Μικρασία
ΚΡΑΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΒΟΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ θεατρική περίοδος 2013-2014
Διοικητικό Συμβούλιο Πρόεδρος
Μένη Λυσαρίδου
Καλλιτεχνικός Διευθυντής
Γιάννης Βούρος
Αντιπρόεδρος
Φίλιππος Γράψας Μέλη
Δημήτρης Χαλκιάς Γιώργος Κιουρτσίδης Άννα Χατζησοφιά Γρηγόρης Βαλτινός Γιάννης Χρυσούλης
Το ΚΘΒΕ εποπτεύεται και επιχορηγείται από το Υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού. Το ΚΘΒΕ είναι μέλος της Ένωσης των Θεάτρων της Ευρώπης.
Πρώτη παράσταση
Παρασκευή 21 Μαρτίου ΜΙΚΡΟ ΘΕΑΤΡΟ ΜΟΝΗΣ ΛΑΖΑΡΙΣΤΩΝ θεατρική περίοδος 2013-2014
Μικρασία
Μια παράσταση φόρος τιμής στις αλησμόνητες πατρίδες
Μικρασία
Μια παράσταση φόρος τιμής στις αλησμόνητες πατρίδες
Δραματουργική επεξεργασία-σκηνοθεσία Λεωνίδας Παπαδόπουλος
Επιμέλεια κίνησης Μαρίζα Τσίγκα
Ενδυματολογική-σκηνογραφική επιμέλεια Νικολέτα Παπαδοπούλου
Μουσική-βίντεο
Λιάνα Τζερεφού
Σχεδιασμός φωτισμών Σοφία Αλεξιάδου
Μουσική επιμέλεια
Θοδωρής Ευστρατιάδης
Μουσική διδασκαλία
Μανώλης Μπρίμπος
Βοηθός σκηνοθέτη Ελένη Δαφνή
Οργάνωση παραγωγής
Δημοσθένης Πάνος
Διανομή με αλφαβητική σειρά:
Ειρήνη Γραμματικοπούλου Ελένη Δαφνή Δώρα Θωμοπούλου Μάνθος Καλαντζής Άννυ Τσολακίδου Κωνσταντίνος Χατζησάββας
Παίζουν επί σκηνής οι μουσικοί:
Μανώλης Μπρίμπος, Νίκος Τουρνάκης
Τις σκηνές «Ομπρέλες» και «Συνάντηση» έγραψε ο Οδυσσέας Κιόσογλου. Η σκηνή «Συρματοπλέγματα» αποτελεί απόσπασμα από το βιβλίο του Γιώργου Λαμψίδη Τοπάλ Οσμάν. Ένα χρονικό μιας άγνωστης ελληνικής τραγωδίας, Βιβλία για όλους, Αθήνα 1969. Η σκηνή «Αναχώρηση» αποτελεί απόσπασμα από το βιβλίο του Κώστα Διαμαντίδη, Το ροδάφ’νον, Ελληνικά Γράμματα, 2003. Στο κομμάτι «Μικρασία» παίζει μαντολίνο η Σοφία Διονυσοπούλου. Στο βίντεο ακούγεται η φωνή του Νίκου Δαφνή.
Σημείωμα σκηνοθέτη
Είμαστε όλοι περιπλανώμενοι άνθρωποι σε μια ζωήταξίδι σε τόπους της καρδιάς και της φυγής και χρόνους νοσταλγικούς ή επικείμενους. Ναυαγοί του χθες και του σήμερα, να αναζητούμε νησιά ελπίδας σε θάλασσες φουρτουνιασμένες, να αναζητούμε ταυτότητες σε ιστορίες πατρίδων και πατρίδες σε εποχές γεμάτες αβεβαιότητα και απόγνωση. Όλοι πρόσφυγες, ξένοι, «άλλοι», μετανάστες, στην ίδια πόλη, στην ίδια χώρα, στον ίδιο κόσμο, στην ίδια μας τη ζωή. Να αναζητούμε στιγμές ανθρωπιάς σε μια μαζική περαστική ιστορία, καταφύγιο και ασφάλεια σε έναν τόπο, έστω και νοερό, που θα βρούμε τη δική μας πατρίδα. Χτίσαμε μια παράσταση-γέφυρα μνήμης που ενώνει εποχές, τόπους και ανθρώπους. Ανθρώπους διαχρονικά υποταγμένους σε αποφάσεις άλλων, βασανισμένους αλλά πεισματικά δυνατούς. Όλοι πρόσφυγες στην ίδια μας τη ζωή… Λεωνίδας Παπαδόπουλος
Τα τραγούδια που ακούγονται στην παράσταση Το γιασουμί στην πόρτα σου
Κυπριακό τραγούδι που ηχογραφήθηκε και από τον Γιάγκο Ψαμαθιανό στην Κωνσταντινούπολη, το 1910.
Μια Σμυρνιά στο παναθύρι
Σμυρναίικο τραγούδι που τραγουδιέται σ’ όλον τον προσφυγικό και Αιγαιοπελαγίτικο χώρο.
Έμορφή μου Σμυρνιοπούλα
Η πρώτη ηχογράφηση της Σμυρνιοπούλας έγινε από τη Σμυρναίικη Εστουδιαντίνα. Ακολουθεί δεύτερη, από την Ελληνική Εστουδιαντίνα.
Τα κλειδάκια
Βαρύς καρσιλαμάς σε μακάκ Γκερντανιγιέ. Τραγούδι διαδεδομένο στην ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης (Αλάτσατα-Ερυθραία).
Αλατσατιανή
Τραγούδι από τα Αλάτσατα της Ερυθραίας της Μικράς Ασίας.
Δεν είν’ αυγή να σηκωθώ
Καθιστικό τραγούδι από τα Βουρλά της Ερυθραίας.
Σμυρναίικο μινόρε
Ηχογραφημένο από τη Μαρίκα Παπαγκίκα στη Νέα Υόρκη το 1919. Πρόκειται για έναν σμυρναίικο μανέ που καταλήγει σε ευρωπαϊκό βαλσάκι.
6 Μικρασία
7
Νεράιδα του γιαλού
Άρια από την όπερα Περουζέ του Θεόφραστου Σακελλαρίδη, σε λιμπρέτο του Γεωργίου Τσοκόπουλου, που πρωτοπαίχτηκε στις 9 Αυγούστου 1911 στο θέατρο Ολύμπια.
Από τα γλυκά σου μάτια (Ολμάζ)
Βαρύ ζεϊμπέκικο ή αργός καρσιλαμάς από το Μελί των Καράμπουρνων της Ερυθραίας.
Τоска по родине [Νοσταλγία για την πατρίδα]
Ρώσικο εμβατήριο.
Έλα ύπνε μ’ασά μακρά
Παραδοσιακό νανούρισμα από την Τραπεζούντα του Πόντου.
Το προσφυγάκι (Το δερβισάκι)
Σμυρναίικο-Ρεμπέτικο τραγούδι του Βαγγέλη Παπάζογλου που ηχογραφήθηκε από τον Σμυρνιό μουσικό Κώστα Καπίρη στη δεκαετία του ’30.
Μενεξέδες και ζουμπούλια
Τραγούδι που συναντάται σε διάφορες παραλλαγές ως Μικρασιάτικο ή Επτανησιακή καντάδα.
Η Πριγκιπιώτισσα
Πολίτικη Εστουδιαντίνα σε δίσημο ρυθμό και εναλλασσόμενη κλίμακα μινόρε-ματζόρε. Σώζεται ηχογραφημένο από την Εστουδιαντίνα Χριστοδουλίδη στις αρχές του 20ου αιώνα.
Οι ρίζες των παραδοσιακών τραγουδιών της Μικράς Ασίας απλώνονται σε βάθος χρόνου και φτάνουν ως τα ακριτικά τραγούδια. Τραγουδιούνται σε όλη την έκταση της Μικράς Ασίας, από τα παράλια της Ιωνίας μέχρι τον Πόντο και τη Βιθυνία, και από την Καππαδοκία μέχρι την Προποντίδα και την Πόλη. Από τον 18ο αιώνα και μετά, αρχίζει η αστικοποίηση της Σμύρνης και της Κωνσταντινούπολης και ο έντονος συγχρωτισμός Ελλήνων, Αρμενίων, Εβραίων, Αγγλογάλλων, Κούρδων και Τούρκων έχει σαν αποτέλεσμα να δημιουργηθούν οι συνθήκες για τη γέννηση του αστικού Μικρασιατικού τραγουδιού. Το αστικό τραγούδι διακρίνεται από εξαιρετική μελωδικότητα, στηρίζεται στους βυζαντινούς δρόμους και εκφράζεται με μια μεγάλη ποικιλία ζωηρών ρυθμών. Η ιδιαιτερότητα της αστικής μουσικής της Σμύρνης σχετίζεται σαφώς και με τη γενικότερη πολιτιστική και εμπορική άνθιση της πόλης. Ως σημαντικότατο κέντρο εμπορίου, η Σμύρνη είχε την ευκαιρία να δέχεται ποικίλες επιρροές από επισκέπτες, τόσο από τον Ελλαδικό χώρο όσο και από την Ευρώπη και την Ανατολή. Θίασοι πρόζας, αλλά και όπερας, από την Ελλάδα και την Ευρώπη, περιελάμβαναν συχνά στις περιοδείες τους τη Σμύρνη. Οι δυτικές αυτές επιδράσεις, σε συνδυασμό με την ανατροφοδότηση της πόλης από παραδοσιακά μουσικά μοτίβα, προερχόμενα από τις υπόλοιπες περιοχές της Μικρασίας, είχαν σαν αποτέλεσμα, οι Σμυρνιοί δημιουργοί να έχουν στη διάθεσή τους μια εξαιρετικά πλούσια μουσική παλέτα. Η μουσική πλημμύριζε
9 ολάκερη την πόλη. Σε κάθε καφενείο, ζαχαροπλαστείο ή ουζερί υπήρχε και από ένα μουσικό συγκρότημα. Τούτο συνέβαινε, τόσο στα πολυτελή μαγαζιά της προκυμαίας όσο και σε εκείνα που βρίσκονταν στους μαχαλάδες και τα λαϊκά σοκάκια της Σμύρνης και των προαστίων της. Τα μουσικά αυτά συγκροτήματα ονομάστηκαν εστουδιαντίνες, που σήμαινε μουσικά σπουδαστήρια. Στο ρεπερτόριο των μουσικών συγκροτημάτων της Σμύρνης τα παραδοσιακά με τα λαϊκά τραγούδια εναλλάσσονται με μεγάλη ευκολία. Πολλές φορές δε, συνυπάρχουν τόσο αρμονικά μεταξύ τους, έτσι που ο διαχωρισμός τους να είναι σχεδόν αδύνατος. Μετά την καταστροφή του ’22, ο ανεξάντλητος πλούτος της Μικρασιατικής μουσικής παράδοσης, περνώντας, μέσω των προσφύγων, στον Ελλαδικό χώρο, έδρασε καταλυτικά τόσο στη γέννηση και την άνθιση του Ρεμπέτικου τραγουδιού όσο και στην εξέλιξη της νεότερης Ελληνικής μουσικής, γενικότερα. Θοδωρής Ευστρατιάδης
Πηγές: Γιώργος Κωνστάντζος, Τα τραγούδια της Σμύρνης, Fagotto, 2001. Θεοφάνης Α. Σουλακέλλης, Μικρασιάτικα Άσματα, Νάκας, 2000.
Ο χρόνος
Ο χρόνος… ένας αλησμόνητος φίλος. Παίρνει και φέρνει μέρες και στιγμές, ανάσες, αγάπες, ανθρώπους και όνειρα. Ρωτούσα τη μάνα μου τα βράδια, όταν με έβαζε στο κρεβάτι για να κοιμηθώ, θέλοντας να κερδίσω λίγο ακόμη χρόνο με τα μάτια ανοιχτά… τι ώρα είναι; Kαι εκείνη μου έλεγε έτσι απλά… περασμένες εννιά, περασμένες δέκα, περασμένες δώδεκα… περασμένες στιγμές… Έτσι γρήγορα περνούσαν οι ώρες, οι μέρες και τα χρόνια. Περασμένες στιγμές. Αυτές που φτιάχνουν αυτό που είμαστε τώρα και μας δίνουν τη δύναμη να προχωρήσουμε… ελπίζοντας… παρά τον πόνο και τον χρόνο. Τα παιδικά μου χρόνια τα πέρασα στην αλησμόνητη, την αγαπημένη μου πατρίδα…
ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Η υποχρεωτική Ανταλλαγή των Πληθυσμών της Σύμβασης της Λωζάννης (3 Ιανουαρίου 1923) αποτελεί την ακροτελεύτια σελίδα της ιστορίας του μικρασιατικού ελληνισμού. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ειδικής Επιτροπής της Κοινωνίας των Εθνών οι «ανταλλάξιμοι», οι οποίοι με βάση τη Σύμβαση της Λωζάννης, εγκατέλειψαν τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη, ανέρχονταν σε 1.360.000. Εντούτοις, από την αναχώρηση από τα πάτρια εδάφη έως την αποβίβαση στα ελληνικά λιμάνια και την προσωρινή εγκατάσταση των προσφύγων, οι απώλειες ανθρώπινων ψυχών υπήρξαν ανυπολόγιστες. Εξάλλου, η απογραφή του 1928, τέσσερα χρόνια μετά την Ανταλλαγή, κατέδειξε 50.000 περίπου μικρασιατών, που κατέφυγαν σε τρίτες χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής. Η μικρασιατική καταστροφή συνιστά τομή στη νεώτερη ελληνική ιστορία. Η συσσωμάτωση των δύο μεγάλων γεωγραφικών τμημάτων του ελληνισμού σε ομοιογενές εθνικό κράτος, ενταγμένο στον ευρωπαϊκό κόσμο, προσέδωσε στην Ελλάδα τη σύγχρονή της φυσιογνωμία και προδιέγραψε την ιστορική της διαδρομή στον εικοστό αιώνα. Δυστυχώς, αφετηρία της διαδρομής αυτής υπήρξε μια εθνική τραγωδία με ανυπολόγιστα αθώα θύματα που συνοδεύτηκε από την οδύνη του ξεριζωμού και της προσφυγιάς. Τα πρώτα χρόνια των μικρασιατών προσφύγων στον ελλαδικό χώρο στάθηκαν τα χρόνια των ταπεινών και καταφρονεμένων: την εξαθλίωση και το άλγος για τον εκπατρισμό συμπλήρωναν η δυσπιστία και ενίοτε η αντίδραση του γηγενούς πληθυσμού. Αναγόταν σε συνειδητό ή υποσυνείδητο φόβο μήπως η έλευση των εκατοντάδων χιλιάδων εξαθλιωμένων μικρασιατών επιδράσει καταλυτικά στην κοινωνική ευστάθεια ενός νεόδμητου κράτους.
Η ανησυχία αυτή δεν επιβεβαιώθηκε. Αντιθέτως, η διαπίστωση της βαθμιαίας ανόδου του προσφυγικού πληθυσμού και ακόμη περισσότερο η συμβολή του σε μια ανορθωτική διαδικασία, που σημειώθηκε στην Ελλάδα, σε χρόνια μεταγενέστερα, μπορούν εύκολα να πιστοποιηθούν από μια απροκατάληπτη ιστορική επισκόπηση. Η αποκατάσταση και αφομοίωση των προσφύγων της μικρασιατικής καταστροφής υπήρξε ειρηνικό επίτευγμα του νεοελληνικού κράτους –και κατ’ επέκταση– του νεοελληνικού έθνους, στον βαθμό που η έμπρακτη αλληλεγγύη μεταξύ ομοεθνών αποτελεί την υπέρτατη επιβεβαίωση της εθνικής υπόστασης. Εντούτοις, η ακμή του προσφυγικού στοιχείου στον ελλαδικό χώρο και στον χώρο της Διασποράς πληρώθηκε από τη γενιά της Εξόδου με ανείπωτες θυσίες: η πτώση «από τον παράδεισο του μύθου στον κόσμο της ιστορίας» προξένησε στους ξεριζωμένους μικρασιάτες ψυχικά τραύματα τα οποία τους συνόδευσαν επί μακρόν. Οι προσωπικές θυσίες και απώλειες αποτελούν βεβαίως την πλέον οδυνηρή πτυχή της τραυματικής εμπειρίας. Υπήρξε βεβαίως και η κοινωνική διάσταση: Οι ξεριζωμένοι δεν έχασαν μόνον οικεία πρόσωπα αλλά και την προγονική γη και τον δεσμό με τη θεμελιωμένη από χρόνια ή και από αιώνες κοινωνική τους ομάδα: την κοινότητα, το χωριό, τη γειτονιά, το στενό ή το ευρύτερο ανθρώπινο περιβάλλον τους. Η Καταστροφή υπήρξε το γεγονός που κατέλυσε τα συγκροτημένα κοινωνικά πρωτοκύτταρα: πολιτείες, κωμοπόλεις, χωριά, σινάφια, σύλλογοι, ιδρύματα χάθηκαν για πάντα ως ανθρώπινες και θεσμικές οντότητες. Οι απολεσθέντες ελληνικοί οικισμοί της Μικράς Ασίας που καταγράφηκαν χάρη στην προσπάθεια της Μέλπως Μερλιέ στις απαρχές της συγκρότησης του Αρχείου Προφορικής Παράδοσης του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών ήταν 2.174. Οι ελληνορθόδοξοι πληθυσμοί της Μικράς Ασίας μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτελούνταν από τρεις ευρείες ενότητες που καθορίζονταν από κριτήρια εθνογραφικά, πολιτισμικά και κοινωνικά και την ευδιάκριτη γεωγραφική τους κατανομή. Η πρώτη ενότητα απαρτιζόταν από την πυκνή ελληνική παρουσία των δυτικών μικρασιατικών παραλίων, από την Προποντίδα έως τον Κεραμεικό κόλπο, με επεκτάσεις προς το εσωτερικό κατά μήκος των κοιλάδων των ποταμών, του Κάϊκου, του Ερμού και του Μαιάνδρου. Τον δέκατο όγδοο αιώνα όμως και ιδίως στη διαδρομή του δεκάτου ενάτου αιώνα, μετά τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους, ο ελληνισμός της δυτικής Μικράς Ασίας ενισχύθηκε σημαντικά με εποικισμούς από τα νησιά του Αιγαίου, την Πελοπόννησο και την ηπειρωτική Ελλάδα. Με μητρόπολη τη Σμύρνη και επίκεντρα τις παράλιες και μεσόγειες πόλεις, το τμήμα αυτό του ελληνισμού γνώρισε κατά το δεύτερο μισό του δεκάτου ενάτου αιώνα αξιοσημείωτη ακμή. Η δεύτερη ενότητα του μικρασιατικού ελληνισμού απαρτιζόταν από τους Ορθόδοξους χριστιανικούς πληθυσμούς της ενδοχώρας και βρισκόταν διάσπαρτη στο εσωτερικό του γεωγραφικού χώρου που οριοθετείται από το δίκτυο των μεγάλων ποταμών της Μικράς Ασίας: στα ανατολικά των εύφορων παραποτάμιων κοιλάδων των Αιγαιϊκών παραλίων, στα νότια των ποταμών που εκβάλλουν στη Μαύρη θάλασσα, του Σαγγάριου και του Άλυος, και στα
12 Μικρασία
13 δυτικά των χωρών των πηγών του Τίγρη και του Ευφράτη. Απομονωμένη από βουνά, ερήμους και οροπέδια από όλες τις πλευρές, με τον όγκο της ασιατικής ηπείρου να βαραίνει στα ανατολικά της όρια, η περιοχή αυτή είχε μοναδική διέξοδο προς τα νότια, όπου μέσα από τις κοιλάδες των οροσειρών του Ταύρου και του Αντίταυρου και των ορεινών όγκων της Λυκίας και της Παμφυλίας, βρίσκονται οι έξοδοι προς την Μεσόγειο. Στον χώρο αυτόν η παρουσία του Ορθόδοξου χριστιανικού στοιχείου υπήρξε ποσοτικά ισχνή άλλα ιστορικά ιδιαίτερα σημαντική και εθνογραφικά εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Αν οι πυκνές ελληνικές εγκαταστάσεις της δυτικής Μικράς Ασίας προέρχονταν από τα μεταναστευτικά ρεύματα της μεταγενέστερης Τουρκοκρατίας, οι ελληνορθόδοξες κοινότητες, τουρκόφωνες και ελληνόφωνες, της Καππαδοκίας και των άλλων περιοχών της παλαιάς «αρχισατραπείας του Ικονίου» ανάγονταν στη βυζαντινή παρουσία στη μικρασιατική ενδοχώρα. Μέσα στον συμπαγή όγκο του μουσουλμανικού πληθυσμού, οι χριστιανικές κοινότητες υστερούσαν κατά πολύ αριθμητικά με αποτέλεσμα την αποδοχή της γλώσσας του κυρίαρχου ως οργάνου συλλογικής επικοινωνίας. Η πολιτισμική ταυτότητα των πληθυσμών αυτών διασώθηκε εντός της κιβωτού της Ορθοδοξίας. Στους κόλπους της τουρκόφωνης αυτής χριστιανικής κοινωνίας είχαν επιβιώσει ορισμένες νησίδες, όπου συντηρήθηκε η ελληνική γλώσσα στα τοπικά ιδιώματα. Οι νησίδες αυτές εντοπίζονταν στη Μάκρη, στο Λιβίσι και στους υπόλοιπους εννέα ελληνικούς οικισμούς της Λυκίας, στη Σίλλη της Λυκαονίας και ιδίως στα τριάντα δύο ελληνόφωνα από τα ογδόντα ένα Ορθόδοξα χριστιανικά χωριά της Καππαδοκίας. Η τρίτη ενότητα του μικρασιατικού ελληνισμού, ο ελληνισμός του Πόντου, επιβίωσε και αναπτύχθηκε στη βόρεια ακτή της Μικράς Ασίας, στα παράλια της Μαύρης Θάλασσας, από τις εκβολές του Σαγγάριου έως τις παρυφές του Καυκάσου και εκτεινόταν εσωτερικά στα υψίπεδα του μεσόγειου Πόντου και τα απρόσιτα βουνά του. Στον Πόντο η κατάκτηση επήλθε όψιμα και ο πληθυσμός του παραδόθηκε ανέπαφος. Αδιαμφισβήτητο σημάδι της εθνολογικής του ικμάδας υπήρξε η διατήρηση της αρχαϊκής του γλώσσας, γνήσια ελληνικού και όμως ιδιαίτερα ιδιόμορφου ιδιώματος. Ο Πόντος, στην απομόνωση και την αυθυπαρξία του, αποτελούσε ελληνικό κόσμο, ο οποίος χάρη στις συγκυρίες του δεκάτου ενάτου αιώνα γνώρισε αξιοσημείωτη κοινωνική και πολιτισμική ανάπτυξη. Η πυκνότητα της ελληνικής παρουσίας στον Πόντο μαρτυρείται από τους 1.454 οικισμούς που επεσήμανε η έρευνα του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών στην περιοχή. Οι διαφορετικές συνθήκες ιστορικής ύπαρξης των τριών τμημάτων του μικρασιατικού ελληνισμού επικαθόρισαν και διαφοροποίησαν και τη μορφή που προσέλαβε η έξοδος του ελληνικού πληθυσμού από τα δυτικά παράλια, την κεντρική Μικρά Ασία και τον Πόντο αντίστοιχα. Η αιματηρή τραγωδία και ο βίαιος αφανισμός χαρακτηρίζουν κυρίως τον ξεριζωμό των μικρασιατών στις δυτικές περιοχές, οι οποίες βρέθηκαν στο θέατρο της ελληνοτουρκικής αναμέτρησης και πλήρωσαν το οδυνηρό τίμημα, ενώ στο εσωτερικό ο εκπατρισμός υπαγορεύθηκε από άλλους όρους. Μακριά από τα πεδία των πολεμικών συγκρούσεων, περιχαρακωμένοι στην απομόνωσή τους, οι ελληνορθόδοξοι πληθυσμοί της
μια συνέντευξη
- Εμένα η μάνα μου ήτανε Σμυρνιά. Ο πατέρας μου από την Κερασούντα του Πόντου. - Είχα διαβάσει στο σχολείο ότι κι εσάς σας διώξανε… - Δεν μας διώξανε. Φύγαμε. Ξέρεις κορίτσι μου, θα σου πω κάτι και σου εύχομαι να μην το ζήσεις ποτέ. Άμα χάνεις το σπιτικό σου, όλα τα χάνεις. - Αν σας έλεγαν να γυρνούσατε; Θα γυρνούσατε; - Πολλές φορές το μελέτησα κι απόφαση δεν πήρα. Πρώτα θά ’θελα να δω το σπίτι μου. Ξέρεις… όταν έφυγα πήρα μαζί μου τα κλειδιά… Τα κουβαλώ πάντα μαζί μου… στην τσέπη μου και την ψυχή μου… Όταν έφυγα σκούπισα όλο το σπίτι, το σφουγγάρισα, έβαλα το κλειδί στην πόρτα, κλείδωσα κι έφυγα… ήξερα πως ίσως να μην γύριζα ποτέ… και όσα φύλαξα κλειδωμένα σε εκείνο το σπίτι είναι σφραγισμένα σαν θησαυρός πολύτιμος και μέσα στην καρδιά μου. Ναι θα ξαναγύριζα… με φόβο… μήπως δεν είναι όλα όπως ήταν τότε… αλλά δεν ξέρω πια αν μπορώ… το ταξίδι, εκεί… Το σπίτι μας ήτανε ψηλά… - Θα ανεβαίνατε τα σκαλοπάτια; - Αυτό είναι… τα σκαλοπάτια… - Θα ανεβαίνατε; - Θα ανέβαινα…
η δίψα
Σταματήστε. Ο καιρός άλλαξε… φυσάει δεν το νιώθετε, φυσάει. Κακό μεγάλο μας περιμένει. Μα φυσάει δεν ακούτε… Ζούσαμε ευτυχισμένοι… μόλις είχαμε παντρευτεί… Με αγάπησε, με ζήτησε και με πήρε… Έλεγε ότι ήμουν η πιο όμορφη γυναίκα στη Σμύρνη, γελούσα… ένιωθα τα βέλη του έρωτα να σημαδεύουν τις ανάσες μου όταν τον έβλεπα. Θα κάναμε παιδιά… πολλά παιδιά… έτσι έλεγε… Όμως ήρθε αυτός ο αέρας και ξερίζωσε τα όνειρα και τις ελπίδες μας. Τον έχασα σε μια νύχτα. Τον πήρε ένα σκοτάδι και δεν ξανασυναντηθήκαμε… ποτέ… Έψαχνα χρόνια μα δεν ξανάδα το χαμόγελό του. Μόνο κάποια φορά, μια γυναίκα, ούτε τη γνώριζα, με σταμάτησε στον δρόμο και μού ‘πε… τον άντρα σου, τον είδε ένας συγχωριανός μου να τριγυρνά εξόριστος και διψασμένος. Πέθανε από δίψα, μου είπε… Κι αυτή είναι η μεγάλη μου λύπη… Τόση θάλασσα και όμως τόση δίψα… Με ό,τι μου απέμεινε, έδωσα κι έχτισα μια βρύση σε εκείνο το μέρος που πήγα και βάφτισα ξανά πατρίδα. Μια βρύση για να περνούν περαστικοί να ξεδιψούν και να θυμούνται… Κι ένα παράπονο να έχω στην ψυχή μου… τόση θάλασσα και όμως τόση δίψα…
μικρασιατικής ενδοχώρας έζησαν από το 1914 και μετά την πικρή εμπειρία της ψυχολογικής βίας, των διωγμών και της εξορίας, αναστατώθηκαν από τον απόηχο των διαψεύσεων και των απογοητεύσεων που απέφερε η ελληνική εκστρατεία στη Μικρά Ασία και εν τέλει αντιμετώπισαν την αδήριτη πραγματικότητα του ξεριζωμού. Ο ελληνισμός της ενδοχώρας συγκλονίστηκε από το γεγονός της υποχρεωτικής ανταλλαγής και υποτάχθηκε στην επιβεβλημένη μοίρα της αποσύνδεσης από τον οικείο χώρο, της περισυλλογής των ιερών και των οσίων και των τεκμηρίων της συλλογικής ζωής, του αποχαιρετισμού των συνοίκων και αφέθηκε στην οδυνηρή περιπέτεια της εξορίας, αντικρίζοντας και τη μεγαλύτερη ίσως δοκιμασία της προσαρμογής στην πραγματικότητα της ελλαδικής κοινωνίας. Στον Πόντο, εξάλλου, ο επίλογος επικαθορίστηκε από τη δυναμική αντίσταση που δοκίμασε να προβάλει η τοπική κοινωνία. Η ανάπτυξη του δεκάτου ενάτου αιώνα είχε επιτρέψει στους Ποντίους να διεκδικήσουν ενεργά την εθνική τους αποκατάσταση, όταν το επέτρεψαν οι συγκυρίες του Μεγάλου Πολέμου. Με το ίδιο πνεύμα αποπειράθηκαν να αποτρέψουν τη βίαιη εγκατάλειψη της γης τους. Η ένοπλη αντίσταση που προβλήθηκε σε πολλά χωριά του ορεινού Πόντου αποτελεί εν πολλοίς συνδήλωση της Ακριτικής παράδοσης, της εθνολογικής ακμαιότητας και της κοινωνικής συνοχής ενός πληθυσμού με πανάρχαια παράδοση και αδιάσπαστη ιστορική ενότητα. Η έξοδος του μικρασιατικού ελληνισμού στην πολυμορφία της και τη βαθύτατα τραγική υφή της ως ανθρώπινη εμπειρία συνιστά την τελευταία σελίδα της ιστορικής ύπαρξης του μικρασιατικού ελληνισμού στις αρχαίες του εστίες και συγχρόνως την αφετηρία μιας νέας πορείας στους χώρους και τα κοινωνικά πλαίσια εγκατάστασής του. Η εμπειρία αυτή επικαθόρισε και επαναπροσδιόρισε την πρόσληψη της ιστορικής του πορείας στη συλλογική μνήμη γύρω από την περίοδο αυτή. Η προφορική παράδοση που μετέφεραν στην Ελλάδα οι μικρασιάτες πρόσφυγες και την ενέταξαν στη νεοελληνική συνείδηση αποτελεί πρωτογενή πηγή ιστορίας για μια περίοδο την οποία βίωσε ο νεώτερος ελληνισμός στο σύνολό του και επισφράγισε τη συλλογική του μοίρα. Η προφορική ιστορία των προσφύγων μαρτυρεί την άλλη πλευρά, την πλευρά αυτών που δέχτηκαν τον άμεσο αντίκτυπο των γεγονότων. Οι αφηγητές υπέστησαν τις τραγικές συνέπειες των πολιτικών χειρισμών, με τίμημα την ίδια τους την ύπαρξη και αυτοί περισσότερο από κάθε άλλον είναι σε θέση να περιγράψουν αυθεντικά αυτόν τον αντίκτυπο. Η ιστορική αξία των μαρτυριών αυτών οφείλεται στο ότι κανένας μεταγενέστερος δεν μπορεί να αναλάβει με ίση αρμοδιότητα και αυθεντικότητα το έργο του μάρτυρα. Στο είδος της κάθε μαρτυρία αποτελεί ένα unicum. Εντούτοις, η θέση της προφορικής μαρτυρίας στην επιστήμη της ιστοριογραφίας υπήρξε
18 Μικρασία
19 επισφαλής. Ο σκεπτικισμός αφορούσε την αφήγηση και τη διαπλοκή της με το αντικείμενο και τις πηγές της ιστορικής μελέτης. Οι προφορικές μαρτυρίες θυσιάστηκαν εν πολλοίς στον βωμό της αντιπροσωπευτικότητας και της εγκυρότητας των πηγών. Την εμμονή αυτή θεράπευσε ίσως η εγελιανή σκέψη η οποία, σε ό,τι αφορά την ιστορία, έφερε στο προσκήνιο το υποκειμενικό στοιχείο επισημαίνοντας την ανάγκη των ανθρώπινων κοινοτήτων για μια αφηγηματική ιστορία αναπαράστασης του «δέον γενέσθαι». Οι νεωτερικές απόψεις γύρω από την αφηγηματικότητα της ιστοριογραφίας συνέβαλαν στην ουσιαστική αποκατάσταση της σχέσης: τέθηκε υπό αμφισβήτηση ο θετικισμός, που προσέδιδε αντικειμενικό χαρακτήρα στο ιστορικό γεγονός και θεωρούσε τη γραπτή πηγή ως ακριβή αναπαράσταση της πραγματικότητας. Και από τη στιγμή που αναθεωρήθηκε η έννοια της αντικειμενικότητας στην ιστορική αφήγηση έληξε και η προνομιακή μεταχείριση των γραπτών πηγών εις βάρος των προφορικών: δεν υπάρχει ιστορία χωρίς αφήγηση και αφήγηση χωρίς ιδεολογικό υπόβαθρο. Η αξία της προφορικής μαρτυρίας, εντούτοις, δεν αφορά ποιοτικά κριτήρια αλλά ιστορικά: έχει καταγραφεί στο συγκεκριμένο χρονικό σημείο άπαξ και ουδείς μεταγενέστερος μπορεί να αναλάβει με την ίδια αρμοδιότητα, και κυρίως αυθεντικότητα, το έργο του μάρτυρα. Στην ατομική της πάντοτε διάσταση η αφήγηση παρουσιάζει εκφραστική οντότητα, που μόνον ο ίδιος ο μάρτυρας-αφηγητής κατέχει. Ο λόγος είναι πηγαίος, αυθόρμητος, συγκλονιστικός, δεν είναι εντούτοις «κοινός». Ας αναλογισθούμε ότι η προσπάθεια των ατόμων να αφηγηθούν τις εμπειρίες τους αναβιώνοντας συνθήκες και γεγονότα ενισχύει την εμπιστοσύνη τους στην αποτύπωση της δικής τους εκδοχής. Έτσι, συνειδητοποιώντας ότι είναι «δημιουργοί» της δικής τους ιστορίας και της ιστορίας των άλλων ανακτούν τον αυτοσεβασμό για την ιστορικότητά τους. Η νοσταλγία αποτελεί, όχι σπάνια, καλή αφορμή για εξωραϊσμό του παρελθόντος. Στην περίπτωση των μικρασιατών προσφύγων, ο μεγάλος ιστορικός κλονισμός του ξεριζωμού εγγεγραμμένος στην νεοελληνική συνείδηση ως ο τραγικός επίλογος του μεγαλοϊδεατικού οράματος ενείχε όλα τα συστατικά για μια τραυματική συλλογική μνήμη και τη συνακόλουθη μυθοπλαστική της διαχείριση. Εντούτοις, μπροστά στην απώλεια του υπαρκτού, της πατρογονικής δηλαδή μικρασιατικής γης, η πρωτοβουλία τότε και η μεγαλόπνοη προσπάθεια της Μέλπως Μερλιέ και των συνεργατών της αντέστρεψαν τους όρους ώστε να ανακτηθεί η απώλεια σε άλλο επίπεδο: Έτσι, μέσα από τη συλλογή των μαρτυριών των προσφύγων και τη συγκρότηση του Αρχείου Προφορικής Παράδοσης ανασυστάθηκε ο γεωγραφικός και ιστορικός χάρτης των «χαμένων πατρίδων». Και εάν το ανυπέρβλητο και επιτακτικό αίτημα της αποδοχής και ενσωμάτωσής του κατέστησε το προσφυγικό στοιχείο καταλύτη της κοινωνικής ιστορίας της συγκρότησης του νεοελληνικού κράτους, η αποθησαύριση των προφορικών του μαρτυριών το ανέδειξε και το κατοχύρωσε ως φορέα της ιστορικής γνώσης που συμπράττει στη νοερή ανασύσταση της ιστορικής του παρουσίας.
21
η σημαία
Στεκόμουν στην προκυμαία, πίσω μου ένας παράδεισος που τον έκαιγαν οι φωτιές της κόλασης. Μπροστά μου η Ελλάδα. Άγνωστη, απόμακρη, μόνη… Παντού κόσμος και παντού ερημιά. Πλοία να στέκουν θηρία αμήχανα μπροστά σου. Άνθρωποι να τρέχουν, να φωνάζουν, να κλαιν, κι εσύ να ξέρεις πως όσο κι αν ψάξεις, όσο κι αν τρέξεις, δικό σου άνθρωπο δεν θα βρεις. Μονάχα να βλέπεις τη γαλανόλευκη, κι εκείνο το Ελευθερία ή Θάνατος, να μην είναι δίλημμα, αλλά απόφαση κοινή. Στεκόμουν στην προκυμαία και σκεφτόμουνα τον γιο μου. Μικρό παιδί να τρέχει μέσα στους δρόμους της γειτονιάς. Και μετά άγγελος να ρίχνεται στη μάχη με ένα αιθέριο μειδίαμα στα χείλη. Όχι δεν καμαρώνω. Πόλεμος ήταν. Γεμάτος παιδιά σαν τον Μανώλη μου, άψυχα κουφάρια και στα προσωπάκια τους ένα γιατί… πώς όταν μαλώνεις ένα παιδί που έσπασε το βάζο στο σαλόνι; Έτσι… «Υπέρ πίστεως και πατρίδος» σου λένε… Μα εγώ καμιά πίστη και καμιά πατρίδα δεν έχω. Στέκομαι στην προκυμαία να ατενίζω τη θάλασσα τη γαλανόλευκη κι εκείνον τον σταυρό εκεί πάνω, τον κουβαλάω μέσα μου. Ένα μαχαίρι καρφωμένο στην ψυχή. Κι όχι δεξιά. Εδώ να… αριστερά… μες στην καρδιά μου μέσα… Στέκομαι ακόμα στην προκυμαία και περιμένω τον Μανώλη μου να φανεί. Να με πιάσει από το χέρι και να μου πει: «Μάνα, μην φοβάσαι»… και να περπατήσουμε στα κύματα. Περιμένω κρατώντας στα χέρια μου αυτήν εδώ τη σημαία που μού ΄φεραν. «Για τον γιο σου» μου είπαν, «που έπεσε… υπέρ πίστεως και πατρίδος»… Κι έμεινα εδώ να κοιτάω τη θάλασσα. Να στέκω μόνη μπροστά σε έναν ωκεανό από δάκρυα, τα δικά μου δάκρυα, με ένα πανί στα χέρια κι ένα γιατί στην ψυχή… και δυο λόγια μοναχά… γεμάτα ειρωνεία, απελπισία και καημό… υπέρ πίστεως και πατρίδος.
τα συρματοπλέγματα
Η πόλη της Θεσσαλονίκης φάνταζε σαν κάτι μαγικό μέσα στη νύχτα με τα φώτα της, αλλά τόσο μακρινή την ημέρα. Παιδιά τότε πεντάχρονα βλέπαμε πίσω από τα συρματοπλέγματα τη θάλασσα εκεί κοντά μας, χωρίς να μπορούμε να την αγκαλιάσουμε, την πολιτεία κάτω, πέρα από το Ντεπώ, που τη νύχτα παρακολουθούσαμε το τραμ που κινούνταν τότε στη λεγόμενη… Νίκης, μια απόμακρη βουή, ακαθόριστη, που έδειχνε όμως ότι εκεί κάτω υπάρχει ζωή, υπάρχει κίνηση, υπάρχει χαρά, ενώ εδώ μέσα στα σύρματα, μέσα στους θαλάμους, στα καμίνια το καλοκαίρι και τα ψυγεία τον χειμώνα, υπάρχει μόνο θάνατος και θλίψη. Από το ύψωμα της Καλαμαριάς, όπου ήσαν οι στρατιωτικοί θάλαμοι συρματοπλεγμένοι, με τους πρόσφυγες, ως το Ντεπώ και το υπάρχον τότε στρατιωτικό νοσοκομείο, με τη συστάδα των δέντρων, δεν υπήρχε ούτε ένα σπίτι. Χωράφια… χωράφια ως τη σημερινή Πυλαία και πρόσφυγες…
22 Μικρασία
Οι μαρτυρίες των προσφύγων δεν αποκρύπτουν τις αδικίες, τη βία και τις αγριότητες. Συνδέονται με οδυνηρές και τραγικές στιγμές άλλωστε. Κατ’ ουσίαν, οι μαρτυρίες αυτές είναι σαν τα κομποδέματα, τα φορτία των ίδιων των προσφύγων. Ανοίγεις και ανακαλύπτεις πολύτιμα και αναπάντεχα κειμήλια: την ψυχική τους σύνδεση με τη γη τους, τη φιλοπονία, τη στωικότητα, την αλληλεγγύη, το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, την πίστη στη φιλία, την ευγνωμοσύνη. Την αξιοπρέπεια. Απουσιάζει πάντως το τυφλό μίσος. Από τις μαρτυρίες αυτές απαυγάζει η πολυσημία και η αμφιγνωμία της ανθρώπινης ψυχής. Αλλά και η αντινομία, ενίοτε, μεταξύ του ατομικού ψυχισμού και του ψυχισμού της ομάδας. Η ανάγνωσή τους συγκλονίζει αλλά ταυτόχρονα εντυπωσιάζει με την αποκάλυψη του ανθρωπισμού που τις διατρέχει. Σε ολόκληρο το Αρχείο Προφορικής Παράδοσης του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών η επιστημονική μακροθυμία με την οποία προσεγγίσθηκε η ιστορική παρουσία του ελληνισμού στη Μικρά Ασία είναι εμφανής: ο συγκρητισμός και η συμβίωση, η εθνική και θρησκευτική ετερότητα, τα πολυπολιτισμικά μορφώματα, οι γλωσσικές ιδιαιτερότητες υπήρξαν από τα βασικά εργαλεία του μεθοδολογικού εξοπλισμού. Η απροκατάληπτη ανάγνωση των μαρτυριών των προσφύγων μάς διασφαλίζει απέναντι στη ρητορεία, στην πλειοδοσία και τη χειραγώγηση της ιστορικής γνώσης και καθιστά το corpus αυτών των κειμένων εργαλείο για την κατανόηση της ιστορικής παρακαταθήκης και της ανθρωπολογικής τους πραγματικότητας. Ας μου επιτραπεί ως κατακλείδα να αναδείξω μια εικόνα και τη μαρτυρία που αυτή υποκρύπτει, αποθησαυρισμένες στα αρχεία του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών. 1. Η φωτογραφία: Ο Καππαδόκης Συμεών Χατζηθεοδώρου, σιδεράς, είκοσι οκτώ χρόνια μετά από την Ανταλλαγή, συναντάται με τον φίλο του Ιντρίς Χότζα, στο σπίτι του οποίου θα φιλοξενηθεί επί τρεις μέρες. Τη στιγμή του αποχωρισμού ο Χότζας ασπάζεται τον Συμεών Χατζηθεοδώρου. (Φωτογραφία Ερμόλαου Ανδρεάδη, 1952, Φωτογραφικό Αρχείο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών). 2. Η ιστορία: «Όταν ο Συμεών, ο σιδεράς, γύρισε στη Μακεδονία από το ταξίδι του στην Καππαδοκία, διηγήθηκε ένα γεγονός που είχε ζήσει εκεί: Στο σπίτι του Ιdιρίς ήρθε το πρώτο βράδυ να τον επισκεφτή ένας Τούρκος πολύ ηλικιωμένος, που τον βαστούσαν
25 δυο παλικάρια, για να μπορέσει να περπατήσει. Χαιρέτησε τον Συμεών και του είπε: «Ευχαριστώ τον Θεό που μου έδωσε αρκετά χρόνια για να σε ξαναδώ, και να πληρώσω το χρέος μου προς εσένα». Βγάζει από την τσέπη του ένα μικρό πακέτο και το ανοίγει. «Να, λέει, τα γρόσια που σου χρωστούσα όταν έφυγες, για το δρεπάνι που μου είχες φτιάξει. Τότε φύγατε γρήγορα και δεν πρόφτασα να σε πληρώσω. Πάρε αυτά τα γρόσια». Συγκινημένος ο Συμεών, απαντά χωρίς να σκεφτή πολύ: «Δεν τα θέλω. Πάρε τα πίσω!». Ο Τούρκος τρέμει. «Θα κατέβω λοιπόν στον τάφο μ’ αυτό το κρίμα! Κι εγώ που τόσο πολύ ευχαριστούσα τον Θεό, που μπορούσα πια να πεθάνω χωρίς αυτή την αμαρτία». Ο Συμεών θυμήθηκε τότε τη λέξη που έπρεπε να πει. «Χαλάλι σου! Σου τα χαρίζω!». «- Αχ, είπε ο Τούρκος, τώρα μπορώ να τα κρατήσω. Συμεών εφέντη, σ’ ευχαριστώ με όλη μου την ψυχή για την καλωσύνη σου!». Σκεφτήτε, έλεγε ο Συμεών. Θυμήθηκε υστέρα από 28 χρόνια το χρέος του, δέκα γρόσια, για το δρεπάνι! Τιμιότερον άνθρωπο δε γνώρισα στη ζωή μου»*.
Σταύρος Θ. Ανεστίδης Ιστορικός, Διευθυντής του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών
* Βλ. Octave Merlier, Ο τελευταίος ελληνισμός της Μικράς Ασίας: Το έργο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, 1930-1973, Αθήνα, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 1974, σ. 194.
27
ένα κυριακάτικο τραπέζι
Τι νύχτες κι αυτές… Ξύπνια μα θαρρώ πως ονειρεύομαι. Εσένα και τα κυριακάτικα τραπέζια μας, τα γιορτινά… τώρα κρυμμένα στην ομίχλη. Καλωσορίσατε… ελάτε καθίστε όλοι… Κώστα, βάλε στους ανθρώπους να πιουν… Αγγελικούλα, έλα μαζί μου στην κουζίνα να με βοηθήσεις να φέρουμε τα πιάτα με τους μεζέδες. Ξανά μαζί… όλοι εδώ… Το σόι μου. Η μάνα, ο πατέρας, ο θείος Γιωργής με την Αγγελική… Κι εσύ εκεί. Να γελάς και να μου φωνάζεις… Έλα βρε Μαράκι… πιάσε εκείνο το τραγούδι που μ’ αρέσει… Κι εγώ να κάνω πάντα τη δύσκολη… Άσε με βρε Κώστα τώρα κι εσύ… και στο τέλος πάντα να σου κάνω το χατίρι. Και η Φωφώ… Τη θυμάσαι τη Φωφώ μας, Κώστα; Να χορεύει και να λυγιέται, με τα όμορφα κόκκινα μαλλιά της και τα χαμογελαστά της μάτια, προικιό από τη μάνα μας… Φωφώ…; Φωφώ…; Γιατί δεν απαντάς καλέ; Σε έψαχνα Φωφώ μου… Πού χάθηκες μάτια μου; Ναι το ξέρω, εγώ απέμεινα να μετράω μέρες, ώρες, χρόνια. Κοιμάμαι κι ονειρεύομαι, ξυπνώ και ονειρεύομαι, μα τους ύπνους μου μια απουσία τους στοιχειώνει. Κι εσύ εκεί ακίνητος και αμίλητος. Τι σου ζήτησα πια; Ένα τραγουδάκι και μια αγκαλιά… Έτσι να κλείσω κι εγώ για μια στιγμή τα μάτια μου να ξεκουραστώ… Ένα τραγουδάκι και μια αγκαλιά…
η συνάντηση
- Άγγελε… Άγγελε… Άγγελε… τον αδελφό μου… Άγγελε… - Εδώ θα συναντιόμασταν… - Άγγελε. Ό,τι πρόλαβα το παράχωσα στη βαλίτσα… Βιαστικά-βιαστικά. Να προλάβω είπα. Μην φύγει και μετά… Διόλου δεν καθυστέρησα. Ό,τι πρόλαβα το παράχωσα. Δυο λεπτά μέσα στο σπίτι; Ε! αυτό! Που να πάρει… Άγγελε... Δεν μπορεί να κατάλαβα λάθος. Αφού εδώ είπαμε… - Στο καφενείο μπροστά στο λιμάνι. - Για τους υπόλοιπους ούτε λόγος. Χαμένους τους έχω… Τον αδελφό μου μονάχα. Δεν μπορεί να μην έρθει… Θά ’ρθει. - Θα έρθω… - Δεν μπορεί να μην διάβασε σωστά τα χείλη μου. Στο καφενείο τού ΄λεγα κι έδειχνε να αποκρίνεται. Τι δεν κατάλαβε; Ούτε που πρόλαβα να φιλήσω τους τοίχους. Αυτούς που αγκάλιαζαν τη φαμίλια μου. Ούτε που μπήκα στην κρεβατοκάμαρά των γονιών μου για νά ΄μαι εδώ αρχύτερα. Στο κουζινάκι θαρρείς και μύριζε ακόμα η κανέλλα από τα γλυκά της μάνας μου… Άγγελε; - Όχι δεν είναι αυτός. - Δεν βλέπω καλά. Τα μάτια μου θόλωσαν από τις φωτιές και τον κόσμο. Οι γείτονες κι αυτοί να μαζέψουν τα παιδιά τους. Δυο φωτογραφίες μπόρεσα και κράτησα. Εδώ προσεκτικά. Η φαμίλια μου. - Όλοι μαζί στη χαρά. - Ούτε που πρόλαβα να φιλήσω τους τοίχους. Ν’ ανοίξω το παράθυρο και ν’ ακουστούν οι γρίλιες για τελευταία φορά. Κόκκινα όλα έξω, μα εγώ εδώ στην ώρα μου… Άγγελε… Άγγελε εδώ είμαστε όλοι. - Μαζί. Στη χαρά. - Έτσι να σας έχω είπα…
28 Μικρασία
Βιβλιογραφική επισημείωση 1. Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών 4 (1983): Αφιέρωμα στη Μικρασιατική Καταστροφή. 2. Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών 9 (1992): Μικρασιατική Καταστροφή και ελληνική κοινωνία. 3. Η Έξοδος, τόμ. Α’: Mαρτυρίες από τις επαρχίες των δυτικών παραλίων της Μικρασίας, πρόλογος: Γεώργιος Τενεκίδης, εισαγωγή, επιλογή κειμένων, επιμέλεια: Φώτης Δ. Αποστολόπουλος, Αθήνα, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 1980. 4. Η Έξοδος, τόμ. Β΄: Mαρτυρίες από τις επαρχίες της κεντρικής και νότιας Μικρασίας, εισαγωγή-εποπτεία: Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, επιμέλεια: Γιάννης Μουρέλος, Αθήνα, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 2004 (ανατύπωση). 5. Η Έξοδος, τόμ. Γ΄: Mαρτυρίες από τις επαρχίες του Μεσόγειου Πόντου, πρόλογος-επιστημονική εποπτεία: Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Αθήνα, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 2013. 6. Η Μικρασιατική Καταστροφή: Το χρονικό-Τα αίτια-Οι αναμνήσεις από το μέτωπο-Η περιπλάνηση-Η καθημερινή ζωή-Τα πρώτα χρόνια στην Ελλάδα. 15 συγκλονιστικές μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν τη φρίκη του ξεριζωμού, Αθήνα, Τα Νέα-Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 2008. 7. Ιωάννης Η. Κάλφογλους, Ιστορική Γεωγραφία της Μικρασιατικής Χερσονήσου, εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια: Σταύρος Θ. Ανεστίδης, πρόλογος: Ιωάννα Πετροπούλου, Αθήνα, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 2002. 8. Γ.Θ. Μαυρογορδάτος, «Το ανεπανάληπτο επίτευγμα», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών 9 (1992): Μικρασιατική Καταστροφή και ελληνική κοινωνία, σ.σ. 9-12. 9. Ιωάννα Πετροπούλου, «Η ιδεολογική πορεία της Μέλπως Μερλιέ. Το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών και η συγκρότηση του Αρχείου Προφορικής Παράδοσης», Μαρτυρίες σε ηχητικές και κινούμενες αποτυπώσεις ως πηγή της ιστορίας, Αθήνα, Κατάρτι, 1998, σ.σ. 117-132. 10. Ιωάννα Πετροπούλου, «Κτερίσματα προσφύγων», Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα, Αθήνα, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής παιδείας, 1999, σ.σ. 163-180. 11. Προσφυγική Ελλάδα. Φωτογραφίες από το Αρχείο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών=Refugee Greece. Photographs from the Archive of the Centre for Asia Minor Studies, πρόλογος: Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, κείμενο - επιμέλεια: Γιώργος Α. Γιαννακόπουλος, δίγλωσση έκδοση, Αθήνα, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών-Ίδρυμα Λεβέντη, 1992. 12. Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου, «Τα όρια των χωρών και των επαρχιών της Μικράς Ασίας», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών 8 (1990-1991), σ.σ. 207-220.
30 Μικρασία
31
13. Γεώργιος Τενεκίδης, «Πληθυσμιακές παράμετροι του Μικρασιατικού Ελληνισμού. Νέα στοιχεία από έρευνες του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών 63 (1988), σ.σ. 57-77. 14. «Το χρονικό του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών 1 (1977), σ.σ. 323-333. 15. Paschalis M. Kitromilides-Alexis Alexandris, “Ethnic Survival, Nationalism and Forced Migration. The historical demography of the Greek community of Asia Minor at the close of the Ottoman era”, Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών 5 (1984-1985), σ.σ. 9-44. 16. Paschalis M. Kitromilides, “The Greek-Turkish population exchange”, Erik-Jan Zürcher (ed.), Turkey in the Twentieth Century/La Turquie au vingtième siècle, Berlin, Klaus Schwarz Verlag, 2008, σ.σ. 255-270. 17. Melpo Merlier, Présentation du Centre d’Etudes d’Asie Mineure. Recherches d’Ethnographie. Communication déposée au Bureau du 22e Congrès des Orientalistes à Istanbul (1951), deuxième édition avec le soin de Pascal M. Kitromilidès, Athènes, Centre d’Etudes d’Asie Mineure, 2011. 18. Octave Merlier, Ο τελευταίος ελληνισμός της Μικράς Ασίας: Το έργο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, 1930-1973, Αθήνα, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 1974. 19. Anna Nomikou, “The Oral Archives of the Center for Asia Minor Studies (KMS), Athens”, Ulrike Tischler (ed.), From “milieu de mémoire” to “lieu de mémoire”. The cultural memory of Istanbul in the 20th century, München 2006, σ.σ. 198-211. 20. Penelope Papailias, Genres of Recollection. Archival Poetics and Modern Greece, New York, Palgrave MacMillan, 2005, σ.σ. 93-138: “Witnesses to Witnessing: Records of Research at an Archive of Refugee Testimony”. 21. Angeliki Sokou, “Reconstructing the Past through Unreliable voices. A Comparison between Oral and Literary Testimonies on the Asia Minor Disaster of 1922”, Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών 14 (2004), σ.σ. 279-310. 22. Paul Thompson, Φωνές από το παρελθόν: Προφορική ιστορία, Αθήνα, Πλέθρον, 2002. 23. Onur Yıldırım, Diplomacy and Displacement. Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922-1934, New York & London, Routledge, 2006. Σταύρος Θ. Ανεστίδης Ιστορικός, Διευθυντής του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών
υποχώρηση
10 Αυγούστου 1921. Ξεκινά η μάχη στον ποταμό Σανγκάριο. Η τελευταία νικηφόρα μάχη πριν τη μεγάλη επιστροφή… 13 Αυγούστου 1922. Αρχίζει η τουρκική αντεπίθεση. Το μέτωπο καταρρέει. Υποχώρηση. Φυγή. Αιχμαλωσία... 27 Αυγούστου 1922. Οι Τούρκοι έμπαιναν στη Σμύρνη…
22 Μικρασία
33
κατηγορώ
Υποχώρηση. Φυγή Αιχμαλωσία. Παιδί εγώ. Με όνειρα γκρεμισμένα, καρδιά χαμένη και μια ψυχή ξενιτιά. Να φεύγω. Να ελπίζω σε μέλλοντες συντελεσμένους και με ένα παρόν, απών. Παιδί εγώ. Και λόγια πια δεν έχω. Σε μια χώρα υπόδουλη. Δούλη γιατί να ζω; Παιδί εγώ. Και πουθενά φωνή. Πουθενά αυγή. Γιατί;
οι ομπρέλες
Τη μάνα μου έχω να τη δω από τότε. Τότε που βιαστικά τόσοι άνθρωποι στριμώχνουνταν σε μια βάρκα. Αυτή εδώ είναι. (δείχνει μια φωτογραφία). Θυμάμαι την είχε στο σαλόνι αυτή τη φωτογραφία και την καμάρωνε! Όλοι την καμαρώναμε τη μάνα μας. Μην βλέπετε εμένα… Όλη η πόλη μιλούσε για τη μάνα μου! Σαν βγαίναμε για τον κυριακάτικο περίπατο μετά τη λειτουργία… Θεέ μου τι γινότανε! Όμορφη… πολύ όμορφη (ξανακοιτάει τη φωτογραφία) και εκείνα τα μάτια… εκείνα τα ζεστά της μάτια… Κάτω από τον ήλιο λαμπερή κι ατέλειωτα χατίρια. Ήξερε ν’ αγαπάει. Όλοι οι άνθρωποι τότε ξέρανε να αγαπάνε. Περπατούσαν λαμπεροί, χρωματιστοί, κι όχι όπως στις φωτογραφίες… περπατούσαν με ανοιχτές ομπρέλες… μ’ ανοιχτές καρδιές! Τη μάνα μου… από τότε έχω να τη δω. Τότε με τις βάρκες, τότε με τις μουσκεμένες φούστες, με το μουσκεμένο από τον τρόμο πρόσωπο για το τι ακολουθεί. Από τότε, δεν ξέρω πώς να σας το πω, αλλά από τότε έχω να δω τη μάνα μου. Ήρθα στη Σαλονίκη εγώ, με άλλο βαπόρι… ήρθα στη Σαλονίκη μ’ άλλη ζωή. Μόνο μια θεία στο Πανόραμα, ζωντανό πειστήριο μιας άλλης ζωής. Μιας ζωής μ’ ανοιχτές ομπρέλες κι ανοιχτές καρδιές. Μην σας περνάει από το μυαλό σαν βλέπετε φωτογραφίες σαν κι αυτή πως οι άνθρωποι τότε δεν ήξεραν από γέλιο… Απλά σαν νά ‘ξεραν πως εκεί στημένοι, θα αποτελούν κάποτε μια απόδειξη ζωής… της δικής τους ζωής… Στα παιδιά τους, στα εγγόνια τους. Όχι πως ζήσαν, αλλά πως θα ζουν. Τη μάνα μου.. τη μάνα μου… τη μάνα μου… μα δεν μπορεί να είναι αυτή η μάνα μου. Δεν μπορεί να είναι αυτή η μάνα μου. Η μάνα μου ήταν όμορφη! Πολύ όμορφη! Η πιο όμορφη στην πόλη! Είχε κόκκινα μαλλιά και δυο ζεστά χέρια σαν πατρίδα. Αυτή εδώ είναι η φωτογραφία από εκείνη τη μέρα. Τη μέρα με τις βάρκες. Εκεί που αντάμωναν τα μάτια της με τα δικά μου για τελευταία φορά… σαν νά ’λεγαν… παιδί μου την Κυριακή θα ντυθείς καλά και μετά την εκκλησία θα πάμε βόλτα στην ακροθαλασσιά… Με ανοιχτές ομπρέλες… με ανοιχτές καρδιές.
37
Μικρασία
Υπεύθυνοι παράστασης
Γραφειο Παραγωγης & περιοδειων
Οδηγός σκηνής Δημοσθένης Πάνος
Συντονιστρια Βούλα Γεωργιάδου
Μηχανικός σκηνής Κώστας Γεράσης
ΤΜΗΜΑ ΣΚΗΝΩΝ & ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΩΝ
Χειριστής κονσόλας φωτισμών Βασίλης Αϊβαζίδης
Προϊστάμενος Στέλιος Τζολόπουλος ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΕΣ ΓΡΑΦΕΙΩΝ
ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΤΜΗΜA Προϊσταμένη Ιωάννα Καρτάση ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ ΓΡΑΦΕΙΩΝ Ασφάλειας-ΦύλαξηςΚαθαριότητας Ανέστης Καραηλίας ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΤΜΗΜΑ
Χειριστής κονσόλας ήχου-βίντεο Δημοσθένης Παπαδήμος
Μηχανικών σκηνής Κώστας Γεράσης
Ενδύτρια Ελένη Μαυρίδου
Ηλεκτρολόγων Τάσος Δαηλίδης
Κατασκευές σκηνικών & κοστουμιών Εργαστήρια ΚΘΒΕ
Ηχητικών Γιάννης Αμπατζόγλου
Μηχανογράφησης λογιστηρίουΚεντρικό ταμείο Στέργιος Κεχαγιάς
Φροντιστών-κατασκευών φροντιστηριακού υλικού Νίκος Συμεωνίδης
Επεξεργασίας οικονομικών στοιχείων Αθανάσιος Τσολάκης
Σκηνογραφικών εργαστηρίων Ζαχαρίας Παπαδόπουλος
Προμηθειών-Διαχείρισης υλικού Κατερίνα Καράγαλη
Ραπτριών Ζωή Βλάχου Εργατών σκηνής-οδηγών Χάρης Πασχαλίδης
Προϊστάμενος Μιχάλης Χώρης ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΕΣ ΓΡΑΦΕΙΩΝ
ΤΜΗΜΑ ΕΚΔΟΣΕΩΝ & ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ Προϊσταμένη Ελπίδα Βιάννη ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΕΣ ΓΡΑΦΕΙΩΝ
Υπεύθυνοι χώρων Δημήτρης Καβέλης Ανέστης Καραηλίας Γιώργος Κασσάρας Δημήτρης Μητσιάνης Βασίλης Μυτηλινός (χρέη υπευθύνου) Περικλής Τράιος
Διεθνών Σχέσεων Αμαλία Κοντογιάννη Τύπου & Δημοσίων Σχέσεων Καρίνα Ιωαννίδου Αρχείου–Βιβλιοθήκης Δήμητρα Βαλεοντή
Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος Εθνικής Αμύνης 2, 546 21, Θεσσαλονίκη T. 2315 200 000 E. info@ntng.gr
www.ntng.gr
Μικρασία
Συμπαραγωγή ΚΘΒΕ-Ομάδα Γέφυρα
Θεατρική περίοδος 2013-2014 Αρ. δελτίου 652 (248)
ΤΜΗΜΑ ΕΚΔΟΣΕΩΝ & ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΚΘΒΕ
Ευχαριστούμε θερμά: τη Σοφία Διονυσοπούλου, τη Βαρβάρα Κοντογιάννη, τον Σταύρο Θ. Ανεστίδη και το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, την Ειρήνη Τελίδου και το Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού Καλαμαριάς,
Συντονισμός έκδοσης Ελπίδα Βιάννη Επιμέλεια έκδοσης Αιμιλία Καρακόκκινου Γραφιστική επιμέλεια Σταύρος Καρανταγλής
τον Κώστα Διαμαντίδη.
Φωτογραφίες δοκιμών Γιώργος Χρυσοχοΐδης
Το απόσπασμα «Συρματοπλέγματα» προέρχεται από το βιβλίο: Γιώργος Λαμψίδης, Τοπάλ Οσμάν. Ένα χρονικό μιας άγνωστης ελληνικής τραγωδίας, Βιβλία για όλους, Αθήνα 1969.
Παραγωγή εντύπου Chromotyp
Με την υποστήριξη
Χορηγοί Επικοινωνίας
την Εστία Νέας Σμύρνης,