διαμόρφωση πολιτικής κωμωδίας, δείγματα της οποίας συναντούμε ήδη στον Τυχοδιώκτη (1835) του Μ. Χουρμούζη. Μέσα στις προθέσεις πάντως του Ραγκαβή, αρχικά τουλάχιστον, βρίσκεται η προσπάθεια να σκεπάσει, µε διαφανή ωστόσο πέπλα, τον πολιτικό στόχο, να στρέψει την προσοχή µας στο μορφολογικό και μετρικό σύστημα της κωμωδίας, παρέχοντάς µας έναν γενναίο αριθμό παραπομπών στα νεκραναστημένα μέτρα του Αριστοφάνη. Το πολιτικό χρώμα του έργου δεν πέρασε απαρατήρητο, ιδιαίτερα όταν επανεκδίδεται µε την ταυτότητα πλέον του συγγραφέα, το 1856. Ακόμα, όμως, και η πολιτική σάτιρα και παρωδία υποτάσσονται αυστηρά στους νεοκλασικούς όρους: θα ήταν μάταιο να αναζητήσουμε στον Κουτρούλη τη ρομαντική-ανατρεπτική σάτιρα ενός Βερανζέρου ή ενός Βύρωνα, που ναρκοθετεί τους ίδιους τους κοινωνικούς θεσμούς. Εξάλλου ο πιο διαπρεπής μιμητής τους, ο Αλέξανδρος Σούτσος (Άσωτος, 1830), δεν μπόρεσε να αποτυπώσει την επαναστατημένη ευρωπαϊκή ρομαντική συνείδηση, ενώ στο κατοπινότερο έργο του, το Συνταγµατικόν Σχολείον (1852), παρουσιάζεται μιμητής του Κουτρούλη, υιοθετώντας, όμως, μια πραγματικά αριστοφανική κατάληξη, αντίθετα από το ραγκαβικό του πρότυπο.
21
Οι επιδράσεις του Αριστοφάνη στα δομικά μέρη του Κουτρούλη Τα αριστοφανικά έργα που μεταφράζει ο Ραγκαβής, Νεφέλες, Όρνιθες, Ειρήνη, και ιδιαίτερα το πρώτο, επιδρούν σε μεγαλύτερο βαθμό στη σύνθεση του Κουτρούλη, χωρίς να λείπουν περιθωριακές αναφορές και από άλλα έργα του Αριστοφάνη (Αχαρνής, Σφήκες, Ιππής, Λυσιστράτη). Θα πρέπει να σημειωθεί, εξαρχής, ότι τα σημεία που αποκλίνουν από την ουσία των αριστοφανικών έργων και φανερώνουν τις μολιερικές επιδράσεις, τις οποίες θα αναζητήσουμε παρακάτω, παρουσιάζονται ισχυρότερα και αποτυπώνουν ανάγλυφα το διπλό νήμα των δανείων πάνω στο οποίο καλείται να ισορροπήσει ο Κουτρούλης. Οι επαφές µε τον Αριστοφάνη γίνονται ορατές κυρίως στη διαμόρφωση του προλόγου, των χορικών και των δύο παραβάσεων. Ο μακροσκελής πρόλογος του Κουτρούλη (στ. 1-695) δεν έχει προηγούμενο στα αριστοφανικά έργα, όπου συνήθως περιορίζεται στους 200-300 πρώτους στίχους. Αν και ο συγγραφέας δεν συμμορφώνεται σε ό,τι αφορά την έκταση, φαίνεται να έχει δεχτεί αρκετές επιδράσεις από τα αριστοφανικά του πρότυπα. Στη μέση περίπου του ραγκαβικού προλόγου (στ. 344), μια πρώτη εισαγωγή στο θέμα έχει ολοκληρωθεί και, αν ο συγγραφέας ακολουθούσε πιστά τον Αριστοφάνη, εδώ θα περιμέναμε την πάροδο. Ωστόσο ο πρωταγωνιστής Κουτρούλης δεν έχει κάνει ακόμα την εμφάνισή του, αντίθετα από τους προλόγους των αριστοφανικών έργων, οι οποίοι σύντομα παρουσιάζουν και τον κεντρικό χαρακτήρα. Έτσι, ο Συριανός ράφτης µε τον μαθητευόμενό του, τον μολιερικό Στροβίλη, θα εισβάλουν επί σκηνής για να τεθεί το μείζον θέµα του έργου: η μεταμόρφωση του «ράπτη» σε υπουργό, αν θέλει να κερδίσει το χέρι της Ανθούσας. Η εισαγωγή έχει ολοκληρωθεί (στ. 556) και αρχίζει η «σιωπηλή» πάροδος: «Ο θάλαμος [του καφενείου] αρχίζει να γεμίζει µε ξένους». Η σκηνή που ακολουθεί ανάμεσα στον Κουτρούλη και τον Στροβίλη, μέχρι το πρώτο χορικό (στ. 696), αφήνει να διαφανεί, επίσης, η αριστοφανική της προέλευση. Το χορικό διευκρινίζεται σε υποσημείωση ότι ακολουθεί μετρικά το «δακτυλο-αναπαιστικόν» χορικό των Νεφελών (στ. 275). Τα σχόλια του Στροβίλη στην πάροδο, για την υπόσταση του χορού («Επιρροαί» χαρακτηρίζονται), παραπέμπουν ολοφάνερα και στο περιεχόμενο του λυρικού διαλόγου των Νεφελών (στ. 463-476), όπου ο χορός παρουσιάζεται να λέει στον Στρεψιάδη: «Αν διδαχτείς από µας, θά ΄χεις φήμη θεόρατη / σ’ όλο τον κόσμο». Μετά την πάροδο (στ. 696-724) ακολουθούν ιαμβικές σκηνές και ωδές συνθεμένες σε αριστοφανικά μέτρα, οι οποίες ωστόσο δεν παραπέμπουν σε συγκεκριμένα δομικά χαρακτηριστικά της αριστοφανικής κωμωδίας, μέχρι την ευδιάκριτα αριστοφανική, πρώτη παράβαση (στ. 971-1018).
22
Η εμπλοκή του χορού στην εξέλιξη της κωμωδίας (αφού πρόκειται για «επιρροές») οδηγεί τον Κουτρούλη στην προσπάθεια προσεταιρισμού του, και δανείζεται, εκτός από τη λειτουργία του, και θεματικά στοιχεία, ξανά από τις Νεφέλες. Εδώ ο Ραγκαβής, για να περιπλέξει επιπλέον τον αφελή Κουτρούλη, αλλά και για να αποτυπώσει την πολιτική στόχευση του έργου, θα ακολουθήσει το μορφολογικό παράδειγμα του χωρισμού του χορού της Λυσιστράτης σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα. Ο συγγραφέας, όμως, της νεοελληνικής κωμωδίας χρειάζεται τρεις αντίπαλους χορούς, οι οποίοι εκπροσωπούν τις τρεις διαφορετικές πολιτικές μερίδες, τους αντίπαλους κομματικούς σχηματισμούς της νεότερης Ελλάδας, τις «φατρίες», όπως θα τις αποκαλέσει στο περίφημο υπόμνημα του 1856 ο Υπουργός Εξωτερικών Ραγκαβής. Η θέση και η εσωτερική δομή των δύο παραβάσεων του Κουτρούλη αποκλίνουν σε αρκετά σημεία από τα ανάλογα χαρακτηριστικά των παραβάσεων των κωμωδιών του Αριστοφάνη. Εκείνο που ουσιαστικά υιοθετείται από τον Ραγκαβή είναι η λειτουργία της αριστοφανικής παράβασης: διακόπτει την εξέλιξη της πλοκής (όλα τα πρόσωπα της κωμωδίας βρίσκονται εκτός σκηνής), ο χορός απευθύνεται άμεσα στους θεατές, ενίοτε παραβλέποντας και τη θεατρική του υπόσταση, και νουθετεί το ακροατήριο, παρουσιάζοντας τους στόχους του ίδιου του ποιητή και του έργου. Η πρώτη παράβαση του Κουτρούλη (στ. 971-1018) αποκαλύπτει µία προς µία τις πολιτικές αρχές του Ραγκαβή. Τα προσόντα του σύγχρονου Νεοέλληνα υπουργού έχουν δια της μολιερικής υπερβολής διογκωθεί και γελοιοποιηθεί μερικούς στίχους πριν, από τον δαιμόνιο Στροβίλη. Η δεύτερη παράβαση (στ. 1909-1954) –όταν η υπουργική θέση του Κουτρούλη θεωρείται βέβαιη και ο θίασος αποχωρεί για να τελεστεί ο γάμος– βρίσκεται έξω όχι µόνο από την πλοκή, αλλά και από τους ίδιους τους πολιτικούς προβληματισμούς της κωμωδίας, στους οποίους μετείχε η πρώτη παράβαση. Ο λόγος τώρα είναι «περί νεοελληνικής ποιήσεως» και ο μοναδικός χαλαρός αρμός µε την πλοκή της κωμωδίας μπορεί να αναζητηθεί στην παρουσία και παρωδία του ρακένδυτου ποιητή Φοιβίσκου. Στη δεύτερη παράβαση θα τοποθετηθούν οι θεωρητικές-ποιητικές αξίες του συγγραφέα, συντασσόμενου για μιαν ακόμα φορά στο πλευρό του «ποιητή» των παραβάσεων του Αριστοφάνη. Ο κωμωδιογράφος οργανώνει μια πρώτη μορφή ιστοριογραφίας της νεοελληνικής ποίησης, έναν αξιοκρατικό κατάλογο, όπως υπαγορεύεται από τις φαναριώτικες καταβολές του και τις ιδεολογικές κατευθύνσεις εκείνου του καιρού. Ανάμεσα στις δύο παραβάσεις έχει συντελεστεί η μεταστροφή της Ανθούσας, η οποία κολακεύεται να γίνει σύζυγος υπουργού και προσεταιρίζεται τον πανούργο Στροβίλη σε μια σκηνή που φαίνεται να μοιράζεται ανάμεσα σε τεχνάσματα μολιερικού και αριστοφανικού τύπου. Ακολουθούν οι ρουσφετολογικές επισκέψεις του Μισθοφά (διοικητή), του Σφηκία (δημοσιογράφου) και του Φοιβίσκου (ποιητή) στον «υπουργοποιημένο» Κουτρούλη, που πα-
23
Πρόλογος της Πρώτης Εκδόσεως Ανέγνων ποτέ την γνώμην ότι η αρχαία μετρική κατ’ ουδέν διαφέρει, ως προς την αρχήν της, από την καθ’ ημάς και ότι ο παρ’ ημίν τόνος είναι αυτός των αρχαίων ο χρόνος. Την ιδέαν ταύτην εύρον σύμφωνον προς την ιδίαν εμού πεποίθησιν, ήν και άλλοθεν επορίσθην και ως παράδειγμα και δοκίμιον της εφαρμογής αυτής συνέταξα την παρά πόδας κωμωδίαν, όλην κατά τα μέτρα των αρχαίων κωμωδιών, ως τονίζεται τούτο εις τας υπό το κείμενο σημειώσεις. Η μετρική αλήθεια είναι η μόνη ήν η παρούσα κωμωδία επιζητεί. Αν δέ επέτυχεν και τινά πολιτικήν ή κοινωνικήν, κατά σύμπτωσιν, αύται εισίν εκ του περισσού, ας κριθή άρα ως προς μόνον το εξωτερικόν αυτής σχήμα. Και αυτής, ως όλοι γνωρίζομεν, το ένδυμα είναι μόνον το αξιοσύστατον μέρος. Εν Αθήναις, 1845 ΧΡΗΣΤΟΦΑΝΗΣ ΝΕΟΛΟΓΙΔΗΣ
(Ψευδώνυμο του Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή)
Διάβασα κάποτε τη γνώμη ότι το μετρικό σύστημα της αρχαίας ποίησης δεν διαφέρει σχεδόν σε τίποτα στις βασικές του αρχές από το δικό μας, και ότι ο «τόνος» που χρησιμοποιούμε εμείς ταυτίζεται με τον «χρόνο» (δηλαδή τα μακρά και τα βραχέα) των αρχαίων. Αυτή την ιδέα τη βρήκα να συμφωνεί με τη δική μου πεποίθηση, την οποία διαμόρφωσα και από άλλες πηγές, και σαν παράδειγμα και άσκηση για την εφαρμογή (αυτής μου της πεποίθησης) έγραψα αυτή την κωμωδία, εξ ολοκλήρου πάνω στα μέτρα των αρχαίων κωμωδιών, όπως αυτό γίνεται σαφές στις σημειώσεις κάτω από το κείμενο. Η μετρική αλήθεια (ορθότητα) είναι η μόνη που επιζητεί η παρούσα κωμωδία. Και αν κατά σύμπτωση πέτυχε και κάποια πολιτική ή κοινωνική αλήθεια, αυτές είναι κάτι το παραπανίσιο. Επομένως ας κριθεί μόνο ως προς το εξωτερικό της σχήμα (τη μορφή της). Και αυτής της κωμωδίας, όπως συμβαίνει και με πολλούς ανθρώπους γνωστούς σε όλους μας, το ένδυμα είναι το μόνο αξιόλογο χαρακτηριστικό. Απόδοση: Γιάννης Καλατζόπουλος
24
ρουσιάζουν αρκετές αναλογίες με την αφήγηση της δύναμης της εξουσίας, των παρακλήσεων, των δωροδοκιών, στη δικαστική καριέρα του Φιλοκλέωνα στους Σφήκες. Στη συνέχεια, ο μασκαρεμένος υπουργός έχει πιστέψει κιόλας στη δύναμή του, όταν αρχίζει η απότομη πτώση. Ο αγώνας (στ. 2027-2202) ξεκινά με παρωδία του ακόρεστου ρουσφετολογικού πηγαινέλα, για να κορυφωθεί με τη μάχη των δύο αντίπαλων ημίχορων, όπου ο ένας θα υποστηρίζει και ο άλλος θα καταδιώκει τον Κουτρούλη. Ακολουθεί η έξοδος της κωμωδίας (στ. 2203-2314) με την πέρα για πέρα αντι-αριστοφανική λύση, που μας οδηγεί χωρίς αμφιβολία στον Μολιέρο. Δεν είναι δύσκολο να προβούμε σε μιαν αποτίμηση των αριστοφανικών δανείων του Κουτρούλη: η επιμονή και η φιλολογική δεινότητα του Ραγκαβή για μετρική και μορφολογική συμμόρφωση είναι αξιοθαύμαστες. Και είναι μικρές, αλλά ευδιάκριτες, οι αριστοφανικές παραχωρήσεις, κυρίως στο πολιτικό στίγμα της κωμωδίας. Ο αριστοφανικός μανδύας αποδεικνύεται πολύ βολικός για να υπερασπιστεί με αρκετή πιστότητα την αρχαιολατρική επιφάνεια, αλλά εξαιρετικά αραχνοΰφαντος για να σκεπάσει τις ηθικοδιδακτικές προθέσεις του συγγραφέα. Ο κύριος στόχος του έργου, η γελοιοποίηση και ανάκληση στην τάξη της αποκλίνουσας συμπεριφοράς του Κουτρούλη –αλλά και της Ανθούσας–, βρίσκεται πολύ μακριά από τον σκληρό πυρήνα της Αττικής κωμωδίας. Και ο δείκτης της νεοελληνικής κωµωδιογραφίας, η οποία έχει απαρνηθεί προ πολλού το ανάρμοστο παράδειγμα του Γκολντόνι, στρέφεται πάλι κι ίσως με μεγαλύτερη επιμονή στον Νεοκλασικισμό της Γαλλίας του 17ου αιώνα.
Οι Μολιερικές επιδράσεις Ο «Αριστοφάνης της Γαλλίας», κατά τον χαρακτηρισμό του Κοραή, έχει δώσει δοκιμασμένες συνταγές στον Ραγκαβή πριν από τη σύνθεση του Κουτρούλη, οι οποίες όμως φαίνεται ότι δεν αρκούσαν, από μόνες τους, για να ικανοποιηθούν οι φιλοδοξίες και οι προθέσεις του συγγραφέα. Το πρωιµότερο, κατά πάσα πιθανότητα, επίτευγμα, ο Γάμος άνευ νύμφης, δεν αποτέλεσε ποτέ το καύχημα του δημιουργού του, παρά τη μεγάλη επιτυχία του στη σκηνή, όπως είδαμε παραπάνω. Στο νεότερο πείραμα, ο γαλλοτραφής Φαναριώτης δημιουργεί ένα κράμα, όπου οι όροι της επιλογής ή της απόρριψης βασικών χαρακτηριστικών από τα τόσο διαφορετικά στρατόπεδα είναι δηλωτικοί για το υβρίδιο που έμελλε να γεννηθεί. Ο θεματικός καμβάς της κωμωδίας πλέκεται γύρω από την ανάγκη κοινωνικής αναρρίχησης, στη δίνη της οποίας υποκύπτει µε ιδιαίτερη ευκολία ο Συριανός ράφτης, που ονειρεύεται την υπουργική καρέκλα ως προαπαιτούμενο για τον επιτυχή γάμο του µε την κόρη ενός
25
Αθηναίου καφετζή, την Ανθούσα. Η ίδια ανάγκη, η μεγαλομανία, υπαγορεύει τις παράδοξες απαιτήσεις της υποψήφιας νύφης, η οποία παρουσιάζεται ομοίως γελοιοποιημένη στο τέλος του έργου. Πριν από κάθε ειδικότερο σχολιασμό, η παραπάνω παρατήρηση θα έφτανε για να µας οδηγήσει στο κλίμα του Μολιέρου. Η διακωμώδηση των αστικών ηθών της Γαλλίας του Ι7ου αι., της άκομψης επιμονής της αστικής τάξης για κοινωνική ανέλιξη και η δια της υπερβολής γελοιοποίηση αρχετυπικών χαρακτήρων, είναι τα αγαπημένα θέματα του κορυφαίου Γάλλου κωμωδιογράφου. Η ίδια συμμόρφωση παρατηρείται και στο γλωσσικό όργανο της ραγκαβικής κωμωδίας. Η ομοιογενής γλώσσα του Γάλλου νεοκλασικιστή έχει εκτοπίσει κάθε ιδιωματικό λόγο, όπως ακριβώς συμβαίνει µε όλους τους χαρακτήρες του Κουτρούλη. Παρά την άξια προσοχής συχνότητα λαϊκών παροιμιών, γνωμικών και στερεοτυπικών εκφράσεων, ιδιαίτερα στον λόγο του Στροβίλη, που δίνουν μια ψευδεπίγραφη ηθογραφική χροιά στην κωμωδία, όλα ανεξαιρέτως τα πρόσωπα του έργου μιλούν σε μια ομοιόμορφη, λόγια, αποκαθαρμένη γλώσσα, η οποία, ωστόσο, αποφεύγει τις αρχαϊστικές ακρότητες. Παρά τη μορφολογική προσήλωση στον Αριστοφάνη, ο διαλεκτικός πλούτος των έργων του δεν δανείζει τίποτα στη ραγκαβική κωμωδία. Ο κεντρικός χαρακτήρας, ο Κουτρούλης, νεότερος αλλά ομογάλακτος αδερφός του Αγροικογιάννη, αποκτά υπόσταση μέσα από τους διαπρεπείς μολιερικούς τύπους του Αρχοντοχωριάτη, του Πουρσονιακού, του Σγαναρέλου, του Ζωρζ Νταντέν, επιδιώκοντας, όμως, παράλληλα να συνάψει δεσμούς µε τη στρεψοδικία, την ηθική απαξίωση, τη σοφιστική εξαπάτηση ενός Στρεψιάδη από τις Νεφέλες ή ενός Φιλοκλέωνα από τους Σφήκες. Άλλωστε, η γελοία μεταμφίεση του τελευταίου σε έναν καθώς πρέπει ευημερούντα πολίτη περιέχει εν σπέρματι τους πιθηκισμούς του Αρχοντοχωριάτη. Ο ερωτευμένος επαρχιώτης –αν και πουθενά δεν παρουσιάζεται γέρος, που επιθυμεί διακαώς την Ανθούσα– έχει αρκετά από τα χαρακτηριστικά του Σγαναρέλου, αλλά δεν θα υιοθετήσει τίποτα από τα σεξουαλικά υπονοούμενα των αριστοφανικών ηρώων. Το μοτίβο του ερωτευμένου ζευγαριού του Κουτρούλη (Ανθούσα και Ξανθούλης), που απειλείται από έναν επαρχιώτη επίδοξο γαμπρό, η διφορούμενη στάση της νέας, η οποία δεν δίνει αταλάντευτες υποσχέσεις στον αγαπημένο της, όταν ο «άλλος» γαμπρός βρίσκεται επί θύραις, δανείζονται αυτούσια από τον Monsieur de Pourceaugnac του Μολιέρου. Ο Στροβίλης του Κουτρούλη, ο μολιερικός υπηρέτης και στη μετάφραση του Φιλάργυρου του Κ. Οικονόμου, διατηρεί ένα πλήθος μολιερικών χαρακτηριστικών, ένα μεγάλο μέρος των οποίων βρίσκεται στον υπηρέτη του Κυρίου Πουρσονιάκ: πονηριά και ευελιξία, κωμικά τερτίπια και λογοπαίγνια, ειρωνεία και σάτιρα ακόμα και για τον ίδιο τον αφέντη του, ιδιοτέλεια και ετοιμότητα για να στρέψει τα πράγματα προς όφελός του. Οι άξεστοι και αφελείς αριστοφανικοί
26
υπηρέτες, µε τις χυδαιολογίες και τις χυδαιολογίες σε βάρος τους, δεν μπορούν να τροφοδοτήσουν τον ετοιμόλογο Στροβίλη. Πέρα όμως από τη σκιαγραφία των βασικών χαρακτήρων, οι κωµωδίες του Μολιέρου οριοθετούν και μερικές ακόμα χαρακτηριστικές αποκλίσεις του Κουτρούλη από τα αριστοφανικά έργα. Η έλλειψη φανταστικών τεχνασμάτων και ψευδαισθήσεων, στοιχεία που οργανώνουν ολόκληρη την πλοκή των Νεφελών, των Ορνίθων και της Ειρήνης, δηλαδή η τήρηση της σκηνικής αληθοφάνειας, καθώς και της χωροχρονικής ενότητας, παρουσιάζει τη ραγκαβική κωμωδία πέρα για πέρα υποταγμένη στη νεοκλασική ανάγνωση του Αριστοτέλη, αναμενόμενη για τις συμβάσεις της γαλλικής δραματουργίας του 17ου αι., αλλά ακατανόητη για ένα έργο που επικαλείται κατ’ επανάληψη τον Αριστοφάνη. Η απουσία βωμολοχιών, χυδαιολογίας, σκανδαλιστικών υπονοούμενων ή χειρονομιών, συμμορφώνει την κωμωδία στην επίσης νεοκλασική απαίτηση του «πρέποντος» και την αρμόζουσα, ακόμα και στην κωμωδία, σοβαρότητα, από την οποία δεν παρεκκλίνουν τα έργα του Μολιέρου. Το αντι-αριστοφανικό τέλος, η τιμωρία του κεντρικού χαρακτήρα, αλλά και της επηρμένης Ανθούσας, η αποκατάσταση της απειλούμενης, από την αφέλεια, την ατιμία και την απάτη, ευταξίας, το ξεκαθάρισμα υγιών και άρρωστων κοινωνικών µελών και η απονομή δικαιοσύνης, βρίσκονται σε κατάφωρη αντίθεση µε τις αριστοφανικές λύσεις και ευθυγραμμίζουν επίσης τον Κουτρούλη µε τα μολιερικά πρότυπα. Οι χοροί και τα ξεφαντώματα, τα επίγεια γλέντια µε τη συμμετοχή θεών και ημιθέων, αυτή η προκλητική εκτόνωση από την καταπιεστική καθημερινότητα του μέσου πολίτη της αρχαίας Αθήνας, που πετυχαίνουν οι αριστοφανικές κωμωδίες, βρίσκονται πέρα για πέρα έξω από το μολιερικό κλίμα της εξόδου του Κουτρούλη. Πρόκειται για την ηθικοδιδακτική κατάληξη που θα ανατρέψει βίαια την όποια αριστοφανική επίφαση, που µε τόση περίτεχνη επιμέλεια προσπάθησε να συνθέσει ο συγγραφέας σε μορφολογικό επίπεδο. Παρά τις αριστοφανικές φόρμες, λοιπόν, και τα μικρά θεματικά ανοίγματα, ο Κουτρούλης δεν καταφέρνει να απαγκιστρωθεί από την κυρίαρχη για τη νεοελληνική κωµωδιογραφία σκιά του Μολιέρου. Μένει να αναρωτηθούμε το γιατί μιας τέτοιας επιλεκτικής προσκόλλησης. Την απάντηση έχει δώσει ο Θ. Χατζηπανταζής αναζητώντας τους όρους της νεοελληνικής προσήλωσης σε ένα τόσο παρωχημένο σε ευρωπαϊκό επίπεδο κωµωδιογραφικό μοντέλο, στα μέσα πια του 19ου αι.: στο αρτισύστατο ακόμα νεοελληνικό κράτος µε τη μόλις αναδυόμενη αστική τάξη, αρμόζουν περισσότερο οι συγκροτημένες, ηθικοδιδακτικές, νεοκλασικά φορμαλιστικές κωμωδίες του Γάλλου κωμωδιογράφου. Κωνσταντίνα Ριτσάτου, ό.π. σ.σ. 159-163, 163-166, 166-169.
27
Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής (1809 - 1892) Ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, γιος του Ιάκωβου Ρίζου-Ραγκαβή, γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1809, έζησε όμως από το 1813 ως το 1821 στην Αυλή του Αλεξάνδρου Σούτσου στο Βουκουρέστι και από το 1821 ως το 1825 στη Ρωσία. Πατέρας του ήταν ο Ιάκωβος Ρίζος Ραγκαβής. Από το 1825 ως το 1829 σπούδασε στη στρατιωτική σχολή του Μονάχου με υποτροφία του Βασιλιά της Βαυαρίας Λουδοβίκου του Α΄ και αποφοίτησε με τον βαθμό του ανθυπολοχαγού του πυροβολικού. Με τον βαθμό αυτό υπηρέτησε για βραχύ χρονικό διάστημα στον ελληνικό στρατό, αλλά σύντομα παραιτήθηκε και ασχολήθηκε με την πολιτική. Το 1832, επί κυβερνήσεως Ι. Κωλέττη, διορίσθηκε σύμβουλος στο υπουργείο Παιδείας, όπου υπουργός ήταν ο θείος του, Ιακωβάκης Ρίζος Νερουλός. Από τη θέση αυτή οργάνωσε τη λειτουργία του πρώτου πανεπιστημίου στο ελεύθερο ελληνικό κράτος, καθώς, επίσης, της μέσης και ανώτερης εκπαίδευσης. Οργάνωσε, επίσης, την Αρχαιολογική Εταιρεία, της οποίας ήταν γραμματέας ως το 1850 και την Αρχαιολογική Εφημερίδα, όπου δημοσίευσε διάφορα άρθρα. Το 1837 δημοσίευσε δύο τόμους με Μαθηματικά προβλήματα, έναν τόμο με ποιήματα και την τραγωδία Κυρά Φροσύνη. Το 1839 παντρεύτηκε την αγγλίδα Καρολίνα Σκην. Το 1841 έγραψε μαζί με τον Ανδρέα Κορομηλά το εγχειρίδιο Ελληνική Χρηστο-
28
μάθεια για το ομώνυμο σχολικό μάθημα. Το 1842 διορίστηκε σύμβουλος του Ι. Χρηστίδη, τότε υπουργού Εσωτερικών και από τη θέση αυτή συνέταξε διάφορα νομοσχέδια. Την ίδια χρονιά άρχισε να εκδίδει τη Συλλογή των ελληνικών αρχαιοτήτων. Το 1844 η εφαρμογή του νόμου περί αυτοχθόνων προκάλεσε παύση του από τα υπουργικά του καθήκοντα και ο Ραγκαβής διορίστηκε καθηγητής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο. Το 1845 δημοσίευσε την κωμωδία Του Κουτρούλη ο γάμος, η οποία μεταφράστηκε στα γερμανικά και συνοδεύτηκε από μουσική του καθηγητή του παρισινού ωδείου Δανχάουζερ. Το 1847 εξέδωσε το περιοδικό Ευτέρπη μαζί με τον Γρηγ. Καμπούρογλου. Το 1849 ξεκίνησε την έκδοση του περιοδικού Πανδώρα σε συνεργασία με τους Ν. Δραγούμη και Κ. Παπαρρηγόπουλο. Στην Πανδώρα δημοσιεύτηκαν πολλά διηγήματα του Ραγκαβή. Την ίδια εποχή δημοσίευσε σε τόμους τον Αυθέντη του Μωρέως, που μεταφράστηκε στα γερμανικά και γαλλικά. Το 1850 ταξίδεψε στην Αγγλία για οικογενειακούς λόγους. Από το 1853 ως το 1857, και ενώ μαινόταν ο Κριμαϊκός πόλεμος, ο Ραγκαβής μαζί με τους Νικόλαο Δραγούμη, Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο, Μάρκο Ρενιέρη και Ιωάννη Σούτσο, εξέδωσε το γαλλόφωνο περιοδικό Spectateur de l’ Orient, το οποίο υπηρέτησε τα ελληνικά δίκαια. Το 1855 οργάνωσε τις αρχαιολογικές ανασκαφές στο Ηραίο του Άργους. Κατόπιν επέστρεψε στην Αθήνα και
εκλέχτηκε δημοτικός σύμβουλος. Από το 1856 ως το 1859 διετέλεσε υπουργός εξωτερικών της κυβέρνησης του Δ. Βούλγαρη και επιμελήθηκε της ίδρυσης του Ζαππείου μεγάρου, της ανέγερσης του Αστεροσκοπείου Αθηνών και άλλων έργων. Το 1859 παραιτήθηκε. Το 1862 εξέδωσε το πρώτο φύλλο της εφημερίδας Ευνομία και το 1866 δημοσίευσε την Ιστορία της αρχαίας καλλιτεχνίας και το έμμετρο δράμα Οι τριάκοντα τύραννοι. Την ίδια χρονιά αναγορεύτηκε πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1867 διορίστηκε πρεσβευτής της Ελλάδας στην Ουάσιγκτον και το 1868 διορίστηκε πρεσβευτής στο Παρίσι. Από τις θέσεις αυτές ενίσχυσε σημαντικά την κρητική επανάσταση, καθώς και το ζήτημα του Λαυρίου. Συμμετείχε, επίσης, στις διαδικασίες επανέναρξης των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ ελληνικού και τουρκικού κράτους μετά την κρητική επανάσταση. Το 1873 ξεκίνησε την έκδοση των Απάντων του και τη μετάφραση της Ιερουσαλήμ του Τορκουάτο Τάσσο. Το 1874 διορίστηκε πρεσβευτής στο Βερολίνο, όπου εκπροσώπησε την Ελλάδα, μαζί με τον Θ. Δεληγιάννη σε διεθνές συνέδριο μετά τη λήξη του ρωσοτουρκικού πολέμου. Το 1887 αποσύρθηκε από την πολιτική και έμεινε στην Πλάκα, όπου πέθανε το 1892. Εκτός από τους καρπούς της πολιτικής του δράσης ο Αλέξανδρος Ραγκαβής άφησε και σημαντικό λογοτεχνικό και φιλολογικό έργο. Στις πνευματικές επιδράσεις που δέχτηκε συγκαταλέγονται εκείνες του Σέλιγκ και του Τιρς, των οποίων παρακολούθησε μαθήμα-
τα στο Μόναχο, καθώς επίσης του ρομαντικού συγγραφέα Διονυσίου Ταγιαπιέρα (ωστόσο, ο Ραγκαβής, για λόγους πολιτικής μάλλον, καταδίκασε τον ρομαντισμό από τη θέση του εισηγητή του πανεπιστημιακού ποιητικού διαγωνισμού). Ο Ραγκαβής κάλυψε με το έργο του σχεδόν ολόκληρο το φάσμα των ειδών του γραπτού λόγου, γράφοντας από στρατιωτικά συγγράμματα, χρηστομάθειες, μαθηματικά προβλήματα, αρχαιολογικά δοκίμια και λεξικά, έως ποίηση, θέατρο, λογοτεχνική μετάφραση, διήγημα και μυθιστόρημα. Στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας πέρασε κυρίως ως πρωτοπόρος της αφηγηματικής πεζογραφίας (διηγήματα και εκτενή αφηγήματα όπως ο Συμβολαιογράφος και ο Αυθέντης του Μορέως), ως θεατρικός συγγραφέας με την κωμωδία Του Κουτρούλη ο γάμος, αλλά και ως ποιητής. Η ποίησή του παρουσιάζει έντονα ρομαντικά στοιχεία, ωστόσο στην πορεία της ζωής του πέρασε από τη δημοτική γλώσσα στην καθαρεύουσα και καταδίκασε τις επιλογές του Σολωμού, αλλά και του Κάλβου. Τα στοιχεία αντλήθηκαν από τα λήμματα: 1. Ραγκαβής Ε.Ρ., «Ραγκαβής Αλέξανδρος Ρίζος», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 21, Πυρσός, Αθήνα 1933. 2. «Ραγκαβής Αλέξανδρος Ρίζος», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό τ. 9α, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1988. 3. Φρ.Φαρμάκης, «Ραγκαβής Αλέξανδρος», Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, τ. 11, Χάρη Πάτση, Αθήνα, χ.χ. 4. Λίτσα Χατζοπούλου, «Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής», Η Παλαιότερη Πεζογραφία μας · Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο Δ΄ 1830-1880, Σοκόλης, Αθήνα 1996. Πηγή: http://www.ekebi.gr
Του Κουτρούλη ο γάμος Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή
Ανακaλύψτε
την πλούσια συλλογή µας!
Στα καταστήματα ΕΛΤΑ
ΥΠΕΎΘΥΝΟΙ ΠΑΡΆΣΤΑΣΗΣ ΟΔΗΓΟΊ ΣΚΗΝΉΣ Φιλοθέη Ελευθεριάδου Πέτρος Κοκόζης ΜΗΧΑΝΙΚΌΣ ΣΚΗΝΉΣ Νίκος Βακός ΧΕΙΡΙΣΤΉΣ ΚΟΝΣΌΛΑΣ ΦΩΤΙΣΜΟΎ Μιχάλης Ζίφτης ΧΕΙΡΙΣΤΉΣ ΚΟΝΣΌΛΑΣ ΉΧΟΥ Νίκος Δρακόπουλος ΦΡΟΝΤΙΣΤΉΣ Γιάννης Κλειδέρης ΕΝΔΎΤΡΙΑ Κυράννα Μήτσα-Δελλή
ΤΜΗΜΑ ΣΚΗΝΩΝ & ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΩΝ Προϊστάμενος Στέλιος Τζολόπουλος ΤΜΉΜΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΎ Προϊσταμένη Ιωάννα Καρτάση ΤΜΉΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΎ Προϊστάμενος Μιχάλης Χώρης
Θεατρική περίοδος 2015-2016 Αρ. δελτίου 673 (268) β’ Επιμέλεια έκδοσης Τμήμα Εκδόσεων και Δημοσίων Σχέσεων Γραφείο Εκδόσεων Αιμιλία Καρακόκκινου, Σταύρος Καρανταγλής Φωτογραφίες δοκιμών: Νίκος Πάντης
ΤΜΗΜΑ ΕΚΔΟΣΕΩΝ & ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ Προϊσταμένη Ελπίδα Βιάννη ΤΜΉΜΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΎ ΈΡΓΟΥΔΡΑΜΑΤΟΛΟΓΊΟΥ Προϊσταμένη Άννα Σινιώρη
ΚΑΤΑΣΚΕΥΈΣ ΣΚΗΝΙΚΏΝ & ΚΟΣΤΟΥΜΙΏΝ Εργαστήρια ΚΘΒΕ ΥΠΕΎΘΥΝΟΙ ΧΏΡΩΝ Δημήτρης Καβέλης Ανέστης Καραηλίας Γιώργος Κασσάρας Δημήτρης Μητσιάνης Βασίλης Μυτηλινός Περικλής Τράιος
ΜΟΝΙΜΟΙ ΧΟΡΗΓΟΊ
ΧΟΡΗΓΟΊ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΊΑΣ
ΜΕ ΤΗΝ ΥΠΟΣΤΉΡΙΞΗ
ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ
ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΗΣ ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ