NOM Jaarverslag 2018

JAARVERSLAG 2018

Inhoudsopgave . . . . . . . . . . . . .

1. Voorwoord van de Directie

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.4 .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . .

Ondernemingen doen groeien

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.5 .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.8 .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . .

Ontwikkelingen in onze omgeving

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.9 .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . .

Onze strategie en missie

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 10 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . .

Waardecreatiemodel

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 11 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . .

2. Hoe wij waarde creëren

. . . . . . . . .

3. Onze organisatie

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 15 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . .

Organisatieprofiel

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 16 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . .

Onze medewerkers

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 17 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . .

4. Kerntaken en realisatie in 2018

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 20 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . .

Wat doen onze fondsen?

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 21 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

NOM Fondsen: Resultaten en impact in de regio

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 26 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wat is de rol van de NOM in Foreign Direct Investment?

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 34 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Foreign Direct Investment: Resultaten en impact in de regio

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 36 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . . . .

Wat doen de NOM Business Developers?

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 39 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Business Development: Resultaten en impact in de regio

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 42 . .

.

.

.

.

.

. . . . Flinc Wat doet . .? .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 47 . .

.

.

.

.

.

. . : Resultaten en impact in de regio Flinc . . . . . . . . . . . . .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 48 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . .

5. Financiële positie NOM

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 50 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . .

Financiële positie NOM

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 51 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . .

6. Jaarrekening

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 54 . .

.

.

.

.

.

. . . . . .

Jaarrekening

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 55 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Toelichting behorende bij de geconsolideerde jaarrekening 2018

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 58 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . . .

Toelichting op geconsolideerde balans

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 65 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . .

Financiële instrumenten

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 73 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Niet in de balans opgenomen activa en verplichtingen

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 74 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Toelichting op de geconsolideerde winst- en verliesrekening

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 75 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . .

Enkelvoudige balans

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 79 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . . .

Enkelvoudige winst- en verliesrekening

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 80 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Toelichting behorende tot de enkelvoudige jaarrekening 2018

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 81 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . . .

Toelichting op de enkelvoudige balans

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 82 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Niet in de balans opgenomen activa en verplichtingen

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 87 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Toelichting op de vennootschappelijke winst- en verliesrekening

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 88 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . .

7. Overige gegevens

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 89 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Controleverklaring door onafhankelijke accountant

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 90 . .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. . . . . . . .

Risicomanagement

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . . . . .

8. Interne bedrijfsvoering en governance

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 93 . .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 94 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . .

Risicobeheersstrategie

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 95 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . .

Organisatieprofiel en Governance

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 98 . .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.101 . .

.

.

.

.

.

. . .stakeholders Onze . . . . en materialiteit . . . . . . .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.102 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . .

Ketenverantwoordelijkheid

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.107 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . .

Over dit verslag

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.108 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . .

9. Toelichting op het jaarverslag

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . .

10. Verslag van de RvC

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.109 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . . . .

Verslag van de Raad van Commissarissen

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.110 . .

.

.

.

.

.

. . . . . .

11. Bijlagen

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.114 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . .

Bijlage 1 - Participaties en leningen

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.115 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . .

Bijlage 2 - Milieu-impact .

.

.

.

. . . . . .

12. Contact

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.126 . .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.128 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . .

13. Persinformatie

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.129 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . .

14. Begrippenlijst

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.130 . .

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . . . . .

15. Toelichting belangrijkste indicatoren

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.135 . .

.

.

.

.

.

. . GRI 16. . Content Index . . . . . . .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.136 . .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

Voorwoord van de Directie

4

Ondernemingen doen groeien Met een goed verankerde strategie en een gevulde pijplijn hebben we in 2018 onze voorgenomen oogst kunnen realiseren. Een groot aantal leads dat eind 2017 in ontwikkeling was voor financiering, vestiging, uitbreiding, innovatie en combinaties daarvan, hebben we afgelopen jaar tot realisatie weten te brengen.

Over de hele breedte van de organisatie laten we goede resultaten zien. Zo zijn de meeste doelstellingen behaald waarmee we een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan de realisatie van een robuuste economie in Noord-Nederland. De mensen van Foreign Direct Investment (FDI) hebben succesvol aan 9 projecten gewerkt met (buitenlandse) bedrijven die uiteindelijk hebben besloten zich te vestigen of uit te breiden in Noord-Nederland. Onze business developers hebben een ondersteunende rol gespeeld in 13 nieuwe projecten met 20 bedrijven waarin innovatieve producten en diensten zullen worden ontwikkeld. Via onze eigen fondsen en de fondsen bij ons in beheer hebben we ruim € 20 miljoen, een recordbedrag, kunnen investeren in kansrijke MKB ondernemingen. We hebben onze eigen manier van werken verder geoptimaliseerd en kunnen trots vermelden dat we acht nieuwe collega’s hebben verwelkomd. Stuk voor stuk zijn dit signalen van erkenning voor onze rol in Noord-Nederland. Uiteraard helpt het dat de Nederlandse economie in 2018 flink aantrok en hiermee ook de bereidwilligheid van investeerders om te investeren.

Alles bij elkaar hebben wij meegewerkt aan 74 businesscases waarbij 81 ondernemingen betrokken waren. Die businesscases leiden samen tot 512 nieuwe arbeidsplaatsen en ruim € 781 miljoen aan investeringen.

Resultaten in 2018 Door middel van onze investeringen en het acquireren en begeleiden van ondernemingen dragen we bij aan de realisatie van arbeidsplaatsen en verdere economische ontwikkeling in Noord-Nederland. De NOM fondsen (eigen en door ons beheerd), Foreign Direct Investment, Business Development (BD) en Flinc vormen daarvoor de samenstellende delen van de dienstverlening van de NOM. Zoald de kerncijfertabel laat zien heeft FDI met de acquisitieactiviteiten haar doelstellingen ruimschoots behaald. De investering van Google in de uitbreiding van haar datacenter in de Groningse Eemshaven leverde een belangrijke bijdrage. Dit type investering brengt een impuls aan Noord-Nederland, zowel direct in de vorm van lokale werkgelegenheid als indirect via regionale toeleveranciers.

Daarnaast is het een stimulans voor andere bedrijven om te investeren of zich te vestigen in Noord-Nederland.

Het investeringsbedrag in innovatieve projecten waarbij de mensen van BD bij betrokken waren is ook hoger dan de doelstelling. Het is wel lager dan de realisatie van de afgelopen jaren. De hoge investeringsbedragen van de afgelopen jaren werden mede veroorzaakt door een aantal grote projecten. In het afgelopen jaar zijn geen grote projecten gerealiseerd. Er zit wel een aantal in de pijplijn waardoor de verwachting is de het resultaat in 2019 hoger zal liggen.

Flinc is erin geslaagd 14, met name startende, ondernemingen aan financiering te helpen. Hiermee heeft Flinc, de verbindende factor tussen innovatief ondernemerschap en financieringsmogelijkheden in Noord-Nederland, haar doelstellingen ruimschoots behaald.

Mooie resultaten voor Noord Nederland!

Via de NOM Fondsen is afgelopen jaar met name geïnvesteerd in de topsectoren High Tech, Creatieve Industrie en Life Sciences & Health. Er is een mooie groei in het financieringsniveau ten opzichte van vorig jaar behaald. Deze groei is het resultaat van de steeds grotere omvang van onze investeringen en een toename van het aantal nieuwe financieringen en de uitbreidingen van bestaande leningen. Niet alleen de eigen fondsen hebben goed gepresteerd, ook de door de NOM beheerde fondsen (FOM, MKB Fonds, IFG, GROEIfonds en IFNN) hebben een mooi jaar achter de rug. Een noemenswaardig feit is dat we in 2018 afscheid hebben genomen van Prins Dokkum, één van de eerste (en met 42 jaar de oudste) deelneming van de NOM. Het bedrijf is, nadat in de afgelopen jaren alle activiteiten zijn gestopt of verkocht, geliquideerd.

Tegenover successen die we in 2018 hebben geboekt staan ook minder succesvolle ontwikkelingen. Het in 2017 opgezette project Connectivity North bleek in het voorjaar van 2018 niet het gewenste resultaat op te leveren. Het project beoogde nieuwe businesscases te ontwikkelen rondom ‘intelligente systemen’. Het aantal kansrijke businesscases was onvoldoende om het project te doen laten slagen en we hebben om die reden het project beëindigd.

5

Resultaat

Realisatie 2017

Realisatie 2018

FDI: investeringen BD: Investeringen in innovatie (gefinancierde projecten) F: investeringen F: investeringen vanuit fondsen derden Flinc Startups: directe en indirecte investeringen Flinc MKB: directe en indirecte investeringen

€ 617 mln € 6,5 mln € 9,7 mln € 11,1 mln € 4,5 mln € 0,2 mln

917 22 2.247 144 8

€ 121,7 mln € 15,5 mln € 8,1 mln € 8,0 mln € 2,7 mln

FDI: arbeidsplaatsen BD: arbeidsplaatsen F: aantal FTE bij NOM-deelnemingen* Flinc Startups: aantal arbeidsplaatsen (potentieel) Flinc MKB: aantal arbeidsplaatsen (potentieel)

* vanaf 2018 weergegeven in FTE i.p.v. arbeidsplaatsen

256 10 2.540 178

Doel 2018

€ 100 mln € 6 mln € 8 - 12 mln € 3,0 mln € 0,8 mln

300 100 15

Van financiële vraagbaak naar impactregisseur De verankering van onze strategie werpt zijn vruchten af. In onze regie- en adviesrol worden we steeds meer erkend. Vanuit deze rol kunnen we ondernemers met een vraag die wij niet kunnen beantwoorden, steeds beter begeleiden naar de juiste kennis- of financiële instelling. Met onze know-how van het financieringslandschap aan de ene kant en de ondernemingen en hun vragen aan de andere kant, zijn wij bij uitstek de partij om deze regierol in te vullen. Onze proactieve aanpak om ondernemers naar kennis- of financiële instellingen te begeleiden begint zijn vruchten af te werpen en leidt nu al tot beter gebruik van elkaars netwerk en kennis.

Ook vanuit specifieke financieringsvragen bij onze fondsen en het beheer van bestaande portefeuillebedrijven neemt de regie- en beheerrol met intensiteit toe, een rol die we graag en met kwaliteit vervullen.

En we zien kansen voor verdere verbetering in deze rol. Een betere intake van iedere klant zorgt ervoor dat we al in een vroeg stadium de uitdaging van de ondernemer begrijpen. Door kennisuitwisseling en het delen van elkaars netwerk kunnen we hen effectiever helpen.

Afgelopen jaar hebben we onverminderd ingezet op het optimaliseren van de interne samenwerking om zo de ‘klantreis’ soepeler te laten verlopen. Alle medewerkers hebben dit jaar meegedaan aan een competentiemeting. Hiermee krijgen we meer zicht op elkaars talenten en hoe we die het best in kunnen zetten, bijvoorbeeld door gerichter teams samen te stellen. Zo is de klant beter geholpen en krijgen medewerkers de kans om die competenties te ontwikkelen waar ze goed in zijn en plezier uit halen.

Maatschappelijke impact Door kansrijke bedrijven te ondersteunen met financiering en het maken van plannen voor groei en innovatie draagt de NOM bij aan brede maatschappelijke impact in Noord-Nederland. Economische groei wordt gestimuleerd en banen worden gecreëerd en behouden. Maar onze maatschappelijk impact is breder. We zien de populariteit van ondernemingen die zich richten op thema’s als circulaire economie en duurzaamheid op meerdere vlakken toenemen. We investeren in bedrijven en innovatieprojecten die actief zijn in de topsectoren. Met onze focus op thema's in de topsectoren High Tech Systemen & Materialen, Water & Maritiem, Agri & Food, Chemie, Energie en Life Sciences & Health realiseren we maatschappelijke impact en dragen we bij aan de realisatie van de Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties (VN).

Een voorbeeld is het samenwerkingsverband dat we gezamenlijk in de chemische industrie in Noord-Nederland hebben opgezet.

Alhoewel de chemische industrie belastend is voor het milieu, bezit zij veel kennis over thema’s die verduurzaming kunnen accelereren. Denk aan duurzame energie, biobased grondstoffen, slimme processen, ketenvorming en hergebruik. Door slim in te zetten op samenwerking in het chemische cluster Chemport in Delfzijl en Emmen, ontsluiten wij die krachten. Zo ontstaat een groen ecosysteem voor ondernemingen.

Financieel resultaat De NOM heeft het jaar af kunnen sluiten met een positief resultaat van 662 duizend Euro. Het is voor de NOM belangrijk om langjarig een positief financieel resultaat te behalen. Voor een investeringsmaatschappij is het financiële resultaat (naast rente en dividend inkomsten) in het algemeen in hoge mate afhankelijk van het realiseren van exits: het verkopen van belangen die we in ondernemingen hebben. Op welke momenten deze exits zich voor doen is ongewis. Van de NOM wordt verwacht dat zij risicovol financiert. Juist het ontwikkelen van, en investeren in, innovaties gaat gepaard met schommelingen in het financieel resultaat.

6

Blik vooruit Voor 2019 zijn de vooruitzichten positief dankzij de pijplijn die we goed gevuld hebben weten te houden. We merken dat niet alleen het aantal business cases, maar ook de omvang daarvan stijgt. Voor 2019 hebben we het plan de fondsen lichtelijk te herstructureren, waarbij onder andere de mogelijkheid tot samenvoeging van de verschillende IC's van de fondsen wordt uitgezocht. De overheid en onze aandeelhouders hebben de wens om ontwikkeling gericht op maatschappelijke uitdagingen uit te voeren en daar coalities voor te ontwikkelen. Samenwerken binnen coalities loont, omdat ondernemers, overheden en kennisinstellingen zowel fysiek als intellectueel dicht in elkaars buurt opereren.

Wij willen onszelf nog zichtbaarder neerzetten om ondernemers bewust te maken van de oplossingen die we hen kunnen bieden. Op die manier kunnen we onze maatschappelijke impact vergroten.

S. Jansen, directeur

7

Personalia Hoe wij waarde creĂŤren

“

dit-WERKt brengt werknemers, werkgevers en opleiders bij elkaar op basis van vaardigheden. Zo krijgen werkgevers de beste kandidaat en werknemers de beste baan.

Herman Miedema, dit-WERKt

8

Maureen van Veelen, Solenne

Ontwikkelingen in onze omgeving Wij vinden het belangrijk om op de hoogte te zijn over wat er om ons heen gebeurt. Zo kunnen we beter bepalen wat we willen en kunnen bereiken en daarmee de juiste koers vaststellen.

Een belangrijke trend is digitalisering. Innovaties volgen elkaar steeds sneller op. Er zijn iedere dag weer meer technologische oplossingen dan gisteren, en ze worden ook intelligenter en efficiënter toegepast. Hierdoor neemt de hoeveelheid, en zeker ook de waarde, van data in hoog tempo toe. Er ontstaan kansrijke businessmodellen die de waarde van data kapitaliseren, zo ook in ons netwerk van ondernemingen. Tegelijkertijd vormt de groei aan data een serieus risico. De controlerende tegenreactie komt op gang en kreeg afgelopen jaar vorm door de algemene verordening op gegevensbescherming (AVG).

Naast digitalisering zien we verduurzaming, met de energietransitie en circulaire economie als hoofdthema’s als een trend die kansen biedt voor ondernemers. In projecten en business cases waar we aan werken zien we dat het gebruik van fossiele energie en materialen verschuift naar alternatieven, zoals windenergie en biomassa en op langere termijn wellicht waterstof. Ook de ontwikkelingen richting een circulaire economie gaan steeds sneller. Zo worden er in meerdere sectoren, met name als gevolg van steeds kostbaarder wordende arbeid en grondstoffen, slimmere maakprocessen ontwikkeld. Voornamelijk onze betrokkenheid bij innovatieclusters rondom grote maatschappelijke domeinen zoals water en chemie zien we aan relevantie winnen. Door middel van clusters kunnen we met stakeholders in ons netwerk de krachten bundelen en de ontwikkelingen beter opvolgen.

In het ondernemerslandschap is steeds meer diversiteit. Er heeft zich een nieuwe groep ondernemers aangediend die sneller vragen stelt, internationaler en online opereert, transparanter is en zich kwetsbaarder opstelt. Deze ondernemers gaan minder uit van bekende patronen en hiërarchie en zijn meer gericht op oplossingen. Daarin zoeken ze hun eigen weg. Tegelijkertijd blijft de gevestigde ondernemersgroep ook bestaan. In deze wereld zien we ook een aantal uitdagingen. Zo wordt de ‘struggle for talent’ een steeds zichtbaardere uitdaging. Er is niet alleen een tekort aan talentvolle ondernemers, maar ook aan talentvol personeel op de juiste plek.

Ook ervaren we dat, ondanks dat meerdere investeerders/financiers meer geld aanbieden door een groeiende economie, geld minder makkelijk zijn weg vindt. Dit komt wellicht door de grotere verscheidenheid aan geldbronnen en de bijbehorende kaders. Tot slot is er een gebrek aan vroege fase financiering. Door onze expertise op het gebied van financiering, innovatie en acquisitie en ons brede netwerk, is de NOM in staat in te spelen op deze beperkingen om zo het Noord-Nederlandse ondernemerslandschap vooruit te helpen.

9

Onze strategie en missie Wij zijn overtuigd van de kracht van Noord-Nederland en willen bijdragen aan een gezond en duurzaam Noord-Nederland voor ons en onze kinderen. Voor de NOM betekent dit: het op de juiste wijze stimuleren van de Noord-Nederlandse economie waarbij we rekening houden met ontwikkelingen in onze omgeving.

Op economisch gebied zien we veel om ons heen gebeuren in Noord-Nederland. De wereld waarin de NOM acteert wordt steeds groter, sneller en meer divers. Dit betekent dat er lossere verbindingen zijn dan voorheen en dat vergt een nieuwe bedrijfsstrategie, het meerjarenplan. In 2018 zijn we verder gegaan met de uitvoering van het meerjarenplan voor 2017-2020 ‘Ondernemingen doen groeien’. Hiermee lukt het ons steeds beter om in te spelen op de behoefte van de onderneming. Door de klantvraag centraal te stellen en actief met de klant mee te denken wordt de groei van een onderneming optimaal gefaciliteerd. Primair helpen wij de ondernemer zelf verder met onze dienstverlening, maar door onze netwerken en kennis van de omgeving verwijzen we waar nodig door naar en werken samen met instituties en marktpartijen. Die zien we als partners in het bijdragen aan economische ontwikkeling in Noord-Nederland. Ook een doorverwijzing zien we dus als toegevoegde waarde voor de onderneming.

Het is onze overtuiging dat wij, door in te zetten op ondernemerschap, maximaal bijdragen aan de oplossing van maatschappelijke vraagstukken en het versterken van de economische structuur in Noord-Nederland. Onze missie is dan ook dat de NOM bijdraagt aan de ontwikkeling van de economie in Noord-Nederland door: Ondernemingen te ondersteunen bij de ontwikkelsprongen die ze tegenkomen; Instituties (overheden, kennisinstellingen etc.) te ondersteunen die daaraan bijdragen.

De NOM draagt bij aan het versterken van de economische structuur in Noord-Nederland door economische activiteiten te stimuleren die winstgevend zijn op de lange termijn. Dat doen we vanuit onze expertise op het gebied van investeren en financieren, innoveren en ontwikkelen, verbinden en netwerken. We richten onze dienstverlening op ondernemingen die (willen) groeien, (willen) innoveren; en een significante toegevoegde waarde leveren aan de economie in Noord-Nederland. In een aantal sectoren waar sprake is van kansrijke economische clustering brengen we onze dienstverlening actief naar voren. Het gaat hierbij om de volgende sectoren: Watertechnologie Life-Sciences Agri & Food Biobased (inclusief groene chemie en materialen) Big-data / IT High Tech Systems & Materials (HTSM) Offshore Windenergie

10

Waardecreatiemodel Via onze activiteiten maken wij maatschappelijke impact. We creĂŤren toegevoegde waarde voor ondernemingen in Noord-Nederland en daarmee dragen we bij aan economische groei, werkgelegenheid, innovatiekracht en verduurzaming. Ons waardecreatiemodel maakt inzichtelijk hoe wij waarde creĂŤren voor Noord-Nederland. De impact die we met onze participaties en netwerken faciliteren hebben we in lijn gebracht met de Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties.

11

Figuur 2.1: Hoe de NOM waarde creĂŤert

12

Voor het creëren van waarde en impact zijn middelen nodig. We maken gebruik van verschillende middelen, waarbij met name geld, de kennis en expertise van onze mensen en ons netwerk cruciaal zijn. Met name onze ervaring met financieren, acquireren en innoveren, onze kennis over de regio en de verbinding met verschillende partijen en instituties zorgen ervoor dat we ons optimaal kunnen inzetten voor Noord-Nederland. Onze medewerkers zijn voortdurend in gesprek met ondernemingen, kennisinstellingen en overheden. Ze volgen trainingen en opleidingen om vaardigheden te vergroten, de kennis actueel te houden en ook om op de hoogte te zijn van technologische ontwikkelingen of ontwikkelingen in de regio. Ook de toegang die we hebben tot onze kennis- en samenwerkingspartners, onze financieringspartners en de rest van ons netwerk vormt een voor ons belangrijk kapitaal.

Met die bedrijfsmiddelen voeren we onze kernactiviteiten uit. We werken vanuit onze visie en missie en sturen op onze strategie en de bijbehorende doelstellingen via het meerjarenplan. Resultaten zijn bijvoorbeeld het aantal succesvolle projecten, maar ook het aantal betrokken bedrijven, en nieuwe arbeidsplaatsen. Naast de maatschappelijke impact van deze output stellen we zo ook de financiële positie van de NOM zeker.

Onze resultaten dragen bij aan de groei- en innovatiekracht voor onze regio. Dankzij onze kerntaken wordt geïnvesteerd in de regio, zowel door bedrijven die zich vestigen in Noord-Nederland als door partijen betrokken bij innovatieprojecten. De NOM functioneert vaak als co-financier. Dat betekent dat onze investeringen veelal andere investeerders over de brug helpen; een multiplier effect. Ook dragen we bij aan werkgelegenheid via de creatie en het behoud van arbeidsplaatsen.

Aantal business cases Aantal bedrijven Investeringen (in € miljoen) Aantal nieuwe FTE's gecreëerd**

Financiering

FDI

BD

Flinc

Correctie dubbelingen*

Totaal

43 43 228,8 115

9 12 617 338

13 20 6,5 22

14 14 4,6 152

‑5 ‑8 -75,6 ‑115

74 81 781 512

Een mogelijk lange-termijn resultaat van onze activiteiten is dat, door te investeren in digitalisering en robotisering, arbeidsplaatsen vervangen zullen worden. Onder deskundigen blijft het een onderwerp van discussie of robotisering op lange termijn daadwerkelijk een negatieve impact heeft of netto toch een positieve bijdrage aan de maatschappij levert. Wij denken dat de bijdrage positief zal zijn omdat het de enige manier is om competitief te blijven.

Naast deze sociaal-economische aspecten bieden onze participaties vaak oplossingen voor bepaalde maatschappelijke uitdagingen.

Voorbeelden hiervan zijn Purified Metal Company, dat met asbest vervuild staalschroot reinigt waarmee wordt voorkomen dat het schroot moet worden gestort, of Photanol, dat een proces heeft ontwikkeld dat CO2 uit de lucht haalt en vervolgens omzet tot bouwstof voor de chemische industrie. Dit soort projecten versnelt de transitie naar een circulaire economie. Ook de clusterorganisaties waarbij we betrokken zijn, zijn bezig met complexe technologie voor maatschappelijke vraagstukken. Voorbeelden zijn fieldlabs Region of Smart Factories (RoSF) en Technologies Added, die werken aan slimme productieprocessen voor de High Tech maakindustrie, en de Wateralliantie, dat zich richt op efficiënt gebruik van water.

13

Onze bijdrage aan de Sustainable Development Goals Door middel van onze activiteiten en doelstellingen stimuleert de NOM groei, innovatie en verduurzaming in NoordNederland. Zo dragen we bij aan de duurzame ontwikkelingsdoelen (Sustainable Development Goals) van de Verenigde Naties. Dit zijn zeventien ambitieuze doelen, ondertekend door 193 landen. Een mondiale agenda om een eind te maken aan armoede, ongelijkheid en klimaatverandering. Door onze activiteiten hebben we een directe invloed op SDG 8 - Waardig werk en economische groei, SDG 9 - Industrie, innovatie en infrastructuur en SDG 12 - Verantwoorde consumptie en productie. Via onze projecten en participaties oefenen daarnaast ook een significante indirecte invloed uit op andere SDG’s, zoals SDG 6 - Schoon water en sanitair en SDG 7 - Duurzame en betaalbare energie. In dit verslag hebben wij verschillende voorbeelden van ondernemingen en projecten waarin wij participeren gelabeld met het bijpassende ontwikkelingsdoel.

14

Personalia Organisatieprofiel

“

dit-WERKt brengt werknemers, werkgevers en opleiders bij elkaar op basis van vaardigheden. Zo krijgen werkgevers de beste kandidaat en werknemers de beste baan.

Herman Miedema, dit-WERKt

15

Erik Spelt, Quva

OrganisatieproďŹ el De NOM bestaat uit Finance, Fonds Support Noord, Business Development en Foreign Direct Investment en Flinc, die ondersteund worden door Algemene Zaken, Administratie & FinanciĂŤn en Communicatie.

Figuur 3.1: Organisatieschema, incl. werkelijk aantal FTE ultimo 2018 (excl. stagiaires en uitzendkrachten).

Lees meer over onze rol in de keten, afzetmarkten en vestiging, eigendomsstructuur en operationele structuur in Organisatieprofiel en Governance.

16

Onze medewerkers Als kennisintensieve organisatie vormen onze medewerkers het belangrijkste kapitaal voor de NOM. Ons personeelsbeleid is erop gericht om onze mensen zo goed mogelijk tot hun recht te laten komen. Parallel aan onze interne organisatieontwikkeling professionaliseren we ons personeelsbeleid. Betrokkenheid, ontwikkeling en gezondheid zijn hierin kernwoorden. We sturen zo op hogere productiviteit, zo min mogelijk ziekteverzuim, beperkt personeelsverloop en een zo groot mogelijk werkplezier.

Eind 2018 hebben we in totaal 52 mensen in dienst. Gemiddeld genomen werkten er in 2018 50 medewerkers, een stijging ten opzichte van voorgaande jaren. Afgelopen jaar mochten we maar liefst acht nieuwe collega’s verwelkomen; zes mannen en twee vrouwen. Eén daarvan is gekomen ter vervanging van een andere medewerker, de komst van de overige zeven medewerkers geeft aan dat er een stijgende vraag is naar onze diensten bij ondernemingen binnen de regio. Met name het aantal mannen is toegenomen waardoor het percentage vrouwen bij de NOM iets lager uitvalt.

Aantal medewerkers ultimo Gemiddeld aantal medewerkers Gemiddeld aantal medewerkers met een vast contract Aantal FTE ultimo Gemiddeld aantal FTE Gemiddeld aantal FTE staf* Gemiddeld aantal FTE management

Leeftijdscategorie Geslacht Instroom Uitstroom

20-35 Man 4 0

vrouw

0,355 (35,50%)

man

0,645 (64,50%)

Vrouw 2 ‑2

36-45 Man 1 ‑1

17

Vrouw 0 0

46-60 Man 1 0

Vrouw 0 0

2017

2018

48 46,5 38 44,1 42,9 10,0 3,0

52 50 43 48,5 45,7 9,5 3,0

>60 Man 0 0

Vrouw 0 0

Blijvend in beweging Bij de NOM bieden we onze mensen meer dan alleen een salaris. We geloven dat medewerkers gelukkiger zijn als ze continu leren en ‘in beweging’ zijn. Onze medewerkers worden bijvoorbeeld door competentietraining en coaching uitgedaagd om zich opwaarts te bewegen. Tegelijkertijd willen we dat medewerkers zich ook horizontaal meer bewegen: door bijvoorbeeld een open werkruimte en diverse interne projectteams versterken we de betrokkenheid van medewerkers bij de doelstellingen van de NOM.

Betrokkenheid Om medewerkers betrokken te krijgen en houden heeft iedereen in 2018 meegedaan met een competentiemeting en een gesprek met een externe coach gehad. Met de resultaten kunnen we betere teams samenstellen, niet alleen op basis van de benodigde kennis, maar ook met oog voor complementaire, ‘zachtere’ vaardigheden. Met deze completere teamindeling verwachten we onze klanten beter van dienst zijn en tegelijkertijd geven we medewerkers de kans om gewenste competenties te ontwikkelen. Er is duidelijk veel energie voortgekomen uit het traject. Dit jaar hebben we de resultaten al gebruikt bij het verdelen van rollen binnen de nieuw ingestelde ondernemingsraad. Voor klanten is het eveneens regelmatig relevant. Voorheen stelden we onze teams voornamelijk samen op basis van kennis en expertise. Ondernemingen komen voor een grote variëteit aan uitdagingen te staan afhankelijk van de fase in hun ontwikkeling. Door onze teams naast kennis ook op competenties in te delen kunnen we beter aan die verschillende vragen toekomen. Tot slot komt de competentiemeting ook van pas in het werving- en selectieproces van nieuwe medewerkers.

Werkplezier is van belang en we stimuleren dit door ons bewust te zijn van de onderlinge verbinding. Door in interne projectteams te werken versterken we ook de onderlinge inclusiviteit. Een voorbeeld hiervan is dat we elke maandagmorgen op een informele manier de week starten. Er worden updates gegeven vanuit de verschillende werkgroepen of over de ontwikkelingen binnen een bepaald project. Daarnaast stimuleert en waardeert de NOM de betrokkenheid van onze werknemers bij goede doelen. Hiervoor is er de NOM sponsorcommissie. Projecten kunnen bij deze commissie aangemeld worden en zo in aanmerking komen voor sponsorgeld. Het afgelopen jaar heeft de NOM-sponsorcommissie drie projecten gesteund, waaronder twee op het gebied van welzijn en cultuur en één met betrekking tot gezondheid.

Om de onderlinge verbinding sterk te houden doen we ons best om nieuwe collega’s zo goed mogelijk te laten integreren. Dit bewerkstelligen we onder andere door hen deel te laten nemen aan een interne feedbackgroep waarbij ze regelmatig het managementteam spreken. Zo raken en blijven de nieuwe collega’s betrokken bij wat er allemaal in de organisatie gebeurt.

Ontwikkeling Naar aanleiding van de resultaten en het coaching gesprek kregen medewerkers ook de kans om aan te geven waar ze zelf behoefte aan hebben. Dit kan bijvoorbeeld een vervolggesprek met de externe coach zijn of een training om bepaalde competenties verder te ontwikkelen.

Omdat we bij de NOM veel belang hechten aan de persoonlijke ontwikkeling van onze medewerkers hebben we voor iedereen een opleidingsbudget (4% van de loonsom). In 2018 hebben 26 medewerkers in totaal 28 individuele opleidingen of trainingen gevolgd. Dit is inclusief de IR training waar zeven medewerkers van FDI en BD afgelopen jaar aan hebben deelgenomen. De toename van het aantal uren zit met name in deze IR training. Daarnaast zijn in 2017 2 medewerkers begonnen met een deeltijd master. Afgelopen jaar hebben ze het tweede jaar afgerond, wat in totaal 840 opleidingsuren betrof. In vergelijking met voorgaande jaren hebben minder mensen gebruik gemaakt van de mogelijkheid om een opleiding (anders dan de IR training) te volgen. We hopen dat de vraag naar trainingen en opleiding komend jaar weer toe zal nemen. Bij de NOM proberen we de mogelijkheid om een training te volgen altijd bespreekbaar te maken, met name tijdens de jaarlijkse gesprekscyclus.

Aantal medewerkers Gemiddeld aantal uren Totaal uren

2016

2017

2018

24 16 372

23 64 1.483

24 65 1.551

2016

2017

2018

Uitgaven in € x 1.000 Opleidingskosten (gemiddeld per FTE)

87 2.182

87 2.028

66 1.444

18

Een voorbeeld van hoe wij invulling geven aan training en opleiding is door de Talent Performance Academy van het netwerk. Met deze opleiding kunnen we medewerkers, die recent in dienst zijn gekomen bij de NOM of één van de andere regionale acquisitiepartners van het NFIA, snel de beginselen van het vak van acquisiteur bijbrengen. Het is een achtdaagse opleiding, waarin inhoudelijke kennis wordt opgedaan en waarmee we ook toekomstige samenwerking beogen te versoepelen. Deelnemers aan de Academy bouwen immers onderling een netwerk op.

Om de ontwikkeling van medewerkers te volgen en te beïnvloeden, hanteren we een vaste gesprekscyclus. Halverwege het jaar zijn er functioneringsgesprekken, waarmee we de ontwikkeling vaststellen en eventueel bijsturen. In dit gesprek bespreken we persoonlijke ambities, te ontwikkelen competenties en bijbehorende prestaties en randvoorwaarden, zoals begeleiding ‘on the job’, het volgen van trainingen, cursussen of opleidingen. Aan het eind van het jaar zijn er beoordelingsgesprekken. De beloning is op een voor de medewerker inzichtelijke manier aan deze beoordeling gekoppeld. Ook leggen we tijdens dit gesprek individuele resultaatafspraken voor het komende jaar vast. Het hoofddoel van de gesprekscyclus is het optimaliseren van het functioneren van de individuele werknemer en daarmee onze organisatie. De gesprekken handhaven en verbeteren de kwaliteit van het werk en dragen bij aan de motivatie en ontplooiingskansen van onze werknemers.

Inmiddels werken we al een aantal jaren met de huidige methodiek. In 2019 willen we deze aanpak tegen het licht houden in de wetenschap dat wij ons ook op dit vlak moeten blijven ontwikkelen.

Gezondheid

Verzuim als percentage van werktijd

Via de ziekteverzuimcijfers monitoren we de gezondheid van onze medewerkers gedurende het jaar. Bij de NOM hebben we in het begin van het jaar ook last gehad van de griepgolf. In het eerste half jaar lag ons verzuim daardoor op 2,5%. Desondanks hebben we, het gehele jaar meegenomen, nog steeds een relatief laag ziekteverzuim van 1,4%. Het percentage ligt hoger dan ons ziekteverzuim in 2017, maar we zitten wederom ruim onder het landelijk gemiddelde.

4

2

0 2015

2016

2017

Ziekteverzuim NOM

Landelijk gemiddelde (CBS)

19

2018

Personalia Kerntaken en realisatie in 2018

“

dit-WERKt brengt werknemers, werkgevers en opleiders bij elkaar op basis van vaardigheden. Zo krijgen werkgevers de beste kandidaat en werknemers de beste baan.

Herman Miedema, dit-WERKt

20

Gerard Nijhoving, Senbis

Wat doen onze fondsen?

Door middel van de eigen en de door ons beheerde fondsen verstrekt NOM risicodragend kapitaal aan kansrijke MKB ondernemingen in Noord-Nederland. Dat doen we in de vorm van aandelenkapitaal, achtergestelde leningen of een combinatie van beide. Zo kunnen ondernemingen starten of groeien en dragen we bij aan duurzame werkgelegenheid, innovatie binnen ondernemingen en de realisatie van groei- en overnameplannen. Ook bedrijven waar overname of bedrijfsopvolging aan de orde is behoren tot onze doelgroep. Zo investeren we in Management Buy-Out (MBO) en Management Buy-In (MBI) trajecten en bedrijfsovernames binnen het bestaande MKB in Noord-Nederland.

De bedrijven waarin wij investeren zijn financieel gezond en bieden business cases met een goed rendementsperspectief. Onze portefeuillebedrijven kenmerken zich door de toegevoegde waarde die ze creëren voor de regio. Onze investeringen variëren van €50.000 tot maximaal €5 miljoen per portfoliobedrijf. In de praktijk financieren wij steeds vaker in samenwerking met andere partijen.

De NOM is een lokaal betrokken netwerkorganisatie en zet haar netwerk en kennis in bij het vinden van financieringspartners. Zo vervult de NOM steeds vaker een regierol bij de totstandkoming van een financiering. We werken in verschillende constellaties samen met de onderneming en ondernemer, adviseurs, banken, private investeerders, participatiemaatschappijen en alternatieve financiers, zoals kredietunies en crowdfunding platforms. In elke constellatie proberen wij de regierol te nemen en de ondernemer zo goed mogelijk te helpen.

Met de opbrengsten van de financieringsactiviteiten financiert NOM haar eigen fondsbeheer, inclusief apparaatskosten. Daarnaast moet de koopkracht van het door onze aandeelhouders beschikbaar gestelde vermogen in stand gehouden worden zodat we in de toekomst risicodragend kapitaal kunnen blijven verstrekken. Dat wil zeggen dat onze eigen fondsen jaarlijks, na aftrek van kosten en in een vijfjarig perspectief een rendement dienen te boeken dat tenminste gelijk is aan het gemiddelde inflatiepercentage van die periode.

We zien dat er een vraag naar MBO- en MBI-trajecten blijft. Met onze investeringen in die trajecten beogen we de gezondheid en continuïteit van bedrijven in de regio te waarborgen en daarmee bij te dragen aan het behoud en de versterking van de economische waarde voor de regio. In het geval van overnametrajecten neemt NOM veelal een actieve rol in zowel de financiering als het benaderen van overnamekandidaten. De (toekomstige) rendementen van MBO’s, MBI’s en bedrijfsovernames kunnen de hoge risico’s van onze investeringen in startende en jonge bedrijven met een hoog risicoprofiel deels mitigeren. Ook kunnen we hierdoor binnen de totale portefeuille onze rendementsdoelstelling behalen. Met deze strategie creëren en behouden we met de NOM fondsen een gebalanceerde portefeuille van startende en bestaande (groeiende) bedrijven.

21

Uitdaging: De NOM als gids in een 'versnipperd' financieringslandschap We zien dat de hoeveelheid alternatieve financiers toeneemt. Naast banken worden startups of innovatieve MKB’ers vaker gefinancierd door private investors of crowdfundingsplatforms. Particuliere beleggers investeren met in omvang groeiende bedragen, waarmee financieringsvragen (deels) ingevuld kunnen worden. Crowdfunding wordt steeds meer volwassen en toegepast in de B2B markt. Hoewel samenwerking met crowdfunders soms complex is, biedt dit kansen voor MKB’ers en de NOM. In 2018 hebben we meerdere keren met crowdfunders co-financieringen gedaan.

Door de ‘versnippering’ van financieringsmogelijkheden is het voor ondernemers lastig hun weg te vinden naar financiering.

Juist door die versnippering kan de NOM waarde toevoegen. Met name bij projecten met meerdere financiers is er behoefte aan een expert die de voorwaarden van verschillende financiers in lijn brengt. Onze investment managers pakken deze rol steeds meer op, tot tevredenheid van zowel ondernemers als co-financiers.

In een steeds concurrerendere markt onderscheiden we ons van andere financiers door onze focus op langere termijn en door te fungeren als (kennis)partner. De NOM is een actieve aandeelhouder en denkt mee met de ondernemer. Onze toegevoegde waarde gaat dus verder dan alleen financiering.

Ook blijven we ons onderscheiden door in het segment met een hoog risico actief te blijven. We zien dat banken weer wat meer risicobereidheid hebben om te investeren, maar niet in alle gevallen. Dit geldt zeker voor de groep startups en scaleups: jonge, groeiende bedrijven. Zij hebben nog geen erkend trackrecord en dreigen tussen wal en schip te vallen. Ook de financiering van relatief kleine bedragen tot €250.000 blijkt in de praktijk problematisch te zijn voor bijvoorbeeld banken als gevolg van de relatief hoge kosten die zij moeten maken. De NOM vult dat gat van de markt met een unieke propositie: het verstrekken van risicodragend kapitaal onder professionele uitgangspunten en begeleiding, passend bij de sociaaleconomische doelstelling van de NOM. Uit de resultaten van het afgelopen jaar blijkt dat we goed zichtbaar zijn. Onze regiefunctie groeit. We merken dat zodra we als eerste akkoord gaan met een (co-)financiering, andere financiers ook over de brug komen.

22

Fondsbeheer door NOM Fonds Support Noord Fonds Support Noord (FSN) is in 2016 opgezet binnen de NOM. Het FSN voert het operationele fondsmanagement uit voor onze eigen fondsen en voor de fondsen van derden die wij beheren. De eigen fondsen zijn het Aanjaagfonds en het Groei- en Overnamefonds. De fondsen in beheer zijn de provinciale fondsen MKB Fonds Drenthe, Investeringsfonds Groningen (IFG), Friese Ontwikkelingsmaatschappij (FOM). Naast de provinciale fondsen voert het FSN het beheer over het GROEIfonds van het EBG en het InnovatieFonds Noord-Nederland (IFNN).

Figuur 4: De verschillende fondsen van of in beheer door de NOM. De provinciale fondsen De FOM richt zich op starters, innovatieve bedrijven en bedrijven met groei- of exportambities. Afgelopen jaar is dit fonds specifiek uitgebreid voor de financiering van starters en exportbedrijven. Het MKB Fonds Drenthe richt zich op start en groei van ondernemingen in het MKB. Het IFG richt zich deels op fonds-in-fonds investeringen en op de financiering van nieuw te vestigen ondernemingen in de provincie Groningen. Tot slot is er het GROEIfonds, opgericht door de Economic Board Groningen (EBG), dat risicodragend kapitaal investeert in ondernemingen in de zogenaamde “aardbevingsgemeentes� van Noord-Groningen. Het IFNN (100% dochter van de NOM) richt zich op vroege fase ondernemingen, waarover hieronder meer.

FSN levert een optimale dienstverlening aan haar klanten zonder onderscheid te maken tussen eigen of externe fondsen. FSN geeft zowel bestaande als nieuwe fondsinitiatieven de kans om een beroep te doen op de kennis, ervaring, processen en systemen van de NOM. Het Fondsmanagement beslaat de volledige dienstverlening rondom de uitvoer van een fonds: van investment management,

23

juridische ondersteuning (statuten, contracten) en administratieve taken tot en met de rapportages (intern en jaarrekening en jaarverslag) en control.

De drie provinciale fondsen en het GROEIfonds zijn in zelfstandige bv’s ondergebracht, waarmee het beter mogelijk is om, aanvullend op investeringen uit de NOM zelf, ondernemingen in de regio te financieren. Deze fondsen richten zich binnen het MKB van de betreffende provincies gedeeltelijk op een andere doelgroep en op ondernemingen in een andere levensfase dan de NOM. Zo wordt risicodragende financiering bereikbaar voor meer MKB-ondernemingen. Voor de investeringen per fonds verwijzen we naar de resultaten en effecten van de NOM fondsen.

InnovatieFonds Noord-Nederland Het InnovatieFonds Noord-Nederland (IFNN) beschikt over kapitaal om te investeren in innovatieve ideeën in de ontwikkelingsfase voor ondernemers in de provincies Groningen, Friesland en Drenthe. Dit is belangrijk omdat veel ondernemers en ondernemingen de noodzaak inzien van innoveren, maar vaak niet de financiële slagkracht of het personeel hebben om dit te kunnen doen. Innovatieve ondernemingen zijn winstgevender dan bedrijven die niet innoveren, vanwege een betere concurrentiepositie, hogere arbeidsproductiviteit en efficiëntere productieproces. Wij zetten daarbij in op samenwerking met andere bedrijven, waarbij iedere onderneming zijn eigen sterkte inbrengt en de inzet van uren wordt gedeeld. Zo zetten wij ons netwerk in om innovaties te realiseren.

Het IFNN richt zich op een brede doelgroep, van starter tot gevestigd MKB-bedrijf. Het IFNN is een revolverend fonds, dat betekent dat de opbrengsten uiteindelijk terugvloeien in het fonds.

Het IFNN werkt aan haar eigen zichtbaarheid in de markt en probeert ook innovatieve ondernemers sneller te spotten. Afgelopen jaar bleek het moeilijk om de naamsbekendheid van het IFNN te laten toenemen. Dit heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat we een lastige doelgroep aanspreken. Ondernemers met innovatieve ideeën in de ontwikkelingsfase gaan vaak pas over financiering nadenken als ze al begonnen zijn. Daarnaast merken we dat een van de criteria die het fonds hanteert, dat de investering een samenwerking betreft waarbij tenminste twee ondernemingen betrokken zijn, een blokkerende werking heeft. Desondanks zijn we overtuigd van de doelgroep van het IFNN. Het is nu aan het IFNN om in overleg met onze stakeholders de uitvoering effectiever en efficiënter te maken.

Routefonds GRQ (A&RDF) In 2018 is voor de routeontwikkeling van Groningen Airport Eelde het Routefonds GRQ opgezet. Doelstelling van dit fonds is om, binnen de Europese regelgeving die daarvoor geldt, de luchthaven financieel te ondersteunen bij het ontwikkelen van nieuwe luchtverbindingen. De aandeelhouders van de luchthaven hebben daarvoor voor een periode van 10 jaar vanaf 2017 een bedrag 10 miljoen toegezegd. Het fonds wordt beheerd door een 100% dochter van de NOM, A&RDF BV.

24

EColoRO Toen de zuiveringstechniek van EColoRO getest werd op textielafvalwater in Turkije bleek waar het systeem toe in staat is: 90% van de pigmenten en kleurstoffen wordt uit het afvalwater gehaald door elektrocoagulatie, waarna het volledig wordt gezuiverd met membranen. Dit is ontzettend waardevol, gezien de textielindustrie grote hoeveelheden water vervuilt en dumpt, met negatieve gevolgen voor het milieu. Zo kunnen waterafvoerstromingen hergebruikt worden om operationele kosten én milieuvervuiling te verlagen. Een win-win situatie dus.

De NOM* heeft vertrouwen in deze zuiveringstechniek van EColoRO en ondersteunde de oprichters daarom met een groeifinanciering. Daarnaast ondersteunt de NOM EColoRO ook met adviezen en ruggespraak. De NOM is niet de enige met vertrouwen in deze onderneming; EColoRO kreeg €3.7 miljoen subsidie vanuit Horizon2020, het grootste onderzoeks- en innovatieprogramma van de Europrese Unie en mag een installatie voor een Belgisch textielbedrijf bouwen.

EColoRO is gevestigd in WaterCampus Business Centre ‘Johannes de Doper’ in Leeuwarden; een unieke incubator en dé hotspot voor watertechnologiebedrijven.

Via eColoRO dragen we bij aan SDG 6, schoon drinkwater en goede sanitaire voorzieningen.

Oprichter Van Sonsbeek:

25

NOM Fondsen: Resultaten en impact in de regio Afgelopen jaar hebben we gezien dat de economie weer beter draait dan het jaar ervoor. Dit zien we niet perse terug in het aantal financieringsaanvragen, maar met name in de kwaliteit van de aanvragen. Ook lijkt de investeringsbereidheid van andere aanbieders van kapitaal groter te zijn dan voorgaande jaren. Ook dan is er nog steeds een rol voor een risicodragende financier als de NOM zo blijkt. In onze doelgroep, met een gemiddeld hoog risicoprofiel, is juist dat deel van de financiering vaak nog een aandachtspunt.

Kortom, in de breedte is het een goed jaar geweest.

Eigen investeringen In 2018 hebben we via de NOM-fondsen een investeringsniveau van €9,7 miljoen gerealiseerd. Dat is een mooie groei ten opzichte van 2017. Het aantal nieuwe participaties en leningen ligt dit jaar lager, het aantal portefeuillebedrijven waarbij de bestaande participatie en/of lening is uitgebreid met een additionele- of herfinanciering is verdubbeld. Hierdoor komt het totaal aantal investeringen in 2018 dicht bij het aantal in 2017. De groei van het investeringsniveau komt dan ook niet door het aantal investeringen, maar door de hoogte van deze investeringen.

Geïnvesteerde bedragen (in € mln)

Nieuwe participaties en/of leningen Uitbreidingen participaties en/of leningen Uitbreiding d.m.v. conversie Totaal

Aantal

Bedrag

2017 20 12 3 35

2018 9 24 0 33

2017 6.113 1.356 607 8.076

2018 3.898 5.802 0 9.700

12

10

8

6

4 2015

2016

2017

2018

In 2018 begonnen we met 82 bedrijven in onze portefeuille. Het verloop voor de twee eigen fondsen, het Aanjaagfonds en het Groeien Overnamefonds, is in onderstaande tabel weergegeven. Binnen het Groei- en Overnamefonds zijn er evenveel nieuwe bedrijven in de portefeuille gekomen als er uit zijn gegaan. Bij het Aanjaagfonds is het aantal bedrijven ook vrijwel gelijk gebleven, met vier nieuwe investeringen en 5 desinvesteringen. Zo hebben we het jaar afgesloten met 81 bedrijven in de portefeuille.

26

≤€ 100k

16 (48,48%)

€ 100k - € 300k

7 (21,21%)

€ 300k - € 1 mln.

7 (21,21%)

> € 1 mln.

3 (9,09%)

Groningen

0,48 (48,00%)

Drenthe

0,2 (20,00%)

Fryslân

0,32 (32,00%)

27

Aanjaagfonds (≤€200.000)

Groei- en overnamefonds (> € 200.000 - € 2.5 mln)

-10

-5

Bij

28

0

Af

5

10

Investeringen in de topsectoren De NOM fondsen investeren hoofdzakelijk, maar niet uitsluitend, in bedrijven binnen de negen sectoren waarin Nederland wereldwijd toonaangevend is: de topsectoren. Met name de High Tech, Chemie en Life Sciences & Health sectoren blijven sterk groeien.

Daarnaast groeit de Creatieve Industrie sterk in aantallen en vaak wat lagere investeringsbedragen.

Nieuw

Uitbreiding

2017 3.043 1.700 620 190 60 500 6.113

2018 400 1.825 438 500 35 700 3.898

2017 783 125 511 477 50 17 1.963

2018 2.577 235 1.538 527 20 905 5.802

High Tech Chemie Life Sciences & Health Creatieve industrie Logistiek Water Energie Agri & Food Tuinbouw- en uitgangsmaterialen Overig Totaal

Duur participaties en leningen

Aantal leningen

We streven ernaar de duur van onze betrokkenheid bij participaties in tijd te beperken zonder dat op voorhand een (geforceerd) exit moment vanuit de NOM wordt vastgelegd. Eventuele exit mogelijkheden worden daarom gedurende de looptijd van de investering actief gevolgd. Wanneer we een reële mogelijkheid zien, volgen we deze actief op en bespreken we deze met de andere aandeelhouders en bestuurder(s) van de onderneming. De gemiddelde duur van participaties en leningen was in 2018 6,5 jaar en is daarmee gedaald ten opzichte van het gemiddelde in 2017 (7,2). Een deel van deze daling vloeit voort uit de exit van Prins Dokkum, een onderneming die geliquideerd is na ruim 40 jaar aandeelhouderschap vanuit de NOM. In totaal hebben we 47 participaties en leningen van boven de €200.000 in ons portfolio. Daarvan is bijna 60% maximaal vijf jaar in ons portfolio.

20

10

0 ≤1 jaar

1-5 jaar

6-10 jaar 11-15 jaar

≥16 jaar

Duur leningen

29

In 2018 hebben 6 ondernemingen de volledige lening afgelost en hebben we daarnaast van zeven bedrijven afscheid genomen. Van deze zeven exits zijn twee ondernemingen verkocht. De andere vijf zijn liquidaties. Dit toont het hoge risicoprofiel van de investeringen van de NOM aan waarbij het risico op een gehele of gedeeltelijke afboeking van de investering of lening duidelijk aanwezig is. Onze realisatie van twee exits is iets lager dan voorgaande jaren. Het resultaat op verkopen participaties is daarom relatief laag. In lijn met de voorgaande jaren zijn de dividendopbrengsten op niveau gebleven.

30

Dilemma: Welke aanvraag financieren we wel en welke niet?

De NOM krijgt veel financieringsaanvragen binnen. Alhoewel elke aanvraag uniek is, hanteren we bij elke beoordeling dezelfde principes. Bij de financiering van bedrijven beoordelen wij het plan op basis van het langetermijnperspectief en de continuïteit van de onderneming. We kijken naar de potentie en het risico van financieringsaanvraag. Regelmatig komt het voor dat financieringsaanvragen voor lastige investeringsdilemma’s zorgen.

Als private onderneming met publieke aandeelhouders begeeft de NOM zich in een voortdurend spanningsveld tussen private doelstellingen en de maatschappelijke wensen en opgaven van de aandeelhouders. Daarnaast hebben we ook de intentie om het klantbelang zoveel mogelijk voorrang te verlenen. In een aantal gevallen hebben we ook dit jaar een financieringsvraag afgewezen door een gebrek aan vertrouwen in de ondernemer. Het belang van de ondernemer gaat dan ten koste van, bijvoorbeeld, onze rendementseisen. Daar tussendoor mengt zich ook het belang van onze aandeelhouders, dat met name bestaat uit maatschappelijk en economisch rendement: het creëren en behouden van banen. Als organisatie nemen we daar bij beoordelingen voortdurend rekenschap van, maar toch heeft dat afgelopen jaar niet in alle gevallen geleid tot een financiering door de NOM. Op de andere as is er het termijn-denken. Wij menen dat onze belangrijkste doelen worden bereikt met inachtneming van principes voor duurzame ontwikkeling op lange termijn. Niet alleen met betrekking tot het creëren van banen, maar bijvoorbeeld ook door te investeren in innovatieve projecten die bijdragen aan de transitie naar een circulaire economie.

Soms kan een investering direct banen creëren, maar is het niet gegarandeerd dat deze banen er over een paar jaar nog zullen zijn. We richten ons dan ook op ‘werkgelegenheid voor de toekomst’. Het kan dus zijn dat we het ene jaar minder banen creëren of behouden, om er in het volgende jaar veel meer te realiseren. We proberen hierover zo transparant mogelijk te zijn naar onze aandeelhouders en andere belanghebbenden. Toch is dat niet makkelijk. We kunnen namelijk niet extern communiceren over financieringsaanvragen die wij in behandeling hebben. Los van de vaak niet zekere uitkomst van het traject zijn wij gebonden aan vertrouwelijkheid over ondernemingen, hun plannen en financiële situatie. Pas zodra de deal echt is afgerond en de investering of financiering is gerealiseerd mogen we dit kenbaar maken, zonder daarbij in te gaan op financiële en of bedrijfsmatige details.

De dilemma’s die er bij investeringen spelen – het korte versus het lange termijn investeren en de publieke versus de privaat-georiënteerde doelstellingen – proberen we zo veel mogelijk te controleren. We zorgen ervoor dat we bij elke investeringsbeslissing zorgvuldig en consistent te werk gaan.

31

Investeringen uit fondsen van derden Door middel van het beheer van de drie provinciale fondsen (FOM, MKB Fonds Drenthe en IFG), het GROEIfonds van de Economic Board Groningen en het InnovatieFonds Noord-Nederland is er in vijftig verschillende bedrijven geïnvesteerd. Net als de investeringen vanuit de eigen fondsen, ligt dit aantal net iets hoger dan voorgaand jaar. De verschillende fondsen laten hiermee zien ieder voor zich een stevige positie in hun werkingsgebied te hebben gerealiseerd. De condities waaronder zij investeren zijn in het algemeen gelijk aan die van de NOM (in bepaalde gevallen treden een regionaal en NOM fonds als co-financier op) maar de doelgroepen zijn aanvullend. Hiermee wordt een zo breed mogelijke doelgroep in Noord-Nederland bediend.

Omvang van de investeringen 2018 ≤€ 100k € 100k - € 300k € 300 - 1 mln. ≥€1 mln.

Totaal

32

Eigen fondsen

Fondsen in beheer

Totaal

16 7 7 3 33

20 20 9 1 50

36 27 16 4 83

Impact van investeringen is breder dan eigen investeringen De door de NOM en haar beheerde fondsen gerealiseerde investeringen zijn altijd onderdeel van een breder investeringsprogramma van de individuele bedrijven. NOM realiseert een (risicodragend) deel van een totaal investeringsbedrag. De impact van de totale investeringen voor de regio is daarmee vele malen groter. Deze impact is in onderstaande tabel weergegeven.

Totale investeringen in Noord-Nederland Nieuwe commitments NOM fondsen 2018 Totaal uitzettingen waarvan uitzetting op 2018 commitments waarvan uitzetting op eerdere commitments

IFNN

0,5 0,3 0,1 0,2

33

NOM

Beheerde fondsen

Totaal

20,0 10,8 7,6 3,1

228,8 34,4 20,8 14,7 6,1

13,9 9,7 6,9 2,8

Wat is de rol van de NOM in Foreign Direct Investment?

Naast het investeren in Nederlandse ondernemingen richt de NOM zich op het acquireren van nieuwe en het behouden van gevestigde (buitenlandse) bedrijven in Noord-Nederland. De NOM werkt nauw samen met het Netherlands Foreign lnvestment Agency (NFIA), een agentschap dat onder het Ministerie van Economische Zaken & Klimaat valt. Ook werken we nauw samen met alle andere regio’s in Nederland in het Invest in Holland netwerk. Voor de uitvoering van de activiteiten ontvangt de NOM subsidies en bijdragen van de drie Noordelijke provincies, het Ministerie van Economische Zaken & Klimaat en verschillende gemeenten uit de regio.

Acquisitie Om nieuwe investeerders in Noord-Nederland te acquireren en te begeleiden geven we advies over vestigingslocaties, zijn we op de hoogte van aanwezige bedrijventerreinen, hebben zicht op de supply chain in de belangrijke sectoren en hebben we de juiste contacten met bijvoorbeeld vergunning-verstrekkers en energiebedrijven. Ook neemt NOM zelf initiatief om ondernemers te interesseren voor investeringen in het Noorden. Om nieuwe investeerders aan te trekken is het van belang een goed beeld van het vestigingsklimaat te schetsen. Kennis van de regio en ons netwerk zijn de belangrijkste middelen. Daarin zit een belangrijk deel van onze toegevoegde waarde.

Via ons netwerk doen we kennis op die noodzakelijk is om goede proposities per sector te ontwikkelen. Dit doen we altijd in samenwerking met één of meerdere regio's in Noord Nederland. Bij de acquisitie werken we intern nauw samen met Business Developers en ook steeds meer met de verschillende fondsen. Zij worden vaak al in een vroeg stadium betrokken om de eventuele innovatiebehoefte te begrijpen en te ontwikkelen of om in een financieringsbehoefte te voorzien of contact te leggen met andere financiers dan de NOM fondsen. Leads voor nieuwe buitenlandse investeringen worden gegenereerd door medewerkers van de NOM, door het NFIA of bijvoorbeeld via locatieadviesbureaus, accountants, advocaten, makelaars, gemeenten en provincies. Wij begeleiden vanaf het moment dat de lead bij ons binnenkomt de investeerder bij het gehele proces om te komen tot een vestigingsbesluit.

Het acquireren van bedrijven is zo veel mogelijk georganiseerd langs de lijnen van de topsectoren. Om vestigende ondernemingen goed van dienst te kunnen zijn, volgen we de ontwikkelingen in de (top)sectoren continu. Daarbij komt dat onze FDI-mensen voortdurend op strategisch niveau met bedrijven in gesprek gaan. Op deze manier ontwikkelen we zowel het netwerk van bedrijven als van kennisinstellingen en kunnen we onze proposities verder aanscherpen. Onze Noord-Nederlandse proposities zijn opgenomen in de Holland-proposities van de NFIA. Voor de Holland-propositie werken we op nationaal niveau samen in Nationale Acquisitie Teams (NAT’s). De NAT’s zijn geclusterd rondom verschillende sectoren en NOM doet mee aan vier verschillende NAT’s: Chemie, Agri & Food, Life Sciences en ICT. NAT’s zijn gevormd door partners uit verschillende regio's en worden gecoördineerd door het NFIA. Ze stellen longlists van bedrijven op die actief worden benaderd om vestiging in Nederland aan de orde te stellen. Het NFIA heeft ruim 20 kantoren in het buitenland van waaruit contacten worden gelegd met deze bedrijven. Het NFIA levert maandelijks een lijst met mogelijke leads aan haar regionale acquisitiepartners en vormt hiermee een belangrijke lead generator.

We zien binnen onze acquisitietrajecten dat de regio’s binnen Noord Nederland in toenemende mate samenwerken. Een voorbeeld hiervan is Chemport Europe, een provinciegrensoverschrijdende biobased propositie van Chemiepark Delfzijl, Emmtec in Emmen en Campus Groningen (Hanzehogeschool en Rijksuniversiteit Groningen). Deze samenwerking in acquisitie en en in verduurzaming is het een voorbeeld van hoe de geïntegreerde aanpak van de NOM er in de toekomst uit kan zien. Hieruit is eerder een samenwerking ontstaan tussen Nouryon (de opvolger van AkzoNobel Chemicals) en Avantium. Avantium is een chemisch technologiebedrijf en vestigt als pionier op het gebied van duurzame chemie een pilot bioraffinaderij op het Chemie Park Delfzijl. Hier zullen van houtafval van Staatsbosbeheer industriële suikers worden gemaakt die een niet-fossiele basis vormen voor bio-plastic en verf.

34

Investor Relations Wanneer er wordt besloten tot vestiging, draagt NOM de regie over aan de gemeente waar gevestigd wordt. De vestigende partij nemen we op in ons lnvestor Relations (IR) programma, waarmee we periodiek blijven betrokken, al is het op gepaste afstand. Als onderdeel van het IR programma bezoeken we regelmatig de gevestigde (buitenlandse) bedrijven en bespreken we hun resultaten en strategie en krijgen we ook input over hoe het vestigingsklimaat wordt ervaren. Zo bouwen we een goede band op met deze ondernemingen. Door ze actief te betrekken in regionale programma’s, mee te denken, slimme oplossingen te bieden en ze in contact te brengen met lokale overheden, zorgt de NOM ervoor dat gevestigde bedrijven die tegen uitdagingen aanlopen binnen grotere concerns, toch in Noord-Nederland kunnen blijven. De NOM treedt hierbij op als adviseur of bemiddelaar ten behoeve van de verankering van de vestigingen. Ook medewerkers van grote gemeenten zijn actief in het IR programma.

Samenwerking NFIA De NOM werkt nauw samen met het Netherlands Foreign lnvestment Agency (NFIA). Deze organisatie ondersteunt buitenlandse bedrijven die vestiging of uitbreiding in Nederland overwegen. Het NFIA promoot Nederland als land met een goed en aantrekkelijk investerings- en vestigingsklimaat, de zogenoemde Holland-propositie. Sinds 2014 doet zij dit samen met haar partners onder het Invest in Holland netwerk, waar NOM voor zowel acquisitie als behoud onderdeel van is. Dit netwerk bestaat uit het NFIA en alle regionale acquisitiepartijen :de regionale ontwikkelingsmaatschappijen (ROM’s) en een aantal stedelijke en provinciale organisaties.

Naast een steeds intensievere samenwerking ten behoeve van het vermarkten van de Holland propositie, is het doel gesteld om binnen een aantal jaar de werkwijze binnen het NFIA te professionaliseren. Zo zijn er nu de eerdergenoemde NAT’s, die in de toekomst meer beslissingsbevoegdheid moeten krijgen. Ook is er een gezamenlijk opleidingsprogramma voor werknemers van de ROM’s en andere acquisitiepartners ontwikkeld binnen het Invest in Holland netwerk. Zowel de Talent Performance Academy als de Investor Relations training, waar NOM-medewerkers aan deelnemen, maken hiervan onderdeel uit.

Een grote uitdaging om talent naar de regio te krijgen De ontwikkelingen in met name innovatieve, hoog-technologische sectoren volgen elkaar snel op. De werkgelegenheid hierbinnen in Noord-Nederland groeit. Het vinden van goed opgeleid personeel in de deze sectoren wordt steeds meer een uitdaging. Dit geldt in mindere mate ook voor andere sectoren, zeker wanneer grote buitenlandse bedrijven zich vestigen in de regio. De NOM vraagt hiervoor bij overheden en kennisinstellingen actief aandacht. Een toenemend aantal kennismigranten komt naar Noord-Nederland. Het is belangrijk dat de regio hiervoor actief goede voorwaarden schept.

Denk aan expat desks en goede internationale scholen. Hiermee zijn bedrijven verzekerd van goed opgeleid personeel op het moment van vestigen. Deze arrangementen bieden commerciële kansen omdat ze bedrijven stimuleren om zich in de noordelijke regio te vestigen. In Noord Nederland is de expat desk door het International Welcome Center North goed ingevuld. Ook is er in Haren een goed bekend staande middelbare internationale school en in Groningen een internationale basisschool. Er is overigens een tendens waar te nemen dat internationals hun kinderen naar het reguliere onderwijs sturen, versterking van het Engelstalig onderwijs zou een waardevolle aanvulling zijn.

35

Foreign Direct Investment: Resultaten en impact in de regio Het afgelopen jaar was een succesvol jaar voor NOM FDI. Dit komt deels doordat er goede leads in de pijplijn zaten en doordat we, door onze resultaten beter zichtbaar te maken in externe communicatie, meer interesse van ondernemingen in de regio opwekken.

De Top Dutch campagne draagt daar aan bij. Daarnaast is een belangrijke succesfactor dat er landelijk goed wordt samengewerkt. Dit zien we het sterkst terugkomen in de sectoren Life Sciences & Health en Agri & Food. We pakken projecten steeds vaker integraal aan, waar we dat voorheen ieder voor zich deden.

Actieve acquisitie We acquireren buitenlandse bedrijven via de Nationale Acquisitie Teams, door actief te netwerken op beurzen en congressen, door een integrale aanpak en door meer samenwerking met andere ontwikkelingsmaatschappijen. Internationale beurzen zijn belangrijke hotspots voor acquisitie. NOM FDI was in 2018 dan ook op veel congressen en beurzen, veelal in het buitenland, te vinden om gericht contact met ondernemingen te leggen. De proposities zijn daarnaast verspreid via onder andere white papers, social media en websites. Door betere samenwerking merken we dat er zowel binnen de NOM, als tussen de ROM’s meer leads gedeeld worden. Nu kijken we gezamenlijk waar een onderneming het beste past. Uiteindelijk willen we het beste resultaat voor de onderneming en voor Nederland.

In 2018 resulteerden onze acquisitieactiviteiten in 73 nieuwe leads. Dit aantal ligt lager dan het resultaat in voorgaande jaren en dan ons doel van 80 nieuwe leads. NOM FDI was afgelopen jaar betrokken bij negen succesvolle projecten. Ondanks het wat lagere aantal leads in 2018 wordt in de komende drie jaar voor €617 miljoen in Noord-Nederland geïnvesteerd. Het investeringsbedrag laat van jaar tot jaar nogal wat fluctuatie zien omdat er met enige regelmaat zeer grote investeringen in de regio worden gedaan. Dit jaar was de investering van €500 miljoen in het datacenter van Google Eemshaven zo’n voorbeeld. Het aantal gecreëerde en behouden arbeidsplaatsen is ook toegenomen ten opzichte van vorig jaar. Hiermee heeft NOM FDI haar doelen op het gebied van investeringen en arbeidsplaatsen ruim behaald.

Realisatie 2017

Realisatie 2018

Doelstelling 2018

79 10

73 9

80 9

Aantal externe leads Aantal projecten

Realisatie 2017

Realisatie 2018

Doelstelling 2018

122 256 0

617 338 579

100 300 N.v.t.

Investeringen (in € mln) Arbeidsplaatsen Behouden arbeidsplaatsen

Resultaten naar sector We hebben sterke proposities in deelgebieden van de Nederlandse topsectoren Watertechnologie, Agri & Food, Life Sciences, HighTech Systemen & Materialen (HTSM), Groene Chemie en als vestigingsplaats voor datacenters.

Afgelopen jaar viel het grootste investeringsbedrag in de sector ICT. Daarnaast hebben buitenlandse investeerders relatief veel nieuwe arbeidsplaatsen gecreëerd in de Agri & Food sector. Kijkend naar het soort projecten (tabel 4.8), werd afgelopen jaar overwegend in uitbreidingen geïnvesteerd: 83.8% van het totaalbedrag. Deze investeringen hebben meer nieuwe en behouden arbeidsplaatsen opgeleverd dan in 2017 (196 nieuwe en 0 behouden arbeidsplaatsen gerealiseerd in 2017).

Topsector Agri & Food Life Sciences HTSM ICT Water Overig Totaal

Nieuwe arbeidsplaatsen

Behouden arbeidsplaatsen

Investering (in mln €)

110 75 40 30 15 68 338

229 0 350 0 0 0 579

15 6 25 500 1 70 617

36

Soort project

Nieuwe arbeidsplaatsen

Behouden arbeidsplaatsen

Investering (in mln. €)

123 0 0 215 338

0 350 0 229 579

76 20 0 521 617

Nieuw Behoud Joint Venture Uitbreiding Totaal

Investor Relations Er zijn in 2018 in totaal 366 buitenlandse bedrijven in de Noord-Nederlandse regio werkzaam (in 2017 waren dat er 359). Hiervan zijn er 134 in Groningen, 120 in Friesland en 112 in Drenthe gevestigd. In totaal zijn deze bedrijven goed voor 27.935 FTE’s (in 2017 waren dat 26.919 FTE’s). [1] In 2018 heeft de NOM 70 IR bezoeken afgelegd aan 69 bedrijven. In 2018 zijn er 4 projecten vanuit IR afgerond, van één project zal de afronding in Q1 2019 zijn en er zijn 5 nieuwe projecten gestart. Daarnaast zijn er gesprekken waar geen project uit komt maar waarbij de NOM een bijdrage levert in de hulpvraag van een bedrijf.

[1] Deze cijfers komen uit het CRM van het NFIA (Achilles) en zijn daarmee afhankelijk van een juiste input van gegevens. Ze kunnen alleen als indicatief worden beschouwd.

Soort

Omschrijving

Strategische planvorming Netwerkprogramma

De onderneming beraadt zich over de toekomst. Gedacht kan worden aan een exit door de moeder, herpositionering, mogelijke sluiting en nieuwe product-marktcombinaties.

De onderneming wil graag deelnemen aan door NOM ontwikkeld netwerkprogramma's, bijvoorbeeld op het gebied van Region of Smart Factories.

De onderneming plant of is bezig met uitbreiding of uitbreidingsinvesteringen De onderneming wordt door moederbedrijf gesloten of gaat failliet.

Er spelen geen issues waarin NOM een rol kan spelen.

Uitbreiding Behoud Geen Totaal

Aantal 24 3 16 1 25 69

Sectorale trends en ontwikkelingen in de regio Evenementen en netwerken De NOM organiseert jaarlijks het NOM Midzomerfeest. In 2018 waren er 49 IR-bedrijven uitgenodigd, waarvan er 11 aanwezig waren.

In 2018 is er een diner en lunch georganiseerd met de Amerikaanse ambassadeur Peter Hoekstra. Hierbij waren 13 IR-bedrijven betrokken, en daarnaast waren ook personen vanuit de Amerikaanse ambassade, de NOM en verschillende gemeenten aanwezig.

Trainingsdeelname De NOM projectmanagers alsmede een aantal medewerkers van grotere gemeenten (totaal 11 personen) hebben in 2018 deelgenomen aan de door NFIA georganiseerde trainingen.

37

Een innovatieve staalfabriek vestigt zich in Delfzijl Een van de ondernemingen die de NOM geholpen heeft met een vestigingsvraagstuk is Purified Metal Company (PMC). PMC gaat een innovatieve staalrecycling fabriek bouwen die direct 68 arbeidsplaatsen oplevert. In de fabriek wordt gewerkt volgens een innovatief, gepatenteerd proces waarmee op jaarbasis tot 150.000 ton verontreinigd staalschroot verwerkt kan worden tot schone premium grondstof voor staalfabrieken wereldwijd. Deze zogeheten Purified Metal Blocks (PMB) worden geproduceerd in batches van 20 ton met een bekende chemische samenstelling. Iedere kilo geproduceerd PMB bespaart 1 kg CO² doordat het voorkomt dat er nieuw staal geproduceerd wordt uit erts en draagt daarmee bij aan de transitie naar een circulaire economie. Kortom, een methode die veiliger en houdbaarder is voor mens Ên milieu.

Jan Henk Wijma, Algemeen directeur en medeoprichter van PMC:

De realisatie van de fabriek wordt mede mogelijk gemaakt door een subsidie uit de Regionale Investeringssteun Groningen 2017 (RIG) en investeringen door de Provincie Groningen, de NOM, Groningen Seaports en het GROEIfonds van de Economic Board Groningen. Daarnaast heeft PMC intensieve samenwerking gezocht met regionale kennisinstellingen zoals Rijksuniversiteit Groningen en Hanze Hogeschool voor de opleiding van operators en het bieden van stageplekken. De verwachting is dat de fabriek in 2020 operationeel is en daarmee een flinke impuls zal zijn voor de werkgelegenheid in het Delfzijlse havengebied.

Zo heeft de NOM een rol gespeeld bij de financiering van PMC, maar ook bij de gemaakte vestigingskeuze. Daarmee komen de verschillende facetten van de NOM mooi aan het licht. aldus Siem Jansen, directeur van de NOM.

Door de vestiging van PMC vergroot Noord-Nederland haar bijdrage aan SDG 12, verantwoorde consumptie en productie.

38

Wat doen de NOM Business Developers?

Onze Business Developers brengen bedrijven en kennisinstellingen met de juiste competenties bij elkaar, zorgen voor financiering en spelen een belangrijke rol om van plannen of ideeën innovatieve nieuwe producten, processen of diensten te maken. Door middel van innovatieve projecten draagt de NOM bij aan het realiseren van meer toegevoegde waarde voor Noord-Nederland.

Innovatieve projecten Innoveren draait per definitie om samenwerken. Dat is de veronderstelling waar de NOM van uitgaat. Als spil in de lokale omgeving kijkt de NOM naar de innovatiebehoefte van lokale ondernemers en verbindt deze in innovatieve projecten aan netwerken en met partners. Zo verhoogt de NOM samen met bedrijven in de regio de potentie om op termijn toegevoegde waarde te creëren voor de noordelijke economie en voor de betrokken bedrijven.

Veel projecten vinden plaats in coalities waarbij bedrijven uit verschillende sectoren betrokken zijn. Zo komen verschillende kennisgebieden bij elkaar en ontstaan projecten waaruit nieuwe producten en diensten kunnen voortkomen.

Vanuit een projectidee wordt een projectgroep geformeerd met daarin ondernemers en kennisinstellingen. NOM begeleidt dit proces en faciliteert het samenwerken tussen de verschillende partijen om tot een projectplan te komen. Hierin staat uitgewerkt wat het doel is van het project, hoe het project gefinancierd zou moeten worden en wie wat bijdraagt om het idee uiteindelijk tot een product of marktrijpe technologie te ontwikkelen. Ook helpt de NOM bij de totstandkoming van de financiering voor de projecten. Vaak wordt een groot deel door de betrokken partijen zelf gefinancierd, aangevuld met kapitaal van bijvoorbeeld kennisinstellingen en subsidies.

De voorwaarde die de NOM stelt is dat er vanuit samenwerking innovaties ontwikkeld moeten worden en dat er sprake is van een uitgesproken groeiambitie. Door de omvang en het innovatieve karakter dragen de projecten bij aan de versterking van de structuur en de concurrentiekracht van de economie van Noord-Nederland. Voor de uitvoering van deze activiteiten ontvangt NOM subsidie van de drie noordelijke provincies en het Ministerie van Economische Zaken & Klimaat.

De innovatieprojecten waar de NOM in 2018 in heeft deelgenomen zijn BioEconomie, Agrifood & Biobased, Chemport Europe, Food2020, Inn2Power, Innofest, The Region of Smart Factories, Water Alliance en World Class Composite Solutions. Door de ontwikkeling van deze projecten gaat onze impact verder dan het creëren van banen en dragen we ook bij aan andere maatschappelijk relevante thema’s. BioEconomie ontwikkelt bijvoorbeeld biobased bouwstenen voor materialen en chemicaliën en draagt zo, net als Chemport Europe, bij aan de transitie naar een circulaire economie. Een ander voorbeeld is Food2020, een project dat de foodsector in de Nederlandse-Duitse grensregio voorbereidt op het jaar 2020. Het project is gebaseerd op de EU 2020strategie, waarbij het draait om slimme, duurzame en inclusieve groei. In lijn met deze strategie ondersteunt Food2020 het MKB met onderzoek naar het creëren van innovatieve producten, diensten en toepassingen. Denk bijvoorbeeld aan Landgoud, een akkerbouwbedrijf uit Kloosterburen, dat risottorijst maakt van lokale producten, zoals parelspelt.

39

Region of Smart Factories Noord-Nederland is, na Amsterdam, de op één na grootste startup regio van Nederland, met een groeiende online sector en sterke focus op IT, data science en digitalisering. Daarmee heeft de regio de juiste bouwstenen om een koploper te worden in gedigitaliseerd Europa.

Om hier een handje bij te helpen is er in 2018 vervolg gegeven aan het eerder opgezette Region of Smart Factories (RoSF) door middel van een Smart Industry Hub. In totaal krijgt Nederland vijf Smart Industry Hubs om krachten in de regio te bundelen en de digitalisering van de economie te versnellen. Wij werken eraan om in 2019 de Noord-Nederlandse hub officieel te lanceren als Digital Innovation Hub (DIH). De DIH wordt ondersteund door een breed consortium van de drie Noordelijke Fieldlabs (RoSF, 5G Groningen en Technologies Added), het InnovatieCluster Drachten, en andere organisaties zoals Metaalunie, FME, de noordelijke ROC’s en hogescholen en de Rijksuniversiteit Groningen. NOM leidt dit consortium in deze fase en heeft een belangrijke rol in het schrijven van het voorstel en de lobby richting provincies en het Ministerie van Economische Zaken & Klimaat.

In lijn met het doel van RoSF om van het Noorden een internationale hotspot van Smart Factories te maken, wil DIH slimme producten en fabrieken stimuleren om een sterke en duurzame economie te bouwen. Het wil mensen aan het werk houden en oplossingen bieden voor maatschappelijke uitdagingen.

DIH/RoSF zal inzetten op brede aansluiting van het MKB bij de digitalisering van de economie (Industry 4.0), vraag gestuurd onderwijs en de zichtbaarheid van de Noordelijke technologiesector. Daarnaast zal DIH meer aansluiting bij de Europese innovatieprogramma’s en een vergroting van het organiserend vermogen proberen te bewerkstelligen.

Door het creëren van een Smart Industry Hub in Noord-Nederland worden er stappen gezet op het gebied van SDG 8, waardig werk en economische groei, en SDG 9, industrie, innovatie en infrastructuur.

40

Oshore wind uit de hele Noordzeeregio In 2010 is op initiatief van de NOM, Energy Valley en het Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord, het Northern Netherlands Offshore Wind (NNOW) opgericht. NNOW is een dat beoogt om Noord-Nederlandse bedrijven, reeds actief of ambities hebben in de offshore windsector, te ondersteunen. NNOW heeft, samen met kennisinstellingen en overheden het Europese project Inn2POWER opgericht om de innovatiecapaciteit van en toegankelijkheid tot de offshore windindustrie te vergroten.

Met Inn2POWER werken Nederland, Duitsland, Denemarken, Engeland en BelgiĂŤ samen aan een innovatieve toekomst. De offshore windindustrie is een belangrijke aanjager van economische ontwikkeling in de Noordzeeregio, maar wordt vaak nog beperkt door hoge kosten en technologische uitdagingen. Door hun innovatieve karakter spelen MKB bedrijven een belangrijke rol bij het verzekeren van de groei van de offshore windindustrie. Daarom biedt Inn2POWER gerichte ondersteuning aan MKB bedrijven en stimuleert het samenwerking op regionaal, transnationaal en sectorniveau. Hierdoor draagt Inn2POWER bij aan het overkomen van de mogelijke structurele uitdagingen en het realiseren van de innovatiepotentie om zo de Noordzeeregio te voorzien van hernieuwbare energie.

Door bij te dragen aan de ontwikkeling van offshore wind uit de Noordzeeregio heeft de NOM een positieve impact op SDG 7.

41

Business Development: Resultaten en impact in de regio In Noord-Nederland is innovatie deels georganiseerd via clusterorganisaties: New Energy Coalition, Healthy Ageing Network NoordNederland en de Wateralliantie. Deze organisaties verenigen de in de topsectoren Energie, Life Sciences en Water betrokken ondernemingen en kennisinstellingen. Daarnaast zijn er clusters voor Agri & Food en High Tech Systemen en Materialen (HTSM), die veel minder zijn geformaliseerd en door NOM worden georganiseerd.

Binnen de clusters richten bedrijven en kennisinstellingen zich op onderzoek en innovatie. Vaak in nauwe samenwerking met andere partijen binnen het cluster. Daarnaast zijn er aansprekende raakvlakken tussen de clusters. Wij spelen een belangrijke rol in het verbinden van de ontwikkelingen in de topsectoren binnen projecten. Afgelopen jaar hebben we onze faciliterende en ondersteunende rol in de lang lopende projecten voortgezet.

Deze faciliterende en ondersteunende rol van de NOM BD leverde in 2018 in totaal 22 nieuwe arbeidsplaatsen op resulteerde in een investering van ruim â‚Ź6.5 miljoen in innovaties. Dit bedrag is kleiner dan in voorgaande jaren doordat in 2018 geen grote projecten afgerond en tot besluitvorming gekomen zijn. Aangezien we wel betrokken zijn bij een aantal van dit soort grote projecten verwachten we volgend jaar een hoger resultaat.

Topsector Chemie en biobased HTSM Agrofood Life Sciences Energie Totaal

Investering (â‚Ź)

Nieuwe arbeidsplaatsen

4.000.000 2.000.000 335.000 200.000 0 6.535.000

10 10 0 2 0 22

De samenwerking met het Noord-Nederlandse netwerk heeft mooie resultaten opgeleverd. Dit is terug te zien in doorverwijzingen, waardevolle connecties, gezamenlijke organisatie van evenementen en de optimalisatie van het ecosysteem rondom ondernemerschap en innovatie. Het is zaak om dit door te zetten en waar nodig te verbeteren.

42

Water Alliance, een unieke samenwerking tussen overheid, kennisinstellingen en het bedrijfsleven

Water Alliance brengt verschillende partijen op het gebied van watertechnologie in Leeuwarden bij elkaar. De nadruk van deze Watercampus ligt op het bedrijfsleven in de innovatieve en duurzame watertechnologie die wereldwijd vermarkt kan worden. Door het koppelen van internationale vraag en aanbod en dankzij het brede netwerk van de Water Alliance worden ontwikkelingen versneld en concrete ondernemingen gerealiseerd.

Sinds 2017 werkt de Water Alliance als landelijke netwerkorganisatie met ruim 100 leden. De meerderheid van deze leden wordt gevormd door het technologie ontwikkelende bedrijfsleven uit Nederland. Gezamenlijk vormt de Water Alliance in Nederland de Europese Water Technology Hub. De NOM zet zich binnen de Water Alliance actief in op het bevorderen van de business development. Dit betekent dat de NOM bedrijven binnen de Water Alliance helpt om hun plannen uit te voeren. Uiteindelijk moet dit leiden tot meer commerciĂŤle projecten en daarmee ook meer werkgelegenheid in Noord-Nederland. Dit is niet alleen een missie van de NOM, maar ook de Water Alliance zelf heeft als missie om werkgelegenheid te bevorderen door innovatieve watertechnologie in te zetten in duurzame economische groei. Daarnaast is de NOM vanuit Acquisitie en Financiering ook regelmatig betrokken bij de Water Alliance. Hiermee is het een goed voorbeeld van de brede inzetbaarheid van de NOM als samenwerkingspartner.

Met de Water Alliance levert de NOM een bijdrage aan SDG 6, schoon drinkwater en goede sanitaire voorzieningen, en SDG 9, industrie, innovatie en infrastructuur.

43

Carver: de elektrische driewieler van de toekomst In 2018 kondigde Carver de komst van een ultra smal elektrisch stadsvoertuig aan. Een volledig Nederlandse innovatie die in het voormalige pand van PostNL in Leeuwarden zal worden geassembleerd. Het voertuig brengt de voordelen van de auto en scooter samen in een ongekend nieuwe rijervaring. Het zijn voertuigen waarmee slimmer, sneller en duurzamer kan worden gereisd. De NOM, de FOM (voorheen Doefonds Fryslân) en gemeente Leeuwarden hebben op meerdere fronten ondersteuning geboden aan Carver.

Het eerste stadsvoertuig van Carver, de elektrische low-speed Carver, valt in de Nederlandse scooterklasse, is 88 centimeter breed, 159 centimeter hoog en heeft een topsnelheid van 45 km/u. De Carver is een ‘enclosed narrow vehicle’ (ENV) met een unieke technologie. Met de gepatenteerde kanteltechnologie verenigt Carver het comfort en de veiligheid van een auto met het gemak en de wendbaarheid van een scooter.

De NOM heeft Carver geholpen in de zoektocht naar de juiste vestigingslocatie en de werving van assemblagemedewerkers.

Via de NOM werd ook de FOM als partner betrokken waarmee de keuze voor Friesland definitief kon worden bezegeld.

Zowel NOM als FOM hebben een financiering aan Carver verstrekt.

Anton Rosier, CEO Carver: “ .”

Met onze geleverde dienst aan Carver helpen we bij op het gebied van SDG 7, duurzame en betaalbare energie.

44

Photanol - CO2 uit de lucht als grondstof voor de chemische industrie Met blauwalgen CO2 omzetten in een grondstof voor biologisch afbreekbaar plastic, cosmetica en halffabricaten in de chemische industrie. Geen CO2 uitstoten, maar opnemen als grondstof, dat is wat UvA-spinoff Photanol doet. Inmiddels heeft de onderneming gekozen voor Delfzijl als locatie om een fabriek te bouwen waarin het de productie van chemicaliën uit CO2 en zonlicht op industriële schaal kan testen. Vanaf 2020 zal de fabriek operationeel zijn op het terrein van AkzoNobel.

Veronique de Bruijn (CEO Photanol): “ .” De gezamenlijke inspanning door diverse noordelijke partijen zorgde ervoor dat Photanol BV koos voor Delfzijl als vestigingsplaats. Akzo Nobel, NOM Business Development, het GROEIfonds, InnovatieFonds Noord-Nederland (NV NOM) en Investeringsfonds Groningen hebben hiervoor intensief samengewerkt. , concludeert Jan Martin Timmer, fondsmanager Investeringsfonds Groningen

Door middel van dit project dragen we bij aan SDG 12, verantwoorde consumptie en productie, en SDG 13, klimaatverandering aanpakken.

45

Technologies Added Eind 2014 bracht Philips naar buiten dat hun armaturen-fabriek in Emmen zou worden gesloten, waardoor 300 arbeidsplaatsen verloren dreigden te gaan. Omdat de maakindustrie in Zuidoost-Drenthe toch al in zwaar weer verkeerde, stelden de gemeente Emmen, de provincie Drenthe en het Ministerie van Economische Zaken & Klimaat een commissie in om een herbestemming te vinden. Philips Emmen was een politiek gevoelig dossier, waarbij ook toenmalig minister Kamp betrokken werd.

Uiteindelijk heeft de NOM de business case ontwikkeld, hoewel de NOM geen onderdeel uitmaakte van de onderzoekscommissie.

Inmiddels heeft Technologies Added, een initiatief van het Brabantse investeringsbedrijf Chezz Partners, met ondersteuning van de NOM de oude Philips-fabriek omgebouwd tot een locatie waar meerdere startups en MKB bedrijven gemeenschappelijk kunnen produceren. In mei 2018 vond de officiĂŤle kick-off van Technologies Added plaats, waar ruim tachtig partners (bedrijven, overheden, kennis- en onderwijsinstellingen) bij aanwezig waren. Hiermee is het de eerste Shared Smart Factory in Nederland. Samen met partners maken ze het productiesysteem steeds slimmer en efficiĂŤnter, met gebruikmaking van de modernste robot- en informatietechnologie. Zo bieden ze een volwaardig alternatief voor productie in lagelonenlanden, maar dan dichterbij huis en de afzetmarkt.

Hans Praat, Business Developer, NOM

Financieel wordt de ontwikkeling van Technologies Added ondersteund door gemeente Emmen, de provincie Drenthe en het Ministerie van Economische Zaken & Klimaat en een financiering vanuit de NOM. Deze ondersteuning is bedoeld om de werkgelegenheid zoveel mogelijk te behouden na de sluiting van de Philips fabriek. Momenteel werken er bij Technologies Added en betrokken partners circa vijftig mensen. De initiatiefnemers verwachten echter dat er binnen twee jaar tenminste evenveel mensen aan het werk zijn in de oude armaturen-fabriek als destijds bij Philips.

Door middel van Technologies Added draagt de NOM indirect bij aan SDG 9, industrie, innovatie en infrastructuur, en aan SDG 8, waardig werk en economische groei.

46

Wat doet Flinc?

Flinc richt zich op het ondersteunen van ondernemers bij het vinden en verkrijgen van financiering. Daarmee is Flinc de verbindende factor tussen innovatief ondernemerschap en financieringsmogelijkheden in Noord-Nederland. Omdat het ophalen van financiering vaak een uitdaging vormt voor ondernemers met innovatieve concepten willen wij kapitaal sneller en beter toegankelijk maken voor ondernemers. We helpen deze innovatieve ondernemers hun weg te vinden naar financiering voor start en groei.

Flinc is een onafhankelijke partij. Dat betekent dat wij geen commercieel belang hebben, in tegenstelling tot de uiteindelijke financiers.

We vragen bijvoorbeeld slechts een kleine vergoeding. Het enige waar wij op uit zijn is bedrijven te laten floreren en werkgelegenheid te scheppen in Noord-Nederland. Flinc levert zo een concrete bijdrage aan het bevorderen van de Noord-Nederlandse economie en arbeidsmarkt.

Samen met de ondernemer wordt er toegewerkt naar een ‘investor ready’ businessplan om vervolgens een match te vinden met ons uitgebreide netwerk van financiers in het hele spectrum van informele investeerders tot (cluster-specifieke) fondsen en banken.

Daarnaast biedt Flinc ondersteuning op het gebied van crowdfunding, microfinanciering en/of (inter)nationale regelingen. Voor de ondernemer kan het verkrijgen van financiering best een pittig traject zijn, zeker omdat het bovenop de operationele taken van ondernemerschap komt. Het traject naar financiering is voor ons juist dagelijkse koek en we kennen het speelveld, de spelregels en de kansen op succes. Om spanningen te voorkomen managen we de verwachtingen van ondernemers tijdens dit traject actief.

Op verzoek van de provincie Groningen is de focus van Flinc het afgelopen jaar verbreed, zodat niet alleen innovatieve starters, maar een bredere groep MKB-bedrijven bij ons terecht kan. Deze wens kwam tot stand naar aanleiding van een onderzoek, uitgevoerd in opdracht van de provincie Groningen en de Economic Board Groningen, waaruit bleek dat ook gezonde bedrijven moeite hebben met het vinden van financiers voor verbeterslagen of uitbreidingen. Zo kan het netwerk en de expertise van Flinc benut worden door een bredere groep ambitieuze ondernemers en bijdragen aan een toekomstbestendig MKB-klimaat in de regio. Het afgelopen jaar hebben we gezien dat banken weer relatief veel financieren. Ondanks deze trend hebben we het afgelopen jaar wel een aantal MKBondernemingen op weg kunnen helpen.

Het afgelopen jaar is Flinc actief betrokken geweest bij evenementen, waaronder De Noordelingen, de Young Business Awards en het programma VentureLab. Daarnaast hebben we het eenmalige event Fund and Grow georganiseerd in de provincie Drenthe.

Ondernemers met een ‘investor ready’ businessplan konden zich aanmelden om hun plan te pitchen voor een aantal investeerders.

Aan het eind van elke pitch konden investeerders aangeven of ze geïnteresseerd waren in de onderneming. Hier zijn geen directe investeringen uit gekomen, maar in de opvolging hebben er wel gesprekken plaatsgevonden met enkele financiers die door de ondernemers ook als zeer waardevol zijn beschouwd. Sommige ondernemingen hebben in de tussentijd hun groei gefinancierd middels opgebouwd eigen vermogen. Naast het Fund and Grow event hebben we afgelopen jaar regelmatig masterclasses georganiseerd, bijvoorbeeld over intellectueel eigendom, de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) en ‘From great idea to business in 5 steps’.

47

Flinc: Resultaten en impact in de regio Flinc heeft een duidelijke kijk op innovatie en kapitaal en biedt bewezen routes naar kapitaal en een investeerdersnetwerk van meer dan 300 informal investors, fondsen en venture capitalists. Het afgelopen jaar heeft Flinc haar doelstelling op het aantal leads ruimschoots gehaald. In 2018 was het aantal gerealiseerde onderzoeksprojecten net onder target. Een onderzoeksproject is een traject verspreid over een aantal maanden (gemiddeld zes maanden), waarin Flinc maximaal 32 uur besteedt om de onderneming te helpen. Dat doen we door één-op-één begeleiding en actieve verbinding of doorverwijzing met partijen uit de branche. Hiervoor brengen we een eenmalige fee van €250 in rekening.

De doelstelling van het aantal gefinancierde bedrijven is net niet gehaald. Wel is er het afgelopen jaar meer dan vier miljoen euro gefinancierd. We zien momenteel dat de gemiddelde financiering hoger ligt. Dit komt met name door één onderneming die de gemiddelde financieringsomvang omhoog brengt. Daarnaast proberen we ook meer in te zetten op startups met een hogere financieringsomvang omdat juist ondernemingen met een kleine financieringsomvang in verhouding veel tijd en energie kosten. Door deze financieringen hebben we 144 potentiële arbeidsplaatsen, vanuit Flinc Startups, helpen realiseren en 8 potentiële arbeidsplaatsen vanuit Flinc MKB (een separate opdracht van de Provincie Groningen). Ook heeft Flinc het afgelopen jaar 177 startups kunnen helpen met hun vragen door informatie te verschaffen of doorverwijzingen te geven.

Realisatie 2017

Realisatie 2018

Doelstelling 2018

Leads Onderzoeksproject

173 23

177 22

150 25

Realisatie 2017

Realisatie 2018

Doelstelling 2018

12 2,7 178

13 4,5 144

15 3,0 100

Gefinancierde bedrijven Investeringen (in € mln.)

Arbeidsplaatsen (potentieel, in FTE)

In totaal hebben 30 MKB-ondernemingen zich in 2018 gemeld bij Flinc. Dat zijn minder dan verwacht, maar we hopen komend jaar meer ondernemers van dienst te kunnen zijn. Met zes van deze dertig is daadwerkelijk een onderzoeksproject gestart. Afgelopen jaar is met behulp van Flinc één MKB-onderneming gefinancierd met een bedrag van €150.000.

Leads Onderzoeksproject

Gefinancierde bedrijven Investeringen (in € mln.)

Arbeidsplaatsen (potentieel, in FTE)

48

Realisatie 2018

Doelstelling 2018

30 6

40 8

Realisatie 2018

Doelstelling 2018

1 0,15 8

3 0,75 15

RelieVR RelieVR is de nieuwe virtual reality (VR) toepassing voor chronische pijn. Met RelieVR onderga je een ervaring die je je eigen pijn beter laat begrijpen en positief kan beïnvloeden. Het is een op wetenschappelijk gefundeerde tool waarmee je het gevoel van controle over je pijn terug kan krijgen.

Hiermee kan het spel van RelieVR een alternatief bieden voor medicatie of kan het ingezet worden om medicatie te verminderen.

RelieVR heeft samen met Flinc haar businessplan ontwikkeld. Daarnaast heeft Flinc geholpen met het vinden van een passende financieringsstructuur en heeft ze RelieVR in contact gebracht met een aantal partijen. Zo heeft RelieVR veel vlieguren kunnen maken en is de financiering inmiddels gerealiseerd met behulp van Flinc. Mede hierdoor wordt RelieVR op dit moment verder ontwikkeld en zal de VR tool in 2019 beschikbaar zijn.

Door onze ondersteuning aan RelieVR draagt Flinc indirect bij aan SDG 9, industrie, innovatie en infrastructuur.

EntrD De Europese privacywetgeving verbiedt het gebruik van persoonsgevens buiten de productieomgeving.

Organisaties hebben echter grote behoefte aan betrouwbare data voor test-, analyse-, demonstratieen opleidingsdoeleinden. EntrD heeft hier een oplossing voor gevonden. De organisatie maakt software waarmee data geanonimiseerd of gepseudonimiseerd kunnen worden, zonder dat er wordt ingeboet aan de representativiteit van die data.

Wegens de nieuwe wetgeving op het gebied van privacy en gegevensbescherming (AVG) is de vraag naar EntrD’s software groot. Daarom is het voor EntreD’s managing partners Eric Hoefman en Hielde de Jong logisch om te willen groeien, zowel nationaal als internationaal. Flinc heeft hen kunnen helpen om EntrD investor ready te maken en daarmee financiers aan te trekken.

Hoefman: “

.”

Ook met EntrD levert Flinc een bijdrage aan het behalen van SDG 9, industrie, innovatie en infrastructuur.

49

Personalia FinanciĂŤle positie NOM

“

dit-WERKt brengt werknemers, werkgevers en opleiders bij elkaar op basis van vaardigheden. Zo krijgen werkgevers de beste kandidaat en werknemers de beste baan.

Herman Miedema, dit-WERKt

50

Andre Heeres, Syncom

Financiële positie NOM Wij geven in deze paragraaf inzicht in onze financiële positie door in te gaan op ons resultaat, het huidige vermogen en de ontwikkeling van onze liquiditeit. De jaarrekening gaat in meer detail in op de financiële prestaties over 2018.

Resultaatontwikkeling NOM Finance heeft over 2018 een positief resultaat behaald. Het resultaat op verkopen participaties is in 2018 lager dan voorgaand jaar, echter vallen de rente- en provisiebaten hoger uit door een onverwachte meevaller op een lening die reeds jaren volledig was voorzien. Het resultaat van NOM FDI en BD is conform 2017 ook in 2018 nihil. Dit nihil resultaat wordt behaald door de overeengekomen additionele financiering die als verliescompensatie wordt ingezet.

De weergegeven tendens weerspiegelt het karakter van de NOM, dat gekenmerkt wordt door onvoorspelbaarheid bij onze financiële deelnemingen en de opbrengst door verkopen van participaties. Gegeven het type bedrijven waarin NOM investeert, laat het rendement op investeringen zich vaak pas na een aantal jaren zien. Onze prestaties zijn hierdoor beter zichtbaar vanuit meerjarig perspectief.

Resultaat

2015

2016

2017

2018

Finance Ontwikkelingsbedrijf NOM totaal

3,2 ‑0,4 2,8

14,6 0 14,6

6,0 0 6,0

0,7 0 0,7

51

Vermogensontwikkeling Om risicodragend kapitaal te kunnen verstrekken is door de aandeelhouders kapitaal ingebracht. De aandeelhouders stellen als eis aan dat de koopkracht van het door hen beschikbaar gestelde vermogen in stand blijft. Dat wil zeggen dat de NOM na aftrek van haar kosten in vijfjarig perspectief een rendement boekt dat tenminste gelijk is aan het inflatiepercentage (doelvermogen). Het beschikbaar gestelde vermogen verhoogd met de inflatiecorrectie en minus dividenduitkeringen wordt aangemerkt als doelvermogen.

De 5-jaarsperiode loopt van 1 januari 2016 tot en met december 2020. Het vermogen was bij aanvang in 2016 € 52,8 miljoen en is ultimo 2018 met € 3,4 miljoen gestegen tot € 59,6 miljoen. De positieve resultaten van de afgelopen jaren hebben ertoe geleid dat het totale vermogen boven het doelvermogen (€ 39,4 miljoen) blijft, waarmee aan de doelstelling van de aandeelhouders wordt voldaan.

70

50

30 2015

2016

Vermogen

Vermogen Doelvermogen

2017

2018

Doelvermogen

2015

2016

2017

2018

72,3 61,5

52,8 38,4

59,0 38,8

59,6 39,4

52

Liquiditeitsontwikkeling

in â‚Ź miljoen

De liquiditeitspositie van de NOM is in 2018 verder afgenomen. Dit komt met name door uitblijvende verkopen van participaties. Het ontvangst van dividend en rentebaten is in 2018 wel op niveau gebleven. In 2017 is de liquiditeitspositie gedaald door uitbetaling van toegezegde dividenduitkeringen aan de aandeelhouders van de NV NOM.

40

20

0 2015

2016

2017

Aangegane verplichtingen

Aangegane verplichtingen Beschikbaar voor financiering

2018

Beschikbaar voor financiering

2015

2016

2017

2018

10,9 30,3

13,5 25,7

16,3 15,5*

13,4 14,9*

53

Personalia Jaarrekening

“

dit-WERKt brengt werknemers, werkgevers en opleiders bij elkaar op basis van vaardigheden. Zo krijgen werkgevers de beste kandidaat en werknemers de beste baan.

Herman Miedema, dit-WERKt

54

Henk Timmerman, Maallust

Jaarrekening Geconsolideerde balans

Activa MateriĂŤle vaste activa Inventaris 1

FinanciĂŤle vaste activa Overige effecten en vorderingen 2 t/m 6

2018

2017

53

76

32.384

53

27.109

76

Vlottende activa Vorderingen en overlopende activa 7 Liquide middelen 8

2.737 32.028

32.384

2.161 35.846

27.109

34.765

38.007

67.202

65.192

Passiva Groepsvermogen 9

Voorzieningen 10

Kortlopende schulden 11

59.605

93

7.504

58.944

91

6.157

67.202

65.192

55

Geconsolideerde winst- en verliesrekening

Financieringsbedrijf Opbrengsten Rente- en provisiebaten 12 Ontvangen dividenden 13 Opbrengst commissariaten 14 Resultaat verkopen participaties 15 Projectmanagement Beheer fondsen 16

Kosten Personeelskosten 24 Overige kosten 25 Saldo van de vrijval/dotatie van de voorziening voor financiĂŤle vaste activa 26

2018

2017

3.924 2.829 50

839 170 1.680

1.707 4.003 52

7.008

1.304

2.637 1.030

5.163

9.492

2.443 1.154

4.472

14.074

8.830

8.069

Resultaat Financieringsbedrijf

Ontwikkelingsbedrijf Opbrengsten / vergoedingen Ministerie van EZK 17 Additionele financiering 18 Bijdrage Provincies 19 Bijdrage acquisitie Gemeenten 19 Projectfinanciering 20 Opbrengst Detachering 21 Bijdrage BD Clusterorganisaties 22 Diensten aan derden 23

1.039 967 1.025 48 64 6

662

1.015 525 841 103 200 141 300 6

6.005

Kosten Personeelskosten 24 Overige kosten 25

2.086 1.063

3.149

2.111 1.020

3.131

3.149

3.131

Resultaat Ontwikkelingsbedrijf

-

-

Resultaat vóór belastingen Belastingen 27 Resultaat na belastingen

662 -

6.005 187

56

662

6.192

Geconsolideerd kasstroomoverzicht

Kasstroom uit operationele activiteiten Resultaat na belastingen Aanpassingen voor: Afschrijvingen materiële vaste activa Resultaat verkopen participaties Mutatie voorzieningen Mutatie overige effecten Verandering in werkkapitaal: Mutatie vorderingen Mutatie kortlopende schulden

2018

23 ‑839 2 2.399

‑576 1.347

662

‑9.699

2.863

Kasstroom uit financieringsactiviteiten Betaald dividend

Netto kasstroom

Saldo liquide middelen begin boekjaar Saldo liquide middelen einde boekjaar

Mutatie liquide middelen

Kasstroom uit bedrijfsoperaties

Kasstroom uit investeringsactiviteiten Investeringen in participaties Investeringen in duurzame activa Ontvangsten inzake de verkoop van participaties en aflossing leningen

2017

24 ‑7.008 7 4.365

‑832 ‑2.652

6.192

2.356

‑6.096

3.018

‑7.469

16.039

96

‑6.836

8.570

-

‑6.836

‑12.000

8.570

-

‑12.000

‑3.818

35.846 32.028

‑3.334

39.180 35.846

‑3.818

‑3.334

57

Toelichting behorende bij de geconsolideerde jaarrekening 2018 Algemeen De Noordelijke Ontwikkelings- en Investeringsmaatschappij, gevestigd te Groningen aan de Paterswoldseweg 810 en ingeschreven in het handelsregister onder nummer 02032331, is een naamloze vennootschap, waarvan de aandelen voor 50,00% in het bezit zijn van de Staat der Nederlanden. De resterende 50,00% is ieder evenredig in het bezit van de provincies Groningen, Fryslân en Drenthe.

Uitgangspunt bij participatie door de N.V. NOM Investerings- en Ontwikkelingsmaatschappij voor Noord-Nederland en haar dochters Venture Kapitaal Fonds III, Drentse Participatiemaatschappij, Participatiemaatschappij Ondernemend Groningen (statutair gevestigd te Groningen) in ondernemingen, is het in principe tijdelijk verstrekken van risicodragend kapitaal met als doel nieuwe activiteiten op te starten of bestaande activiteiten te versterken. Behoudens bijzondere omstandigheden wordt daarbij gestreefd naar minderheidsbelangen.

Verslagleggingsperiode Deze jaarrekening is opgesteld uitgaande van een verslaggevingsperiode van een kalenderjaar.

Toegepaste standaarden De geconsolideerde jaarrekening is opgesteld in overeenstemming met de wettelijke bepalingen van Titel 9 Boek 2 BW en de stellige uitspraken van de Richtlijnen voor de jaarverslaggeving, die uitgegeven zijn door de Raad voor de Jaarverslaggeving. Ter verbetering van het inzicht zoals bedoeld in art. 2:362 lid 4 BW en gelet op het specifieke karakter van N.V. NOM is voor een aantal posten in de winst- en verliesrekening afgeweken van het Besluit Modellen Jaarrekening (BMJ) en bevat de winst- en verliesrekening opbrengsten en kosten onderverdeeld naar financieringsbedrijf en ontwikkelingsbedrijf. Tevens is voor die posten een benaming gehanteerd die de inhoud van de post beter weergeeft. De vennootschappelijke winst- en verliesrekening is opgesteld met inachtneming van art. 2:402 BW. De grondslagen die worden toegepast voor de waardering van activa en passiva en de resultaatbepaling zijn gebaseerd op historische kosten.

Vergelijking met voorgaand jaar De gehanteerde grondslagen van waardering en van resultaatbepaling zijn ongewijzigd ten opzichte van het voorgaande jaar.

Stelselwijziging Er hebben zich in 2018 geen stelselwijzigingen voorgedaan.

Schattingswijziging Er hebben zich in 2018 geen schattingswijzigingen voorgedaan.

ContinuĂŻteit Deze jaarrekening is opgesteld uitgaande van de continuĂŻteitsveronderstelling.

Groepsverhoudingen De N.V. NOM behoort tot de NOM-groep. Aan het hoofd van deze groep staat N.V. NOM te Groningen.

De jaarrekening van de N.V. NOM is opgenomen in de geconsolideerde jaarrekening van N.V. NOM te Groningen.

Verbonden partijen

58

Als verbonden partij worden alle rechtspersonen aangemerkt waarover overheersende zeggenschap, gezamenlijke zeggenschap of invloed van betekenis kan worden uitgeoefend. Ook rechtspersonen die overwegende zeggenschap kunnen uitoefenen worden aangemerkt als verbonden partij. Ook de statutaire directieleden, andere sleutelfunctionarissen in het management van N.V. NOM of de moedermaatschappij van N.V. NOM en nauwe verwanten zijn verbonden partijen.

Transacties van betekenis met verbonden partijen worden toegelicht voor zover deze niet onder normale marktvoorwaarden zijn aangegaan. Hiervan wordt toegelicht de aard en de omvang van de transactie en andere informatie die nodig is voor het verschaffen van het inzicht.

Grondslagen voor waardering Activa en verplichtingen worden in het algemeen gewaardeerd tegen de verkrijgings- of vervaardigingsprijs of de actuele waarde.

Indien geen specifieke waarderingsgrondslag is vermeld vindt waardering plaats tegen de verkrijgingsprijs. In de balans, de winst- en verliesrekening en het kasstroomoverzicht zijn referenties opgenomen. Met deze referenties wordt verwezen naar de toelichting.

Een actief wordt in de balans opgenomen wanneer het waarschijnlijk is dat de toekomstige economische voordelen naar de onderneming zullen toevloeien en de waarde daarvan betrouwbaar kan worden vastgesteld. Een verplichting wordt in de balans opgenomen wanneer het waarschijnlijk is dat de afwikkeling daarvan gepaard zal gaan met een uitstroom van middelen die economische voordelen in zich bergen en de omvang van het bedrag daarvan betrouwbaar kan worden vastgesteld.

Baten worden in de winst- en verliesrekening opgenomen wanneer een vermeerdering van het economisch potentieel, samenhangend met een vermeerdering van een actief of een vermindering van een verplichting, heeft plaatsgevonden, waarvan de omvang betrouwbaar kan worden vastgesteld. Lasten worden verwerkt wanneer een vermindering van het economisch potentieel, samenhangend met een vermindering van een actief of een vermeerdering van een verplichting, heeft plaatsgevonden, waarvan de omvang betrouwbaar kan worden vastgesteld.

Indien een transactie ertoe leidt dat nagenoeg alle of alle toekomstige economische voordelen en alle of nagenoeg alle risico’s met betrekking tot een actief of verplichting aan een derde zijn overgedragen, wordt het actief of de verplichting niet langer in de balans opgenomen. Verder worden activa en verplichtingen niet meer in de balans opgenomen vanaf het tijdstip waarop niet meer wordt voldaan aan de voorwaarden van waarschijnlijkheid van de toekomstige economische voordelen en betrouwbaarheid van de bepaling van de waarde.

De opbrengsten en kosten worden toegerekend aan de periode waarop zij betrekking hebben. Opbrengsten uit verkoop van participaties worden verantwoord indien alle belangrijke risico’s met betrekking tot de participaties zijn overgedragen aan de koper.

De jaarrekening wordt gepresenteerd in euro’s, de functionele valuta van de onderneming. Alle financiële informatie in euro’s is afgerond op het dichtstbijzijnde duizendtal.

De opstelling van de jaarrekening vereist dat het management oordelen vormt en schattingen en veronderstellingen maakt die van invloed zijn op de toepassing van de grondslagen en de gerapporteerde waarde van activa en verplichtingen, en van baten en lasten.

De daadwerkelijke uitkomsten kunnen afwijken van deze schattingen.

De schattingen en onderliggende veronderstellingen worden voortdurend beoordeeld. Herzieningen van schattingen worden opgenomen in de periode waarin de schatting wordt herzien en in de toekomstige perioden waarvoor de herziening gevolgen heeft.

Grondslagen voor consolidatie De geconsolideerde jaarrekening omvat de financiële gegevens van de onderneming en haar groepsmaatschappijen en andere rechtspersonen waarop overheersende zeggenschap kan worden uitgeoefend, dan wel waarover de centrale leiding bestaat.

Groepsmaatschappijen zijn deelnemingen waarin de onderneming een meerderheidsbelang heeft, of waarin op een andere wijze een beleidsbepalende invloed kan worden uitgeoefend. Bij de bepaling of beleidsbepalende invloed kan worden uitgeoefend, worden financiële instrumenten die potentiële stemrechten bevatten en direct kunnen worden uitgeoefend, betrokken. Participaties die worden aangehouden om te vervreemden en/of voldoen aan de consolidatievrijstelling zoals bedoeld in artikel 407 Titel 9 boek 2 BW worden niet geconsolideerd.

Nieuw verworven deelnemingen worden in de consolidatie betrokken vanaf het tijdstip waarop beleidsbepalende invloed kan worden uitgeoefend. Afgestoten deelnemingen worden in de consolidatie betrokken tot het tijdstip van beëindiging van deze invloed.

In de geconsolideerde jaarrekening zijn de onderlinge schulden, vorderingen en transacties geëlimineerd, evenals de binnen de Groep gemaakte winsten. De groepsmaatschappijen zijn integraal geconsolideerd, waarbij het minderheidsbelang van derden afzonderlijk tot uitdrukking is gebracht.

59

Intercompany-transacties, intercompany-winsten en onderlinge vorderingen en schulden tussen groepsmaatschappijen en andere in de consolidatie opgenomen rechtspersonen worden geëlimineerd, voor zover de resultaten niet door transacties met derden buiten de Groep zijn gerealiseerd. Ongerealiseerde verliezen op intercompany-transacties worden ook geëlimineerd tenzij er sprake is van een bijzondere waardevermindering. Waarderingsgrondslagen van groepsmaatschappijen en andere in de consolidatie opgenomen rechtspersonen zijn waar nodig gewijzigd om aansluiting te krijgen bij de geldende waarderingsgrondslagen voor de Groep.

Geconsolideerde deelnemingen

%

Plaats

Venture Kapitaal Fonds III B.V. B.V. Drentse Participatie Maatschappij Participatiemaatschappij Ondernemend Groningen B.V. InnovatieFonds Noord-Nederland (consolidatie tot 30 juni 2016)

100 % 100 % 100 % 100 %

Groningen Groningen Groningen Groningen

NV NOM is statutair directeur van de Friese Ontwikkelingsmaatschappij B.V. (voorheen Doefonds Fryslân), Drentse Holding B.V., Investeringsfonds Groningen B.V., Groeifonds B.V., InnovatieFonds Noord-Nederland (IFNN) en A&RDF B.V.. Aangezien de NOM geen beleidsbepalende invloed heeft worden deze niet meegeconsolideerd. Het IFNN en A&RDF B.V. betreffen een 100% deelneming van de N.V. NOM en omdat de N.V. NOM geen beleidsbepalende invloed heeft worden het IFNN en A&RDF B.V. niet meegeconsolideerd in de financiële cijfers van de NOM, maar als deelneming verantwoord.

60

Grondslagen voor omrekening vreemde valuta Transacties in vreemde valuta Transacties luidend in vreemde valuta worden in de betreffende functionele valuta van de groepsmaatschappijen omgerekend tegen de geldende wisselkoers op de transactiedatum. In vreemde valuta luidende monetaire activa en verplichtingen worden per balansdatum in de functionele valuta omgerekend tegen de op die datum geldende wisselkoers. Niet-monetaire activa en passiva in vreemde valuta’s die tegen historische kostprijs worden opgenomen, worden naar euro’s omgerekend tegen de geldende wisselkoersen per transactiedatum. De bij omrekening optredende valutakoersverschillen worden als last in de winst- en verliesrekening opgenomen.

Grondslagen voor waardering Materiële vaste activa De materiële vaste activa worden gewaardeerd tegen verkrijgings- of vervaardigingsprijs inclusief direct toerekenbare kosten, onder aftrek van lineaire afschrijvingen gedurende de verwachte toekomstige gebruiksduur en bijzondere waardeverminderingen.

Subsidies op investeringen worden in mindering gebracht op de verkrijgings- of vervaardingsprijs van de activa waarop de subsidies betrekking hebben.

Financiële vaste activa De overige effecten bestaan uit participaties, vorderingen op participaties en overige leningen. Aandelenparticipaties worden gewaardeerd tegen kostprijs of lagere marktwaarde, onder aftrek van voorzieningen die worden gevormd als de situatie bij de betrokken ondernemingen daartoe aanleiding geeft. Deze waardering tegen kostprijs heeft tot gevolg dat waardestijgingen van participaties niet in de cijfers tot uitdrukking komen. Om een nader inzicht te geven in de verandering van de waarde van de participatieportefeuille wordt in de toelichting op de balans de benaderde marktwaarde vermeld. De benaderde marktwaarde is de beste inschatting die de NOM maakt van een mogelijke transactieprijs in een vrije markt onder de gegeven omstandigheden van de betreffende participatie. Voor aandelenparticipaties geldt een concrete exit-strategie.

De benaderde marktwaarde van de aandelenparticipaties komt tot stand middels het portefeuillebeheermodel (Fista). Middels Fista wordt een cijfermatige benadering van de marktwaarde gevolgd en is sprake van meerdere financiële waarderingsmethodieken. Het model sluit zoveel mogelijk aan op de uitgangspunten van de IPEV (International Private Equity and Venture Capital) echter omdat de portefeuille voor een groot deel bestaat uit start ups en bedrijven in ontwikkeling wijken wij daar waar nodig af van deze richtlijn, passend bij de doelgroep. De waardering vindt plaats op basis van de meest objectief mogelijke inschatting (zoals recente transacties).

Indien de informatie niet voorhanden is, vindt de waardering plaats op basis van een multiple-benadering, dan wel op basis van intrinsieke waarde van de participaties. De keuze en hoogte van de multiple is gebaseerd op basis van de beste inschatting van het management. Een aanpassing in de keuze en omvang van de multiple kan leiden tot een (materiële) afwijking van de benaderde marktwaarde. De waardering komt gestandaardiseerd en consistent tot stand.

Wanneer er sprake is van een participatie in een beursgenoteerde onderneming, dan worden deze bij eerste waardering tegen kostprijs verantwoord. Na eerste verwerking worden deze verwerkt tegen de reële waarde. Indien noodzakelijk wordt bij de waardering tegen de reële waarde een afslag op de beurskoers gehanteerd vanwege illiquiditeit van de aandelen. Deze afslag wordt naar beste inschatting van het management bepaald.

De leningen betreffen zowel leningen aan participaties als leningen aan ondernemingen waarin de NOM niet participeert. Het betreft hier, behoudens uitzonderingsgevallen, (converteerbare) achtergestelde leningen. De onder financiële vaste activa opgenomen vorderingen worden initieel gewaardeerd tegen de reële waarde onder aftrek van transactiekosten (indien materieel). Vervolgens worden deze vorderingen gewaardeerd tegen geamortiseerde kostprijs. Bij de waardering wordt rekening gehouden met eventuele waardeverminderingen.

Deelnemingen waarin invloed van betekenis op het zakelijke en financiële beleid kan worden uitgeoefend, worden gewaardeerd volgens de vermogensmutatiemethode op basis van de nettovermogenswaarde. Bij de bepaling van de nettovermogenswaarde worden de waarderingsgrondslagen van de N.V. NOM gehanteerd. Deelnemingen met een negatieve nettovermogenswaarde worden op nihil gewaardeerd. Wanneer de onderneming garant staat voor de schulden van de betreffende deelneming wordt een voorziening gevormd.

De eerste waardering van gekochte deelnemingen is gebaseerd op de reële waarde van de identificeerbare activa en passiva op het moment van acquisitie. Voor de vervolgwaardering worden de grondslagen toegepast die gelden voor deze jaarrekening, uitgaande van de waarden bij eerste waardering.

Voorzieningen financiële vaste activa

61

Vaste activa met een lange levensduur dienen te worden beoordeeld op bijzondere waardeverminderingen wanneer wijzigingen of omstandigheden zich voordoen die doen vermoeden dat de boekwaarde van een actief niet terugverdiend zal worden. De terugverdienmogelijkheid van activa die in gebruik zijn, wordt bepaald op basis van een beoordeling van de resultaten in het verleden, de te verwachten toekomstige resultaten, het management, de organisatie, de uniekheid van het product en/of de productontwikkeling, de marktpositie en de ontwikkelingen in deze.

Wanneer de boekwaarde van een actief naar verwachting niet terugverdiend kan worden, zal er een voorziening worden gevormd voor het verschil tussen de boekwaarde en de te verwachten realiseerbare waarde.

Voorziening deelnemingen De voorziening deelnemingen wordt primair ten laste van de vorderingen op deze deelneming gevormd en voor het overige onder de voorzieningen ter grootte van het aandeel in de door de deelneming geleden verliezen, dan wel voor de verwachte betalingen door de onderneming ten behoeve van deze deelneming.

Bijzondere waardeverminderingen van vaste activa De vennootschap beoordeelt op iedere balansdatum of er aanwijzingen zijn dat een vast actief aan een bijzondere waardevermindering onderhevig kan zijn. Indien dergelijke indicaties aanwezig zijn, wordt de realiseerbare waarde van het actief vastgesteld. Indien het niet mogelijk is de realiseerbare waarde voor het individuele actief te bepalen, wordt de realiseerbare waarde bepaald van de kasstroomgenererende eenheid waartoe het actief behoort.

Vorderingen Vorderingen worden bij eerste verwerking gewaardeerd tegen de reële waarde van de tegenprestatie. Vorderingen worden na eerste verwerking gewaardeerd tegen de geamortiseerde kostprijs. Als de ontvangst van de vordering is uitgesteld op grond van een verlengde overeengekomen betalingstermijn wordt de reële waarde bepaald aan de hand van de contante waarde van de verwachte ontvangsten en worden er op basis van de effectieve rente rente-inkomsten ten gunste van de winst- en verliesrekening gebracht.

Voorzieningen wegens oninbaarheid worden in mindering gebracht op de boekwaarde van de vordering.

Projecten Projecten met meerdere deelnemers, die de NOM als subsidieaanvrager coördineert, worden in de balans verantwoord. De balanspost is het saldo van de gemaakte projectkosten en de ontvangen bijdragen. Personele kosten die subsidiabel zijn worden aan het project toegerekend en in mindering gebracht op de personele kosten van de NOM. Een eventuele eigen bijdrage van de NOM wordt ten laste van het resultaat gebracht. Indien ultimo het boekjaar de projectkosten hoger zijn dan de ontvangen bijdragen, wordt het saldo gepresenteerd onder overige vorderingen. Indien de ontvangen bijdragen hoger zijn dan de projectkosten, wordt het saldo onder kortlopende schulden gepresenteerd.

Kosten en opbrengsten met betrekking tot op projectbasis gefinancierde werkzaamheden van de NOM, die op verzoek van derden worden uitgevoerd, worden in de winst- en verliesrekening verantwoord.

Liquide middelen Liquide middelen bestaan uit kas, banktegoeden en (direct opeisbare) deposito’s met een looptijd korter dan één jaar. Rekeningcourantschulden bij banken zijn opgenomen onder schulden aan kredietinstellingen onder kortlopende schulden. Liquide middelen worden gewaardeerd tegen de nominale waarde.

Voorzieningen Voorzieningen worden gewaardeerd tegen, hetzij de nominale waarde van de uitgaven die naar verwachting noodzakelijk zijn om de verplichtingen en verliezen af te wikkelen, hetzij de contante waarde van die uitgaven.

Een voorziening wordt in de balans opgenomen, wanneer er sprake is van: • een in rechte afdwingbare of feitelijke verplichting die het gevolg is van een gebeurtenis in het verleden; en • waarvan een betrouwbare schatting kan worden gemaakt; en • het waarschijnlijk is dat voor afwikkeling van die verplichting een uitstroom van middelen nodig is.

Schulden Schulden worden bij de eerste verwerking gewaardeerd tegen reële waarde. Transactiekosten die direct zijn toe te rekenen aan de verwerving van de schulden worden in de waardering bij eerste verwerking opgenomen. Schulden worden na eerste verwerking gewaardeerd tegen geamortiseerde kostprijs, zijnde het ontvangen bedrag rekening houdend met agio of disagio en onder aftrek van transactiekosten.

Het verschil tussen de bepaalde boekwaarde en de uiteindelijke aflossingswaarde wordt op basis van de effectieve rente gedurende de geschatte looptijd van de schulden in de winst- en verliesrekening als interestlast verwerkt.

Grondslagen voor resultaatbepaling 62

Opbrengstverantwoording Opbrengsten worden alleen verantwoord als er een redelijke zekerheid bestaat dat toekomstige voordelen naar de onderneming zullen toevloeien en dat deze voordelen betrouwbaar kunnen worden geschat.

Rente- en provisiebaten Rentebaten worden tijdsevenredig verwerkt, rekening houdend met de effectieve rentevoet van de betreffende activa. De rentebaten worden alleen verantwoord indien het waarschijnlijk is dat de economische voordelen met betrekking tot de transactie naar de onderneming zullen toevloeien.

Dividenden Dividenden van niet op vermogenswaarde gewaardeerde deelnemingen worden verantwoord in het jaar waarin het recht op het dividend ontstaat.

Verkoop van participaties Opbrengsten uit de verkoop van participaties worden opgenomen in de opbrengsten tegen de reële waarde van de ontvangen of te ontvangen vergoeding, na aftrek van de boekwaarde van de participatie. Opbrengsten uit de verkoop van participaties worden in de winst- en verliesrekening verwerkt wanneer de belangrijkste risico’s en voordelen van eigendom aan de koper zijn overgedragen, de inning van de verschuldigde vergoeding waarschijnlijk is, de hiermee verband houdende kosten betrouwbaar kunnen worden ingeschat en er geen sprake is van aanhoudende managementbetrokkenheid bij de participaties.

De overdracht van risico’s en voordelen varieert naargelang de voorwaarden van de betreffende verkoopovereenkomst.

Diensten Opbrengsten van verleende diensten worden in de winst- en verliesrekening als netto-omzet opgenomen naar rato van het stadium van voltooiing van de transactie op verslagdatum.

Het stadium van voltooiing wordt bepaald aan de hand van beoordelingen van de verrichte werkzaamheden. De opbrengsten van diensten worden verantwoord in het jaar waarin zij zijn verricht.

Overheidssubsidies Overheidssubsidies worden aanvankelijk in de balans opgenomen als vooruit ontvangen baten zodra er redelijke zekerheid bestaat dat zij zullen worden ontvangen en dat zal worden voldaan aan de daaraan verbonden voorwaarden. Subsidies ter compensatie van gemaakte kosten worden systematisch als opbrengsten in de winst- en verliesrekening opgenomen in dezelfde periode als die waarin de kosten worden gemaakt.

Projectfinanciering De opbrengsten van op projectbasis gefinancierde projecten worden in de winst- en verliesrekening opgenomen in de periode waar de opbrengsten betrekking op hebben.

Opbrengst detachering Detacheringsopbrengsten worden systematisch als netto-omzet in de winst- en verliesrekening opgenomen in dezelfde periode als die waarin de kosten worden gemaakt.

Resultaat deelneming De resultaten van deelnemingen die gedurende het boekjaar zijn verworven of afgestoten, worden vanaf het verwervingsmoment respectievelijk tot het moment van afstoting verwerkt in het resultaat.

Het resultaat is het bedrag waarmee de boekwaarde van de deelneming sinds de voorafgaande jaarrekening is gewijzigd als gevolg van het door de deelneming behaalde resultaat voor zover dit aan N.V. NOM wordt toegerekend.

Kosten De kosten worden verantwoord in het jaar waarop zij betrekking hebben.

Saldo dotaties aan de voorziening voor financiële vaste activa Verliezen bij afstoting van participaties of bij oninbaarheid van leningen worden afgeboekt op de daarvoor gevormde voorziening.

Toevoegingen aan deze voorziening komen ten laste van het resultaat van het Financieringsbedrijf.

Rentelasten Rentelasten worden tijdsevenredig verwerkt, rekening houdend met de effectieve rentevoet van de betreffende passiva. Bij de verwerking van de rentelasten wordt rekening gehouden met de verantwoorde transactiekosten op de ontvangen leningen die als onderdeel van de berekening van de effectieve rente worden meegenomen.

63

Personeelsbeloningen Lonen, salarissen en sociale lasten worden op grond van de arbeidsvoorwaarden verwerkt in de winst-en-verliesrekening voor zover ze verschuldigd zijn aan werknemers.

Pensioenen Toegekende pensioenaanspraken zijn gebaseerd op het salaris van de werknemer, onder aftrek van een AOW-franchise, rekening houdend met de leeftijd van een werknemer. Jaarlijks wordt geïndexeerd op basis van de consumentenprijsindex, met een maximum van 1,5%.

Toegekende pensioenaanspraken worden door middel van periodieke premiebetaling aan de pensioenverzekeraar af gefinancierd.

Uitgangspunt is dat de in de verslagperiode te verwerken pensioenlast gelijk is aan de over die periode aan de pensioenverzekeraar verschuldigde pensioenpremies. Voor zover de verschuldigde premies op balansdatum nog niet zijn voldaan, wordt hiervoor een verplichting opgenomen. Als de op balansdatum reeds betaalde premies de verschuldigde premies overtreffen, wordt een overlopende actiefpost opgenomen voor zover sprake zal zijn van terugbetaling door de verzekeraar of van verrekening met in de toekomst verschuldigde premies.

Naast de premiebetalingen bestaan er geen andere verplichtingen.

Afschrijvingen op materiële vaste activa Afschrijvingskosten vormen geen aparte regel in de winst-en-verliesrekening. Deze kosten zijn opgenomen in een ander onderdeel van de winst-en-verliesrekening, te weten algemene kosten. Voor inventaris wordt een afschrijvingspercentage van 20% per jaar gehanteerd. Voor een nadere specificatie worden verwezen naar de betreffende toelichting.

Belastingen De belasting over het resultaat wordt berekend over het resultaat voor belastingen in de winst-en-verliesrekening, rekening houdend met beschikbare, fiscaal compensabele verliezen uit voorgaande boekjaren (voor zover niet opgenomen in de latente belastingvorderingen) en vrijgestelde winstbestanddelen en na bijtelling van niet-aftrekbare kosten. Tevens wordt rekening gehouden met wijzigingen die optreden in de latente belastingvorderingen en latente belastingschulden uit hoofde van wijzigingen in het te hanteren belastingtarief.

De opbrengsten uit participaties zijn voor de NOM geen opbrengsten waarover btw moet worden voldaan. Dit geldt ook voor het ontvangen van rente op leningen. Ten aanzien van vergoedingen die de NOM ontvangt voor het beheer van investeringsfondsen (voorzover er sprake is van niet ter gemeenschappelijke belegging bijeengebracht vermogen) is de NOM wel btw verschuldigd en wordt overeenkomstig gefactureerd aan de fondsen.

De vennootschap (en haar dochters) zijn met ingang van 1 januari 2016 op grond van de 'Wet modernisering Vpb-plicht overheidsondernemingen' belastingplichtig geworden voor de Vennootschapsbelasting.

Grondslagen voor het kasstroomoverzicht Het kasstroomoverzicht is opgesteld volgens de indirecte methode. De geldmiddelen in het kasstroomoverzicht bestaan uit de liquide middelen, met uitzondering van deposito’s met een looptijd langer dan drie maanden. Kasstromen in vreemde valuta zijn omgerekend tegen een geschatte gemiddelde koers. Koersverschillen op geldmiddelen worden afzonderlijk in het kasstroomoverzicht getoond.

Ontvangsten en uitgaven uit hoofde van interest, ontvangen dividenden en winstbelastingen zijn opgenomen onder de kasstroom uit operationele activiteiten. Betaalde dividenden zijn opgenomen onder de kasstroom uit financieringsactiviteiten. De verkrijgingsprijs van de verworven groepsmaatschappij is opgenomen onder de kasstroom uit investeringsactiviteiten, voor zover betaling in geld heeft plaatsgevonden. De geldmiddelen die in de verworven groepsmaatschappij aanwezig zijn, zijn op de aankoopprijs in mindering gebracht. Transacties waarbij geen instroom of uitstroom van kasmiddelen plaatsvindt, waaronder financiële leasing, zijn niet in het kasstroomoverzicht opgenomen. De waarde van de gerelateerde activa en leaseverplichting zijn in de toelichting van balansposten verantwoord.

Bepaling actuele waarde Een aantal grondslagen en de toelichtingen in de jaarrekening vereisen de bepaling van de actuele waarde van zowel financiële als niet-financiële activa en verplichtingen. Ten behoeve van waardering en informatieverschaffing is de actuele waarde op basis van diverse methoden bepaald. Indien van toepassing wordt nadere informatie over de uitgangspunten voor de bepaling van de actuele waarde vermeld bij het onderdeel van deze toelichting dat specifiek op het betreffende actief of de betreffende verplichting van toepassing is.

64

Toelichting op geconsolideerde balans Voor verwerking resultaat Bedragen x € 1.000

Materiële vaste activa 1. Materiële vaste activa Activa

Stand per 1 januari Verkrijgingsprijs Cum. waardeverminderingen en afschrijvingen

2018

Boekwaarden

Investeringen Desinvesteringen Afschrijvingen materiële vaste activa Afschrijvingen desinvesteringen

‑24 -

Stand per 31 december Verkrijgingsprijs Cum. waardeverminderingen en afschrijvingen

146

‑93

Boekwaarden

146

‑70

65

76

‑24

53

2017

146

‑46

‑24 -

146

‑70

100

‑24

76

Financiële vaste activa 2. Participaties

Bij:

Verkrijgingswaarde per 1 januari Nieuwe participaties Omzetting leningen naar participaties Uitbreidingen / conversies

Af:

Faillissementen / liquidaties Afgestoten participaties

Af:

2018

2017

788

814

37.937

1.923

607 631

41.227

‑6.943 ‑169

1.602

‑2.845 ‑3.606

3.161

‑7.112

‑6.451

Deconsolidatie IFNN

-

-

-

-

‑5.510

‑3.290

Af:

Nominaal bedrag per 31 december Voorziening

32.427 ‑14.648

37.937 ‑20.224

17.779

17.713

De benaderde marktwaarde (BMW) van de participaties bedroeg ultimo 2018 circa € 52 miljoen (2017: € 67 miljoen).

De BMW is gebaseerd op de beste schattingen en aannames in relatie tot de participaties door het management, zoals ook toegelicht onder waarderingsgrondslagen – Financiële Vaste Activa. Deze inschatting komt jaarlijks consistent en gestandaardiseerd tot stand.

Gelet op de aard van de bedrijven waar de NOM in investeert, is de onzekerheid in de schattingen en aannames dermate groot, dat dit een materiële invloed kan hebben op de hier gepresenteerde BMW. De hoogte van de BMW kan jaarlijks aan (aanzienlijke) veranderingen onderhevig zijn en bij vervreemding kan de werkelijke uitkomst daarmee afwijken van deze schattingen en aannames.

Voor een aanzienlijk deel van de BMW is waardering onzeker vanwege het beperkt kunnen benchmarken van de gehanteerde multiples, zodat bij een mogelijke vervreemding een significant andere waarde kan voorkomen. Gekozen assumpties zijn onderhevig aan significante schattingen en daarmee zou men kunnen concluderen dat de BMW zeer waarschijnlijk afwijkt van de reële waarde op het moment van vervreemding van de participatie.

2018

2017

Bij:

Voorziening per 1 januari Vrijval/dotatie t.l.v. resultaat i.v.m. waardeveranderingen

20.224

1.827

21.242

1.367

Af:

Vrijval door desinvestering / afboekingen / faillissementen

‑6.943

‑2.845

Voorziening per 31 december

1.367

‑6.943

3. Vorderingen op participaties 66

‑5.576 14.648

1.827

‑2.845

‑1.018 20.224

3. Vorderingen op participaties

Bij:

Nominaal bedrag per 1 januari Nieuwe leningen Uitbreiding leningen Herstel gecorrigeerde rente voorgaande jaren Bijgeschreven rente

Af:

Aflossingen Omzetting lening naar participatie Ontvangen rente voorgaande jaren Conversie Afboekingen / faillissementen

Af:

Nominaal bedrag per 31 december Voorziening

Bij:

Voorziening per 1 januari Vrijval/dotatie t.l.v. resultaat i.v.m. waardeveranderingen

Af:

Vrijval door desinvestering / afboekingen /faillissementen Herstel gecorrigeerde voorziening voorgaande jaren

Voorziening per 31 december

5.704 1.571

822 426

‑4.921

16.412

8.523

‑1.437

2018

‑6.358

3.160 275

22

‑4.145

‑300

‑434

‑429

2017

18.263

3.457

‑5.308

2.165

18.577 ‑9.780 8.797

2018

2017

9.675

2.139

7.965

4.204

‑4.921

822

‑429

4.204

‑4.099

105

9.780

2018

6.563

‑1.851

16.412 ‑9.675 6.737

2.139

‑429

1.710

9.675

4. Overige leningen u/g

Bij:

Nominaal bedrag per 1 januari Nieuwe leningen Uitbreiding leningen Herstel gecorrigeerde rente voorgaande jaren Bijgeschreven rente

Af:

Aflossingen Conversie Afboekingen / faillissementen

Saldo per 31 december

Af:

Voorziening

1.221 2.287

3.508

-

-

67

17

67

‑10

‑68 3.508 10.071 ‑6.650 3.421

2017

6.557

84

‑78

6 6.563 ‑6.338 225

2018

2017

Bij:

Voorziening per 1 januari Vrijval/dotatie t.l.v. resultaat i.v.m. waardeveranderingen

6.338

6.323

‑909

Af:

Bij:

Vrijval door desinvestering / afboekingen / faillissementen Herstel gecorrigeerde voorziening voorgaande jaren

1.221

Saldo per 31 december

‑909

1221

83

‑68

83

‑68

312

6.650

15 6.338

5. Aanjaagfonds

2018

2017

Bij:

Nominaal bedrag per 1 januari Nieuwe leningen Omboeking leningen Uitbreiding leningen Bijgeschreven rente

3.541

3.453

Af:

Aflossingen Omzetting leningen naar participaties Afboekingen / faillissementen

Saldo per 31 december

Af:

Voorziening

Bij:

Voorziening per 1 januari Dotatie t.l.v. resultaat i.v.m. waardeveranderingen

Af:

Vrijval door desinvesteringen / afboekingen / faillissementen

Saldo per 31 december

345 75 478 51

949

‑393

‑211

‑604

1.030 433 13

‑759

‑307

‑322 345

1.476

‑1.388

2.388

2018

2017

1.116

430

1.008

593

‑211

‑322

3.886 ‑1.498

593

‑211

68

382 1.498

88 3.541 ‑1.116 2.425

430

‑322

108 1.116

6. Pre Seed Capital Faciliteit (PSC)

PSC Participaties PSC Leningen

Totaal Pre Seed Faciliteit

2018 -

-

0

8

2017

2017 8

PSC Participaties

2018

Bij:

Nominaal bedrag per 1 januari Uitbreiding participaties

100

-

-

Af:

Afboekingen/ Faillissementen

‑100

-

‑100

-

Af:

Saldo per 31 december Voorziening

-

100 ‑100

-

-

2018

Bij:

Voorziening per 1 januari Dotatie t.l.v. resultaat i.v.m. waardeveranderingen

Af:

Vrijval door desinvesteringen / afboekingen / faillissementen

-

‑100

100

-

-

2017

-

100

-

100

‑100

-

‑100

-

‑100

-

Saldo per 31 december

-

100

PSC Leningen

2018

Bij:

Nominaal bedrag per 1 januari Nieuwe leningen Bijgeschreven rente

100

Af:

Aflossingen Omboeking leningen Afboekingen / faillissementen

‑100

‑188

Af:

Saldo per 31 december Voorziening

-

100 ‑92

-

8

-

0

‑25 ‑75

‑100

69

5

‑77

‑116

2017 288

5

‑193

2018

Bij:

Voorziening per 1 januari Vrijval/dotatie t.l.v. resultaat i.v.m. waardeveranderingen

92

‑7

Af:

Vrijval door desinvesteringen / afboekingen / faillissementen

‑116

‑92

‑123

Saldo per 31 december

-

92

‑92

‑92

-

-

2017 215

‑7

‑116

Gemiddelde rentepercentages leningen De volgende gemiddelde rentepercentages voor leningen <1 jaar, 1-5 jaar en > 5 jaar zijn in 2018 bij de NOM gehanteerd: < 1 jaar

9,0%

(2017: 9,5%)

1-5 jaar

9,7%

(2017: 9,9%)

> 5 jaar

9,5%

(2017: 9,7%)

70

Vlottende activa 7. Vorderingen en overlopende activa

Te vorderen subsidie inzake apparaatskosten Debiteuren Projecten Pensioenen Te ontvangen interest op liquide middelen Te vorderen belastingen Overige vorderingen

Uitstaande vorderingen Voorziening oninbaarheid

Stand per 31 december

2018

2.737

2018

1.071 834 231 559 42

2017 841 881 71 5 187 176

2.161

Debiteuren

834 -

834

2017 881 -

881

Projecten

Inn2Power Food2020 Bio-economie Overige projecten

Stand per 31 december

2018 10 82 127 12

231

2017 3 17 51 -

71

In de vorderingen en overlopende activa is een bedrag van € 231.170 (projecten) inbegrepen, die betrekking heeft op een periode langer dan één jaar (2017: € 71.000).

8. Liquide middelen

Looptijd tot

2018

2017

Rekening zonder vaste looptijd

€ 3,6 miljoen

€ 7,0 miljoen

Rekening zonder vaste looptijd

€ 8,3 miljoen

€ 17,3 miljoen

Rekening zonder vaste looptijd

€ 7,0 miljoen

€ 8,5 miljoen

€ 18,9 miljoen

€ 32,8 miljoen

De deposito’s zijn direct opeisbaar, evenals de liquide middelen.

Het gemiddelde rendement op de liquide middelen bedraagt 0% (2017: 0,1%).

9. Groepsvermogen

10. Voorzieningen 71

10. Voorzieningen

2018

Stand per 1 januari Dotatie ten laste van winst- en verliesrekening Jubileumuitkeringen

91

Stand per 31 december

13 ‑11

16 ‑8 2 93

2017 83

8 91

De voorziening dienstjubilea is gevormd ten behoeve van toekomstige uitkeringen inzake 10- en 20-jarige dienstjubilea. De voorziening is opgenomen voor de personeelsleden, die voor de pensioendatum het jubileum kunnen halen. Daarbij is op basis van de leeftijd van de werknemers rekening gehouden met de kans dat het dienstverband voor het bereiken van 10- en 20 jarige jubileum wordt beëindigd. De voorziening is opgenomen voor de aan de verstreken dienstjaren toe te rekenen verplichting. Van de voorziening is een bedrag van € 4.111 als kortlopend (korter dan 1 jaar) aan te merken.

11. Kortlopende schulden

Belastingen en sociale verzekeringen Reservering vakantietoeslag Reservering vakantiedagen Nog te betalen kosten Projecten Crediteuren Pensioenen Vooruit ontvangen subsidie Provincie Drenthe Lening Provincie Drenthe Overige schulden

2018

2017

414 138 114 2.936 143 70

3.500 189

268 130 94 1.124 164 53

170 4.000 154

7.504

6.157

In de kortlopende schulden wordt er een bedrag van € 2.925.540 (2017: € 1.124.383) verantwoord, zijnde de projecten die, in de meeste gevallen, een looptijd van langer dan 1 jaar hebben.

Onder de overige schulden is een bedrag van € 3.500.000 verantwoord. In 2018 is een lastgevingsovereenkomst met de Provincie Drenthe overeengekomen, waarmee de € 3.500.000 ingezet kan worden in financiële arrangementen. De volledige € 3.500.000 is direct opeisbaar door de Provincie Drenthe en zodoende opgenomen als kortlopende schuld.

72

Financiële instrumenten Algemeen De NOM maakt in de normale bedrijfsuitoefening gebruik van financiële instrumenten die in de balans zijn opgenomen. De NOM handelt niet in deze financiële instrumenten en heeft procedures en gedragslijnen om de omvang van het kredietrisico bij elke tegenpartij of markt te beperken. Bij het niet-nakomen door een tegenpartij van aan de NOM verschuldigde betalingen blijven eventuele daaruit voortvloeiende verliezen beperkt tot de waarde van de desbetreffende posten.

Kredietrisico De vorderingen uit hoofde van leningen zijn niet in overwegende mate geconcentreerd bij één of enkele participaties en overige ondernemingen. Bij deze leningen is sprake van een vast rentepercentage over de gehele looptijd. De leningen worden aangehouden tot het einde van de looptijd. De onderneming heeft derhalve als beleid om geen afgeleide financiële instrumenten te gebruiken om (tussentijdse) rentefluctuaties te beheersen.

Renterisico Het renterisico is beperkt tot eventuele veranderingen in de marktwaarde van opgenomen en uitgegeven leningen.

Marktwaarde De marktwaarde van de in de balans verantwoorde financiële instrumenten, waaronder leningen, liquide middelen en kortlopende schulden, benadert de boekwaarde ervan.

73

Niet in de balans opgenomen activa en verplichtingen Claims De NOM heeft tegen een onderneming een claim ingediend van € 1,5 miljoen, die door deze onderneming wordt betwist. Hoewel de afloop van deze geschillen niet met zekerheid kan worden voorspeld, wordt – mede op grond van ingewonnen juridisch advies – aangenomen dat deze geen nadelige invloed van betekenis zal hebben op de geconsolideerde financiële positie, anders dan waarvoor een voorziening is gevormd.

Optierechten Bij een aantal participaties heeft de NOM aan medeaandeelhouders het recht van aankoop op de door de NOM gehouden aandelen verleend (call optie). Tevens heeft de NOM in sommige gevallen het recht bedongen haar aandelen aan medeaandeelhouders te kunnen verkopen (put optie). Het totaalbedrag van deze opties bedraagt ca. € 2,7 miljoen (2017: € 3,2 miljoen). De NOM heeft in 2018 geen verplichtingen bij verkoop van aandelen (2017: geen verplichtingen).

Garanties Er zijn ultimo 2018 geen openstaande garanties.

Lease Er zijn ultimo 2018 geen leasecontracten.

Huur Voor het kantoorpand aan de Paterswoldseweg 810 te Groningen is per 1 november 2014 een huurovereenkomst aangegaan voor de duur van 5 jaar. De huurovereenkomst wordt per 1 november 2019 met 5 jaar verlengd (incl. 6 huurvrije maanden). De restantverplichting op balansdatum bedraagt circa € 1,0 miljoen, waarvan circa € 0,2 miljoen betrekking heeft op het volgende boekjaar.

Stortingsverplichtingen Ultimo 2018 staat er een bedrag van € 13,3 miljoen aan stortingsverplichtingen voor participaties en/of leningen u/g aan 38 ondernemingen gereserveerd.

Additionele financiering In 2016 is er met de subsidiënten een additionele financiering op de exploitatiekosten van het Ontwikkelbedrijf van € 4,0 miljoen, voor de periode 2016 en volgende jaren, overeengekomen. In 2018 is de additionele financiering uitgekomen op € 967k (2017 € 841k). Voor de periode 2019 en volgende jaren resteert een op te vragen additionele financiering van € 1,6 miljoen.

Fiscaal verrekenbare verliezen Het fiscaal compensabel verlies bedraagt ultimo 2018 € 3,8 miljoen. Aangezien het (nog) niet waarschijnlijk is dat toekomstige fiscale winst beschikbaar komt ter compensatie of dat verrekenmogelijkheden worden benut, is dit fiscaal compensabel verlies voorzichtigheidshalve gewaardeerd op nihil.

Fiscale eenheid De N.V. NOM vormt een fiscale eenheid met de dochters Venture Kapitaal Fonds III B.V., Drentse Participatiemaatschappij B.V. en de Participatiemaatschappij Ondernemen Groningen B.V. voor vennootschapsbelasting en omzetbelasting en is daarom hoofdelijk aansprakelijk voor belastingschulden van de fiscale eenheid als geheel.

74

Toelichting op de geconsolideerde winst- en verliesrekening Voor verwerking resultaat Bedragen x € 1.000

12. Rente- en provisiebaten

Rente leningen u/g Rente leningen Aanjaagfonds Rente leningen Pre Seed Capital Rente op liquide middelen Provisies Provisies Aanjaagfonds Provisies Pre Seed Capital

2018 3.555 330 28 11 -

3.924

2017 1.273 328 13 5 71 17 -

1.707

13. Ontvangen dividenden Gedurende het verslagjaar is € 2.829.276 aan dividenduitkeringen ontvangen (2017: € 4.003.218).

14. Opbrengst commissariaten In 2018 had de NOM bij 6 participaties een zetel in de Raad van Commissarissen waarvoor een vergoeding in rekening is gebracht (2017: 8).

15. Resultaat verkopen participaties

Af:

Gerealiseerde opbrengst verkopen participaties Aanschafwaarde participaties

Bij:

Vrijval voorziening

2018 1.009

‑169

75

840 840

2017 10.614

‑3.606

7.008 7.008

16. Beheer fondsen De NOM ontvangt een vergoeding voor het volledige beheer van de Friese Ontwikkelingsmaatschappij, MKB Fonds Drenthe, Investeringsfonds Groningen en GROEIfonds. Daarnaast voert de NOM voor G-Force Capital het administratieve beheer uit. De beheervergoeding is in 2018 uitgekomen op € 1.680.583 (2017: € 1.303.947).

17. Ministerie van Economische Zaken en Klimaat De bijdrage van het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat is een bijdrage in de exploitatie van het Ontwikkelingsbedrijf en bedraagt maximaal € 1.039.000 in 2018.

18. Additionele financiering Met de subsidiënten is voor 2018 een additionele subsidiebijdrage voor het Ontwikkelbedrijf van € 967.280 overeengekomen.

19. Bijdrage Provincies en Gemeenten De provincies Groningen, Fryslân en Drenthe dragen in totaal € 1.025.000 bij in de exploitatie van het Ontwikkelingsbedrijf. Dit bedrag bestaat uit een bijdragen van € 525.000 in de apparaatskosten, € 300.000 projectfinanciering en € 200.000 bijdrage in de BD Clusterorganisaties. Van dit bedrag wordt € 100.000 doorgestort naar de BD clusters New Energy Coalition en Healthy Ageing Network Northern Netherlands. Daarnaast dragen zes gemeenten € 47.500 bij in de kosten die worden gemaakt voor acquisitie.

20. Projectfinanciering De projectfinanciering wordt in 2018 verantwoordt onder de Bijdrage Provincies en Gemeenten.

21. Opbrengst Detachering In 2018 zijn twee werknemers deels gedetacheerd aan TCNN. De opbrengst van deze detachering bedraagt in totaal € 64.440.

22. Bijdrage Business Development clusterorganisaties De bijdrage BD clusterorganisaties wordt in 2018 verantwoordt onder de Bijdrage Provincies en Gemeenten.

23. Diensten aan derden De diensten aan derden bestaan voornamelijk uit verricht projectmanagement voor derden.

24. Personeelskosten In 2018 waren gemiddeld 45,7 FTE in dienst van de NOM, in 2017 waren dat gemiddeld 42,9 FTE. Alle personeelsleden waren werkzaam in Nederland. De personeelsomvang is als volgt te verdelen over de afdelingen:

2018

2017

Finance Ontwikkelbedrijf Projecten Overhead (incl. administratie en communicatie)

19,0 13,8 3,4 9,5

17,0 12,6 3,3 10,0

76

45,7

42,9

De personeelskosten zijn als volgt te specificeren:

Salarissen Doorbelaste personeelskosten Sociale lasten Pensioenlasten Uitzendkrachten Vergoeding woon-werk Overige personeelskosten

2018 3.789

‑586 572 683 43 27 195

4.723

2017 3.682

‑338 492 511 23 30 154

4.554

Van het totaal aan personeelskosten heeft € 277.581 betrekking op het gesubsidieerde project Greenlincs. De doorbelaste personeelskosten bestaan met name uit doorbelasting van uren aan het IFNN B.V. en doorbelasting van uren aan de projecten Food2020 en Bio-Economie Non-Food.

Vanuit het Ontwikkelbedrijf is er € 52.571 doorbelast aan Finance in verband met uitgevoerde activiteiten voor het financieringsbedrijf (2017: € 69.340).

Bezoldiging directeur, plv. directeur en Raad van Commissarissen

Directeur Belastbaar loon, incl. sociale premies* Pensioenbijdrage**

Totaal

Plv. Directeur Belastbaar loon, incl. sociale premies* Pensioenbijdrage**

Totaal

2018

174.031 31.890

167.248 31.670

205.921

198.918

2017

177.983 24.527

202.510

* Inclusief 100+ compensatie regeling. ** De pensioenregeling betreft een middelloonregeling, uitgaande van pensionering op de AOW-gerechtigde leeftijd. Er is geen systeem van prestatiebonussen van kracht.

Bezoldiging commissarissen De bezoldiging van de commissarissen bedroeg in 2018 exclusief BTW € 48.000 (2017: € 48.000).

Ultimo 2018 waren 4 commissarissen aan de vennootschap verbonden (2017: 4).

Bezoldiging investment committee De bezoldiging van de IC Leden bedroeg in 2018 exclusief BTW € 35.167 (2017: € 37.000).

Ultimo 2018 waren 4 IC leden aan de vennootschap verbonden (2017: 3).

25. Overige kosten

Algemene kosten Projectkosten Overige kosten

1.249 831 13

1.239 920 15

2.093

2.174

77

2018

2017

Onder de algemene kosten worden onder meer de kosten van huisvesting, automatisering, public relations en accountantskosten verantwoord. Een nadere specificatie van de accountantskosten wordt hieronder weergegeven. De projectkosten bestaan uit de onderzoeks- en beheerkosten van het Financieringsbedrijf en Fonds Support Noord, de acquisitiekosten van Foreign Direct Investment en de kosten van Business Development, Greenlincs en Flinc. De overige kosten bestaan voornamelijk uit kosten voor VKF III en DPM.

Accountantshonoraria

Controle van de jaarrekening* Fiscale advisering

2018 108.676 48.751

157.427

2017 68.926 61.867

130.793

26. Saldo van dotaties aan de voorziening voor financiële vaste activa

Dotatie/vrijval voorziening voor participaties Dotatie/vrijval voorziening voor vorderingen op participaties Dotatie aan voorziening voor overige vorderingen Dotatie aan voorziening Aanjaagfonds Dotatie aan voorziening Pre Seed Capital Dotatie voorziening dubieuze debiteuren m.b.t. participaties

Resultaat vóór belastingen

Latente vennootschapsbelasting Acute vennootschapsbelasting huidig boekjaar Vennootschapsbelasting voorgaande boekjaren

Belasting over het resultaat

2018 1.367

4.204

‑909 593 ‑92

-

5.163

2018

2017 1.827

2.139

83 430 ‑7

-

4.472

27. Belastingen 662

-

2017 6.005

187

187

Voor 2018 is de belastingdruk negatief en wijkt hiermee af van de nominale belastingdruk van 20-25%. Dit wordt met name veroorzaakt door baten die vallen onder de deelnemingsvrijstelling.

Transacties met verbonden partijen Van transacties met verbonden partijen is sprake wanneer een relatie bestaat tussen de onderneming, haar deelnemingen en hun bestuurders en leidinggevende functionarissen.

Er hebben zich geen transacties met verbonden partijen voorgedaan op niet zakelijke grondslag.

Toelichting op het geconsolideerd kasstroomoverzicht Toelichting op de kasstromen Het saldo liquide middelen van de NOM is gedurende het boekjaar 2018 met € 3,8 miljoen gedaald, tot € 32,0 miljoen. Aan de ene kant is er een positieve kasstroom gerealiseerd door onder meer de opbrengsten op participaties, ontvangen dividenden en aflossingen op leningen. Hier staat een negatieve kasstroom tegenover door onder meer de investeringen in participaties (€ 9,7 miljoen) . De operationele activiteiten laten een positieve kasstroom zien van € 3,0 miljoen.

78

Enkelvoudige balans

Activa MateriĂŤle vaste activa Inventaris 28

2018

FinanciĂŤle vaste activa Deelnemingen 29 Overige effecten en vorderingen 30 t/m 34

Vlottende activa Vorderingen en overlopende activa 35 Liquide middelen 36

Passiva Eigen Vermogen Gestort en opgevraagd kapitaal 37 Overige reserves 38 Onverdeelde winst 39

Voorzieningen Personeelsvoorzieningen 40

Kortlopende schulden 41

53

34.334

88.391

28.692

88.391

53

22.314 31.690

2.715 31.619

54.004

51.900 7.044 662

79

59.606

93

2017

76

22.315 26.211

2.136 35.444

76

48.526

37.580 86.182

51.900 852 6.192

58.944

91

27.147

86.182

Enkelvoudige winst- en verliesrekening

Resultaat uit deelnemingen Vennootschappelijk resultaat na belastingen

Resultaat na belastingen

80

2018

2017

â&#x20AC;&#x2018;1 663

113 6.079

662

6.192

Toelichting behorende tot de enkelvoudige jaarrekening 2018 De enkelvoudige jaarrekening maakt deel uit van de jaarrekening 2018 van de onderneming. Ten aanzien van de enkelvoudige winsten verliesrekening van de onderneming is gebruik gemaakt van de vrijstelling ingevolge artikel 2:402 BW. Voor zover posten uit de enkelvoudige balans en enkelvoudige winst- en verliesrekening hierna niet nader zijn toegelicht, wordt verwezen naar de toelichting op de geconsolideerde balans en winst- en verliesrekening.

Vergelijking met voorgaand jaar De gehanteerde grondslagen van waardering, van resultaatbepaling en van presentatie zijn ongewijzigd ten opzichte van vorig jaar, zoals opgenomen in de toelichting behorende tot de geconsolideerde jaarrekening.

Grondslagen voor de waardering Grondslagen voor de waardering van activa en passiva en de resultaatbepaling De grondslagen voor de waardering van activa en passiva en de resultaatbepaling zijn gelijk aan die voor de geconsolideerde balans en winst- en verliesrekening, met uitzondering van het volgende: Resultaat deelnemingen Het aandeel in het resultaat van ondernemingen waarin wordt deelgenomen omvat het aandeel van de onderneming in de resultaten van deze deelnemingen.

81

Toelichting op de enkelvoudige balans 28. Inventaris Voor een toelichting wordt verwezen naar de toelichting op de geconsolideerde balans.

29. Deelnemingen

Bij:

Stand per 1 januari Resultaat deelnemingen

Saldo per 31 december

2018 22.315 ‑1

22.314

2018

37.005

2017 22.202 113

22.315

30. Participaties Het verloop van de participaties was als volgt:

Bij:

Verkrijgingswaarde per 1 januari Nieuwe participaties Uitbreidingen / conversies

Af:

Faillissementen / afboekingen Vervreemde participaties

Af:

Nominaal bedrag per 31 december Voorziening

Bij:

Voorziening per 1 januari Vrijval/dotatie t.l.v. resultaat i.v.m. waardeveranderingen

Af:

Vrijval door desinvesteringen / afboekingen / faillissementen

Voorziening per 31 december

788 814

1.602

‑6.943 ‑169

‑7.112

1.398

82

‑1.845 ‑3.606

31.495 ‑14.406 17.089

2018

19.951

1.880

‑1.844

‑5.545

14.406

39.295

3.161

‑5.451

‑5.510

‑6.943

31. Vorderingen op participaties

1.398

‑6.943

2.230 931

2017

‑2.290

37.005 ‑19.951 17.054

2017

19.915

1.880

‑1.844

36

19.951

31. Vorderingen op participaties

Bij:

Nominaal bedrag per 1 januari Nieuwe leningen Uitbreiding leningen Herstel gecorrigeerde rente voorgaande jaren Bijgeschreven rente

Af:

Aflossingen Ontvangen rente voorgaande jaren Doorplaatsing / conversie Afboekingen / faillissementen

Af:

Nominaal bedrag per 31 december Voorziening

Bij:

Voorziening per 1 januari Dotatie t.l.v. resultaat i.v.m. waardeveranderingen

Af:

Bij:

Vrijval door desinvesteringen / afboekingen / faillissementen Herstel gecorrigeerde voorziening voorgaande jaren

Voorziening per 31 december

5.704 1.571

822 598

‑5.094

‑6.521

4.204

16.399

3.160 275

22

‑4.145

‑434

‑729

18.573 ‑9.780 8.793

2018

9.675

2.153

‑429

-

‑4.099

105

9.780

2018

6.338

17

77

-

2017

18.250

3.457

‑5.308

2.174

4.204

‑4.921

822

8.695

‑1.427

2018

‑1.851

16.399 ‑9.675 6.724

2017

7.951

2.153

‑429

1.724

9.675

32. Overige leningen u/g

Bij:

Nominaal bedrag per 1 januari Nieuwe leningen Uitbreiding leningen Herstel gecorrigeerde rente voorgaande jaren Bijgeschreven rente

Af:

Aflossingen Afboekingen / faillisementen

Saldo per 31 december

Af:

Voorziening

9.845 ‑6.424

3.421

1.221 2.286

3.507

-

-

83

3.507

2017

6.244

94

-

6.338 6.338

94

-

Bij:

Voorziening per 1 januari Vrijval/dotatie t.l.v. resultaat i.v.m. waardeveranderingen

Af:

Vrijval door desinvesteringen / afboekingen / faillissementen Herstel gecorrigeerde voorziening voorgaande jaren

Saldo per 31 december

‑1.135

6.338

94

‑1.135

1.221

2018

1.221

86 6.424

2018

2017

6.244

94

-

94 6.338

33. Aanjaagfonds Voor een toelichting wordt verwezen naar de toelichting op de geconsolideerde balans.

34. Pre Seed Capital Faciliteit Voor een toelichting wordt verwezen naar de toelichting op de geconsolideerde balans.

35. Vorderingen en overlopende activa

Te vorderen van subsidiënten inzake apparaatskosten Debiteuren Projecten Pensioenen Te ontvangen interest op liquide middelen Te vorderen belastingen Overige vorderingen

1.071 812 231 559 42

841 858 71 5 187 174

2.715

2017

2.136

In de vorderingen en overlopende activa is een bedrag van € 231.170 (projecten) begrepen, die betrekking heeft op een periode langer dan één jaar (2017: € 71.000).

36. Liquide middelen

Looptijd tot

2018

2017

Rekening zonder vaste looptijd

€ 3,6 miljoen

€ 7,0 miljoen

Rekening zonder vaste looptijd

€ 8,3 miljoen

€ 17,3 miljoen

Rekening zonder vaste looptijd

€ 7,0 miljoen

€ 8,5 miljoen

€ 18,9 miljoen

€ 32,8 miljoen

Het gemiddelde rendement op de liquide middelen bedraagt 0% (2017: 0,1%).

84

Passiva 37. Gestort en opgevraagd kapitaal 57.186 Aandelen A nominaal € 453,78 57.186 Aandelen B nominaal € 453,78

25.950 25.950

Staat der Nederlanden Provincie Groningen Provincie Fryslân Provincie Drenthe

50,00% 16,66% 16,67% 16,67%

51.900

100,00%

38. Overige reserves

Bij:

Saldo begin boekjaar Winstbestemming: resultaat voorgaand jaar

Af: Af:

Dividenduitkering Nog te betalen dividend

Saldo per 31 december

2018

7.044

852 6.192

6.192

-

-

2017

‑13.620 14.472

-

14.472

852

39. Onverdeelde winst

2018

2017

Af: Bij:

Stand per 1 januari Winstbestemming Resultaat boekjaar na belastingen

6.192

14.472

Saldo per 31 december

662

2018

‑6.192 662

‑5.530

‑14.472 6.192

‑8.280 6.192

40. Personeelsvoorzieningen Voor een toelichting wordt verwezen naar de toelichting op de geconsolideerde balans.

41. Kortlopende schulden

Belastingen en sociale verzekeringen Reservering vakantietoeslag Reservering vakantiedagen Nog te betalen kosten Projecten Crediteuren Overige schulden Pensioenen Lening Provincie Drenthe Rekening courant VKF III

414 138 114 2.936 143 53 71 3.500 21.323

28.692

2017 268 130 94

1.124 163 ‑8 53 4.000 21.323

27.147

In de kortlopende schulden wordt er een bedrag van € 2.925.540 (2017: € 1.124.383) verantwoord, zijnde de projecten die, in de meeste gevallen, een looptijd van langer dan 1 jaar hebben.

85

Onder de overige schulden is een bedrag van € 3.500.000 verantwoord. In 2018 is een lastgevingsovereenkomst met de Provincie Drenthe overeengekomen, waarmee de € 3.500.000 ingezet kan worden in financiële arrangementen. De volledige € 3.500.000 is direct opeisbaar door de Provincie Drenthe en zodoende opgenomen als kortlopende schuld.

86

Niet in de balans opgenomen activa en verplichtingen Claims Voor een toelichting wordt verwezen naar de toelichting op de geconsolideerde balans.

Optierechten Bij een aantal participaties heeft de NOM aan medeaandeelhouders het recht van aankoop op de door de NOM gehouden aandelen verleend (call optie). Tevens heeft de NOM in sommige gevallen het recht bedongen haar aandelen aan medeaandeelhouders te kunnen verkopen (put optie). Het totaalbedrag van deze opties bedraagt ca. € 2,7 miljoen (2017: € 3,1 miljoen). De NOM heeft in 2018 geen verplichtingen bij verkoop van aandelen (2017: geen verplichtingen).

Garanties Er zijn ultimo 2018 geen openstaande garanties.

Lease Ultimo 2018 zijn er geen leasecontracten.

Huur Voor het kantoorpand aan de Paterswoldseweg 810 te Groningen is per 1 november 2014 een huurovereenkomst aangegaan voor de duur van 5 jaar. De huurovereenkomst wordt per 1 november 2019 met 5 jaar verlengd (incl. 6 huurvrije maanden). De restantverplichting op balansdatum bedraagt circa € 1,0 miljoen, waarvan circa € 0,2 miljoen betrekking heeft op het volgende boekjaar.

403-verklaring Inzake alle 100% geconsolideerde deelnemingen is een 403-verklaring afgegeven (artikel 2:403 van het Burgerlijk Wetboek). Hiermee is de N.V. NOM hoofdelijk aansprakelijk voor alle openstaande en latere schulden uit rechtsverhoudingen aangegaan door de dochters Venture Kapitaal Fonds III B.V., Drentse Participatiemaatschappij B.V. en Participatiemaatschappij Ondernemend Groningen B.V.

Fiscale eenheid De N.V. NOM vormt een fiscale eenheid met de dochters Venture Kapitaal Fonds III B.V., Drentse Participatiemaatschappij B.V. en de Participatiemaatschappij Ondernemen Groningen B.V. voor vennootschapsbelasting en omzetbelasting en is daarom hoofdelijk aansprakelijk voor belastingschulden van de fiscale eenheid als geheel.

Stortingsverplichtingen Ultimo 2018 staat er een bedrag van € 13,3 miljoen aan stortingsverplichtingen voor participaties en/of leningen u/g aan 38 ondernemingen gereserveerd.

Additionele financiering In 2016 is er met de subsidiënten een additionele financiering op de exploitatiekosten van het Ontwikkelbedrijf van € 4,0 miljoen, voor de periode 2016 en volgende jaren, overeengekomen. In 2018 is de additionele financiering uitgekomen op € 967k (2017 € 841k). Voor de periode 2019 en volgende jaren resteert een op te vragen additionele financiering van € 1,6 miljoen.

87

Toelichting op de vennootschappelijke winst- en verliesrekening Statutaire winst- bestemmingsregeling en winstbestemming 2018 De directie stelt voor om, in overeenstemming met de winstbestemmingsregeling opgenomen in artikel 24 van de statuten, de winst van 2018 ad â&#x201A;Ź 661.639 toe te voegen aan de overige reserves.

Gemiddeld aantal werknemers Gedurende het jaar 2018 waren er gemiddeld 50 (45,7 fte) medewerkers in dienst (2017: 46,5 - 42,9 fte).

In 2018 waren er 0 werknemers werkzaam buiten Nederland (2017: 0).

Het resultaat uit deelnemingen betreft het saldo van de resultaten van Venture Kapitaal Fonds III B.V., B.V. Drentse Participatiemaatschappij en Participatiemaatschappij Ondernemend Groningen B.V.

Directie Drs. S. Jansen

Raad van Commissarissen Prof. Dr. Ir. R. Rabbinge, Voorzitter B. P. Woldring Mr. S.E. Korthuis Mw. A.M.C. Kuks Drs. J. Kruse (non-voting member)

88

Personalia Overige gegevens

â&#x20AC;&#x153;

dit-WERKt brengt werknemers, werkgevers en opleiders bij elkaar op basis van vaardigheden. Zo krijgen werkgevers de beste kandidaat en werknemers de beste baan.

Herman Miedema, dit-WERKt

89

Mischa Baert, Fokker

Controleverklaring door onafhankelijke accountant Aan: de Algemene Vergadering van Aandeelhouders van N.V. NOM, Investerings- en Ontwikkelingsmaatschappij voor NoordNederland.

Controleverklaring van de onafhankelijke accountant

ONS OORDEEL Wij hebben de jaarrekening 2018 van N.V. NOM, Investerings- en Ontwikkelingsmaatschappij voor Noord-Nederland te Groningen gecontroleerd.

Naar ons oordeel geeft de in het jaarverslag opgenomen jaarrekening een getrouw beeld van de grootte en de samenstelling van het vermogen van N.V. NOM, Investerings- en Ontwikkelingsmaatschappij voor Noord-Nederland per 31 december 2018 en van het resultaat over 2018 in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW. De jaarrekening bestaat uit: 1. de geconsolideerde en enkelvoudige balans per 31 december 2018; 2. de geconsolideerde en enkelvoudige winst- en verliesrekening over 2018; en 3. de toelichting met een overzicht van de gehanteerde grondslagen voor financiële verslaggeving en andere toelichtingen.

DE BASIS VOOR ONS OORDEEL Wij hebben onze controle uitgevoerd volgens het Nederlands recht, waaronder ook de Nederlandse controlestandaarden vallen. Onze verantwoordelijkheden op grond hiervan zijn beschreven in de sectie 'Onze verantwoordelijkheden voor de controle van de jaarrekening'.

Wij zijn onafhankelijk van N.V. NOM, Investerings- en Ontwikkelingsmaatschappij voor Noord-Nederland zoals vereist in de Wet toezicht accountantsorganisaties (Wta), de Verordening inzake de onafhankelijkheid van accountants bij assurance-opdrachten (ViO) en andere voor de opdracht relevante onafhankelijkheidsregels in Nederland. Verder hebben wij voldaan aan de Verordening gedragsen beroepsregels accountants (VGBA).

Wij vinden dat de door ons verkregen controle-informatie voldoende en geschikt is als basis voor ons oordeel.

VERKLARING OVER DE IN HET JAARVERSLAG OPGENOMEN ANDERE INFORMATIE Naast de jaarrekening en onze controleverklaring daarbij, omvat het jaarverslag andere informatie, die bestaat uit: Voorwoord van de directie Hoe wij waarde creëren Onze organisatie Kerntaken en realisatie in 2018 Financiële positie NOM Overige gegevens de andere onderdelen zoals vermeld in de inhoudsopgave.

Op grond van onderstaande werkzaamheden zijn wij van mening dat de andere informatie: met de jaarrekening verenigbaar is en geen materiële afwijkingen bevat; alle informatie bevat die op grond van Titel 9 Boek 2 BW is vereist.

Wij hebben de andere informatie gelezen en hebben op basis van onze kennis en ons begrip, verkregen vanuit de jaarrekeningcontrole of anderszins, overwogen of de andere informatie materiële afwijkingen bevat.

Met onze werkzaamheden hebben wij voldaan aan de vereisten in Titel 9 Boek 2 BW en de Nederlandse Standaard 720. Deze werkzaamheden hebben niet dezelfde diepgang als onze controlewerkzaamheden bij de jaarrekening.

De raad van commissarissen is verantwoordelijk voor het opstellen van het verslag van de raad van commissarissen. De directie is verantwoordelijk voor het opstellen van het bestuursverslag en de overige gegevens in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW.

90

BESCHRIJVING VAN VERANTWOORDELIJKHEDEN MET BETREKKING TOT DE JAARREKENING VERANTWOORDELIJKHEDEN VAN DE DIRECTIE EN DE RAAD VAN COMMISSARISSEN VOOR DE JAARREKENING De directie is verantwoordelijk voor het opmaken en getrouw weergeven van de jaarrekening in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW. In dit kader is de directie verantwoordelijk voor een zodanige interne beheersing die de directie noodzakelijk acht om het opmaken van de jaarrekening mogelijk te maken zonder afwijkingen van materieel belang als gevolg van fouten of fraude.

Bij het opmaken van de jaarrekening moet de directie afwegen of de onderneming in staat is om haar werkzaamheden in continuïteit voort te zetten. Op grond van genoemd verslaggevingsstelsel moet de directie de jaarrekening opmaken op basis van de continuïteitsveronderstelling, tenzij de directie het voornemen heeft om de vennootschap te liquideren of de bedrijfsactiviteiten te beëindigen of als beëindiging het enige realistische alternatief is.

De directie moet gebeurtenissen en omstandigheden waardoor gerede twijfel zou kunnen bestaan of de onderneming haar bedrijfsactiviteiten in continuïteit kan voortzetten, toelichten in de jaarrekening.

De raad van commissarissen is verantwoordelijk voor het uitoefenen van toezicht op het proces van financiële verslaggeving van de vennootschap.

ONZE VERANTWOORDELIJKHEDEN VOOR DE CONTROLE VAN DE JAARREKENING Onze verantwoordelijkheid is het zodanig plannen en uitvoeren van een controleopdracht dat wij daarmee voldoende en geschikte controle-informatie verkrijgen voor het door ons af te geven oordeel.

Onze controle is uitgevoerd met een hoge mate maar geen absolute mate van zekerheid waardoor het mogelijk is dat wij tijdens onze controle niet alle materiële fouten en fraude ontdekken.

Afwijkingen kunnen ontstaan als gevolg van fraude of fouten en zijn materieel indien redelijkerwijs kan worden verwacht dat deze, afzonderlijk of gezamenlijk, van invloed kunnen zijn op de economische beslissingen die gebruikers op basis van deze jaarrekening nemen. De materialiteit beïnvloedt de aard, timing en omvang van onze controlewerkzaamheden en de evaluatie van het effect van onderkende afwijkingen op ons oordeel.

Een meer gedetailleerde beschrijving van onze verantwoordelijkheden is opgenomen in de bijlage bij onze controleverklaring.

Drachten, 26 april 2019 accon avm controlepraktijk B.V. Namens deze: w.g. J.S. Visch MSc Registeraccountant

BIJLAGE BIJ ONZE CONTROLEVERKLARING OVER DE JAARREKENING 2018 VAN N.V. NOM, INVESTERINGS- EN ONTWIKKELINGSMAATSCHAPPIJ VOOR NOORDNEDERLAND In aanvulling op wat is vermeld in onze controleverklaring hebben wij in deze bijlage onze verantwoordelijkheden voor de controle van de jaarrekening nader uiteengezet en toegelicht wat een controle inhoudt.

DE VERANTWOORDELIJKHEDEN VAN DE ACCOUNTANT VOOR DE CONTROLE VAN DE JAARREKENING Wij hebben deze accountantscontrole professioneel kritisch uitgevoerd en hebben waar relevant professionele oordeelsvorming toegepast in overeenstemming met de Nederlandse controlestandaarden, ethische voorschriften en de onafhankelijkheidseisen. Onze controle bestond onder andere uit: het identificeren en inschatten van de risico’s dat de jaarrekening afwijkingen van materieel belang bevat als gevolg van fouten of fraude, het in reactie op deze risico’s bepalen en uitvoeren van controlewerkzaamheden en het verkrijgen van controleinformatie die voldoende en geschikt is als basis voor ons oordeel. Bij fraude is het risico dat een afwijking van materieel belang niet ontdekt wordt groter dan bij fouten. Bij fraude kan sprake zijn van samenspanning, valsheid in geschrifte, het opzettelijk nalaten transacties vast te leggen, het opzettelijk verkeerd voorstellen van zaken of het doorbreken van de interne beheersing;

91

het verkrijgen van inzicht in de interne beheersing die relevant is voor de controle met als doel controlewerkzaamheden te selecteren die passend zijn in de omstandigheden. Deze werkzaamheden hebben niet als doel om een oordeel uit te spreken over de effectiviteit van de interne beheersing van de entiteit; het evalueren van de geschiktheid van de gebruikte grondslagen voor financiële verslaggeving en het evalueren van de redelijkheid van schattingen door de directie en de toelichtingen die daarover in de jaarrekening staan; het vaststellen dat de door de directie gehanteerde continuïteitsveronderstelling aanvaardbaar is. Tevens het op basis van de verkregen controle-informatie vaststellen of er gebeurtenissen en omstandigheden zijn waardoor gerede twijfel zou kunnen bestaan of de onderneming haar bedrijfsactiviteiten in continuïteit kan voortzetten. Als wij concluderen dat er een onzekerheid van materieel belang bestaat, zijn wij verplicht om aandacht in onze controleverklaring te vestigen op de relevante gerelateerde toelichtingen in de jaarrekening. Als de toelichtingen inadequaat zijn, moeten wij onze verklaring aanpassen. Onze conclusies zijn gebaseerd op de controle-informatie die verkregen is tot de datum van onze controleverklaring.

Toekomstige gebeurtenissen of omstandigheden kunnen er echter toe leiden dat een onderneming haar continuïteit niet langer kan handhaven; het evalueren van de presentatie, structuur en inhoud van de jaarrekening en de daarin opgenomen toelichtingen; het evalueren of de jaarrekening een getrouw beeld geeft van de onderliggende transacties en gebeurtenissen.

Gegeven onze eindverantwoordelijkheid voor het oordeel zijn wij verantwoordelijk voor de aansturing van, het toezicht op en de uitvoering van de groepscontrole. In dit kader hebben wij de aard en omvang bepaald van de uit te voeren werkzaamheden voor de groepsonderdelen. Bepalend hierbij zijn de omvang en/of het risicoprofiel van de groepsonderdelen of de activiteiten. Op grond hiervan hebben wij de groepsonderdelen geselecteerd waarbij een controle of beoordeling van de volledige financiële informatie of specifieke posten noodzakelijk was.

Wij communiceren met de met governance belaste personen (‘de raad van commissarissen’) onder andere over de geplande reikwijdte en timing van de controle en over de significante bevindingen die uit onze controle naar voren zijn gekomen, waaronder eventuele significante tekortkomingen in de interne beheersing.

92

Personalia Interne bedrijfsvoering en governance

â&#x20AC;&#x153;

dit-WERKt brengt werknemers, werkgevers en opleiders bij elkaar op basis van vaardigheden. Zo krijgen werkgevers de beste kandidaat en werknemers de beste baan.

Herman Miedema, dit-WERKt

Sabine Stuiver en Arthur Valkieser, Hydraloop 93

Risicomanagement De NOM heeft als doel het maximaal bijdragen aan de oplossing van maatschappelijke vraagstukken en het versterken van de economische structuur in Noord-Nederland. Om dit te kunnen realiseren is het van belang dat wij ook mogelijke risico's continu voor ogen hebben. Enerzijds houden we deze mogelijke risico’s bij al onze activiteiten in de gaten, zoals bij de investeringsbeslissingen die we maken. Anderzijds hebben we organisatiebreed in ons management ook oog voor de mogelijke risico’s die zich voor de NOM kunnen voordoen.

Risicobeheer bij investeringsbeslissingen De NOM heeft het karakter van een hoog risico-financier. Veel van de ondernemingen die we financieren zijn startups; technologiegedreven en innovatieve bedrijven in de topsectoren. Investeren is dan ook niet zonder risico’s. Bij jonge innovatieve bedrijven zijn zowel de technologie als de onderneming nog in ontwikkeling. Wij zijn bereid een risicoprofiel te accepteren dat marktpartijen, zoals banken of andere investeerders, niet accepteren. Het is daarom reëel rekening te houden met een minimaal rendement of zelfs afboekingen op de investeringen. Voordat we overgaan tot een investeringsbeslissing wordt er door de investment manager een inschatting gemaakt van de hoogte van de verbonden risico’s. Op basis van de mate van waarschijnlijkheid en de grootte van de gevolgen lokaliseert hij of zij een top drie risico’s. De onderneming wordt gevraagd om haar risico-mitigerende maatregelen te beschrijven. We sluiten partijen dus niet bij voorbaat uit, maar maken de risico’s inzichtelijk. Zo kunnen we een weloverwogen besluit maken en laten we geen kansen onnodig onbenut. Als het risico hoog is, houden we bijvoorbeeld bij het beheer een extra vinger aan de pols.

Risico's Om als de NOM actief te blijven en de Noord-Nederlandse economische structuur aanhoudend te stimuleren is het van belang dat we de organisatiebrede risico’s die zich mogelijk voordoen in kaart brengen. Deze risico’s voor de NOM zijn ingedeeld naar de volgende vier categorieën:

Interne organisatie

Strategisch

ICT-organisatie

Politiek

Archivering

Wet- en regelgeving

Integriteit

Concurrentie

Calamiteiten

Imago

Financieel

Operationeel

Financieel resultaat

Operationele doelstellingen

Interne procedures

Interne procedures

Liquiditeit

Personeel

Fiscaal

94

Risicobeheersstrategie In 2018 is er door de directie een update van de risicoanalyse uitgevoerd. De volgende heatmap geeft alle geĂŻdentificeerde risicoâ&#x20AC;&#x2122;s weer.

Figuur 8.1: Heatmap risicospreiding (* afhankelijk van project/projectomvang)

95

Type risico

Risico

Politieke risico’s

Operationele risico’s

Financiële risico’s

Risico’s interne organisatie

Integriteitsrisico’s

Calamiteiten

1. Volledig stopzetten van subsidies.

2. Subsidies korten 3. Bemoeienis vanuit aandeelhouders met individuele investeringen 4. Het “stallen” van provinciale middelen bij de NOM 5. Onverkorte invoering van de WOO 6. Negatief sentiment over rendementsparticipaties 7. Risico op dubbel werk 8. Marginalisering van de NOM 9. Overtreding van de staatssteun regels 10. Niet voldoen aan de AVG regelgeving 11. NOM zit in een glazen huis 12. Aan de prestatie-indicatoren wordt niet op alle punten volledig voldaan 13. Het niet naleven van procedures door medewerkers en MT leden 14. Hoog personeelsverloop 15. Te weinig doorstroming, medewerkers zitten daardoor te lang op dezelfde plek 16. Te weinig competente medewerkers 17. Belangenverstrengeling 18. Ongevallen en onvoldoende welbevinden op de werkvloer 19. Het behalen van slechte financiële resultaten 20. Onvoldoende liquiditeiten om taak uit te kunnen voeren 21. Deconfiture van bank waar geld is uitgezet 22. Fiscale risico’s 23. Uitval van de informatiesystemen 24. Risico van inbraak in het systeem en toegang van onbevoegden tot vertrouwelijke gegevens 25. Misbruik van ICT faciliteiten 26. Diefstal en verlies van smartphones en laptops 27. Bij archivering behoort te worden voldaan aan archiefwet en AVG 28. Niet terugvinden van gearchiveerde stukken 29. Gebrek aan integriteit van organisatie en medewerkers 30. Intern frauderisico 31. Brand, persoonlijke ongevallen en inbraak 32. Onvoldoende kwaliteit voorgedragen commissarissen

In het afgelopen jaar zijn de geïdentificeerde risico’s op enkele nuances na gelijk gebleven. Verder lag de nadruk op de optimalisering van het beheersen van de risico’s. Zo hebben we de paragraaf omtrent de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) aangescherpt (risico 10). We zien dat er altijd een kans aanwezig is dat ook na de vaststelling van een nieuwe aandeelhoudersinstructie, aandeelhouders te nauw betrokken blijven bij individuele investeringen (risico 3). Intensief contact met aandeelhouders en subsidieverstrekkers blijft daarom ook na de vaststelling van de nieuwe beleidsinstructie van belang. Met het opstellen van een nieuw meerjarenplan met daarin een duidelijke afbakening van prioriteiten mitigeren we het risico op overlap en lacunes. Dit draagt bij aan de beheersing van risico 4 en 5. Door jaarlijks te toetsen of onze activiteiten voldoen aan de geldende weten regelgeving beheersen we het risico dat verwachte subsidies niet worden uitgekeerd of terugbetaald moeten worden.

De spreiding van de risico’s laat zien dat de kans dat financiële risico’s zich voordoen klein is. Mochten de risico’s zich voordoen, dan zijn de gevolgen ervan voor drie van de vier financiële risico’s wel als groot aangemerkt. Voor de beheersing van de financiële risico’s maken we daarom geen onderscheid en is dagelijks toezicht in ons portfolio management geborgd.

Van een aantal politieke (strategische) risico’s wordt ingeschat dat de kans dat ze zich voordoen waarschijnlijk is. Voor deze risico’s zijn extra beheersmaatregelen getroffen ongeacht de mate van impact bij het voordoen van deze risico’s. Dit geldt ook voor een aantal operationele risico’s waarvan de kans dat ze zich voordoen als waarschijnlijk zijn geïdentificeerd. In de categorie interne organisatie risico’s zitten risico’s waarvan de kans klein is dat ze zich voordoen, maar de gevolgen indien ze zich voordoen mogelijk (zeer) groot zijn.

Hieronder geven we voor de belangrijkste risico’s de beheersmaatregelen weer:

96

Risico

Beheersmaatregel

2. Subsidies korten

Het verminderen van de aan de NOM toegekende subsidies door onze aandeelhouders vormt een risico. Door intensieve en brede communicatie met de provincies en het Ministerie van Economische Zaken & Klimaat over onze resultaten houden we zicht op het risico. Onze resultaten maken we goed meetbaar en communiceren we helder.

In financieringsbeslissingen van de door NOM beheerde fondsen hebben provincies geen invloed. Dit is anders bij separaat gestalde middelen.

NOM doet dan enkel de uitvoering. Door continu en kritisch te kijken naar de overeenkomsten die met provincies worden gesloten verminderen we het risico.

Een sterke lobby, samen met provincies en het Ministerie van Economische Zaken & Klimaat, helpt om de wet zo bij te sturen dat de ROM’s niet aan informatieverzoeken blootgesteld kunnen worden.

Gevolg van het niet voldoen aan geldende wet- en regelgeving kan zijn dat het financieringsdeel dat achteraf als subsidie wordt aangemerkt terugbetaald moet worden of niet tot uitkering kan komen. NOM heeft kennis en ervaring deels in huis en afspraken met specialisten voor advies op afroep. De rol van penvoerder en uitvoerder van projecten wordt waar mogelijk gemeden. Bij het aangaan van verplichtingen waarbij subsidies aan de orde zijn, wordt een afzonderlijke risicoanalyse in de beslissing meegenomen. Wij toetsen jaarlijks of onze activiteiten voldoen aan de geldende wet- en regelgeving. Waar nodig vloeit daar nader onderzoek uit voort en passen wij onze activiteiten aan.

In het kader van de toepassing van de AVG is er een interne CRM werkgroep ingesteld met externe ondersteunding om te zorgen dat voldaan wordt de eisen van de AVG. Tevens is een interne werkgroep bezig om te bezien welke aanvullende maatregelen in de organisatie en in ons eigen handelen nodig zijn. Er is een functionaris gegevensbescherming benoemd die een extra training gevolgd heeft. Tot slot is het ICT-beleid aangepast waarmee data-lekken zoveel mogelijk voorkomen worden. Menselijke fouten blijven een risico. Daarom is een voorlichtingsbijeenkomst georganiseerd voor alle medewerkers.

De NOM heeft gedragsregels met betrekking tot belangenverstrengeling.

Voor het aangaan van betaalde nevenactiviteiten dient toestemming gevraagd te worden.

We hebben een Risico Inventarisatie & Evaluatie, die regelmatig geëvalueerd en aangepast wordt aan de geldende eisen.

4. Het “stallen” van provinciale middelen bij de NOM

5. Onverkorte invoering van de Wet Open Overheid

9. Overtreding van de staatssteun regels

10. Niet voldoen aan de AVG regelgeving

17. Belangenverstrengeling

18. Ongevallen en onvoldoende welbevinden op de werkvloer

97

Organisatieprofiel en Governance Organisatieprofiel Rollen en verantwoordelijkheden binnen de organisatie De verantwoordelijkheden voor het uitvoeren van de kerntaken liggen bij de managers van de afdelingen. Inherent aan de resultaten van de kerntaken zijn managers verantwoordelijk voor de resultaten die ze daarmee in de regio realiseren op maatschappelijk, economisch en milieugebied. Binnen iedere afdeling is een coördinator aangewezen voor het verzamelen, consolideren en valideren van de relevante data voor de waarde die we in de regio realiseren. Het valideren van data gebeurt op basis van vergelijking met data van voorgaande jaren en toetsing aan de definities. De eindverantwoordelijkheid ligt ook hiervoor bij de directeur. De directeur legt hierover verantwoording af aan de RvC en de AvA. De RvC houdt toezicht en staat de directie met raad terzijde.

Afzetmarkt en vestiging De werkzaamheden van de NOM zijn gericht op de versterking van de private sector van Noord-Nederland. Vanuit haar acquirerende activiteiten zijn er intensieve contacten met ondernemingen in onder andere de VS, Japan en Noord-Europa. Met name de private sector, maar ook de publieke sector worden als afzetmarkt aangemerkt. De NOM heeft haar hoofdkantoor in Groningen en een dependance in Leeuwarden.

Eigendomsstructuur De organisatie is een naamloze vennootschap. De aandelen zijn voor 50% in het bezit van het Ministerie van Economische Zaken & Klimaat en voor 50% in het gelijke bezit van de provincies Groningen, Fryslân en Drenthe. De vennootschap wordt aangestuurd door de directie en heeft een RvC die toezicht houdt.

Operationele structuur De NOM heeft vijf 100% dochterondernemingen, te weten Venture Kapitaalfonds III B.V., B.V. Drentse Participatie Maatschappij en Participatiemaatschappij Ondernemend Groningen B.V. die, evenals de NOM, voorzien in risicodragend kapitaal. De andere dochterondernemingen zijn het InnovatieFonds Noord-Nederland B.V (IFNN) en A&RDF B.V. die in 2018 is opgericht en ten dienste staat aan de ontwikkeling van verbindingen tussen Groningen Airport Eelde en andere luchthavens. Het Venture Kapitaalfonds III B.V. is medegefinancierd met Europese gelden en daarmee gebonden aan Europese regelgeving. De investeringen van B.V. Drentse Participatie Maatschappij en Participatiemaatschappij Ondernemend Groningen B.V. zijn provincie gebonden. De N.V. NOM is de enige aandeelhouder van het IFNN en A&RDF B.V.. De volledige beslissingsbevoegdheid rondom het benoemen van de directie e.d. ligt echter bij de financiers van het InnovatieFonds Noord-Nederland (aandeelhouders N.V. NOM). De financiële cijfers van het IFNN en A&RDF B.V. worden niet geconsolideerd in de financiële cijfers van de N.V. NOM. De dochterondernemingen hebben geen personeel in dienst.

Ondernemingsraad (OR) In 2018 is de 50e werknemer in dienst gestreden. Om deze reden zijn aan het einde van 2018 de eerste voorbereidingen getroffen om een OR in te stellen.

Benoeming nieuwe accountant In 2018 heeft de NOM afscheid genomen van PwC als haar accountant. Halverwege 2018 is de NOM een zoektocht gestart naar een nieuwe geschikte accountant voor de controle van boekjaar 2018. In het vierde kwartaal is Accon AVM accountants aangesteld.

98

Het bestuur Het bestuur van de NOM wordt statutair uitgeoefend door de directeur die de vennootschap in rechte vertegenwoordigt. De directeur conformeert zich volledig aan het principe ter zake van zijn verantwoordelijkheid en zijn verantwoordingsplicht voor het naleven van wet- en regelgeving, het beheersen van risico’s en de geïdentificeerde materiële onderwerpen. Aan de daarop betrekking hebbende best practice bepalingen wordt voldaan. Voor de wijze van risicobeheersing wordt verwezen naar Risicobeheersstrategie.

Profielschets van het bestuur Drs. S. Jansen (1957) Functie: Algemeen Directeur (per 1 maart 2007). Herbenoeming per 1 maart 2015; is verantwoordelijk voor het algemeen management van de organisatie.

Bestuursfuncties: Voorzitter Stichting Stadsschouwburg de Harmonie, Voorzitter RvT Het Kopland/Zienn, Bestuurslid Instrumentenfonds NNO. Mr. G. Buiter (1962) Functie: Plaatsvervangend directeur en Manager Financieringen (per 1 september 2009); geeft leiding aan de afdeling Finance.

Bij afwezigheid van de directeur zijn de verantwoordelijkheden/ bevoegdheden gedelegeerd.

Bestuursfuncties: Lid raad van toezicht, Alfa-college, Groningen/Hoogeveen/Hardenberg, Lid Raad van Commissarissen Nedmag Holding BV, Veendam, Voorzitter Stichting Assagioli Haren, Voorzitter Stichting Vrienden van het Behouden Huys.

Beide directieleden hebben de Nederlandse nationaliteit.

Remuneratie De beloning wordt vastgesteld op voorstel van de remuneratiecommissie door de Raad van Commissarissen. De remuneratiecommissie bestaat uit Mevrouw Kuks en Prof.Dr.Ir. R. Rabbinge. Het remuneratieproces is gericht op het aantrekken, motiveren en vasthouden van een bestuur met de juiste kwaliteit en ervaring. Dit bestuurlijke talent is noodzakelijk voor het realiseren van de essentiële doelstellingen van de strategie van de NOM. De bezoldiging van de directeur is vermeld in de jaarrekening. De bezoldiging past binnen de grenzen die de aandeelhouders hebben gesteld. De directeur ontvangt geen beloning in de vorm van aandelen of opties. Er zijn geen aspecten van maatschappelijk verantwoord ondernemen opgenomen in de beloningsstructuur.

Daarnaast zijn er geen doelstellingen gesteld die bepalend zijn voor de toekenning van prestatietoeslagen. De beloning van de directie bestaat uit een vast inkomen met secundaire arbeidsvoorwaarden (onkostenvergoeding, pensioen).

Onafhankelijk toezicht De RvC is verantwoordelijk voor het toezicht op de directie en als werkgever verantwoordelijk voor de gang van zaken binnen de NOM en daarnaast raadgevend en adviserend. Investeringsaanvragen en voorgestelde desinvesteringen van boven de €200.000 worden voorgelegd aan de Investeringscommissie (IC). Door deze verantwoordelijkheid te delegeren, is de bestuurlijke onafhankelijkheid geborgd en kan de IC onafhankelijk en transparant over investeringen adviseren. Bij investeringsvoorstellen vanaf €2.500.000 wordt een investeringsvoorstel niet alleen ter advisering bij de IC, maar ook ter goedkeuring aan de RvC voorgelegd. Indien de directie wenst af te wijken van een advies van de IC wordt een investeringsvoorstel eveneens ter goedkeuring voorgelegd aan de RvC. De RvC is zodanig samengesteld dat op alle terreinen die de NOM bestrijkt voldoende deskundigheid aanwezig is om de taken van de Raad te kunnen vervullen. Wij houden ons aan de benoemingstermijnen die door de Corporate Governance Code zijn voorgeschreven. Bij mutaties in de samenstelling en bij herbenoemingen wordt aan het aspect deskundigheid en de evenwichtige verdeling tussen mannen en vrouwen aandacht besteed (zie Profielschets van de leden van de Raad van Commissarissen).

Vier ervaren toezichthouders met bestuurlijke, maatschappelijke en economische kwaliteiten, die van buiten de organisatie naar binnen meekijken en klankborden, brengen waar nodig hun specifieke kennis in. Vanzelfsprekend vervullen zij ook de rol van ambassadeur en een aantal formele taken.

De vier leden van de IC beschikken over uitgebreide bedrijfseconomische kennis en kennis van innovatieve processen en hebben ervaring met de diverse facetten van het ondernemerschap. De voorzitter van de IC is als ’non-voting member’ aanwezig bij bijeenkomsten van de RvC. Zo wordt de Raad rechtstreeks geïnformeerd over de financieringsadviezen die door de IC aan de directie van de NOM zijn afgegeven. De IC adviseert ook over de verkoop van participaties (zie Leden van de Investeringscommissie).

99

De Commissarissen zijn en handelen volledig onafhankelijk, zowel ten opzichte van de bestuurder, als ten opzichte van elkaar. De Commissarissen ontvangen direct noch indirect persoonlijke financiële vergoedingen voor verrichte werkzaamheden voor de NOM, anders dan de vaste vergoeding in hun rol van Commissaris en de aan die werkzaamheden verbonden reis- en verblijfskosten. De vergoeding is vastgesteld door de Algemene vergadering van Aandeelhouders. De vergoeding is niet afhankelijk van de behaalde resultaten.

Er is één gecombineerde selectie- en benoemingscommissie en één remuneratiecommissie. De voorzitter van deze commissie is een ander lid dan de voorzitter van de RvC. De Raad acht de betrokkenheid van alle Commissarissen bij de taken van een auditcommissie zo essentieel dat, mede gezien de betrekkelijk geringe omvang van de RvC, alle leden geacht worden deel uit te maken van de auditcommissie. De instelling van deze commissie is daardoor overbodig. Dit betekent dat niet wordt voldaan aan de bepaling dat de voorzitter van de auditcommissie niet tevens voorzitter is van de RvC. De bepalingen met betrekking tot een one-tier bestuursstructuur zijn namelijk niet van toepassing op de NOM, aangezien de NOM geen one-tier bestuursstructuur kent. De directeur en de RvC achten dat ook niet wenselijk.

Algemene vergadering van Aandeelhouders De Algemene vergadering van Aandeelhouders (AvA) maakt volledig gebruik van haar bevoegdheden, zoals die in de code wordt omschreven. De statuten van de vennootschap zijn in lijn met de code. De AvA wordt qua informatievoorziening vanuit de directie naar beste weten in staat gesteld om van haar bevoegdheden gebruik te maken. De stelregel is daarbij dat de AvA geen informatie ontvangt die door individuele ondernemingen vertrouwelijk aan de NOM ter hand is gesteld. De directie en RvC streven een optimaal overleg met de aandeelhouders na. Overleg met de directie vindt zeer regelmatig plaats, ook buiten de formele AvA.

Audit Het jaarverslag en de jaarrekening worden opgesteld onder de directe verantwoordelijkheid van de directeur. De Raad van Commissarissen ziet erop toe dat de directeur deze verantwoordelijkheid naar behoren vervult. De door de AvA benoemde onafhankelijke accountant brengt verslag uit aan de Raad van Commissarissen. Dit verslag wordt in aanwezigheid van de accountant besproken met de voltallige Raad van Commissarissen. De externe accountant is aanwezig bij de jaarlijkse AvA zodat deze door de aandeelhouders rechtstreeks kan worden bevraagd. Er is geen interne auditor. De controller en de externe accountant hebben rechtstreeks toegang tot elkaar, evenals de controller en de leden van de RvC.

Integriteit en ethiek De NOM is een integer bedrijf dat ethisch handelt en corruptie tegengaat. Dit doen wij onder andere door middel van onze gedragscode en het stimuleren van de juiste cultuur binnen de organisatie.

Gedragscode In de arbeidsvoorwaardenregeling van de NOM zijn gedragscodes opgenomen ten aanzien van omgangsvormen, het gebruik van social media en van pc’s, laptops en telefoons. Daarnaast is een klokkenluidersregeling opgenomen en een klachtenregeling voor klachten binnen de hiërarchische lijn. Bij indiensttreding ontvangen werknemers de arbeidsvoorwaardenregeling. Deze is ook beschikbaar op het intranet. De code is in 2018 niet aangepast.

Klachtenregeling De NOM kent als private dienstverlener in een business-to-business omgeving geen specifieke externe klachtenregeling.

Klantvriendelijkheid dient wel als uitgangspunt voor ons handelen. Wanneer interne of externe stakeholders klachten hebben over het functioneren van de NOM of misstanden signaleren die verband houden met de NOM, kunnen deze geuit worden via de mail. Per individueel geval wordt hier vervolgens op gereageerd. In het afgelopen jaar hebben wij twee klachten ontvangen. Hier hebben wij op gereageerd door middel van gesprek, mail of via juridische wegen. Hiermee zijn beide klachten voor ons afgehandeld. Eén klacht loopt nog door omdat de betreffende ondernemer via andere wegen zijn gelijk zoekt.

100

Personaliaop Toelichting het jaarverslag

â&#x20AC;&#x153;

dit-WERKt brengt werknemers, werkgevers en opleiders bij elkaar op basis van vaardigheden. Zo krijgen werkgevers de beste kandidaat en werknemers de beste baan.

Herman Miedema, dit-WERKt

Richt Loorbach & Arjan Huiting, Hulotech 101

Onze stakeholders en materialiteit Onze stakeholders Met dit jaarverslag informeren we onze stakeholders over onze prestaties in het afgelopen jaar. De NOM definieert haar stakeholders als de partijen die deel uitmaken van de waardeketens en de partijen waarvoor de toegevoegde waarde van de NOM van belang is.

Hieronder vallen aandeelhouders en subsidieverstrekkers, lokale overheden en overheden als opdrachtgever, ondernemingen in de regio, werknemers, leveranciers, kennisinstellingen, niet-gouvernementele organisaties en burgers in de regio.

Voor het identificeren en selecteren van stakeholders gaat de NOM uit van haar waardeketen (zie Waardecreatiemodel). In het waardecreatiemodel is zichtbaar hoe de toegevoegde waarde van de drie afdelingen van de NOM (Finance, FDI en BD) tot stand komt en welke middelen en partijen daarbij betrokken zijn. De NOM is afhankelijk van haar aandeelhouders, subsidieverstrekkers en opdrachtgevers. De belangrijkste taak van de NOM is het aan elkaar verbinden van de partijen. Zowel financiers als de betrokken partijen merkt de NOM aan als stakeholder.

Met drie provincies als opdrachtgever van NOM FSN voor fondsbeheer, onderscheidt de NOM â&#x20AC;&#x153;overheden als opdrachtgeverâ&#x20AC;? als noemenswaardige stakeholders. Hieronder vallen ook de gemeenten als opdrachtgever van NOM FDI voor het genereren van leads voor acquisitie.

De directeur en het management zijn in wisselende samenstelling gesprekspartner in de formele en informele overleggen met aandeelhouders, subsidieverstrekkers en lokale overheden. Daarnaast zijn zij regelmatig in gesprek met werknemers, ondernemingen in de regio en de kennisinstellingen. De uitkomsten van de dialogen zijn belangrijke input voor het aanscherpen van ons beleid en onze strategie. Onderstaande tabel geeft inzicht in de belangrijkste stakeholdergroepen en hun verwachtingen ten aanzien van de NOM.

102

Stakeholder

Verwachtingen van de stakeholder

Ambitie van de NOM

Ondernemingen in de regio

- De NOM als financier

- Financieren van innoverende en groeiende bedrijven

- De NOM als kennispartner

- Schakel tussen regio en buitenland

- Kennisbank zijn voor ondernemingen

- De NOM als schakel tussen instellingen

- Ondernemingen verbinden via netwerk

- Benaderbaar zijn voor huidige en potentiĂŤle partners

Aandeelhouder / subsidieverstrekker

- Revolverendheid fonds

- Het fonds in stand houden

- Uitvoering regionaal beleid

- Doelen NOM behalen, gemeten in prestatie-indicatoren

- Aansluiting rijksbeleid

- Activitieten in lijn brengen met beleidsagenda's

- Informatieverstrekking rol NOM

- Draagvlak en betrokkenheid van Provinciale Statenleden

Lokale overheden

-Financieren van innoverende en groeiende bedrijven

-Financieren van innoverende en groeiende bedrijven

-Uitvoering regionaal beleid

- Bedrijven begeleiden bij vestiging in regio

Overheid als opdrachtgever

- Adequaat en professioneel beheer van provinciale fondsen.

- Financiering voor een zo breed mogelijke doelgroep beschikbaar maken op een professionele en bedrijfseconomische verantwoorde wijze.

- Volgens doelstelling van het specifieke fonds investeringen realiseren.

- Succes maken van het fonds d.m.v. maximale benutting met een maximaal revolverend effect.

- Zorgen voor bekendheid van het fonds in de provincie bij ondernemers en financiers.

- Leads genereren voor acquisitie van buitenlandse bedrijven

- Actief leads genereren voor acquisitie t.b.v. vestiging in de regio

Ministerie van EZK

- Uitwisseling informatie m.b.t. voortgang opdracht

- SubstantiĂŤle bijdrage aan inhoudelijke samenwerking op landelijk niveau.

- Inhoudelijk overleg over intensivering samenwerking Ministerie en ROM's

Werknemers

- Gezonde inspirerende werkomgeving

- Een goede werkgever zijn

- Bijdragen aan de persoonlijke ontwikkeling van werknemers

- Als NOM en als werknemer een bijdrage leveren aan Noord-Nederland

- Samenwerkingen tussen verschillende afdelingen bevorderen

103

Stakeholder

Vraagstukken

Reactie NOM

Ondernemingen in de regio

Financiering zonder deelname in aandelenkapitaal

Introductie aanvullende productvariant: de mezzaninelening

Waarom niet investeren

Overwegingen toelichten

Financiering bij ontwikkeling van innovatieve ideeën tot vermarktbaar product

Onderzoek uitvoeren en investeren in aantrekkelijkheid Noordelijke regio

Inpassing ondernemingen in de supply chain, beschikbare technologieën

In contact brengen kennisinstellingen en/of bedrijven met deze technologieën

Aandeelhouder / subsidieverstrekker

Waarom niet investeren

Overwegingen toelichten

Staatssteun voorkomen

Toetsen nieuwe producten aan staatssteunregels en toetsen rentepercentages

Terugdringen algemene subsidie en beëindiging kruisfinanciering

Project gefinancierd werken (bijv. Greenlincs)

Financiering bredere doelgroep dan o.b.v. aandeelhoudersinstructie

Beheer provinciale fondsen

Eerlijke campagnes

Dividenduitkering

Dividenduitkering aan het Rijk

Toekomstbestendige uitvoeringsorganisatie voor regionaal beleid

Akkoord op rol NOM bij uitvoering regionaal economisch beleid

Lokale overheden

Waarom niet investeren

Toelichten overwegingen

Onduidelijke acquisitiestructuur in Noord-Nederland

Acquisitieafspraken met gemeenten

Overheden als opdrachtgever

Geen specifieke vraagstukken anders dan voortgang en strategie

Informeren via voortgangsrapportages per kwartaal en eindejaar

Medewerkers

Zekerheid over werkgelegenheid

In gesprek blijven met aandeelhouders / subsidieverstrekkers en lokale overheden over uitvoering regionaal economisch beleid

Werknemers betrekken en informeren over de ontwikkelingen

104

Materialiteit Om te bepalen welke onderwerpen voor het jaarverslag van de NOM het meest belangrijk zijn hebben we in 2017 een materialiteitsanalyse uitgevoerd. Externe stakeholders van de NOM zijn via een survey gevraagd om de mate van relevantie van maatschappelijke aspecten aan te geven. Deze relevantie is afgezet tegen de mate van impact die de NOM als organisatie heeft op deze onderwerpen. De directie is bij dit proces betrokken geweest en heeft de materiële onderwerpen schriftelijk gevalideerd. De resultaten zijn geplot in de materialiteitsmatrix en worden jaarlijks intern opnieuw getoetst (figuur 9.1).

Figuur 9.1: Materialiteitsmatrix Over de meeste materiële thema’s rapporteren we jaarlijks onze resultaten en doelstellingen. De definities van de thema’s en de reikwijdte van de impact staat in de tabel hieronder beschreven.

105

Materieel thema

Definitie

Waar ligt de impact

Economische groei

Het versterken van economische groei- en innovatiekracht in Noord-Nederland

Risico-bereidheid

Het lenen van kapitaal aan ondernemers die nog geen bewezen track-record hebben Door de klantvraag te begrijpen en actief mee te denken met ondernemers vergroten we onze impact Ondernemers kansen bieden die ze bij andere financiers minder snel zouden krijgen Door onze activiteiten dragen we bij aan het behoud en creatie van banen

NOM, klanten, maatschappij NOM

Klantvraag centraal Inclusieve financiering Sociale waarde van onze producten en diensten

Klanten, maatschappij Klanten Klanten, maatschappij

Hoe wij sturen op onze materiële thema's De onderwerpen rechtsboven in de matrix komen uitgebreid aan bod in ons jaarverslag. Hieronder volgt per cluster materiële onderwerpen wat het onderwerp voor de NOM betekent en hoe we hier een maatschappelijke bijdrage aan leveren.

Economische groei De NOM heeft als primaire functie het versterken van de economische groei- en innovatiekracht van Noord-Nederland. Namens de aandeelhouders (het Ministerie van Economische Zaken & Klimaat en de provincies Groningen, Drenthe en Fryslân) heeft de NOM de afgelopen decennia deze taak uitgevoerd. Economische groei wordt gerealiseerd door de drie afdelingen, Finance, FDI en BD. Door in te zetten op financieringen, acquisitie, behoud en innovatie voert de NOM haar functie zo effectief mogelijk uit en creëert daarmee duurzame economische waarde voor zijn stakeholders en de maatschappij. Uiteraard doen we met het realiseren van toenemende bedrijvigheid indirect ook een groter beroep op grond- en hulpstoffen. Door onze activiteiten neemt de ruimte- en energiebeslag bijvoorbeeld toe doordat meer bedrijven actief zullen zijn. Door in te zetten op economische groei- en innovatiekracht met betrekking tot maatschappelijke thema’s streven we ernaar een netto positieve impact te hebben op de maatschappij. Onze doelstellingen, acties en resultaten zijn terug te lezen in het Voorwoord van de directie en Kerntaken en realisatie in 2018.

Risicobereidheid De NOM is een risicofinancier. Dat betekent dat we bijvoorbeeld kapitaal lenen aan ondernemers die nog geen bewezen track-record hebben, of een innovatie hebben ontwikkeld waarvan nog niet zeker is of deze rendeert. Het is daarom van groot belang voor de NOM om duidelijk te bepalen welke risico’s wij kunnen en durven nemen. De impact van onze risicobereidheid ligt voor een deel bij de ondernemer, maar grotendeels bij ons. Daarom beheersen wij dagelijks onze financiële risico’s door portfoliomanagement. Wij investeren met het oog op revolverendheid en onze aandeelhouders verwachten een bepaald rendement. Hoe wij dit doen staat toegelicht in Risicobeheersingsstrategie.

Klantvraag centraal We stellen de vraag van de ondernemers centraal in onze dienstverlening en gaan hierbij verder dan het verstrekken van financieringen. We proberen onze impact zo groot mogelijk te maken door de klantvraag te begrijpen en actief mee te denken met de ondernemers. Samenwerking en betrokkenheid van onze medewerkers is uiterst belangrijk. We zien op dat vlak een steeds hechtere samenwerking over de grenzen van het eigen domein heen. Daarnaast hebben we hier organisatorisch vorm aan gegeven door te starten met financieringsadvies via Flinc. Zie ook het Voorwoord van de directie en Kerntaken en realisatie in 2018.

Inclusieve financiering Met onze investeringen hebben we een sterke indirecte impact op de Noordelijke economie. Wij vinden het belangrijk om ondernemers kansen te bieden, kansen die ze bij andere financiers minder snel zouden krijgen. Wij investeren dan ook regelmatig in jonge, minder ervaren ondernemers en kijken altijd naar de kwaliteit van hun plannen. Zie Voorwoord van de directie, Hoe wij waarde creëren en Kerntaken en realisatie in 2018.

Sociale waarde van onze producten en diensten De bijdrage die de NOM levert aan de maatschappij hangt samen met onze sociaaleconomische doelstelling. Via het uitvoeren van de kernprocessen financiering, acquisitie en behoud en innovatie, wordt een positieve maatschappelijke ontwikkeling nagestreefd voor de regio. Dit komt onder andere tot uitdrukking in de indicatoren gecreëerde/behouden arbeidsplaatsen, investeringen en innovatie impuls in de regio. Zie Voorwoord van de directie, Hoe wij waarde creëren en Kerntaken en realisatie in 2018.

106

Ketenverantwoordelijkheid Als financiële dienstverlener ligt de ketenverantwoordelijkheid van de NOM vanuit haar strategische doelstellingen en kernactiviteiten voornamelijk in de regio, bij de bedrijven en projecten waarbij we betrokken zijn. Onze activiteiten dragen direct bij aan economische en sociale ontwikkeling en indirect aan duurzame ontwikkeling. De keten waar de NOM onderdeel van uitmaakt, loopt vanaf het MKB waar de NOM inkoopt tot en met het MKB waarin de NOM investeert, aan adviseert en mee samenwerkt in acquisitie- en innovatieprojecten. De NOM beoordeelt of het investeert in een bedrijf of deelneemt aan een project, maar neemt geen verantwoordelijkheid voor het duurzaamheidsbeleid van de participaties of deelnemers in een project. De NOM stelt beperkte voorwaarden aan het duurzaamheidsbeleid van partners bij investeringen en ontwikkelingsprojecten. Echter, veel van de organisaties waar wij mee werken, zijn inherent bezig met duurzaamheid in positieve zin, via innovatie van producten of diensten die maatschappelijke uitdagingen adresseren. Dit is ook het geval voor de clusterorganisaties waarmee wij werken. Een aantal type bedrijven, zoals bijvoorbeeld in de IT- sector, heeft vaak ook een aanzienlijke milieuvoetafdruk. In het geval van investering of acquisitie is dit doorgaans automatisch een onderwerp van gesprek, waarbij we samen zoeken naar oplossingen voor het vergroenen van de grote energiebehoefte.

Indien het de NOM bekend is dat bij potentiële participaties of partners in projecten sprake is van bijvoorbeeld schending van de mensenrechten, omkoping en corruptie, niet naleven van wet- en regelgeving of grote milieurisico’s, heeft dat tot gevolg dat de NOM niet zal investeren in het bedrijf of niet zal samenwerken in een project. Zodoende onderschrijft de NOM de ILO en OESO richtlijnen om haar verantwoordelijkheid te nemen in de keten.

Duurzaam inkoopbeleid Als relatief kleine organisatie hebben de producten die wij inkopen geen materiële impact vanuit duurzaamheidsperspectief. Uiteraard probeert de NOM bij de inkoop van producten en diensten de principes van duurzaam inkopen maximaal toe te passen, maar gezien de beperkte rol als ketenpartner ten aanzien van leveranciers heeft de NOM geen formeel duurzaamheidsbeleid geformuleerd. In het inkoopproces zijn momenteel nog geen waarborgen ingebouwd om toeleveranciers met een verhoogd risicoprofiel te identificeren en er is niet vastgesteld hoe te handelen indien toeleveranciers zich niet houden aan interne of externe codes. Echter, is een dergelijk scenario tot nu toe nog niet voorgekomen.

107

Over dit verslag Verslaggevingsbeleid en -richtlijnen Door te rapporteren volgens de GRI Standards (optie: Core) brengen we met het jaarverslag focus aan en rapporteren we enkel over onderwerpen die voor interne en externe stakeholders van belang zijn. De NOM streeft ieder jaar naar het verbeteren van haar verslaggeving, passend bij de aard, risico's, en kansen van de organisatie. Het is onze ambitie om onze verslaggeving continu verder te ontwikkelen, waarbij wij duidelijk onze bredere maatschappelijke impact willen laten zien.

Onze verslaggeving wordt extern gewaardeerd. Zo beoordeelt het Ministerie van Economische Zaken & Klimaat de transparantie van verslaggeving via de Transparantiebenchmark. Met het jaarverslag over 2016 behaalde de NOM 178 van de 200 punten, waarmee we op de vijfde plek in de sector Dienstverlening staan. In 2017 is er geen score van de Transparantiebenchmark uitgebracht.

Afbakening van dit verslag Bij het bepalen van de inhoud en de afbakening van het verslag hebben we ons gebaseerd op de wensen van de stakeholders via de Materialiteitsanalyse. Het jaarverslag heeft evenals de jaarrekening betrekking op de NOM en haar 100% dochterondernemingen. Het verslag gaat dus niet in op beleid en resultaten van onze participaties. Het gaat immers om minderheidsbelangen, waarop we beperkt invloed hebben. Niet-financiële data ten aanzien van acquisities en desinvesteringen zijn daarom niet opgenomen in het verslag.

Het jaarverslag wordt jaarlijks opgesteld uitgaande van een verslaggevingsperiode van een kalenderjaar. Het vorige verslag is op 23 april 2018 gepubliceerd en had betrekking op kalenderjaar 2017.

Dataverzameling en consolidatie De gegevens voor het verslag worden centraal verzameld en geconsolideerd. Hieronder zijn voor de belangrijkste niet-financiële prestatie-indicatoren de definities gepresenteerd.

De prestatie-indicator wordt bepaald op basis van de feitelijke uitstroom van middelen. Maandelijks wordt over het investeringsniveau gerapporteerd door de afdeling Finance in samenwerking met FSN en per kwartaal wordt dit afgestemd met de administratie. De prestatie-indicatoren en in de regio worden bepaald aan de hand van opgaven door de portefeuillebedrijven en confirmation letters van de betreffende ondernemingen. Daarmee verklaren de bedrijven dat zij onder andere door samenwerking met de NOM in de regio hebben geïnvesteerd en arbeidsplaatsen hebben gecreëerd. Er wordt uitgegaan van een tijdspanne van drie jaar. De data worden gedurende het boekjaar verzameld. Prestaties die niet verifieerbaar zijn of waarvan geen confirmation letters zijn ontvangen worden niet meegenomen in de resultaten van dit jaar, maar zullen worden toegevoegd in het volgende jaarverslag.

De prestatie-indicator geeft inzicht in de totale projectkosten van gefinancierde projecten en is gebaseerd op projectvoorstellen, subsidiebeschikkingen of confirmation letters van betrokken partijen. De data worden na afloop van het boekjaar verzameld.

De dataverzameling met betrekking tot de andere niet-financiële aspecten waarover gerapporteerd wordt, vindt jaarlijks na afloop van het boekjaar plaats.

Verificatie niet-financiële informatie De niet-financiële resultaten worden gedurende het jaar door de intern aangewezen functionarissen gemonitord en bijgehouden.

Deze data zijn vooralsnog geen onderdeel van externe verificatie en de NOM heeft zich nog geen doel gesteld om dit in de komende verslaggevingsperiodes te laten doen.

108

Verslag van de RvC

109

Verslag van de Raad van Commissarissen De Raad van Commissarissen van de N.V. NOM kijkt tevreden terug op een succesvol jaar 2018. Het is goed te constateren dat de NOM er opnieuw in is geslaagd een positief resultaat te behalen, ook al is het resultaat lager dan die in de jaren 2016 en 2017. De resultaten van regionale ontwikkelingsmaatschappijen zoals de NOM laten zich lastig sturen omdat zij in grote mate afhankelijk zijn van winsten die worden geboekt bij de verkoop van participaties. In 2018 hebben die zich beperkt voorgedaan. Des te meer reden om toch tevreden te zijn over het financiĂŤle resultaat.

Wat minstens zo belangrijk is, is de impact die de NOM heeft op de economie in Noord-Nederland. Ook dit jaar heeft de NOM gewerkt aan een groot aantal projecten die hebben geleid tot aanzienlijke investeringen in zowel de vestiging als uitbreiding van ondernemingen en investeringen in innovatie. Projecten die een grote zichtbaarheid hebben, zoals Chemport Europe en Regions of Smart Factories, en ook vele kleinere projecten die allen leiden tot een versterking van de economische structuur in Noord-Nederland en daarmee tot een verhoging van de welvaart en het welzijn van haar inwoners.

De NOM kan dat natuurlijk niet alleen. Om projecten succesvol te kunnen uitvoeren is in de eerste plaats een heel goede relatie nodig met ondernemingen en kennisinstellingen in de regio. Ook wordt er intensief samengewerkt met (vertegenwoordigers van) het Ministerie van Economische Zaken & Klimaat en de provincies Drenthe, Fryslân en Groningen. Er is veel aandacht gegeven aan het stroomlijnen van die samenwerking en daarin wordt grote voortgang geboekt. Met de bestuurders van de drie provincies vindt regelmatig overleg plaats en dat heeft een positieve uitwerking op het vaststellen van gezamenlijke doelstellingen. Het is onze inzet dat na de aanstaande provinciale verkiezingen deze goede relatie wordt gecontinueerd.

De Raad van Commissarissen van de N.V. NOM functioneert, blijkens de extern begeleide evaluatie, goed. Er is in het afgelopen jaar aandacht besteed aan de governance binnen de organisatie, maar ook de organisatie daarvan bij participaties. Wij hechten er veel belang aan dat ook dat laatste goed is geregeld. Ook laten wij ons regelmatig informeren over het primaire proces van de organisatie.

Bedrijfsbezoeken bij participaties en ondernemingen die partner zijn in projecten en ook presentaties over diensten en projecten in onze vergaderingen zijn daarvoor erg nuttig.

Wij zijn tevreden over de structuur waarin de Investeringscommissie verantwoordelijk is voor adviezen aan de bestuurder, en waar nodig de RvC, over investeringsbeslissingen. De IC stelt zich op als een opbouwend kritisch orgaan dat niet alleen helpt tot betere investeringsbeslissingen te komen. Ook hebben zij een adviserende rol op zich genomen in zowel de aanloop naar de investeringsbeslissing als in het beheer van de participaties. De IC is in 2018 uitgebreid van 3 naar 4 leden om effectiever te kunnen werken. Daarnaast zal in 2019 worden gewerkt aan een pool van materiedeskundigen, die op incidentele basis kunnen worden ingezet.

Medio 2018 is de heer J. de Vries teruggetreden als lid van de IC, nadat hij daarvoor een aantal jaren deel heeft uitgemaakt van de RvC. De Raad van Commissarissen wil de heer J.de Vries ook vanaf deze plek bedanken voor zijn jarenlange inzet voor de NOM. In 2018 heeft de NOM zelf ook een uitbreiding van het aantal medewerkers gezien. De bestuurder van de NOM heeft daarom aan de medewerkers gevraagd of er behoefte was aan het opnieuw installeren van een Ondernemingsraad. Tot onze grote vreugde was een grote meerderheid van de medewerkers daarover positief en heeft zich ook een behoorlijk aantal medewerkers aangemeld voor het lidmaatschap van de OR. Het laat ons inziens zien dat er bij de medewerkers een enorme betrokkenheid is bij de NOM. In de samenstelling van de RvC hebben zich in 2018 geen wijzigingen voorgedaan, mede omdat aftredende leden herbenoemd zijn.

110

Samenstelling Raad van Commissarissen In de samenstelling van de van Commissarissen wordt aansluiting gezocht bij het publiek-private werkterrein van de NOM. De leden dienen te bezitten over specifieke ervaring, kennis en competenties zodat zij de kwaliteit van de directie in alle opzichten kunnen beoordelen. De RvC werkt als team waarbij alle leden zich laten leiden door de belangen van de onderneming. Ook dient de RvC te bestaan uit personen met waardering voor disciplines anders dan hun eigen.

Er wordt gestreefd naar een evenwichtige verdeling van de zetels tussen mannen en vrouwen in de RvC (minimaal 30% van de zetels bezet door mannen en minimaal 30% bezet door vrouwen). Voor de samenstelling is een profielschets opgesteld. De leden van de RvC worden benoemd op basis van de hierin uiteengezette criteria. De samenstelling van de RvC wordt in eerste instantie bepaald op basis van benodigde expertise en ervaring. De volgende profielen en bijbehorende competenties, kennis en ervaring zijn geformuleerd:

Profiel President-Commissaris (voorzitter) De President-Commissaris is verantwoordelijk voor het collegiaal functioneren van de RvC. De kandidaat vervult een proactieve rol in de adviserende en ondersteunde taak richting de Directie en geeft leiding aan de vergaderingen van de RvC en de AvA. Tevens vervult de voorzitter –indien gewenst– een intermediaire rol tussen de NOM en haar aandeelhouders en subsidiënten/participanten.

Daarnaast wordt de jaarlijkse evaluatie van de RvC en de Directie geïnitieerd door de President-Commissaris.

De president-commissaris is een vooraanstaand (ex)ondernemer die met charisma en vanuit natuurlijk gezag partijen en publieke belangen weet te verbinden. Hij of zij beschikt over een algemeen management en bedrijfsmatig profiel met nadruk op financieeleconomische disciplines. In het ervaringsprofiel komen meerdere velden samen: ondernemerschap, (internationale) ervaring met economische ontwikkelingen, ervaring met bedrijfsfinanciering, innovatie, marketing, commercie, maar ook bekendheid met gemeenten en provincie en publiek-private samenwerkingen.

Profiel Innovatie & Business Development Dit profiel vraagt van de kandidaat kennis van regionale, nationale en internationale economische ontwikkelingen, meer specifiek rondom (cross-sectorale) innovaties in het bedrijfsleven, clustervorming en valorisatie van kennis en onderzoeksresultaten (van kennis naar kunde naar kassa).

Profiel Bedrijfsfinancieringen & Venture Capital Dit profiel vraagt van de kandidaat kennis en ervaring op het gebied van financiën in het algemeen en van bedrijfsfinancieringen en het functioneren van de private kapitaalmarkt (w.o. venture capital, fondsen) in het bijzonder.

Profiel Openbaar Bestuur Dit profiel vraagt van de kandidaat kennis en ervaring op het gebied van openbaar bestuur en in het bijzonder op het gebied van regionale en nationale overheden. Bij voorkeur is de betreffende kandidaat actief geweest in het openbaar bestuur d.m.v. een vertegenwoordigende functie.

Samenvattend dient de raad, gespreid over zijn leden, te beschikken over kennis, vaardigheden en (internationale) ervaring betreffende: het functioneren van de private kapitaalmarkt (w.o. venture capital, fondsen) en van (complexe) financiële processen in het algemeen; regionale, nationale en Europese economische ontwikkelingen, meer specifiek rondom (cross-sectorale) innovaties in het bedrijfsleven, valorisatie van kennis en het ontwikkelen van business kansen, alsmede van marketing & acquisitie (inclusief van buitenlandse ondernemingen); alle aspecten van moderne bedrijfsvoering van not-for-profit-organisaties op het grensvlak van overheid en bedrijfsleven (w.o. strategievorming, leidinggeven, business control, ICT, HRM, medezeggenschap); en goed bekend te zijn met: het functioneren van regionale, rijks- en Europese overheidsorganisaties, alsmede van onderwijsen kennisinstellingen.

Daarnaast is belangrijk dat Commissarissen over een relevant netwerk beschikken en vertrouwd zijn met de kerntaken van NOM N.V. en het bedrijfsleven in Noord-Nederland. Tevens is van belang dat de Commissarissen beschikken over inzicht in de positie van overheidsdeelnemingen in brede zin en in daaraan gerelateerde juridische aangelegenheden.

111

Leden van de Raad van Commissarissen Hieronder zijn de individuele profielschetsen van de leden van de Raad van Commissarissen weergegeven.

Prof. dr. Ir. R. Rabbinge (1946) Voorzitter RvC en lid benoemings- en remuneratiecommissie.

Benoemd tot lid in 2011 op aanbeveling van de provincie Drenthe, benoemd tot Voorzitter van de RvC in 2016. Einde termijn: 2020 Overige (bestuurs)functies: Emeritus universiteit hoogleraar Duurzame Ontwikkeling en Voedselzekerheid en adviseur RvB WUR, Adviseur Samenwerkende Noord-Nederlandse provincies voor Agribusiness, Lid Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, Directeur Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen, Lid van Bestuur SER Noord-Nederland, vice-President International Fertilizer Development Centre (Alabama, USA), Voorzitter International Advisory Board Chinese Academy of Agricultural Sciences (Beijing, China), Erelid Board Bibliotheca Alexandria (Egypte), European Ambassador Alliance Green Revolution African Agriculture (AGRA, Nairobi, Kenia), Chairman Scientific Council Global Centre Climate Adaptation.

Dhr. B.P. Woldring (1985) Lid RvC: Primair verantwoordelijk voor de profielen Innovatie & Business Development, en Bedrijfsfinancieringen & Venture Capital Benoemd in 2015. Einde eerste termijn: 2019 Overige (bestuurs)functies: CEO en oprichter Bencom Group BV, CEO en oprichter Benergy BV, CEO en oprichter Looking for Booking BV, CEO en oprichter Bensure BV, commissielid Topteam ICT Innovatie Ministerie van Economische Zaken & Klimaat, lid Raad van Advies ECP Mr. S.E. Korthuis (1959) Lid RvC: Primair verantwoordelijk voor vraagstukken rondom openbaar bestuur Benoemd in 2015. Einde eerste termijn 2019 Overige (bestuurs)functies: vicevoorzitter van Raad van Toezicht Stichting Aveleijn, tevens voorzitter remuneratiecommissie en voorzitter vastgoedcommissie; lid van Commissarissen NV ROVA Holding, tevens voorzitter remuneratiecommissie Mw. A.M.C. Kuks (1964) Lid RvC: Primair verantwoordelijk voor HR vraagstukken, voorzitter Remuneratiecommissie Benoemd in 2016. Einde eerste termijn 2020 Overige (bestuurs)functies: Human Resources Director EMEA Yusen Logistics per 1 januari 2016, Lid RvT: APG (Ambitious People Group) per 1 september 2018 Drs. J. Kruse (1955) Non-voting member. Profiel volgende paragraaf (Leden van de Investeringscommissie).

Alle Commissarissen hebben de Nederlandse nationaliteit.

112

Leden van de Investeringscommissie Drs. J. Kruse (1955) Voorzitter investeringscommissie Benoemd in 2016. Einde eerste termijn: 2020 Overige (bestuurs)functies: DGA Solstice Management B.V. te Hasselt (Overijssel), Commissioner PT Wahana Vinyl Nusantara (IndonesiĂŤ), Non-Executive Director Taatisolar Namibia (PTY) Ltd. (NamibiĂŤ) Dhr. J.P. Tichelaar (1962) Lid investeringscommissie Benoemd 2018. Einde eerste termijn 2022 Overige (bestuurs)functies: Algemeen directeur Arco Meubelfabriek B.V., Lid RvC Dille & Kamille, Lid RvA Het Scheepvaartmuseum Amsterdam Dhr. B. Derksen (1983) Lid investeringscommissie Benoemd 2018. Einde eerste termijn 2022 Overige (bestuurs)functies: CCO Frank BV, Lid RvT Stichting Groninger Forum, Penningmeester Stichting Noordelijk Online Ondernemers Drs. Y.K. Poelman (1966) Lid investeringscommissie Benoemd 2016. Einde eerste termijn 2020 Overige (bestuurs)functies: CEO van het Bionica Innovatie en Expertisecentrum (handelsnaam van Human Affairs & Innovation) Medio 2018 is de heer J. de Vries teruggetreden als lid van de IC. Alle IC leden hebben de Nederlandse nationaliteit.

113

Personalia Bijlagen

â&#x20AC;&#x153;

dit-WERKt brengt werknemers, werkgevers en opleiders bij elkaar op basis van vaardigheden. Zo krijgen werkgevers de beste kandidaat en werknemers de beste baan.

Herman Miedema, dit-WERKt

114

Lester Arts, Zebra

Bijlage 1 - Participaties en leningen Participaties en leningentabel Sinds

#

Naam en vestigingsplaats

Aard van het bedrijf

2015

1

Agrilinq Holding B.V., Amsterdam Aandelen Achtergestelde lening

Online marktplaats voor melkveehouders, handelaren en slachterijen

2016

2

Aquacolor Sensors B.V., Oudehorne Achtergestelde lening

Ontwikkelen en produceren van sensors ten behoeve van het meten van waterkwaliteit www.aquacolorsensors.nl

2014

3

AttachingIT Holding B.V., Groningen Achtergestelde lening

Ontwikkelen en verkopen van systemen en diensten op het gebied van beveiligd versturen van grote hoeveelheden data www.attachingit.com

2016

4

Bioclear Earth B.V., Groningen Achtergestelde lening

Adviesbureau op het gebied van milieu en duurzame biotechnologie dat technologisch advies combineert met implementatie www.bioclearearth.nl

2016

5

Biolease Nederland B.V., Leeuwarden Aandelen

Het aanbieden van operationeel leases van opwaarderingsinstallaties voor de productie van groengas uit biogas bij co-vergistingsinstallaties www.bioleasenederland.nl

2006

6

BioMethanol Chemie Holding B.V., Farmsum Aandelen Achtergestelde lening

Productie van en handel in (bio)methanol www.biomcn.eu

2017

7

Biopack Packaging B.V., Appingedam Achtergestelde lening

Produceren van duurzame verpakkingen www.biopackpackaging.com

115

%

25%

Aantal FTE

1

2

11

26,5

30%

1

24,9%

1

7

Sinds

#

Naam en vestigingsplaats

Aard van het bedrijf

%

Aantal FTE

2013

8

Bosma Transport & Opslag B.V., Heerenveen Achtergestelde lening

Specialist op het gebied van transport, op- en overslag van gevaarlijke stoffen www.bosma-logistiek.nl

23

2016

9

Bouw7 B.V., Dokkum Achtergestelde lening

Ontwikkelen en exploiteren van software voor de bouwsector www.bouw7.nl

23

2015

10

Carduso Capital B.V., Groningen Aandelen

Fonds dat zich richt op technologiebedrijven die gebaseerd zijn op kennis aanwezig of afkomstig uit het wetenschapscluster in en rondom UMCG en RUG www.cardusocapital.com

2018

11

Carver B.V., Leeuwarden Achtergestelde lening

Ontwikkeling, productie en vermarkting van innovatieve en slimme vervoersmiddelen die comfort, veiligheid en plezier bieden. www.carver.earth

2010

12

Catawiki B.V., Assen Aandelen

Online veilingplatform voor unieke objecten. www.catawiki.com

10,4%

483

2009

13

Conoship International B.V., Groningen Aandelen

Ingenieursbureau voor scheepsontwerpen en aanpassingen. Broker voor reders en werven www.conoship.com

1%

27

2015

14

Databank Kennis = Markt B.V., Meppel Achtergestelde lening

Het adviseren, ontwerpen, realiseren en onderhouden van infrastructurele bouwwerken (bruggen, viaducten, tunnels en sluizen) www.vanspijkerinfrabouw.nl

2004

15

Data B. Mailservice Holding B.V., Leek Aandelen

Printen en verzenden of digitaal versturen van mailingen i.c.m. dienstverlening op het gebied van digitale databewerking, beheer en transacties www.datab.nl

116

16%

3

12

66

31%

55

Sinds

#

Naam en vestigingsplaats

Aard van het bedrijf

2004

16

Dewulf Netherlands B.V., Winsum (FR) Achtergestelde lening

Het ontwikkelen, produceren en verkopen van machines gericht op het planten, het transport en het inschuren van aardappels www.miedema.com

2009

17

Dutch Theatre Systems & Services B.V., Groningen Aandelen Achtergestelde lening

Het ontwikkelen, leveren, 45% installeren, inspecteren en onderhouden van machines, constructies en besturingssystemen voor podia en theatertoepassingen www.dts-2.com

16

2018

18

EntrD B.V., Heerenveen Aandelen

Softwarebedrijf dat in eigen 15% beheer een volledige applicatieen database-onafhankelijke oplossing heeft ontwikkeld om privacygevoelige data te anonimiseren en te pseudonimiseren (= maskeren van data) www.entrd.nl

3

2016

19

EcoloRO Holding B.V., Leeuwarden Achtergestelde lening

Afvalwaterzuivering van de textielindustrie www.ecoloro.nl

7

2016

20

Eeqo B.V., Assen Achtergestelde lening

Ontwikkeling, productie en verkoop van biologische/duurzame schoonmaakmiddelen www.eeqo.eu

3

2010

21

Energy Developments Holding B.V., Groningen Achtergestelde lening

EnerGQ is een systeem dat in staat is om, op basis van realtime analyse, het energieverbruik in de bedrijfsvoering te signaleren en te communiceren www.energq.com

2

2015

22

Flexhydro Winschoten B.V., Winschoten Achtergestelde lening

Ontwerpen, fabriceren, verkopen en reviseren van hydraulische cilinders www.flexhydro.com

2017

23

Foamplant B.V., Groningen Achtergestelde lening

Ontwikkelen en verkopen van high-end bioplastics www.foamplant.nl

117

%

Aantal FTE

126

20,5

4,1

Sinds

#

Naam en vestigingsplaats

Aard van het bedrijf

2018

24

Four Lemons B.V., Groningen Achtergestelde lening

Software ontwikkeling voor derden. www.beeproger.com

2014

25

Frisian Motors B.V., Bakkeveen Achtergestelde lening

Ontwikkeling en assemblage van elektrisch aangedreven voertuigen www.frisianmotors.nl

2011

26

Geo Plus Holding B.V., Groningen Aandelen Achtergestelde lening

Verhuur van hydrografie en surveyschepen en aanvullende diensten (zeebodemonderzoek) www.geoplus.nl

50%

15

2005

27

Global Environmental Solutions B.V., Joure Aandelen Achtergestelde lening

Ingenieursbureau en projectrealisatie van biogas-, water- en luchtreinigingssystemen www.dirksemilieutechniek.com

35%

100

2018

28

Groot Lemmer B.V., Lemmer Achtergestelde lening

Bruggenbouwer in het fiets- en voetgangers segment grootlemmerbruggen.com

2002

29

GVZ Europark CoevordenEmlichheim GmbH, Coevorden Aandelen

Ontwikkeling en exploitatie van het grensoverschrijdend bedrijventerrein Europark Coevorden-Emlichheim www.gvz-europark.eu

2010

30

Hanggo B.V., Rolde Achtergestelde lening

Productontwikkeling, productie en vermarkting van een innovatief ophangsysteem

2018

31

Harkboot.nl B.V., Roden Achtergestelde lening

Het onderwater verwijderen van (water)planten, het ploegen/verwijderen van bagger/slib uit boothuizen, jachthavens, waterwegen, meren, e.d. www.harkboot.nl

118

%

Aantal FTE

17

8

30

41,3%

1

1

3,2

Sinds

#

Naam en vestigingsplaats

Aard van het bedrijf

2015

32

Heeren-3 Beheer B.V., Leeuwarden Achtergestelde lening

Het ontwikkelen en verkopen van projectmanagementsoftware www.process2view.nl

2013

33

Hoitsema Beheer B.V., Groningen Aandelen Achtergestelde lening

Etikettendrukkerij www.hoitsema.nl

49%

55

2016

34

Horus Holding B.V., Bedum Aandelen Achtergestelde lening

Platform voor vastleggen en analyseren van data www.horus.nu

15%

27

2017

35

HUG B.V., Drachten Achtergestelde lening

Ontwikkeling en exploitatie van een infraroodsauna www.hugseat.io

2017

36

Hulotech Group B.V., Stadskanaal Achtergestelde lening

Ontwikkeling van producten middels 3D printing www.hulotech.nl

2016

37

Jellow B.V., Groningen Aandelen

Ontwikkeling en exploitatie van een online platform gericht op bemiddeling tussen freelance professionals en bedrijven www.jellow.nl

3,6%

14

2007

38

Kalooga B.V., Groningen Aandelen Achtergestelde lening

Technologieleverancier voor het ontsluiten van databases met afbeeldingen voor nieuws websites www.kalooga.nl

35,2%

5

2013

39

Kampen Mechanical Group B.V., Hoogezand Aandelen Achtergestelde lening

Technische dienstverlener op het gebied van leidingssystemen en alle toebehoren rondom leidingssystemen zoals pompen en andere installaties www.kampencare.com

45%

85

119

%

Aantal FTE

1,5

4

Sinds

#

Naam en vestigingsplaats

Aard van het bedrijf

2018

40

KARREER.com B.V., Groningen Achtergestelde lening

Ontwikkeling en exploitatie van een IT platform gericht op arbeidsbemiddeling www.kareer.com

2,5

2015

41

Kastiel Groep B.V., Drachten Achtergestelde lening

Ontwikkeling, assemblage en verkoop van lockers, sloten, garderobesystemen en uitgiftesystemen www.sonesto.nl

17

2004

42

Kiadis Pharma N.V., Groningen Aandelen Achtergestelde lening

Kiadis Pharma is een biofarmaceutisch bedrijf in de klinische ontwikkelingsfase dat zich toelegt op onderzoek, ontwikkeling en toekomstige commercialisering van cellulaire immunotherapie producten voor de behandeling van bloedkankers en erfelijke bloedziektes. www.kiadis.com

2017

43

KNN Cellulose B.V., Leeuwarden Achtergestelde lening

Het winnen, opwerken en toepassen van cellulose www.knncellulose.nl

2017

44

Led Factory B.V., Leeuwarden Achtergestelde lening

Productie en vermarkting van met name led verlichtingssystemen voor de agrarische sector www.ledfactory.nl

2017

45

LinkBundle Holding B.V., Groningen Aandelen Achtergestelde lening

Het aanbieden van een digitale, performance managementtool/rapportage platform www.linkbundle.com

2012

46

Longbloom B.V., Zuidlaren Achtergestelde lening

Ontwikkeling en productie van boeketten van gestabiliseerde bloemen www.longbloom.com

2016

47

M4Four International B.V., Kolham Aandelen Achtergestelde lening

Productie, verkoop en distributie van digitaal geprinte kunststof vloeren www.m4four.nl

120

%

1,7%

Aantal FTE

61

3

13

25%

4

1

40%

10

Sinds

#

Naam en vestigingsplaats

Aard van het bedrijf

2016

48

Mastiline B.V., Heerenveen Aandelen Achtergestelde lening

Ontwikkelen van een meetinstrument om vroegtijdig mastitis bij koeien te kunnen ontdekken www.mastiline.nl

2018

49

Mobilea B.V., Sneek Achtergestelde lening

Ontwikkeling en vermarkten van beeldzorgapplicatie www.mobilea.nl

2017

50

Mundu B.V., Groningen Achtergestelde lening

Ontwikkeling van software voor en exploitatie van digitale billboards www.mundu.nl

7

2012

51

MXR Podoblock B.V., Midlaren Achtergestelde lening

Ontwikkeling, productie en verkoop van vernieuwde en geavanceerde rรถntgenaccessoires voor paardendierenartsen www.mxr.nl

5

1994

52

NEDMAG Holding B.V., Veendam Aandelen

Productie van dead burned magnesia en andere producten op basis van magnesiumhoudend zout www.nedmag.nl

50%

145

2007

53

No Noises Holding B.V., Sneek Aandelen Achtergestelde lening

Producent van akoestische materialen

20%

1

2015

54

Organ Assist B.V., Groningen Aandelen

Verkoop van apparaten waarmee organen over een langere periode van tijd behouden blijven en waardoor de slaagkans van een transplantatieprocedure wordt verhoogd www.organ-assist.nl

10%

14

2017

55

Original G B.V., Delfzijl Aandelen Achtergestelde lening

Het verstrekken van bacteriele tests, met name op het gebied van diagnostische, analytische en therapeutische onderzoeken in de (geprotocolleerde) geneeskunde www.detactdiagnostics.com

33,3%

8

121

%

17,5%

Aantal FTE

3

6,35

Sinds

#

Naam en vestigingsplaats

Aard van het bedrijf

2014

56

PendraCare Holding B.V., Leek Achtergestelde lening

Ontwikkelen, produceren en verkopen van hoog kwalitatieve diagnostische- en guiding katheters en specialistische katheters met meetsystemen www.pendracare.com

2017

57

Pharma Connect Capital B.V., Groningen Aandelen

Farmaceutisch fonds pharmaconnectcapital.com

22,4%

1

2011

58

Polyganics Holding B.V., Groningen Aandelen Achtergestelde lening

Ontwikkeling van medische producten op basis van eigen polymeer patent positie www.polyganics.nl

20,3%

47

2016

59

Popken Metaal Holding B.V., Assen Aandelen

Exploitatie van een metaalwarenfabriek, gespecialiseerd in ontwikkelen en leveren van metalen profielen www.popken.nl

25%

10

2018

60

Purified Metal Company B.V., Delfzijl Aandelen Achtergestelde lening

Op een duurzame wijze recyclen van met asbest verontreinigd staalschroot. www.purifiedmetal.com

10%

3

2008

61

Professionele Distributiegroep B.V., Leeuwarden Achtergestelde lening

Het ontwikkelen en leveren van computersoftware www.prodist.nl

2017

62

Recuperate Medical B.V., Roden Aandelen

Ontwikkeling en verkoop van de Cryolijm Processing Applicatie (CPA) disposable www.recuperatemedical.com

2015

63

Sievecorp Europe B.V., Leek Achtergestelde lening

Filtratietechnologie, waarmee bacteriĂŤn en sporen van bacteriĂŤn uit vloeistoffen kunnen worden gefilterd www.sievecorp.com

122

%

Aantal FTE

125

14

11,5%

3

15

Sinds

#

Naam en vestigingsplaats

Aard van het bedrijf

2015

64

Simplicate Holding B.V., Groningen Aandelen

Online bedrijfssoftware waarmee de kernprocessen binnen een organisatie kunnen worden beheerd www.simplicate.nl

2002

65

Smit Sappemeer Beheer B.V., Sappemeer Aandelen Achtergestelde lening

Het kweken, veredelen en verhandelen van sierteeltproducten www.smitkwekerijen.nl

2006

66

Solenne B.V., Groningen Aandelen

Een chemie-gebaseerd bedrijf, dat zich richt op de ontwikkeling, productie en verkoop van een familie moleculen die hun toepassing vinden als semiconductor in plastic zonnecellen en andere plastic elektronica toepassingen en als antioxidant in huidverzorgingsproducten www.solennebv.com

2017

67

Stabi Alert B.V., Bedum Achtergestelde lening

Het ontwikkelen en vermarkten van hoekmeting en trillingsapparatuur www.stabialert.nl

5

2014

68

StoreContrl International B.V., Assen Achtergestelde lening

Ontwikkeling en vermarkten van geĂŻntegreerde kassasystemen www.storecontrl.nl

4

1995

69

Strating Beheer B.V., Oude Pekela Achtergestelde lening

Producent van gebakken strengperssteen in diverse maten en kleurnuanceringen www.strating.nl

2017

70

Sustainder Holding B.V., Emmen Aandelen Achtergestelde lening

Armaturenfabrikant www.sustainder.com

2007

71

TCN SIG Telehousing B.V., Groningen Achtergestelde lening

Datacenters Eemshaven en Groningen www.tcndatahotels.com

123

%

Aantal FTE

25%

22

34,4%

153

12%

8

24

25%

18

7

Sinds

#

Naam en vestigingsplaats

Aard van het bedrijf

2018

72

Technologies Added B.V., Emmen Achtergestelde lening

Open smart factory, waarmee meerdere bedrijven gemeenschappelijk produceren en waarbij (digitale) technologieĂŤn worden ingezet om efficiĂŤnt te kunnen produceren. www.technologiesadded.com

2017

73

Van der Tempel Holding B.V., Nij Beets Achtergestelde lening

Ontwikkeling en exploitatie van een krattendroger www.tempel-dry-systems.nl

2016

74

Verkooppartner B.V., Assen Achtergestelde lening

Bieden van verkoopondersteuning en opleiden van medewerkers

%

Aantal FTE

19

3

14

2015

75

VIA Drupsteen Holding B.V., Sneek Aandeelhouder Achtergestelde lening

Omgevingsvisualisatie www.viadrupsteen.com

2010

76

Vleems Holding B.V., Emmen Achtergestelde lening

Exploitatie van een bakkerij en de productie en handel van gemaksvoedingsproducten www.vleemsfood.nl

2016

77

Vripack Beheer B.V., Sneek Achtergestelde lening

Architectenstudio in de jacht- en deels scheepsbouw www.vripack.com

2015

78

Web-IQ B.V., Groningen Aandelen Achtergestelde lening

IT bedrijf dat in opdracht speciale zoekopdrachten op het internet uitvoert. Het betreft hier opdrachten waarbij de vastlegging en de informatiefiltering zoals zoekmachines als Google dat doet, niet gewenst zijn. www.web-iq.eu

2016

79

Werktrend B.V., Stedum Achtergestelde lening

Startersportaal voor werkzoekende www.dit-werkt.nl

124

10,3%

27

61

38,2

33,5%

9

2,5

Sinds

#

Naam en vestigingsplaats

Aard van het bedrijf

2005

80

Wireless Value Beheer B.V., Emmen Aandelen Achtergestelde lening

Het ontwikkelen en produceren van draadloze sensorsystemen in RF netwerken met centrale data bewerking en ontsluiting op afstand www.wirelessvalue.nl

2014

81

Zonderland Holding B.V., Joure Achtergestelde lening

Ontwikkeling, productie, verkoop en handel van landbouwwerktuigen www.zonderlandmachinehandel.nl

125

%

13,0%

Aantal FTE

10

13,9

Bijlage 2 - Milieu-impact De NOM draagt op positieve manier bij aan verschillende milieu-gerelateerde aspecten via de ontwikkeling van innovatieprojecten. De innovatieprojecten waarin de NOM deelneemt worden beschreven in NOM Business Development. De interne milieu-impact van de NOM als dienstverlener is beperkt. Daarom meten wij een aantal aspecten, maar hebben wij nog geen CO2 emissie doelstellingen geformuleerd. Voor intern verbruik meten wij scope 1 emissies (gasverbruik voor verwarming van ons kantoor), de scope 2 emissies (elektriciteitsverbruik voor kantoor) en scope 3 (zakelijke ritten).

Scope 1: Gasverbruik

0,13 (12,87%)

Scope 2: Electriciteit

0,11 (10,89%)

Scope 3: Wagenpark

0,77 (76,24%)

In de onderstaande grafiek staat de CO2 uitstoot per FTE. Omdat het totale CO2 verbruik stijgt, maar het gemiddeld aantal FTEâ&#x20AC;&#x2122;s nog sneller stijgt daalt onze CO2-intensiteit. In 2018 was deze 3,6 ton CO2 per FTE. Ter vergelijking, als je een retourvlucht naar IndonesiĂŤ neemt, stoot je rond de 4 ton CO2 uit.

Verbruik

Indicator

Eenheid

2016

2017

2018

Energie Energie Transport CO2 uitstoot Scope 1 Scope 2 Scope 3

Elektriciteitsverbruik Gasverbruik Zakelijke ritten eigen vervoer

kWh m3 km

29.976 10.100 513.472

36.830 11.867 543.321

42.836 11.030 572.474

Gas Elektriciteit Mobiliteit Totaal CO2 uitstoot

CO2e kg CO2e kg CO2e kg CO2e kg

18.061 14.695 112.964 145.720

22.428 15.211 119.531 157.169

20.846 17.691 125.944 164.482

126

CO2 uitstoot (ton per FTE)

3,75

3,65

3,55 2016

2017

127

2018

Contact Heeft u naar aanleiding van dit jaarverslag vragen of opmerkingen? Deze ontvangen wij graag op info@nom.nl. U kunt ook telefonisch contact opnemen door te bellen naar (050) 521 44 44.

128

Persinformatie Voor inhoudelijke vragen over dit jaarverslag kunt u contact opnemen met Annemarie Atema, communicatiemanager. Dit kan via atema@nom.nl of 06 46 43 09 54.

Het logo van de NOM is te downloaden via deze link.

129

Begrippenlijst

Aangegane verplichtingen Voorstellen tot financiering die zijn goedgekeurd, maar waarvan het aandelen kapitaal en/of de lening nog niet is uitgezet.

Aanjaagfonds Fonds waaruit zakelijke achtergestelde leningen tussen de € 50.000 en € 200.000 worden verstrekt aan kansrijke, jonge bedrijven opererend binnen de topsectoren of provinciale speerpunten (chemie, creatieve industrie, energie, high tech systems, logistiek, life sciences, tuinbouw, agrifood, water, biobased economy, sensortechnologie en healthy ageing).

Agrifood/BBE Clusterorganisatie Agrifood en netwerkorganisatie Biobased Economy. Inmiddels wordt daarvoor de naam Greenlincs gebruikt.

Biobased Economy (BBE) De overgang van een economie die draait op fossiele grondstoffen naar een economie die draait op biomassa als grondstof; het gebruik van biomassa voor niet-voedsel toepassingen.

Circulaire Economie Een economisch systeem dat bedoeld is om herbruikbaarheid van producten en grondstoffen te maximaliseren en verlies van waarde te minimaliseren.

Confirmation letters Verklaringen van ondernemingen dat de NOM heeft bijgedragen aan het realiseren van arbeidsplaatsen, investeringen en/of innovatieve projecten.

Corporate Governance Aanduiding van hoe een onderneming goed, efficiënt en verantwoord geleid moet worden en hoe verantwoording wordt afgelegd over het gevoerde beleid richting stakeholders, waaronder aandeelhouders, werknemers, afnemers en de samenleving als geheel.

Cross-sectoraal De samenwerking en raakvlakken tussen verschillende clusters en topsectoren.

130

Flinc Flinc is een van de NOM diensten en begeleidt ondernemers in Noord-Nederland bij het investor ready maken van hun plannen.

Vervolgens maakt Flinc de match met een financier. De doelgroep van Flinc bestaat uit innovatieve startups en MKB-ondernemingen in een vroege fase en met een financieringsvraagstuk.

FSN Fonds Support Noord. Binnen FSN wordt het operationele fondsenmanagement uitgevoerd voor eigen fondsen van de NOM en voor de beheerde fondsen.

FTE Full-time equivalent.

GRI Global Reporting Initiative.

Groei & Overnamefonds Fonds waaruit een financiering wordt verstrekt voor een bedrag van tussen de € 200.000,- en € 2.500.000,-. Deze bestaat uit een combinatie van aandelenkapitaal en achtergestelde lening.

Innovatiefonds Fonds voor de financiering van innovatieve ideeën leidend tot een vermarktbaar product.

IR Het Investor Relations (IR)-programma richt zich op buitenlandse bedrijven die al in Noord-Nederland gevestigd zijn.

Management Buy-In (MBI) Een vorm van bedrijfsovername waarbij een bedrijf of unit wordt gekocht door managers van buiten de onderneming, die vervolgens zelf de leiding over de onderneming nemen.

Management Buy-Out (MBO) Een vorm van bedrijfsovername waarbij een bedrijf of unit wordt uitgekocht door het zittende management.

131

Materialiteitsmatrix De ‘materialiteitsmatrix’ geeft de voor de NOM materiële onderwerpen visueel weer. In de matrix wordt het belang dat externe stakeholders aan deze aspecten hechten afgezet tegen de impact van deze onderwerpen op de organisatie. Zo wordt het relatieve belang voor ieder materieel aspect inzichtelijk.

Materiële aspecten De aspecten die de economische, sociale en milieu impact van de organisatie betreffen, dan wel die de beoordeling en beslissing van stakeholders beïnvloeden.

Mezzaninelening Een achtergestelde lening van maximaal € 1,5 miljoen, die verstrekt kan worden voor nieuwe investeringen of groei, in samenwerking met andere financiers en banken.

MKB Midden- en Kleinbedrijf.

MVO Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen.

NFIA Netherlands Foreign Investment Agency.

NOM Business Development (BD) De NOM afdeling die bedrijven en kennisinstellingen met de juiste competenties bij elkaar brengt om projecten uit te voeren met als doel het omzetten van plannen of ideeën in innovatieve producten, diensten of IP.

NOM Finance De NOM afdeling die financiering verstrekt aan kansrijke bedrijven in Noord-Nederland in de vorm van aandelenkapitaal en/of achtergestelde leningen.

NOM fonds Totale fonds van de NOM, bestaande uit het aanjaagfonds en het groei- en overnamefonds.

132

NOM Foreign Direct Investment (FDI) De NOM afdeling die zich richt op investeringsbevordering. De kerntaak van NOM FDI bestaat uit het acquireren en begeleiden van nieuwe en bestaande (buitenlandse) investeerders in Noord-Nederland.

NV NOM Investerings- en Ontwikkelingsmaatschappij voor Noord-Nederland.

Prestatie-indicatoren Een prestatie-indicator is een meetlat waarmee de prestaties van ondernemingen geanalyseerd kunnen worden.

Provinciale fondsen Fondsen, gefinancierd door de provincies, waaruit financieringen worden verstrekt aan bedrijven in de betreffende provincie.

Revolverendheid fonds Het in stand houden van de koopkracht van het fonds.

Stakeholders Financiers, medewerkers en andere partijen betrokken in het bedrijfsmodel, en partijen waarvoor onze toegevoegde waarde van belang is.

Topsectoren De topsectoren zijn de 9 sectoren waar Nederland op wil excelleren en die nog sterker gemaakt kunnen worden. Dit zijn de sectoren water, agrifood, tuinbouw, high tech systems, life sciences, chemie, energie, logistiek en creatieve industrie.

Topsectorenbeleid Het beleid van de overheid dat er op gericht is om de negen topsectoren waarin Nederland wereldwijd wil uitblinken, nog sterker te maken. Om dat te bereiken werken overheid, bedrijfsleven, universiteiten en onderzoekscentra samen aan kennisontwikkeling en innovatie.

Uitbreidingsvoorstellen Voorstel voor aanvullende financiering van een bedrijf waaraan de NOM al financiering heeft verstrekt.

133

Verankering Retentie-activiteiten van de NOM, die er, in samenwerking met gemeenten, voor zorgen dat bedrijven die plannen hebben om een vestiging te sluiten of activiteiten te verplaatsten naar vestigingen buiten de regio, toch in de regio blijven.

VroegefaseďŹ nanciering VFF financiering van de idee- en planfase van starters.

Werkgelegenheid - direct Werkgelegenheid bij bedrijven die zich mede dankzij de NOM in Noord Nederland hebben gevestigd.

134

Toelichting belangrijkste indicatoren Arbeidsplaatsen, nieuw / gecreĂŤerd Arbeidsplaatsen, behouden Investeringen in innovatie Investeringen, direct Investeringen, indirect Uitzettingen

Arbeidsplaatsen die zijn gecreĂŤerd doordat bedrijven in de regio zijn uitgebreid, dan wel doordat bedrijven zich in de regio hebben gevestigd, door samenwerking met onder andere de NOM. Dit wordt vastgesteld op basis van confirmation letters van de betreffende ondernemingen waarin zij dit verklaren. Bij de gecreĂŤerde arbeidsplaatsen wordt uitgegaan van een tijdspanne van 3 jaar.

Arbeidsplaatsen die zijn behouden bij bedrijven in de regio, door samenwerking met onder andere de NOM. Dit wordt vastgesteld op basis van confirmation letters van de betreffende ondernemingen waarin zij dit verklaren.

De totale projectkosten van gefinancierde projecten, gebaseerd op projectvoorstellen, subsidiebeschikkingen en/of confirmation letters van betrokken partijen.

Investeringen door bedrijven ter hoogte van het gefinancierde bedrag, waarbij Flinc heeft meegewerkt aan de totstandkoming van de financiering.

Investeringen ter hoogte van de aanvullende financiering, die in dezelfde financieringsronde is gerealiseerd als de directe investeringen.

Uitstroom van kasmiddelen als gevolg van verstrekken lening en/of deelname in aandelenkapitaal.

135

GRI Content Index GRI General Disclosures 1. Organisatieprofiel

102-1

Naam van de organisatie

Voorpagina

102-2

Activiteiten, merken, producten en diensten.

Hoe we waarde creëren - Onze strategie en missie Kerntaken en realisatie in 2018 Interne bedrijfsvoering en Governance: Organisatieprofiel en Governance

102-3

Locatie hoofdkantoor van de organisatie

Interne bedrijfsvoering en Governance: Organisatieprofiel en Governance

102-4

Landen waar de organisatie actief is

Interne bedrijfsvoering en Governance: Organisatieprofiel en Governance

102-5

Eigendomsstructuur en de rechtsvorm

Interne bedrijfsvoering en Governance: Organisatieprofiel en Governance

102-6

Afzetmarkten

Hoe we waarde creëren - Onze strategie en missie Interne bedrijfsvoering en Governance: Organisatieprofiel en Governance

102-7

Omvang van de organisatie

Onze medewerkers Kerntaken en realisatie in 2018 Onze stakeholders en materialiteit Jaarrekening

102-8

Informatie over personeelsbestand en andere medewerkers

Onze medewerkers

102-9

Beschrijving van de keten

Hoe we waarde creëren: Waardecreatiemodel Toelichting op het jaarverslag: Ketenverantwoordelijkheid Interne bedrijfsvoering en Governance: Organisatieprofiel en Governance

102-10

Significante veranderingen voor de organisatie en de keten

Kerntaken en realisatie in 2018

102-11

Toelichting over de toepassing van het voorzorgsprincipe

Interne bedrijfsvoering en Governance: Risicomanagement

102-12

Externe initiatieven

Hoe we waarde creëren - Onze strategie en missie Toelichting op het jaarverslag: Ketenverantwoordelijkheid

102-13

Lidmaatschap van (branche-)verenigingen of belangenorganisaties

Eurada, NVP, NLD/HIDC, AWVN/VNO-NCW, Duurzaam Noord, Club Diplomatique Fryslân en American Chamber of Commerce.

2. Strategie

102-14

Verklaring hoogste beslissingsbevoegde

Voorwoord van de directie

3. Ethiek en integriteit

102-16

Waarden, principes en standaarden gedragsnormen

Interne bedrijfsvoering en Governance: Integriteit en ethiek

4. Bestuur

102-18

Bestuursstructuur

Organisatieprofiel Interne bedrijfsvoering en Governance: Organisatieprofiel en Governance

5. Stakeholder betrokkenheid

102-40

Lijst van groepen belanghebbenden

Toelichting op het jaarverslag: Onze stakeholders en materialiteit

102-41

Collectieve arbeidsovereenkomsten

Alle werknemers van de NOM vallen onder een CAO.

102-42

Identificeren en selecteren van belanghebbenden

Toelichting op het jaarverslag: Onze stakeholders en materialiteit

102-43

Benadering voor het betrekken van belanghebbenden

Toelichting op het jaarverslag: Onze stakeholders en materialiteit

102-44

Voornaamste onderwerpen en vraagstukken

Toelichting op het jaarverslag: Onze stakeholders en materialiteit

6. Wijze van rapporteren

102-45

Deelnemingen in de geconsolideerde jaarrekening

Toelichting op het jaarverslag: Over dit verslag

102-46

Bepaling van inhoud en afbakening van het verslag

Toelichting op het jaarverslag: Over dit verslag Toelichting op het jaarverslag: Onze stakeholders en materialiteit

102-47

Lijst van materiële aspecten

Toelichting op het jaarverslag: Onze stakeholders en materialiteit

102-48

Herformuleren van eerder verstrekte informatie

Niet van toepassing

102-49

Veranderingen in verslaglegging

Er hebben zich geen significante veranderingen voorgedaan met betrekking tot de materiële aspecten

136

102-50

Rapportageperiode

Toelichting op het jaarverslag: Over dit verslag

102-51

Datum van meest recente verslag

Toelichting op het jaarverslag: Over dit verslag

102-52

Verslaggevingscyclus

Toelichting op het jaarverslag: Over dit verslag

102-53

Contactpunt voor vragen over het verslag of de inhoud ervan

Contact Persinformatie

102-54

Claims omtrent het rapporteren in overeenstemming met de GRI Standards

Toelichting op het jaarverslag: Over dit verslag

102-55

GRI Inhoudsopgave

GRI Content Index

102-56

Externe assurance

Toelichting op het jaarverslag: Over dit verslag

GRI Specific Disclosures per materieel thema Economische groei via investeringen

Managementbenadering

Voorwoord van de directie Hoe we waarde creëren Kerntaken en realisatie in 2018 Toelichting op het jaarverslag: Onze stakeholders en materialiteit

Eigen indicator

Aantal verstrekte financieringen FDI: Investeringen (in miljoenen)

Kerntaken en realisatie in 2018 Toelichting op het jaarverslag: Onze stakeholders en materialiteit

Economische groei via acquisitie

Managementbenadering

Voorwoord van de directie Maatschappelijke waardecreatie Kerntaken en realisatie in 2018 Toelichting op het jaarverslag: Onze stakeholders en materialiteit

Eigen indicator

Aantal gegenereerde leads Aantal Investor Relations gesprekken Aantal afgeronde projecten

Kerntaken en realisatie in 2018 Toelichting op het jaarverslag: Onze stakeholders en materialiteit

Economische groei via innovatie

Managementbenadering

Voorwoord van de directie Maatschappelijke waardecreatie Kerntaken en realisatie in 2018: Flinc en BD Toelichting op het jaarverslag: Onze stakeholders en materialiteit

Eigen indicator

Aantal innovatieprojecten Aantal ondernemingen 'investor ready'

Kerntaken en realisatie in 2018 Toelichting op het jaarverslag: Onze stakeholders en materialiteit

Risicobereidheid

Managementbenadering

Kerntaken en realisatie in 2018 Toelichting op het jaarverslag: Onze stakeholders en materialiteit Interne bedrijfsvoering en governance: Risicomanagement

Eigen indicator

Gerealiseerde startersfinancieringen vanuit Flinc

Kerntaken en realisatie in 2018: Flinc Toelichting op het jaarverslag: Onze stakeholders en materialiteit

Klantvraag centraal

Managementbenadering

Voorwoord van de directie Hoe we waarde creëren - Onze strategie en missie Toelichting op het jaarverslag: Onze stakeholders en materialiteit

Eigen indicator

Aantal nieuwe referenties Net Promotor Score

Kerntaken en realisatie in 2018 Toelichting op het jaarverslag: Onze stakeholders en materialiteit

Sociale waarde van onze producten en diensten

Managementbenadering

Voorwoord van de directie Maatschappelijke waardecreatie Kerntaken en realisatie in 2018 Toelichting op het jaarverslag: Onze stakeholders en materialiteit

Eigen indicator

Aantal arbeidsplaatsen (in FTE)

Hoe we waarde creëren: Waardecreatiemodel Kerntaken en realisatie in 2018 Toelichting op het jaarverslag: Onze stakeholders en materialiteit

Inclusieve financiering

Managementbenadering

Kerntaken en realisatie in 2018 Toelichting op het jaarverslag: Onze stakeholders en materialiteit

Aantal gefinancierde ondernemingen

Hoe we waarde creëren: Waardecreatiemodel Kerntaken en realisatie in 2018 Toelichting op het jaarverslag: Onze stakeholders en materialiteit

103

103

103

103

103

103

103 Eigen indicator

137