ΟΥΊΛΛΙΑΜ ΣΑΊΞΠΗΡ
Θεατρική περίοδος 2015-2016
ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΌ ΣΥΜΒΟΎΛΙΟ ΠΡΌΕΔΡΟΣ Άρης Στυλιανού
ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΌΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΉΣ Γιάννης Αναστασάκης
ΑΝΤΙΠΡΌΕΔΡΟΣ Δημοσθένης Δώδος
ΑΝΑΠΛΗΡΏΤΡΙΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΉ ΔΙΕΥΘΎΝΤΡΙΑ Μαρία Τσιμά
ΜΈΛΗ Τιτίκα Δημητρούλια Γιώργος Κορδομενίδης Φιλαρέτη Κομνηνού Σπύρος Μπιμπίλας Χρύσα Σπηλιώτη
Το ΚΘΒΕ εποπτεύεται και επιχορηγείται από το Υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού. Το ΚΘΒΕ είναι μέλος της Ένωσης των Θεάτρων της Ευρώπης.
ΟΥΊΛΛΙΑΜ ΣΑΊΞΠΗΡ
Ημερομηνία πρώτης παράστασης Παρασκευή 15 Ιανουαρίου 2016 Θέατρο Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών
ΜΕ ΤΗΝ ΥΠΟΣΤΉΡΙΞΗ
ΟΥΊΛΛΙΑΜ ΣΑΊΞΠΗΡ
Μετάφραση Δημήτρης Δημητριάδης Σκηνοθεσία Αναστασία Ρεβή Σκηνικά-Κοστούμια Μάιρα Βαζαίου Μουσική Δαιμονία Νύμφη [Εύη Στεργίου, Σπύρος Γιασαφάκης] Video Art-Φωτισμοί Γιάννης Κατσαρής Βοηθός σκηνοθέτη, σκηνογράφου, ενδυματολόγου Εύα Κωνσταντινίδου Β΄ Βοηθός ενδυματολόγου Αλέξανδρος Τωμαδάκης Βοηθός Video Art Jean Wong Οργάνωση παραγωγής Αθανασία Ανδρώνη Ιδιαίτερες ευχαριστίες στους: Νίκο Καπέλιο (χορογραφίες), Βασίλη Ισσόπουλο (σπαθογραφίες), Πολυξένη Σπυροπούλου (κινησιολογικές ασκήσεις), Εύη Σαρμή (φωνητικές ασκήσεις), Κωνσταντίνο Καβακιώτη (θεωρητικό πλαίσιο του Σαίξπηρ και της εποχής του).
Διανομή με αλφαβητική σειρά: Μάνος Γαλανής Λέννοξ, Δολοφόνος Γιάννης Γκρέζιος Ρος Βασίλης Ισσόπουλος Μάλκομ, Δολοφόνος Κωνσταντίνος Καβακιώτης Μακμπέθ Νίκος Καπέλιος Μακντάφ Γιάννης Καραμφίλης Μπάνκο Άννα-Μαρία Κεφάλα Μάγισσα, Κυρία του παλατιού Μαρία-Ελισάβετ Κοτίνη Μάγισσα, Κυρία του παλατιού Κωνσταντίνος Λιάρoς Ντοναλμπέιν, Δολοφόνος, Κέθνες Αντώνης Μιχαλόπουλος Λοχίας, Φλίανς, Σερβιτόρος, Μέντεθ, Αγγελιοφόρος Μαριάννα Πουρέγκα Μάγισσα, Κυρία του παλατιού Εύη Σαρμή Λαίδη Μακντάφ, Εκάτη, Σέιτον Βασίλης Σπυρόπουλος Βασιλιάς Ντάνκαν Πολυξένη Σπυροπούλου Λαίδη Μακμπέθ Γιάννης Χαρίσης Θυρωρός, Γέροντας γιατρός Μαρία Χριστοφίδου Μάγισσα, Κυρία των τιμών Συμμετέχει επίσης ο Αλέξανδρος Τωμαδάκης. Μεταξύ α΄ & β΄ μέρους διάλειμμα 10΄. Σύνθεση, ενορχήστρωση, μουσική εκτέλεση: Δαιμονία Νύμφη. H μουσική ηχογραφήθηκε στο Slaughterback studio, στο Λονδίνο. Συμπληρωματική ηχογράφηση Sonic Ark studio, Νικόδημος Τριαρίδης, Θεσσαλονίκη. Μίξη: Δαιμονία Νύμφη, Ηχοληψία: Ian Wiliams. Βοηθητικοί μουσικοί: Victoria Couper (φωνητικά, τραγούδι), Rey Yusuf (φωνητικά), Luka Aubri (slideridoo), Cristiano Castellitto (djembe), Ορέστης Γιασαφάκης (κοντραμπάσο), Βαγγέλης Πασχαλίδης (σαντούρι), Μαρία Στεργίου (βιόλα).
7
Σημείωμα σκηνοθέτη Το Κρατικό Θέατρο είναι για μένα σαν την πρώτη αγάπη. Έχει εκείνη την ξεχωριστή θέση στην καρδιά, μια και, ως παιδί του Κρατικού, νιώθω ιδιαίτερη χαρά και τιμή που έρχομαι ξανά, μετά από 20 χρόνια διαμονής και εργασίας στο Λονδίνο. Το έργο Μακμπέθ ήταν πάντα μια επιθυμία… κι ο Σαίξπηρ επίσης! Αυτή η σκοτεινή ιστορία στην ομίχλη και στα κάστρα της Σκωτίας μαγεύει τον νου, όπως οι μάγισσες μαγεύουν τον Μακμπέθ και τον οδηγούν σε μονοπάτια γοητευτικά και ανεξερεύνητα. Μεταφυσική και πολιτική αποτελούν τους δύο βασικούς άξονες του έργου πάνω στους οποίους οι μοναδικοί αυτοί χαρακτήρες δρουν απόλυτα κεντραρισμένοι στο μοναχικό τοπίο τους. Φιλοδοξία, έρωτας, εξουσία και το ταξίδι προς το ανέφικτο, που, όμως, γίνεται εφικτό για να χαθεί στην αιωνιότητα. Μύχιες και ανομολόγητες σκέψεις που γίνονται πράξεις ακατανόμαστες και οδηγούν στο επαναλαμβανόμενο αύριο της μάταιης προσμονής. Παιδιά που χάθηκαν, έγιναν αόρατα και παραπλανούν την ανθρώπινη φύση σε μια ανελέητη διαδρομή ηδονικής καταστροφής. Γιατί η ομορφιά του λάθους συχνά υπνωτίζει την ψυχή. Σας εύχομαι να απολαύσετε την παράσταση! Αναστασία Ρεβή
Ο θάνατος του ύπνου στον Μηνά Χατζησάββα
Ο ύπνος δεν είναι θάνατος. Ούτε ο θάνατος είναι ύπνος. Ο ύπνος ανήκει στη ζωή, στη διάρκειά της· ο θάνατος ανήκει κι αυτός στη ζωή, αλλά τερματίζει οριστικά τη διάρκειά της. «Ο Μακμπέθ σκότωσε τον ύπνο», λέει ο ίδιος ο Μακμπέθ. Τι είναι ένας σκοτωμένος ύπνος; Τι είναι η ζωή, όταν σκοτώνεται ο ύπνος; Πότε και πώς μπορεί κανείς να τον σκοτώσει και να μείνει χωρίς ύπνο; Αυτό δεν είναι η αϋπνία. Στην αϋπνία, ακόμα και στην πιο οδυνηρή μορφή της, που είναι η επ’ αόριστον απαράδοτη παράδοση του ύπνου στον άυπνο, ο ύπνος είναι μεν απρόσφορος, αλλά αναμενόμενος, αντικείμενο ελπίδας και προσδοκίας, άρα παρών, και δεν είναι νεκρός. Ο νεκρός ύπνος, ο ύπνος που έχει σκοτωθεί, όπως αυτός από τον Μακμπέθ, έχει εκπέσει από τον κόσμο των ζωντανών, έχει διαγραφεί από τον χώρο των κοιμωμένων, δεν ανήκει πλέον στη ζωή. Ανήκει άραγε στη ζωή αυτός που έχει σκοτώσει τον ύπνο; Είναι ζωντανός όποιος δεν έχει πια τη δυνατότητα να περνάει στην πλευρά εκείνη της ζωής που είναι το ήμισυ σχεδόν του ανθρώπινου χρόνου; Ο Μακμπέθ είναι κατά συρροήν δολοφόνος, σκοτώνει για να βγάλει από τη μέση όλα τα ανθρώπινα εμπόδια που μεσολαβούν ανάμεσα σ’ αυτόν και στην κατάκτηση ή στη διατήρηση του θρόνου. Αυτοί οι φόνοι, όμως, δεν λήγουν στην επιτέλεσή τους, συνεχίζονται και εκτρέπονται μέσα στον δράστη τους, γί-
9
νονται δολοφόνοι του ίδιου, δολοφονούν την ίδια την ανθρώπινη υπόστασή του, στη σύστασή της, ένα θεμελιώδες συστατικό της οποίας είναι, μαζί με την ημερήσια, η νυχτερινή πλευρά της, η ώρα της απόσυρσης από τον έξω κόσμο στον μέσα, όπου το ανθρώπινο ον είναι μόνο του με τον εαυτό του, με ό,τι συνιστά την ιδιωτικότητά του, τις κρυφές ανάγκες της, μία από τις οποίες είναι η παράδοσή του στην κατάκλιση και στον ύπνο. Ο ύπνος είναι αυτό χωρίς το οποίο ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει, είναι ίδιον της φύσης του. Με τον ύπνο νεκρό, σκοτωμένον μάλιστα από τον ίδιο, ο Μακμπέθ περνάει στην κατηγορία των μη ζωντανών, των μη ανθρώπων. Σκοτώνοντας τον ύπνο, ο Μακμπέθ έχει σκοτώσει τον εαυτό του. Αυτός ο φόνος είναι ο πιο τρομερός από όσους κατακλύζουν αυτήν την αβυσσαλέα τραγωδία, γιατί η δολοφονία του άλλου αποδεικνύει, εκ των υστέρων, ότι αυτός που την έχει διαπράξει, ανταμείβεται για την πράξη του με την αφαίρεση από τη ζωή του εκείνου που την κάνει ζωή και τον ίδιο ζωντανό. Ο Μακμπέθ είναι νεκρός πολύ πριν τον σκοτώσει ο Μάλκολμ· είναι νεκρός από τη στιγμή που συνειδητοποιεί ότι σκότωσε τον ύπνο. Τη στιγμή όμως εκείνη, αυτό που επίσης συμβαίνει, είναι ότι ο ύπνος, σκοτωμένος από τον Μακμπέθ, σκότωσε τον Μακμπέθ. Ο Μακμπέθ είναι ο σκοτωμένος ύπνος. Δημήτρης Δημητριάδης Μεταφραστής 5.12.2015 Το κείμενο γράφτηκε ειδικά για το πρόγραμμα της παράστασης.
Σαίξπηρ: μια γενναία καρδιά Έχω
την τύχη να απολαμβάνω πολλά προνόμια: την «έκθεσή» μου στον Σαίξπηρ τη θεωρώ αγνή αγάπη. Το έργο του λειτουργεί ως οδηγός στη ζωή μου και ως κινητήρια δύναμη στην τέχνη μου. Το έργο του είναι το αγαπημένο μου θέμα συζήτησης στο μπαρ, στο τρένο, πίνοντας καφέ. Ναι, έχω κάτι παραπάνω από μια «μικρή» εμμονή. Τα έργα του Σαίξπηρ είναι αχανή και εκτεταμένα στην προσπάθειά τους να «σηκώνουν ψηλά έναν καθρέφτη για να κοιτάζεται η φύση»* και, για μένα, αυτή ακριβώς είναι η ομορφιά τους. Συνήθως είναι «περισσότερο γοητευτικά παρά καλοφτιαγμένα» και, όταν τίθεται θέμα επιλογής, διαλέγουν την κομψότητα και τις ερωτήσεις από τη συμμετρία και τις απαντήσεις. Τα έργα του Σαίξπηρ αποτελούν, πιστεύω, την υπέρτατη δοκιμασία για τον ηθοποιό (και, ναι, γνωρίζω ότι αυτό το κείμενο το γράφω για Έλληνες – ας με συγχωρέσουν ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής, ο Ευριπίδης και οι λοιποί…). Αυτό συμβαίνει επειδή ο Σαίξπηρ ζητά το αδύνατο: απόλυτη πειθαρχία και, την ίδια στιγμή, απόλυτη ελευθερία. Ο ηθοποιός πρέπει να τιθασεύει τον στίχο, αλλά και να αφήνει τον στίχο να τον οδηγεί· πρέπει να αισθάνεται βαθιά, αλλά και να μην χάνεται στο συναίσθημα· πρέπει να καταφέρνει η καρδιά του και το κεφάλι του να δουλεύουν σαν να είναι ένα. Αν δουλεύει πολύ το κεφάλι του, το έργο γίνεται διάλεξη· αν δουλεύει πολύ η καρδιά του, άρια. Η γραφή είναι εξαίσια ποίηση και, ταυτόχρονα, απόλυτα ειλικρινής ως προς την ανθρώπινη εμπειρία. Αυτό το αδύνατο θα πρέπει να προκαλεί τον ενθουσιασμό
11
όλων μας. Γιατί νόημα βρίσκουμε, όταν αγωνιζόμαστε για το ανέφικτο: την παγκόσμια ειρήνη, την κοινωνική ισότητα, τα αστέρια (αυτά είναι μόνο λίγα από όσα θα μπορούσαμε να αναφέρουμε). «Ποτέ δεν θα είσαι εξίσου καλός με το έργο» – η «παρηγορητική» συμβουλή του Πήτερ Μπρουκ. Η φαινομενική αντίφαση πειθαρχίας και ελευθερίας καθιστά τον Σαίξπηρ πραγματική πρόκληση για τον ηθοποιό – έχει αρκετά γενναία καρδιά; Έτσι, φαντάζομαι, εξηγείται η εμμονή μας να παίζουμε και να πηγαίνουμε να βλέπουμε έργα του Σαίξπηρ. Θέλουμε να δούμε ανθρώπους που θέτουν σε δοκιμασία την ανθρώπινη υπόστασή τους και, κατ’ επέκταση, και τη δική μας. Από όλα τα στοιχεία του Σαίξπηρ που αγαπώ, σπουδαιότερες είναι όλες εκείνες οι στιγμές που δίνει λόγο στα βάθη της ψυχής μας, όσο σκοτεινά και κρυφά κι αν είναι. Όταν ο ηθοποιός βρίσκει τρόπο να ξεκλειδώσει αυτή τη στιγμή, να τη βιώσει και να τη μοιραστεί μαζί μας –απόλυτη έκθεση– είναι σαν να διαπερνούμε τη στόφα του κόσμου, να αγγίζουμε τη σκοτεινή ύλη, να βρίσκουμε ένα σταθερό σημείο σε έναν περιδινούμενο κόσμο. Tobias Deacon Ηθοποιός, Καλλιτεχνικός διευθυντής του θιάσου Scaffold Shakespeare Company Μετάφραση: Όλγα Χατζηιακώβου * Ουίλλιαμ Σαίξπηρ Άμλετ, μετάφραση Γιώργου Χειμωνά, Κέδρος, Αθήνα 1988, σ. 95. Το κείμενο γράφτηκε ειδικά για το πρόγραμμα της παράστασης.
13
Οι δολοφονίες του Μακμπέθ
Η λέξη assassination (πολιτική δολοφονία) εισέρχεται στην αγγλική λογοτεχνία μέσα από μια αναφορά του Μακμπέθ στη βασιλοκτονία που έχει διαπράξει και αυτό δεν είναι καθόλου τυχαίο. Από τις πολλές δολοφονίες που διαπράττονται στον Μακμπέθ, η σημαντικότερη, ιστορικά και δραματουργικά, είναι η δολοφονία του Βασιλιά της Σκοτίας Ντάνκαν από τον ίδιο τον πρωταγωνιστή. Πολιτικές δολοφονίες συμβαίνουν σε πολλά έργα του Σαίξπηρ, όπως, για παράδειγμα, στον Ιούλιο Καίσαρα (1599), που προηγείται χρονολογικά του Μακμπέθ (1606). Όμως στον Μακμπέθ ο Βασιλιάς Ντάνκαν επενδύεται με μια ιεροσύνη που παραπέμπει άμεσα στην ελέω θεού βασιλεία, πολιτικό δόγμα βάση του οποίου κυβερνούσαν οι μονάρχες στην εποχή του Σαίξπηρ. Σύμφωνα με αυτό το δόγμα, ο μονάρχης είναι ο αντιπρόσωπος του Θεού στη γη και οποιαδήποτε πράξη εναντίον του αποτελεί συνάμα αμάρτημα και έσχατη προδοσία. Αν και ο Σαίξπηρ δεν ήταν υποστηρικτής αυτής της επίσημης ιδεολογίας, στον Μακμπέθ φαίνεται να αγιοποιεί τον Βασιλιά Ντάνκαν, αφαιρώντας από τον πολιτικό του χαρακτήρα τα όσα αρνητικά στοιχεία τού αποδίδει ο ιστορικός Holinshed στα Χρονικά (βασική πηγή του έργου) και παρουσιάζοντάς τον ως μια αγαθή, πατρική φιγούρα. Με αυτόν τον τρόπο ο δραματουργός επιτυγχάνει να εστιάσει στη βασιλοκτονία ως πράξη μέγιστης παράβασης του Μακμπέθ, ο οποίος δεν έχει καμία δικαιολογία να στραφεί κατά του μονάρχη του. Η δολοφονία ως πράξη εξόντωσης ενός πολιτικού αντιπάλου ή εμποδίου στον δρόμο προς την εξουσία δεν ήταν μόνο κάτι για το οποίο ο Σαίξπηρ διάβαζε στις ιστορικές πηγές που χρησιμοποιούσε. Κατά τη διάρκεια της ζωής του ποιητή αρκετές φορές υπήρ-
χαν απόπειρες δολοφονίας ή σχέδια ανατροπής του μονάρχη. Από τις πιο γνωστές περιπτώσεις ήταν η αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας της Βασίλισσας Ελισάβετ το 1583 (στην οποία εμπλεκόταν και ο ρωμαιοκαθολικός John Somerville, συγγενής του Σαίξπηρ), η απόπειρα πραξικοπήματος του Λόρδου Essex, που στόχευε στην εκθρόνιση της Ελισάβετ το 1601, και το περίφημο Σχέδιο Πυρίτιδας, που εμπνεύστηκαν φανατικοί ρωμαιοκαθολικοί υπό την ηγεσία του Guy Fawkes, με σκοπό να ανατρέψουν το πολίτευμα, ανατινάζοντας ολόκληρο το κτίριο της Βουλής, με τον Βασιλιά μέσα, τον Νοέμβριο του 1605. Τόσο ο Σαίξπηρ όσο και το θεατρικό κοινό θα συνέδεαν αυτά τα γεγονότα με τα διαδραματιζόμενα πάνω στη σκηνή. Ειδικά η σύνδεση με το συνωμοτικό Σχέδιο Πυρίτιδας, που είχε αποκαλυφθεί λίγο πριν από τη συγγραφή του έργου, ήταν άμεση. Ο Σαίξπηρ περιλαμβάνει στον Μακμπέθ μια κωμική αναφορά στην ανάκριση που ακολούθησε την αποκάλυψη του συνωμοτικού σχεδίου, όταν ο πορτιέρης του αρχοντικού των Μακμπέθ σχολιάζει τους «διφορούμενους» που, παρά το ταλέντο τους να επιχειρηματολογούν κατά και ταυτόχρονα υπέρ της προδοσίας εν ονόματι του Θεού, δεν μπόρεσαν να εξασφαλίσουν μια θέση στον παράδεισο (2.3.8-11). Επίσης σημαντική, από δραματουργική κυρίως σκοπιά, είναι η εν ψυχρώ εκτέλεση της οικογένειας του άρχοντα Μακντάφ (κατ’ εντολή του Μακμπέθ), που εκτυλίσσεται επί σκηνής, με τους δολοφόνους να καταδιώκουν τη Λαίδη Μακντάφ και τον πρεσβύτερο γιο της. Δεν είναι ξεκάθαρο γιατί ο Μακ-
15
μπέθ χρειάζεται να εμπλακεί σε μια τόσο αποτρόπαια πράξη. Μετά τον θάνατο του Ντάνκαν, ο Μακντάφ κρατά γενικά μια επιφυλακτική στάση, αποφεύγοντας να παραστεί στη στέψη του Μακμπέθ, αλλά δεν έχει μπει στο στόχαστρο του νέου μονάρχη. Η ξαφνική φυγή του στην Αγγλία, στην 4.1, αρκεί για να προκαλέσει την υποψία του Μακμπέθ, ο οποίος αποφασίζει άμεσα την εξολόθρευση της οικογένειας του Μακντάφ. Αν και σε αυτό το σημείο του έργου ο Μακμπέθ, λειτουργώντας ενστικτωδώς, φαίνεται ικανός για όλα, η συγκεκριμένη πράξη της στυγνής δολοφονίας μιας μητέρας και των παιδιών της καθίσταται εξηγήσιμη μόνο με δραματουργικούς όρους, καθώς στις τελευταίες πράξεις του έργου, ο Σαίξπηρ χρειάζεται να φέρει στο προσκήνιο τον Μακντάφ ως τον άνδρα που «δεν έχει γεννηθεί από γυναίκα» και να τον οπλίσει με αρκετό μένος εναντίον του τυράννου Μακμπέθ. Ωστόσο, η δολοφονία μητέρας και παιδιών, σε αυτό το σημείο του έργου, εντείνει την αίσθηση του θεατή ότι ο πρωταγωνιστής κινείται εκτός ορίων και είναι πλέον απροσπέλαστος από ανθρώπινες αξίες και συναισθήματα. Όλες οι δολοφονίες που διαπράττει ο Μακμπέθ μέσα στο έργο φαίνεται να επικεντρώνουν τη σκέψη μας πάνω στα όρια της ανθρώπινης επιθυμίας και πράξης και στις συνέπειες της παράβασης των ορίων. Τίνα Κροντήρη Καθηγήτρια της Λογοτεχνίας και του Θεάτρου της Αναγέννησης Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Το κείμενο γράφτηκε ειδικά για το πρόγραμμα της παράστασης.
17
Περί τόπων και ετεροτοπιών στον Μακμπέθ Ο Μακμπέθ είναι το πλέον βαθυ-
στόχαστο όσο και σκοτεινό έργο του Σαίξπηρ. Είναι ένα έργο όπου στην ψυχή του κατοικεί το «κακό» [evil]. Βεβαίως και αλλού το συναντούμε (βλ. Άμλετ, Ιούλιος Καίσαρας, Οθέλλος, Ριχάρδος ο 3ος), πουθενά όμως με τέτοια ένταση και συνέπεια. Εδώ το κακό δεν είναι σχετικό, είναι απόλυτο, τόσο απόλυτο που μοιάζει απόκοσμο, πέρα από κάθε ανθρώπινη φαντασία – εξ ου και η αρχική «χρέωσή» του σε τρεις μάγισσες, οι οποίες, εκτός από γνώριμες αναγεννησιακές φιγούρες, θεωρούνταν ικανές να αναστατώσουν τη θεϊκή τάξη του σύμπαντος, τους οικείους τόπους δημιουργώντας ρήγματα για να αναδειχθούν οι άλλοι τόποι (που εδώ θα μπορούσαν να ερμηνευτούν και ως οι τόποι της συνείδησης ή του υποσυνείδητου). Ο «μαγικός» χώρος του «άλλου» φαίνεται να θέλγει τον Σαίξπηρ, ίσως γιατί εκεί «εν-τοπίζει» δυναμικά στοιχεία από το «όλον» της ανθρώπινης ύπαρξης, κοινωνικές και άλλες συνθήκες που δεν εντάσσονται στο κανονικό. Δίνοντας τον πρώτο λόγο (προφητικό, όπως αποδεικνύεται στη συνέχεια) στις απόκοσμες τούτες φιγούρες, γνωρίζει, ως καλός μάστορας που είναι, ότι το αποτέλεσμα θα είναι η ασυμμετρία, σε όλα τα επίπεδα, και πρωτίστως στο ηθικό και το συνειδησιακό. Η μετάβαση από τη «μαγική» ουτοπία (=μη τόπο) στην «επικίνδυνη» ετεροτοπία προϋποθέτει την πράξη, και αυτήν την αναλαμβάνει ο Μακμπέθ, ο οποίος, από τις πρώτες κιόλας κουβέντες μαζί τους, αναγνωρίζει την άπιαστη δύναμή τους, διαισθάνεται την απόλυτη κυριαρχία τους επάνω στη Φύση (και την ανθρώπινη, εννοείται). Οι μάγισσες του Σαίξπηρ είναι έτοιμες και ικανές να αντιστρέψουν τα πάντα, και κυρίως τον περιφραγμένο χώρο της εξουσίας. Διεμβολίζοντας με τις ετεροτοπικές τους προφητείες τον ιδιωτικό τόπο του «γενναίου στρατιώτη» Μακμπέθ, θέτουν ευθύς αμέσως εν αμφιβόλω την υφιστάμενη ιεράρχηση των σωμάτων. Ο Μακμπέθ αντιδρά πολύ
19
γρήγορα στον πειρασμό που τον βάζουν, τόσο γρήγορα που λογικά διερωτάται κανείς κατά πόσο αυτές είναι και η αιτία που εισβάλλει στο μυαλό του ο πρώτος σπόρος της αμφισβήτησης ή εάν προϋπήρχε και απλώς δεν το είχε συνειδητοποιήσει. Σε κάθε περίπτωση, η πρώτη αντίδραση του Μακμπέθ είναι να γράψει στη γυναίκα του, η οποία, μόλις διαβάζει την επιστολή, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η «μοίρα και μια "μεταφυσική" βοήθεια» έχουν προ-ορίσει τον Μακμπέθ να γίνει βασιλιάς, μόνο που είναι πολύ «μαλακός» για να δράσει άμεσα, γι’ αυτό, ως μια άλλη μάγισσα, αυτή τη φορά μια μάγισσα εκ των έσω του Συστήματος, αυτή η ίδια δηλαδή, καλείται να αναλάβει να προκαλέσει τα αναγκαία ρήγματα, ώστε ο «άλλος» λόγος να εισχωρήσει δια του φόνου στα σωθικά της δομημένης ιεραρχίας και να την αποδομήσει. Η Λαίδη Μακμπέθ είναι μια διαβολική φιγούρα που κουβαλά όλη τη μεταφυσική του κακού. Μάλιστα, αυτή η ίδια είναι που ζητά να μπει μέσα της ο δαίμονας και να της δώσει τα χαρακτηριστικά κακού ανδρός, ώστε να βοηθήσει τον σύζυγό της να ανέβει στον θρόνο. Η Λαίδη Μακμπέθ φαντάζεται μιαν άλλη διάρθρωση της ιεραρχίας που να ικανοποιεί πλήρως την επιθυμία της για εξουσία. Έτσι σπρώχνει τον άνδρα της, ώστε μέσα από την πράξη του, να φέρει το «άλλο» της επιθυμίας της πιο κοντά στον τόπο της ομοιότητας. Είναι πολύ χαρακτηριστικός ο διάλογος (1.7.46-47), όπου ο Σαίξπηρ βάζει προς συζήτηση το θέμα τι σημαίνει ένας πραγματικός άνδρας. Όπως ο Αδάμ ενέδωσε στον πειρασμό του Όφεως και αναζήτησε την ολοκλήρωσή του μέσα από την ανυπακοή του στον Θεό, έτσι κι εδώ, το ζεύγος Μακμπέθ ενδίδει στον πειρασμό των τριών μαγισσών. Για να γίνουν και οι δυο τους επίγειοι θεοί –υφαρπάζοντας τον θρόνο– σκοτώνουν έναν «άγιο» βασιλιά. Θα έλεγα, στο σημείο αυτό, πως δεν είναι υπερβολή να δει κανείς την ιστορία της ανόδου και της πτώσης των Μακμπέθ και σαν μια αλλη-
21
γορία της Πτώσης από το βιβλίο της «Γένεσης». Εν τάχει στέκομαι στο κάστρο, τον αυθεντικό τόπο του ζεύγους, όπως περιγράφεται από τον Μπάνκο (1.6.1-9), ένας τόπος ο οποίος φαντάζει κάτι ανάμεσα σε κήπο και σε ναό (μια μακρινή ηχώ από το «Τραγούδι του Σολομώντα») και που σταδιακά ο Σαίξπηρ τον μεταμορφώνει σε κόλαση, σε μια ανεπιθύμητη ετεροτοπία. Ο Μακμπέθ είναι ένα έργο που εμπεριέχει στοιχεία κλασικής τραγωδίας (άνοδος, πτώση, ευτυχία, δυστυχία, γνώση, άγνοια, ύβρις, αναγνώριση κλπ), όμως πηγαίνει πέρα από αυτήν. Αγγίζει τη μεταφυσική. Μια ζοφερή ατμόσφαιρα, αποπνικτική, καλύπτει τα πάντα: το τοπίο, τον λόγο, τη δράση και, κυρίως, τις προσπάθειες απόδρασης. Σε κανένα άλλο έργο του Σαίξπηρ δεν έχουμε τόσες ερωτήσεις/απορίες. Όλοι εμφανίζονται εκστατικοί, αβέβαιοι μπροστά σε αυτά που βλέπουν, που υποψιάζονται, που ακούνε, που βιώνουν, που δεν καταλαβαίνουν. Η παραβίαση του έλλογου κόσμου και των ορίων των εγκεκριμένων και ιεραρχημένων τόπων (εξουσίας και υποταγής), καταλήγει σε ένα ένα πυκνό πλέγμα μυστηρίου και φόβου, που πολιορκεί ασφυχτικά τα δρώμενα. Είναι προφανές πως ο Σαίξπηρ, διασαλεύοντας τα εσκαμμένα, μέσα από την απομάκρυνση του σημαίνοντος από τα αναγνωρίσιμα σημαινόμενά του, θέλει να δημιουργήσει μια αποκρουστική ανωμαλία, ένα παράδειγμα προς αποφυγήν. Όπως, επίσης, θέλει να δημιουργήσει αισθήματα δέους και φόβου μπροστά στη μυστήριο της Φύσης, το υπερφυσικό, το ετεροτοπικό, το δαιμονικό. Ο άνθρωπος, φαίνεται να λέει ο Σαίξπηρ, νιώθει ισορροπημένος μόνον όταν γνωρίζει τα όριά του, τη φυσική του θέση στον τόπο.
Σάββας Πατσαλίδης Καθηγητής Θεατρολογίας Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Το κείμενο γράφτηκε ειδικά για το πρόγραμμα της παράστασης.
23
ΜΑΚΜΠΕΘ ή Το αύριο που βλέπαμε χθες Με κοιτάς μα δεν με βλέπεις “Tίποτα από μένα δεν φαίνεται” Όλα φαίνονται Με κοιτάς μα δεν με βλέπεις Είμαι ο χρόνος που υπήρξα – που υπάρχω πριν από σένα Με κοιτάς μα δεν με βλέπεις Γιατί εκεί που κοιτάς ειν’ ο καθρέφτης – ένας δικός σου κύκλιος χορός Επαναλαμβάνοντας εις μάτην το βλέμμα σου, που αναζητά τα πρόσωπά μου – με την ίδια πάντα αρπαχτική διάθεση. …Όλο αύριο κι αύριο κι αύριο. Πού είναι το αύριο που βλέπαμε χθες; Τη νύχτα όλη γράφω τα τελευταία πουλιά Το χάραμα στο χακί ντυμένα, τα σύνορα θα διαβούν Στο πέρασμά τους οι νεκροί γίνονται στίχοι Οι στίχοι είναι σκουλήκια που κυλούν με τη ΡΟΗ αδρεναλίνης στο αίμα μου Α jump into tomorrow’s shadow Στον αιώνα μας, η νύχτα της Ευρώπης είναι ο “Μακμπέθ” Είναι το αύριο που βλέπαμε χθες. Είναι ο Ντάνκαν Είναι ο Μάλκολμ Είναι ο Μακμπέθ Είναι ο Μπάνκο Ο Ντοναλμπέιν Ο Λέννοξ Ο Ρους Είμαι ο Μέντεθ Είσαι ο Άνγκους Είναι ο Κέθνες Ο Φλίανς Ο Σίγουορντ Ο Σέιτον Είσαι ο Ντάνκαν Είμαι ο Μάλκολμ Είναι ο Μακμπέθ. Τους κοιτάς μα δεν τους βλέπεις -Η Λαίδη; -ΕΙΝΑΙ Η ΛΑΙΔΗ ΜΑΚΜΠΕΘ / Το αύριο που βλέπαμε χθες Γιώργος Αλισάνογλου Ποιητής-εκδότης Το ποίημα γράφτηκε ειδικά για το πρόγραμμα της παράστασης.
25
Ουίλλιαμ Σαίξπηρ (1564-1616) 1564 Γεννιέται ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ στο Στράτφορντ-απόν-έιβον. Γιος του Τζον Σαίξπηρ και της Μαίρη Άρντεν. O πατέρας του ήταν ένας ευκατάστατος έμπορος γαντιών και μικροκτηματίας, ο οποίος το 1565 έγινε δημοτικός σύμβουλος. Έως την ηλικία των δεκαπέντε ετών ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ φοίτησε στο Grammar School του Στράτφορντ-απόν-έιβον και διδάχθηκε λατινικά, φιλολογία και λογική. 1582 Παντρεύεται την Αν Χάθαγουεϊ, η οποία ήταν οκτώ χρόνια μεγαλύτερή του. 1583 Γεννιέται η κόρη του Σουζάνα και δύο χρόνια αργότερα (1585) τα δίδυμα Τζούντιθ και Χάμνετ. 1584 Γίνεται οργανικό μέλος του θιάσου «Οι άνθρωποι του Τσάμπερλαιν». 1592 Είναι πλέον γνωστός και καταξιωμένος ηθοποιός και δραματουργός και ζει στο Λονδίνο. Γράφει τα τρία μέρη από την ιστορική τετραλογία του Ερρίκου ΣΤ΄, την κωμωδία Αγάπης αγώνας άγονος και την τραγωδία Τίτος Ανδρόνικος. 1593-1594 Γράφει τα ποιήματα Αφροδίτη και Άδωνις και Ο βιασμός της Λουκρητίας. Είναι πιθανό τότε να έγραψε και τα Σονέτα, όλα ή τουλάχιστον τα περισσότερα, καθώς επίσης και τα έργα Ριχάρδος Γ΄, Η κωμωδία των παρεξηγήσεων, Το ημέρωμα της στρίγγλας, Οι δύο άρχοντες από τη Βερόνα και Βασιλιάς Ιωάννης. Την περίοδο αυτή τα θέατρα δεν λειτουργούν, εξαιτίας της επιδημίας πανούκλας. 1595-1599 Γράφει τα έργα: Ριχάρδος Β΄, Όνειρο καλοκαιρινής νύχτας, Ρωμαίος και Ιουλιέτα, Ο έμπορος της Βενετίας, Ερρίκος Δ΄, Όπως σας αρέσει, Πολύ κακό για το τίποτα, Ερρίκος Ε΄, Ιούλιος Καίσαρας και Δωδέκατη νύχτα. Πεθαίνει ο γιος του.
27
1600-1608 Είναι η εποχή που γράφει τις μεγάλες τραγωδίες του: Άμλετ, Τρωίλος και Χρυσηίδα, Οθέλλος, Βασιλιάς Ληρ, Μακμπέθ. Τα έργα Αντώνιος και Κλεοπάτρα, Κοριολανός και Τίμων ο Αθηναίος συνεχίζουν τη θεματολογία του Ιουλίου Καίσαρα. Οι εύθυμες κυράδες του Ουίνδσορ, Τέλος καλό, όλα καλά, Με το ίδιο μέτρο είναι επίσης έργα αυτής της περιόδου. Το 1603 πεθαίνει η βασίλισσα Ελισάβετ και τη διαδέχεται ο Ιάκωβος Α΄. Η κόρη του Σουζάνα παντρεύεται τον ιατρό Τζον Χολ το 1607. Οι «Άνθρωποι του Τσάμπερλαιν» μετονομάζονται σε «Άνθρωποι του Βασιλιά», παίζουν στην Αυλή περισσότερο από κάθε άλλο θίασο και από το 1608 αρχίζουν να εμφανίζονται και στο θέατρο Μπλάκφραϊαρς. Την ίδια εποχή o Σαίξπηρ φέρεται ως συνιδιοκτήτης του θεάτρου Σφαίρα (Globe Theatre) στο Λονδίνο. Η μητέρα του πεθαίνει. 1609-1611 Γράφει τα έργα Κυμβελίνος, Χειμωνιάτικο παραμύθι και Τρικυμία. Την ίδια εποχή γράφονται τα έργα Οι δύο ευγενείς συγγενείς και Περικλής, που, άλλοι μελετητές τα αποδίδουν στον Σαίξπηρ, ενώ άλλοι θεωρούν ότι απλά συνέβαλε σε αυτά. 1612 Αποσύρεται στο Στράτφορντ-απόν-έιβον, οικονομικά αποκατεστημένος, και συνεργάζεται με τον θεατρικό συγγραφέα Τζον Φλέτσερ. Την επόμενη χρονιά το θέατρο Σφαίρα καταστρέφεται από πυρκαγιά κατά τη διάρκεια της παράστασης του έργου Ερρίκος Η΄. 1616 Ο Σαίξπηρ γράφει τη διαθήκη του και, λίγο αργότερα, στις 23 Απριλίου, ημέρα των γενεθλίων του, πεθαίνει, πιθανόν μετά από μια βραδιά άκρατης οινοποσίας με τον φίλο του Μπεν Τζόνσον. Θάβεται στην εκκλησία του Στράτφορντ-απόν-έιβον.
Σχέδια της Εύας Κωνσταντινίδου
ΥΠΕΎΘΥΝΟΙ ΠΑΡΆΣΤΑΣΗΣ ΟΔΗΓΟΊ ΣΚΗΝΉΣ Ναταλία Λαμπροπούλου, Φιλοθέη Ελευθεριάδου
ΤΜΗΜΑ ΣΚΗΝΩΝ & ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΩΝ Προϊστάμενος Στέλιος Τζολόπουλος
ΜΗΧΑΝΙΚΌΣ ΣΚΗΝΉΣ Αλέξανδρος Αυγερινός
ΤΜΉΜΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΎ Προϊσταμένη Ιωάννα Καρτάση
ΧΕΙΡΙΣΤΉΣ ΚΟΝΣΌΛΑΣ ΦΩΤΙΣΜΟΎ Ευστάθιος Φρούσσος ΧΕΙΡΙΣΤΉΣ ΚΟΝΣΌΛΑΣ ΉΧΟΥ Αργύρης Παπαγεωργίου ΦΡΟΝΤΙΣΤΉΣ Θεόδωρος Παρασκευόπουλος ΕΝΔΎΤΡΙΑ Κωνσταντίνα Μαντζούκα ΚΑΤΑΣΚΕΥΈΣ ΣΚΗΝΙΚΏΝ & ΚΟΣΤΟΥΜΙΏΝ Εργαστήρια ΚΘΒΕ ΥΠΕΎΘΥΝΟΙ ΧΏΡΩΝ Δημήτρης Καβέλης Ανέστης Καραηλίας Γιώργος Κασσάρας Δημήτρης Μητσιάνης Βασίλης Μυτηλινός Περικλής Τράιος
ΤΜΉΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΎ Προϊστάμενος Μιχάλης Χώρης ΤΜΗΜΑ ΕΚΔΟΣΕΩΝ & ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ Προϊσταμένη Ελπίδα Βιάννη ΤΜΉΜΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΎ ΈΡΓΟΥ-ΔΡΑΜΑΤΟΛΟΓΊΟΥ Προϊσταμένη Άννα Σινιώρη
Ανακaλύψτε
την πλούσια συλλογή µας!
Στα καταστήματα ΕΛΤΑ
Θεατρική περίοδος 2015-2016 Αρ. δελτίου 681 (276) Επιμέλεια έκδοσης Τμήμα Εκδόσεων και Δημοσίων Σχέσεων Γραφείο Εκδόσεων ΚΘΒΕ Φωτογραφίες δοκιμών: Νίκος Τασούλας
Ευχαριστούμε θερμά: το καφέ-εστιατόριο La place mignonne για την παραχώρηση χώρου και φαγητού για τις ανάγκες της φωτογράφισης, τον Κυνηγετικό Σύλλογο Θεσσαλονίκης για την παραχώρηση φροντιστηριακού υλικού για τις ανάγκες της φωτογράφισης.
ΜΕ ΤΗΝ ΥΠΟΣΤΉΡΙΞΗ
ΜΟΝΙΜΟΙ ΧΟΡΗΓΟΊ
ΧΟΡΗΓΟΊ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΊΑΣ
ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΗΣ
ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΗΣ ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ
ΜΕ ΤΗΝ ΥΠΟΣΤΉΡΙΞΗ