Σοφία Αδαμίδου
Σωτηρία με λένε
Θεατρική περίοδος 2015-2016
ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΌ ΣΥΜΒΟΎΛΙΟ ΠΡΌΕΔΡΟΣ Άρης Στυλιανού
ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΌΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΉΣ Γιάννης Αναστασάκης
ΑΝΤΙΠΡΌΕΔΡΟΣ Δημοσθένης Δώδος
ΑΝΑΠΛΗΡΏΤΡΙΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΉ ΔΙΕΥΘΎΝΤΡΙΑ Μαρία Τσιμά
ΜΈΛΗ Τιτίκα Δημητρούλια Γιώργος Κορδομενίδης Φιλαρέτη Κομνηνού Σπύρος Μπιμπίλας Χρύσα Σπηλιώτη
Το ΚΘΒΕ εποπτεύεται και επιχορηγείται από το Υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού. Το ΚΘΒΕ είναι μέλος της Ένωσης των Θεάτρων της Ευρώπης.
Σωτηρία με λένε της Σοφίας Αδαμίδου Ημερομηνία πρώτης παράστασης Παρασκευή 18|12|2015 ΜΙΚΡΟ ΘΕΑΤΡΟ ΜΟΝΗΣ ΛΑΖΑΡΙΣΤΩΝ
Σκηνοθεσία-Δραματουργική επεξεργασία
Χριστίνα Χατζηβασιλείου Σκηνικά-Κοστούμια
Όλγα Χατζηιακώβου Φωτισμοί-Βοηθός σκηνοθέτη
Μαρία Λαζαρίδου Μουσική επιμέλεια
Χριστίνα Χατζηβασιλείου
Σωτηρία με λένε της Σοφίας Αδαμίδου
Ηχητική επιμέλεια
Γιάννης Πειραλής Οργάνωση παραγωγής
Marleen Verschuuren Διανομή με σειρά εμφάνισης
Έφη Σταμούλη Σωτηρία Μπέλλου Ειρήνη Μουρελάτου Νοσοκόμα
Σημείωμα συγγραφέα Αυθεντική, ασυμβίβαστη, φωνή-σύμβολο του λαϊκού μας τραγουδιού, η αρχόντισσα του ρεμπέτικου είναι κάποιοι από τους προσδιορισμούς, που συνοδεύουν το όνομα της Σωτηρίας Μπέλλου. Εκείνη όμως ήθελε να την λένε απλά Σωτηρία. H τραγουδίστρια που για μισόν αιώνα «κεντούσε» μέσα από το τραγούδι της τα βάσανα, τους καημούς, τα «θέλω» των απλών ανθρώπων του μόχθου, έδωσε φτερά σε πολλά τραγούδια, κάνοντάς τα αναπόσπαστο κομμάτι της λαϊκής ψυχής. Η φωνή της –δίχως τσαλίμια και μπιχλιμπίδια– ήταν ηρωική, καθαρή, ανόθευτη, αληθινή. Όπως και ο χαρακτήρας της. Οι δυνατές, συγκλονιστικές, μοναδικές ερμηνείες της δεν περιορίστηκαν στο να ψυχαγωγήσουν, αλλά κατάφεραν να συνεπάρουν, αγγίζοντας πολύ συχνά ευρύτερες κοινωνικές καταστάσεις. Γι' αυτό και η Σωτηρία των αθάνατων λαϊκών τραγουδιών θα βρίσκεται πάντα στις καρδιές μας. Η ψυχή της πλασμένη λες από δίψες αμέτρητες, από ανθούς βιαστικούς, έτρεχε, φλογιζόταν από την περιπέτεια. Να τα ζήσει όλα. Και τα έζησε όλα. Να τα νιώσει όλα. Και τα ένιωσε όλα. Ευτυχισμένες και δυστυχισμένες στιγμές. Επιτυχίες και αποτυχίες. Αγάπη και διαψεύσεις. Χρόνια γεμάτα, πλούσια σε εμπειρίες, δυσκολίες, βάσανα, καημούς, χαρές, σχόλια, αντιθέσεις, καλλιτεχνικές επιτυχίες. Πυκνά και ζωντανά όσα έζησε, όσα αισθάνθηκε.
Χάρη στη φιλία με την οποία με τίμησε, αξιώθηκα να τη γνωρίσω καλά, να μοιραστεί μαζί μου στιγμή τη στιγμή της μεγάλης, περιπλανώμενης ζωής της κι εγώ με τη σειρά μου να τα μοιραστώ με όλους εσάς που την αγαπήσατε και δεν την ξεχνάτε. Θυμάμαι πάντα τόσο έντονα τα μεγάλα μάτια της, που έλεγαν περισσότερα από τα χείλη της. Θυμάμαι εκείνα τα άπιστα δίχτυα, που διέκρινα να της ρίχνει ο αιώνας, στα μυστικά και φανερά, ενώ εκείνη καμάρωνε νικήτρια. Έφτανε ένα βλέμμα της για να ξεσπάσει η νίκη, σαν λησμονημένη απόπειρα της ψυχικής αρματωσιάς των 76 χρόνων της. Κάθε φορά που ανεβαίνει αυτό το έργο, νιώθω πως όσοι συμμετέχουμε σ' αυτή την παράσταση, της κρατάμε γερά το χέρι για να μην φοβάται το σκοτάδι. Είναι η ελάχιστη ευγνωμοσύνη μας σ' έναν άνθρωπο που πάντα θ' αγγίζει τις ψυχές μας. Είναι μεγάλη η χαρά μου και ιδιαίτερη τιμή, που το έργο «Σωτηρία με λένε» παρουσιάζεται από το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος, στη Θεσσαλονίκη που όλοι αγαπάμε, με αυτούς τους τόσο άξιους συντελεστές. Την Έφη Σταμούλη, τη Χριστίνα Χατζηβασιλείου, την Ειρήνη Μουρελάτου, την Όλγα Χατζηιακώβου, τη Μαρία Λαζαρίδου, τον Γιάννη Πειραλή. Θέλω να ευχαριστήσω θερμά, τον καλλιτεχνικό διευθυντή Γιάννη Αναστασάκη, που στήριξε με κάθε τροπο την παράσταση αυτή. Και είμαι σίγουρη πως κάπου... εκεί πίσω, σε μια γωνιά μας, παρακολουθεί γεμάτη αγωνία κι εκείνη. Γεμάτη αγωνία να νιώσει την αγάπη μας. Σοφία Αδαμίδου
Σημείωμα Σκηνοθέτη «Η ανάγκη του να ακούς ιστορίες και να λες ιστορίες είναι συνυφασμένη με την ύπαρξη του ανθρώπου. Είναι η δεύτερη σημαντικότερη ανάγκη του μετά την τροφή και πριν την ανάγκη για αγάπη και ασφάλεια. Εκατομμύρια ανθρώπων επιβιώνουν χωρίς αγάπη, χωρίς κατάλυμα και ασφάλεια, αλλά σχεδόν κανείς δεν έχει καταφέρει να επιβιώσει μέσα στη σιωπή. Το αντίθετο της σιωπής μάς οδηγεί στην αφήγηση. Ο ήχος της αφήγησης ιστοριών είναι ο κυρίαρχος ήχος της ζωής μας – από τις μικρές αφηγήσεις της καθημερινής μας ζωής μέχρι τις ακατάληπτες αφηγήσεις των ψυχοπαθών». Reynolds Price Λίγα πράγματα μπορεί κανείς να προσθέσει δίπλα στο όνομα της Σωτήρας –όπως την αποκαλούσαν οι φίλοι της– χωρίς να ακουστούν κοινότοπα και χιλιοειπωμένα. Θυμάμαι τον εαυτό μου μικρή να ακούω τη φωνή της με ένα περίεργο σφίξιμο στο στομάχι να με ελκύει και να με τρομάζει ταυτόχρονα σαν να ψυχανεμιζόμουν τα πάθη και τα νταλκάδια της. Η Σωτηρία Μπέλλου αγωνίστηκε σε όλη της την –αδιαμφισβήτητα μυθιστορηματική– ζωή έχοντας μοναδικό σκοπό της να είναι και να νιώθει ελεύθερη. Και αυτό είναι τρομακτικό. Ακόμα πιο τρομακτικό είναι να βρίσκεσαι έγκλειστος σε ένα δωμάτιο νοσοκομείου, σχεδόν για ενάμιση χρόνο, ελπίζοντας πως δεν θα χάσεις τη φωνή σου και να ξημερώνει το πρωί που αυτό θα συμβεί. Η Μπέλλου δεν φοβήθηκε ποτέ τον θάνατο. Την αναμονή του φοβόταν. Τη βρίσκουμε εκεί που θα αποπειραθεί, όσο έχει ακόμα φωνή, να σκοτώσει αυτήν την αναμονή γεμίζοντας τον αέρα με τις λέξεις της. Ένα αδάμαστο θηρίο στο κλουβί μιας ιδρυματικής ετεροτοπίας, που κυοφορεί το απρόοπτο. Ευχαριστώ την Έφη Σταμούλη για τη συγκλονιστική υπόγεια διαδρομή, που μου επέτρεψε αβίαστα να επαναχαράξω επάνω στα χνάρια της Μπέλλου. Χριστίνα Χατζηβασιλείου
Βιογραφικό Σημείωμα Σοφία Αδαμίδου
Η Σοφία Δημητρίου Αδαμίδου είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Γεννήθηκε στη Χαραυγή Κοζάνης. Είναι πτυχιούχος της Νομικής Σχολής Αθήνας, πτυχιούχος του Τμήματος Διοίκησης και Οικονομίας των ΤΕΙ Αθήνας και του Κολεγίου Δημοσιογραφικών Σπουδών. Έχει άδεια δικηγόρου, αλλά δεν ασκεί το επάγγελμα. Εργάζεται, από το 1990, ως δημοσιογράφος του καλλιτεχνικού τμήματος του «Ριζοσπάστη». Ως δημοσιογράφος εργάστηκε, επίσης, στην ΕΤ1, στη ΝΕΤ και τον ΑΝΤ1. Έχει εκδώσει δύο ποιητικές συλλογές «Υπάρχει μια χώρα που σου μοιάζει» και «Στην αγορά του χρόνου ανειδίκευτη», καθώς και τη βιογραφία της Σωτηρίας Μπέλλου με τίτλο «Πότε ντόρτια, πότε εξάρες» από τις εκδόσεις Πατάκη. Για το θέατρο έγραψε το έργο «Σωτηρία με λένε», βασισμένο στη ζωή της Σωτηρίας Μπέλλου, που ανέβηκε για δύο σαιζόν (2007-2008 και 2008-2009) στο θέατρο Στοά, με τη Λήδα Πρωτοψάλτη, σε σκηνοθεσία Κ. Κωνσταντόπουλου. Το «Σωτηρία με λένε» ανέβηκε, επίσης, από το Σατυρικόν Θέατρο της Κύπρου (2010). Για τρεις σαιζόν (2011-2012, 2012-2013 στο Θέατρο Κάππα και 2013-2014 στο Θέατρο ΗΒΗ) παίχτηκε το έργο «Σωτηρία Μπέλλου, η περιπλανώμενη ζωή μιας ρεμπέτισσας», με τη Ντίνα Κώνστα, σε σκηνοθεσία Αθανασίας Καραγιαννοπούλου.
Έκανε, επίσης, τη θεατρική διασκευή του «Κατάδικου» του Κωνσταντίνου Θεοτόκη, που παίχτηκε για δύο σαιζόν από το Οικείο Θέατρο, σε σκηνοθεσία Μίλτου Δημουλή. Έγραψε το έργο «Πέρασα με κόκκινο», εμπνευσμένο από τη ζωή και το έργο της Κατερίνας Γώγου, που παρουσιάστηκε στο θέατρο Τζένη Καρέζη, σε σκηνοθεσία Κοραή Δαμάτη και μουσική Διονύση Τσακνή. Έγραψε τον θεατρικό μονόλογο «Ήλιος στην πέτρα», βασισμένο στο αφήγημα της αντάρτισσας του ΔΣΕ Ελένης Τραγγανίδα-Μακρυνιώτη «Η Μυρτιά του βουνού», που ανέβηκε στο θέατρο Σημείο (2013-2014), με την Ελένη Γερασιμίδου, σε σκηνοθεσία Κοραή Δαμάτη. Διασκεύασε για το θέατρο το έργο «Πού είναι η μάνα σου μωρή» της Δήμητρας Πέτρουλα, που ανεβαίνει τη σαιζόν 2015-2016 στο θέατρο Σημείο, σε σκηνοθεσία Ένκε Φεζολλάρι, με τη Βέρα Κρούσκα. Τα έργα «Ήλιος στην πέτρα» και «Πού είναι η μάνα σου μωρή» εντάσσονται στην Τετραλογία για τον Εμφύλιο, που περιλαμβάνει και τα έργα «Έγκλημα χωρίς τιμωρία» (υπόθεση Πολκ) και «Πώς να μην μοσχοβολά το χώμα» (συνάντηση Εθνικού και Δημοκρατικού Στρατού, στη Νιάλα, των Αγράφων, μια νύχτα θανατηφόρας χιονοθύελλας). Τον Σεπτέμβριο του 2012, στο πλαίσιο του Διεθνούς Φεστιβάλ Πέτρας, παρουσιάστηκε η σκηνική σύνθεση με τίτλο «Παίρνω τη φωνή
σου» από το Οικείο Θέατρο. Μία διαδρομή στον ιστορικό χρόνο, με αφετηρία της τον πανάρχαιο μύθο του Προμηθέα, μέσα από τη ματιά του Καζαντζάκη. Συνοδοιπόροι στο ταξίδι της ανθρώπινης υπόστασης προς την ελευθερία ο Ευριπίδης, ο Μπρεχτ, ο Λόρκα και, κυρίως, ο Γιάννης Ρίτσος με τον «Επιτάφιό» του. Επιλογή κειμένων και συνδετικά κείμενα της Σοφίας Αδαμίδου. Επίσης, έγραψε το θεατρικό «Ο πόνος είναι άντρας» (βασισμένο στη ζωή του μεγάλου Έλληνα γλύπτη Γιαννούλη Χαλεπά), το οποίο βραβεύτηκε στον διαγωνισμό Κρατικών Βραβείων θεάτρου του Υπουργείου Πολιτισμού (2010). Έχει γράψει το πρώτο μέρος της Τριλογίας για το Ολοκαύτωμα, με τίτλο «Ούτε πουλιά πετάνε, ούτε λουλούδια ανθίζουν». Με τον Μυρώδη Αδαμίδη συνεργάστηκε στη συγγραφή του έργου για παιδιά με τίτλο «Εκεί που σμίγει η αγάπη», εμπνευσμένο από τα ποιητικά έργα του Γιάννη Ρίτσου «Πρωινό άστρο» και «Όνειρο καλοκαιρινού μεσημεριού» και στηριγμένο στο μελοποιημένο έργο του Σάκη Τσιλίκη «Πρωινό άστρο» (2016, θέατρο Αλκυονίδα). Έγραψε το σενάριο για την ταινία μεγάλου μήκους «Η γη μου εσύ», που βρίσκεται στο στάδιο της προετοιμασίας. Στίχοι της μελοποιήθηκαν από τον συνθέτη Τάσο Σωτηράκη και πρόκειται να κυκλοφορήσουν σε CD μέσα στο 2016.
Φωτογραφία Σ. Στάβερη
«Ό,τι έχω πει είναι βγαλμένο απ’ τη ζωή. Κράτησα μια ποιότητα, γιατί για να πω ένα τραγούδι κάθομαι και το μελετώ. Το διαβάζω, το ξαναδιαβάζω, να δω την έννοιά του, πού καταλήγει... Γιατί πώς αλλιώς θα επιλέξω... Άντε, επειδή μας έφεραν ένα τραγούδι θα το πούμε... Ύστερα, όλα τα τραγούδια που ‘χω πει τα ‘χω αγαπήσει. Ορισμένα τα ‘χω αγαπήσει πιο πολύ, όπως κι ο κόσμος. Είναι δεμένα μαζί μου. Όλα τα τραγούδια τα ένιωθα όταν τα έλεγα. Όλα είναι βγαλμένα από μέσα μου».
Πότε ντόρτια, πότε εξάρες
(α΄μέρος)
Μέσα σε όλες τις εκρηκτικές αντιφάσεις που συνθέτουν το φαινόμενο Μπέλλου, υπάρχει εκείνο που δεν αμφισβητήθηκε ποτέ και από κανέναν: η μοναδικότητα της φωνής της και η απαράμιλλη ερμηνευτική της κατάθεση, που την κατατάσσουν στον κατάλογο εκείνων που μόχθησαν, θυσίασαν, πρόσφεραν στην εξέλιξη της ιστορίας του ελληνικού τραγουδιού και θα εξουσιάζουν τη μνήμη του λαού και του τόπου μας. […] Η Σωτηρία Μπέλλου στεκόταν σαν παλικάρι απέναντι σε ό,τι δεν ταίριαζε με τα θέλω της. Δεν χρωστούσε σε κανέναν υποταγή. Δεν υποτάχθηκε ποτέ στα «πρέπει» των άλλων. Εκείνη είχε τα δικά της. Η ζωή ήταν δική της και θα την υπερασπιζόταν, θα τη ζούσε όπως εκείνη ήθελε και μπορούσε. Ήθελε να είναι υπεύθυνη για τα δικά της λάθη και όχι για πράγματα που κάποιοι τα έβλεπαν λάθος με τα δικά τους μικρόψυχα ή απλώς διαφορετικά κριτήρια. Ήθελε να μετανιώνει γι’ αυτά που έκανε και όχι για όσα δεν έκανε. Η αντιφατικότητα του χαρακτήρα της, τα πάθη της, για τα οποία ποτέ δεν μετάνιωσε, έδινε συχνά λαβές για σχόλια. Εκείνη, όμως, με όλο της το δίκιο, ήθελε να την αγαπούν γι’ αυτό που ήταν. Όσοι της έδωσαν αυτή την αγάπη την κέρδισαν για πάντα. Η Σωτηρία ήξερε να εκτιμά, να αγαπά, ακόμα και να συγχωρεί αυτούς που την πίκραναν. […] Αναμετρήθηκα με τον χρόνο, με τις σκληρές και δύσκολες εποχές του τόπου μας, με τη γλυκόπικρη ζωή και τη μεγάλη ψυχή του λαού μας, αλλά κυρίως αναμετρήθηκα με τη ζωή ενός ανθρώπου που βάδιζε πάντα κόντρα στον άνεμο, όμως τις περισσότερες φορές χέρι-χέρι με τις αγωνίες του λαού. Δεν μας επιτρέπεται πια να καταλογίσουμε κανένα λάθος σ’ αυτόν τον άνθρωπο, που έδωσε αμέτρητες μάχες για την προσωπική του ελευθερία. Τα μόνα, ίσως, λάθη ήταν τα πάθη της. Αλλά κι αυτά τα ονομάζουμε έτσι στη δική μας γλώσσα. Στην ξύλινη γλώσσα της λογικής από την οποία λίγοι μπορούμε να ξεφύγουμε. Όμως, οφείλουμε σεβασμό στους ανθρώπους που «ξεφεύγουν» γιατί θέλουν να είναι ελεύθεροι. Αποσπάσματα από το βιβλίο της Σοφίας Αδαμίδου, Πότε ντόρτια, πότε εξάρες, Πατάκη, Αθήνα 2005.
13
Φωτογραφία Σ. Στάβερη
«Ήμουν άνθρωπος που δεν ήθελε να είναι κάτω από τις διαταγές κανενός. Δεν ήμουν μαθημένη εγώ να έχω άντρα να με διατάζει, να μου λέει "κάνε εκείνο", "κάνε το άλλο". Ήμουν από μικρή τέτοιος χαρακτήρας που δεν σήκωνα διαταγές από κανέναν. Ήθελα να είμαι ελεύθερη να κάνω εκείνο που θέλω εγώ, αλλά ποτέ βέβαια να φτάσω στην ατιμία. Ήθελα να αποφασίζω μόνη μου αυτό που θα κάνω και όχι να μου το λέει άλλος. Ήθελα να είμαι ανεξάρτητη από οποιονδήποτε. Δεν μπορούσα λοιπόν να ζήσω κάτω από τη διαταγή του άντρα».
Είπαν για τη Μπέλλου Η Σωτηρία με το τραγούδι της εκφράζει με έναν βαθύ, σπαρακτικό καημό, τα προαιώνια παράπονα της φυλής μας, παντρεύει ένα θηριώδες, αδάκρυτο παράπονο μαζί με μια ιερή αγανάκτηση και απαίτηση για δικαίωση. […] Γυναίκα και άντρας μαζί, διεκδικητική ως προς την πραγματοποίηση των ιδανικών της και μαχητική απέναντι στις δοκιμασίες της μοίρας, τόσο της προσωπικής της όσο και της μοίρας του λαού μας, ιδιότυπη πρώιμη φεμινίστρια, κυκλοφόρησε ανάμεσά μας όχι αδιάβροχη και ψευτομυστηριώδης ντίβα του πενταγράμμου και των σαλονιών, αλλά γήινη, τόσο περιθωριακή όσο και κοινωνική, τόσο «αλήτισσα» όσο και «μάνα μας». Θωμάς Κοροβίνης Αναδημοσίευση στην εφ. Θεσσαλονίκη, 1998
Όταν τη γνώρισα, είχε δημιουργήσει μια αμυντική συμπεριφορά, με όρους απόλυτης επίθεσης. Φώναζε, έβριζε τους πάντες, όπου έμπαινε. Σαν να σού ’λεγε «είμαι θηρίο, να με φοβάσαι, δεν παίζει κανείς μαζί μου». Ύστερα από πέντε λεπτά όλα ξεχνιόντουσαν και έσκαγε ένα υπέροχο χαμόγελο, σαν να σκάει το πρωί ο ήλιος της Ελλάδας. Ένα φωτεινό, παιδικό χαμόγελο. Ήταν πολλοί άνθρωποι της κακόπαθης γενιάς της έτσι. Έτσι ήταν και η γιαγιά μου. Η Μπέλλου ήταν ένας υπέροχος, άκακος άνθρωπος, με τρομερό καλλιτεχνικό ένστικτο. […] Πιστεύω ότι μέσα από το ηχόχρωμά της ξεπηδά μια αυθεντική απογοήτευση. Σαν να μας λέει μυστικά στ’ αυτί «δεν είμαστε του κόσμου τούτου». Μια απογοήτευση απόλυτα αναγνωρίσιμη και γι’ αυτό ενωτική και εθνική. Τάσος Φαληρέας Η Σωτηρία Μπέλλου δεν εκφράζει ούτε χαρά ούτε πόνο. Αυτό που γενεές σοφών πάλεψαν δηλαδή την υπέρβαση και την ενότητα των αντιθέτων, η Μπέλλου δέκα σκαλιά πιο πάνω από όλες τις σύγχρονες ομοτέχνους της, άφυλη και απρόσιτη, το αγγίζει μέσα στην παραμυθητική δόξα. Η δωρική φωνή της δεν περιέχει μηνύματα. Είναι η ίδια το κρυσταλλικό μήνυμα στο έσχατο φέγγος του οριστικά χαμένου νόστου. Χρήστος Μαρκίδης Αναντικατάστατη στο λαϊκό τραγούδι. […] Τα τραγούδια που είπε δεν μπόρεσε ούτε θα μπορέσει να τα πει άλλη γυναίκα. Τέτοια φωνή δεν θα ξαναβγεί. Πώς θα μπορούσε, εξάλλου, σήμερα; Τάκης Μπίνης
17
Απ’ όλες τις τραγουδίστριες του ρεμπέτικου και του λαϊκού, η Μπέλλου είναι εκείνη που δίνει στα τραγούδια την παλικαριά αυτή, που είναι το πιο χαρακτηριστικό φιλοσοφικό γνώρισμα όλων των καλών λαϊκών τραγουδιών, όπως, επίσης, η αποδοχή των πιο δυσάρεστων καταστάσεων και βέβαια του θανάτου. Υπάρχει ένα νήμα που συνδέει, μέσω των δημοτικών τραγουδιών, τα βαριά λαϊκά και ρεμπέτικα με τον πιο σκληρό πυρήνα της προσωκρατικής φιλοσοφίας. […] Η φωνή της Μπέλλου είναι η φωνή της μοίρας, όχι του μελοδραματικού πεπρωμένου, αλλά της μοίρας, ως απλό μερίδιο. Αλέξανδρος Μ. Ασωνίτης Πρόκειται για τη μεγαλύτερη λαϊκή τραγουδίστρια. Το σημαντικότερο απ’ όλα είναι ο τρόπος που έζησε τη ζωή της. Την έπαιξε στα ζάρια κυριολεκτικά. […] Ήταν ένας άνθρωπος ενστίκτου, θα έλεγα, παρά συνειδητοποιημένος, όπως όλοι οι γνήσιοι λαϊκοί καλλιτέχνες. Δήμος Μούτσης Κάποτε μου είπε ένας φίλος της, να πάω να μου «πει τη ζωή της, έχει πολλά να πει». Δεν πήγα ποτέ· μάθαινα νέα της από τις εφημερίδες και τα γραμμόφωνα. Για τη δόξα της, τη φτώχια της, τα χαρτιά, τα ζάρια που έπαιζε, τις κασέτες που πουλούσε για να ζήσει, την αρρώστια της, τις δυνάμεις της που σιγά-σιγά έχανε. Όλα δυνατά και μεγάλα, γιατί είναι των ανθρώπων. Μέχρι που είδα τον χαμό της και τον ερχομό της στην παλιά της γειτονιά. Πίσω από τη μάντρα του τοίχου, που βλέπω, κοιμάται. Η φωνή της όμως θά ΄ναι πάντα ζωντανή και παράξενα σπαρακτική στον αέρα για να μας πληγώνει την καρδιά. Γιώργος Χρονάς Είχε μια λεβεντιά μοναδική στον τρόπο της ερμηνείας της που δεν συναντάς, πλέον, σήμερα και έναν δωρικό, θα έλεγα, τρόπο απόδοσης των τραγουδιών. […] Δεν στόλιζε το τραγούδι με περιττά, κάτι που δείχνει αδυναμία. Είχε καταπληκτική άρθρωση, πάταγε σταθερά πάνω στη νότα και δεν ξεγλιστρούσε από αυτή. Πήγαινε μπροστά σαν τον στρατηγό. Η Σωτηρία είναι πια ένας μύθος για την Ελλάδα, όπως είναι στην Αμερική ο Έλβις Πρίσλεϊ. Μανώλης Μητσιάς Ήταν ένα μουτρωμένο παιδί που, όμως, μας αγαπούσε όλους. Ήταν μόνη, αλλά μας περιείχε όλους. Θα είναι πάντα μια ερμηνεύτρια αξεπέραστη. Διονύσης Σαββόπουλος Πηγή: Αφιέρωμα στη Σωτηρία Μπέλλου, Οδός Πανός, τ. 107, Ιανουάριος-Μάρτιος 2000.
«Το μαρτύριο της Κατοχής δεν μπορώ να το ξεχάσω. Θυμάμαι τα φρικτά μπουντρούμια της οδού Μέρλιν. Όσοι ακούν για τα υπόγεια αυτά τους πιάνει τρόμος, γιατί όλοι ξέρουν ή έχουν ακούσει τι γινόταν εκεί. Εγώ τα έζησα. Είκοσι χρονών κοριτσάκι. Πήγα να κλέψω μια κουραμάνα από ένα γερμανικό αυτοκίνητο, επειδή πεινούσα. Μ’ άρπαξαν, με έσπασαν στο ξύλο και με πήγαν στα μπουντρούμια. Με χτύπησαν πρώτα με τον υποκόπανο και μετά, που με πήγαν εκεί, συνεχίστηκε το ξύλο. Με σακάτεψαν. Ύστερα από βασανιστήρια πολλά με πήγαν στον ανακριτή. Κατάλαβαν ότι δεν ήμουν επικίνδυνη, με είδαν μικρή κοπέλα και συνεσταλμένη και με άφησαν. Και το ότι με άφησαν το οφείλω περισσότερο σε έναν Ιταλό, που λεγόταν Τζιοβάνι. Αυτός με συμπάθησε, με λυπήθηκε και έτσι με άφησαν. Θυμάμαι πώς με κοίταζε. Κατευθείαν στα μάτια. Έτσι τέλειωσε το μαρτύριο της Μέρλιν». 21
«Με βοήθησε πολύ, είχα πάρει δρόμο, κάθε τραγούδι που κάναμε με τον Βασίλη ήταν και επιτυχία. Γι’ αυτό θα λέω πάντα ότι χρωστάω πολλά, πάρα πολλά στον Τσιτσάνη. Όταν μιλάμε για συνθέτες και δεξιοτέχνες του μπουζουκιού, πρέπει να μιλάμε πρώτα για τον Τσιτσάνη. Δεν λέω, υπήρχαν κι άλλοι, άλλος λίγο κι άλλος περισσότερο που πρόσφεραν στο λαϊκό τραγούδι. Ο Τσιτσάνης, όμως είναι ο πρώτος. Εγώ δεν παραδέχομαι και δεν καταλαβαίνω άλλον πιο μεγάλο από τον Βασίλη».
25
Η Μπέλλου ήταν η τελευταία και μεγαλύτερη, ίσως, τραγουδίστρια των ρεμπέτικων. […] Και η Μπέλλου είχε ύφος, ψυχικό σθένος και στιλ που συνυφαίνονταν με την ικανότητά της να εμπνέει σεβασμό. Παρά τη βασανισμένη ζωή της, δεν έχασε ποτέ το κέφι της ή την τόλμη να υψώνει το ανάστημά της. […] Η φωνή της ήταν αναμφίβολα γυναικεία – απογυμνωμένη από κάθε ίχνος θηλυκότητας. Στις κορυφώσεις της κατάφερνε να εκφράσει τις τραγωδίες των συμπατριωτών της, χωρίς να ξεπέφτει στον συναισθηματισμό, σαν μια σίγουρη αγκαλιά που παρηγορεί και απαλύνει τον πόνο, επιτρέποντας ταυτόχρονα στους ακροατές της να διατηρούν αλώβητη την αξιοπρέπειά τους. Εκατομμύρια Έλληνες είχαν ανάγκη απ’ αυτήν τη συναισθηματική υποστήριξη […] για να αποκλιμακώσουν την ένταση στη διάρκεια της τραγικής οδύσσειας του έθνους τον 20ό αιώνα. Τhe Guardian
Κυκλοφόρησε αμέτρητες επιτυχίες και έκανε πλήθος περιοδείες, επιβάλλοντας τη χαρακτηριστική εικόνα της με τα κοντοκομμένα μαλλιά και τα γυαλιά με χοντρό σκελετό. Τα τραγούδια της αντανακλούσαν τις ρίζες της στη φτωχολογιά και σύντομα ανακηρύχθηκε θηλυκή βάρδος στων στερημένων. Paul Anastasi The New York Times
Πηγή: Σοφία Αδαμίδου, Πότε ντόρτια, πότε εξάρες, ό.π.
27
«Μου αρέσουν οι ντόμπρες κουβέντες και οι ντόμπροι άνθρωποι. Σιχαίνομαι τους ανθρώπους που προσπαθούν να σε κολακέψουν. Εγώ ήμουν πάντα η απλή Σωτηρία και δεν σηκώνω ψευτιές και υποκρισίες».
Δεν αγαπάω τα λεφτά, τα χρειάζομαι. Κι όταν έχω και τα χρειάζονται άλλοι περισσότερο από μένα, δεν με νοιάζει και να τα δώσω όλα. Έχω βοηθήσει πολύ κόσμο, αλλά λίγοι το αναγνωρίζουν. Από τα πρώτα χρόνια της καριέρας μου είχα το καλύτερο μεροκάματο. Αλλά ήμουν και η πιο ευάλωτη. Αν μου έλεγε το αφεντικό ότι είχε δυσκολίες, δεν σκοτιζόμουν και πολύ, του τα χάριζα».
«Ήμουν, είμαι και θα είμαι αριστερή. Το λέω και το φωνάζω... Πέρασα πολλά. Και ξύλο και φυλακές».* *Από τις τελευταίες συνεντεύξεις της στον Ριζοσπάστη (27/2/1994).
Φωτογραφίες Σ. Στάβερη
29
Πότε ντόρτια, πότε εξάρες
(β΄μέρος)
Εκείνη την ημέρα το χαμόγελό της ήταν ιδιαίτερα μελαγχολικό. Ανησυχητικά μελαγχολικό. Έδειχνε σαν να μην αντιστέκεται στον τελευταίο πια εχθρό της. Δεν εκλιπαρούσε ούτε καν τον οίκτο του. Μοναδική της αγωνία να μην είναι μόνη. Να νιώθει ανθρώπους γύρω της, και ας μην μπορούσε να ανταλλάξει κουβέντες και καλαμπούρια. Έμεινα λίγη ώρα ακόμα. Όταν έφυγα κοιμόταν ήρεμη. Δεν θέλησα να την ξυπνήσω. Έτσι ήρεμη έφυγε τελικά την Τετάρτη το πρωί, στις 27 Αυγούστου 1997. Σε δύο μέρες θα γιόρταζε τα γενέθλιά της. Ναι, έφυγε ήρεμη. Δεν διαμαρτυρήθηκε ούτε για πόνους. Ίσως γιατί τον μεγαλύτερο πόνο τον είχε στην ψυχή. Μέχρι την τελευταία στιγμή δεν «καταδέχτηκε» κανέναν ήχο πόνου. Έτσι απλά άφησε την αιώνια μελαγχολία της να κυλήσει και να εκφραστεί με ένα δάκρυ, που χάθηκε στο τελευταίο κλείσιμο των ματιών. […] Εκείνο το παγωμένο δάκρυ που κύλησε κλείνοντας για πάντα τα μάτια της, ήταν η μόνη της «διαμαρτυρία» για τον τρίχρονο αγώνα της με τον θάνατο. Ήταν ό,τι απέμεινε από τη μικρή ατίθαση Σωτήρα, που, παρότι έφερε πλέον στην πλάτη της εβδομήντα έξι χρόνια γεμάτα, πλούσια σε εμπειρίες, δυσκολίες, βάσανα, καημούς, χαρές, σχόλια, αντιθέσεις, καλλιτεχνικές επιτυχίες, εκείνο το δάκρυ ήταν το δάκρυ ενός μικρού παιδιού που θύμωνε και παραπονιόταν γιατί δεν «χόρτασε» τη ζωή. […] Τίποτα δεν μπορεί πια να πληγώσει το δικαίωμά της στην ελευθερία.
Αποσπάσματα από το βιβλίο της Σοφίας Αδαμίδου, ό.π.
31
Φωτογραφία Σ. Στάβερη
«Τη φωνή που μας ξεσήκωνε δώσαν πήραν οι βρωμεροί και οι βρωμερές και δεν πρόκειται να την ξανακούσουμε, αλλά ο Θεός είναι μεγάλος και δεν θα αφήσει κανέναν και καμιά ατιμώρητους. Η Σωτηρία νοσηλεύεται στο νοσοκομείο “Σωτηρία” με όγκο στον λαιμό της».
Οι φράσεις της Σωτηρίας Μπέλλου των σελίδων 11, 15, 21, 25, 28, 29, 33 προέρχονται από το βιβλίο της Σοφίας Αδαμίδου, Πότε ντόρτια, πότε εξάρες, ό.π.
Ανακaλύψτε
την πλούσια συλλογή µας!
Στα καταστήματα ΕΛΤΑ
ΥΠΕΎΘΥΝΟΙ ΠΑΡΆΣΤΑΣΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΌΣ ΣΚΗΝΉΣ Κώστας Γεράσης ΧΕΙΡΙΣΤΉΣ ΚΟΝΣΌΛΑΣ ΦΩΤΙΣΜΟΎ Βασίλης Αϊβαζίδης ΧΕΙΡΙΣΤΉΣ ΚΟΝΣΌΛΑΣ ΉΧΟΥ Γιάννης Πειραλής ΦΡΟΝΤΙΣΤΉΣ Χρήστος Κώτσιος ΕΝΔΎΤΡΙΑ Κυράννα Μήτσα-Δελλή ΚΑΤΑΣΚΕΥΈΣ ΣΚΗΝΙΚΏΝ & ΚΟΣΤΟΥΜΙΏΝ Εργαστήρια ΚΘΒΕ
ΤΜΗΜΑ ΣΚΗΝΩΝ & ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΩΝ Προϊστάμενος Στέλιος Τζολόπουλος Θεατρική περίοδος 2015-2016 Αρ. δελτίου 680 (275)
ΤΜΉΜΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΎ Προϊσταμένη Ιωάννα Καρτάση ΤΜΉΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΎ Προϊστάμενος Μιχάλης Χώρης ΤΜΗΜΑ ΕΚΔΟΣΕΩΝ & ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ Προϊσταμένη Ελπίδα Βιάννη ΤΜΉΜΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΎ ΈΡΓΟΥΔΡΑΜΑΤΟΛΟΓΊΟΥ Προϊσταμένη Άννα Σινιώρη
ΥΠΕΎΘΥΝΟΙ ΧΏΡΩΝ Δημήτρης Καβέλης Ανέστης Καραηλίας Γιώργος Κασσάρας Δημήτρης Μητσιάνης Βασίλης Μυτηλινός Περικλής Τράιος
Φωτογραφίες δοκιμών: Νίκος Τασούλας
Ευχαριστούμε θερμά: -τον κ. Σπύρο Στάβερη για την παραχώρηση των φωτογραφιών στης Σωτηρίας Μπέλλου. -τη νοσηλεύτρια Ελευθερία Καραθανάση για την πολύτιμη βοήθειά της σε θέματα νοσηλείας και τον χρόνο που μας διέθεσε -τον οδοντίατρο Λάκη Αντωνίου και το κατάστημα οπτικών Δημήτρης Νούτσος -τη Βασιλική Π. Στολτίδου για την παραχώρηση ενδυματολογικού υλικού -τις Πνευμονολογικές Κλινικές ΑΠΘ και ΕΣΥ του Γενικού Νοσοκομείου Παπανικολάου για την παραχώρηση φροντιστηριακού υλικού
Για το κείμενο της παράστασης χρησιμοποιήθηκε υλικό από τη βιογραφία της Σωτηρίας Μπέλλου της Σοφίας Αδαμίδου με τίτλο Πότε ντόρτια πότε εξάρες, Πατάκη 2005. ΜΟΝΙΜΟΙ ΧΟΡΗΓΟΊ
Επιμέλεια έκδοσης Τμήμα Εκδόσεων και Δημοσίων Σχέσεων Γραφείο Εκδόσεων Αιμιλία Καρακόκκινου, Σταύρος Καρανταγλής
ΧΟΡΗΓΟΊ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΊΑΣ
-τη μουσική σκηνή «Πριγκηπέσσα» για την παραχώρηση του χώρου στον οποίο πραγματοποιήθηκε μέρος της φωτογράφισης ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΗΣ
ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ
ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΗΣ ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ
ΜΕ ΤΗΝ ΥΠΟΣΤΉΡΙΞΗ