Намыс 2 by Nursultan Kazbekov

ОЯН.НАМЫС.kz

ту ған л ына 100 жы

Көшеде бояу ерін сылқылдаған, Былжырап, орысшалап жырқылдаған. Ұмытып ана тілін, салт-санасын, Не қалды тілімізде жыртылмаған. Отбасы түсініксіз жатқан былдыр, Газетте қазақ сөзі аз, шылдыр-мылдыр. Оқысаң алып кітап шым-шытырық, Опырмау, сандырық па, бұл не былжыр. Ержеткендер сөйлейді орысшалап, Кім отыр, сөз құрылысын қынап-сынап, “Мамасы” мен “папасы” шүршіт болып, Күйдірді-ау, шүршітшілеп бала жылап.

2010 № 2 (2)

Бауыржан МОМЫШҰЛЫ

ОЯН.НАМЫС.kz

ОЯН.НАМЫС.kz № 2 (2) 2010 жыл қоғамдық-саяси, мәдени-танымдық журнал

Бекболат ТІЛЕУХАН ҰЛТТЫҢ ҚОРҒАНЫ – ТАРИХ ПЕН ДӘСТҮРГЕ АДАЛДЫҚ

Мұхтар МАҒАУИН

Меншік иесі: “НАМЫС.kz“ ЖШС Редакция алқасының төрағасы: Бекболат Тілеухан Бас редакторы: Бекен Қайратұлы

ЕЛ ИЕСІ

зиялы

Маркетинг бөлімі: Аманжол Бекенұлы Журналға танымал суретші Еркін Нұразханның еңбегі пайдаланылды.

Журнал Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде 28.12.2009 тіркеліп, № 10616 - Ж куәлігі берілген. Таралымы: 8 000 дана Мекен - жайы: Астана қаласы. А.Бараев көшесі, 21-үй тел: (8-7172)-21-09-67 факс: (8-7172)-21-09-67 info@namys.kz www.namys.kz

Журнал екі айда 1 рет шығады. “Baspa Optima” баспаханасында басылды. Астана қ., Тайбурыл көшесі 7/2 тел: (7172) 627-517, 530-560

Герольд БЕЛЬГЕР ҰЛТТЫҢ ҚУАТЫ

Дизайнер: Өмірбек ҚУАНЫШҰЛЫ Тілшілер: Талғат Рысқұлбеков Тұрар ШАПҚАРА Серік ҚАЛИЕВ Рүстем БЕЙСЕНҰЛЫ

Қойшығара САЛҒАРАҰЛЫ

Редактордың орынбасары: Төлеген Жәкітайұлы Жауапты хатшы: Ұларбек НҰРҒАЛЫМҰЛЫ

Дос КӨШІМ НАМЫС пен РУХ құстың қос қанаты тәрізді...

Тұрсынжан ШАПАЙ ҚҰЛДЫҢ МҰҢЫ

Мұхамеджан ТАЗАБЕК Ұлтымыз тусын десең асылды өткір...

Ұларбек НҰРҒАЛЫМҰЛЫ Хасантудағы қырғын

Қасым ТӘУКЕНОВ ТЫҢ ТРАГЕДИЯСЫ

Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ ҚАСІРЕТ БЕЛДЕУІ

ОЯН.НАМЫС.kz Өтебай ҚАНАХИН, жазушы АШТЫҚТАН ӘЛСІРЕГЕН ҚАЗАҚТАРДЫ КІМ КӨРІНГЕН АТЫП ТАСТАДЫ

Тұрар ШАПҚАРА МАЗАСЫЗ МАЗАР

Тоғайбай НҰРМҰРАТҰЛЫ ИТ АДАМНЫҢ ДОСЫ МА?

Самархан ӨМІРХАН, Жұмамұрат ШӘМШІ АРАЛАС НЕКЕ...

33-35 беттер

Орынбор әскери губер наторы Неплюевтің тікелей тапсырмасымен 1841 жылғы қарашаның 1 күні патшаның жендеті Гаюс басқарған отряд көзіне көрінген қазақтың еразаматтарын түгелдей атып тастап, әйелдерін аяусыз зорлады. Сәби балаларды да өлтіріп, мәйітін өртеп жіберген. (ЦГИА Каз ССР, Ф,У. Оп. 1, Д-2003, л-15).

Төкен ӨМІРЗАҚ Гендік соғыс келе жатыр

Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ ҚАМЫТ

8-9 беттер

Асан ЖАҚЫПОВ «ЕРТЕҢІҢ ҮШІН АЯНБА...»

21-23 беттер

Мұсылманбек НҰРСыйЛА УАҚЫТ - БІЗДІҢ ӨМІРІМІЗ

Бекболат ТІЛЕУХАН

2010 № 2 (2)

АБАЙДЫҢ ЖОЛЫ

2009 жылдың 20 сәуір күні Баркөлдің қазақтары бас қосып, 67 жыл бұрын жазықсыз құрбан болған 117 жанның басына қорған тұрғызып, 112 метр аумақты қоршап, құлпытас орнатты.

Расул ҒАМЗАТОВ ТІЛ

60 3

ОЯН.НАМЫС.kz Бекболат ТІЛЕУХАН

ҰЛТТЫҢ ҚОРҒАНЫ – ТАРИХ ПЕН

ДӘСТҮРГЕ АДАЛДЫҚ

Парықсыздық – пақырлық Дәстүріне тиянақты, намысына берік ел біреуге өнеге шашпаса, өзгенің торына таман томпаңдамайды. Жапоның, ағылшының да қытайың да сондай. «Біз өзі сондай еліктегіш халықпыз» деп, бөркі қазандай болып, сорлылығын мақтаныш етіп өз абыройын өзі ашпайды. «Бізге еліктейді» деп мақтанса дұрыс. Себебі, ол дегеніңіз сенен алар үлгі, тұтынар шапағат бар деген сөз. «Біз еліктегішпіз» деп шіренгеннің несі сөз?! Бұл да сол құлдық санадан шығатын шірік танымдардың бірі. Құл өзінің еліктегіштігін артықшылық деп түсіндірген қожаның залым ойын еш қауіп алмастан қабылдай салады. Себебі, құлда парық болмайды. Әйтпесе, әсіре еліктеушіліктің өзі тексіздіктен. Тегі бар, негізі бар тамырлы дүние өзгеге үлгі. Өзгенің үлгісіне бой ұра беру – не өзінде жоқтың белгісі, немесе барынан айырылуға бет алған бейбақтың ісі. Ол дегеніміз – сипатыңнан айырылып, тексіздену. Бұрынғы отарлық саясат бір ұлтты жою үшін қадір-қасиетін танытпай, тарихымен дәстүрінен кіндік үздіртуге күш салды. Үстем ұлт өз тарихын асқақ етіп көрсетіп, бодан елдің тарихын көмескілеп, төменшік етіп көрсетті. Әбден құлдық сана сіңген ұрпақ өз нәсілінен арлануды шығарады. Бұл – ұлттың жұтылуына апаратын жол. Сабақтастығы үзілген жұрттың тамыры тарылады Ұлтты қорғайтын негізгі қорғаныш, ол – дәстүріне, тарихына деген адалдық. Яғни, атабаба аманатын қастерлеу, сақтау. Сабақтастық үзілген жұрттың тамыры тартылады, ұлттың өзегі қуыстанып, қураған теректей құлайды.

Және бұл қызық болғанда ұлттардың іріұсақтығына қарамайды. Жарты миллионнан ғана асатын кейбір ұлттар дәстүріне мықтылығынан, қайсарлығынан жүрген жерін бүйі тигендей қылып жатады. Топысы төбесінен түспей, өз ұлтын мақтаныш тұтып, қалың көпшіліктің ортасында ұлттық сипатымен жүрген азаматқа қызықпасқа, құрметпен қарамасқа шараң жоқ. Және ондай әдет кейбір ағайын елдің зиялысына да қарапайымына да тән қасиет. Ал бізде ұлттық сипатымен жүру не әртіс-шатыс, не қиялилау адам немесе қоғамға наразы адамның еншісіне тиген әдет сияқты көрінеді. Қазақ қазақтығын, орыс орыстығын, шешен шешендігін мақтан тұтып, тағдырына риза болуы шарт. Бұл – адамдықтың белгісі. Қауым өзін өзі өзгертпейінше... Ұлттық сипаттардың жойылуы – ұлттың жойылуына, оның соңы басқа бір қауымның пайда болуына жол ашпақ. Меніңше, бүгін етек алған жаһандану үрдісінің көздегені осы. Ол – кешегі отарлық саясаттың жалғасы. Колониализм неоколониализмге ұласып отыр. Әлсіз қауым, бірлігі кеткен жұрт әлдекімнің қанжығасына байланбақ. Бәріміз куә, бас-басына би болған қоңсы, бауырлас жұрт қарадай тоз-тоз болудың алдында. Береке тілейік. Кез келген бақытқа жету үшін рухани күрес қажет. Ол – құлдық санадан арылу күресі. Яғни, бірлікті бағалай білу. Шаруашылығының тиянақтылығына неміс, жемісін бітік шығара алғанына кәріс, өз тілін ардақтата алғанына орыс кінәлі ме? Әрине, жоқ. Өмір – бәйге. Бәйгеде біреудің шаужайына жармасу – дәрменсіздік. Өз күлігіңді баптап, қамшы бассаң керек-ті. Бір қауым өзін өзі өзгертпейінше Аллаһ оны бақытқа жеткізбейді. Хақ заңдылығы осы.

ОЯН.НАМЫС.kz

Ойлан, қазақ! Менеджментті меңгермеген ел мүгедек Қайта-қайта айтылған соң қадірі түсіп, қасиетіне бойламай жүрген бір термин бар. Ол – бәсекеге қабілеттілік! Ендігі жерде қазақ ел боламын десе әр қайсысы өз ісінің майталманы болуы шарт. Менеджмент деген дүние пайда болды бүгінде. Сол бар болғырдың қыр-сырын меңгеру қазаққа аса қажет болып тұр. Мақсатқа қол жеткізіп, аспандағы арман құсты қазаныңызға салып беретін ғылым осы менеджмент. Сонау отызыншы жылдарда-ақ бұл батыс елдерінде маңызын танытып, жаппай сипат алған болатын. Кейін бұл кәсіпке ұласты. Барабара білім саласында жеке бір пәнге айналса, кейін бұнымен айналысқандар әжептәуір ықпалы бар қоғамдық күшке айналды. Бұл өзі жоспарлай білу, уақытты үнемді пайдалану, демала білу, істегі жүйелілік тәрізді бүгінгі замана ағысына ілесудің тәсілін көрсеткен бірден бір жол. Тиынды азсынып, бірден байлыққа бата қалуды көксеген өлермендіктен, аянкестік пен төзімсіздіктен, табансыздық секілді келеңсіз мінездерден, уақытқа салақ қазекемнің кеңқолтық салғырттығынан арылтатын жол секілді көрінеді де тұрады маған. Абайша айтқанда: «Бір-ақ секіріп шығам деп, бірақ секіріп түсем деп, мертігіп жатқан» қазақтың адымын байыптайтын жол осы ма деп қаласыз. Ілкіде Африка тайпасының бір көсемінен еуропалық миссионер дәрігерлікті пәлен жыл оқиды дегенде ол: «Адам оқып та емші бола ма екен, емшілік құдайдан беріледі емес пе?» деп таңқалғаны жайлы әңгіме бар. Таңдайына тәңір бояу жаққанмен әншілік те оқумен жетілмек. Күйші де, балуан да, инженер де, есепші де қанша жерден еті тірі болғанымен қабілетін әркез дамытып, замана талабына сай қамшыланып отыруға тиіс. Аз ғана қалғып кетсең – көш соңында шаң қабасың. Бүгінгі қазақ осыны есте мықты ұстағаны жөн.

2010 № 2 (2)

құдай берген қуат та өлшеулі Қазаққа тәңірдің бергені көп. Қадірін білмей қор қылып жүрген өзіміз. Алтай мен Баянауыл, Алатау мен Бурабай сияқты ауасы саф жерлерімізге дем алмаққа ат басын бұрсаңыз, сондағы нығыметтің қызығын көріп жатқан қазекем сирек. Қызғаныш емес қызығуым. Шатырын құрып тастап бала-шағасымен мәресәре... табиғат төсінен қуат алып жатқандар басқа жұрт. Түтінге шомған қаланың пәтерінде, теледидардың қасындағы диванда, милығып жатқан қандасымның есіне таза ауада балық аулап, атқа мініп, сейіл құру келмейді. Еске келсе де ерінетініміз бар. Жақсылап дем ала білмеген адам, жапырып жұмыс істеп жарытпасы анық. Жалпы осы айтылғанның негізі – қазақтың дәстүрінде, танымында бар дүние. «Құлша сілтеп, бише аса» депті бабаларымыз. Қала берді дінімізде, хадис шарифте: «Адам баласы уақыт пен денсаулықтың (кейбір риуаяттарда жастықтың) қадіріне жетпеуінен зиян шегуде» деген сөз бар. Пайғамбар даналығында: «Жүрістің жаманы – шаршататыны» десе, енді бірде: «Нәтижеге жетудің, өнімділіктің жолы аз аздан үздіксіз еңбектену» деген. Адам өз күшін өлшей білуі шарт. Діттеген мақсатқа қарай беттеген жан қарқынын бағамдап алмаса зорығып қалуы мүмкін. Сондықтан да пайым керек. Адамға бір-ақ рет берілетін сынақ өмірдің қадіріне жету қандай бақыт. Оны мағынасыз өткізіп, құдай берген қуатты не болса соған ысырап қылу, адамы бұзатын іс екені дінімізде анық айтылған. Бұдан келіп шығатын тұжырым мынау: халықтың даналығын, дініңді біліп, өзіңді тану және сол асылыңды замана ағымына қарай қару етіп, қатардан қалмай қасқайып берсек, кәнеки!

Ей, менің сәби елім, балаң жұртым, Боламын тағдырыңа алаң бұл күн. Басқаның айтағымен ұрандайсың , Жаныңда жылан жүрсе –біле алмайсың. Ісіңде солқылдақсың, былқылдайсың, Жақсыға жанұшыра ұмтылмайсың. «Ей-ахау, дәурен-ай!» деп айқайлайсың, Айына отыз бір күн той тойлайсың. Өзгеден, өзіңнен де ұялмайсың, Күнәңді тізгіндеуге қия алмайсың. Шырылдап, «тұр-тұрласам» – оянбайсың, Ұйқыда мың жыл жатсаң, тоя алмайсың. Қойнында ібілістің балбырайсың, Қия алмай тәтті түсті зар жылайсың. Шақырсам, тура жолға – қарамайсың, Жиюды етек-жеңіңді қаламайсың. Барыңды пиғылы жат жұртқа арнайсың, Ақиқат өз дініңді ұстанбайсың. Өзіңше марқасқасың, масқарасың, Өзгелер у берсе де бас саласың. Біреулер мініңді айтса кектенесің, Ақылмен жөн көрсетсе жек көресің. Ақталма тәкәппарлық өрлігім деп, Жалқаулық, салғырттықты кеңдігім деп. Жаралғанға жалбақтап табынасың, Жаратқанды танымай қағынасың. Дархандық бағың ба екен, сорың ба екен, Таршылық көріп жатсаң жеріңде кең. Жаныңды харекетке қинамайсың, Сарылып сауапты іс жинамайсың. Бірақ мен бағың үшін мына сенің Қабірге жығылғанша күресемін. Тәуекел етші, жұртым, тәңіріңе, Алланың құмар болып әміріне, Арылсаң кері тартқан кеселіңнен, Сонда елім әр кіреді өміріңе. Серік Мақұлбекұлы

ОЯН.НАМЫС.kz

Ел иесі Мұхтар МАҒАУИН

Орыс-совет империясы ыдыра мақ қарсаңда Қазақстандағы жағдай өте күрделі еді. Саяси емес, этникалық. ...Қазақ – алты миллион алты жүз мың шамасында, ауыз толтырып айтарлықтай көп халық, бірақ республика жұртының, асса 42-43 пайызы ғана. Ал қожайын орыс – алты миллионның үстінде, туыстас славян нәсілі – украин, белорус, және қайткенде де соларға бейім «орыс тілді» қауымды қосып есептегенде – сегіз миллионға жетеді. Бір миллион неміс бар. Тілі туыс, діні ортақ өзбек, татар, ұйғырдан қайыр жоқ. Кешегі желтоқсан дүрбелеңі көрсеткен, қазақтың заманы тарылса, тегі асыл немістер ғана бейтарап қалуы мүмкін, қалған қауым, өздері де айдалып келген гректер, ешқандай алашағы жоқ таулықтар, тіпті ағайындас ұйғырға дейін қазақты талап жеуге әзір... ...Енді қазақ халқы өзін шын мәнісінде ел иесі, жұрт иесі сезінуге тиіс еді. Олай болмады. Неге десеңіз, алғашқы күннен бастап бәрі керісінше жасалды. Енді түзелуіміз қиын. «Құлды бәрекелде өлтіреді» демекші, бізді «көне бер, бере бер» тұралатқан сияқты. Тәуелсіздікті алар-алмастан-ақ, сырттай қара ғанда, қазақтың қамын жеген, елдің тыныштығын ойлаған, шын мәнісінде тек сүйекке

сіңген қорқыныш пен құлдық психологияның ғана көрінісі болып есептелетін, ақыр түбі еселі сыбаға, тиесілі несібеден ғана емес, ар-намыс, кісілік кейіптен айырған сұрықсыз тіршілікке жеттік. Бұрынғы құлдықтан өткен қорлық! Өкімет нұсқау берді, БАҚ ұран тастады, бас көтерер азаматтар үнсіз қалды, ақыры, еркің ғана емес, елің де қолдан шығып барады. Немесе, баяғыда шығып кеткен. Сенікі – түстен кейін маңыраған ақсақ қойдың шоқаңдай ұмсынған әрекетінен де дәрменсіз құр сөз. Бұл, түпке жеткен қағида бойынша, біз «Ел иесі» екенбіз. Онысы рас еді. Ендеше... бар жауапкершілік сенің мойныңда. Басқаларға да бірдеңе – азғана міндет қалдыру керек еді. Түгел өзіміз алдық. Керісінше, қалғанын түгел бердік. Оның мәнісі: ел иесі болған соң, сен бәріне көнуің керек. Мұрныңды бұза ма – шыда, алақаныңмен баса тұр; келесі кезекте бір көзіңді шығарса, уақа емес, екінші көзің бар. Сен ел иесісің. Ұлт аралық жанжал туып кетпесін. Үстіңдегі жалғыз жейдеңді сұрай ма, дамбалыңды қоса шешіп бер – сен ел иесісің, ешкімді өкпелетпеу керек, пәле болып жабысады, бере сал. Немесе, сен нанның кезегінде тұрсың, ертерек жеттің, алдымен

алуға тиіс едің, сол кезде орыс па, орман ба, татар ма, күрт пе, көлденеңнен біреу келе қалады, өңмеңдеп ілгері ұмтылады – сен ел иесісің, кезегіңді бер, әйтпесе көңілі қалуы мүмкін... жалпақтап айтсақ осындай жағдай. «Ел иесі» болғандықтан, барлық жерде қазақты шетке шығардық. ...Осыдан соң қазақта қандай қадір қалмақ? Ежелден қожайын болып қалыптасқан қауым шетке ығыстырылған жұртқа қалай қарауы керек? Бұл – жоғарыдан төменге дейінгі барлық деңгейдегі басшылардың қанына сіңген әдет. Алдына барған қазақпен менсінбей сөйлесу, басқа ұлт өкілдеріне құрақ ұшып тұру – бүгінде үйреншікті жұмыс тәсілі. Жеке бір кісілерге емес, бүкіл ұлтқа көзқарас. Айта кетейік, бұл өктемдік қазір қазақтың өз ішінен өтіп, елдегі басқа ұлт өкілдеріне ғана емес, шетелдік фирмалар, тіпті, елшіліктерге көшті. Тіпті, бізге қатынайтын шетелдік ұшақтардың өзінде төменгі нәсіл, құнсыз сорлы екендігіңді айқын аңдап отырасың. Бізге келіп, байырғы жұртқа тиесілі бар байлықты тегін иеленген шетелдік кәсіпкерлер үшін қазақ – арзан жұмыс күші ғана емес, дәрменсіз, құнсыз, сорлы халық. Осының бәріне қарап тұрып, шынында да құнсыз шығармыз деп ойлайсың.

ОЯН.НАМЫС.kz

зиялы Қойшығара САЛҒАРАҰЛЫ

ген қайраткер ұлт көсемдері шығады. Ел ұрпағы соларға еліктейді, елге солардай қызмет етуге ұмтылады. Осылайша зиялылық дәстүр қалыптасып, елдің басынан кешкен жақсыжаман жағдайларына қарай бірде күшейіп, бірде әлсіреп, бірақ сабақтастық желісі үзілмей жалғаса береді. Ал біз болсақ, тәуелсіздік алған тұста бодандық тарихы 260 жылға созылған отар ел едік. Ел отарланып, халқы құлға айналған елде, яғни ел мен жерінің қамын ойлаудан қалған, тек билеушілердің тапсырмасын орындауға лайық «тәуелді зиялылар» пайда болады екен. Оларға тапсырманы асыра орындағанына және сіңірген еңбегіне қарай баға беріліп, ерекшеленгендері отарлаушы елдің жоғары атақтары мен наградаларына ие болды, есімдері елге танылып, өз елінің құрметті азаматтарына айналды. Кешегі қызыл империяның тұсында мұндай атақ-абыройға бөленген ағайлар мен апайлар бізде де аз болған жоқ. Алайда бұлар тәуелді елдің сорпа бетіне шығар атақты

азаматтары атанып, оларға «ұлт элитасы» деген айдар тағылғанымен, тіпті солардың арасында іштей ұлтына жаны ашып, тілеулестік танытатын бірлі-жарым зиялы тектісі болғанымен, олар шын мәнінде зиялы қауымға жатпайтын. Оларды зиялылар қауымының санатына жатқызып, «ел қамын ойлаған Едіге» ретінде де қабылдауды санаға зорлықпен сіңірген кешегі кеңестік идеология болатын. Бұлай істеу, яғни өздерінің «отарлау саясатын ел халқы түгел қолдап отыр» деген ұғымды тудыру үшін оларды халық атынан сөйлету отаршыларға аса қажет болды. Өйткені, мұндай қолдан жасалған «тәуелді зиялылар» өздерін қолпаштап отырған билікті бар ынты-шынтымен қолдап, сойылын соғатынына отарлаушылар нық сенімді еді. Зауқайыр олардың арасында сойылын соқпайтындар шыға қалса, оның ретін тауып көзін құртатын. Соны білгендіктен ондайлар амалсыз іштен тынатын. Қазіргі «зиялылар қауымы» деп жүргеніміз – осындай жағдайлар негізінде қалыптасқан зиялылар.

2010 № 2 (2)

Қазақтың әйгілі перзенттерінің бірі Мұстафа Шоқай айтқандай, ұлтқа қызмет етудің, халықпен тіл табыса білудің тиімді жолын табуға тиіс зиялылар қауымы болу керек. Өйткені, халық мүддесінің жанашыры әрі жоқшысы – зиялылардың елдік іске бағыт-бағдар беріп, жөнжоба көрсету арқылы билікке – кеңесші, көпке – жетекші міндетін атқарып, елге ес болуы табиғи құбылыс. Бірақ өкінішке қарай, бізде тәуелсіздік алған кезде елдік мұратқа басшы болар ондай зиялылар қауымы жоқ болатын. Өйткені, ұлттың халқын түгелдей орындаушы құлға айналдырылған елде зиялылар қауымының болуы да мүмкін емес-тін. Себебі, төл халқы елдің де, жердің де иесі өзі екенін және оның болашағына да өзі жауапты екенін толық сезініп, бар ісәрекеті соған сай жасалынатын тәуелсіз елде ғана зиялылар пайда болып, уақытпен бірге дамып жетіледі. Сондай зиялылар арасынан кейін бар ғұмырын халық ісіне арнаған, халықтың игілігі үшін басын бәйгеге тігіп, жалтақсыз күресетін жекеле-

ОЯН.НАМЫС.kz

ҰЛТТЫҢ Герольд БЕЛЬГЕР

Тез арада шетелдегі қазақтарды жинау керек. Өйткені олар – қазақ ұлтының қуаты. Олай етпеген жағдайда ұлттық рух құлдыраған үстіне құлдырап, құрдымға кетеді, желге ұшады, шаң-тозаңға айналады, қазақтардың болашағы тығырыққа тіреледі. Қазір әлі де уақыт бар. Қаржы табылады. Сондықтан бұл мәселені бірінші кезекке қою шарт. Әйтседе, осы бізде соған жететін күш-жігерден гөрі шынайы жанашырлық, болашақты болжау, оң қабақ кемшін бе деп қорқамын. Бұл нәрсеге деген риясыз ықыласты үкіметтен де, қазақтардың өздерінен де байқамаймын. Және қатты таңқаламын. Оның үстіне, сана-сезімі әлі ауыл-аймақ шеңберінен шыға алмай жүрген

қазақтардың шетелдерден көшіп келген ат төбеліндей тумаларын «монғол», «қытай», «иран», «өзбек», «қалпақ», т.б, деп кемсітетіні несі?! Егер алдағы таяу жылдар ішінде әлемнің түкпір-түкпіріндегі бүкіл қазақ тарихи отанына оралмаса, олардың орнын біртебірте өтірік жымиып, тым-тырыс қана бұқпантайлап жүретін қытайлар басады. Баяғы таз кепешін қайта киетін қазақтар қалайша шетке ығысқанын өздері де білмей қалады. Қорлықтың үлкені сонда болады. Ежелден іргелі, қабырғалы қалың қазақ тарих тозаңына айналып, жойылмауы лазым! Билік басындағылардан бастап әрбір партия, көкірегінде саңлауы бар әрбір азамат, әрбір саналы қазақ күні-түні соны ойлап, жатсатұрса сол жайында толғануы тиіс. Тәуелсіз мемлекеттің болашағын қамтамасыз ету үшін дабыл қаққан үстіне ағып, жар салудан жалықпай, ұлттық намысты биік ұстау қажет. Онсыз барыңнан ажырап, шермендеге айналасың. Мұндай жағдайда жүрдім-бардыммен ештеңе бітпесін түсінемін. Ол үшін экономикалық есеп-қисап, саяси ерік-жігер, дипломатиялық тегеурін, стратегиялық ұмтылыс, заңдық негіз-тұтқа, тағысын тағылардың

бәрі қажет. Сондай-ақ мен негізгі мәселені көрер көзге сабақтап, жайбарақаттық жасаудың қазақ ұлты үшін өзін-өзі өлімге қиюмен бірдей екенін де қапысыз ұғамын. Хош, мен сонда неге шетелдік қазақтарды тарихи Отаны – Қазақстанға тезірек қайтару керек деп есептеймін? Мені мұндай идеяға жетелеген өзге халықтардың тарихы екенін жасыра алмаймын. Гитлердің 12-жылдық сойқанынан кейін бұрын Германиядан қуылған немістер (әсіресе, шығармашылық және саяси саладағы зиялылар) Отанына оралғанда (біреу батыс, біреу шығыс бөлікке) бөтенси қабылдаған жергілікті немістер оларға тыжырына қарап, салқын қабақ танытты, қоқиланып тұлданды, менсінбестік, сенімсіздік білдірді. “Біздер қиналған кезде бұлар Мәскеу, Швейцария, АҚШ, Латын Америкасы, Данияға барып бас сауғалап, жан сақтады, енді түк болмағандай қайта келді және беттері бүлк етпей ақыл үйреткісі келеді” деп күстаналады. Иә, мұндай да болған. Немесе кәрістерді алсақ. Қазіргі Қазақстан мен ортаазиялық кәрістер (дұрысы олардың атабабалары) Корей түбегінен Ресейдің Қиыр Шығысына сонау

ОЯН.НАМЫС.kz

Жалғыз сөзің жетеді ҰЛЫМ деген Жүз бе сұрақ қойнында, мың ба сұрақ? Сағымданған Сарыарқа сыр жасырад. Оның жалғыз жауабы – ер бабамыз, Жер үшін құрбан болған бір жапырақ. Қазақтың тері менен күйі сіңген, Тауларың маңдайынан күні сүйген. Жұпардай танау жарған топырағың-ай, Садағаң боп кетейін иісіңнен.

2010 № 2 (2)

ҚУАТЫ 19 ғасырда қоныс аударған. Кейін Қазақстанға күштеп әкелінді. Біздің кәрістер «көре сарам» деп аталады. Оңтүстіктегі кәрістер «ханчук сарам», солтүстіктік кәрістер «часон сарам» делінеді. Яғни, «біздің» кәрістердің бірнеше ұрпағы мен негізгі кәрістердің арасында едәуір өзгешелік пайда болып, ара жіктері ажырады. Қазір «біздің» кәрістерде бәрі басқаша. Ежелгі қандастарымен генетикалық, этномәдени және тарихи тұрғыдан ғана жалғастық бар. Оның өзінде де болар-болмас. «Біздің» кәрістерді қазір оңтүстіктің де, солтүстіктің де кәрістері мойындамайды. Тіпті керек те қылмайды. Өздеріне жат, қажетсіз, ешқандай да бәсекеге жарамайтын «біздің» кәрістердің де ол жаққа аңсары аумайды, барғылары келіп құлшынбайды да. Өйткені бұларға ол кәрістер зәру емес. Тоқетерін айтқанда, «біздің» кәрістер ол жақта байырғы ата-бабалары құсап өмір сүре алмайды, өйткені байырғы атамекеннен барынша алыстаған, ұрпақ алмасу кезінде ұлттық бейнеден жұрнақ та қалмаған. О бастағы ата қонысымыз деп Ресейге көшіп жатқан «біздің» орыстар да дәл сондай ахуалға ұшырауда. Онда олар мүлде бөтен, құшақ жайып жақсылап қарсы алып жатқандар жоққа тән, кей аймақтарда тіпті, отырса опақ, тұрса сопақ етіп, «қазақ», «өзбек», «азиат», «кулак», деп кемсітеді. Ал «біздің» орыстардың ұлттық сипаты ол жақтағы орыстардың болмысынан едәуір өзге екені айдан анық. Ұрыс-керіс, кикілжіңнің көбі содан туындайды. Қош, мен бұларды неге айтып отырмын? Дәл сондай күйге қазақтар да ұшырауы ықтимал немесе ұшырап жатқан да болуы ғажап емес. Бүгінгінің өзінде там-тұмдап болса да отандарына оралған шетелдік қазақтардың мұндағы туыстарымен әмпейжәмпей боп жатқандары шамалы. Қалайда араларында әлдебір айырмашылық байқалмай тұрмайды. Солайша түптіңтүбі ортақ аспанның астында бірлесіп ғұмыр кешу қиынға соғып жүрмесе неғылсын. Сондықтан бұл мәселені енді ұзынсонарға сала бермей, осы бүгін, тап қазір шешу керек деген пікірдемін. “Темірді қызуында соқ” дегендей, әзірге қазақ халқы қалайда шетелдік бауырларынсыз өмір сүре алмайды. Шеттегі қазақтар «біздің» кәрістер сияқты дүбәраланып, ешкімге керексіз болмай тұрғанда қимылдап қалу керек.

Сан жылдардың оғынан жаралана, Есін жыйды бұл қазақ жаңа ғана. Тұла бойы солқылдап иіп берген, Қасиетті бұл дала – ана дала. Қашанда қазағымның жаны тұнық, Көрмеген сан қырғыннан сағы сынып. Сағыныштың тасқыны көкірегімнен, Барады бөгеу бермей ағытылып. Қара таулар қазақы қара шалдай, Басса мені бауырына балапандай. Маған енді төрің де қажет емес, Бір пұшпағың бұйырса алақандай. Кездерім жоқ күн үшін күлік жеген, Мансап сұрап ешкімнен бүлінбегем. Маған биік мәртебе берер болсаң, Жалғыз сөзің жетеді ұлым деген! Мауқымды бір басайын басылмаған, Көгілдір су, көк аспан, жасыл далам. Алтының да жақұтың арман емес, Жетеді жалғыз шақпақ тасың маған. Жау қайтарған шоқылар, құба құмда, Ат дүбірі жетсін бір құлағыма. Теңіз де, дария емес, өзенде емес, Шөл басып жатсам жетер бұлағыңда. Дауасы сол ем болар жан, жүрекке, Батаңды бер атажұрт тарлық етпе. Қалғанының барлығы қымбат емес, Қазақ деп қаңғып жүрген ақ ниетке. Азат күннің кезінде, азат сана, Енді үйірден айырып азаптама. Ата тегін келді іздеп, бір кездері Ауылынан адасқан қазақ бала. Дәлел НҮРКЕҰЛЫ, Қазақстан және Моңғолия қарулы күштерінің полковнигі

ОЯН.НАМЫС.kz

НАМЫС

пен

РУХ құстың қос қанаты тәрізді, онсыз ұлт өмір сүре алмайды

Дос КӨШІМ, «Ұлт тағдыры» қозғалысының төрағасы

2010 № 2 (2)

ОЯН.НАМЫС.kz – Дос мырза, соңғы жылдары сіз және сізбен пікірлес азаматтар ұлт мәселесін қоғамдық пікір алаңына алып шықтыңыздар. Бұған түрткі болған не себеп? – Қазіргі таңдағы ең негізгі мәселе – ұлттық мемлекет құрудың алғы шарттарын жасау. Қазақстан Республикасы ата-бабамыздан мұра боп бізге жеткен аманат екенін түсіну. Қазақтың өзі осы ел мен жердің иесі екенін түйсіну. Осыған жеткізбеу үшін біздің билік қолынан келген кедергісін жасап бақты. Әлі де жасай бермек. Десек те, түсіну, түйсіну, сезінумен мәселе шешілмейді. Ендігі жерде басқадай қадамға баруымыз шарт. Ол былай: егер билік қазақтарға ұлттық мемлекет орнатып беруге құлықсыз болса, оған қысым жасаймыз. Одан да қаттырақ айтсақ, саяси күрес жолына шығуға мәжбүр боламыз. Билік айтуы мүмкін: «Ұлттық мемлекет құруға қарсы емеспіз, бірақ әлі уақыты келген жоқ, күте тұрайық, күндердің күнінде қарқ қыламыз, қазірше демографиялық ахуалды түзеп алайық, көрші Ресей ренжіп қалмасын...» деп. Осындай жалтақ, жалған сөзге енді алдануға болмайды. Өйткені, белгілі бір кезеңге дейін күттік. Енді бұл мәселені кешіктіре берсек арты жақсылыққа апармайды. Себебі, қоғамдағы қалыптасқан жағдай осыған алып келе жатыр. – Бұған дейін ұлттық мемлекет құру мәселесі оппозиция тарапынан көтерілген жоқ па еді? – Мен білетін оппозициялық топтың бағдарламасында ұлттық мемлекет туралы ұғым болған жоқ. Соңғы кезде олар да көңіл аудара бастады. Мүмкін, сайлау науқаны кезінде дауыс жинау үшін ойлап тапқан тағы бір қулығы шығар. Бұл тараптағы менің көзқарасым қаттылау. Неге дейсіз ғой? Оппозиция бұған дейін ұлт мәселесімен айналысса қайда қалды. Енді келіп «жарылқаймыз» деуі күдік тудырады. Түбі аяғымызға оралғы болып, арамызға бүлік тудырып, мақсатымыздан тайдырып жібере ме деп қорқамын. Өздерінің басы қосылмай ырың-жырың болып жүрген оппозиция енді келіп ұлтшылдықты ұшпаққа шығарады дегенге сену қиын. Жалпы саяси мәселеден ұлттық мәселе жоғары тұруы қажет. – Ұлттық мәселенің өзегі не, тіл ме, дін бе, салт-дәстүр ме, әлде... – Ұлттық мәселені тіл, дін, дәстүр деп жеке-жеке бөліп қарауға болмайды. Ұлттық мәселе – тұтас дүние. 2005 жылы бір топ азамат «Ұлт тағдыры» атты қоғамдық қозғалыс құрып, бағдарлама жасадық. Бағдарлама бойынша ұлт мәселесін 3 бағытта тұтастандыруды мақсат еттік. Олар – тіл, жер және оралман мәселесі. Бұның сыртында рухани-мәдени бағыттағы мәселелер де бар. Мысалы, ұлттық театр, музей ашу, телеканалдарды қазақшалау, тағы басқа. Бұлар Үкіметтің орындауға тиіс парызы. Ал біздің міндет – талап ету. Жоғарыдағы 3 мәселеге келер болсақ, көзге көрініп іске асырылып отырғаны – оралман мәселесі. Бұл тарапта Елбасына зор алғыс айтуға тиіспіз. Дегенмен мұнда да азды-көпті кемшіліктер бар. Жемқорлық, жергілікті жердегі бюрократия деген сияқты. Бірақ осы салаға көп кешікпей қауіп төнетін сияқты. Келесі жылы квота қысқартылуы әбден мүмкін. – Неге олай? – Әуелі бұның обьективті себебіне қарасақ: келем деушілер негізінен келіп бітті. Бұрынғыдай ағылып-төгілетін көш саябырсыды. Субъективті жағы – біздің үкімет көшті дұрыс ұйымдастыра алмай отыр. Шетелдерге барып, ондағы қазақтарды жіктеп-жіліктеп көшуге дайындық жұмыстарын жүргізу ісі атымен жоқ. Дәл осы салаға қаражат бөлінбеген. Біздегілер өз күшімен көшіп келген оралмандарды аңдып отырып, тіркейді де, ары кетсе квотасын беріп, «болды-бітті енді күніңді өзің көр!» деп шығарып салады. Сонау шетелде екі көзі төрт болып, атажұртқа жете алмай, қиналып отырған қазақты ешкім көшіріп әкелгісі келмейді. Өз тарапынан қоныс аударуға оларда қауқар-қаржы жоқ. Көшіп келетін адам болмаған соң квота тоқтамай қайтеді. Осындай салғырттықтың арқасында көш тоқырайтын түрі бар. Бұл дегенміз – елімізде ұлттық мәселенің шешілуіне тағы бір кедергі пайда болды деген сөз. Екінші дүние – жер мәселесі. Бұл нақты ұлттық-саяси мәселеге айналып барады. Өйткені, жер сатуға шығып кетті. Жер сату туралы кодекс қабылданды. Кодекс-құжатта кейбір баптар бар, сол арқылы шетелдіктер заңды тұлғалар арқылы жерді сатып алуға құқылы. Қысқасы, қазақтарды жерінен айыратын заң қабылданды.

Жер мәселесі– ұлттық-саяси мәселеге айналып барады. Өйткені, жер сатуға шығып кетті. Жер сату туралы кодекс қабылданды. Кодекс-құжатта кейбір баптар бар, сол арқылы шетелдіктер заңды тұлғалар арқылы жерді сатып алуға құқылы. Қысқасы, қазақтарды жерінен айыратын заң қабылданды. Айталық: ауылдың қазағы қала маңынан 10 сотық жер алып үй салып алуына құқы жоқ.

ОЯН.НАМЫС.kz

Дәл қазір бізге керегі – ұлттық намыс пен рух. Өйткені, біздің жоғалтқанымыздың өзі осы. Намыс пен рух құстың қос қанаты тәрізді онсыз ұлт өмір сүре алмайды. Әрбір қазақ өзінен сұрасын: «Жер өзімдікі, ел өзімдікі, жетпіс атам осында жасаған, тарих өзімдікі, мына күйім не? Не үшін бабаларым Жоңғарлармен соғысты, желтоқсандықтар не үшін алаңға шықты, тәуелсіздікті не үшін алдық. Ресейдің қатардағы губерниясы сияқты салпылдап жүре береміз бе?»

Айталық: ауылдың қазағы қала маңынан 10 сотық жер алып үй салып алуына құқы болмаса, тәуелсіздіктің қандай пайдасы бар? Шын мәнісінде осылай. Мысалы, Алматы төңірегінен ұлтарақтай жер алуға қазақтың құқы жоқ. Өйткені, барлық жер жеке адамдардың қолына өтіп кеткен. Қазақ қайтпек, бір жаққа көшіп кете ме, жоқ. Басқа жерде тағы бір «Қазақстаны» бар ма? Жоқ. Енді қайтеді? Ұлтарақтай жер үшін шайқасады. Басқа амал жоқ. Осыған биліктің өзі итермелеп әкеле жатыр. – Сіздер қоғамдық ұйым ретінде: «Осындай қатерлі дүниелер іске асып жатыр... Халықтың наразылығы күшейіп келеді...» деп, билік бұтақтарына ескертпедіңіздер ме? – Ескертуден кенде емеспіз. Биліктегілер айтады: «Заң солай, біз қайтеміз» деп. Бұл баяғыдағы «Мәскеу біледі, бізде билік жоқ» дейтін сорақы пиғылдың сарқыншағы. Ескіден қалған құлдық сана. Ойбай-ау біз не үшін тәуелсіздік алдық. Өз заңымызды қабылдап, өзіміздің жағдайымызды жасау үшін азаттық алдық емес пе!. Жоғарыдағыдай қазақ халқына кесірлі заңның керегі не. Лақтырып тастап пайдалысын неге қабылдамаймыз. Биліктің өзіне ыңғайлап жасаған заңдары – Аллаһтың Құраны емес ғой. Заң дегенміз – мемлекеттің ақы иесі болушы ұлттың ыңғайына, қолайына қарай жасалуы керек. Қазаққа қызмет етпейтін заң біткен қазақтың жауы. Мысалы, Мұхтар Шаханов ағамыздың атсалысуымен бұрынғы сатылып кеткен балабақшалар қайтарыла бастады. Қайтарып жатқандар халыққа жаны ашып қайтарып жатқан жоқ, қорыққанынан беріп жатыр. Өйткені, олар түкке тұрмайтын тиын-тебенге сатып алып, ондаған жыл қызығын көрді. Мәселе тереңдеп бара жатқан соң ұрлығының ашылып қалуынан қорқады. Сол сияқты қазақтың жерін болмашы тиын-тебенге сатып алғандар түбі қайтарып беретін күн туады. Өйткені, қазақтың басқа баратын жері жоқ, сол себепті өзінің жерін тартып алуына тура келеді. Осылай жер мәселесі саяси күрестің өзегіне айналып барады. Мынадай жағдайдан кейін «шетелдіктерге жер беріледі» деген дақпырт отқа май құйғанмен бірдей. Бақай мен Шаңырақтағы баспаналарын қиратып, өздерін далаға лақтырып тастаған билік, қазаққа қимаған жерді басқаларға беруі ақылға сыя ма? Әрине, сыймайды. Демек, мемлекет осы адамдардың ашу-ызасынан сақтану қажет. Оңтайлы шешуді дәл қазір ойламаса кеш. – Жер мәселесін өзіңіз айтып отырғандай дау-дамайдың дуына айналдырмай, қабылданған заң актілерді өзгерту арқылы оңтайлы, шиеленіссіз шешуге болатын шығар? – Кейбір саяси мәселелерде ортақ шешім дейтін болады. Ал, жер мәселесіне ол жүрмейді. Не оңға, не солға. Ортасы жоқ. Жер сату әуелден дұрыс шаруа емес. Менің осы тақырыпта жазған шағын памфлетім бар-тын. Онда былай деппін: «Қабанбайдың ауыр қолы жауын жапыра жеңіп, келе жатыр... Жолай Қапшағайға ат басын бұрып, сарбаздар шаң-тозаңын сілкіп, беті-қолын шайып алмақшы болады. Сөйтсе, оған ұлықсат жоқ. Өйткені, барлық жағажай жеке адамдарға сатылып кеткен. Ақы төле әйтесе, сенің Қабанбай болғаның кімге керек, кет бар, әрі жүр!» Шындық осы. Мұндағы айтайын дегенім: қазақтың төзімі таусылды, жер мәселесі үлкен қарамақайшылықты әкеле жатыр. Енді тілге келейік: қазіргі «Тілдер туралы» заң қазақ тілін емес, қос тілділікті дамытуға арналған құжат. Біз алданып қалдық. Заңдағы: «Мемлекеттік тіл қазақ тілі» дейтін жалғыз бап үшін той жасадық. Сөйтсек, заңның бізге ешқандай берері жоқ екен. Мұндай заң міндетті түрде өзгеруі қажет. Қабылдаған заң 50-60 жыл өзгермесін деген ұғым жоқ. Қоғамдық ситуация, тарихи жағдайға байланысты бәрі өзгереді. Тіл заңын өзгертпесек біз тілімізден айырыламыз. Біздің тіліміз нақтырақ айтқанда, қазақ тілі – кембағал, баяғы Кеңес дәуірінде аяқ асты етілген, мәдениетсіздіктің айғағы болған, ол тілде қоғамның төменгі сатысындағы адамдар сөйлейтін, жиіркенішті кейпінен әлі ажыраған жоқ. Осы үшін қорлануымыз, намыстануымыз қажет. – Байыптап қарасақ, ұлт руханиятында төрт аяғын тік басып, ақсамай тұрған бірде-бір сала жоқ екен. Бәрі кембағал, шала жансар кейіпте. Осындай күрделі кезеңде ең негізгі назар аударатын дүние не? – Дәл қазір бізге керегі – ұлттық намыс пен рух. Өйткені, біздің жоғалтқанымыздың өзі осы. Намыс пен рух құстың қос қанаты тәрізді, онсыз ұлт өмір сүре алмайды. Әрбір қазақ өзінен сұрасын: «Жер өзімдікі, ел

2010 № 2 (2)

ОЯН.НАМЫС.kz өзімдікі, жетпіс атам осында жасаған, тарих өзімдікі, мына күйім не? Не үшін бабаларым Жоңғарлармен соғысты, желтоқсандықтар не үшін алаңға шықты, тәуелсіздікті не үшін алдық? Ресейдің қатардағы губерниясы сияқты салпылдап жүре береміз бе?». Міне осыны жан-тәнімен сезінгенде ол адамның намысы оянады. Намысы оянған адамда рух пайда болады. Намысы оянған, рухы бар адам – өз құқығын талап ете алатын күйге жетеді. Биліктің алдында қасқайып тұрып: «Тәуелсіздік алып едік ғой, төбеде туым желбіреп тұрған жоқ па, менің ұлттық мемлекетім қайда?» деп ақырып теңдік сұрайды. – Сіз айтқандай ақырып теңдік сұрайтын адам аз, былайғы тобыр қарны тойғанына мәз. Олар айтады: «Ұлттық мемлекет неме керек, қарын тоқ, ел тыныш, қазақтың тілінсіз-ақ күн көріп жатырмыз...». Ал, бұған не айтасыз? – Қазір бұл сөзді екінің бірі айтады. Еліміз тыныш, жап-жақсы өмір сүріп жатқан жоқпыз ба, деп. Оған да келістік. Бірақ осы байлығың да, бақытың да рухсыздық пен, намыссыздықтың арқасында болып жатыр. Бұл өте қатерлі дерт. Қоғамдық қатынас – имансыз бірлікке құрылмайды. Иман жоқ жерде бақ та, байлық та тұрмайды. Бұл уақытша қарын тоқтық. Оған алдануға әсте болмайды. Халыққа: «иман, намыс, рух арқылы келген бақ пен байлықта береке болады» дегенді айту қажет. Осыны түсінген жағдайда қазақ халқы біртекті дамудың сара жолына түседі. Қазіргі 5 пайыз миллионер, 95 пайызы қайыршы қоғам алысқа бармайды. Имандылық орнамай, әділдік болмайды. Қазіргі коррупциямен күрес деген жай әшейін бос сөз. Қысқасы, ұлттық мемлекет құрмай ешқашан қазақтың жағдайы түзелмейді. – Дос мырза, қоғамның дертін айтып-жазып, дөңгелек үстелдер ұйымдастырып, үкіметтің атына ашық хаттар жолдап жікжапар болып жатамыз, оны елеп-ескеріп жатқан ешкім жоқ. Билік ұлтшылдармен санаспайынша ұлттық мәселе алға баспайды. – Бізде күш жоқ. Билік күшті, сол себепті сіз бен біздің жазғансызғандарымыз үкімет орындарының қоқыс салатын ыдысында жатыр. Тәуелсіздікті қорғау күнін жасайық, жаңадан тіл туралы заң қабылдайық, деп мыңдаған ашық хаттар жолдаймыз. Селт еткен үкімет жоқ. Өткенде Мұхтар Шаханов аштық жариялаймын деп еді, биліктің тізесі дірілдеп кетті. Күрескен жағдайда ғана билік санасады екен. Шын мәнінде біздің биліктің бетіне ұлттық мәселе жөнінен қарсы келген ешкім жоқ, жел тимеген қалпы. Осыған қарағанда қазақтың мәселесі үйде отырып немесе дөңгелек үстелдер өткізу арқылы шешілмейді екен. Дейтұрғанмен билікке қарсылық көрсетіп, ұлттық мәселені шешіп алу үшін де халықты бастайтын өте-мөте зиялы интеллектуалды топ керек екен. Әңгіме билікті тартып алу, үкіметті құлатуда емес, оны ұлттық бағытқа салу. – Сіз айтқандай өте-мөте зиялы топ қазіргі аға буын өкілдерінен шыға қоюы мүмкін бе, өйткені олар биліктің биік астауынан жем жеген адамдар ғой... – Өз басым қазіргі зиялыларға аяушылықпен қараймын. Мысалы, 1937-38 жылдары нағыз зиялыларды атып-асып көзін жойды. Ұлтшыл зиялылардың соңғы өкілдері – Ілияс Есенберлин мен Ермұқан Бекмахановтардың да көрмегені жоқ. Соның өзінде айтып-жазып кетті. Содан біздің отарлаушылар ойланды. Бұларды атып-асып құрту мүмкін емес екен. Енді не істеу керек. Бас-басына бір-бір үстел беріп отырғызып қойды. Жазушылар Одағы дейтінді пайда болдырды. Қалам ұстағандарды мақтап-мадақтап бойындағы тәкаппарлықтарын оятып жіберді. Осылай шайтани әдіспен өздеріне ыңғайлап алды. Ақыры зиялы қауым жел қайдан соқса солай жапырылатын қамыс-қоғаға айналып жүре берді. Аға буыннан жақсылық күтуге әсте болмайды. Сүйегіне дейін отаршылықтың үрейі сіңіп қалған... – Сонда елді кім бастамақ, Досеке? – Жаңа зиялы қауымның шоғыры қалыптасуы керек. Меніңше бұлар 40 пен 50 жастың ортасындағы буынның міндеті сияқты. Алдыңғы буыннан қауқар жоқ. Өмір бойы Олжасқа, тағы біреулерге, орыс-орман, еуропалық оқымыстыларға бас ұрып өттік. Сөйтсек, Олжекеңдерде талант бар да, азаматтық жоқ екен. Оны байқамаппыз. Бұл Олжасқа ғана тән құбылыс емес, жалпы сол заманда өмір сүрген барлық азаматтарға тән дүние. Бұны алғаш рет желтоқсан оқиғасы кезінде аңғардық.

Халық «иман, намыс, рух арқылы келген бақ пен байлықта береке болады» дегенді түсінген жағдайда қазақ халқы біртекті дамудың сара жолына түседі. Қазіргі 5 пайыз миллионер, 95 пайызы қайыршы қоғам алысқа бармайды. Имандылық орнамай, әділдік болмайды. Қазіргі коррупциямен күрес деген жай әшейін бос сөз. Қысқасы, ұлттық мемлекет құрмай ешқашан қазақтың жағдайы түзелмейді.

ОЯН.НАМЫС.kz

Отарлаудың бізге қалдырған екі бағыттағы зардабы болды. Оның біріншісі – нақты объективті түрдегі біздің жерімізден, тілімізден айырылуымыз, мәдениетіміздің құруы, тың игеру кезінде тарихимәдени мұралардың жойылып кетуі, бұлар көзге көрініп тұрған зардаптар. Екіншісі – рухсыздық пен жасқаншақтық, құлдық кеспір.

Халық: «ақын-жазушы, ғалым, әртіс дегендер халықтың мұңын жоқтайтын, намысын қорғайтын адамдар» деп ойлайтын. Себебі, ақын-жазушы десе халықтың көз алдына – Махамбет, Балуан Шолақ, Иманжүсіптер келіп тұратын. Олар өз заманында елдің мұңын жоқтайтын оппозицияның рөлін атқарды. Ал, Кеңес үкіметі қазақ зиялыларын өзгертіп жіберіпті. Таланттарын қалдырған да, азаматтығын алып тастаған. Әңгіменің түйіні осы. Сондықтан біз бұлардың талантына емес, азаматтығына баға беріп үйренуіміз керек. Халықты осы мәселе бойынша сауаттандырып, талант пен азаматтықты айыра білетін қабілетке ие ету біздің тағы бір міндетіміз. Ертең кез келген жалған классик атып тұрып, «ойбай, халқым былай жүрейік» десе, оны Махамбет екен деп еріп кете беруге әсте болмас. Егерде халық талант пен азаматтықты айыра танып, баға бере алған жағдайда бүгін бір ғана Шаханов емес, ондаған Шаханов болар еді. – Айналып келгенде осының бәрі отаршылдықтың кесірінен қанға сіңген құлдық сананың зардабы емес пе, солай ғой? – Отарлаудың бізге қалдырған екі бағыттағы зардабы болды. Оның біріншісі – нақты объективті түрдегі біздің жерімізден, тілімізден айырылуымыз, мәдениетіміздің құруы, тың игеру кезінде тарихи-мәдени мұралардың жойылып кетуі, бұлар көзге көрініп тұрған зардаптар. Екіншісі – рухсыздық пен жасқаншақтық, құлдық кеспір. Мысалы, ертеде Жоңғарлармен жойқын соғыс жүріп жатқан 18-ғасырда Бөгенбай батырдың алдына ойраттың тұтқынында болған екі қазақты алып келіпті. Олардың тұтқыннан қашып шығып келе жатқан беті екен. Әлгінің біріншісі – еңгезердей, тау тұлғалы жігіт те, екіншісі – шынашақтай көзінен от шашқан біреу екен. Бөгенбай батыр, шынашақтай сарбаздан: «Ойраттың тұтқынында қанша уақыт болдың?» деп сұрапты. Анау: «Екі ай тұтқында болдым» депті. Бөкең батыр: «Мына жігіттің қолына қылыш ұстатып, таңдаулы сарбаздардың қосына жіберіңдер!» депті. Еңгезердей батыр жігіттен: «Ал, сен тұтқында қанша болдың?» деп сұрайды. Анау: «Үш жыл жаттым» депті. «Онда мынаның қолына құрық беріп, жылқы бағуға жіберіңдер!» депті Бөкең. Оқиғаға куә болып отырған басқа батырлар: «Бөке, әне біреу шынашақтай тапалды жортуылшы қосынға жібердіңіз де, тау тұлғалы батыр жігітке жылқы бақтырып қойдыңыз, бұл әділдік пе?» деп сұрайды. Бөкең жарықтық: «Анау шынашақтай жігіт тұтқында екі-ақ ай болыпты, әлі рухы сынбаған екен. Қалмақтардан таяқ жеп, өшпенділігі бетіне шыққан, нағыз зар күйінде тұр. Сол себепті таңдаулы қосынға жібердім. Көзіне қалмақ көрінсе қасқырдай шабайын деп тұр. Ал, тау тұлғалы батырларың 3 жыл тұтқында жатыпты, қалмақтан әбден таяқ жеген, рухы сынып, құлдық өтіп кетіпті. Көзіне қалмақ көрінсе жата кетейін деп тұр. Сондықтан оған жылқы баққаннан басқа жұмыс жоқ» депті. Бөгенбай батыр айтқандай отаршылық қайткен күнде белгілі бір зардабын қалдырады. Басқасын айтпағанда Кеңес заманында кәдімгідей «Тіл саясаты және тілді жоспарлау» дейтін ғылыми жоба болған. Осы жоспаржоба бойынша Кеңес Одағындағы бұратана тілдерді жойып жіберудің барлық айла-тәсілі қарастырылған. Зардабын көріп отырмыз. Тәуелсіздікпен қатар «Отарсызданудың бағдарламасын» қабылдау қажет еді. Мысалы, 1960-шы жылдары тәуелсіздік алған Африка елдері осындай бағдарлама қабылдады. Біз тіпті африкалықтар құрлы болмадық. Басқасын айтпағанда, ел-жердің байырғы тарихи атауларын да толық қайтарып ала алған жоқпыз. Қостанай облысында жергілікті мәслихат жерсу атауларын өзгертпеу туралы мораторий жариялады. Көп елді мекендерде, тіпті облыс орталықтарындағы Лениннің ескерткіш мүсінін алып тастауға батылымыз жетпей отыр. Отаршылықтың идеологиялық зардабын былай қойғанда көрініс-белгілерінен құтыла алмай отырған елміз. Қақиып тұрған ескерткішті жұлып тастауға қуат жетпейді. Қазіргі кейпіміз – «Әнұран» мен «Елтаңбасын» құшақтап көк тайғақ мұздың үстінде тұяқ тірер қиқым жоқ, ақ боранда дірілдеп тұрған есуастың түрі. – Кеңес билігі опырылып түскен тұста-ақ Балтық елдері отаршылдық зардабынан құтылып үлгерді. Олар не істеді? – Олар тәуелсіздік алды да, бір дегенде «Тоталитарлық жүйенің зардабынан құтылу туралы» заң қабылдады. Қолма-қол Кеңестік дәуірдің ескерткіш-белгілерін сыпырып тастады. Кеңестік идеология сіңіп кеткен қызметкерлерді биліктен дереу аластатты. Оларға шаруашылықпен айналысыңдар, саяси жұмыстан аулақ жүріңдер деді.

2010 № 2 (2)

ОЯН.НАМЫС.kz Мысалы, Эстония тәуелсiздiгiмен бірге “Тiл туралы” заң қабылдады да жергiлiктi орыстардан емтихан алып, “А” “Б” “В” “Г” “Д” деп бес категорияға бөлiп тастады. Iстi төменнен бастады. Алғашқы “А” категориясы бойынша эстон тiлiн бiлуге мiндеттiлер: дүкендегi сатушылар, анықтама беретiн жердегi қызметкерлер, көпшiлiкке даяшылық жасайтын орындағы адамдар кірді. Осыларға алты ай уақыт бердi, “эстон тiлiн үйрен, әйтпесе, жұмыстан кет!” дедi. Эстонияда тұратын менің орыс таныстарым айына 300 долларға мұғалiм жалдап эстон тілін 6 айда үйреніп шықты. Сөйтіп, тiлдiк қажеттiлiк тудырды... – Яғни біз тiлдiк қажеттiлiк тудыра алмадық, оны жасайтын үкіметтің түрі белгілі... Қысқасы былайғы қара қазақтың қолынан келетіндей бірдеңе бар ма? – Бар, болғанда қандай. Оны мен “қырсықтық формасы” деп атап жүрмiн. Демократиялық қадам құқына сүйену арқылы жасалады. Мысалы, орысша сөйлейсiз бе, сөйлей берiңiз, бiрақ мен қазақша жауап беремiн, ұқпасаңыз ренжiмеңiз. Бар болғаны осы ғана. Мұндай жағдайда бiз жеңемiз. Осыдан 3-4 жыл бұрын ақтөбелiк азаматтар “БТА” банкті бланксi үшін сотқа бердi. Үш рет сот болды. Банк жеңiлдi. Екi күннiң iшiнде бланкi қайта жасалды. Қазақ тiлiн бiлмейтiн бес адамды жұмысынан босатып жiбердi. Бес қазақтың қызына жұмыс табылды. Осындай әрекеттердi табанды түрде жүзеге асырсақ жетiп жатыр. Тiлдi көп жағдайда рухани дүние деп қараймыз. Олай емес: «бұл сенiң өмiрiң, жұтатын ауаң, жейтiн наның» деп түсiндiру қажет. Жастарға “Сен неғұрлым қазақ тiлiн бiлсең, соғұрлым жақсы өмiр сүресiң” деу керек. Оны мемлекет жасасын. Ал, қара қазақ төменгi жақтан әлгi “қырсығуды” бастасын. – Қазақ тiлiнің дамуына ашық қарсылық көрсетiп отырған ешкiм жоқ, қыруар қаржы бөлініп жатыр, сөйте тұра тiл дамымайды... – Әрине ешкім ашық қарсы шықпайды. Мәселе басқада. Егер қазақ тiлi қазiргi орыс тiлiнiң деңгейiне көтерiлер болса, бүгiнгi шенеунiктердiң 80 пайызы, балаларының 90 пайызы, немерелерi 100 пайыз жұмыссыз қалайын деп тұр. Сондықтан да олар қазақ тiлiн дамытпау үшін аса жасырын жұмыс жүргізеді. Билікке қазақ тілінің қас-дұшпандарын жинайды. Барлық министрліктер мен ведомстволарда осындай жағдай қалыптасқан. Елбасының тапсырмасын орындамай отырған да осылар. Орыстардың қазақ тiлiне құрметiнiң оянбауына да осылар кiнәлi. Бұлардың барлығы паровоздың басына мiнiп алған, пойызды қалай жүргiзем десе өздерi бiледi. – Біздің өнер мен әдебиет, театр мен кино отарсыздандыру мен ұлттық рухты көтеруге қызмет ету керек еді ғой. Олай болмады, неге? – Тәуелсіздік алғалы ұлттық рухты әспеттейтін бірде-бір шығарманың жазылмауына себеп – желтоқсан оқиғасына немесе ұлт мүддесі үшін күрескен «Азат» қозғалысына қазақтың бірде-бір ақын-жазушысы қатысқан жоқ. Өздері болмаған соң қалай жазады. Төрт-бес жыл бұрын Жетісуда ұйғырлар мен қазақтар арасында дау туындады. Істің басы-қасында болдым. Сол кезде үкіметтің адамдарымен бетпе-бет отырып, айттым: 1875 жылдары бұл ұйғырлардың ата-бабасы Қытайдан қашып, жан сауғалап қазақтың жеріне келгенін, қазақтар жер беріп, аман алып қалғаны жайлы қандай бір дерек бар ма? Жоқ болса табайық, деректі фильм түсірейік. Өйткені, содан бері екі ғасырға таяу уақыт өтіпті. Бүгінгі ұрпақ тарихты білмейді, қазақтың топырағына ұйғырдың екі аяғы аспаннан салбырап түсе қалғандай болып жүр. Қысқасын айтқанда, біз тәуелсіздік алсақ та: ұлттар мәселесі жөнінен бұрынғы Кеңестік идеологияны жалғастырып, дамытып келеміз. Ұлттар достығы дегенді желеулетіп, өзіміздің ұлттық идеологияны ысырып тастадық. Ұлттық идеологияны дамытатын ақын-жазушы, кино-театр еді ғой. Бұл бағытта ешқандай жұмыс жасалып жатқан жоқ. Айтатын жалғыз сөзіміз бар: «Әкімдер қандай тамаша, Президент одан да жақсы». – Сонда Кеңес кезіндегі идеологиядан айырмашылығымыз жоқ болғаны ма? – Кеңестік кезіндегі идеологиядан жалғыз айырмашылығымыз ақындар айтысы еді. Оны үкімет көп көретін түрі бар. Өткенде Жүрсін Ерманның сұхбатын оқып таңқалдым, айтысты тоқтатып тастапты.

Егер қазақ тiлi қазiргi орыс тiлiнiң деңгейiне көтерiлер болса, бүгiнгi шенеунiктердiң 80 пайызы, балаларының 90 пайызы, немерелерi 100 пайыз жұмыссыз қалайын деп тұр. Сондықтан да олар қазақ тiлiн дамытпау үшін аса жасырын жұмыс жүргізеді. Билікке қазақ тілінің қасдұшпандарын жинайды. Барлық министрліктер мен ведомстволарда осындай жағдай қалыптасқан.

ОЯН.НАМЫС.kz

Алда-жалда ректорлар студенттерді жинап алаңға алып барса сөзсіз таяқ жейді. Оны олар біліп отыр. Бұл қоғамның аса қатерлі алаяқ, екіжүзділігі. Өткенде Білім және ғылым министрінің алдына барып: «Келесі жылы желтоқсаншылар күні алаңға барып гүл қоймаған ректорларды қарғыс атсын!» дедім. Қысқасы қарғадым. Басқасы басқа, алаңға сол күні гүл қоюға барсақ қаптап милиция тұрады.

– Айтысты тоқтатуға не себеп болғанын білесіз бе? – Айтысты тоқтататын себебі, айтыс ақыны сахнада ұлттық мәселе жайлы айтса, ол сіз бен біздің жазып-сызғанымыздан 10 есе күшті әсер береді. Пайдалана білсек қазақты оятатын күш – айтыс. Оны билік білмей отырған жоқ, халықты қапаста ұстай тұру үшін айтысты тоқтатуға мәжбүр. – Қандай бір ел ұлттық мемлекетін қалыптастыру жолында ұлт тағдырына қатысты тарихи оқиғалар тізбегін уақыт сахнасына алып шығады. Бізде солай етер болсақ, қандай тарихи оқиғаны ұлттық құндылыққа айналдырар едік? – Егерде желтоқсан оқиғасы Қазақстаннан басқа бұрынғы Одақтас республикалардың бірінде болғанда ендігі мыңдаған деректі фильм түсіріліп, жүздеген сахналық қойылымдар жарыққа шыққан болар еді. Біздің 20-ғасырдағы ұлттық жарылысымыз – Желтоқсан көтерілісі. Осыған ескерткішті 20 жыл өткенде әрең қойдық. Осыдан 4-5 жылдың алдында ұлты армян, тегі американдық досым Алматыға келді. Бұл тура тәуелсіздік мерекесі күні болатын. Досымды орталық алаңға алып бардым. Ары-бері жүрдік, желтоқсан құрбандарына арнап Тәуелсіздік монументіне гүл қойдық. Барлық жиналған адам саны 250-330 шамасында ғана-тын. Армян досым: «Тәуелсіздік мерекесі күні Ереванның орталық алаңына жоқ дегенде 40 мың адам жиналады, сендерде қызық екен?» деді. Мен берер жауап таппадым. Алматыда 40-тан астам жоғары оқу орындары бар. Әрбір деканат, әрбір факультет, әрбір кафедра мереке күні алаңға барып жеке-жеке неге гүл қоймасқа? Бар-жоғы алаңға 2 гүл қойылады. Алматы қалалық әкімшілік бір гүл, желтоқсандықтар бір гүл, болған біткені осы. Тәуелсіздік күні барлық қазақ жастары алаңға келмей ме, мыңдаған гүл қоймай ма. Шындығында жастардың келгісі бар, бірақ ректорлар ұлықсат бермейді. Елбасының: «Мен желтоқсаншыларға басымды иемін» деген сөзі бар. Ал, ректорлардың істеп отырғаны мынау. – Қысқасы, Елбасы желтоқсан оқиғасына басын иеді, оны ректорлар түсінбейді солай ма? – Бұл жерде екі жақтың үнсіз ымырасы бар. Бірін-бірі айтпай-ақ түсінеді. Алда-жалда ректорлар студенттерді жинап алаңға алып барса сөзсіз таяқ жейді. Оны олар біліп отыр. Бұл қоғамның аса қатерлі алаяқ, екіжүзділігі. Өткенде Білім және ғылым министрінің алдына барып: «Келесі жылы желтоқсаншылар күні алаңға барып гүл қоймаған ректорларды қарғыс атсын!» дедім. Қысқасы қарғадым. Басқасы басқа, алаңға сол күні гүл қоюға барсақ қаптап милиция тұрады. Біз мерекеге емес көтеріліске шыққан адамдар сияқтымыз. – Қазақ қоғамының қауым ретінде және жеке тұлға ретiнде көп қайталайтын қателiгi не? – Біздің ұлт қауым ретіндегі басты кемшілігіміз тұтас саяси күшке айналған жоқпыз. Сол себепті кім көрінген билейді, тонайды, ойына келгенін істейді. Мен бұрын ойлаушы едім: солтүстік өңірінде тірлік етіп жатқан бауырларымыз орыстың орталау ендігінде қалды, олардың отарлаушыларға деген қарсылығы оңтүстік өңірдегі қазақтардан басым шығар, тәуелсіздік алған соң олар дүрк көтеріліп, барлық тоталитарлық белгілерді жұлып тастайтын болар деп. Олай емес екен, бұл бауырларымыз тек қарынның қамын ғана ойлайтын күйге түсіпті. Жеке адам ретіндегі кемшілігіміз – сөз жүзiнде жақсы бiлемiз, бiрақ қалай жұмыс iстеудi бiлмеймiз. Бiреу келiп iстеп беретiн секiлдi, бейғамбыз. Өз тағдырымызға екінші бiреудiң араласуын күтеміз. Жеке адамдардың да жұмыс iстей алатынынан хабарымыз жоқ. Баяғыда Шона Смаханұлы деген ағамыз Алматыда жаяулап жүрiп-ақ қазақ мектебiн ашқызған. Бiр қазақ осындай iс жасап тастады. Қазақтың бәрi осындай болса, не болар едi? Мәдениеттi түрде, заңды басшылыққа ала отырып, табандап жұмыс iстеу керек. Тағы бір қателiгiмiз – бiрiмiздi бiрiмiз сырттан тон пiшiп, жамандауға құштармыз. Бiздi құртатын – қызғаныш. Одан кейiн екiншi бiреудiң жақсы имиджiн көре алмау. Осыдан арылуымыз керек. Сонда iсiмiз оңға басады. Әңгiмелескен Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ

ОЯН.НАМЫС.kz

ҚҰЛДЫҢ МҰҢЫ

2010 № 2 (2)

Тұрсынжан ШАПАЙ

Жойт ұлтарақтай жеріне топырақ тасып қартайды... Мен неменеме жетісіп жасардым? Топырағыңыз не – мен тамырымды суырып бердім... Сірә – содан... Дауысымды естимін: – Ащы жазасыңдар... Тым ащы!.. Кейде, тіпті, қорланатындай жазасыңдар. Қорланатындай? Қорланса – тамаша. Намысы бар адам қорланады. Біз осы қорланбаймыз ба деп қорқам. Көре білген, сезе білген адамға қазіргі қорлық аз ба? Өзге жұртпен бірге көрген қорлығыңның сыртында, қазақ болғаның үшін көретін қорлығың қаншама? Және бұл қорлықты дәл қазір басқа емес, қазақ көрсетіп жатыр. Бай да – қазақ, кедей де – қазақ, би де – қазақ, сорлы да – қазақ. Міне, біздің сорымыз... Қазақ – ұры, қазақ – бұзық, қазақ – мәңгүрт... Әсіресе – мәңгүрт. Қалай ащы жазбайсың?! Суға батып бара жатқан адамды шашынан сүйреп шығарады. Басқа жерінен ұстасаң, өзіңді бірге тартып әкетеді. Амал жоқ, оған ұнай ма, ұнамай ма – шашынан ұстауға тиіссің. Құтылушы – бәрібір ұқпайды... Жалеладдин Румиде бір мысал бар. Ағаштың көлеңкесінде ұйықтап жатқан адамның аузына жылан кіріп кеткенін байқап қалып, тұсынан өтіп бара жатқан атты жолаушы әлгі кісіні қамшымен тартып жіберіп оятады. Түкке түсінбеген бейшараны сабап жүріп, ағаш маңында шашылып жатқан шірік жемістерді зорлап жегізеді. Қамшыдан қорыққаннан жүрегі айныса да, тоя жеген шірік жеміспен бірге жыланды қайта құсып тастап, әлгінің жаны қалады... Абайдың ащы сыны да қазақтың жон арқасында ойнаған сондай қамшы болатын... Бізге де неге ащы жазбасқа? Ұзақ уақыт қараңғыда қамалған адам, кенет жарыққа шыққанда, жанары қарығып, соқыр болып қалады... Жарықты аңсадық. Тәңірінің құдіретімен жарық ойламаған жерден лап құйылғанда, жанарымыз күйді. Жаппай соқырлық басты. Соқыр болған соң, кім көрінгеннің жетегінде кеттік. Қаңғалақтап жүріп бір «қайырымды» жетекке ілінген пысықтау соқыр қалған соқырларға: «Сендер артта қалдыңдар, сендер – соқырсыңдар!» деп күліп барады. Озық соқырлар!.. Жолсызда түртінектеп жол табатын соқыр аталарынан қалған жалғыз таяқ бар еді. Жетекке ерген жетесіз оны да лақтырып тастады. Жетектегі соқыр қалған соқырларды жетелейді... Әлемнің көзі бар. Көзі бар әлем соқырларды жазбай таниды – бізді. Жетекке алып қамқорсып ойнайды... Жақсы ойыншық! Көзі бар әлемнің көз алдында соқырды соқыр жетелеген ұзын-шұбақ соқыр көш кетіп барады – қайда? Бұл көш ата қазақтың сахарада адасып көшкен атам заманғы көшінен аумайды. Бірақ ол бақ іздеп, әлемнен өзін іздеп көшіп еді... Ал мына... Соқыр көш не іздейді?..

ОЯН.НАМЫС.kz

лтымыз тусын десең асылды өткір, Жұртыңның көзіндегі жасын кептір. Тентегін ақсақалы тия-тұғын, Ілгері заман өтті-ау жасын боп бір. Бұл күндері мешітке кіргендерден, Түрмеге баратындар басым боп тұр. Ой-өрісі шектелген жарнамамен, Ойсыздар мақсатыңа масыл боп тұр. Бұл өзі азаттықты алып келіп, Қазақтықты жоғалтқан ғасыр боп тұр. Жүрміз-ау жүзді білмей, бірді біліп, Қазақтан шығып жатыр түрлі қылық. Дискотека жастардың мешітіндей, Бимен зікір салады шын бүгіліп. Поп жұлдыздар артық тұр азаншыдан, Әніне тәу етеді құлдық ұрып. Хажыға баратындай қуанады, Жарығын жаққан кезде түнгі клуб. Сыра тасып сыйлайды бірін-бірі, Дәрет алған адамдай зыр жүгіріп. Қаймағы бұзылмаған қайран жастар, Қайда кетіп барады мың құбылып? Қоғамда құбылыс көп бой ықтырар, Саналылар сабақ ап ой ұқтырар. Қыздардың да жайынан сөз қозғайық, Құшағын нәпсісіне жайып тұрар. Құндақтан құрсақ қамын ойласа екен, Бас мүжіп, бата берген байыптылар. Алашым қалай ғана азып-тозбас, Болашағым боп тұрса кәйіп құмар. Әдемі қыз әдебі болмаса егер, Әсіре қызыл жігітке лайық тұрар. Алдын егер алмасақ бұл аурудың, Ертең емі табылмас айықтырар. Ұятсыз қыз иодсыз тұз секілді, Ұлтыңның ұлылығын жойып тынар. Қылышқа алтын сапты қын қылардай, Таппассыз қызды балдай, ұлды нардай. Төсегінде адалдық сақталмаса, Текті ұрпақты туғызар кім қырандай? Кырық үйден тыйымың болмаған соң, Қыздарға отырмыз ғой дым қыла алмай. Жезөкшенің желкесін қиятұғын, Жетпей тұр біздерге де бір Құнанбай.

ОЯН.НАМЫС.kz Азуын Америка білегелі, Несіне біздің қазақ шіренеді? Санаңды оқ шығармай жаулау үшін, Киносы мен виносын жібереді. Сәби жұрттың сәулесін өшірем деп, Голливудтың бұлттары түнереді. Ұрпақты уландырып жатқандығын, Ұлтжанды ерлер болса білер еді. Егемендік ап тұрып елің азса, Алдың жар, артың құзға тіреледі. Ал, сонда құрбан болған бабалардың, Құдайдан осы ма еді тілегені? Таңқалам талғамы зор тарландарға, Таңқалам заманы озық заңғарларға. Шау қарға, ұзақ қарға, құзғын болып, «Үш жүзге» бөлінеді қарғалар да. Бір-бірінің көзін бірақ шұқымайды, Жағаласып қонса да жардан жарға. Қарға екеш, қарғалардың ынтымағын, Қазаққа нәсіп қылса арман бар ма? Тәуелсіз ел болған соң көш үлкейді, Ел болды деп кім бірақ есіркейді. Жылқы мінез қазағым қамсыз болсаң, Қорқаулар қоң етіңді кесіп жейді. Басқа қандай қателік жіберсең де, Жастар барда отыңды өшірмейді. Ал, енді азаттықтан айырылсаң, Келе жатқан еш ұрпақ кешірмейді.

2010 № 2 (2)

Адалдың аспанында бұлт болмайды, Арамның ауласына құт қонбайды. Жүрегінде иманы жоқ адамның, Жүрген кезде табаны нық болмайды. Аллада адамдарды алалау жоқ, Тәубе қылсаң күнәңнан түк қалмайды. Бара алсаң адалдықтың ақ жолымен, Пейіштің есігінде құлып болмайды. Біз қазақ бұлтты күні бұқпағанбыз, Ескілердің есті ойын құптағанбыз. Қазақтың кегі кетіп көршісіне, Азаптың уын талай ұрттағанбыз. Бел шешпей ұрпағының ертеңі үшін, Уық шаншып, үй тіккен жүкті анамыз. Солардың масағындай болып жүріп, Масайрап неге біздер мұрт қағамыз? Құбылаға иіліп тұрса шіркін, Құмырадай жұтынған құт қаламыз. Батыстың есігінен сығаламай, Шығыстың бесігінен шықса нағыз. Сонда ғана сабыры сары алтындай, Тамыры таралғыдай ұлт боламыз. Барлығын көрсетіп тұр тарих тарлан, Атамыз Алла деген халық болған. Иманы күшті кезде ер бабалар, Осынау ен даланы алып қалған. Өйткені, иман барда ынтымақ бар, Екені өмірде көп анықталған. Иманы әлсіз кезде талай жерлер,

Көршілерге көз болып қалып қалған. Берекесін беретін Алла ғана, Байлығың болғанменен ағып-тамған. Алланың әмірімен іс қылайық, Жақсылық күтер болсақ жарық таңнан. Батпандай жатпаса да бағың асып, Алладан деп жүрміз ғой таңғы нәсіп. Кіндігін тіспен қиған жанкештідей, Азаттық алған ел ек қаны тасып. Шілдеде қайың сауған жолаушыдай, Қарапайым халық жүр арып-ашып. Уәзірлердің уәдесін естіп-естіп, Рухы өліп қалмаса екен, жаны жасып. Қазақ бүгін жүр өстіп қалбалақтап, Табанына қойғандай тары шашып. Қазаққа жайғанменен арман құшақ, Аяғын талай кесел алған тұсап. Қарапайым ел жүдеп бара жатыр, Шыдамның да шынжыры әбден қышап. Айдалада ыңырсып ауыл жатыр, Тасқа тайып жығылған тарлан құсап. Аңшылар тілерсегін қиып кеткен, Апанның түбіндегі арлан құсап. Бұл күнде қараң да бір, төрең де бір, Қаймана жұрт төрге озбай, төменде жүр. Сыбағасын бөліскен ел үстінен, Сыбайластық дерт болып денеңде жүр. «Елден шыққан жуандар» елді ұмытар, Жұрт аузынан жырып алсақ деген де жүр. Шабақ ұстап шалқайған заңды орындар, Шортанға тісі батпай елеңдеп жүр. Ауызы жаялықтай жайын болса, Ау тастаса жетпейтін тереңде жүр. Жерлесі мен қандасын желден қорғап, Әр мықты кеуде тұстан кемелдеп жүр. Қырқысқан қазақтарды қызық көріп, Қарға, құзғын қалықтап төбеңде жүр. Халықтың ахуалы мүшкіл қандай, Үміті бір күн жанған, үш күн жанбай. Елден шыққан жуандар елді ұмытар, Бойларында намыстан ұшқын болмай. Коррупция жайлы патша айтқанменен, Коррупистер жоқ оған пысқырғандай. Өкіметтің айбыны болса шіркін, Айдаһар алты қырдан ысқырғандай. Жемқорлардың қанатын қырқар еді, Қаршыға кеп қамыстан құс қуғандай. Жегенін желкесінен шығарар еді, Жіліктің жігін ашып құстырғандай. Біз деген мақсаттымыз, мұраттымыз, Кеудеге кептеледі сұрақ тығыз. Шетелдік жарнамалар шектен шықты, Бітеп алып жүрмейік бұлақты біз. Өзге келсе өзеуреп қарсы алатын, Талғамсыз тұрмыс салтқа тұрақтымыз. Ағылшын тілін ардақ тұтқанменен, Ана тілдің алдында ұяттымыз.

ОЯН.НАМЫС.kz Үйреніп аламыз деп жүрген кезде, Иленіп бара жатқан сияқтымыз. Сүйекке басып жатыр батыс таңба, Жарнама жауып жатыр АҚШ-тан да. Ұмытып ұлтымыздың ұлылығын, Ұлықтар да ұқсайды шатысқанға. Сұрқия саясатқа сүрлеу сап жүр, Жарайтын азаматтар ат ұстарға. Үйде отырып ұлдарың ұрандайды, Видикте боевиктер атысқанда. Алыстан дінімізді діңкелеткен, АҚШ-тан асқан шіркін тақыс бар ма? Иініміз түсіп бір иілеміз, Инвестиция сап біраз қатысқанға. Сөйлесек образбен ой құрап бір, Ана тілі аспанынан ай құлап тұр. Әкесі жамбас жеген жақсылардың, Балалары үшін баю бәйге боп тұр. Қазақша білмейтұғын қазақтарға, Өзге тілдің өрісі жайлы боп тұр. Олардың білмегені ештеме емес, Білгісі келмейтіні қайғы боп тұр. Ашылмай жатса кейде аз мұрамыз, Бірімізді-біріміз жазғырамыз. Көре алмай көш бастаған көсемдерді, Іңірдегі шайтандай азғырамыз. Өз табанын жалаған аю құсап, Өзімізді өзіміз аздырамыз. Бүйте берсек, бүйректей бөлшектеніп, Бірлік құрмай біз кімді мәз қыламыз? Ғасырлап адамға адам зорлықты сап, Өзгенің қолындағы болдық пышақ. Қазаққа қашан көрсең тыныштық жоқ, Асау атқа байланған торсық құсап. Ел болып есімізді жия алмадық, Тұмсыққа соққы тиген борсық құсап. Енді-енді ойдан-қырдан бас құрадық, Бір тамшыдан жиылған көлшік құсап. Бізге де бір күн туар балпаң басып, Жүретін балға тойған қонжық құсап.

Ақын, ақын хақында...

Москва мақсат қойып алға бөтен, Есеппен Есілді алу арманы екен. Жеріме тың игерем деп келгендер,

Елімді шын игеріп алған екен. Жергілікті халықтың желкесіне, Атеистер аяғын салған екен. Астана кеп ақ туын тікпегенде, Астапыр Алланы айтуым қалған екен. Ақылды ер ел-жұртының сырын білер, Әр сөзіне халықты жүгіндірер. Ұлы Абай өз қазағын сынады рас, Көріністі көрген соң түңілдірер. Халыққа қатты айтамын деген ақын, Абайдай аят-хадис жүгін білер. Мектептегі оқуы нашар ұлын, Медресеге береді бүгінгілер. Қазақтың молдалығы қайдан оңсын, Діннен қашса ақылды, білімділер?

Ұрпақтары дүркіреп көктеп енді. Бәрі бар болып тұрған қазағыма, Тәуелсіздік еді тек жетпегені. Жүрміз-ау төл тарихты жете білмей, Жетпеппіз жетістікке жеке жүрмей. Көзімен Ресейдің қараймыз деп, Сөзімен кетіп қаппыз жетегінде. Қай кезде аңсамап ек азаттықты, Қай кезде қазақ қалды көтерілмей? Сол кездері жаншылып аяусыз боп, Жыртылғанбыз кедейдің етегіндей. Тәуелсіздік сондықтан қымбат бізге, Құнарлы қызылшаның шекеріндей. Тәуелсіздік қазақтың қаныменен, Көл боп аққан көз жасының өтеуіндей.

Дүние дін болмаса, қап-қара түн, Жүрекке жылу бермес жаққан отын. Атам қазақ әуелден мұсылман боп, Дін-Ислам жолынан хақ табатын. Тақия төбелерде бұл күндері, Тақуа бабалар көп мақтанатын.

Ресей келіп еді аспандатпай, Жетпіс жыл келіп едік жасқаншақтай. Өз жеріңде өзің өгей болып едің, Қамысқа кеп тығылған қасқалдақтай. Базарыңды өзбек пен кәріс билеп, Қайқайып тұрушы еді бас бармақтай. Жүндес халық кеудесін керген кезде, Үркуші едік қасқырдан қашқан лақтай. Ұлттық рух дегенді сезінбеуші ек, Келіп ек судай сіңбей, тастай батпай. Сол үрейлі күндерге нүкте қойған, Желтоқсан ерлері ғой тас қайрақтай. Тәуелсіздік көтерді рухыңды, Бақытқа бастайтұғын баспалдақтай. Жарқырап шыға келдік аз-ақ жылда, Жабағысын тастаған жас тайлақтай.

Бүгінгі Ақ Ордаңды Астана дер, Астана, өз халқыңды басқара бер. Қазақтан шыққан кезде қасқа нелер, Болмасын Америка босқа бедел. Батыстың батпағына бату оңай, Сырт елден сақтанбаса жастар егер. Құдай-ау, өнегесін кімге үйретпек, Вьетнамға бомбасын тастаған ел. Хиросима, Нагасаки қалаларын, Атомның уыменен ластаған ел. Бір кезде үндістерді қырып салып, Ізгілік, кісіліктен ақсаған ел. АҚШ-тан үлгі алуды тоқтатпасақ, Үндістердің тағдыры басқа келер.

Тарихта бабалар бар таймас табан, Мансап үшін жақынға жақ ашпаған. Бір кезде Бұрындық хан боп тұрғанда, Қасым хан сұлтан еді жан аспаған. Жұртының жұдырықтай бірлігі үшін, Азаттық жайлы айтамыз көпке нені, Тектен тек таққа ұмтылып таласпаған. Қайта ханға болысып айналасын, Орасан бастан тарих өткен еді. Торғайдай торға ұстап шырылдатқан, Алаяқ, аярлардан аластаған. Әбілмәмбет хан болып тұрған кезде, Отаршылдар не деген өктем еді? Абылай сұлтан еді ел бастаған. Алла деген сенімнен ажыратып, Елінің ертеңі үшін о кісі де, Құлдықтың қамытына жеккен еді. Қазақтың қаймақтарын сыпырып ап, Билік қуып ақ жолдан адаспаған. Патшаны қашан тақтан тайдырам деп, Бабамның қанын талай төккен еді. Сөйтсе де жер бетінен жойылмаған, Бостан-бос бас ауыртып, бал ашпаған. Ал, бүгін Нұрағамыз тағында отыр, Қазақ неткен қайыспас текті ел еді. Жайлауына айналып жаңа Астанам. Жайқалып өсіп-өніп келе жатыр,

Мұхамеджан Тазабек – заманауи қазақ айтысына соны леп, айырықша айшық әкелген ерекше тұлға. Мұқаң айтыс өнерінің өзіне дейінгі бай қазынасы мен терең танымын сіңіре отырып, айтысты жаңа сатыға көтерген, нақтырақ айтқанда байырғы сөз сайысын тың формаға жеткізген ақын. Мысалы: «Ұятсыз қыз, иодсыз тұз секілді, ұлтының ұлылығын жойып тынар...», «Сәби жұрттың сәулесін өшірем деп, голливудтың бұлттары түнереді...» немесе «Ажардан нұр ба-

зардан құның кетіп, ажалдан адуынды күш келгенде...» т.б. тіркестері қазақ айтысына тың, сергек леп әкелгендей... Айтысты қоғамдық-саяси көзқараспен ұштастыра отырып, ұлттық таным дәрежесіне көтеру үшін ақынның сұңғыла суреткерлігі, өлең құрау мәнеріндегі ішкі ұйқастың ілкімділігі, ой мен ақындық шеберліктің ұштасуы тек Мұхамеджанға ғана тән дүние. Балғынбек ИМАШЕВ, айтыскер ақын

ОЯН.НАМЫС.kz

Хасантудағы қырғын Халифа Алтай: «Елісхан алған бетінен қайтпайтын жігерлі, ержүрек, батыр адам болатын. Ол бастап көшкен 600 түтін Дөңбастау шекарасына келгенде, көшті кейін тоқтатып қойып, тосқауылда жатқан әскерлерге тұтқиылдан шабуыл жасады. ...әскердің көбі өліп, біразы қолға түсті. Елісхан жаудың тірі қалғандарын бір жерге жинап, мәлімет алды да, азық-түлік беріп қоя берді. Қаруларын қолға түсірді. Әскерлерден қалған танк, машиналарды сарбаздар талқандап, аттарына таға соғып алды. Осында бір түнеп, Гансу аймағының Тула деген жеріне барып қоныстандық». («Алтайдан ауған ел» кітабынан)

Томық ҚОЖАҚАНҰЛЫ

Түркия, Зейтінбұрын – 2006 ж

2010 № 2 (2)

Пәкістан, Сринагар – 1952 ж

ОЯН.НАМЫС.kz Өткен ХХ ғасыр қазақ халқы үшін нәубеттер мен зұлматтарға толы болды. Қазақияның апайтөс даласын жыландай жайлаған 30-шы жылдардағы аштық, одан кейін халқы үшін жүрек майын шам қылған (С.Торайғыров) Алаш арыстарын түптамырымен қопарып жұлып тастау, мыңдаған боздақтың басын жұтқан екінші дүниежүзілік соғыс... қай-қайсыда ұлттың басына қайғыдан басқа әкелген түгі де жоқ. Осындайда атам қазақтың: «Түйені жел шайқаса, ешкіні аспаннан ізде!» демеуші ме еді. Расында, Қазақияның аспанын қасіреттің қою бұлты торлап жатқанда, мына жақта шет жайлап, қиыр қонып, Алтай асып, Тибетке қашып жүрген аз қазақтың да аузынан ақ май ағып, қағанағы қарқ болып отырмағаны белгілі. Соның бірі – Алтай қазақтарының тарихында «Әліп шапқан» аталып кеткен қандықырғын. Әңгімені әріден бастасақ: Әліп Жанысбайұлы – 1886 жылы Алтай өңірінде туған адам екен. Рубасы атанған, ел-жұртқа беделі мол, мал-басы өскен, қытай әкімгерлерінің өзі үкірдай (болыс) дәрежесін беріп, сыйлап құрмет тұтқан. Әліп үкірдайдың ауылы – екі інісі Қожаберген мен Қожақанның қоңсыларымен бірге және атқан оғы жерге түспейтін қайсар ұлы Елісханның отау жегжаты қосылып, бір дүйім ел Баркөл аймағының Хасанту деген жерінде күзеуде отырады. Бұл 1932 жылдың қыркүйек айының аяғы. Дәл осы шамада БаркөлҚұмыл өңірінде ұйғыр Қожанияз қажы мен Әйтімбеттер қытай әкімгерлеріне қарсы көтеріліс ұйымдастырады. Мұсыл

мандарға Әліп Жанысбайұлы ат-көлік, азық-түлік беріп көмектеседі. Қысқасы, «көтеріліс шілерге қолдау көрсетті» деген желеумен қытай мен орыстың атқамінерлері Әліптің көзін жоюдың қамына кіріседі. * * * Қытайдағы ұйғырлар кө терілісі Кеңес Одағының да шамына тиеді. Өйткені, Сталин жарықтық Шыңжанның дербес ел болуына мүдделі емес-тін. Сол себепті, Үрімжідегі орыс консулы арқылы ұйғыр көтерілісіне қазақтардың қосылып кетпеуін қадағалау жайлы тапсырмалар беріледі. Әрі Моңғолияда жұмыс істеп жүрген Коминтерн өкілі, барлаушы, қызылдың офицері Абай Қасымовты Баркөлге аттандырады. Орыс-қытайдың барлау ұйымдары бірлесе отырып, ең алдымен Әліптің маңына жиналған қарулы топты ыдыратуды көздейді. От тастаудың салдарынан Әліп ақсақалдың екі інісі Қожаберген мен Қожақан ірге бөліп, бөлек қоныс іздей бастайды. Бүліншілікті пайдаланып қалғысы келген Кеңес Одағы араға Моңғолияны салып Әліптен ірге бөлген туыстарына таңдаған жерінен өріс-қоныс береміз, көшіп келсін, дегізеді. Азғырудың арқасында 60 шақты түтін, Әліптен ажырап Қобда бетіне (Моңғол еліне) ауып кетеді. Бүтін елдің бөлініп, жарылғанын қаламаған Әліптің үлкен ұлы Елісхан 200 сарбазын алып, Қобда бетіне ауған елді қайтарып әкелмекке аттанады. Осы орайды күткен 1200 адамдық қарулы қытай әскері бейғам отырған Әліптің ауылын басып алады. Ауылға басып

кірген әскер дереу елдің көзінше Әліп ақсақалды табалдырыққа жастап тұрып бауыздайды. Иық тірестіріп көрші отырған 6 ауылдың 117 адамын түгел қырып тастайды. Осы қырғын кезінде Әліптің інісі Қожақанның аяғы ауыр әйелі Тәшбаланы әскерлер қылышпен шауып, қарнын жарып өлтіріп кетеді. Арада біршама уақыт өткен соң алыс сапардан оралған Елісхан қырғын тапқан аға-бауыры мен ауылдастарының бетін жасырады. Алайда, Аллаһ пендесіне өмір сыйлайын десе оңай екен. Тәшбаланың жарылған қарнынан шығып қалған жеті айлық баласы аман-есен жарық дүниеге есігін ашты. Аты – Томық. Қазір дін аман Түркияның Зейтінбұрын ауданында тұрады. Қырғыннан екі адам тірі шығыпты. Бірі жоғардағы біз сөз етіп отырған Томық аға, екіншісі Әліптің жеті жасар ұлы Сетерхан. Бертінге дейін Сетерханның аман екенін ешкім білмеген. Себебі, әскерлер Сетерхан мен інісі Мұхаметшайқыны тірідей алып кеткен. Үш жасар Мұхаметшайқы жылай берген соң бір әскер оны тасқа ұрып өлтірген. Содан хабарсыз кеткен Сетерхан арада 37 жыл өткенде 1970 жылы ішкі өлкеден табылған. Ұрпағы Гансу провинциясының Ақсай қазақ ауданында өмір сүріп жатыр. * * * Жоғарыда айтқанымыздай Елісхан батыр Қобда бетіне асқан ағайындарын қайтарып әкеле жатып, жолын тосып, аңдып жатқан әскерге тап болады. Әскердің бірін де қалдырмай қырады. Кешікпей ауылына келіп сұмдық қырғынды көреді. Сарбаздарын бастап жаудың артынан қуады. Бірақ жете алмайды.

ОЯН.НАМЫС.kz 2009 жылдың 20 сәуір күні Баркөлдің қазақтары бас қосып, 67 жыл бұрын жазықсыз құрбан болған 117 жанның басына қорған тұрғызып, 112 метр аумақты қоршап, құлпытас орнатты.

2010 № 2 (2)

«1932 жылы 9-айда Баркөл қазағының үкірдайы Әліп Жанысбайұлы және Асқабыл Көксегенұлы, Жуанған Демесінұлы, Жаябай Сіргебайұлы қатарлы ел беделділері ішінде осы төңіректе отырған алты ауыл, әр рудың 117 адамы жазалаушы шеріктер жағынан аянышты қырғындалды, үйлері өртеніп, мал-мүлкі бүтіндей тоналды. Қырғындалған адамдардың басым көбі: қарттар, әйелдер мен балалар. 83 адам осы қорғанның іші-сыртына жерленген. Бүгінгі бейбіт заманда өткен тарихты еске түсіру үшін тозып жер болып кеткен көне қорған қайтадан жаңадан тұрғызылып, осы ескерткіш орнатылды. Аллаһ қабыл көрсін!» 20-05-2009 ж.

Қытайдың қылығына наза ланған Елісхан келер жылы әкесінің асын беріп, туып-өскен топырағын тастап 600 үйді бастап Үндістанға қарай тартады. Осы көштің топ ортасында болған Халифа Алтай марқұм 2000 жылы Алматыда жарық көрген «Алтайдан ауған ел» атты өзінің тарихи естелік кітабында: «Елісхан алған бетінен қайтпайтын жігерлі, ержүрек, батыр адам болатын. Ол бастап көшкен 600 түтін Дөңбастау шекарасына кел генде, көшті кейін тоқтатып қойып, тосқауылда жатқан әскерлерге тұтқиылдан шабу ыл жасады. ...әскердің көбі өліп,

біразы қолға түсті. Елісхан жаудың тірі қалғандарын бір жерге жинап, мәлімет алды да, азық-түлік беріп қоя берді. Қаруларын қолға түсірді. Әскерлерден қалған танк, машиналарды сарбаздар талқандап, аттарына таға соғып алды. Осында бір түнеп, Гансу аймағының Тула деген жеріне барып қоныстандық» деп, жазыпты. Қопарыла көшкен қазақтар 1940 жылы Үндістанға өтіп, Кашмирге барып тұрақтады. Баркөлден жолға шыққанда көшке ілескен 20 мың адамнан Сринагарға 2500-і тірі жеткен. Осылардың ішінде жеті

айлығында өлі анасынан тірі туған Томық аға бар еді. Томық Қожақынұлы 1954 жылы Үндістаннан Түркияға қоныс аударған. Тағдырдың жазуымен екі рет үйленіпті. Бірінші әйелінен төрт ұл, екінші әйелінен бір ұл, төрт қызы бар. Өткен жылы нақтырақ айтсақ, 2009 жылдың 20 сәуір күні Баркөлдің қазақтары бас қосып, 67 жыл бұрын жазықсыз құрбан болған 117 жанның басына қорған тұрғызып, 112 метр аумақты қоршап, құлпытас орнатты. Құлпытаста жоғарыдағы деректер жазылған. Ұларбек НҰРҒАЛЫМҰЛЫ

ОЯН.НАМЫС.kz Қасым Аппасұлы, еңбек ардагері. Тың өлкесінің тумасы. Әсіресе тың игеру тұсында шаруашылық басқарып, оқиғаның ортасында болған тұлға. Кезінде Ерейментау ауданының бірінші хатшысы, Ақмола облыстық Атқару комитетінің төрағасы қызметтерін атқарған. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары Көкшетау облысын басқарды. Ұлтына жанашыр, халқын сүйетін қарымды азамат. Қасым аға тың игерудің 50 жылдық медалін қабылдаудан бас тартқан. Осы орайда автордың тың игеру туралы ой-пікірімен таныс болыңыздар.

ТЫҢ ТРАГЕДиЯСЫ

Қасым ТӘУКЕНОВ

Жыртылған жайылымдар. Аты өзгерген ауыл. Жабылған қазақ мектептері. Мұның бәрі сол жылдардың салдары еді... Тың трагедиясын ешқашан ұмытуға болмайды. 1950-ші жылдардың басында 10 миллион адам Кеңестің түрмесінен босап шықты. Оларды жұмыспен қамту аса қиындық туғызды. Оның үстіне көбі басбұзар, қылмыскер болатын. Осыларды «Тың игеру» деген желеумен қазақ жеріне түгелдей аттандырды. Аз уақыттың ішінде 1,5 миллион адамды қаңбақша айдап әкелді. Соның салдарынан 1959 жылы халқымыз қарашаңырақ, атамекенінде соры қайнап 30 пайыздан аспай қалды. Сол жылдары Қазақстанға келген Бас хатшы Н.Хрущев Жалтыр стансасында күллі тыңгерлер алдында сөз сөйлеп былай деген: «... жергілікті халықтан үміт күтпеңдер. Қазақтар жаратылысында тоғышар, жалқау халық. Мына жердің иесі олар емес, сендерсіңдер. Өз жерлеріңе ие болыңдар!» деп тыңгерлерді еліртті. 1960-шы жылдары Тың өлкелік «Целинный край» газетінде «Человек в ушанке» деп қазақтарды есекке теңеп фельетон жазылды. Оны Ақмоладағы көнекөз қазақтар әлі ұмыта қоймаған шығар. Тың игереміз деп келгендер күні-түні арақтан көз ашпай, мас күйінде көзіне қазақ

ОЯН.НАМЫС.kz

Бас хатшы Н.Хрущев 1955 жылы Жалтыр стансасында күллі тыңгерлер алдында сөйлеген сөзінде: «...жергілікті халықтан үміт күтпеңдер. Қазақтар жаратылысында тоғышар, жалқау халық. Мына жердің иесі олар емес, сендерсіңдер. Өз жерлеріңе ие болыңдар!» деді.

Федерациясының құрамына қосуды жоспарлады. Сол тұста Министрлер Кеңесінің төрағасы Жұмабек Тәшеновтің арқасында қазақ жері аман қалды. Қысқасы декабристердің өкілі П.И.Пестель «Русская правда» басылымында: «... барша бұратана халықтардың басын құрап, бір ғана орыс тілді халық жасап, барлық елді мекендердің аты орысша қойылуы керек» деп жазғанын тың игеру кезінде солтүстік қазақтары бастан кешірді. Бірнеше жылдың ішінде – Минский, Московский, Одесский, Шуйский, Сочинский, Армавирский, К и е вс к и й , Самарский... дейтін жаңа ау ы л д а р с а ң ы р ау қ ұ л а қ та й қ а п та п к ет т і . Тек Ақмола маңындағы елді мекендер: Көктал – Киров, Қостомар — Херсон, Нұралы — Павловкаға айналды. Бұрыннан келе жатқан Ерейментау өңіріндегі қазақ ауылдар – Бұжық, Кіші Майлан, Жаңауыл, Ортақшыл

т.б-дың ойран-т о п ы р ы ш ы ғ ы п , жермен-жексен б ол д ы . А с т р а х а н ауданы жеріндегі қазақтар қоныстанған Баянды, Талап, Мереке… ауылдары да осының кебін киді. Бұндай кепті солтүстік облыстардағы барлық қазақ ауылдары көрді деуге болады. Бұл жерде қазақ ауылдары жойылумен тынған жоқ, қазақ орта мектептері қоса жабылды. Мысалы, Астрахан ауданының Қоскөл, Шілікті, Қаратүбек ауылдарындағы қазақ орта мектептері «жергілікті халықтардың өтініші бойынша» деген желеумен орыс орта мектебіне айналды. Шалғай ауылдардағы қазақ балалары орыс орта мектептерінің интернатында жатып оқып, ұлттық салты мен дәстүрінен ажырай бастады. Үлкендеріміздің өзі уақыт өте келе арақ-шарапқа еттері үйреніп, жүз грамм көрсе шелекке ұмтылған бұзаулардай тұра жүгіретін халге жетті. Арақтың арқасында – қымыз, айран, қатық, құрт, ірімшікітің не

2010 № 2 (2)

түссе, тағы жануарды көргендей қуа жөнеліп, тепкінің астына алғаны ше? Ондай қорлыққа шыдай алмаған ағаларымыз жер-жерлерде қарсы шығып, бой көрсеткендерін, мәселен Ақмола базарыньң ішінде үлкен ақсақалдарымыз шананың жетегін қару қылып сілтей жапырғандығын көзім көрді. Тың өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы Т.И.Соколов: « Қазақ халық емес, оларды немістермен будандастырып жаңа ұлт жасау керек» деген бастама көтеріп, тәжірибе ретінде Қостанайда Дәмелі Жақсылықова дейтін қазақ қызына шошқа бақтырып, неміс жігітіне тұрмысқа шығарып, сол үшін Еңбек Ері атағын берді. Бұл істі барша қазақ қыздарына үлгі етіп ортаға ұран тасталды. Газет-журнал жаппай насихаттады. Тіпті әлгі Т.И.Соколов Н.С.Хрущевпен ақылдаса отырып, Қазақстанның Солтүстік өңіріндегі астықты бес облысымызды Ресей

ОЯН.НАМЫС.kz Тың өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы Т.И.Соколов: «Қазақ халық емес, оларды немістермен будандастырып жаңа ұлт жасау керек» деген бастама көтеріп, тәжірибе ретінде Қостанайда Дәмелі Жақсылықова дейтін қазақ қызына шошқа бақтырып, неміс жігітіне тұрмысқа шығарып, сол үшін Еңбек Ері атағын берді. Бұл істі барша қазақ қыздарына үлгі етіп ортаға ұран тасталды.

екенін ұмытты. Көп азаматтар арақтың салдарынан жасына жетпей мыж-мыжы шығып, ертерек өліп кетті. Арақ қазақты қынадай қырды. * * * Келімсек тыңгерлер ішіндегі шовинист шенеуніктердің қысастығының өзі мың батпан жүк. Олар ұлтыньң қамын ойлап, жоғын жоқтаған Ғарифолла Амансүгіров, Хамида Тұрысбеков сияқты азаматтардың басына әңгір таяқ ойнатып, жұмыстан қуып, ұлтшыл деген айдар тақты. Қызметке орналаса алмайтындай дәрежеге жеткізді. Ерейментау аупарткомының екінші хатшысы болған Хамида Тұрысбеков: «Екі сөздеріңнің бірінде орыс халқының арқасында..., орыстың қамқорлығымен дейсіздер... Оларыңыз не? Солай деп мына біздер, қазақтар айтсақ бір сәрі, өздеріңізді өздеріңіз мадақтап дәріптеулерің кішіпейілдікке жатпайды. Ерейментау ауданы қазақ халқы шоғырланған жер. Аудан басшыларының ең болмаса біреуі қазақ ұлтының өкілінен емес» деп қаймықпай адалын айтқандығы үшін қуғынсүргіннің неше атасын көрді. Сол сияқты тағы бір шо-

винист директор Еренков дейтін жауыз момын шаруа Хамза Борамбаев ақсақалдың малына шөп шауып келе жатқанын көріп: «Сен неге шөп шаптың, кім рұқсат берді?» деп ақсақалдың шөбін биесімен қоса өртеп жіберді. Осындай өрескел қылығы үшін Еренков жазаға тартылмады. Тіпті оны құптағандай кешікпей аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы қызметіне жоғарылатты. * * * Тың игерудің қазаққа әкелген зардабын айтып тауысу мүмкін емес. Қаншама миллиондаған гектар алқап әумесерлікпен жыртылып, шаңы аспанға шығарылды.

Шовинист директор И.П.Еренков дейтін жауыз момын шаруа Хамза Борамбаев ақсақалдың малына шөп шауып келе жатқанын көріп: «Сен неге шөп шаптың, кім рұқсат берді?» деп ақсақалдың шөбін биесімен қоса өртеп жіберді.

Осынау берекесіздіктің кесірінен жеріміздің құнарлығы 20-25 пайызға дейін құлдырап кетті. Қаншама гектар жер жарамсыз болып, арам шөп басты. Арқаның байырғы бозы мен бидайығын қалпына келтіру үшін алда 30-40 жылдай уақыт керек. Обалы кімге? Сұрауы кімнен? Басқасы басқа Ақмола атырабына белгілі тұлға Белібай мен атақты Ыбырай Жайықбаевтың бейіттері жалғыз түнде жыртылып кетті. Әйгілі қаламгер М.Шолоховтың артында қалған қолжазбаларында: «Қазақстандағы тың игеру жыртқыштық әдіспен іске асырылды» деген жолдар бар. Атақты жазушы жаны күйінгенде шындықты жазуға әрекет қылғаны байқалады. Бақытымызға қарай егемен ел болдық. Тәуелсіздіктің арқасында енді тездетіп етекжеңімізді жиып алуымыз керек. Заман бір орнында тұрмайды. Аждаһадай жылжып жаһандану келеді. Оның соңынан құр далақтап, еріп бермей, ел болып, халық болып ұлттық бейнемізді сақтап қалудың қамына кірісуіміз шарт. Әрбір қазақстандықты қазақ тілінде сөйлетуіміз керек. Бұл іс қазақпын деп туған, жер басып жүрген әрбір азаматқа парыз.

ОЯН.НАМЫС.kz

2010 № 2 (2)

Т І Г І Ж А З А Т ТАП ға. дың басында болған оқи Бұл сексенінші жылдар бір н қта в ағамызды ауылы жа Ақын Ғафу Қайырбеко Өзі кеңшардың дырдай диі. ед аты» інісі арнайы іздеп кел інісін ертіп дереу «Алм з мы аға сол ректоры. Ақкөңіл «Алматы» қонақ үйінің бақонақ үйіне тартады. кен тік йхстагқа тұңғыш ту кездегі директоры, Ре зін баарбаев. Ғафаңның сө тыр – Рақымжан Қошқ ма, қонақ үйдің ең жақсы тай тыр ағасы жерге тас арының орналастырады. Ағал і ітт жіг гі қ аза«нөміріне» әл ды дән риза болған ауыл жаямұндай сый-құрметіне ан рх ста нада арнайы да ен етп мат кешкісін мейрамха ни ген де сін ен ауыз ти ды. ра ды. Елден келген дәмн қы ша н ры ста до н жақы селеу Ғафаң жаны қалмай ең Кәукен Кенжетаев, Ақ в), но ле әу .М (С ақынСыр-ағаң ен тег көп рменов сынды Сейдімбек, Жәнібек Кә нала қалады. Дастарханға жи жазушы, өнер иелері і. ед кел де і басРахаңның өз рын жағалай таныстыра ай Ғафаң әдетінше доста рд ды ың озд лғанда, әлгі совх ың рд тайды ғой. Масқара қы тта ма аза і гіл налған әй директоры осында жи ң бетін н. Ешқандай кітапты еке ды ай біреуін таным бейхатан әдебиет пен тарих ашпаған, оқымаған, інісінің ін йт ме басқа тірлікті біл үйдің бар, шаруашылықтан ақ қон ты ев Р.Қошқарба ның Рейхстагқа ту тіккен сы ғана, басқаларын аға ыраб директоры ретінде і ел ғана танығанына әу з бас«бөтелкелесі» ретінде ан кейін былай деп сө азд жып қалған Ғафекең рған тайды. йді оң жағында оты – Қадірлі Раха! – де ден ел нің ме қа қарап: – Мынау , рза Рақымжан Қошқарбаев мы і өз р да Көріп отырсыз тап келген інім. Оңды жігіт. да а нд лға бо за азамат. Та ауқатты. Сосын таза р бермей... п: – таза! – дейді ешбір сы іне өзімсіне бұрылы Содан кейін інілер отне ер нд се нібек, мына ң тты Әй, Ақселеу, әй Жә ұл т, ие еб әд ет, , мәдени ы тағ тап жүрсіңдер, тарих . келешегі, салт-дәстүр.. болашағы, ұрпақтың уырым айтып... Менің мына ба жоқ, сондай бірдеңелеріңді ы тағ ша де дың бірімен оқпен бар ғой, ия, ондайлар қ-с Қа ы. йд па еге аралас йді. тап-таза жігіт. Ештең ме . Білмейді. Білгісі де кел ан, ам шаруасы жоқ, тап-таза сы аға лы түгел, бала-ш Бұған совхоздағы ма өртеніп, болды. Қалған дүние са мәшинесі жүріп тұр ың өзі. рд на тін ей етп де мыңқ ғой! топан су қаптап кетсе ын ң сөйтеді. Айтып отырм ы ащ Тап-таза жігіт болған со рт жұ тамсанады. Отырған гі әл н Тап-таза!, – деп тағы еге інб түс еді. Ештеңеге мысқылға қырылып түс . пты жігіттің өзі де мәз болы ндықты татын осындай нада рқа бы жа ы Жаныңд Қазір н. еке бүй деп оспақтаған тіпті Ғафу ағамыз кезінде ер ітт жіг » аза амда «тап-т көріп жүрміз, біздің қоғ өте көбейіп кетті... Төлеш ЖАНБӨБЕК

ОЯН.НАМЫС.kz Жеңіс ЖОМАРТ, шығыстанушы

сапасы және ұлттық қ ы д м ы н а сырт ет и ін қазақ дүн мүдделі емес е ет ін ін іг л ө л б ір б е ң зг ү ы қт ызды рғыдан үш ж жіктелді. Қаза лап, аздырып, тұқымым п ы л о б » Тайпалық тұ ет мәмб әрі майда ңгүрт» пен « зақты одан қа й е д жағынан «мә ін л е б лықтарды айша ат тө ішті мінез-құ н . ке ы ір л и й ж а күштер осыл ң гі ы е с а билей ед дап кіріскен ойына дүни – «бөліп ал д б л ұ ң Б ы . д зу р а гі р қт құртуға шын кө аты не? Қаза қаларға жек бет» деп бас Ондағы мақс м ә нан м « – у а н е, мы дениеті жағы ін ә м м « , е п д і ы у р ке ы с Е жап түркілер. . Жастары . арсылар мен жеріп жатыр п н – а н м ты ы л с бер» саясаты ұ а б з түркілер ө анда саны Мысалы, Ир ғы жылдары ң о с ркілер қ а ір Б . ықтар ары. Онда тү л а тт х о с кд ? а е л ге н а е а м Н а н . ш ген. ы рға де бейнелен айтуға ұялад ардың шыға ін п қт е ет д ы р д » р н із а а д м р м и кі а р лы «тү мос, т.б.) ауатсыз ад түркілер жай а, саха, эски үниеқоңыз, с д кш у қ, (ч а Оған себеп – р р а қа қт ш а ы дегі аз хал ақымақ, ең рады. Ресей дүниедегі ең а б рынан п ы р құ қ құндылықта халы з ір ө б , н й а а . н л ы ы ты д с л а О зді. ұ л де қол жеткі ны айтуға бо қазақтың өз , ы ге с н е о р е м а л л д е о ж ы ж л ти й а ә а тур нд ...», «қазақ бірталай н тер дәл осы боламыз ба қ ырмақ. Тіпті д за л қа а Сыртқы күш н к й е а ес » е еді?!...» өйтп , «мәңгүртк рлігі оңушы ті сы ғой...», « о й қ қа за ң қа ы жиіркендіріп қт ің д ес...», «қаза расында «біз ала, бала ем б Қазір қазақ а қы за қа « , басы. тиеді...» тілуі қауіптің ес і и десең өзіңе ж ің д р е тпа сөзд деген керітар

ОЯН.НАМЫС.kz

2010 № 2 (2)

» болар». «Жаман д н а м а ж « – л ар». ғы «жаманд нге келсек, о а ге д е н д ы р м а кі л а ы м н па ғар арамызда ң ұлттық дұш хамбеттің, Абайдың шы кір келтіріп, а н а Егер қазақты ты М а , ң ң ы ы білсек, қт хар жырауд іп, ажырата ет , тұтас халы с іп р ет кө ж п а ы д ғанда да Бұ ш а ейнесін а заманымызғ ардың» бет-б рмас еді. д н ы, а Бұлар біздің м а Ж « . р түкіре салад әті ба ып жү п д с зі а ға кі б ғу ет й а а ж ш д е л ң й а ы алш заққа кү амм түссе ң ішінде б ң да тұтас қа – автобусты , ішіне жүз гр ы д ты а а с п и ы с б басқаларды а ы ж ындай. ың» сыртқ ге себепсіз сиеттері» ос «Жамандард келіншектер қа з« і қы на, о зг н гі а е Н тқ а .. ж і. бара бөсед ың барлығы п н п ті е ы д ш ке » е ту р д а а е р б а ш й ай Ж а кө . ад айды. Осынд сыз болады қп дай бар, мын н а ы а н р м ы и қо м н – е а д д н а е ты «м па ады. қтан ол Алл ың» ішкі си ейді. Сонды еқоңыз... бол б и н н е ү с «Жамандард д ға қ, у қа л а р р з, қо сыйламайп күнінде сұ ші, жағымпа ін, дәстүрін ік ет р и ті н ө е – д ә дүниеге, есе н м а н , атады. зақтың тілін ың салдары өйлегенді ұн с п ы р ты с а л имансыздықт қазақша сөйлегенімен, қа рыара а сөйлеуге ты ліп, орысша ш с ке і ы с р кі о п ет а с «Жамандар» р р ы. кө бұ ұшып, тілін рап сыйлайд сша білетінін қ қа ы а р р е о ін құ з ұ е ес с м и р н зү А ды. орыс кө киіміне, д рамайды. араларында жағдайын сұ реді. Адамды е ң б ы е н о ін , а еб д Жиын-тойда кт а е атс лелдеп, арын орыс м қан екенін дә бұратылып ж с н ы та ту ш н а і ға іс о сады. Балал , ш , ал п болады. Көр ақша алады аласын тауы іл н п а й д зш р ү та а ж н л , л ы ға р ы ш ш қу ты о ар. Ру , о шпаны осыл лы қызметте ұстаз болса ұ р д » н зы ң а ы м құ а қт ж е « за ін е Есес гер д ысқасы, қа п шығады. Е і тонайды. Қ д н ге ін р кө шежіре жазы , а батпақта еткері болс оқ. Көшеде, Ж ? а м р а полиция қызм де осы. б Оның ер ен де емес. ген рыс» дегенд іг е о р д т е » р Ж гү ет і. ң б д ә м й м ә е « М , « нан жерім әңгүрт өзбек» шан өз ұлты қа ш Мәселен, «м е ем н кү с ң, жауап н орыс ма қша сөйлесе за шқа толы. ы қа н а а д қт н а аунап жатқа м ы р қ лап тұр. кент база йым орысты сөйлегенін қа н өзбек Таш е ге көкірегі әрда ки кш е н зб а ө п а ң ш ы қ рбір адамн Үстіне жырты збекстанда ә Ө л о і, н е тк й бермейді. Ө

ОЯН.НАМЫС.kz

Сонымен, «жақсы қазақ» деген кім, «жаман қазақ» немесе «мәмбет» деген кім, «мәңгүрт» деген кім? Осыларды шартты түрде болса да нақтылай алатын тестке назар аударайық.

Сіз дінге, өлімнен кейінгі өмірге, о дүниеде болатын сұрауға сенесіз бе? А) Жоқ (1). Ә) Сенемін (2). Б) Сенемін, сондықтан да имандылыққа ерекше ден қоямын (3).

«Малым – жанымның, жаным – арымның садағасы» деген тәмсілге қалай қарайсыз? А) Мен қазақтың мақалдарын түсінбеймін (1). Ә) Жан керек болса малымды да, арымды да аямаймын (2). Б) Бұл мақал – менің өмірімнің мәні (3).

Егер «Иегова куәгерлері» ұйымы «Әрбір екі айда бір қазақты біздің ұйымға кіргізсең, айына 300 АҚШ доллары көлемінде жалақы беремін десе, келісесіз бе? А) Иә (1). Ә) Жоқ (2). Б) Бүйткенше өлгенім жақсы (3).

Туған ауылыңыздан уран кеніші табылып, өндіріс орнына айналып жатса, қуанасыз ба? А) Иә (1). Ә) Иә, өйткені жаңа жұмыс орны ашылды ғой (2). Б) Жоқ, өйткені бұл ауылымыздың ғана емес, еліміздің де экологиялық жағдайына кері әсерін тигізеді (3).

Сіз Парламент сайлауына кандидаттардың қазақ тіліне деген көзқарасының оң болғанын қалайсыз ба? А) Маған бәрібір (1). Ә) Иә (2). Б) Міндетті түрде мен дауыс берген депутат кейін өз уәдесіне сатқындық жасаса, оның депутаттықтан кетуін талап етемін (3).

Сіз қатысатын жиында, тойда қатысушылардың жартысынан азы басқа ұлттың өкілі болса, қай тілде сөйлейсіз? А) Орысша (1). Ә) Ыңғайына қараймын (2). Б) Тек қазақша сөйлеймін. Өйткені олар мемлекеттік тілді білуі тиіс (3).

ОЯН.НАМЫС.kz 7.

Бір мекемеге немесе дүкенге барғанда бірінші қай тілде үн қатасыз? А) Тек орысша (1). Ә) Егер сатушы басқа ұлт өкілі болса, онда ұлтаралық тілде тіл қатамын (2). Б) Бірінші оған қазақша тіл қатамын. Егер ол қазақша білмейтінін айтса, онда орысша айтамын (3).

Сіз қазақ болып туғаныңызға өкінбейсіз бе? Қазақ халқы басқа халықтармен салыстырғанда қандай? А) Кейде өкінемін (1). Ә) Өкінбеймін. Бірақ біздің халық жалқау халық (2). Б) Қуанамын. Біздің халықтың еңбекқорлығын, білімділігін мақтан тұтамын. Біздің халық – ұлы халық (3).

Қазақша әуендерді ұнатасыз ба? А) Жоқ (1). Ә) Маған әуеннің бәрі ұнайды (2). Б) Қазақша әуендерді ерекше ұнатамын (3).

10.

Сіздің қарамағыңыздағы, айналаңыздағы адамдардың немесе туысқандарыңыздың қазақша білгенін қалайсыз ба? А) Жоқ (1). Ә) Маған бәрібір (2). Б) Мен олардың қазақша білгенін қалаймын және оған жағдай жасауға тырысамын (3).

11.

Бастығыңыздың немесе қарамағыңыздағылардың өз руыңыздан болғанын қалайсыз ба? А) Иә (1). Ә) Жоқ (2). Б) Жоқ. Мен руға бөлінуді күні өткен нәрсе деп санаймын (3).

12.

Жаһандану қазақтар үшін қатерлі ме? А) Жоқ (1). Ә) Қатерлі (2).

2010 № 2 (2)

Б) Өте қатерлі. Өйткені, мәдениетіміздің, ұлтымыздың жұтылып кетуі мүмкін (3).

: Қорытынды з. ғыз қазақсы а н – з ы ң а с а сіз. 36 ұпай жин һәм мәмбет қ а з а қ н а м а ж инасаңыз – 20-30 ұпай ж . – мәңгүртсіз з ы ң а с а н и 12-19 ұпай ж 31

ОЯН.НАМЫС.kz

Егер көзіңді ашпасаң, Аяғың алға баспасаң, Жүректен шыққан шын сөзді Құлағыңа аспасаң, Күн ілгері, қазағым, Қош айтарсың қонысқа! Желге, күнге тигізбей, Асылдан басқа кигізбей Әлпештеген аруың Күң болмағай орысқа!

Тыңда, қазақ, сөзімді, Есірке ұл мен қызыңды, Жалшылықта шірітіп, Талатпа бағлан қозыңды. Білім, өнер қаруын Құралданып бойыңа Жігер-жаһат қылышын Ғиратпен ұстап қолыңа Әзірлен, қазақ, әзірлен, «Тіршілік» деген соғысқа!

Ғұмар ҚАРАШ (1875-1921)

ОЯН.НАМЫС.kz

ҚАСІРЕТ БЕЛДЕУІ Батысқа жасаған барлау сәтсіздікке ұшыраған соң келесі экспедицияны 1714 жылы жасақтап, Шығыс жақтан Ертісті өрлетіп қоя береді. «Бухгольц отряды» дейтін атпен тарихқа танымал бұл жортуылшылар Қазақия жеріне тұңғыш рет нақтырақ айтқанда, қазіргі Кереку өңіріне Ямышевск бекінісінің іргесін қалаған. Арада 2 жыл өтпей П.Серевский тағы бір отрядты бастап келіп Железинск бекінісін салып тастады. Іле-шала В.Чередов бастаған екінші отряд Семей бекінісін салып үлгереді. Қазақ жеріне бекіністердің салына бастауы кейінгі үлкен отарлаудың алғашқы қадамдары болатын. Әрине, бекініс салынған соң онда тұрақты әскер қажет. Олардың міндеті – қазақтарды қорқытып-үркітіп, үрейлендіру. Орыстар бұл ісіне казактарды пайдаланды. Тіпті І Петр патша казактарды қаруландырып, отарлау ісіне пайдалану туралы қуатты жарлық шығарды. Жарлықта көрсетілгендей отаршылардың қол шоқпары Жайық казактары 1719 жылы Сыртқы істер коллегиясының құрамына берілді. Екі жылдан кейін Ресей Әскери коллегияның қарамағына бағындырылып, оларға «түземдіктерді» атуға, асуға, жерін тартып алуға құқық берілді. Осы кезден бастап Қазақияны мекендеуші байырғы

2010 № 2 (2)

Журналдың өткен санында дереккөздеріне сүйене отырып ресейлік басқыншылар Қазақия жерін қалай отарлағаны жайлы жазған едік. Жалпы қазақ даласын отарлау ХVІ ғасырда І Петр патшаның тұсында басталған көрінеді. Өйткені, олар қазақ даласы Орта Азия мен Үндістанға бастайтын өткел екендігін жақсы білген. Орыс ұлтының аузын аққа тигізген І Петр патша Қазақияны игерудің алғышарты ретінде алдымен олар «жабайы түземдіктер» дейтін ұғымды қоғамдық ортаға шегелеп тұрып енгізген. Орыс тарихында «түріктер» деудің орнына «жабайы көшпенділер», «жабайы татарлар» дейтін терминді қалыптастырды. Ресей тарихшысы Андрей Лызлов «скиф пен түріктер бір тектен, олар да ерекше мәдениетті болған» деп жазғаны үшін қатаң жазаланды. Сонымен қазақ жеріне 1713 жылы І Петрдің жарлығымен алғашқы экспедиция аттанды. Оны кінәз Александр Бекович-Черкасский басқарды. Құрамында 4000 адамдық қарулы отряд Астрахан арқылы Атырауға келіп тұмсық тірейді. Ары қарай Ембіні жағалай жортып, Хиуа жеріне аяқ басқан тұста жергілікті әмірлер «мына шоқынды орыстар қайдан жүр» деп түгін қалдырмай қырып салған.

ОЯН.НАМЫС.kz халық орыстардың атып ойнайтын сұр көжегіне айналды. Отарлаушылардың қол шоқпары атты казактардың әрекеті туралы А.С.Елагин: «Ресей үкіметі шекаралық шептегі жерлерді отарлау арқылы өзінің шекарасын кеңейтті. Жайық казактарын қаруландыру арқылы қазақтардың жерін тартып алды» дейді. (Елагин А.С. Казачества и казачьи войска в Казахстане. Алматы, 1993. с. 16). Бекіністер тұрғызып қазаққа ауыз салып дәндеген Ресей патшасы Қазақияның солтүстік территориясын толық отарлау үшін «Қасірет белдеуі» (Горькая линия) атты үлкен жоспарды қолға алды. Бұл жоспар бойынша – 1732-1757 жылдар аралығында Оралдың жоғары сағасынан бастап, қазіргі Қазақия жерінің солтүстік өңірін көктей шолып, әрі қарай Омбыны тірек етіп, Ертістің бойын жағалай Өскемен өңіріне дейін бекініс салуды көздеді. (Киргиз-кайсаки. «Брокгуаз-Ефрон» 1895. 97-бет). Жоғарыдағы жоспарды іске асыру үшін Жайық казак отрядының қуатын күшейтіп, екінші жақтан Орынбор казактарынан қосымша отрядын жасақтады. Казак атты әскерлерінің қызмет тәртібіне өзгеріс енгізді. Олардың ежелгі қарақшылық, тонаушылық, озбырлық кәсібін заңдастырып берді. Нақтырақ айтқанда, казак әскерлеріне қазақтарды тонауға, озбырлық жасауға ұлықсат берілді. («Из историй родного края. Оренбургское казачье войско». Челябинск, 1976. 92-94-бет ) Жоғарыдағы жоспар бойынша 1735 жылы Ор өзенінің Жайыққа құяр сағасына жаңа бекініс Орск (қазіргі Орск қаласы) салынды. Арада 4 жыл өткен соң бекініс маңындағы қазақ ауылдарын атамекенінен түре қуып тастады. Көп кешікпей 1742 жылы Орынбор бекінісі салынып, қазақтар еріксіз Ойыл ойпатына қарай ығысуға мәжбүр болды. Жоғарыдағы оқиғалар жайлы зерттеуші П.Милюков: «Қазақтар Жайық бойындағы бекініс жүйелері маңынан біржола қуып тасталды. Ежелгі одақтас: қазақ пен башқұртты бір-бірінен ажыратып, алшақ ұстау үшін 1734-1744 жылдар аралығында өте ірі жоспарлар құрылды. Жоспарды орыс шенеуніктері – Кирилов, Татищев және Неплюевтер іске асырды. Орынбор қаласы отарлаудың орталығына айналды» дейді. («Колонизация Россий». 1895.) Орынбор өңірі толық игеріліп болған соң «Қасірет белдеуі» Тобыл губерниясына қарай созылып, ішкерілей түсті. Жаңа Белдеудің бойын қорғау желеуімен үшінші күш Есіл казактарының линиясы пайда болды. Оның құрамына – 2 бекініс, 33 редутта, 2000 атты әскер бағындырылды. 1750 жылы туғанда «Қасірет белдеуі» бойын жағалап 60-тан астам жаңа қоныс пайда болып, қоныстанушылар саны 59 мың адамға жетті. 1752 жылы 26 наурызда Ресей Сенаты

Белдеудің жаңа бағытын анықтап, ұзындығы 548 врест болатын Омбы мен Звериноголовскийді қосатын Новоишимск белдеуін орнату туралы бұйрық шығарды. Белдеудің орталығы ретінде апостол Петр мен Павелдің құрметіне орай 12 шілде күні Петрпавловск бекінісі таңдалды. Осы бір аса қасіретті датаны қазіргі қызылжарлықтар Петрпавловск қаласының туған күні ретінде тойлайтыны өкінішті-ақ. Бұл Белдеудің бойына 1752 жылы 10 бекініс, 31 қорған, 40 маяк орнап, 1 мың казак атты әскері мен 500 башқұрт жауынгері әкелінді. Осы орайда, айта кететін бір мәселе орыс патшалары қазақ пен ойрат арасындағы қақтығысты өздерінің мүддесі үшін қатты пайдаланды. 1742 жылы жоңғарлардың қолына түскен Абылай сұлтанды құтқарып қалу үшін Ресей Сыртқы істер коллегиясы майор Миллерді жіберді. Ол жоңғарлармен келісім жасау кезінде: «Бұдан былай қазақтарды қорғау орыс патшасының міндеті болмақ» дегенді атап өтті. Осындай аса алдамшы сылтауларды негіз етіп 1742 жылдың 2 мамыр күні Сенат «Қазақтарды жоңғардан қорғау» туралы қаулы қабылдады. Нәтижесінде Гурьев, Орал, Орск, Жоғарғы Орал, Тройцк, Звериноголовская, Омбы, Өскемен бекіністерін салып үлгерді. Отарлау саясаты қарқын алған сайын жергілікті халықты заңсыз қырып, жою күшейе түсті. Мысалы, Орынбор әскери губернаторы Неплюевтің тікелей тапсырмасымен 1841 жылғы 1 қараша күні патшаның жендеті Гаюс басқарған отряд көзіне көрінген қазақтың ер-азаматтарын түгін қалдырмай атып тастап, әйелдерін аяусыз зорлады. Сәби балаларды да өлтіріп, мәйітін өртеп жіберген. (ЦГИА Каз ССР, Ф,У. Оп. 1, Д-2003, л-15). Осы сияқты жауыздық әрекеттерді жақтап генерал Гасфорт мырза жоғарғы үкіметке «біз үшін бұдан асқан тиімді тәсіл жоқ» деп мәлімдеген. Отарлаушылардың мұндай озбырлығын әлемнің көзі ашық саясаткерлері айыптап жатты. Мысалы, француз әдебиетшісі Адольф Маркиз де Кюстин (1790-1857): «Әрдайым ақиқатқа қарсы жүргізілетін астыртын әрекет бұл Ресейдің қоғамдық өмірінің өзегіне айналған» десе, американдық профессор Р.Смал-Стоцкий: «Ресейдің саясаты – орыс емес халықтарды ұлт ретінде де, нәсіл ретінде де жоқ қылып жіберу» депті. Ал ресейлік саясатшылар өздерінің жоғарыдағы ісін «қазақтарға жаңа мәдениет үлгісін үйретіп жатырмыз» деп ақтап алғысы келген. Бірақ америкалық профессор Фируз Казезаде, қазақтар орыстардың арқасында адам болды деген пікірді түбірімен жоққа шығарып, орыс отарлаушылары еуропалықтарға қарағанда өте өзімшіл, тонаушы, жәбірлеуге бейім болды, дегенді айтады. Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ

ОЯН.НАМЫС.kz Шын мәнінде орыстар қазақтарға мәдениет үйретуге қабілетТі болды ма? Бұл пікірге байланысты шетелдік

2010 № 2 (2)

орыстар қазақтарға мәдениет үлгісін беруге жарамсыз халық болатын

оқымыстылардың ой-тұжырымдары басқа екен...

Г.Д.Сокол, америкалық тарихшы: Шындыққа жүгінсек орыстар азиялық көшпелілерге (қазақтарға) мәдениет үлгісін беруге жарамсыз халық болатын. Ресейдің үстем тап өкілдеріне жұққан батыс мәдениетінің мөлшері «пышақтың қырындай» ғана еді. Ал, қалған бұқарасы мәдени дәрежесі жағынан азиялық тұрғындардан онша жоғары емес. Ресей көрші халықтарды отарлағанымен оларға ағылшындар сияқты рухани һәм мәдени ықпал әкелген жоқ. Л.Парк, Колумбия университетінің профессоры: Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарынан-ақ мұсылман халықтары саяси дискриминацияға ұшырады. Кеңес үкіметі олардың жері мен малын тәркілеп, жаңадан қоныстануға келген орыстарға бөліп берді. Жетісу жерінде қазақтарды түгелдей ауыл шаруашылық жұмысына жұмылдыру деген желеумен құлдық тәртіп орнатылды. Шын мәнінде қазақтарды орыс шаруаларына бағынышты етті. Қашқандарды өлім жазасына кесті. «1917-1927 жылдардағы Түркістандағы большевикшілдік» Э.Гудм, Колумбия университетінің докторы: Кеңес Одағындағы мұсылман халықтардың өкіметке бағынуы оларды қуғын-сүргінге салудың арқасында іске асты. 1921 жылы 21 сәуірде Орта Азияның саяси жетекшілерінің бірі – Г.Сародиев: «Түркістан даласында 1 млн. астам қазақ большевиктік гугеноттардың құрбандығы болды» деп жазады. Ол кезде орыстардың өлкеге ағылып келуін ескерсек, жергілікті халық саны мұнан да көбірек қысқарған сияқты. Орыс шовинизмі барлық халықтарды саяси бір орталыққа бағындырудың ұлттық көрінісі болып табылады. «Әлемдік мемлекеттің кеңестік жобасы» Э.Дейли, Принетон университетінің қызметкері: Мәдениет саласында, әсіресе орыстар дін тұрғысынан Орта Азия мен Кавказ халықтарынан өздерін әлдеқайда жоғары тұрмыз деп есептейді. Мұндай негізсіз астамшылық орыстардың Орта Азия мен Қазақстандағы барлық жоғары басшылықты өз қолдарына ұстауынан, сонымен қатар мұсылман халықтарын «жуасыта» түсуге бағытталған атыпасу, қуғын-сүргінге салу шараларынан айқын көрініс тапқан. 1916 жылы полковник Ивановтың жазалаушы отрядтарына «орыс солдатының етігінің тақасы мыңдаған жергілікті қаңғыбастар өмірінен бағалы» деп нұсқау берілген. «Басмашылар мен большевиктер»

ОЯН.НАМЫС.kz Татьяна Невадовская*

Қазақ қасіреті Бұл даланың қасіреті жайында, Білмек түгіл, айтқан сөзге сеніп көр. Көктем емес, сол көктемнің айында, Көз алдымда... мұз құрсанған өліктер. Қозғалта алмай жатыр әне кірпігін, Бәрі-дағы аштан өлген олардың. Балалы әйел нан таба алмай бір тілім, Тырнағына кетті ілініп ажалдың. Қара жердің қара желі зар илер, Өлілердің жыртық төсін жұлмалап. Сұлық қалды, шырылдаған сәбилер, Суып қалған омырауды тырмалап. Бұл не сұмдық? Кімдер бүйтіп қорлаған? Туған жері – өз елінде болса да. Жас өскіндер, тумай жатып сорлаған, Жазығы не, жазығы не соншама? Кім жасады, аштық деген пәлені? Кім жауапты? Білгім келер соны мен. Тірілердің бәрі жауап бермеді, Енді оны сұраймын ба өліден? Қуат та жоқ, не айтады айқайлап, Мес боп ісіп кеткен әбден аш қарын, Білмейді олар, Мәскеу жақта той тойлап, Мәз-мейрам боп астық жинап жатқанын. Алқаптарда қадау-қадау сар сабан, Маржан бидай жөнелтілген қиырға. Аш-жалаңаш сол жандарға шаршаған, Ол бидайдан жарты дән жоқ бұйырған. Малын қырып салғаннан соң не қалды? Ол жайлы да ешкім жағын ашпайды. Аяз қысса, аш-жалаңаш оларды, Өлімге өзі-ақ мойынсұна бастайды. Аяқ алып жүре алмайсың өліктен, Бұл қорлыққа шыдай алар қай кісі! Бәрі жұмбақ: Неткен ауыр? Неліктен? Оу, қазақтың даласының қайғысы. * Т.Г.Невадовская аштық жылдары Қазақстанда өмір сүрген орыс қызы. Бар-жоғы 19 жастағы бойжеткен қынадай қырылған қазақтарды көріп, қайғылы жыр жазған. Аталмыш жырды ақын Ұларбек Нұрғалымұлының аударуымен жариялап отырмыз.

ОЯН.НАМЫС.kz Өтебай ҚАНАХИН, жазушы

Аштықтан әлсіреген қазақтарды кім көрінген атып тастады Өткен жылдың соңында Қазақстан Жазушылар Одағы ұйымдастырған конференция барысында, қоғамға аты танымал азаматтар – С.Зиманов, Ә.Нұрпейісов, С. Әсіп, Т.Кәкішев, Г.Бельгер, Ә.Сарай, А.Арцищевский, А.Гаркавец, М.Шаханов бастаған тұлғалар ҚР Парламент Мәжілісі мен Үкіметке ашық хат жолдап, 1932-33 жылдары орын алған аштықтың салдарына тарихи баға беруді талап еткен еді. Аталмыш ашық хаттың 5-бабында: «1920-30 жылдары Қазақстанда орын алған алапат ашаршылық тарихы оқулықтарға енгізіліп, қазақ тарихындағы ең қасіретті оқиға ретінде оқытылуы қажет» делінген. Сол сияқты ашық хатта, 1932-33 жылдардағы аштықтың салдарынан 2 миллион 300 мың адам қаза тапқаны жайлы айтылыпты. Осы орайда, тоғыз жасында алапат аштықты басынан кешіріп, бір үйлі жаннан жалғыз өзі тірі қалған жазушы Өтебай Қанахинның жазбасын жариялап отырмыз. Жазба оқыған адамды бейжай қалдырмасы анық.

Жолда бір жерге тоқтап, бір ұрттам ыстық ас бергенде барып есімді жинадым. Бізді алып келе жатқан екі адамның әңгімесіне құлақ түрдім. Олар бір қыстаудың есігін қар басып қалғанын көріп, күрекпен аршып үйге кіріпті. Ортасын нар пешпен бөлген үйдің кең зәменкесін айнала өліп жатқан балаларды көреді. Әке-шешесімен 11 баласы біреуі қалмай аштан өліпті. Осыны айтқанда делбе ұстаған жігіт еңіреп жылап келе жатты. Қалқанды шананың ішінде менен басқа тағы бірнеше бала бар екен. Көбі басын көтере алмай әлсіз ыңырсиды. Бізді қалаға әкелгенде,

2010 № 2 (2)

Онда былай делінген: ...аштықтан әлім бітіп көзім қарауытып, есім бірде кірсе, бірде кірмей, тек кірпігім ғана қимылдап, жұртта қалған тастанды күшік сияқты шалажансар жатқан жерімнен ересек біреулердің тауып алып, сыртта тұрған шанаға апарып салғанын, үстіме киіз жауып қымтап жатқанын еміс-еміс білемін. Сөйтсем бұлар аштықтан жаппай қырылып жатқан қазақ ауылдарын аралап, ең болмаса тірі қалған бала-шағаны аман алып қалу үшін қыстауқыстауды аралап жүрген комсомол жасақтары екен.

ОЯН.НАМЫС.kz шанадағы 9 баладан бесеуіміз тірі жеттік. ...Бізді Ырғыздағы панасыздар үйіне орналастырды. Онда тіпті қиын екен. Арық-тұрақ, өзі аш балаларды бит жеп өлтіргенін көзім көрді. Қыстың ұзақ түнінде таң алдында түзге шықтым. Дәретхана деп ойлап, оның қасындағы тақтай қойманың есігін ашып қалғанымда, отынға дайындаған сексеуіл сияқты төбеге дейін тіреп, жиып қойған өзім құрпы кішкентай балалардың өлі денесін көрдім. Сол жерде құлап қалыппын. Артынан біреуміреу ішке кіргізіп тастапты. ...Нендей дерт екенін білмеймін жаңа ғана сүт ішіп, нан жеп отырған бала оқыс қисая кетіп қылғына бастайды да көзі ақшаңдап жүріп кетеді. Менімен бір кереуетте жатқан бес бала осылай өлді. ...Жазғытұрым ауруханадан шықтым. Киімді беріп жатқан орта жастағы қазақ әйелі еңіреп жылады. Мен «неге жылайсыз?» дедім. Сонда әлгі кісі көз жасын сүртіп: «Осында келген 50 баладан әне бір-екеуің ғана тірі кетіп

барасың. Өмірің ұзақ болады екен» деді. ...Жаз шыққан соң балаларға ілесіп, қаланың түскей жақ шетінде «Итмола» деп аталатын тұстағы кірпіш басу үшін үңгіп қазған апанға бардым. Нән апандардың ішінде үйген тезекке ұқсатып, кішкентай балалардың басын жиып қойыпты. Бақсам, қыста өлген балаларды көме алмай, апандағы қардың астына тастай беріпті. ...Аяғыма әрең тұрып қалаға алғаш шыққандағы көргендерім: ана көшеде аштан өліп жатқан шал, мына көшеде ыңырсып қайыр тілеген кемпір, жуа теріп құдықтың басына барғанымда аштан өліп қалған арыстай дәу жігітті көрдім. Көшеде өліп қалғандарды күнде тәңертең арнайы адамдар келіп, жалаңаштап, тау-төбе қылып арбаға тиеп алып кетеді. Қаланың шетіндегі үлкен орға алып барып тастайды. Бұлардың бәрі ауылдан арып-ашып жеткен қазақтар еді. ...Және бір есімде қалғаны, анық білетінім: балалар үйі

орналасқан қалада тұратын Грошев дейтін көпес, көзі қарауытып, аштан бұралып қорасына кірген қазақ жігітін табанда атып тастады. Жазықсыз жанды неге өлтірдің, деп сұрап жатқан ешкім жоқ. Бақшама түсті деп Нүри дейтін түрік тағы бір аш қазақты атып тастады. Қысқасы аштықтан әлсіреген қазақтарды кім көрінген атып тастап жатты. ...Менің бұл жазғандарым тоғыз жасымда басымнан кешкен оқиғалар. Өз көзіммен көрген сұмдықтар. Қаншама жылдан кейін есімде қалғандары ғана... Адам жаны төзгісіз, естіген құлақ тұнарлық, көрген көз соқыр боп қаларлық, езіліп-егілмей, көзіңе жас алмай айту, әсіресе қағазға түсіру әсте мүмкін емес сорақылықтар көп болды. Осы жазбаны қағазға түсіргенде көмейіме өксік тығылып, көзімнен жас парлап отырды. Осы аштықтан Ырғыз ауданы адамдарының оннан бірі, малының жүзден бірі ғана тірі қалды. ... Бір шаңырақ астындағы үлкенді-кішілі он екі жаннан тірі қалған жалғыз мен ғана... 1988 жыл, желтоқсан айы

• Аштықтан 1931 жылы 755 мың, 1932 жылы 769 мың, 1933 жылы 776 мың, барлығы 2 миллион 300 мың адам қырылған. Аштық жылдары Ақтөбе облысының халқы 71 процентке кеміп, 1012500 адамнан 725800 адам ғана қалған. • Аштықтың салдарынан панасыз балалар саны 68 мыңға жетті. • 1933 жылдың 1 қаңтарының есебі бойынша 40,5 миллион малдан 4,5 миллионы ғана қалған. Мысалы, Шет ауданында (қазіргі Қарағанды облысына қарайды) 197832 бас малдан 1752-сі ғана қалған.

ОЯН.НАМЫС.kz

мазасыз мазар

2010 № 2 (2)

Тұрар ШАПҚАРА

Қазақстанның батысындағы Атырау аймағы, Жылыой ауданында «Құлсары» деген қала бар. «Бұқа емес – бұқашық» дегендей, қала емес – қалашық. Қала деген аты ғана, заты тіптен бөлек. Жері шұрайлы, мұнайлы. Елі бай, халқы сабырлы өлке. Жайыла қоныстанған он шақты ауыл, кілең қазақ үйлерден құралған. Тұрғындары жүз пайыз қазақ. Сөйте тұра жарқыратып шіркеу салып қойған. Бірақ, Құлсарыда шіркеу жалғыз, мешіт көп. Мешіттер жыл сайын салынуда. Атырау-Құлсары тас жолының 60-шы шақырымында «Оңай ата» мазары да оп-оңай көтеріліп келеді. Жұрттың айтуынша: Оңай ата – әулие һәм киелі аруақ. «Оңай атаға тоқтап, бет сипамаған адам бір пәлеге ұшырайды» деген түсінік адамдардың миына сіңіп қалған. Құлсары, Мақат, Доссор, Миялы сияқты өңірдің Атырауға қатынайтын жолаушылары жол бойындағы Оңай атаға дұға қылмай, бет сипамай кетпейді. Аталарына бет сипамағанды сау жібермейтін «таможня» көреді. Оларды тыңдасаң «Әруақты аттаған оңбайды» деп мақалдатады. Қылықтарын көрсең қарадай күлкіңді келтіреді. Бәрін рет-ретімен түсіндірейін. Атаның басына тоқтағандар алдымен зырылдап дәретханаға жүгіреді. Одан шыға салысымен жанталасып самса жейді. Содан кейін бірдемеден құр қалғандай зиратқа жүз бұрады. Аталарына сиына бастайды. Әбден майланып былғанған қолдарымен жыртылып кеп беттерін сипап, май-сүйды бет-аузына жағады. Аталарының оларды көрмейтінінде, естімейтінінде, сезбейтінінде, жауап та бермейтінінде... шаруалары жоқ. Міндеттері – бет сипау. Оның өзін қорыққандықтан жасайды. Бірде автобуспен Атырауға бара жатып Оңай атаның басына тоқтай қалдық. Жанымдағы адам зиратқа қарап тұрып-тұрып: – Осының басына тоқтамағанның кесірінен інім қайтыс болды, – деп күрсініп салды. Мен үнсіз қалуды жөн көрмей: – Неге олай болды? – дедім. Ол: – Інім асығып бара жатып Оңай атаның басына тоқтамай кеткен екен, аруақ ашуланып машинасын төңкеріп тастапты, содан өліп кетті, – деді. Мен: – Ініңді өлтірген Оңай ата болса, енді несіне бет сипап жалбақтап жатырсың, одан да сотқа шағымданып, зиратын күретіп тастамайсың ба? – дедім. Әлгім «Есің дұрыс па?» дегендей өзіме ежірейе қарап: – Өлген адамды қалай сотқа берем? – деді. – Ендеше өлген адам сенің ініңді қалай өлтірді? Ол күмілжи сөйлеп теріс бұрылып жүре берді. Көрдіңіз бе? Бізде надандықтың осындай да мысалы бар. Атыраулықтардың көбі Алладан қорықпайды, бірақ, сүйегі қурап қалған аруақтардан зәрелері ұша қорқады. Олардың ойынша, Оңай ата сияқтылар «бет сипамай кетті» деп, өткенкеткенді жол апатына ұшыратып, шетінен қыра беретін айуан тәрізді. Жай жатпай, ұрпағының үрейін ұшырып қастандық істеп жатқан неткен қорқынышты баба десеңізші... Осы сияқты жапан далада салынып жатқан сәулетті мазарға деген жұрттың ықыласы сұмдық. Хақ дінді оқып жатқан шәкірттерге, ақиқат үшін шырылдағандарға көмектеспесе де, маң далада тұрған зират басындағы жәшікке ойланбай, қиналмай садақа салғыш-ақ. Сонда бұл садақалар – жолдың салығы ма? Әлде «жол апатына ұшырата көрмесін» деп аталарына берілген пара ма? Сонша ақшаны өлген кісі не қылмақ? Соңғы кезде ана жерде бір ата, мына жерде бір ата, құла түзде ақ жалау байлаған қаптаған аталар пайда болды. Өздері нәпсінің құлы болып, азғындап жүрсе де ата-бабасын әулие қылуға құлшынады. Тағы бір топтың көздегені – сужүректер мен аңқауларды «аталармен» қорқытып, алдап ақша алу. Ойлап тапқан айлаларын көрдіңіз бе? Ау, ағайын, неге ойланбайсың? Сол аталар жұртқа жәрдемші, құтқарғыш болса, кешегі екі миллион қазақ қырылған аштық кезінде неге көмектеспеді? Жатқа кетіп жатқан қазақ жерін неге қайтарысып жібермейді? Ең құрығанда мемлекеттік бола алмай жатқан қазақ тіліне жәрдемдесіп, ұрпағын қолдай салса несі кетеді? Әлде аруақтардың қолынан бар келетіні – бет сипамай өткенді жол апатына ұшырату ғана ма? Мұсылманның бір Алладан басқа сыйынуға лайық, құлшылық қылуға лайық ешкімі жоқ екендігін түсіну сендер үшін соншалықты қиын ба?... Атырау облысы, Құлсары қаласы.

ОЯН.НАМЫС.kz

ИТ АДАМНЫҢ ДОСЫ МА?

Тоғайбай НҰРМҰРАТҰЛЫ

Қатынға таласқан «еркектер» Өткенде Еуропаны елең еткізген ерекше сот болды. Оқиғаның мазмұны былай: күйеуі әйелінің еңгезердей шұбар итін өзі жоқта ебін тауып өлтіріп тастаған. Әйелі де қарап қалмай дереу күйеуін сотқа берген. Ақыры ажырасып тынды. Шын мәнісінде «екі еркек» бір қатынға таласып бірін-бірі өлтірген. Біз мәдениетіне тамсанып жүрген Еуропада көп әйелдің «ит байлары» бар екен. Сенбесеңіз, ғаламторларға қараңыз. Ит «күйеуімен» төсектес бикештерді көріп жағаңызды ұстайсыз. Бақыттан басы айналған батыс төтелеп келген дағдарысқа төтеп бере алмай, әртүрлі кәсіпорындар (машина өндіретін, ойыншық жасайтын, киім тігетін, т.б.)

банкротқа ұшырап жатса, иттердің бойын түзеп, жүнін тарайтын, шаухатын жасартатын салондар мен ит сауналардың заманы жүріп тұр. Міне, Еуропаңыз осындай «мәдениеттің» мәйегін еміп жатыр! Бұл үрдіс шет жағалап бізге де келе жатқан сияқты. Өткен сәуір айының басында барлық қазақстандық телеканалдар Алматыда ашылған ит салондарын көрсетіп жамырай жаңалық таратты. Тіпті кейінгі кездері қазақ теледидарынан ит туралы деректі, көркем және балалар фильмі қаптап кетті. Газет-журнал мен радиода журналистер «ит жеті қазынаның бірі» деп көпіреді-ай келіп. Бірақ қазақ ит жеті қазынаның бірі екен деп,

ОЯН.НАМЫС.kz қойнына алып жатпайды, ары кетсе қора-қопсыны күзететін хайуан деп қарайды. Ит табалдырық аттаса «басынды» деп атып жіберген. Маңына жолатпаған. Ең жек көретін адамын «иттің баласы» деген. Тірліктің имансыз һәм баянсыз өтуін аталарымыз «ит өмір» деген. Ендеше итті еркелетіп төріне төсек салып беріп жүрген кімдер? Олар – христиан дінін ұстанатындар. Шіркіндер «ит адамның досы» деп сандырақтайды-ау. Өздерінің «ит тірлігін» қазақтарға сіңірмек болып жанталасып жатыр. Орыс тілді БАҚ-тар қаңғыбас иттерді үйлеріне әкеліп, бағып қағатындарды суретімен шығарып, дәріптеп жатыр. Осы қайырымды жандар жайкүйсіз жүрген оралманның аузына бір тамшы су да татырмайды. Көшеде

қаңғып жүрген қазақты көрсе «мамбет» деп кіжініп тұрады. Бұл нағыз имансыз, санасыздықтың белгісі. Екі әйелдің басы қосылса, иттерін қалай жуындырғанын, қандай тамақ беретінін, «иттік қылықтарын» әңгімелеп, езіп отырғаны. Жуықта әнші А.Пугачеваның сұхбатын оқып: «Байғұсай немерелерінің бақытты күлкісіне бөленіп отырудың орнына қартайғанда иттен басқа алданышы жоқ...» деп қамығып жүрсем, жақында ғана теледидардан жартылай жалаңаш қазақтың әнші қызы аппақ күшікті құшақтап алып: “Сүйген жүрек, өмірдегі тілек, Күндіз-түні соғады, саған бақыт тілеп...” деп сыңсысын келіп. Әйтеуір клип бітейін дегенде барып бір еркек қылаң бердіау. Осы әнші теледидарға шыға келсе болды апам: «ит құшақтаған әншінің көзін құрт» деп өшіртіп тастайды.

Ойпырым-ай, Францияға барып келген шенеунік әйел, аузының суы құрып, қаланың тас көшелерін, иттер қыдыртатын гүлзар бақтарын, өркениеттің бесігі деп мақтады. Францияда үйде өмір сүретін 9 млн. ит бар екен деп тамсанды. Бейбақ әйел Қазақстанда қанша бала бар екенін білмеді. Бүкіл батыс елдерін, оларға Американы қосып хайуанаттар елі десе де болады. Азық-түлік дүкендерінде балалардың тамағынан гөрі иттердің тамағы көп сатылады. Балабақша салуды ұмытқан (баратын бала жоқ). Оның орнына иттерге арнап қонақ үй, мейрамхана, емхана, сауна, салып жатыр. Бетін аулақ қылсын, шаңырақтарынан балалардың бақытты күлкісі естілмейді, үрген иттің, мияулаған мысықтың үнін естисіз.

2010 № 2 (2)

«Ит сасыған интеллигент» Ит демекші, Астанада тұратын досымның әйелі осыдан оншақты жыл Қытайдан тауар тасып жүріп, бес жасар қызына асыл тұқымды күшік сатып әкеліп берді. Сол күшік қартайып ит болды. Қыз бой жетіп байға тиді. Бірақ ит пен ит болып өскен қыз өзімен бірге күйеуінің үйіне кәрі итін ала кетті. “Бұл ит өлсе басқа ит аламын” – дейді. Итке әбден есі кеткен, күйеуіне мән беріп жатқан ол жоқ. “Итіңді күйеуің үйіне кіргізбесе не істейсің?» десем: «Ондай күйеудің маған керегі жоқ» деп ыршып кетті. Қызы осылай дегенде мәңгүрт әке-шешесі қарқылдап келіп күлді. Кішкентайынан итпен бірге өскен қыздың мінез-құлқы кәдімгі ит сияқты. Қит етсе «абалап» шыға келеді. «Итің жаман» 41

ОЯН.НАМЫС.kz

Оян, қазақ!

деген адамның қолында өледі. «Күйеуің жаман» десе ыржалақтап мәз. Осы досымның жеке меншігінде үш-төрт дүкені бар. Әрі үлкен шенеунік. Бүкіл әулеті жабылып дені сау қазақша бір сөйлем құрап бере алмайды. Бір күні маған қоңырау шалып: «папкі мен мамкіге Құран оқытайын деп едім, сен апаңды ертіп келші» деді. Жол-жөнекей апама: «Бұл жігіт оқыған, мәдениетті, интеллигент кісі», деп мақтап бақтым. Келдік. Кешікпей ас әзір болды. Бейбақтар қазақша дастархан жасауды білмейді екен. Апам биік үстелде тікеден-тік қақиды да қалды. Қабағы түксиіп кетіпті. Амал жоқ, үнсіз отырмын. Оның үстіне досымның «дочасының»

үстіндегі киімі тура жағажайда жатқан жандай. Бетіне қарай алмайсың... ...тәрелкеге ет пен піскен қамыр салып, қолымызға шанышқы ұстатты. Қазақ емеспіз бе, табаққа қарай қолым жүгірді де кетті. Әйелі мен қызы апам екеумізге біртүрлі қарап отыр. Етті енді ауызға ала бергенде: «Ойбай!» деген апамның ащы дауысы шықты. Жалт қарасам, үстел басына үлкен ит келіп жайғасыпты. Өзі тайыншадай, тілі салақұлаш, қыздың тарелкасындағы етті жей бастады. Апама қарасам, аузындағы етті шайнай алмай қапты. Өңі құп-қу. Иттен қатты жиіркенген. Жаратушыдан: «апам ұшынып ауырып қалмаса екен» деп тіледім. Апам дастарханнан тұрып кетті. О жақ, бұ жағына шығып, бәйек болған

досымның ықыласынан түк шықпады. Әйелі «мәдениеті» жоқ апама қарап мәз, жырқжырқ күліп жүр. Қонақтан шыққан апам: «Иттің үйіне апарып харам ас жегіздің, «ит сасыған інтеллигентіңді енді көрмейін!» деп жер-жебіріме жетіп ұрысты. Адам азайын десе амал бар ма, өзіміздің қазақтың жігіттері айтып жүр: «Кәрістер ит жегенде біз неге жемейміз? Оның үстіне ол денсаулыққа пайдалы» деп. Мен айттым: «Иттің еті харам» деп. Ойпырым-ай құлдыққа қарамайсыз ба, олар айтады: «кәрістер бізден мәдениетті, олар бірдеме білген соң жейді» деп. Сорлы қазаққа кейбір жігіттер енді иттің етін жегізбек. Астапыралла!

Ата дінімізде аң аулау мен шаруашылық (мал, егін) күзету үшін ғана ит ұстауға рұқсат береді. Әбу Һурайрадан (р.а) риуаят етілген хадисте ардақты Аллаһ елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын): «Кімде-кім шаруашылық пен егіншілік немесе аңшылықтан басқа мақсатта ит асыраса, бір күндік сауабынан бір қийрат (Ухуд тауындай) сауабы кемиді» деген. (Термизи). Енді бір хадисте ішінде иті бар үйге періште кірмейтіндігі айтылған. Бейне бір осыны білгендей, Кеңес Одағы кезінде «Тұрғындарды баспанамен қамту» туралы құжатта ит асырайтындар үшін бір бөлме қосып беретін арнайы бап болған. Осы күні ақшаға төбелестіру үшін ит ұстайтын үрдіс те бар. Ол да харам болған құмар ойын түріне жатады. Сол сияқты итті сату және сатып алу, оның ақшасын пайдалану да құпталмайды. Ит көзіне көрінген нәжісті жей береді. Ит терісінен емес, тілінен терлейді. Сол себепті, тілінен өте улы микробтар шығады. Сондықтан да иттің тілі тиген зат нәжіске айналады. Атам қазақ айтады: «адам болмас баланың итпен болар жұмысы».Сондай-ақ, сатирик-жазушы Сейіт Кенжеахметов жазғандай итке қатысты қазақта бір ауыз жылы сөз жоқ екен. Мысалы, иттің баласы; иесіз үйдің иті осырақ; иттің итақайы; ит итаяғын жаламай тоймас; итпен дос болсаң, жанжағың боқ сасиды; т.б.с.с. Ей, қазақ баласы, итпен бірге ит болудан сақтаныңыздар!

ОЯН.НАМЫС.kz

2010 № 2 (2)

Ұлтқа зиян ба, әлде...

Әртүрлі этностар қатар өмір сүріп жатқан қазіргі Қазақстан қоғамында аралас неке болмай тұрмайды. Бірақ аралас неке қазақ ұлтының болашағына пайдалы ма, әлде зиянды ма? Нақтырақ айтқанда, аз ұлттар азулы ұлттардың кең көмейіне жұтылып жатқан мына заманда, бар-жоғы 10 миллионнан жаңа асқан қазаққа аралас некенің берері бар ма екен?. Осы тұрғыдан ой өрбітсек: 1940 жылы Кеңес Одағы өзінің құрамында өмір сүріп жатқан 130 ұлтқа зерттеу жүргізіпті. «Орыстармен үйленген басқа ұлт өкілдері қанша екен?» деп, санап кеп жібергенде, бірінші орынға Латвия секіріп шыққан да, екінші орында – Қазақстан. Ел басқарған азаматтардың қуаныштан бөркі қазандай болып, бірер жылда Латвияны басып озуға ұмтылыс жасағаны жасырын емес. Кейін 1950 жылдары тың игеру кезінде елімізде аралас неке күрт өскен. 1940 жылдары 15 пайыздың шамасында болса, 1950-ші жылдардың соңында 23 пайызға жеткен. 1979 жылы дегенде әрбір бесінші неке – аралас неке болыпты. Бір таңданарлық жағдай, 1980 жылдардың аяғында аралас неке күрт төмендеген. Тіпті 9,7 пайызға дейін құлдырап кеткен. Бұлай болуына әсер еткен дүние – елдегі демократиялық өрлеу пен ұлттық сананың оянуы сияқты. Оның сыртында орыстан қатын алған қазаққа көрсетілетін жеңілдіктер (пәтерлі болу, қызметін өсіру) келмеске кетіп бара жатқанын аңғарғандықтан болар біздің алақұйрық азаматтар аттың басын тарта қойған сыңайлы. Қазір ше? Тәуелсіз Қазақия елінде жыл сайын шамамен 100 мың неке қиылады. Осының 20 пайызы немесе 20 мыңы аралас неке екен. Құдай бұйыртса, кешікпей Кеңес кезіндегі межеге жетіп жығылатын түріміз бар. Кейбір қоғамдық ұйымдардың зерттеуіне қарасақ, 18-20 жастағы қазақстандық қыздардың үштен бірі шетелдік жігітке күйеуге шыққысы келеді. Бұл бойжеткендердің 50 пайызы қазақ қыздары. Шетелдік азаматтармен аралас неке құрушылардың 50 пайызы ресейліктердің үлесінде. Келесі орында Қырғызстан мен Өзбекстан. Бұл ағайындар соқа бас жұмыс іздеп келіп-ақ, қалыңсыз қазақ қыздарын құшып жатыр. Тек Астананың өзінде құрылыста жүрген түріктерден туып қалған жиендер жүздеп емес мыңдап саналады. Түріктерге тоқалдыққа тиіп кетіп, басы сыймай қайтып келген қарындастар қаншама. Міне, біздің қазіргі жағдай осы. 2007 жылы Астана қаласында азаматтығы жоқ тұлғалармен 36 неке қиылса, 2008 жылы бұл көрсеткіш 47-ге жеткен. 2009 жылдың алғашқы жартыжылдығында 37 неке тіркелген. Бұл сан жыл сайын өсу үстінде.

АРАЛАС НЕКЕ

Деректер не дейді?

ОЯН.НАМЫС.kz

Жиен етін жеп, сүйегін бере ме? Атам қазақ: «Жиен етін жеп, сүйегін береді» деуші еді. Осы сөзді көзі жетіп, басына тиген соң айтқан сияқты. Дәл қазір Талдықорған қаласында түп тегі сарыағаштық Жанар дейтін жас келіншек Хау-ин дейтін қытаймен бірге тұрады. Шаңырақ көтергеніне 10 жыл. Қысқасы, қытай Хау-ин мен біздің Жанар қыз біреуі қатынын, келесісі байын тәрк етіп қосылып алған. Біздің қыз бұрынғы күйеуінен қалған Нұржан атты ұлын да ерте келген. Қытай елі Хау сияқты шетелдік қызбен үйленген азаматтарына аямай қаржы береді екен, соның арқасында екі жас екі қабат коттедж салып алған. Олар өздерінен туған бір ұлына Жун-го деп ат қойыпты. Бұл әрине, «Қытай елі» деген сөз. Қысқасы екі бала да орыс мектебінде оқиды. Қазақша ләм-мим. Керісінше қытай, ағылшын, орыс тіліне судай. Сөйтіп, жиендеріміз жиендігін жасап жатыр. Оны айтасыз Кеңес кезінде орыстан қатын алған ардагер ағалардың балалары, орысқа қатын болған апа-қарындастарымыздан туған жиендердің 80 пайызы қазір Қазақстанда тұрмайды. Әсіресе, жиендер 100 пайыз босып кеткен. Алды Америка, Канада, одан қалды Еуропа елдерінде. Оқыған білімін, қарым-қабілетін басқалар үшін жұмсап жатыр. Қысқасы, жиендерден қайыр жоқ. Мысалы, 1842 жылы Троицк қаласында дүниеге келген орыстың атақты адвокаты Федор Плевако қазақтың қызынан туған дейді. Күллі Ресейдің шаруа-мұжықтарына қамқор болып, сот алдында көшедегі орыс кемпірдің құқын қорғап, жеңіп шыққан осы жиеніміз қазақтың кең даласын қан сасытып, халықты қояндай қырып жатқан отарлаушыларға «өкшең қисық» деді ме? Жоқ, өйткені ол біз сияқты бейшара нағашысын сыйламайды. Қазақ рас айтады. Қазіргі жиендер – етін де жейді, сүйегін де бермейді.

метистер құрған мемлекет Аралас некенің шектен тыс көбеюінің салдарынан жеке ұлт немесе ұлттық мемлекеттің жойылып кетуі мүмкін бе?. Әбден мүмкін. Ондай мысалдар әлемде көптеп саналады. Мысалы: өткен ғасырдың басында Испан отарынан азат болған Перу елінде әртүрлі этникалық-әлеуметтік топтар пайда болды. Біріншісі – Перудің титулды халқы – кечуалар. Бұлар барлық халықтың көп пайызын құрады. Екіншісі – отарлаушы испандық креолдар. Барлық билік осыларда болды. Үшіншісі – перулік пен испандық аралас некеден туған – метистер.. Тәуелсіздік алған соң Перудің байырғы халқы дәстүрлі Инк мемлекеті – Тауантинсуйді қайта қалпына келтіріп, Инк империясын жаңғырту идеясын ұсынды. Қысқасы биліктегі креолдар мен халықтың денін құрайтын кечуалар арасында тартыс пайда болды. Осы тартыста аралас некеден туғандар (бізше жиендер) отарлаушы креолдардың жағына шығып кетті (біздегі орыс тілді қазақтың орыстар жағына шығып кеткені сияқты). Метистер испан тілі диалектісімен сөйледі. Олардың тек тұрмысында, киімінде, жүріс-тұрысында ғана аздаған байырғы сипаттар болды. Ақыры бұл метистер бәрін ығыстырып билікті қолына алды. Бұлардың ықпалының күшейгені соншалық Қытай мен Үнді елінен, көрші Латын Америкасы мемлекеттерінен келіп қоныстанған қауым метистердің жағына шығып кетті. Олар метистің тілінде сөйледі, солардың мәдениетін қабылдады. Шетелдік алпауыттар аралас некеден туған тасжүрек метистерді Перу халқының болашағы, ұлттың рухы деп көтермеледі. Айналасы жүз жылға жетпей байырғы халық перуандар (кечуалар) құрып кетті. Құрымауға бет алғандары алыс-шалғай тау-тас, орман-тоғайға барып тығылды. Қалалық жердегілер өздерін кечуалықтармыз деп айтуға арланды. Осы сияқты тағы бір мысал Қытай елінің құрамындағы Ішкі Моңғолда орын алды. Оларды да құртып жіберудің ең тиімді жолы ретінде аралас неке таңдап алынды. Алдымен Ішкі Моңғолға будда дінінің ламаизм тармағын қатты өркендетеді. Өйткені, ламаның үйленуге қақысы жоқ. Нәтижесінде, барлық ер адамның 20 пайыздан астамы лама болып шыға келді. Сөйтіп, 1900 жылдардың басында «байсыз» қыз-келіншектердің саны 100 мыңға жеткен. Дәл осы қарсаңда, мемлекеттен аса көп қаржы бөліп, мал шаруашылығы дамыған аймаққа диханшылықты өркендету науқаны қолға алынды. «Жергілікті халықтың әл-қуатын көтеру» дейтін желеумен ақшаны үйіп-төккен. Ақырында: «мал бағып өскен моңғолдардың егіншілікке бейімі жоқ екен, орталықтан жұмыс күшін тарту қажет» дейтін ұран тасталып, елдің тұрақты армиясында борышын өтеп жүрген мыңдаған жас жігітті әкеліп, жүздеген бойдақ қыздың үстіне төге салған. Оншақты жылдан кейін қараса байырғы моңғолдар жоқ, аралас некеден туған, қытайдың мүддесі үшін қызмет жасайтын жаңа қауым өсіп шыққан. Бұл бір. Екінші рет 1950 жылы Тибетте көтеріліс шығып, оны басу үшін тек Ішкі Моңғолдардан жасақталған көп әскер аттандырған. Олар Тибеттегі ахуалды тоқтатып, еліне қайтып келе жатқан

ОЯН.НАМЫС.kz жолда аса қатерлі іш ауруына шалдыққан. Кейбір дерек көздері уланған су ішкендіктен болған дейді. Қысқасы әскерлердің 80 пайызы қырылып қалған. Мыңдаған жас әйелдер жесір қалған. Отағасы отан үшін қаза тапқан отбасыларға «көмек» ретінде олардың малын бағып, отын жағып қарайласады деп, үй басына бір-бір жас қытай жігітін жіберген. Жас қытайлар кешікпей жесір әйелдерге үйленіп тынған. Осындай жағдайлардан кейін қазіргі Ішкі Моңғолдың жағдайы түсінікті. Екі жылдың алдында www. Mglclub. сom /forum7/ ақпарат сайтында жарияланған дерекке жүгінсек: 6 миллионға жуық халқы бар ішкі моңғолдардың этникалық құрамы қатты өзгерген. Қытаймен қаны араласпай таза сақталғаны 1 миллионға жетер-жетпес. Қараңыз: өзінің ана тілі бар, көнеден келе жатқан ұйғыр текті моңғол жазуы бар, ұланғайыр тарихы бар бір этнос аралас некенің нәтижесінде құрдымға бет алды.

2010 № 2 (2)

1970 жылдан бастап ҚХР-да жүргізілген адам өсімін шектеу туралы саясатқа байланысты ұлты қытай отбасыға 1 бала, қытай еместерге 2 баладан асырмауды заңдастырды. Осыған байланысты қытай отбасылар 1 баласының ер бала болуын қалайды. Жүктілік кезінде қыз бала болса ата-анасы өмірге әкелуден бас тартып, түсік жасату кең етек алған. Сөйтіп соңғы жылдары ұлдардың саны күрт өскен. Қазір 20 жас шамасындағы қыз-жігіттер арасында ұлдардың үлес салмағы 30 миллионның үстінде көп. Бұл сан 2015 жылға қарай 90 миллионға жетеді дейді демограф ғалымдар. Енді осы 90 миллион қытай еркегі қу тізесін құшақтап қатынсыз жүре бере ме, жоқ. Олар да әйел алып, балалы болуды қалайды. Қатынды қайдан табады дейсіз ғой... Іргесінде Қазақстан дейтін ел бар. Онда қыз көп. Көрінгенге тие береді. Өтірік десеңіз Борат атты кейіпкері бар, ағылшын киносын көріңіз... Тіпті ресейлік баспасөздерде: «тайгада орыс келіншектермен отасып үлгерген қытайдың қарасы 80 мыңға жетіпті-мыс» деген ақпарат жүр. Бейресми мәліметтер 30 мыңнан астам қытайлық азаматтар Қазақстанда да тастай батып, судай сіңгенін алға тартады. Жуырда көрші елдің интернет сайттарында алдағы 20-30 жылда Қазақстанда 20 миллион қытайлық мекендейтін болады деген қорқынышты мәлімет жарияланды... Самархан ӨМІРХАН Жұмамұрат ШӘМШІ

Оян, қазақ! Әрине, адамның кімге үйленуі – әркімнің өз еркіндегі шаруа. Алайда, аралас неке аз халықты жұтудың жақсы жолы (Сэм Харисон). Еуропада ер адамдардың белсіздігі кең етек алып барады. Оның себеп-салдарын біреулер экологиядан, келесі біреулер тағамнан, үшінші біреулер кәсібіне байланыстырып әртүрлі болжамдар айтқан болатын. Жақында бұл дерттің себебін генетиктер тапқандай. Үш атадан үзілмей аралас некеден туған ұрпақ белсіздікке ұшырайды екен. Мұндай қорытындыға себеп болған дүние – белсіз еркектер өздерінің қай ұлтқа жататындығын білмеуі. Тіпті мұндай жағдай хайуандарды будандастыру барысында да байқалған. Мысалы: Алтайдың теріскей бетін мекендейтін қазақтар байырғы қол сиыр мен тау қодасын будандастырып «Кәйнік» деп аталатын ірі қараның жаңа түрін тапқан. Ол тұрқы ұзын, сүйекті, аса ірі мал. Бір қызығы кәйніктен бұқа қоймайды, өйткені, оның еркегінде ұрық жоқ. Сол сияқты әлемде қазынасы бай, қуаты кем этностарды жұтудың бір жолы – аралас неке екендігін зерттеуші ғалымдар айтып жүр. Соңғы кездері, қаражаты мол ұйымдардың жарнамасында қазақ қызы жат жігіттің құшағында елжіреп тұруы жиілеп барады. Бұл кездейсоқтық па? (суреттерге қараңыз.) Қазіргі киноларда да солай. «Халықтар достығын» насихаттаған кинотуындыларда қазақ қызы қандасынан безіп, үнемі жаттың жігітіне құштар келеді. Тағы да кездейсоқтық болар, бәлки?! Айтпақшы, «Қазақфильм» кешікпей «Нереальная любовь» атты жаңа туындысымен тағы да «қуантпақшы». Онда да қазақ қызы жатқа ғашық. Бір құбылыс, бір немесе екі мәрте қайталанса, кездейсоқтық болуы мүмкін. Ал, үшінші ретте, сөз жоқ, заңдылық! Кезінде кекке шөлдеген аталарымыз ызасы өткен жауына қарап: Атаңа нәлет, ата жау, Айғайлап майдан ашпасам, Қаныкейдей көріктіңді, Тінікейдей тектіңді, Аямай төс астына баспасам... Немесе: Атасы басқа қалмақты, Жұртынан шауып бостырып, Түйедегі наршасын, Әлпештеген ханшасын, Аялаған аруын, Ат көтіне міндіріп, Тегіннен-тегін олжа қылмасам... – деп шамырқанған. Ал. бүгін... Қазақ қызы қолжаулыққа айналғандай. Азаматтан айбар, ағадан намыс кеткендіктен болар.

ОЯН.НАМЫС.kz

гендік соғыс келе жатыр

ТҰҚЫМЫҢДЫ ТҰЗДАЙ ҚҰРТАТЫН

Төкен ӨМІРЗАҚ

Абайла, ағайын! Екі жылдың алдында Ресей кеденшілері Еуропа елдерінің біріне беттеп бара жатқан ресейлік орыстардың «генетикалық тұқымын» шекарадан асырмай ұстап қалды. Бұл оқиғаның салдары – кәдімгідей халықаралық дәрежегі айтыс-тартыс тудырды. Неліктен? Өйткені, адам баласының ағзасындағы барлық құпия ақпарат ДНК молекулаларында сақталады. Оның төрт нуклеотивтен (аденин, тимин, гуанин және цитозин) құрылған шынжыр тәріздес кодтар тізбегінде адамның жеті атасынан бергі барлық мәліметтер жинақталады. Оның құрамында әлі белгісіз дүние қаншама. ДНК ғылымын терең меңгерген жағдайда адамдардың ойлау жүйесін де өзгертуге болады дейді генетиктер. Мысалы: «D4D4» деп аталатын гендік рецептор адамның оптимистік сапасын көрсетеді. Бұл АҚШ тұрғындарының 48 пайызына тән болса, орыс отарында болған Орта Азия халықтарында 2 пайыздан аспай жатыр. Колонизация өтіп кеткен қауымның гендік қуаты да әлсірейді екен. Кезінде әлемді алақанында ойнатқан байырғы түркі мен моңғолдың ұрпағында кезіндегі гендік рецептор жоқ, жойылып кеткен. Бұл тұрмыссалттың һәм өмір сүру дағдының өзгеруіне байланысты болу керек. Бұл тұрғыдан орыс ғалымы С.Минаев «тұтас этностың генетикалық қуаты өлмейді, бір түрден екінші түрге ауысады, тек ұрпақ алмасқан сайын белсенділігін жоғалтады» дейді. Неге жоғалтады? Қасиетті жазбалардың іліміне сүйенсек, жаратушының үкімінен бет бұрған береке бірлігі кеткен, алауыз қауымда гендік қуат болмайды екен. Осындай қорғансыз қалған гендік нуклеотивке сырттан келген агрессивтік шабуылдар өтіп кете береді. Мұндай қасіретке ұшыраған қауымның белгісі өзінің байырғы гендік болмысынан жеріне бастайды. Гендік қорды зерттейтін «Human Genome Diversity» программасы нақтылағандай, қазір гендік тұқым арқылы «биологиялық қару» жасап шығару қолға алынып жатыр. Ресей кеденшілері осыдан сақтанған.

Сонымен ХХІ ғасырда адам геномының құпия сыры ашылды. Геном дегеніміз – хромосомалық тұқым қуалау факторларының жиынтығы. Былайша айтқанда, «геном» адам ағзасының күрделi биологиялық ерекшелігін анықтайтын 100 мыңға жуық гендік клеткалардың жиынтығы. Әртүрлi ұлттар бiр-бiрiнен бет бейнесi, тiлi, түрі арқылы ғана емес гендік тұрғыдан да үлкен айырмашылықта болады. Қазір әртүрлi этнос өкiлдерiнiң гендiк айырмашылығын ресми түрде бекiтіп жатыр. Кез келген этностың қандай бiр химиялық препаратқа реакциясы гендік ерекшелігіне қатысты, – дейді ғалымдар. Лабораториялық зерттеу барысында моңғолоид тұқымдастарда алкогольды ыдыратушы фермент-алкогольдегидрогенездің болмайтындығы анықталды. Сондықтан да iшiмдiкке салынған моңғолоидтар ферменттiң жетiспеушiлiгiнен моральдық күйзелiске өте тез ұшырайды. Мысалы, еуропалықтар Америка құрлығын отарлау кезінде жергiлiктi үндiстердiң күрескерлігін арақтың күшiмен тас-талқан етті. Бертіндегі Кеңестік отарлау саясаты да спирттiк iшiмдiктердi тиiмдi пайдаланды. Бүтін халықтарды мәңгүрттендіріп жіберді. Моңғолоид және негроидтармен салыстырғанда ақ нәсiлдi адамдардың генінде CCR5 рецепторының зақымдануы, АИТВ (ВИЧ) инфекциясының клиникалық симптомдарының белең алуы баяу жүретіні анықталды. Сондай-ақ қытай тектес халықтарда көп кездесетін «12SpPHK» генiнiң мутациясы антибиотиктердiң кейбiр түрлерiн қолданған кезде «керең», «саңырау» ауруына ұшырататыны белгілі болды. Ал, «CYP2C19» генiнiң мутациясы басым жапондықтар үшін кәдiмгi «құрысқақ» дертiне қарсы препараттарды қолдану қауiптi екен. Өйткенi, бұл препараттар оларды сомнамбуликалық (ұйқысырау) күйге түсiретiн көрiнедi. Еуропалықтар үшін үйреншiктi тамифлю препараты жапондықтар үшін «өлім дәрісі».

ОЯН.НАМЫС.kz Құпиясы ашылған гендік жиынтық адамзаттың пайдасына емес сорына айналатын түрі бар. Осыны пайдаланып «этностық қару» жасау мүмкiндiгi туды. Бұл ядролық қару секiлдi кім көрінгенді жойып жібермейді, тек «көзін құртуға тиіс» этносты таңдап өлтiретiн «ақылды қару». Қазір осындай гендiк қару-жарақты жасау жұмыстары жасырын түрде жүріп жатқаны жайлы ақпарат осыдан бес-алты жылдың алдында тарады. Әрине, ғылымның ең жаңа салалары – биотехнология мен нанотехнологияны меңгерген ғалымдар үшiн бактериялар мен вирустарды модификациялаудан немесе этностың гендерiн талқандайтын химиялық препараттарды жасаудан оңай ештеңе жоқ көрінеді. Бар-жоғы патогендiк (ауру туындатушы) агент «қажеттi гендi» iстен шығарса жетіп жатыр. Сонымен «гендік қару» өзiнiң профилiне сәйкес келген этнос өкiлдерiн таңдап өлтiредi де, сәйкес келмегендердi тiрi қалдырады. Мiне, әлеуеттi агрессорлар үшiн гендiк қарудың құдiреттiлiгi мен тиiмдiлiгi осында жатыр. Бактериологиялық қару өзгелермен бірге агрессорлардың өздерiн де өлтiруге тиіс болса, гендiк қару өзгелердi өлтiредi де агрессорлардың өздерiн «мүсіркеп» тiрi қалдырады. Бұл қарудың құндылығы осында. Генетикалық соғыс бiлiнбей, ың-шыңсыз басталады. Қандай бiр патогендiк агент қарсылас елдiң аумағына жасырын түрде жеткiзiлуi керек. Мысалы, iшiне генетикалы модификацияланған бактериялар енгiзiлген көкөнiстер мен жемiстер арқылы әкелуге болады. Көкөнiстi немесе жемiстi жеген адамның ағзасына енген патоген ДНК-ның құрылымын бұзып, өмiрге қажеттi амин қышқылдарының бөлінуін бөгейдi. Басқаша айтқанда, гендiк қару адам организмiнiң өзiн-өзi жою механизмiн iске қосады. Генетикалық соғыс басталған жағдайда оны тоқтату қиын. Гендiк қарудың басқа қарулардан тағы бiр ерекшелігі – ол адамның түйсiну мүшелері арқылы сезiлмейдi, көзге көрiнбейдi, қолға ұсталмайды, құлаққа естiлмейдi, онда иiс те, түс те, пiшiн де, салмақ та жоқ. Ең бастысы – ол адамды өлтіргеннен басқа ешнәрсені бүлдiрмейдi. Сондықтан гендiк қаруды жасырын жағдайда жасау да, сақтау да, қолдану да қолайлы.

Гендiк инженерияның қарқынды дамуы мен гендiк терапияның таңқаларлық жетiстiктерi «биологиялық терроризмді» жақындата түсуде дейді әлем ақпараты. Биотерроризм – әртүрлi iндет, дерттердi өршiтетiн бактериялар мен вирустар ғана емес, ол – гендiк деңгейдегi проблема. Қазiр гендiк мамандар – тiрi жасушалардың iшiне өздiгiнен кiріп, белоктардың күшiн әлсіретіп, тiрi жасушаларды жансыздандыруға қабiлеттi екi тiзбектi РНК-ны зерттеу үстiнде. Бұл зерттеулердiң нәтижелi болатынына ешкiм күмәнданбайды. Осылай көзге көрiнбес этностық қарудың түр-түрінің жасалуы күн сайын шындыққа жақындап келеді. Сарапшылардың пайымдауынша, қандай бiр этносты жақын болашақта жою үшiн сол этностың кез-келген өкiлiнiң – қаны, сiлекейi, терiсi мен денесінің бөлшектерi сияқты кез келген биоматериалдарының қай-қайсысын пайдалануға болады. Өйткенi, гендердiң толық жиынтығы, яғни кез келген этностың жаратылыс ерекшелiктерi мен оның қандай ауруларға бейiмдiлiгi туралы толық ақпарат сол адам ағзасының кез келген жасушасында болады. Әуелi, биоматериал этностан алынады. Олжаланған биоматериал құпия лабораторияларда зерттеулерден өтiп, сол этностың геномы анықталады. Осы геном бойынша қару жасалады. Содан соң әлеуеттi террористердiң көздеген түпкi мақсаттары бойынша жойылуға тиiстi этносқа қарсы «гендiк қару» пайда болады. Мысалы, жыныстық гендерге ғана әсер ету арқылы бүкiл бүтiн бiр халықты бедеулiкке ұрындыруға болады екен. Әрине, мұндай биотерроризм қандай бiр елде демографиялық дағдарыс туғызу мақсатында iске асырылуы мүмкiн. Жалпы, қазірдің өзiнде су және азық-түлiк өнiмдерi арқылы біздің ағзамызға әртүрлі заттар табиғи түрде толассыз енiп жатыр. Бiрақ генетикалы модификацияланған өнiмдердiң (ГМӨ) адам ағзасына тигiзер әсерi қандай болатынын әзірше ешкiм бiлмейдi. Және де осы заманғы гендiк терапия аясындағы ғылыми жетiстiктердi жасырын пайдаланып, биоқаруға айналдыру мүмкіндігі бар екенін ресейлік ақпарат көздері соңғы кездері жиі айта бастады. Бiз ол жағынан әлі бейхабармыз.

Оян, қазақ!

2010 № 2 (2)

Иркутск қаласы Бұрын бомба тастап, мылтық атып соғысатын болсақ, қазір жоғарыдағы мақалада айтқанымыздай гендік биоматериалды пайдалану немесе кәдімгі күнделікті қолданып жүрген ас-суыңды өзгерту арқылы тұқымыңды тұздай құртатын қару шыққалы жатыр. Өтірік десеңіз, америкалық биохимик Поля Бергх жасаған аты шулы мәлімдемені оқыңыз. Гендік шабуылдан сақтану – жеке адамды былай қойып, мемлекет тұрғысынан назар аударатын іс. Әлемнің көптеген елдерінде бұл мәселеге байланысты бағдарламалар қабылданып, қауіпсіздік шаралары қарастырылып жатыр. Мақаладағы Ресей кеденшілерінің ісі – соның айғағы. Ендеше, Қазақия да қамданса керек-ті! Жайдақ су, жалпақ тірлік, орынсыз ойын-той... Абай айтқандай: «Қалжыңбассып өткізген қайран дәурен, түбінде тартқызбай ма ол бір зарлық...»

ОЯН.НАМЫС.kz

ҚАМЫТ Біз не көрмедік? Қазақ жұрты, қазақ халқы не көрмеді? Бұл оқиғалар соның бір үзігі ғана.

Аяз қысса мүйізді, Мүйіз қысып тұқылды, Көзі алайды басына, Шіре салған сықылды. Ұлық қысса ұлықты, Ұласып мидай былықты. Атқамінер ауылда, Итше ілініп ылықты. Орыстың көрсе ұлығын, Қыздан-дағы қылықты. Ұлық кетсе, қазаққа Қасқырдай салған бүлікті. Үркітіп елді сесімен, Айырып болды есінен, Солар атқа мінген соң, Тандыр болып суалды Шалқар көлдей несібем. Дулат БАБАТАЙҰЛЫ

ОЯН.НАМЫС.kz

әбет үкіметі бөркін теріс айналдырып киіп, өмірден озған күні біздің ауыл қатты қайғырды. Әсіресе соғыс ардагерлері кеңесінің төрағасы сол күні-ақ төсек тартып жатып қалды.

2010 № 2 (2)

Ауылды ауыр мұң басты. Осы совхозға баяғыда колхоз тұсынан еңбегін сіңірген әжелеріміз, қабыршақ еріндері дірілдеп, бір-бір тамшы көз жастарын ышқынып шығарып тастады. (баяғыда Сталин өлгенде бір жылаған). Осы сәтті күтіп тұрған еңбекші қауым, ұйымдасқан түрде үш дүркін ‘’Ой, бауыр-ем...’’ деп дауыс салды. Оқиғаның шарықтау кезеңі болса керек, мектеп оқушылары мен балабақшадағы бейкүнә сәбилер ата-аналарының қатты абыржуына таңданып, пысықтау біреулері жорамал жасап ана қой ауылдағы Әңгелек ата өлген ғой деп тұспалдады. Жоқ, жағдай одан да қиын екен. Күллі адамзатты ‘’Зор бақытқа кенелтуші’’ Сәбет үкіметі өліпті. Жағдай қиын... Ауылды ертеңінде де ауыр мұң басып тұрды. Арғы күні де осылай болды. Облыс, аудан жақтан ешқандай нұсқау болмаған соң, біздің ауыл белді бекем буып, тайлы-таяғымен ақылдаспаққа Мәдениет үйіне жиналды. Жиналыстың күн тәртібіне: ‘’Енді не істейміз?’’ және ‘’Кімге басұрамыз?’’ деген екі мәселе қаралатын болды. Кезектен тыс ауыл

құрылтайының төрағалығына сайланған бұрынғы партком орнынан ауыр қозғалып, бар денесімен бұрылып төрде ілулі тұрған орақ пен балғаның алқызыл бейнесіне қарап ұ-з-ақ күрсінді. Жұрт күңіренді. Партком аса аянышты үнмен былай деді: ‘’Уа, халқым қайғыларыңа ортақпын, өлмектің артынан өлмек жоқ’’... Сөз осымен тәмәм. Күн тәртібіндегі бірінші мәселе шешілген сияқты. Екінші, мәселе ‘’Кімге бас ұрамыз?’’. Түсінікті. Біздің ауыл біреуге бас ұрмаса өздігінен өмір сүре алмайды. Компартия жоқ, Ленин жоқ, Совет одағы жоқ, қайтпек керек. Жиналыс екі күнге созылды. Көрші ауыл, ауданға аттанған шабармандар еш жаңалық әкелмеді. Олар да күйзелісте екен... Жиынның үшінші күні. Түскі үзіліс жарияланды. Жұрт жапырылып сыртқа шығып жатқан. Парткомның: ‘’Таптым, халқым ‘’ деген қуанышқа толы ащы даусы қара түнекті тіліп, жарқ еткен найзағайдай естілді. Жұрттың санасына үміт сәулесі оянды. Жасаураған жанарларында ұшқын ойнап, баяғыдай ‘’ұлы патриоттық’’ қандары қызып сала берді. Ауылдың кәнігі арызқойы, жұрт ‘’шпион’’ атап кеткен бәкене шал ‘’Ура’’ деп ұрандады. Әсіресе, ‘’Ураның’’ даусын естісе ес-түстен айырылып отқа түсіп кететін соғыс ардагерлері таяқтарын лақтырып жіберіп барлығы сахнаға шығып кетіпті. Ентігіп әрең тұр. Жұрт бір мезет тынышталғанда баяғы партком ‘’Таптым’’ деді. Жұрт бірауыздан «Нені?» деді, ентігіп. Партком сиқырлы жүзін құбылтып, масаттанып, мақтанып, сұқ саусағын шошайтты. Артына бұрылып көк тіреп тұрған сұқ саусағын жаймен түсіріп төрдегі орақ пен балғаға бағыттады. ‘’Осы – деді: – бұдан былай өлген одақты еске сақтау үшін ‘’орақты’’ иіп доға жасап, ‘’балғаны’’ бау істеп

Қамыт киеміз. Бізді осы Қамыт құтқарады. Жұрт сәл ойланып қалды. Мектепте тарихтан сабақ беретін ауыл ‘’қыңыр Қадыр’’ атап кеткен мұғалім: ‘’Уа, партком қамыттың жаңасын жасап қайтеміз бұрынғы қамытымызбен жүре берсек болмас па?’’деп сауал тастады. Бұрын байқамаған екенбіз қарасақ бүкіл ауыл қамытпен жүріппіз. Оны қашан, қайда, нендей себеппен киіп алғаны ешкімнің есінде жоқ. Жұрттың білетіні Көкірек-ата әулетінің қамытына 300 жылға таяған екен. 1981 жылы осы қамыттың кигізілгеніне 250 жыл болған ұлы құрметті бұл Республика болып 30 күн тойлағаны ел есінде қалыпты. Кім білген ‘’орақ-балғалы’’ қамыттың жалпы формасы бірдей болғанымен, үлкендікішілі әр түрлі екен. Ең үлкен, ең әдемі, алтын жалатқан, егіннің бидайығымен көмкерген ‘’Алтын қамытты’’ ел ағалары, құрметтілер ғана киюге құқылы. Осы ‘’Алтын қамыт’’ үшін күллі Қазақ даласына аса күшті жойқын майдандар ұйымдастырылыпты. Майдан алаңында қалам герлер, ғалымдар, өнер адамдары, ерекше көзге түсіп, қырғын талас-тартыс болып тұрыпты. ‘’Алтын қамытқа’’ айтылған мадақ-мақтаулар, ода-дастандар желдей жүйткіп, көлдей көлкіпті. Қара халық болса өздерінің ‘’Қара қамытына’’ шүкір етіп өсер ұрпағын ‘’Алтын қамыт’’ майданы үшін оқытыптоқытып, өскенде қызығып көруді мұратым деп іштей тынған да қойған... Осы күннен бастап ауылда ‘’Қамыт жаңалау’’ науқаны басталды. Ақсақал дар:’’Қарақтарым! Бізді қайте сіңдер, ескі қамытымыз жетіп жатыр’’ деп бас тартты. Ұстаздар қауымынан баяғы ‘’қыңыр Қадыр’’ бастама көтеріп: ‘’общем қамыт кимей өмір сүрейік’’ деген

ОЯН.НАМЫС.kz екен. Оны партком сол күні атып жаралады. Ел болса: ‘’Өзіне де обал жоқ, баяғыда Ахаң, Жақаң дегендер қамыт кимейміз деп атылып кеткен еді’’ деп жаралының бетіне бүкіл ауыл болып түгелдей түкіріп шықты. Бесінші күні дегенде ауыл тынышталды. Әркім өзінің бұрынғы қамыттарын қайта киіп, іске кірісті. Ауылдағы саяси ахуалдан сезіктенген компартия мүшелері комиссия құрып, мектеп оқушыларының, балабақшадағы сәбилердің қамытын тексеріп шықты. Бәрі дұрыс. Қамытта тұрған ештеңе жоқ, тек қарнымыз тойса болды... Бір күні оқыс оқиға болды. Ауылдың шет жағындағы Үшкірдің үлкен баласы ескі қамыт киуден бас тартыпты. Оны қолға түсіру үшін аттанған ‘’Ауылдық кеңес’’ мүшелері орнын сипап қалды. Ауданға қашып кетіпті. Онда да тоқтамай, Алматы арқылы Түркияға өтіп кеткен. Елден ұят болды. Масқара болды. Ол бала қамытсыз қалай өмір сүреді, ә!... Бұл басы ғана екен. Екі күн өтпей тағы жаңалық болды. Бригадір Мәмбеттің қаладағы баласы шетелдік бір ұйымға кіріпті де солардың қамытын киіпті. Өзінің қамытын біреуміреуге керек болар деп ауылға беріп жіберіпті.Қажеті жоқ болса темір жинаушыға өткізе салсын! Мұны естіген үлкен әжесі дауыс салыпты. Қанша дегенмен замана ағымын пайымдайтын, ескі мен жаңадан хабары мол бригадір Мәмбет көңіл айтып келгендерге; ‘’бұл басы кешікпей әр шаңырақ шайқалады, дайын болыңдар’’ депті тайсалмай тіке қарап. ** *

Арада алты жыл өткенде бригадірдің айтқаны айнымай келді. Ауылға алдымен Үшкірдің Стамбұлда оқитын баласы ат басын бұрды. Бірден мешітке барып уағыз айтыпты. Естігендер айтады, әңгімесі әсерлі екен деп. Өзімен бірге бірнеше мөшек қамыт ала келіпті.“Ислам - дін бауыр – түрік қазақтың досы” тақылеттес әсерлі сөздеріне елтіген кейбіреулері бұрынғы қамыттарын тастап, жаңа қамыт киіп алыпты. Ауыл оны “Түрік қамыт” атап кетті. Шынында бұл әдемі қамыт. Бұрынғы қамытты (ауыл оны қамыт түрі көбейгендіктен, “Орыс қамыт” деп атаған еді) босатып жерге қоюға, моншаға барғанда уақытша үйге қалдыруға ешкімнің құқысы жоқ болатын. Түрік қамыт олай емес екен. Ұйықтағанда шешіп тастайсың. Әрі жеңіл, тіпті кейбір қысылтаяң жағдайда орындық етіп отыруға да болады. Рахат. Әрі арзан. Осылай күн өткен сайын қамыттың не бір түрлерін ауылға әкелушілер көбейді. Қамыт таңдайтын дәрежеге жеттік. Рахат. Қытайдан тауар таситын саудагерлер арқылы “Қытай қамыты” келді. Оны мойныңа ажырғылап жатпайсың сұқ саусағыңа кигізе саласың. Ауылдағы алып-сатарлар ешкімге дабыра қылмай-ақ баяғыда саусақтарына іліп алыпты. Жеңіл-желпі осы қамыт оңтайлы сияқты деп, жүр ауылдағылар. Әрі болашағы зор дейді. Сіңірген еңбегіне қарай, жүзік – білезікке, білезік – алқа қамытқа айналады екен. Бәрекелді. Содан бір күні баяғы Қадыр мұғалім бір әулеттің қамыт жаңалау тойында бүйректен сирақ шығарып былай депті: –

біздің қазаққа қамытсыз өмір сүретін заман келген жоқ па, егерде қамытсыз өмір сүре алмайтын болсаңдар өзіміздің “Қазақ қамытты” неге кимеске... Жаңа қамытқа қолы жетпей, ескі “Орыс қамытты’’ қомсынып жүрген бір топ: “Киеміз, “Қазақ қамытты’’ қазақ емеспіз бе, аталарымыз батыр болған’’... – деп өре түрегеліпті. Халықтың сүйіспеншілігінен қуат алған Қадыр мұғалім, ертеңінде-ақ елдегі ең үлкен қалаға аттанып кетті. “Қазақ қамыт’’ тауып келмек үшін. Қандай, патриот шіркін. Жиырма күн өткенде арып-шаршап, жүдеп-жадап сүйегін сүйретіп ауылға әрең келді. Екі ұрты опырылып ортасына түсіпті. Бұрынғы “қазағым” дегенде ұшқын ататын көзіндегі шоқ сөніп, күлімсі күлге айналыпты. Себебі: Қадакең үлкен үмітпен, үлкен қалаға барған. Үлкен кісілерге өлдім-талдым дегенде кірген. Содан не дейсіз ғой, ұлттық «Қазақи қамыт» туралы айта бастағанда-ақ сөзінің артын тыңдамай маңдайынан бірақ ұрып талдырған. Есін түрмеде жинаған. Үлкен қаладағы, үлкен кісілер біздің ауылдың түсіне кірмеген гауһар тастан жасалған қамыттар киіп алыпты. “Американ қамыт’’, “Ағылшын қамыт’’, “Еврей қамыт’’, “Кәріс қамыт’’, “Ресей қамыт’’... өте көп. Тіпті кейбір қолы жеткендерде екіденүштен бар екен. Қажет кезінде, қажетті жерге, қажетті елге ауыстырып кие береді. Қадыр мұғалім осылай деді. * * * Содан бір күні Тәуелсіздіктің тағы бір дөңгелек датасы тойланды. Біздің ауыл түрлі-түрлі қамыттары сартылдап ұ-з-ақ биледі... Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ

ОЯН.НАМЫС.kz

«ЕРТЕҢІҢ ҮШІН АЯНБА...» Аталмыш бағдарламаның мақсаты жайлы журналдың өткен санында таныстырған едік. Бұл жолы бағдарламаның екінші бағыты – «Заманауи сұранысқа ие мамандықты таңдай білу» номинациясы бойынша бағдарлама жетекшілерінің бірі – ҚР Парламент Мәжілісінің депутаты Жақып Асанов мырзаның ой-тұжырымын жариялап отырмыз .

2010 № 2 (2)

Адалдан тапқан ас қайырлы Жалпақ жұрт кейде қарапайым жайттың өзінен хабарсыз болып жатады. Себебі, әр нәрсенің астарына үңілу жағы кемшін. Баласының болашағына жүрдім-бардым қарайтын ата-ана көп. Көбі баласын заңгер, кеденші, сот, прокурор, қаржыгер, адвокат болдырғысы келеді. Әйтеуір еңбексіз мал тапқыш, жылдам байығыштардың қатарына тез жетсе екен дейді. Сөйтіп жүріп осындай қызметке іліктіреді. Содан соң, сыбайлас жемқорлықпен ұсталғандарды көрген сайын «баламды сақтай көр» деп құдайға жалбарынып, күн-түн ұйқы көрмейді. Ондай өмірден қандай қызық, қандай қуаныш. Еңбексіз тапқан малда қайыр жоқ. Сөйтіп жұрттың көбі балаларын сол құрдымға қарай итеруге құмар. Қазір адал табыс табатын кәсіптің түрі көп қой. Аспаннан ақша іздеп қажеті жоқ. Қыруар қаржы аяғыңның астында жатыр ғой. Бір мысал. Ағайыным маған «ұлыма жұмыс тауып беріңіз» деп қолқа салды. Ұлда білім жоқ. Оқу оқымаған, мамандық игермеген. Табылған қызметтен ат-тонын ала қашады. Сөйтіп, төрт қазақ дал болып отыр едік, түс кезінде үйге пластикалық терезе жөндейтін екі орыс жігіті келді. Айналасы екі сағатта қиюы қашқан терезелерді тастай қылып берді. Қырық мың теңгені шытырлатып санап алды. Екі сағатта бақандай қырық мың сом! Күні бойы бір ұлға жұмыс таппай бас қатырған біздер аузымызды аштық та қалдық. Содан мен әлгі ұлға: «Міне көрдің ғой табысты қалай табу керек екенін. Ізден, еңбектен, ана жігіттерден қай жерің кем? Осының соңынан түс, бар» деп, қайрап-қайрап қоя бердік. Қысқасы біздің ұл терезе жөндейтін шеберлердің қасында бірер ай тегін жұмыс істеп, сол мамандықты ақыры игеріп

ОЯН.НАМЫС.kz алды. Қазір тәп-тәуір табыс тауып жүр. Оқуға түсті. Өзі айтады: «Ой, аға, терезе жөндеу дегеніңіз ол маусымдық қана жұмыс. Оны үш-төрт айда атқарып тастаймыз. Қалада ізденген адамға табыс табу тіптен оңай екен. Қазір саябаққа бірнеше теннис үстелдерін орнаттым. Одан да тәп-тәуір пайда түсіп жатыр... Міне, «Мал жұтайды, өнер жұтамайды» деген осы. Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей Ауыл тұрғындарының тұрмысының жақсы болуы тікелей өздеріне байланысты дер едім. Мәселен, Қызылорда облысының Қармақшы ауданына қарайтын «Интернационал» деген екі-үш мың адам тұратын шағын ауыл бар. Тұрғындарының дені қазақ. Бірнеше үй кәріс, түрік сияқты басқа ұлттар да тұрады. Осы ауылда мемлекеттен әлеуметтік көмек алатын жалғыз-ақ үй бар екен. Оның өзі мүгедектігіне байланысты көмек алады. Көрші ауылдарда қырық-елу үй әлеуметтік көмекке мұқтаж. Осы жағдайдың себебіне үңіліп көрейікші. Бұл ауылдың іргелес отырған өзге ауылдардан артық тұрған дәнеңесі жоқ. Бар артықшылығы – адамдарының еңбекқорлығында, табыс табуға ептілігінде, барын ұқсата білуінде. Көзіммен көрдім, ауылдың аулалары тап-тұйнақтай, есіктерінің алдында көлденең жатқан бір зат жоқ. Көшелері мұнтаздай таза. Тұрғындарында ұйымшылдық бар. Оның үстіне әркім өз шаруашылығын дөңгелентіп ұстауға әбден бейімделген. Қораларындағы азынаулақ малдарын жақсылап күтіп, солардың сүтқаймағын, қымызын, бақшаларында өсірген қияр, сәбіз сияқты өнімдерін ұқсатып сату үшін бағасы көтеріңкі Байқоңыр қаласына, Жосалы ауданына апарып сатып келеді. Мен ауыл адамдарының шаруақорлығына, табыс табуға икемділігіне қатты қызықтым. Оншақты отбасының айлық табысын зерттеп көрдім. Сонда сізге өтірік, маған шын, бір апта да әрбір отбасы 68 мың теңге табыс табады екен. Ауыл ақсақалының сөзі: «Елбасына мыңда бір рахмет. Тұрмысын түзеймін деген адамға барлық жағдайды жасап қойды. Табысыңнан ешқандай салық алып жатқан жоқ. Еңбек етсең болды. Қарның тоқ, иығың бүтін. Ауылдың шетінде ешкімге керексіз бос жатқан 10 сотық жер бар еді. Сол жерді бос қалдырмай қызанақ (помидор) егіп тастадым. Күзде шығымы жақсы болып, әр келісін елу теңгеден төрт тонна қызанақ саттым. Құдайға шүкір, тұрмысымыз жақсы» дейді. Бұл ауылдың тағы бір табыс көзі – жақын ауылдардың арық-тұрық малдарын арзан бағаға сатып алып, жемдеп семіртіп, сол ауыл адамдарына той-томалаққа қажет кезінде қымбат бағаға қайта сатады. Көрдіңіздер ме, қолда барды ұқсата білудің нәтижесі қандай? Бір ғажабы, осындай тірлікті көрші ауылдардың ешбірі жасамайды.

Неге? Себебі, олар белін ауыртып еңбектенгісі, маңдайдан тер төгіп қиналғысы келмейді. Ең жаманы осы. Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей. Ең үлкен қателік – уақытты ысырап ету Қоғамдағы тағы бір етек алып кеткен келеңсіз жағдай – жұрт қыруар уақытын босқа кетіреді, пайдасыз жиын мен той көп. Теледидарды ашып қалсаңыз, ұйымдастырылып жатқан конференция, дөңгелек үстел, ұзақ-ұзақ баяндамалар. Сол жиындарға мемлекеттің миллиондаған қаражаты жұмсалады. Халыққа тиетін пайда аз. Жиналыста жап-жақсы баяндамалар жасалады. Адамдар жақсы, жалынды сөздерді естіп, мәселе шешілген сияқты алдамшы күй кешеді. Бірақ қоғамдағы жағдай түкте өзгермейді. Жиын өтті екен, соның бір көздеген нәтижесі болуға тиіс қой. Депутат ретінде осы мәселені жиі көтеремін. Абай атам айтқандай: «баяғы жартас, сол жартас...». Біз уақытты үнемдеуді, пайдасыз өткізбеуді үйренуіміз қажет. Ол үшін ұлтын сүйген, халқына жаны ашитын азаматтар өзі атқаратын салада қолынан келгенше уақытты бағалауды үйретсін. Қазіргі кезде бізге ұйымшылдық, ауызбірлік, бірбірімізге деген жанашырлық ауадай қажет. Және бұлай жасау сондайлық қиын да емес. Мәселен, соңғы жылдары жұмыссыз қазақтардың саны өте көбейіп кетті. Неге? Себебі, көпшілігі дер кезінде белгілі бір кәсіпті игермеген. Ал енді осы проблеманы шешу сондайлық күрделі ме? Ауызбірлікпен жұмыла кіріссек, түк те күрделі емес. Әртүрлі кәсіпке неге баулымасқа. Бізге жетпей жатқаны осы. Сонда жұмыссыздарға жұмыс та табылар еді, әрі еліміздің ішкі өнімі молайып, сапалы, арзан отандық өнімдер айналымға шыға бастар еді. Қазақтың ұл-қыздарын кәсіпке үйретпеу үлкен қауіп Көбіміз әлі күнге мамандық таңдауды білмейміз. Мамандық таңдауды мектеп бітірген баланың жеке өзіне жүктеп қоюға дағдыланып кеткенбіз. Бұл дұрыс емес. Шындығында, мектеп бағдарламасынан өзге ештеңе оқымаған, өзінің қандай мамандыққа, кәсіпке бейімі барын білмейтін жасөспірім өз бетімен не істей алады? Әлбетте, оған үлкендердің көмегі керек. Соңғы жылдары көптеген кәсіптік салаларда маман тапшылығы күрт артып кетті. Қазақтан шыққан физик, кибернетик, биолог аз дегенді көп айтамыз. Не істеу керектігіне бас қатырмаймыз. Осы бағытпен жүре берсек, енді бір 20 жылдан кейін біз көптеген кәсіптік салалар бойынша шетелден мамандар шақыртуға мәжбүр боламыз. Бұл ұлт үшін өте қауіпті құбылыс. Қазақтың ұл-қыздарын кәсіпке үйретпеу үлкен қауіп.

ОЯН.НАМЫС.kz Қай сала жас мамандарға зәру екені ашық айтылмайды. Жарияға шықпаған соң, қандай кәсіп, мамандықтың сұранысқа ие екендігін білу мектепті бітірген жас бала тұрғай, Мәжіліс депутаты менің өзіме жұмбақ. Жоғарыдағы бағдарламаны қолға алғаннан бастап, әрбір министрлікке, агенттіктерге, оқу орындарына, тіпті, зауыт-фабрикаларға жеке-жеке сұрау салуыма тура келді. Бізде статистикалық мәліметтерді дер кезінде даярлап беру өте қиын шаруа. Кейбір мекемелерді қайта-қайта мазалауға мәжбүр болдық. Соның арқасында республика бойынша жоғары сұранысқа ие 300-ге тарта мамандықты анықтып алдық.

2010 № 2 (2)

Қажет мамандар: денсаулық саласына – терапевт, педиатр, акушергинеколог, эндокринолог, фармацевт, логопед, Көлік және коммуникация министрлігіне – телекоммуникация және байланыс маманы, автоэлектрик, автокраншы, бульдозерші, мотор жөндеуші, жол жөндеуші, Индустрия және сауда саласына – текстильді тауарлар жөніндегі технолог, инженер-технолог, инженерконструктор өте қажет екен. Бүгінгі таңда әрбір министрлік әр сала бойынша 40-50 түрлі маманға зәру. Оның сыртында кәсіптік салада жетіспей жатқан маман қанша? Маман тапшылығының тым көбеюі өте алаңдарлық жағдай.

Мамандыққа қатысты қисса. Италияның Милан қаласы сапалы өнім өндіруден аты шыққан. Сол Миланға барған қытайлар италиялықтардың жанында тегін үйренуші болып жүріп-ақ өнім өндірудің құпиясын меңгеріп алады. Сөйтіп, аз жылда барлық мамандықты қолына алған қытайлар ақыры миландықтарды жұмыссыз қалдырды. Қазір не істерін білмей Италияның басы қатып отыр. Кезінде өздері шақырып алған арзан жұмыс күші қытайлықтар пәле болып жабысты. Сол себепті біз маман тапшылығын тудырмауға барынша күш салғанымыз жөн. Хатқа түсірген Төлеген ЖӘКІТАЙҰЛЫ

ОЯН.НАМЫС.kz Егерде есті кісілердің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса жұмасында бір, ең болмаса айында бір, өзіңнен өзің есеп ал! Сол алдыңғы есеп алғаннан бергі өмірді қалай өткіздің екен, не білімге, не ахиретке, не дүниеге жарамды, күнінде өзің өкінбестей қылықпен өткізіппісің? Жоқ, болмаса, не қылып өткізгеніңді өзің де білмей қалыппысың? (Абай. Он бесінші қара сөз)

УАҚЫТ БІЗДІҢ ӨМІРІМІЗ

Әуелгі қағида - жоспар Уақыт – біздің өміріміз? Ендеше оны қалай пайдаланып жүрміз. Адамның өмірінде оның уақытын ұрлайтын пайдасыз нәрселер көп. Уақытты дұрыс пайдалана білмегендіктен де ісіміз қордаланып жатыр. Қазіргі таңда уақытты тиімді пайдалануды «тайм-менеджмент» деп атап жүр. Мәні біреу, ол – уақытты тиімді игеру. Сонымен әуелгі қағида – бір күнде атқарылатын шаруаларды міндетті түрде жоспарлау керек және оны күн сайын үздіксіз жүргізіп отыру қажет. Тек осылай істегенде ғана барлық шаруа алақандағыдай анық көрінбек. Бұл біздің мақсатымызды айқындап бермек.

Ең бастысы бағыт пен мақсат айқындалмаса, іс өнбейді. Ол үшін бір күнде атқарылатын шаруаны кешкісін немесе таңертең жоспарлаған дұрыс. Олай істемеген адам мың жерден дарынды болса да, әр істің құйрығын бір шалып, ешқайсысынан тұщымды нәтиже шығара алмай болдырып тынады. Істі жоспарлау үшін бір бет шағын қағаз, ұялы телефондағы органайзер немесе күнделік-кітапшаларды пайдалануға болады. Ең тиімдісі кәдімгі шағын көлемдегі бір бет қағаз.

ОЯН.НАМЫС.kz

Жоспарлау тәсілі Қағазға төрт баған сызу керек, олар: 1.атқарылатын шаруалардың тізімі (ең маңыздылары) 2.атқарылар шаруалардың аттары 3.шаруалардың орындалу барысы туралы мәліметтер, 4. орындалуы (егер орындалса - қосу белгісін, орындалмаса - алу белгісін қоямыз).

Бұл жерде ескеретін мәселе: жеке күнделікте таяу арада атқарылуға тиіс шаруалардың да есебін жүргізу. Бұл оларды уақыты келгенде ұмытпай күндік жоспарға енгізуге мүмкіндік береді. Істер атқарылу уақыты және маңыздылығы тұрғысынан негізгі төрт топқа бөлінеді: Маңызды әрі шұғыл Маңызды, бірақ шұғыл емес Шұғыл, бірақ маңызды емес Шұғыл да, маңызды да емес Жоспарды аса маңызды, кезек күттірмес

істерден бастау қажет. Осы тәртіп бойынша барлық істердің тізімі жасалады. Вильфредо Парето ережесіне сәйкес істердің 20 пайызы барлық нәтиженің 80 пайызын береді де, керісінше қалған 80 пайыз, 20 пайыз нәтиже береді. Сондықтан шын мәніндегі маңызды істерге қосымша уақыт табуға тырысу керек. Өмірде барлығы біздің ойлағанымыздай бола бермейтіні белгілі. Егер де аяқ астынан шұғыл шаруа шығып жатса, абыржитын ештеңе жоқ, мұндай жағдайда күндік жоспарға өзгеріс енгізіледі.

Басты талап не?

2010 № 2 (2)

Басты талап – жоспардан ауытқы мау. Әрбір істі уақытында орын дауға бар күшті салу. Уақытында істелмеген жұмыс адамды беймазалыққа салып қояды, әрі келесі істерге тиесілі уақытты жеп, кесірін тигізеді. Бір уақытта бірнеше істі игеруге ұмтылу, істің аяқсыз қалуының кепілі. Оның үстіне асығыс істелген істе қате кетеді, оны түзету үшін тағы да уақыт керек. Қысқасы, бос әңгімеге, интернетке, ойынтойға, т.б. пайдасыз нәрселерге кеткен уақыттың адамға тигізер зияны орасан зор. Одан міндетті түрде арылу керек. Телефонмен сөйлесу, тағы басқа қарым-қатынас шаруаларын қысқартуға болады.

Жоспарлаудың негізі не? Жоспарлаудың негізі – тәртіп. Яғни барлық іс тәртіпке бағынады. Істің сәнінен гөрі мәніне көбірек көңіл бөлген дұрыс. Егер іс аса күрделі болса, оны бірнеше кезеңге бөлуге болады. Сөйтіп істі бастапқы бөлігінен бастаса, сең қозғалып, іс ілгерілемек. Уақытты басқара білу нәтижесінде: жұмысымыз өнімді, ісіміз жемісті, ал өзіміз оларды игеруге қабылетті болмақпыз.Өткен күнге міндетті түрде есеп беріп отыру керек. Кез келген мақсат, құрылған жоспар олардың атқарылуын бақылау жеміс береді. Істі атқару кезіндегі кеткен қателерді ұдайы талдау, өмірдің өзінен сабақ алудың негізі болмақ.

Қорыта айтарымыз – Алла Тағала берген ұлы нығмет – уақыттың қадырын біліп, оны бос өткізу арқылы зиянға айналдырып алмайық. Адамның өмірі мата болса, уақыт – сол матаны тоқитын жіп. Қазір бітпес сияқты көрінген уақытымыз, шарасыз өлім келгенде бір сәтте кешікпейді. Деніміз сау, еліміз тыныш тұрғанда есіл уақытты бос өткізбейік. Барды қадірлемеу – ертеңгі күнгі өкініш. Мұсылманбек НҰРСыйЛА, экономист 55

ОЯН.НАМЫС.kz

Бекболат ТІЛЕУХАН, ҚР Мемлекеттік сыйлықтың иегері

АБАЙДЫҢ ЖОЛЫ

(пәлсапалық ой-толғау) (Жалғасы. Басы өткен санда)

...Бұған дейін де айттық. Сөз орайында қайталауға мәжбүрміз. Абайды қайсыбір тұста шектен тыс әсірелеп мақтасақ, қайсыбір тұста нигилист деп танығандар болды. Қалыптасқан әділ ұғымға қайшы пікір айту арқылы жұрт назарын көксеген тантық замандас ардақтымыздың арына күйе жағып, ғайбат қылды. Есті қауым шырылдап араша түсті. Тереңіне бойлай алмаған қайсыбір парықсыз жазарман өзінен көрмей, зердесізге жалын ұстатпайтын дана дараның мұрасына мұрын шүйіріп, «кәдімгі ғана» деп күйдіргені және бар. Жарайды. «Бір бес күннің орны жоқ аптығарға». «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым» деп көкірегі қарс айырылған Абайды ұлтына жау көрген, шолақ ойлы замандас қапа қылды. «Әрбір ақылы бар кісіге иман парыз, Әрбір иманы бар кісіге ғибадат парыз», (жиырма сегізінші сөз) деген Абайды сөзі мен ісі алшақ мұнафиқ қылған иман білмес (атеист) қауым байғұс мүминнің бес намазын теріске шығарып, зор қиянат жасады. «Абайдан молда жасамаңдар» деп ызғарын төге шүйлікті. Дананың төңірегінде пікір көп. Қайсібір тұста Абай тұлғасы мұнартып араша сұрайтындай көрінеді бізге. Абай – бәрібір Абай. Мақта мейлі, датта мейлі. Әркім керегін сүзіп алатын ұлы қазына ол! Осы орайда, дананың ақиқи келбетіне көлеңке түсіретін негізсіз айтылған қаңқу пікірдің қалыптасып, тұрақтап, бүгінде даусыз мойындалғанына қынжылысымызды білдіре отырып, дананың өз сөздерін ғана көлденең тартып арашалап алуды мұсылмандық парызымыз, азаматтық міндетіміз деп білдік. Сонымен, бірінші қиянат: Абай – тым орысшыл, ұлтын сүймеген жан. Абай жайлы қалыптасқан солақай пікірге негіз болған 25-ші қара сөздегі дананың кеңесіне үңілейік. Сонымен: «Орысша оқу керек! Хикмет те,

2010 № 2 (2)

ОЯН.НАМЫС.kz мал да, өнер де, ғылым да – орыста тұр». Дау жоқ. «Пайданы іздеп, дүние көздеп», жанжағына үңілген I Петрден басталған Ресейдің дүниеуи өнері Қазақ үшін мұнартқан асқар болатын. Әдетте бұндай үндеуден соң заңды сауал туады. Неге деген! Абай: «Зарарынан қашық болуға керек» деп бастайды. Әр сөзіне жауапты Абайдың, ғаделет пен шапағатқа жүйрік Абайдың айтып отырған зарары не? Отар ел, бодан жұрт рухын одан әрмен жаншылта бермесін дегені ме? Тізе бүкпей дәрет сындыратын әдепсіздігі жұғады деп қорыққаны ма? Ата-баба дәстүрі ылайланып, жерің тарылып, өрісің өртеніп, дінің бұзылады дегені ме? Ел іші жарылып, атадан баланың ой өзгелігі асқынып, адамдықтан қалады дегені болар. Осылайша тізе берсек ешқайсысы қисынсыз емес секілді. Сосын Абай «пайдасына ортақ болуға: тілін, оқуын, ғылымын білмек керек» дейді. «Үмітті сәуле еткен» қайран Абай – налып, түңіліп, іске алғысыз баласын топқа қосқысы келген қамқор әкенің қамшыл кебі. «Аның үшін олар дүниенің тілін білді. Сен оның тілін білсең көкірек көзің ашылады. Әр біреудің тілін, өнерін білген кісі соныменен бірдейлік дағуасына кіреді. Аса арсыздана жалынбайды» дейді жарықтық. Дана орысқа сіңіп, тіліңді ұмыт, дініңді тәрк қыл демейді. Пайдасына ортақтасып, терезеңді теңестіріп, деңгейіне жетуді үндейді. Жұқана жұртының жалынышты кейіпке түсіп, жаттың табанында тапталғанына күйінгендіктен шыққан зар бұл. Сосын «дінге де жақсы білгендік» деп Аллаһтың ризашылығын ұмытпайды. Иманын көзінің қарашығындай сақтайтын Абай тағы да хақ ақиқаттан уәжіне таяныш іздейді. «Жорғалықпен көңілін алсам деген надан» деп зымиян ниеттің мақсатынан бейхабар отарлық сананы жиіркене сипаттай келе: «әке-шешесін, ағайын-жұртын, дінін, адамшылығын жауырыннан бір қаққанға сатады». Сондықтан сол кездегі қазақ үшін де, бүгінгі қазақ үшін де «орыстың ғылымы, өнері дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі». Иманы кәміл болады емес ағайын. Дүние арзанға түспек. «Толық адам» деген ұлы мақсатпен салыстырып тұрған Абай жоқ бұнда. Жұртының байлаулы басын боданнан босатпақ күрескер азаматтың жанайғайы жаңғырады бұл жерде. Ол қарумен қазақты аңдымауды айта келіп, бейбақ елдің ниетін түземекке талап қылады. «... Мені көріп үйренушілер көбейсе, ұлықсыған орыстардың жұртқа бірдей законы болмаса, законсыз қорлығына көнбес едік». Ал, керек болса! «Ұлықсыған орыстар» деген сөз «ұлы» деген сөзге ұқсамайды. «Законсыз қорлығына көнбес едік» деп амалы таусылып арман қылады Абай. Мойны қайырылып отарлықтың қамытына

омалған елдің баласы бұлқынып шара іздейді. Шарқ ұрады. Шер мен күдігін айтып-айтып алып ширығады да, шығар жол іздейді. Келешекке үндейді, үмітін болашақтан үзбейді. Мұсылман қазақты Құдаймен қорқытады. «Құдайдан қорық, адамнан ұял» дейді. Тағы да хақтың жолын меңзейді – «балаң бала болсын десең – оқыт, мал аяма!». Абайдың ұлтын сүюі де Абайша. Тілсіз сүйеді. Көзіңізге көрсетеді. Ішіңізге білдіреді. Көлгір сүйіспеншілік емес, сырты – салқын, іші – жалын. Жалын болғанда, қандай! Абайға ғана тән жалын. Ол жалын Абайға ғана жарасады. Басқаға емес. Әсіресе, бүгінгі қазаққа (егер иманын Абайға теңдестірмесе) мүлдем жараспайды. Абай бөтен ұлтты өз ұлтынан артық сүйсе қылықтарын қостаса керек еді. Ертең закон білсін деп, интернатқа бала беріп оқытып, қуанған ата-анасының қылығын «ойында жоқ олардың шариғатқа шаласы» деп Абай қауіп алып тағы қынжылады. Сол шәкірт балаға келешекте: «Қызмет қылма оязға, жанбай жатып сөнуге» деуінің астарында тағы не жатқанын сан-саққа жүгіртуге болады. Бұл қауіптің де елдік мүддеден алшақ кетпейтінін көру қиын емес. Абай өзі айтады. Және орындайды. Әбдірахманын сол өзі айтқан жолға салды. Петерборда оқытады. Шариғатқа шала қылмай, дінін, негізін, тегін танытып барып салады. Ғылымға көңілін зеректендіріп барып салады. Аллаһ Тағаланың сынағы келіп, Әбіш қайтқанда қайғылы Абай: «Орынсызды айтпаған Түзу жолдан қайтпаған Ортасында кәпірдің Арамынан татпаған», – деп жоқтайды. Иманына сақ, дініне берік әкенің ұлға берген бағасы бұл. «Шошқа етін жемеген, арағын ішпеген ғой» тәрізі деп тұжырым жасай салу ұшқары да қарабайыр болып кетер. Мұның да астарының қатпары қалың, жігі алуан. Оны оқырманның үлесіне қалдырайық, жүк етіп! Абаймен пікірлестік. «Пікірленбектің соңы ғибратланбақ болса керек». * * * «Өлімде қасірет бар делінген» Құранда. Пендеге ауыр тиетін бір қиыншылық болса, ол – өлім. Сабыры сынаққа түсетін шақ та осы. Аллаһ бұндай сәтте иманды құлына сабыр етуді бұйырған. Өлім артында қалған жанашырына ғана емес, әуелі қайтқан пенденің өзіне сын. Аз ба, көп пе сүрген өмірінің нәтижесі Әзірейіл төніп, жан алқымға келген шақтағы тіліне оралған сөзбен өлшенбек. Пенде кешкен ғұмырдың мәні, өмірлік иман-сенімі, мақсат-мұраты жүректен орын тауып, соңғы сөзі сол жүректен өрнек таппақ көрінеді. Ол жайында пайғамбарымыз (с.ғ.с) «Кімнің соңғы сөзі иман кәлимасы яғни лә иләһа илла Аллаһ (Алладан басқа табынуға

ОЯН.НАМЫС.kz лайық ешкім жоқ) болса, ол жәннатқа кіреді» (Бұқари, Мүслим) дейді. Ажал алдында адамның дәрменсіздігі аян. Иманды жан тағдырдың бұндай сынағын Жаратушының бұйрығына мойынсұнып қабылдаған. Сонымен Абайдың өлімге деген көзқарасы деп қарабайыр көрінгенімен, оның имани деңгейіне өлшем боларлық сауалға жауап іздеп тағы да өзіне жүгінейік. «Адамзат бүгін адам, ертең топырақ Бүгінгі өмір жарқылдап алдар бірақ. Ертең өзің қайдасың білемісің Өлмек үшін туғансың ойлан шырақ» дейтін Абай «өлім бар да қорлық жоқ» деп хақ жарлығына қайсыбір софылық ағымдағы шайырлар секілді «ертоқымын бауырына алып туламайды». Көнеді. Себебі оның Аллаһтың қалауы екенін біледі. Жұбанышты Аллаһ тағаланың уәдесінен, пайғамбар (с.ғ.с.) өнегесінен іздейді. Пайғамбар (с.ғ.с.) хадисінде: қайғы кешкен адамға: «Аллаһ сенің азаңды көркем қылсын» деп көңіл айтуды насихат еткен (Бұхари). Соны білген Абай, о дүниелік қымбаттысының қадірін жырлайды. Бауыр еті – баласының өліміне арнаған өлеңдерінің дені сабырлыққа шақырумен түйінделіп отырады. «Арғы атасы қажы еді», «кешегі Оспан ағасы» немесе «кешегі өткен ер Әбіш» деп басталатын өлең «сабырлық қылсақ керек-ті» деп тоқтам қылады. Керек десеңіз, басқа түскен тағдырдың сынынан көңілге қуат тауып, «тәңірім рақым еткені-ай» дегеніне тағы да сүйсінбеске шара жоқ. Сондағы дәті: «Көз жұмғанша дүниеден Иманын айтып кеткені-ай?» – дейді. Нар Кемпірбайдың өлім сағаты келгендегі «Ей, Аллаһ, кәлимамды сал аузыма» деген соңғы дұғасы еске түседі. «Бейсембі ме бүгін деп Жұмаға қарсы өткені-ай» дейді қайғылы ақын. Пайғамбардың (с.ғ.с.): жеті күннің сұлтаны – жұма екендігін және жұма күні мұсылманға Алладан айрықша мейір барын білген Абай: «Ием қабыл алды-ау деп Көңіліме қуат біткені-ай», деп жұбанады. Міне, Абай сүйенген рухани тұғыр, Абай танымының сырын аша түскендей. Аяулысы өліммен арпалысқан дүдәмал шақ – жанашырдың жанын шыжғырып, төзімін илеген кездегі туған жырларға ой жүгірттік. «Жүрегім суылдап, Сүйегім шымырлап. Алладан тілеймін. Құпия сыбырлап». Заңды сауал туады. Неге «құпия сыбырлап?» Дауыстауға дәрмені кем бе? Жоқ. Мәселе тағы да тереңінде екен. Сөйтсек Құрандағы «Ағраф» сүресінің 205-аятында: «Раббыңа ішіңнен жалбарына қорыққан түрде бәсең сөзбен ертелі-

кеш зікір ет. Сондай-ақ қаперсіздерден болма» деген үкім барын білдік. Сондай-ақ Құранда: «Менің көркем есімдерімді уәсила етіңдер» деген аят тағы бар. Осы орайда: «Аллаһтың рахматын Жар тұтып әрнеге. Әр рахман ол атын Үйреткен пендеге», деген Абай дұғасының да осылайша өрнек табуы бекер емесін көреміз. Әбішінің қадірін асыра отырып, жоқтайтын Абай: «Тәуекел қып білдірмей Күтіпті тәңір жарлығын», деп әспеттейді ұлын. Тәңір жарлығы солай болды. Абай басына түскен қайғының тасқыны толастамады. Бір айналғанда да шыр айналды. Тілегі бейқабыл, жаны жаралы. «Көзге қамшы тигендей» шыр айналған қасіретті жан, баласын жерлеген әке Жаратушының өлшеп беріп, міндеттеген шегінен бір сәтке де шықпайды! Күпір болудан аулақ. Абай үшін қайғының өзі – «Алды – үміт, арты – өкініш алдамшы өмірдің» сынағы ғана. Егіліп-егіліп алады да есін жиып Иесіне жүгінеді жарықтық? Сөйтеді де: «Патша Құдай сынайды. Тоқтау қылсақ ұнайды. Дәл уақыты жеткенде Талайдың гүлі қурайды, Расулді (с.ғ.с.) алған бұл өлім Кімнен жөнді сұрайды Ұмытқаның жарамас, Жаратушы Құдайды! Артын тіле Құдайдан Бір қалыпта тұрмайды», дейді. Құранда: «Басқа түскен ауырлыққа сабыр ет» («Лұқман» сүресі 17-аят) дейді. «Аллаһтың мархаматінен күдер үзбеңдер. Өйткені Алланың рахметінен дінсіздер ғана күдер үзеді» («Юсып» сүресі 87-аят). Бұл иманның алты шартының бесіншісі ТАҒДЫРҒА иман келтірген мүмин, тәубешіл, сабыршыл Абайдың танымы. «Тағдырын көрушінің Хақтан біліп» деуінің де ұшығы осыдан келіп шығатындай. Сол сияқты Құранда: «Әркім өлімді татады» («Әли-ғимран» сүресі 185-аят) делінген. «Әсте өлместей қылық қылсақ та», «ажал келіп бас салып, жанды ұрлағанда», «өмір қайда сен қайда соны да ойла» дейді Абай. Сөйтеді де: «Белгілі сөз «өлді, өлді» Белгісіз оның мекені Не халатқа әуелді Қайда қандай екені» дейді. Бұл жердегі сөзді Абай өрнектегенмен негізгі мағынасы тағы да Құранда жатыр. «Ісра» сүресінің 85-аятында: «(Мұхаммед с.ғ.с.) сенен рух жайлы сұрайды. Ол Раббымның әмірінен де, сендерге ол жайында өте аз мағлұмат берілді де» делінген. Негізсіз әулекі ойдан шыншыл Абайдың аулақтығы тағы көрініс беріп отыр. «Өлген

ОЯН.НАМЫС.kz

2010 № 2 (2)

адамның әруағы шаңырағын жағалап келеді екен. Артындағы тірілерге қолдау көрсетіп, желеп-жебеп жүретін көрінеді», деген ешқандай ғылыми негізі жоқ бөстекі тұжырымға Абайдың қайырылған кезі жоқ. Тағы да Аллаһтың құдіретіне жүгінеді. «Көк тұман – алдыңдағы келер заман», деп басталатын өлеңінде: Ол күндер (келешек) – өткен күнмен бәрі бір бәс, Келер, кетер артыңда із қалдырмас. Соның бірі – арнаулы таусыншақ күн, Арғысын бір-ақ Алла біледі рас!» деуі ислам қағидатын анық ұстанған ұстаздың танымынан хабар береді. Өлім сәтіне берер баға – «арнаулы таусыншақ күн» немесе «дәл уақыты жеткенде» болып келеді. Өлім мен өмірдің де шекарасы осы тұс. Одан соңғы кезеңге ой жүгіртіп, қиял қуып, әуре болмайды. Аллаһқа тапсырады дана. Себебі: ол – Аллаһтың бұйрығы, Хақ белгілеген шек. Ойды бұрсаң, жалаңдап шайтан күтіп тұрады. Сондықтан да Абай әрі бармай, мөлшердің ішіндегі онсыз да қыруар сауалға жауап іздемекке Хаққа – яғни ақиқатқа жүгіне, жолынан қалмай сапарын шеге бермек. «Дүние қызығына алданған тірілерді», «бүгін өмір жарқылдап алдар бірақ», – дейді ол. «Саяз жүзбе, тереңіне үңіл», дейді дана. Соның айғағы: «Әркімнің өз мақсаты керегінде. Біле алмадым пысығын, зерегін де. Саяз жүзер, сайқалдар ғапыл қалар, Хақиқат та, дін-дағы тереңінде», – дегені. Бұдан әрі көкірегі сәулелі оқырманға «екі жерде екім төртті» дәлелдеп қайталай беруіміздің жөні жоқ секілді. Түсінікті болды. «Адам өлмек емес». Құранда: «әттең топырақ болып кеткен болсам» («Нәбә» сүресі 40-аят) – дейді азап шегіп өлім сұраған кәпірлер жайында. Ал, Абай: «Өлсе өлер табиғат, адам өлмес. Ол бірақ қайтып келіп ойнап күлмес. «Мені» мен «менікінің» айрылғанын «Өлді» деп ат қойыпты өңкей білмес. Дүниеге дос ахиретте бірдей болмас, Екеуі тап бірдей боп орныға алмас. Дүниеге ынтық, махшарға амалсыздың, Иманын түгел деуге аузым бармас!» – дейді. * * * Сонымен Абай: «Өлейін деп өлмейді өлерлік жан, әсте өлместей тірлік қылған» дегеніндей дүние қуып ғапыл жүрген жанды амалсыз тағдыр бір күн өлімге кез қылады. Біреуге жай, біреуге тез келмек. Өмірдің өткінші ғана уақытшалығын таныған қазақта дүниеден адам өткенде «қайтты» дейді. Аллаһтың қасын тұрақты, негізгі мекен деп танығандықтан шыққан сөз. Оның да түп бастауы Құранда жатыр. «Әли Ғымран» сүресінің 55аятында: «Сосын ҚАЙТАР жерлерің мен жақ.

Сонда таласқан нәрселеріңе үкім беремін» дейді Аллаһ. Сабыр етушілерді Аллаһ, «Бақара» сүресінің 156-аятында: «Олар шын мәнінде Аллаға тәнбіз әрі ҚАЙТУШЫМЫЗ дейді» деп сипаттайды. «Ағла» сүресі 17-аятында: «ахырет хайырлы да тұрақты» дейді. Ал Абай болса, «өлді» дегенді тағы бір тың қырынан «мені» мен «менікінің» айрылғаны ғана деп түсіндіреді. Сөйтеді де: «Ақыл мен жан – мен өзім, тән – менікі «Мені» мен «менікінің» мағынасы екі. «Мен» өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан Менікі өлсе өлсін оған бекі». Осы бір ғажайып шумақтың сырына үңілсеңіз берері ерен! Жан – мәңгілік. Құран қағидатының ең негізгі шарттарының бірі де осы. Тақуа пенделер Аллаһтан қорқуының негізгі мәні – жанның мәңгілігінде. Неге десеңіз, рух бейтарап халде қалмақ емес. Не жәннәт, не жәһәннам! Яғни не рахат, не азап. Екінің бірі ғана! Рухтың денеден ажырамағы – хақ. Ол – заңдылық. «Оған бекі» дейді Абай. Енді осыдан шығады. Бүгінгі қазақ та, бұрынғы қазақ та кісісі өлген қаралы үйге көңіл айтқанда «иманы саламат болсын» немесе «иманы жолдас болғай» деп жатады. Осы бір сөзді әрқайсымыз айтып жүргенімізбен, аса көңіл қойып, үңілген кезіміз аз білем! Ал, Абай болса «Сендер дүние тіршілігін артық көресіңдер» деген «Ағла» сүресінің 16-аятын алға ұстай отырып: «Шырақтар, ынталарың «менікінде», Тән құмарын іздейсің күні-түнде» – деп тәпсірлей келе, «Әділеттік, арлылық, махаббатпен Үй жолдасың қабірден әрі өткенде» деп түйіндейді. Белгілі болды. Әділеттікті Абай «ынсап, ұяттың анасы дүр» десе, әділеттен шығатын «ұят кімде болса иман сонда» деген хадиске жиі жүгінгенін көреміз. Ұят құрметтісіне лайық дүние. Көзі қарақты адам сыйы ерекшеден, қадірлісінен ұялмақ. Ал, мүмин үшін барлық мақтау, барша қадір әуелі Аллаһқа лайық. Яғни, ұят пен махаббат ықпалдас ұғымдар. Адамды махаббатпен жаратқан Аллаһты сүюді пендеге парыз дейтін Абай, осы жалғас жатқан иман бұлағының көздерін (әділет, ар, махаббат) қабірден ары өткен қайтушының жолазығы, жолдасы деп біледі. Паш етеді. Сөз шіркіннің қасиетін осынша тануда, соншалықты ретін білуде Абайға тәнті болмасқа шара жоқ. Осындай дәлдік – хақтан тиген қабілет пен мінсіз Жаратушының аяттарына сүйенгендіктен деп білдік. Абай бұрын-соңды қазақ баласы жетпеген Абайи деңгейден мұнартуы да осыдан болса керек-ті. (Жалғасы келесі санда)

ОЯН.НАМЫС.kz

Мен түсімде не бip сұмдық көремін, Жанбай жатып сөнемін, һәм өлемін. Дағыстанның даласында күн көзі, Шыжғырады шыбын жансыз денені. Қашты солай тәнге жаным қосылмай, Дәл сол сәтте болды ғажап тосын жай. Авар тілін естіп қалып әуезді, Атып тұрдым өлімге де бас ұрмай.

Расул ҒАМЗАТОВ

Сол түсімнің жоруы ғой онда бұл, Анаңа да өз тіліңде арна жыр. Ертең тілім жойылатын болса егер, Мен өлуге әзip тұрмын, дәл қазір.

ТІЛ Аллаһ адамзатқа не себепті көз, құлақ, тіл берген. Мәселен, екі көзбен көріп, қос құлақпен естіген дүниені бір тіл ғаламға сөз етіп таратады. Тілден шыққан сөз – қия жартастағы сүрлеуден өтіп, кең жазираға жеткен тұлпар секілді. Сөз әсте жай болмайды. Не қарғыс, не алғыс, әйтпесе жағымпаз, харам, өтірік, шын, қысқасы әртүрлі. Бірдеме жазғың келе ме, сөзіңе абай бол, сөзді ант деп қабылда, оған ақырзаманға дейін ие бол. Менің шығармам кілем сияқты, оны авар тілінің көркем өрнегімен тоқимын. Менің шығармам қымбат бағалы тон сияқты, оны авар тілінің сетінемейтін берік жібімен тігемін. Ертеде авар тілі өте аз сөзден құралыпты. «Азаттық», «Өмip», «Ерлік», «Достық», «Қайырым», т.б. атаулардың айтылуы бірдей болған деседі. Ат төбеліндей халқымның тілін жұтаң дейтіндер айта берсін. Мен өз ана тіліммен біргe өмip cүpyre тиіспін. Жандүниемнің күллі құдіретін ғаламға жеткізу үшін маған басқа тіл қажет емес. Дағыстанда лак дейтін аз санды ұлт бар. Ол ағайындар аздығына қарамай дүниенің төрт бұрышына шашырап кеткен. Негізінен қол өнерші халық. «Қарбызды тілгенде абай бол, ішінен лак шыға келмесін», – деп таулықтар әзілдейді. Алыс сапар, жат елге ұлын аттандырып тұрып анасы: «Үлкен шаһарда көппен біргe ас ішкенде абай бол, арасында өз қандасың болуы мүмкін», – деп өсиет айтады.

ОЯН.НАМЫС.kz ЕЛ АУЗЫНАН: Мәскеу, әлде Ленинград... әйтеуір бip үлкен қаланың сәнді көшесімен лак ағайын келе жатыпты. Жолай дағыстандық жерлесін жолықтырып туған елі eciнe түседі. Жерлесінің жанына жүгіріп жетіп, лак тілінде үн қатқан екен, ана адам ұқпапты. Құмықша және тат тілінде, ақыр аяғында лезгинше сөйлейді. Tүciнice алмапты. Ақыры екеуі орысша тіл табысып, лак пен авардың кездескенін ұғысады. Авар адам лак қандасына ренжіп: – Авар тілін білмейсің, сен дағыстандық емессің, – дейді. Менімше лак ағайын авар тілін білуге міндетті емес, ең бастысы өзінің ана тілі лак тілін біліп тұр ғой. Одан басқа тау халқының тағы бірнеше тілін меңгеріп алған. Лак халқының үлкен ақыны Әбутәліп бірде Мәскеуге барыпты. Көшеде келе жатып көлденең жолыққан адамнан базардың қайда екенін сұрайды. Ол ағылшын екен. Әбутәліптің айтқанын түсінбеген еуропалық ағылшынша, французша, испанша тағы бipнеше тілде ұғыспақшы болады. Өкініштісі екеуі тіл табыса алмаған. Осы оқиғаны естіген шала оқымысты дағыстандық туысқан Әбутәліпке қаратып: – Мәдениет деген сол. Егер сенің мәдениетің жоғары болғанда ағылшынмен сөйлесер едің, – дегенде, Әбутәліп: – Дұрыс айтасыз, бірақ ол ағылшын менен мәдениетті емес шығар. Ол да мен айтқан авар, лак, тат, құмық тілдерін түсінбеді ғой.

2010 № 2 (2)

Адамзаттың тілі аспандағы жұлдыздар сияқты. Барлық майда жұлдыздар бірігіп аспанның жартысын жапқан үлкен жұлдызға айналса деген пікірге келіспеймін. Оның қажеті шамалы, онсыз да Күн бар. Жұлдыздар жеке-жеке жарқырасын. Әркімнің өз жұлдызы болғаны жөн. Мен өз жұлдызымды сүйемін. Менің жұлдызым – ана тілім – авар тілі. «Кішкене таудың қойнауында үлкен алтын бар» дейтін геологтардың болжамына мен де қосылам. «Анаңның сүтімен дарыған тіліңді түсінбегір!» дейтін аса жаман қарғыс бар. ҚАРҒЫС ТУРАЛЫ: «Тау қызы» атты поэма жазып жүрген кезім. Осы поэмаға қараниет әйелдің аузымен айтылатын қарғыс қажет болды. Жақын ауылда қарғысты қарша борататын әйел барын естідім. Оған жолығу үшін жолға шықтым. Адам ашуланатындай абырой төгілмеген, жыр жырлайтындай той болмаған көктемнің жаймашуақ жадыраған күні әйелдің үйіне келдім. Жасы үлкен апайға келген жұмысымды жайлап түсіндірдім. Осылай да, осылай, қысқасы қарғыс керек. Мен айтып ауыз жапқанша: – Тілің тартылып, сүйген жарыңның eciмi есіңнен шығып кеткір, саған жолыққан жан тіліңді түciнбeгip, ауылыңның аманын, еліңнің саулығын ұмытып қал, отыз тісің опырылып түсіп, аузыңнан сөз емес, жел соғып шықсын... Алла саған бақыт бұйыртпағыр! Meнi бipey ренжітсе бір cәpi, қарғыс жаудыратындай маған бірдеме болды ма? Жоғал әpi! – дегенде, мен рахметімді айтып жөніме кеттім. Жолда келе жатып: «Әлгі адамның қарапайым сөзінің өзі қарғыс, нағыз ашуланғанда не айтар екен» – деп ойлаумен болдым. Бізде әр ауылдың өз қарғысы бар. Бipeyi көрінбейтін жіппен аяқ-қолың байлансын десе, тағы бірi табыттан табыл, – дейді, eкіншісі, алдыңа ас келгенде астауға көзің ағып түссін, – десе, үшінші бірeyi – қанжар сияқты жүзі өткір тасқа құлап кет, – дейді. Бұлар ештеңе емес. Одан да жаман қарғыстар бар. Әйелдер ұрысқанда: «Алла сенің ұрпағыңа тіл үйрететін адам қалдырмасын!» «Алла сенің ұрпағыңа да тіл үйрететін адам болдырмасын!» дейді. Бұдан өткен жаман қарғыс жоқ. Таулықтар ана тілін құрметтемейтін адамды қарғамайды. Оны сыйламайтын болады. Анасы жаттың тілінде жазған баласының жырын оқымайды.

ҚОЙЫН ДӘПТЕРІМНЕН: Бірде Париж қаласында дағыстандық суретшіге жолықтым. Революциядан кейін Италияға оқуға барып, италян әйелге үйленіп, еліне оралмаған. Әлемді шарлап, қымбат қонақ үйлерде түнеп, алтын қасықпен ас iшiп жүрсе де, туған жеріне сағынышы сартап болған. Оның сағынышы суреттерінде қалай бейнеленді деген ниетпен шығармаларын көрсетуді өтіндім. Бip суретін «Туған жерге сағыныш» деп атапты. Суретте италян әйелге көне авар киімін кигізіпті. Гоцатлиннің әйгілі шеберлері жасаған күміс құмыраны ұстаған әйел (суреттегі) бұлақтың басында тұр. Таудың терең сайына орналасқан авар ауылы мұңлы кейіпте, шыңның басын боз тұман бүркеген. – Тұман менің көз жасым, – деді cypeтші. – Айналып еліңе неге бармайсың?

ОЯН.НАМЫС.kz – Енді кеш. Туған жерімнен жалынды жастығымды әкеттім, ұялмай ыңыршағы айналған қу сүйегімді қалай көрсетем. Парижден оралған соң суретшінің туыстарын сұрастырдым. Туған анасы әлі тipi екен. Жат жерде жүрген бауырының тағдыры жайлы білмекке барлық ағайындары бір үйге жиналып менің сөзімді тыңдады. Әйтеуір тipi екен ғой, десіп жатты. – Сен екеуің аварша сөйлестіңдер ме? – деп қарт ана тосын сұрақ қойды. – Жоқ, біз аудармашы арқылы сөйлестік. Мен орысша, ол французша. Аса қадірлі адам өлгенде қара жамылатыны сияқты, қарт ана қап-қара орауышпен бетін жапты. Үйдің iшi жым-жырт. Далада сакля тамның шатырын жауын сабалайды. Біз авар ауылында отырмыз. Әлемнің тағы бір шетінде Париж қаласы. Онда да дағыстанның «тастанды» баласы жауынның дүрсілін ecтіп отырған болар. Көп уақыт үнсіздіктен кейін қарт ана: – Расул, сен шатасқан боларсың. Менің балам баяғыда өлген. Ол менің балам емес. Менің балам болса, мен үйреткен ана тілін, авар тілін ұмытуға тиіс емес, – деді.

Тағы бірде шалғай тауда орналасқан Гуниб ауылына жолымыз түсті. Осы ауылда бұрын жүз көріспеген, аты-жөні таныс ақын досым тұратын. Соның үйіне ат басын тіредік. Әйелі өте-мөте қонақжай, кішіпейіл екен. Ақынның анасы да парасаты мол адам боп шықты. Аттанарда досымның анасымен қоштасуға бардым. Баласы туралы жағымды сөздер есту ана үшін әрине қымбат. Досымның нашар ақын екенін біле тұра мақтай бастадым. «Сіздің ұлыңыз жақсы ақын, әркез қоғамның, уақыттың ағымын дөп таниды, тақырып таңдай біледі» деймін ғой. – Жақсы ақын дейсің бе? – деді анасы басын шайқап, ұзақ ойланып отырып: – Онда талант жоқ. Өлеңі уақыт талабына үйлесуі мүмкін, бірaқ оқығанда от жоқ, нәрсіз. Расул өзің ойланшы. Балам алғаш тілі шығып, былдырлап сөйлей бастағанда шексіз қуанышта болдым. Енді сөйлегенді қойып, жыр жаза бастағанда қайғыратын күйге түстім. Балам ас үйде тамақтанып отырса адам сияқты түсінікті тілде сөйлейді, түрегеліп жазу үстеліне барғанда барлық қарапайым сөздерінен айырылады. Ол тек ресми, сірескен түсініксіз сөздерді тауып алады. Осы әңгімеден кейін мен «қарапайым тілімнен айыра көрме!» деп Аллаһқа мың мәрте жалбарынатын болдым. Менің жырымды, менің кітабымды, барлық жазбаларымды, елім, жұртым, аға-бауырларым түсініп, қуат алатындай болса екен деп тілеймін. Егер ана тілімді шұбарлап, ұғынықсыз, нәрсіз етіп, бұзатын болсам өмірде одан өткен қасірет болуы мүмкін емес.

ECTEЛIK: Авар халық театрының қызметкерімін. Жаңа низам саясатын түсіндіру мақсатымен ел аралап ойын-сауық көрсетеміз. Менің міндетім – арнайы құжырада отырып, әртістердің сахнада айтатын сөзін қадағалау, ұмытып қалса естеріне түcipу. Бұл жұмыс өзіме қатты ұнайды. Әртістердің қимыләрекеті мен үшін екінші кезекте, әуелі – сөз. Әлемдегі ең құнды дүние сөз деп есептеймін. Бірде тосын оқиға орын алды. Сахнада ертедегі аварлар өмірінен алынған «Таулықтар» атты драма жүріп жатқан. Мен әдеттегі сөз күзетінде тұрғам. Драманың орта тұсында бас кейіпкер Айғазы қанды кектен бой тасалап тауға барып жасырынады да, ғашығымен кездесу үшін түн жамылып ауылға келеді. Айғазы (рөлде әртіс Мағаев) ғашығына сүйіспеншілікке толы сөздерді айта бастап еді, көрермендер арасында отырған Мағаевтың әйелі сахнаға жүгіріп шықты. Әйел өте ашулы. Мағаев әйелін жетелеп сахна сыртына әкетті. Содан мол кетті. Елдің алдында жалғыз қалған әртіс қыз қатты састы.

ОЯН.НАМЫС.kz Мен құжырамда отырмын. Сахнаға шығуға ешқандай дайындығым жоқ. Кигенім көйлек-шалбар, аяғымда жаман шәркей. Мағаевтың сөзін әртіс сияқты орындай алмайтыным да ақиқат. Бipaқ, ең қымбат дүние сөздің ececi кетіп барады. Сахнаға жүгіріп шығып Айғазының ғашығына айтатын сөздерді түгелімен айтып шықтым. Драма комедия сияқты аяқталды. Әйтеуір көрермен cөздi ұқты ғой.

Бірде біздің ауыл қариялары мешітке жиналып, жалпыға ортақ мәселелер туралы әңгіме өткізді. Мен әкемнің өлеңдерін оқыдым. Балалық шығар, өлеңнің сөздерін әсерлеймін деп даусымды көтеріп, тістеніп, кей тұстарын көтермелеп айттым. Әкемнің «Цада жерінде қасқыр аулағанда» атты өлеңін оқығанда «баць», «цъада» деген сөздердегі «цъ» дыбысын тістеніп алып, шықырлатып айттым-ау. Осылай оқысам тыңдаушыларға ұнайтын сияқты көрінді. Әкей үйге келген соң: «балам өлең оқу мен соқамен жер жырту eкi басқа. Сен сөзді дұрыс айтпадың» деп қайта оқытты. Мен қателігімді тағы қайталадым. Әкей шешемді айғайлап шақырып алып: – Сен мынаған ана тілін дұрыс үйретпеген екенсің? – деді.

ҚОЙЫН ДӘПТЕРІМНЕН: Макашқалада менімен көрші үйде тұратын атақты балуан, әлемнің төрт дүркін чемпионы Әли Әлиев Стамбұл қаласында түрік балуанымен ақтық белдесуге шығыпты. Ержүрек тау ұланы Әли Әлиев түрікті кілем үстінде бет қаратпай ұтады. Жеңіліп қалған түрік жігіті таулықтар айтатын нәлет сөзбен балағаттайды. Авар сөзін естіген Әли Әлиев қатты таңданып: «Ашуланба, бауырым бұл спорт емес пе?!» – дейді таза авар тілінде. Tүрік балуаны одан бетер таңданса керек. Көптен көpicпeген аға-бауырлар сияқты eкi балуан кілем үстінде құшақтасып, сүйіседі. Мұны көрген төрешілер олардан бетер таңданыпты. Tүрік балуаны Шәміл қолға түскеннен кейін Түркияға қашып кеткен аварлардың ұрпағы екен.

2010 № 2 (2)

ӘКЕМНІҢ ECTEЛIKTEPIHEH: Әкей 1939 жылы орден алу үшін Мәскеуге барады. Ол заманда бұл ерекше оқиға саналатын. Омырауына орден тағып оралған әкейден ауылдастары: Мәскеу қаласы, Кремль, орден тапсырған Михаил Иванович Калинин туралы сұрап, ерекше есте қаларлық оқиға айтып бepyiн өтініпті. Сонда әкейдің айтқаны: – Ең тамаша оқиға Михаил Калинин менің атымды орысша емес, aвapшa айтты. Мені Гамзат Цадаса демей, Цадаса Хамсат деп атады. Ауыл ақсақалдары таңданып, бастарын шайқапты. Сендер бұл оқиғаны менен ecтіп ұнатып отырсыңдар, ал мен Кремльде Калининнің өз аузынан естігендегі әсерімді жеткізе алмаймын. Мен орден алғаныма емес Кремльде авар сөзін естігеніме қуандым. *** Кеңес Одағы жазушыларының құрамында Польшаға бардым. Keшкісін Краков қаласында мен орналасқан қонақ бөлменің eciгiн бірey қақты. Бейтаныс адам: – Гамзатид Расул осында орналасты ма? – деп, таза авар тілінде сұрақ қойды. – Ата-бабаң оты өшпесін! Авар бауырым сенің Краковта нең бар еді? – дедім. Қонағымды құшақтауга шақ қалдым. Екеуіміз күнді-түнге жалғaп әңгімелестік. Қонағым авар емес, дағыстан тілі мен әдебиетін зерттеп жүрген польша ғалымы екен. Авар тілін ол концлагерьде тұтқында жүріп естіген. Кейін авар тілін зерттеуге кipicкeн. Поляк ғалым екеуіміз тек авар тілінде әңгімелестік. Сөйте тұра екеуіміздің сөйлеу мәнеріміз eкi түрлі. Ол таза ғылыми негізде, дұрыс, ереже бойынша сөйлеп, әр сөздің жанды бейнесін емес, қатып қалған дыбысын ұстанды.

БАСҚАША АЙТҚАНДА: мен тілтануды жолда келе жатқан жаяу адамға, әдебиетті есек мінген жолаушыға теңер едім. Әлгі жаяу көлігіңе мінгестір деп жолаушыға жалынып, мініп алған соң «есек менікі» демесе екен. Менің ана тілім – менің байлығым, Қayiп-қатерден қорғайтын қазынам, қайғы-қасіреттен сақтайтын құдіреттім. Керемет әншілік қабілетің бола тұра, тілің болмаса дүниеге келмегенің дұрыс. Менің жандүнием жырға толы. Ән де айта алам. Бұл менің ана тілімнің қасиеті. Ардақты ана тілім мені бала сияқты қолымнан жетелеп, ауылымнан алып шығып, адамзат әлеміне әкеліп қосты. Мен адамзатқа авар тілінде сөз айтып отырмын.

ОЯН.НАМЫС.kz НЕГЕ ОЛАЙ: ошағыңа от жағу үшін, басқа үйден оттық сұрауға болады. Жүрегіңе от жағу үшін, оттық сұрап басқаға баруға болмайды. Адамдардың тілі әр түрлі. Көңілі бір болса деймін. Менің көп жерлестерім ауылын тастап, үлкен қалада өмip сүру үшін кеткенін білемін. Ол дұрыс та. Балапан қанаты қатайғанға дейін ұясынан ұзамайды. Үлкен қалаға бауыр басқан қандастарым басқа тілде жазатын өнер тапқанын айтпақпын. Әрине олардың өз құқы бар. Менің дегеніммен жүруге міндетті емес. Өкініштісі, олар бір қолымен екі қарбызды қабат ұстағысы келді. Осы топтың өкілдерімен әркез ұшырасамын. Олардың шығармалары аваршаға ұқсамайтын, орысша да емес, дүбәра бірдеңе. Орашолақ отыншының орманды бүлдіргені сияқты болды да тынды. Ана тілін алымсынбай басқа тілге құл болып, жаттың жатағынан пана іздеген бейбақтарды көп көрдім. Олар көне авар ертегісіндегі: қасқыр секілді құйрықты болсам деп, орманға барып мүйізінен айырылған ешкінің кейпін құшты. Немесе асыранды үйрек секілді ұша білгенімен алысқа бармады, сайрағанымен бұлбұл болмады, орта жолда бағыты тұман, тeгi күмән күйге түсті. – Жағдайың қалай? – дедім бірде мен Әбутәліпке: – Heciн айтасың қасқыр да емес, қоян да емеспін, ортасында желіп жүрмін, – деді Әбутәліп. – Орта деген жазушыға мінәсіп емес. Жазушы адам қоянды ұстап жеген қасқыр сияқты немесе қасқырдан қашқан қоян сияқты болу керек, – деді тағы да Әбутәліп. Дағыстандықтар он тілде шығарма жазып, тоғыз тілде кітап шығарады. Оныншы тілде жазатын кімдер? Ол қандай тіл? Ана тілін ұмытып, орыстың тілін шала үйренгендер оныншы тілде жазады. Мен осы оныншы тілдің жауымын. Тіл өзгереді. Ол шындық. Ол тұрғай ағаштың жапырағы да жыл сайын жаңарып, ecкici түсіп, жаңасы көктемей ме?! Бipaқ, жыл өткен сайын ағаштың діңі жуандап, бұтағы қалыңдайды. Одан кейін көп жеміс береді. Өз жырымды, өз шығармамды сіздерге ұсынғанда авар тілінің ағашында өскен жемісінің дәмін татсын деген ниетпен ұсынамын.

ҚОЙЫН ДӘПТЕРІМНЕН: таулық бip азамат орыс қызбен үйленейін десе ата-анасы қарсы болады. Ол қыз авар бозбалаға өте ғашық екен. Бip күні жігітке авар тілінде жазған қыздың хаты келіпті. Жігіт хатты ата-анасына көрсетеді. Олар оқып көріп, баласына үйленуге ризашылығын бepiптi. ЕЛ АУЗЫНАН: сауысқан ұя салған ағашты ауылдың балалары құлатып, ұясын бұзыпты. – Ағаш, сені неге құлатты? – Менің сөйлеуге тілім болмады. – Сауысқан, сенің ұяңды неге бұзды? – Мен өте көп сөйлегеннен болды. КӨПШІЛІК АЙТАДЫ: сөз бен жауын бірдей. Алғашқы күні – құт, екінші күні – жақсылық, үшінші күні – артық, төртінші күні апат әкеледі. Тәржімалаған Рүстем БЕЙСЕНҰЛЫ