JAARVERSLAG 2019
Inhoudsopgave . . . . . . . 1. Voorwoord
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.4 .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Naar een duurzame toekomst met perspectief voor iedereen
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.5 .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . . . 2. De NOM in één oogopslag
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.8 .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.9 .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . . . 3. Onze blik op de toekomst
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 11 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . Wat we doen
.
.
.
. . . . . . Missie & visie
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 12 . .
.
.
.
.
.
. . . . . Strategie
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 13 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . Waardecreatiemodel
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 15 . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 17 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . Resultaten in het kort
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 18 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . Financiële resultaten
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 19 . .
.
.
.
.
.
. . . . . Investeren
.
. . . . . . . . 4. Onze resultaten
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 20 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . Investor readiness
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 23 . .
.
.
.
.
.
. . . . . Acquireren
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 25 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . Ontwikkelen
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 28 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . 5. Interne organisatie
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 30 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . Operationele structuur
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 31 . .
.
.
.
.
.
. . . . Bestuur
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 32 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . Organisatiestructuur
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 33 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . Medewerkers
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 34 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . Integriteit en ethiek
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 36 . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 37 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . . . . . Verslag Raad van Commissarissen
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 38 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . Onafhankelijk toezicht
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 40 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . . . . . Risicomanagement en beheersing
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 43 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . Risicomatrix
. . . . . . . 6. Governance
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 44 . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 46 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . Jaarrekening
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 47 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Toelichting behorende bij de geconsolideerde jaarrekening 2019
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 50 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . . . . . . Toelichting op geconsolideerde balans
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 57 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . Financiële instrumenten
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 65 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Niet in de balans opgenomen activa en verplichtingen
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 66 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . . . . Gebeurtenissen na balansdatum
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 68 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Toelichting op de geconsolideerde winst- en verliesrekening
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 69 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . Enkelvoudige balans
. . . . . . . 7. Jaarrekening
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 73 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . . . . . . Enkelvoudige winst- en verliesrekening
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 74 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Toelichting behorende tot de enkelvoudige jaarrekening 2019
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 75 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . . . . . . Toelichting op de enkelvoudige balans
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 76 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Niet in de balans opgenomen activa en verplichtingen
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 81 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Toelichting op de vennootschappelijke winst- en verliesrekening
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 82 . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 83 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Statutaire winst- bestemmingsregeling en winstbestemming 2019
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 84 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Controleverklaring door onafhankelijke accountant
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 85 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . 8. Overige gegevens
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. . . . . . . . 9. Over dit verslag
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 88 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . Verslaggevingsbeleid
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 89 . .
.
.
.
.
.
. . .stakeholders Onze . . . . en materialiteit . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 91 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . 10. Bijlagen
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 93 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . . . Overzicht stakeholderdialogen
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 94 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . . . . . . . Externe initatieven en partnerschappen
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 95 . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. . . . . . 11. Contact
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 96 . .
.
.
.
.
.
. . . . . . . . 12. Persinformatie
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 97 . .
.
.
.
.
.
Voorwoord
Margryt en Louis ontwikkelden de veelbelovende serious game ‘Reducept’ met als doel zoveel mogelijk mensen met chronische pijnklachten te helpen. Margryt Fennema en Louis Zantema, Reducept 4
Naar een duurzame toekomst met perspectief voor iedereen Als investerings- en ontwikkelingsmaatschappij staat de NOM voor waardecreatie: een robuuste economie in Noord-Nederland. Een economie waarin groei, innovatiekracht, verduurzaming en kansen voor iedereen centraal staan. Met onze investeringen en gebruikmakend van onze kennis en ons netwerk hebben we daar ook in het afgelopen jaar weer positief aan kunnen bijdragen.
Resultaten Vanzelfsprekend realiseren we impact bij voorkeur met positieve financiële resultaten. De NOM heeft inkomsten uit rente, dividend en de verkoop van onze portfoliobedrijven. Als risicofinancier heeft de NOM vaak te maken met hoge risico’s en investeren we op het moment dat marktpartijen dit niet aandurven. De duur van onze betrokkenheid bij portfoliobedrijven ligt meestal tussen de 5 en 10 jaar. Omdat we in veel gevallen in een vroege fase investeren duurt het vaak lang voordat de onderneming succesvol is en een goed rendement behaald kan worden. Daarnaast zijn we altijd minderheidsaandeelhouder, waardoor het niet altijd mogelijk is te sturen op een moment van een mogelijke verkoop. In het afgelopen jaar resulteerde een combinatie van het uitblijven van significante desinvesteringen, een stijgend voorzieningenniveau, lagere dividendopbrengsten en afboekingen als gevolg van faillissementen in een verlies van 5,3 miljoen euro (2018: 0,7 miljoen positief). In 2019 hebben we vanuit de NOM en de voor derden beheerde fondsen, inclusief herfinancieringen, 99 investeringen verstrekt met een totale omvang van ruim 25 miljoen euro. Hiermee komt het totaal van alle door de NOM beheerde fondsen uit op 174 bedrijven.
COVID-19 Tijdens het schrijven van dit jaarverslag worden wij geconfronteerd met de actuele ontwikkelingen omtrent het coronavirus COVID-19. Nederland verkeert in een situatie die de mensen en het openbare leven in de greep houdt. De Nederlandse regering heeft vergaande maatregelen afgekondigd. Het is nu al duidelijk dat dit gevolgen zal hebben voor de economie. Wat de gevolgen zullen zijn, en in welke mate, is op dit moment niet in te schatten. We verwachten dat er vertraging op zal treden in marktintroducties en fondsuitzettingen. Een groot aantal ondernemingen uit onze investeringsportefeuille maakt gebruik van de aangeboden mogelijkheid om de betalingsverplichting van rente uit te stellen en de aflossingen op te schorten. Met het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat wordt nader onderzocht of er aanvullende maatregelen, zoals overbruggingskredieten, ingezet kunnen worden.
Verbinding in de regio Een belangrijke taak voor de NOM is het creëren van verbinding tussen bedrijven in de regio, of dat nou portfoliobedrijven of andere in de regio gevestigde ondernemingen zijn. Bijvoorbeeld op het gebied van watertechnologie of vergroening van de chemie. In het afgelopen jaar waren we onder andere betrokken bij Chemport Europe’s nieuwe visie op vergroening. Dit zorgt ervoor dat bedrijven van buiten de regio, zoals duurzame chemiebedrijven Avantium en Photanol, investeren in Noord-Nederland. Een ander mooi voorbeeld van het samenbrengen van ideeën is de Water Alliance. Een initiatief waarin ruim 100 bedrijven samenwerken op het gebied van watertechnologie. Ze onderzoeken onder andere hoe huishoudelijk water hergebruikt kan worden en introduceren sensortechnologie bij grote drinkwaterleveranciers. Ook kijken we als NOM naar de gelijkwaardige toegang tot financiering en kansen voor oprichters van startups en doorgroeiende ondernemingen, ongeacht hun achtergrond of geslacht. Diversiteit is een belangrijke indicatie om een hoger rendement te realiseren. Als partner van FundRight hebben we ons verbonden aan de ambitie dat over drie jaar zowel de NOM als alle ondernemingen waarin we investeren een managementteam heeft met minimaal 35% vrouwen.
Midden in de samenleving De NOM staat midden in de samenleving. In de ruim 45 jaar dat we actief zijn, hebben we veel zien veranderen in de wereld om ons heen, een wereld waarin we zelf als organisatie ook telkens meebewegen. In de afgelopen jaren hebben we ingezet op de uitvoering van ons meerjarenplan 2017-2020, ‘Ondernemingen doen groeien’. Hiermee hebben we focus gelegd op het faciliteren van de groei van ondernemingen.
5
In de tweede helft van 2020 presenteren we ons nieuwe meerjarenplan. In 2019 heeft het kabinet het ‘Missiegedreven innovatiebeleid’ geformuleerd. De thema’s die daar onderdeel van uitmaken zullen nadrukkelijk een rol spelen in ons plan. Ook zal rekening worden gehouden met de Sustainable Development Goals (SDGs). Deze in 2015 door de VN geïntroduceerde 17 duurzame ontwikkelingsdoelen vormen wereldwijd een kompas voor diverse uitdagingen op het gebied van onder andere armoede, klimaatverandering en vergrijzing van de beroepsbevolking.
6
Algemene ontwikkelingen Het is onze taak om te onderzoeken wat de rol van Noord-Nederland in deze maatschappelijke uitdagingen is, waar zijn we als regio goed in, wat kunnen we beter doen? Onze kerntaken zijn gedefinieerd rondom investeren, ontwikkelen en acquireren. Waar investeren en acquireren hele duidelijke doelen nastreven, raakt onze kerntaak ontwikkelen meer doelgroepen en sectoren. Onze ontwikkelingstaken hebben onder ander te maken met het faciliteren van jong talent, bedrijven samenbrengen en kennis uitwisselen. Maar ook bedrijven begeleiden naar een volgende stap, waarin er geen directe betrokkenheid van de NOM meer is. Ontwikkelen is ook loslaten. Samen willen we zorgdragen voor een duurzame toekomst met perspectief voor iedereen in de regio. De NOM richt zich op ondernemers in het MKB, waarmee we samen werken aan de duurzame versterking van de economie. Dat kunnen we niet alleen, ook de samenwerking met kennisinstellingen op ieder niveau, van MBO tot WO, is van belang. Een robuuste economie kenmerkt zich door kansen voor iedereen, ook aan de onderkant van de arbeidsmarkt. Het maakt me ontzettend trots dat ik sinds september 2019 deel mag uitmaken van het professionele, gedreven en enthousiaste team met mensen die samen de NOM vormen. Ik kijk er naar uit om dit jaar ons nieuwe meerjarenplan te introduceren waarin we met nog meer focus en energie de grote transities die ons te wachten staan zullen oppakken. Dina Boonstra
7
De NOM in één oogopslag
Jean-Luc ontwikkelde de app Liv waarmee hij wil bijdragen aan een digitale transformatie in de zorg. Jean-Luc Donders, CoachJezelf 8
Wat we doen De N.V. NOM is de regionale investerings- en ontwikkelingspartij voor Noord-Nederland. Met onze werkzaamheden leveren wij al 45 jaar een bijdrage aan de versterking van de economie en werkgelegenheid in de provincies Groningen, Friesland en Drenthe. Dit doen we door: te investeren in kansrijk en innovatief MKB het ontwikkelen van programma’s en projecten met een innovatie-uitdaging voor ondernemers het begeleiden van innovatieve startups naar investor readiness vanuit acquisitie Noord-Nederland op de kaart te zetten als vestigingsplaats voor binnen- en buitenlandse bedrijven
Investeren We investeren risicodragend kapitaal in kansrijke mkb-ondernemingen in Noord-Nederland. Dat doen we met aandelenkapitaal, achtergestelde leningen, of een combinatie hiervan. Zo kunnen ondernemingen starten of groeien en dragen we bij aan werkgelegenheid, innovatie en de realisatie van groei- en overnameplannen. Onze investeringen variëren van 50.000 euro tot maximaal 5 miljoen euro per portfoliobedrijf. Steeds vaker vindt financiering plaats in samenwerking met andere partijen en heeft de NOM een actieve regierol om de ondernemer te verbinden met adviseurs, banken, private investeerders, participatiemaatschappijen en alternatieve financiers, zoals kredietunies en crowdfunding platforms. De NOM heeft zowel eigen fondsen als fondsen van derden waar we het beheer voor uitvoeren. Fonds Support Noord (FSN) voert hier het operationele fondsmanagement voor uit. De eigen fondsen zijn het Aanjaagfonds en het Groei- en Overnamefonds. De fondsen in beheer zijn de provinciale fondsen MKB Fonds Drenthe, Investeringsfonds Groningen (IFG) en de Friese Ontwikkelingsmaatschappij (FOM). Daarnaast beheren we het GROEIfonds van het Economic Board Groningen.
Ontwikkelen Ontwikkelen richt zich op innovatie en business development. Het doel van onze activiteiten is het versterken van de economie door actief deel te nemen in projecten en programma's in Noord Nederland. Hierin ligt de focus op het uitdagen en stimuleren van ondernemingen in het creëren van kansen door te innoveren en door het ontwikkelen van nieuwe business modellen. Wij spelen een rol in het opstellen van projectplannen en budgets en in het bijeenbrengen van de benodigde middelen. In deze projecten werken de betrokken ondernemingen samen met overheden en kennisinstellingen aan innovaties zoals nieuwe producten en intellectueel eigendom en procesefficiëntie. Als er geen andere partij in het consortium beschikbaar is voor een uitvoerende rol, vervult de NOM in sommige gevallen (tijdelijk) een projectmanagement- of administratie rol.
9
Startups begeleiden naar ďŹ nanciering Flinc richt zich op het ondersteunen van startups bij het vinden en verkrijgen van financiering. Daarmee zijn we de verbindende factor tussen innovatief ondernemerschap en financieringsmogelijkheden in Noord-Nederland. Omdat het ophalen van financiering vaak een uitdaging vormt voor startups met innovatieve concepten willen wij kapitaal sneller en beter toegankelijk maken. Samen met de ondernemer wordt er gewerkt aan een ‘investor ready’ businessplan, om vervolgens een match te vinden met ons uitgebreide netwerk van financiers in het hele spectrum van informele investeerders tot (cluster-specifieke) fondsen en banken. Het financieringsnetwerk van Flinc is gericht op financieringen vanaf 50.000 euro tot circa 1.000.000 euro Incidenteel zijn hogere investeringen ook mogelijk.
Acquireren Wij willen veelbelovende, innovatieve bedrijven uit binnen- en buitenland naar Noord-Nederland halen. Daarom adviseren we over vestigingslocaties, zijn we op de hoogte van aanwezige bedrijventerreinen, hebben we zicht op het ecosysteem in de belangrijke sectoren en hebben we de juiste contacten met bijvoorbeeld vergunningsverstrekkers, kennisinstellingen en energiebedrijven. Om Noord-Nederland op een proactieve manier onder de aandacht te brengen, bezoeken we regelmatig beurzen en onderhouden we ons netwerk. Ook werken we nauw samen met het Netherlands Foreign Investment Agency (NFIA) en zijn we onderdeel van zogenaamde nationale acquisitieteams. Als Noord-Nederland hebben we waardevolle proposities, bijvoorbeeld in agrifood, maar ook op het gebied van chemie, ict en life sciences. Daarom participeert de NOM in de nationale acquisitieteams die geclusterd zijn rondom deze sectoren. Naast het aantrekken van bedrijven onderhouden we een Investor Relations programma voor de buitenlandse bedrijven die al in Noord-Nederland gevestigd zijn. Op deze manier draagt de NOM bij aan het overtuigen van bedrijven die plannen hebben om een vestiging te sluiten of te verplaatsen naar een andere regio, toch in Noord-Nederland blijven.
10
Onze blik op de toekomst
‘Inmiddels varen een paar van onze schepen permanent in de Golfregio. Het is best bijzonder dat zo’n wereldwijd opererend bedrijf ‘gewoon’ in Groningen zit.’ Patrick Défilet, Geo Plus 11
Missie & visie De NOM heeft als missie om bij te dragen aan de ontwikkeling van de economie in Noord-Nederland. Dit doen we door ondernemingen vooruit te helpen bij ontwikkelingen die ze maken en de uitdagingen die ze tegenkomen. Ook ondersteunen we overheden en kennisinstellingen die daaraan kunnen bijdragen. Het is onze overtuiging dat we, door in te zetten op ondernemerschap, maximaal bijdragen aan de oplossing van maatschappelijke vraagstukken en het versterken van de economische structuur in Noord-Nederland. Dit doen we vanuit onze expertise op het gebied van investeren en financieren, innoveren en ontwikkelen, verbinden en netwerken. We richten onze dienstverlening op ondernemingen die willen groeien, innovatief zijn, en een significante toegevoegde waarde leveren aan de economie in Noord-Nederland. Dit laatste betekent bijvoorbeeld dat ze belangrijk zijn in een keten of ecosysteem, of omzet buiten de regio genereren.
12
Strategie Naar een nieuw meerjarenplan in 2020 De NOM is actief in een wereld die in snel tempo verandert. Op wereldwijde schaal hebben we onder andere te maken met klimaatverandering en grondstoffenschaarste. Op nationaal niveau heeft Nederland het nieuwe missiegedreven innovatiebeleid, in 2018 gepresenteerd door het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat, omarmd. De ambitie is om oplossingen te ontwikkelen voor belangrijke maatschappelijke uitdagingen. De gekozen thema’s zijn: energie en klimaatverandering water, landbouw en voedsel gezondheid en zorg veiligheid In dit nieuwe innovatiebeleid, dat het Topsectorenbeleid opvolgt, staan niet de negen kansrijke sectoren in Nederland centraal, maar deze vier maatschappelijke uitdagingen en 25 bijhorende missies. Daarnaast zijn ook sleuteltechnologieën en ‘verdienvermogen’ belangrijke thema’s. In Noord-Nederland kunnen we op de meeste van deze thema’s een relevante bijdrage leveren. Door middel van een meerjarenplan bepalen we hoe we optimaal in kunnen zetten op kansrijke sectoren en ontwikkelingen. In 2020 gaan we aan de slag met de ontwikkeling van ons nieuwe meerjarenplan, waarbij we inzetten op ‘transitie-thema’s’. In dit jaarverslag rapporteren we, net als voorgaande jaren, over de investeringen gedaan in de voor Noord-Nederland kansrijke sectoren, die grotendeels overeenkomen met de Topsectoren: Watertechnologie Life-Sciences Agri & Food Biobased materials & groene chemie Big-data / IT High Tech Systems & Materials (HTSM) Offshore Windenergie
Trends & ontwikkelingen In toenemende mate is duurzaamheid een intrinsiek onderdeel van de bedrijfsactiviteiten bij de bedrijven in ons portfolio. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om procesefficiëntie of het duurzamer maken van het wagenpark door inzet van elektrische auto’s. Het wordt ook steeds vaker doorgetrokken richting het inkoopbeleid. Ondernemers zijn zich steeds meer bewust van de positieve impact die ze kunnen creëren in de keten: waar komen producten vandaan, hoe zijn ze geproduceerd, en onder welke omstandigheden? Vooral bij productiebedrijven staat duurzaamheid daarom hoog op de agenda. Waar dit voorheen met name gold voor grote (internationale) bedrijven, zien we de bewustwording rondom duurzaam ondernemen nu ook bij het MKB in rap tempo toenemen.
Naast ambities op het gebied van duurzame bedrijfsvoering, zijn veel ondernemers vanuit de kern van hun bedrijf bezig met maatschappelijke impact. Dit zien we vooral in vergroening van de chemie. De chemische industrie in Noord-Nederland is ambitieus en beoogt een voortrekkersrol in het vergroten van kennis en expertise op dit gebied. In de regio Emmen is veel bedrijvigheid rondom bioplastics en biobased materialen. Ook in de Eemshaven, Delfzijl en Groningen ligt de focus op groene chemie. Innovaties op dit gebied dragen niet alleen bij aan de ontwikkeling van de Noord-Nederlandse economie maar spelen ook een belangrijke rol in de grondstoffen- en energietransitie. Eén van de grootste projecten op het gebied van biobased en groene chemie is Chemport Europe. Dit project draait om het inzetten van biomassa als grondstof voor de chemische industrie, een ecosysteem voor groene chemie. De NOM is hierbij een regionaal verbindende factor.
13
De relevantie van digitalisering in combinatie met dataveiligheid valt niet meer te ontkennen. Digitale technologieën zorgen er voor dat nieuwe producten snel, flexibel, foutloos en efficiënt ontwikkeld en gedistribueerd kunnen worden. En deze digitaliseringsmogelijkheden hebben behoorlijke impact op de maakindustrie. Vandaar dat het Noorden al jaren flink inzet op de ontwikkeling van Smart Industry, zoals de verregaande digitalisering van apparaten, productiemiddelen en organisaties wordt genoemd. Om de kansen te benutten zijn in de afgelopen jaren verschillende ‘fieldlabs’ opgericht, praktijkomgevingen waarin bedrijven en onderwijs en onderzoeksinstellingen samen kunnen experimenteren met nieuwe technologieën. Programma’s als Region of Smart Factories (RoSF) met focus op de ‘fabriek van de toekomst’, Smart Farming en ook projecten in de watertechnologie, hebben als basis het verzamelen, verwerken en gebruiken van Big Data en kunstmatige intelligentie. Als ontwikkelingsmaatschappij willen we bijdragen aan de ontwikkeling, kennis en impact van deze sectoren om zo bij te dragen aan een duurzame samenleving.
14
Waardecreatiemodel Ons waardecreatiemodel maakt inzichtelijk hoe wij waarde creĂŤren voor Noord-Nederland:
15
Onze bijdrage aan de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen We dragen met onze activiteiten bij aan de Sustainable Development Goals (duurzame ontwikkelingsdoelstellingen) van de Verenigde Naties. Dit zijn zeventien ambitieuze doelen, ondertekend door 193 landen. Een mondiale agenda om een eind te maken aan armoede, ongelijkheid en klimaatverandering. We hebben een directe invloed op SDG 8 - Waardig werk en economische groei, SDG 9 - Industrie, innovatie en infrastructuur en SDG 12 - Verantwoorde consumptie en productie. Via onze projecten en participaties oefenen we ook indirect invloed uit, op andere SDG 6 - Schoon water en sanitair en SDG 7 Duurzame en betaalbare energie. In dit verslag presenteren wij verschillende voorbeelden van bedrijven en projecten waarbij we betrokken zijn. Deze hebben we gelabeld met de bijpassende SDG.
16
Onze resultaten
‘Het gaat bij Templer echt om de essentie: om het vooruit helpen van bedrijven en de mensen die er werken. We willen uitzendkrachten weer perspectief bieden, juist in deze tijd.’ Josien Andringa, Templer 17
Resultaten in het kort In 2019 heeft de NOM weer positief kunnen bijdragen aan economische groei, werkgelegenheid en innovatie in Noord-Nederland. We investeerden meer dan 25 miljoen euro in 99 financieringen (inclusief herfinancieringen). 29 nieuwe bedrijven werden daarbij aan ons portfolio toegevoegd, dat nu bestaat uit 174 gefinancierde bedrijven. Ook hebben wij 21 innovatieve startups naar financiering begeleid, goed voor de creatie van 145 nieuwe arbeidsplaatsen. Vanuit acquisitie hebben we 7 projecten succesvol afgerond, resulterend in 195 miljoen euro aan investeringen en de creatie van 260 nieuwe arbeidsplaatsen. Met onze activiteiten op het gebied van innoveren waren we betrokken bij 12 succesvolle projecten en werd ruim 23 miljoen euro in innovatie geĂŻnvesteerd.
18
Financiële resultaten Onze inkomsten bestaan uit rente, dividenden en de verkoop van (een belang in) portfoliobedrijven. Onze betrokkenheid bij een participatie is gemiddeld 6,9 jaar. Doordat het desinvesteringsniveau in 2019 laag was, we 3 bedrijven uit ons portfolio (deels) verkochten, de dividendinkomsten tegenvielen, we geconfronteerd werden met een onvoorzien faillissement en het voorzieningenniveau steeg ten opzichte van het voorgaande jaar, sloten we het jaar af met een financieel verlies van 5,3 miljoen euro. Dit karakteriseert de NOM als risicofinancier. Wij investeren vaak daar waar de markt het nog niet aandurft en hebben daarom te maken met een hoog risico en onvoorspelbaarheid bij onze portfoliobedrijven. Hierdoor laat het rendement op investeringen zich vaak pas na een aantal jaren zien. Onze prestaties zijn hierdoor beter te presenteren vanuit een meerjarig perspectief, waarbij opgemerkt dient te worden dat hier geen trend uit opgemaakt kan worden. Het resultaat wordt namelijk sterk beïnvloed door verkopen van participaties, waarvan wij niet weten wanneer ze plaatsvinden. Ons gemiddeld nettoresultaat van 2010 t/m 2018 was 5,5 miljoen euro per jaar. Een positief aspect vanuit dit meerjarig perspectief is dat de benaderde marktwaarde van ons portfolio in 2019 is toegenomen. Eind 2019 bedroeg deze circa 68 miljoen euro. Resultaat Investeren Ontwikkelen en acquireren Totaal
2015
2016
2017
2018
2019
3,2 ‑0,4 2,8
14,6 0 14,6
6 0 6
0,7 0 0,7
‑5,3 0 ‑5,3
Vermogensontwikeling Om risicodragend kapitaal te kunnen verstrekken is door de aandeelhouders kapitaal ingebracht. De aandeelhouders stellen als eis aan dat de koopkracht van het door hen beschikbaar gestelde vermogen in stand blijft. Dat wil zeggen dat de NOM na aftrek van haar kosten in vijfjarig perspectief een rendement boekt dat tenminste gelijk is aan het inflatiepercentage (doelvermogen). Het beschikbaar gestelde vermogen verhoogd met de inflatiecorrectie en minus dividenduitkeringen wordt aangemerkt als doelvermogen. De 5-jaarsperiode loopt van 1 januari 2016 tot en met 31 december 2020. Het vermogen was bij aanvang in 2016 52,8 miljoen euro en is ultimo 2019 met 1,6 miljoen euro gestegen tot 54,4 miljoen euro. Hierbij dient opgemerkt te worden dat in 2016 een bedrag van € 34 miljoen aan de aandeelhouders is uitbetaald. Het negatieve resultaat van 2019 zorgt voor een daling van het vermogen ten opzichte van 2018. Desondanks zit het vermogen boven het doelvermogen (40,5 miljoen euro), waarmee aan de doelstelling van de aandeelhouders wordt voldaan.
70 50 30 2016
2017
Vermogen
Vermogen Doelvermogen
2018
2019
Doelvermogen
2016
2017
2018
2019
52,8 38,4
59,0 38,8
59,6 39,4
54,4 40,5
19
Investeren Resultaten 2019 In 2019 bedroeg het investeringsvolume van de NOM 25,4 miljoen euro. Dit werd gerealiseerd uit 99 investeringen (inclusief herfinancieringen) verstrekt uit onze eigen fondsen en de fondsen van derden. Het aantal investeringen is hiermee ten opzichte van 2018 met 16% gegroeid, en onze doelstellingen van 40 succesvolle financieringen is ruimschoots behaald. Vooral het aantal investeringen met een grootte tussen de 100.000 - 300.000 euro is flink toegenomen. Ons totale portfolio (bestaand uit de eigen en de beheerde fondsen) bestaat per eind 2019 uit 174 bedrijven.
NOM fondsen
Aantal investeringen Verstrekt kapitaal (in € miljoen) Aantal nieuwe bedrijven Totaal bedrijven in portfolio
34 10.825 10 72
IFNN
FOM 8 1.552 5 12
Eigen fondsen
MKB Fonds Drenthe 16 3.094 6 26
20 2.422 8 31
Fondsen in beheer
≤€ 100k € 100k - € 300k € 300 - 1 mln. ≥€1 mln. Totaal
IFG
Groeifonds / EBG 5 2.694 6
16 4.802 5 27
Totaal
15 10 7 2 34
21 30 13 1 65
36 40 20 3 99
Investeringen in 2019 Wij hebben afgelopen jaar een aantal mooie bedrijven kunnen financieren, zoals Wiertsema & Partners in Leek. Dit geotechnisch ingenieursbureau heeft het afgelopen decennium een sterke positie verworven. Om deze te behouden en waar mogelijk te verbeteren, was een investering nodig voor verdere groei, innovaties en het versterken en uitbreiden van het dienstenpakket. Om de continuïteit ook op lange termijn te borgen nam de NOM een aandelenbelang in het bedrijf uit Tolbert. In 2019 vonden 3 (deel) exits plaats: Popken Metaal te Assen, Mastiline te Heerenveen en Simplicate in Groningen. Na financiering door de NOM wisten deze bedrijven hun positie in de markt te verstevigen en verder te groeien.
Flow Your Money: Slimme technologie vergemakkelijkt administratie ZZP-er In het afgelopen jaar investeerde de NOM in Flow Your Money (Flow). Deze Friese startup ontwikkelde een app met een ‘pre-boekhoudmethode.’ Er wordt gebruik gemaakt van een slimme technologie die facturen herkent, rekening houdt met BTW en op basis van deze informatie bedragen bij- of afboekt op van te voren aangegeven rekeningen. De focus zal in eerste instantie worden gericht op zelfstandigen (ZZP-ers). Mogelijk zal deze technologie in de toekomst ook voor andere doelgroepen worden ingericht, bijvoorbeeld voor studenten of als ondersteuning voor mensen in de schuldsanering.
Onlangs was Flow succesvol in het ophalen van 600.000 euro aan investeringen ter financiering van de laatste ontwikkelingen aan de technologie. Tevens werd een gedeelte van de investering aangewend voor de aanvraag van een PSD2-vergunning van DNB, een tijdrovend proces waar tevens kosten mee gemoeid zijn. Deze vergunning is benodigd om met de technologie van Flow bancaire geldstromen van klanten te beheren. Voordat de NOM als één van de investeerders is ingestapt, heeft Flow het investor readiness traject met Flinc doorlopen.
20
Vanuit de NOM-fondsen investeren we vaak in bedrijven die actief zijn in ĂŠĂŠn van de topsectoren. In 2019 zijn nieuwe investeringen gerealiseerd en hebben we bestaande portfoliobedrijven aanvullend gefinancierd. Een aanzienlijk deel van deze investeringen vond plaats bij bedrijven in de High Tech sector. Ook de Life Sciences & Health sector blijft een flink aandeel uit ons portfolio omvatten. De verdeling naar topsector wordt hieronder weergegeven.
High Tech
5.321,25 (49,16%)
Chemie
718,769 (6,64%)
LS & Health
1.086,527 (10,04%)
Creatieve industrie
558,75 (5,16%)
Logistiek
1.450 (13,39%)
Water
50 (0,46%)
Overig
1.640 (15,15%)
Investeringsportfolio Een overzicht van alle ondernemingen uit de investeringsportefeuille van de NOM is te vinden op onze website: https://www.nom.nl/portfolio/lijst/
Diversiteit doen groeien De NOM is in 2019 partner geworden van FundRight. Wij geloven in de gelijkwaardige toegang tot financiering en kansen voor alle oprichters van startups en scale-ups, ongeacht hun achtergrond of geslacht. Wij hebben daarom de ambitie dat alle ondernemingen waarin wij investeren, binnen drie jaar een managementteam heeft waarvan minimaal 35 procent vrouw is. Kijkend naar ons portfolio is er werk te doen: 9 procent van onze portfoliobedrijven voldoet nu aan de doelstelling, terwijl 88 procent van onze participaties geen vrouwen in het bestuur heeft.
21
Hetzelfde percentage moet over drie jaar gelden voor onze investeringsteams. Diversiteit draait uiteraard om meer dan alleen de manvrouw verhoudingen. Gemengde teams zijn succesvoller, veelzijdiger, veerkrachtiger en sterker. In 2020 zullen we specifieke plannen en acties ontwikkelen om deze ambitie te behalen.
22
Investor readiness Resultaten 2019 In 2019 kwamen we in contact met 163 startups (‘leads’), waarvan wij met 24 startups een adviestraject doorlopen hebben. 21 startups zijn uiteindelijk gefinancierd, voor een totaal financieringsvolume van 4,6 miljoen euro. Dit resulteerde in 132 nieuwe arbeidsplaatsen. We zien het aantal startups waarin na een adviestraject geïnvesteerd wordt, toenemen. Dit komt onder andere doordat we kritisch kijken welke startups we een adviestraject aanbieden. Zo kunnen we sterke leads doorgeven aan ons netwerk van financiers. Adviestrajecten Aantal gefinancierde bedrijven Investeringsvolume (in € miljoen) Arbeidsplaatsen
2017
2018
2019
23 12 2,7 178
22 13 4,5 144
24 18 4,6 132
Liv: "Pas met een prototype kan je aan tafel komen bij grote investeerders" Liv biedt ondersteuning aan de geestelijke gezondheidszorg met het doel cliënten zelfredzamer en krachtiger te maken. Liv betekent voor cliënten dat ze in hun eigen tijd kunnen oefenen en leren op basis van een gepersonaliseerd aanbod opdrachten, informatie en tips. Via de app kan zo naast de fysieke afspraken met de zorgverlener gewerkt worden aan verschillende psychische uitdagingen, zoals slaapproblemen, negatief zelfbeeld, somberheid en moeite met emotieregulatie. Dit bevordert het herstel en maakt tegelijkertijd de afspraken met de zorgverlener een stuk efficiënter. In eerste instantie klopte Jean-Luc Donders, die Liv in samenwerking met de Hanzehogeschool Groningen heeft ontwikkeld, bij Flinc aan omdat hij investeerders nodig had. Omdat dit zijn eerste bedrijf was, wilde hij ook kennis verkrijgen over het ondernemerschap. Tegelijkertijd hadden Donders en zijn twee compagnons behoefte aan een externe partij die kritisch mee kon denken. omdat ze zelf zo diep in de materie zitten. Hiervoor waren ze bij Flinc aan het goede adres.
Veel beginnende ondernemers weten niet wat ervoor nodig is om investeerders te krijgen. Natuurlijk begint het bij een goed idee, maar dan ben je er nog niet. Met behulp van Flinc heeft Liv een mooi ondernemingsplan liggen en voelen ze zich een stuk zekerder wanneer ze bij investeerders aan tafel zitten. Uiteindelijk heeft Liv nu al drie investeringsmaatschappijen achter zich staan die willen investeren.
Investor ready 2.0: In 12 weken naar marktvalidatie Om te bepalen of een startup in aanmerking komt voor een adviestraject bij Flinc, beoordelen wij het team en hun plannen op technische, commerciële en financiële haalbaarheid. Bij een positieve beoordeling start een één-op-één begeleidingstraject. In 2019 is daarnaast een nieuw pilot programma uitgevoerd, in navolging van succesvolle edities bij de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij (BOM).
23
In twaalf weken worden startups met een innovatief concept klaargestoomd om financiering op te halen. Alle belangrijke facetten van de business case worden ter voorbereiding op een financieringsaanvraag behandeld. Vanaf het begin zijn investeerders betrokken, om de ondernemers aan het werk te zien, en om direct feedback te kunnen geven. Hierdoor is de kans op financiering na dit traject groter. In 2019 is het programma getest met vijf startups en in 2020 zetten we dit nieuwe programma voort, naast het maatwerkprogramma. Om bij te dragen aan een ecosysteem waarin kwalitatief goede startups ontstaan, wordt onderzocht of het Investor Readiness Programma ook beschikbaar wordt gesteld voor startups in een vroege fase, omdat juist in die fase marktvalidatie van het product of de service van groot belang is.
” Begeleiding van het bredere MKB Op verzoek van de provincie Groningen heeft Flinc in 2018 haar dienstverlening uitgebreid om naast innovatieve startups in Groningen een bredere groep MKB-bedrijven met groeiambitie en een financieringsvraag te bedienen. Het doel was het inzetten van het netwerk en de expertise voor een bredere groep ambitieuze ondernemers, en daarmee een toekomstbestendig MKB klimaat in de provincie Groningen. In 2019 hebben we vijftien MKB-ondernemingen eerstelijns geadviseerd en hebben we één intensief adviestrajecten doorlopen. Drie MKB ondernemingen zijn gefinancierd met een bedrag van in totaal 1,2 miljoen euro. Adviestrajecten Aantal gefinancierde bedrijven Investeringsvolume (in € miljoen) Arbeidsplaatsen
2018
2019
6 1 0,15 8
1 3 1,2 13
In 2019 ondervonden we dat er te weinig marktpotentie is: de meeste bedrijven worden via hun accountant of bank richting financiering geholpen. En ondernemers die geen financiering ontvangen, blijken meestal ook niet goed financierbaar. Het aanbieden van een speciaal loket voor het MKB in Groningen, wordt daarom in 2020 niet voortgezet. Wij hebben de provincie Groningen geadviseerd een eerstelijns loket op te zetten dat zich breed inzet voor ondernemend Groningen. De focus zou daarbij moeten liggen op thema’s zoals groei en strategiebepaling, innovatie, sociaal ondernemerschap, internationalisering en financiering.
Aanwezig in het startup ecosysteem Om zichtbaar en verankerd te zijn in het startup ecosysteem werken we samen met verschillende organisaties, zoals TechLeap, Founded in Groningen, Innovatiepact Fryslân, YnBusiness en IBDOx (‘Ik Ben Drents Ondernemer’). Ook is Flinc als partner betrokken bij initiatieven zoals De Noorderlingen en Innofest. Innofest test prototypes tijdens acht grote festivals, zoals Into the Great Wide Open en Oerol. Het festivalterrein wordt zo een levend laboratorium, ontwerpers krijgen een groot publiek en prototypes kunnen uitvoerig worden getest voordat ze naar de markt gaan. Flinc is projectpartner van Innofest en heeft een aantal innovatieve startups geadviseerd om hier hun dienst of product te testen. Eén van de startups die aan Innofest deelnamen, hebben wij daarna gekoppeld aan een bank voor financiering.
24
Acquireren Resultaten 2019 Met een investeringsvolume van 195 miljoen euro, gerealiseerd dankzij bedrijven die zich in Noord-Nederland hebben gevestigd, is onze gestelde investeringsdoelstelling (100 miljoen euro) voor acquisitie ruimschoots gehaald. Ook spraken we met 70 in NoordNederland gevestigde bedrijven via ons Investor Relations programma. We hebben in 2019 zeven projecten afgerond. Dat is minder dan de 10 projecten die we ons als doel hadden gesteld. Dit komt onder andere door het project VMI, dat op de lange baan is geschoven door de stikstofproblematiek. Daarnaast is een aantal projecten vertraagd in de besluitvorming. Tenslotte heeft het project Tesla, dat veel aandacht heeft gehad, laten zien dat de markt heel competitief is. Afgelopen jaar werd overwegend in uitbreidingen geïnvesteerd: 83,8% van het totaalbedrag. Er zijn 260 nieuwe arbeidsplaatsen gecreëerd en 150 arbeidsplaatsen behouden. Aantal projecten Investeringen (in € mln) Arbeidsplaatsen
2017
2018
2019
10 122 256
9 617 338
7 195 260
Projecten in 2019 In het afgelopen jaar hebben we mooie bedrijven van buiten de regio mogen verwelkomen, waaronder het duurzame chemiebedrijf Avantium. Avantium zocht een locatie voor haar eerste commerciële fabriek. In deze fabriek kan Avantium met haar zelf ontwikkelde technologie plantaardige grondstoffen omzetten in FDCA, een grondstof voor de nieuwe groene plasticsoort PEF. Uiteindelijk is de keuze gevallen op Chemport Europe, locatie Delfzijl. Twee veelbelovende innovatieve bedrijven, Etergo en Gleam, hebben zich gevestigd in Emmen door hun productie onder te brengen bij Technologies Added.
Gleam kiest Technologies Added in Emmen als fabriek voor duurzame e-bikes Het Oostenrijkse Gleam brengt cargo e-bikes op de markt voor het vervoer van goederen in stedelijke gebieden. Het team bestaat uit experts uit verschillende vakgebieden met een gezamenlijk doel: het verduurzamen van steden door het faciliteren van op maatgemaakte, hoogwaardige oplossingen voor mobiliteit. Voor de productie en distributie van de e-bikes zal Gleam gaan samenwerken met Technologies Added uit Emmen. De keuze voor Nederland als potentiële productielocatie was van meet af aan duidelijk. Gleam herkent in Nederland een voorloper op het gebied van strenge milieuwetgeving, wat fabrikanten van duurzame alternatieven in de kaart speelt.
Gleam’s wens om niet te investeren in een eigen fabriek kon Technologies Added perfect oplosssen. De fabriek kan gedeeld worden met andere bedrijven. Ook de verregaande digitalisering van Technologies Added en de centrale locatie van Emmen in Europa speelt mee in de keuze van Gleam. Naar verwachting zullen er op jaarbasis enkele duizenden e-bikes worden geproduceerd in deze fabriek, en ook de distributie zal vanuit Emmen worden geregeld.
25
Bij het acquireren van (buitenlandse) bedrijven, werken we met een aantal sterke proposities in deelgebieden van de Nederlandse topsectoren Watertechnologie, Agri & Food, Life Sciences, HighTech Systemen & Materialen (HTSM), Groene Chemie en als vestigingsplaats voor datacenters. Afgelopen jaar viel het grootste investeringsbedrag in de sector life sciences. Daarnaast hebben buitenlandse investeerders relatief veel nieuwe arbeidsplaatsen gecreëerd in de sector Hightech Systemen en Materialen (HTSM).
200
100
0 agrifood
htsm
chemie
overig
Etergo: Een nieuwe weg naar elektrische mobiliteit De oprichters van Etergo, ontwikkelaar van elektrische scooters, hebben sinds 2015 een missie om de wereldwijde transitie naar duurzame energie en transport te versnellen door het creëren van een veilig, schaalbaar en milieuvriendelijk alternatief voor benzine- en dieselvoertuigen. De AppScooter combineert verbindingstechnologie, hoogwaardige materialen, comfort en veiligheid in een ‘slimme’ elektrische scooter met een relatief hoge actieradius. De Etergo AppScooter, ook wel de “Dutch Tesla on two wheels” genoemd, is ontwikkeld met de visie dat de integratie van slimme, groene mobiliteit in de samenleving gerealiseerd kan worden door schone technologie in combinatie met een sterk ontwerp. De Amsterdamse scaleup ging in 2019 op een wereldwijde zoektocht naar een partij om hun productielijn voor elektrische scooters op te zetten en vond de ideale partner in Technologies Added. Technologies Addes is ontstaan na de sluiting van de Philips-fabriek in Emmen in 2017, en is opgezet als Industrie 4.0 Smart Factory met compleet gedigitaliseerde productieprocessen en behoort daarmee tot de kopgroep van de nieuwe maakindustrie in Nederland. In deze positie biedt Technologies Added productievakmanschap, ruimte om op te schalen, een sterke visie op de fabriek van de toekomst en is naast een goede commerciële partner ook op een ideale locatie gevestigd. Emmen is een uitstekende uitvalsbasis voor de Europese uitrol van de AppScooter die naar verwachting medio 2020 van start gaat in Nederland en Duitsland. De samenwerking tussen Etergo en Technologies Added is mede tot stand gekomen door steun van de Provincie Drenthe en de NOM. De komst van Etergo is een belangrijke impuls voor Zuidoost Drenthe. Het project zorgt voor de creatie van circa 50 nieuwe arbeidsplaatsen met op termijn wellicht vele honderden banen. Ook toeleveranciers uit de regio zullen waarschijnlijk betrokken worden bij de productie van de componenten van de Appscooter.
26
Investor Relations Wanneer een bedrijf de keuze voor Noord-Nederland definitief heeft gemaakt, draagt de NOM de regie over aan de gemeente waar gevestigd wordt. De vestigende partij nemen we op in ons lnvestor Relations (IR) programma, zodat we op gepaste afstand betrokken blijven. Als onderdeel van dit programma bezoeken we regelmatig de gevestigde bedrijven en bespreken we hun resultaten en strategie en krijgen we ook input over hoe het vestigingsklimaat wordt ervaren. In 2019 zijn investor relations (IR) bezoeken afgelegd aan 71 bedrijven. Onderwerpen waar we met bedrijven over spreken betreffen bijvoorbeeld marktontwikkeling, innovatie en fiscale regelingen. We bespreken ook in welke mate bedrijven met duurzaamheid om gaan, of hoe de kwaliteit van leven ervaren wordt. EĂŠn van de uitdagingen waar sommige bedrijven tegenaan lopen, is het aantrekken van gespecialiseerde werknemers of juist praktisch geschoold personeel. Ook hebben bedrijven in bepaalde sectoren, zoals e-commerce, soms te maken met een onvoldoende toereikende infrastructuur als obstakel voor beoogde groei- en expansieplannen.
27
Ontwikkelen Resultaten 2019 Dankzij onze activiteiten rondom innovatie en ontwikkeling werd in 2019 voor ruim 23 miljoen euro in innovatieprojecten geĂŻnvesteerd. Dit was ruim drie keer zoveel als in 2018, wat met name het resultaat is van een aantal grote projecten gerelateerd aan Chemport, die in 2019 succesvol een EFRO certificering werd toegekend. Daarnaast besloot biochemie-bedrijf Avantium de proeffabriek voor haar Mekong-technologie in Delfzijl te bouwen.
Chemie en biobased
22.116 (94,75%)
Agrofood
1.152 (4,94%)
Overig
73 (0,31%)
Projecten in 2019 Als cluster voor groene chemie wordt er binnen Chemport Europe aan legio innovatieve projecten gewerkt en onderzoek gedaan naar allerlei biopolymeren. De toekomst van duurzame kunststoffen ligt tenslotte in biobased polymeren, maar recycling heeft in de nabije toekomst tot nog toe de grootste impact. De technologie om oude kunststoffen via mechanische recycling om te zetten in nieuwe producten is al goed ontwikkeld, terwijl chemische recycling zich snel ontwikkelt. De volgende stap is het toevoegen van biobased componenten aan dit proces. Chemport Europe heeft in 2019 een duidelijke visie op vergroening geformuleerd. Dit zorgt ervoor dat bedrijven van buiten de regio, zoals Avantium en Photanol, investeren in Noord-Nederland. De succesvolle aanpak in Chemport Europe heeft geleid tot goedkeuring voor verlenging van het programma met 4 jaar. De NOM is hier actief bij betrokken
Een nieuwe proeftuin voor het Sustainable Polymer Innovation Cluster Een van de projecten binnen Chemport Europe, is het Sustainable Polymer Innovation Cluster (SPIC). Het cluster is onder meer verbonden met SUSPACC (lokale mkb-bedrijven), NHL Stenden Hogeschool, Rijksuniversiteit Groningen en Green PAC. Het initiatief wordt deels ondersteund door de Provincie Drenthe, Gemeente Emmen en de NOM. In 2019 is een EFRO subsidie van 3 miljoen euro toegekend voor een nieuwe proeftuin. Daar kunnen diverse duurzame polymeren worden ontwikkeld en geproduceerd. Dat kunnen zowel fossiele plastics zijn die worden gerecycled als biopolymeren. Het SPIC richt zich met name op thermoplasten. Een groot deel van het complete R&D-traject van thermoplasten, waaronder PET, PBS, PEF, PA, PHA, PP, PE en PLA worden door het SPIC afgedekt. Deze R&D-faciliteiten zullen ook beschikbaar worden gesteld aan derden. Binnen de groep ligt de focus op drie processen: polycondensatie, het spinnen van industriĂŤle garens en 3D-printen. Het SPIC kan met haar R&D-faciliteiten onder andere een belangrijke bijdrage leveren om de kwaliteit van 3D-geprinte kunststoffen te verbeteren. Tevens kan het SPIC extra functionaliteiten toevoegen met onderzoek naar zowel technische als
28
economische haalbaarheid van nieuwe garens, naast hoge mechanische eigenschappen ook afbreekbaarheid en/of composteerbaarheid.
Ook werken we aan het vervolg op RoSF. Hierbij ligt de focus op digitalisering voor de noordelijke maakindustrie. Momenteel is een nieuw programma in de maak waarin de resultaten van RoSF ook beschikbaar worden gemaakt voor het brede MKB in NoordNederland. Daardoor zal in de komende jaren een versnelling van groei in efficiency te zien zijn.
KxA Data Solutions: Op weg naar de slimme fabriek van de toekomst Één van de partners in RoSF is KxA Data Solutions. Het bedrijf is specialist op het gebied van Big Data Managementsoftware en helpt hun klanten productieprocessen te verbeteren door gebruik te maken van kennis uit data. Daarnaast ontwikkelt KxA software voor Smart Factories. Sinds 2016 is KxA partner in RoSF en betrokken bij pilot projecten rondom het thema “zelflerende productielijnen”. KxA zet haar software in om data uit productielijnen te analyseren en optimalisatiestrategiën te ontwikkelen. Het doel is om productielijnen beter te laten functioneren met meer opbrengst, minder afkeur en minder storingen. KXA nam een grote sprong in de ontwikkeling van Smart Factories door Drys op te richten. Een verkoopbedrijf voor een systeem dat Historian genoemd wordt; het slaat data uit productielijnen op en verwerkt deze. En zo speelt KXA Data Solutions als architect van softwaresystemen een centrale rol in de Region of Smart Factories, op weg naar de fabriek van de toekomst. KxA heeft onder andere projecten uitgevoerd bij Philips Drachten, Fokker, Centraal Staal (CIG) en Plantronics.
29
Interne organisatie
Onder leiding van Anton wordt in Leeuwarden de elektrische Carver geassembleerd. Een ultrasmal stadsvoertuig dat de voordelen van een auto en een scooter verenigt. Anton Rosier, Carver 30
Operationele structuur De N.V. NOM heeft vijf 100% dochterondernemingen. Dit zijn het Venture Kapitaalfonds III B.V., B.V. Drentse Participatie Maatschappij en Participatiemaatschappij Ondernemend Groningen B.V. die, evenals de NOM, voorzien in risicodragend kapitaal. De andere dochterondernemingen zijn het InnovatieFonds Noord-Nederland B.V (IFNN) en A&RDF B.V. die in 2018 is opgericht en ten dienste staat aan de ontwikkeling van verbindingen tussen Groningen Airport Eelde en andere luchthavens.
Het Venture Kapitaalfonds III B.V. is medegefinancierd met Europese fondsen en daarmee gebonden aan Europese regelgeving. De investeringen van B.V. Drentse Participatie Maatschappij en Participatiemaatschappij Ondernemend Groningen B.V. zijn provincie gebonden. De N.V. NOM is de enige aandeelhouder van het IFNN en A&RDF B.V. De volledige beslissingsbevoegdheid rondom het benoemen van de directie e.d. ligt echter bij de financiers van het InnovatieFonds Noord-Nederland (aandeelhouders N.V. NOM). De financiĂŤle cijfers van het IFNN en A&RDF B.V. worden niet geconsolideerd in de financiĂŤle cijfers van de N.V. NOM. Alle dochterondernemingen van de N.V. NOM hebben geen personeel in dienst. Om risicodragend kapitaal te kunnen financieren is door de aandeelhouders kapitaal ingebracht. De aandeelhouders stellen als eis aan dat de koopkracht van het door hen beschikbaar gestelde vermogen in stand blijft. Dat wil zeggen dat de NOM na aftrek van haar kosten in vijfjarig perspectief een rendement boekt dat tenminste gelijk is aan het inflatiepercentage (doelvermogen). Het beschikbaar gestelde vermogen verhoogd met de inflatiecorrectie en minus dividenduitkeringen wordt aangemerkt als doelvermogen. De NOM ontvangt subsidies en bijdragen van de drie Noordelijke provincies, het Ministerie van Economische Zaken & Klimaat en verschillende gemeenten uit de regio voor het ontwikkelings- en acquisitieactiviteiten
31
Bestuur Het bestuur van de NOM wordt statutair uitgeoefend door de directeur die de vennootschap in rechte vertegenwoordigt. De directeur conformeert zich volledig aan het principe ter zake van haar verantwoordelijkheid en verantwoordingsplicht voor het naleven van weten regelgeving, het beheersen van risico’s en de geïdentificeerde materiële onderwerpen. Aan de daarop betrekking hebbende best practice bepalingen wordt voldaan. Het bestuur bestaat uit Dina Boonstra en Geert Buiter. Hieronder zijn kort hun profielen weergegeven: Dina Boonstra (1959) Functie: Algemeen Directeur (per 1 september 2019); is verantwoordelijk voor het algemeen management van de organisatie. Nationaliteit: Nederlandse Bestuursfuncties: Lid Raad van Toezicht Hanzehogeschool Geert Buiter (1962) Functie: Plaatsvervangend directeur en Manager Financieringen (per 1 september 2009); geeft leiding aan de afdeling Finance. Bij afwezigheid van de directeur zijn de verantwoordelijkheden/ bevoegdheden gedelegeerd. Nationaliteit: Nederlandse Bestuursfuncties: Lid Raad van Toezicht Alfa-college, Groningen/Hoogeveen/Hardenberg, Lid Raad van Commissarissen Nedmag Holding BV, Veendam, Voorzitter Stichting Assagioli Haren, Voorzitter Stichting Vrienden van het Behouden Huys, Haren.
32
Organisatiestructuur De NOM bestaat uit de afdelingen Finance, Fonds Support Noord, Business Development en Foreign Direct Investment en Flinc, die ondersteund worden door Algemene Zaken, Administratie & FinanciĂŤn en Communicatie. Ons organogram is hieronder weergegeven.
33
Medewerkers Voor een kennisintensieve organisatie als de NOM zijn de medewerkers ons belangrijkste ‘kapitaal’. Daarom investeren we graag in de ontwikkeling van onze medewerkers. Medewerkers zijn trots op de NOM en wat de NOM doet als organisatie in Noord-Nederland en doen graag net dat stapje extra om het Noordelijke MKB verder te brengen in hun ambities. Vrijheid en eigen verantwoordelijkheid en weten waar we het voor doen zijn daarbij belangrijke waarden voor onze medewerkers. Als organisatie zijn we gegroeid: het aantal medewerkers is de laatste vijf jaar met ruim 20% toegenomen, mede dankzij onze activiteiten op het gebied van fondsbeheer.
Aantal medewerkers ultimo Gemiddeld aantal medewerkers Gemiddeld aantal medewerkers met een vast contract Gemiddeld aantal FTE
2017
2018
2019
48 46,5 38 42,9
52 50 43 45,7
53 52,5 47,5 48,9
Medezeggenschap en betrokkenheid In 2018 is, rekeninghoudend met de groei van onze onderneming, een Ondernemingsraad (OR) geïnstalleerd, die bestaat uit vijf mensen. In 2019 heeft de OR het eerste volledige jaar gedraaid, waarin negen keer is vergaderd, acht keer was de directeur daarbij aanwezig. Belangrijkste onderwerp in 2019 was de vacature voor een nieuwe bestuurder. Daarnaast heeft de OR gezamenlijk een training gevolgd om als startende OR goed op de hoogte te zijn wat er van de OR en haar leden wordt verwacht; op welke wijze deze georganiseerd dient te worden en wat de rechten en plichten zijn. Verder zijn de financiële kwartaalrapportages besproken en heeft de directeur de OR geïnformeerd over relevante ontwikkelingen. Elke maandagochtend wordt daarnaast de week gestart met een ‘Monday morning meeting’. Tijdens deze informele bijeenkomsten is er voor iedereen de gelegenheid om werkgerelateerde onderwerpen te bespreken met collega’s. Inmiddels is dit uitgegroeid tot een standaard begin van de week, en draagt het bij aan onderlinge informatie-uitwisseling, teambuilding en betrokkenheid van collega’s bij actuele ontwikkelingen en uitdagingen.
Diversiteit in onze organisatie Als NOM streven we naar een diverse samenstelling van de organisatie. Als partner van FundRight, streven we ook diversiteit na van de managementteams van onze huidige en toekomstige portfoliobedrijven. Onze doelstelling is om binnen drie jaar deze managementteams voor 35% uit vrouwen te laten bestaan. Dit percentage streven we ook na onze eigen organisatie. In de gehele organisatie is deze verhouding 62% man versus 38% vrouw.
vrouw
0,38 (38,00%)
man
0,62 (62,00%)
34
Ontwikkeling van team en individu In 2018 zijn we gestart met een traject om de competenties en drijfveren van medewerkers inzichtelijk te krijgen. Alle medewerkers hebben deelgenomen aan een meting die dit in kaart brengt en iedereen heeft een persoonlijke toelichting hierbij gekregen. Het draagt bij aan de individuele ontwikkeling van onze medewerkers en het ondersteunt teams om beter samen te werken doordat het inzicht en begrip voor elkaars onderlinge drijfveren toeneemt. In 2019 is bij de aanstelling van nieuwe medewerkers deze tool ook als ondersteuning gebruikt om nog beter een goede match te kunnen maken tussen de nieuwe medewerker en het team. De eerste ervaringen hiermee zijn positief.
Opleiding en scholing Medewerkers hebben een persoonlijk opleidingsbudget van 4% van de loonsom om trainingen en cursussen te volgen. In 2019 heeft ongeveer de helft van alle medewerkers een training gevolgd, het merendeel van de trainingen betrof het verder vergroten van financiële kennis. Daarnaast zijn ook cursussen gevolgd op het gebied van persoonlijke effectiviteit.
2017
2018
2019
Aantal medewerkers Aantal trainingsdagen Opleidingskosten (gemiddeld per FTE)
23 185 2.028
24 194 1.444
27 132 1.905
In een gezamenlijke actie vanuit HR is met de andere regionale ontwikkelingsmaatschappijen (ROM’s) afgelopen jaar een gezamenlijke training georganiseerd voor investment managers. Naast de inhoudelijke kennisontwikkeling, zorgde deze gezamenlijke training voor meer synergie en verbinding tussen de verschillende ontwikkelingsmaatschappijen. Ook heeft een groep van tien medewerkers een communicatietraining gevolgd, en heeft één van onze junior investment managers deelgenomen aan een inhouse training bij de regionale ontwikkelingsmaatschappij Oost NL. Ook hierbij zien we de waarde die het ‘kijkje in de keuken’ bij de andere ontwikkelingsmaatschappijen oplevert.
Loopbaanontwikkeling Onze jaarlijkse personele gesprekscyclus bestaat uit twee onderdelen. Halverwege het jaar wordt tijdens het functioneringsgesprek besproken wat de persoonlijke ambities, te ontwikkelen competenties en bijbehorende prestaties en randvoorwaarden, zoals begeleiding ‘on the job’ en het volgen van opleidingen van de medewerker zijn. Aan het eind van het jaar volgt dan het beoordelingsgesprek. De beloning is op een voor de medewerker inzichtelijke manier aan deze beoordeling gekoppeld. Ook leggen we tijdens dit gesprek individuele afspraken voor het komende jaar vast. In 2019 is deze werkmethode geëvalueerd en in overleg met de OR besloten deze cyclus in 2020 voort te zetten.
Welzijn en gezondheid Het welzijn en de gezondheid van onze medewerkers monitoren we gedurende het jaar via ziekteverzuimcijfers. In 2019 lag het ziekteverzuimpercentage, net als in de afgelopen jaren, met 0,8% ruim onder het landelijk gemiddelde van 4,0%. Ook was er geen langdurig verzuim.
35
Integriteit en ethiek De NOM streeft integriteit en ethisch handelen na in alle activiteiten die we ondernemen. Dit hebben we vastgelegd in onze gedragscode, en we stimuleren een open en eerlijke cultuur binnen de organisatie.
Gedragscode In de arbeidsvoorwaardenregeling van de NOM is een gedragscode opgenomen waarin richtlijnen rondom omgangsvormen, het gebruik van social media en van pc’s, laptops en telefoons is vastgelegd. Daarnaast is een klokkenluidersregeling opgenomen en een klachtenregeling voor klachten binnen de hiÍrarchische lijn. Bij indiensttreding ontvangen werknemers de arbeidsvoorwaardenregeling. Deze is ook beschikbaar op het intranet.
36
Governance
Het is bio-afbreekbaar, houdt water goed vast en geeft wortels de ruimte. Startup Foamplant maakt een substraatplug die de kwekerijwereld wel eens voorgoed kan veranderen. Martin Tietema, Foamplant (rechts) 37
Verslag Raad van Commissarissen Resultaten 2019 Het primaire doel van de NOM is maatschappelijke impact maken door via haar activiteiten bij te dragen aan een robuuste economie in Noord-Nederland. De resultaten die met ontwikkelen en acquisitie zijn bereikt, voldoen grotendeels aan de doelstellingen, het aantal nieuwe arbeidsplaatsen blijft wat achter. Dit werd mede veroorzaakt door het stopzetten van het project van Merksteijn, als gevolg van de stikstofproblematiek en vertraging bij een aantal andere projecten. Op operationeel niveau wordt de samenwerking van de NOM met haar aandeelhouders steeds beter. Het zorgt voor meer focus komt op programma’s met impact, zoals Region of Smart Factories en Chemport Europe. De NOM heeft in 2019 helaas een substantieel verlies gerealiseerd. Wij zijn daar als RvC vroegtijdig van op de hoogte gesteld zodat wij waar mogelijk op dat verlies hebben kunnen anticiperen. Het resultaat van een ontwikkelingsmaatschappij bestaat uit een exploitatieresultaat en een investeringsresultaat. Het eerste laat over het algemeen geen grote verrassingen zien en dat is ook in 2019 het geval. Het is goed om te zien dat de directie van de NOM haar exploitatie goed in de hand houdt. Het investeringsresultaat is afhankelijk van een aantal factoren, waarvan de timing maar in beperkte mate door de NOM te beïnvloeden is. Drie factoren hebben het grootste effect op het resultaat: de uitkering van dividend, de opbrengst uit verkopen van participaties en de voorzieningen die genomen worden op uitstaande financieringen. In 2019 zat het helaas op alle 3 gebieden tegen. Samen met de directie kijken we of we in de toekomst nog beter kunnen sturen op deze factoren, de realiteit is echter dat het nooit helemaal tot een voorspelbaar resultaat zal leiden. Een aantal bedrijven in het portfolio heeft zich sterk ontwikkeld waardoor de benaderde marktwaarde van het portfolio op peil is gebleven. Daarnaast is ook het aantal ondernemingen dat door de verschillende fondsen is gefinancierd onverminderd op een zeer goed niveau.
Covid-19 Het coronavirus Covid-19 houdt tijdens het schrijven van dit jaarverslag de wereld, en daarmee ook de economie, in haar greep. De RvC ziet dat de organisatie alles wat in haar vermogen ligt inzet om de ondernemingen te ondersteunen die de negatieve gevolgen ondervinden van het COVID-19 virus.
Projecten 2019 In het afgelopen jaar is de raad uitgebreid op de hoogte gehouden van lopende programma’s bij de NOM. Onder andere zijn we uitgebreid ingelicht over Flinc, het Investor Readiness programma waarmee de NOM starters helpt hun plannen aan te scherpen zodat ze klaar zijn voor een financieringsaanvraag. Ook de ontwikkeling van een Smart Industry Hub in Noord-Nederland is aan de orde geweest. De samenwerking van de NOM met MKB-ondernemingen, overheden en kennisinstellingen om te komen tot een systematisch aanpak om Smart Industry principes bij bedrijven geïmplementeerd te krijgen juichen wij van harte toe. Ook het VONK! traject, waarbij medewerkers van de NOM uitdrukkelijk betrokken zijn om nieuwe strategische richtingen voor Noord-Nederland en de NOM te bepalen, is ons gepresenteerd.
Activiteiten RvC Tevens heeft de RvC bedrijfsbezoeken afgelegd bij Fokker in Hoogeveen en bij Technologies Added in Emmen. Twee zeer innovatieve bedrijven met een duidelijke rol voor de NOM. Tijdens de AvA op 26 april 2019, het formele moment waarop de aandeelhouders met de RvC van gedachten wisselen, werd een toelichting gegeven op de resultaten. Tenslotte was de RvC vertegenwoordigd op het jaarlijkse midzomerfeest, een goede gelegenheid om ondernemingen waarbij de NOM betrokken is, te spreken. Naast gebruikelijke onderwerpen als de jaarrekening en de begroting voor het komende jaar, heeft de RvC in 2019 na zorgvuldige afweging en met inachtneming van het advies van de IC, ingestemd met twee financieringsvoorstellen van de directie. In de laatste vergadering van het jaar is de management letter van Accon AVM, de accountant van de NOM besproken deze bevatte tot onze tevredenheid geen bijzondere aandachtspunten. De directie heeft, mede naar aanleiding van gesprekken hierover met de RvC, een uitgebreide scan laten doen naar de cybersecurity binnen de organisatie. Voor de daaruit naar voren gekomen aandachtspunten worden momenteel passende maatregelen geïmplementeerd.
Benoemingen
38
Twee commissarissen, Sandra Korthuis en Ben Woldring, zijn in 2019 herbenoemd voor een periode van vier jaar. In aanloop naar het aflopen van de tweede termijn van de huidige voorzitter van de RvC, Rudy Rabbinge, medio 2020, is in het laatste kwartaal van 2019 gestart met de werving van een nieuwe voorzitter. Tevens hebben we in 2019 afscheid genomen van Siem Jansen als algemeen directeur. De RvC is de heer Jansen zeer erkentelijk en dankt hem voor zijn inzet in de afgelopen jaren. Na een zorgvuldige procedure, waarin ook de OR, het MT en de aandeelhouders betrokken waren, is Dina Boonstra tot zijn opvolger benoemd. De RvC is verheugd in mevrouw Boonstra de directeur van de NOM te hebben gevonden. Met onder andere haar ruime managementervaring op het snijvlak van de publieke en private sector en haar jarenlange ervaring in Noord-Nederland is mevrouw Boonstra zeer geschikt om de NOM te leiden.
Strategisch kader Afgelopen jaar is op aangeven van de aandeelhouders door adviesbureau Emendo een strategisch kader voor de NOM ontworpen. Wij verwachten dat dit een goede basis vormt voor de nieuwe strategie, die de NOM komend jaar gaat vaststellen op basis van het nieuwe meerjarenplan. Ondanks dat de NOM financieel een negatief resultaat heeft laten zien, is de impact van de NOM op de economische ontwikkeling van Noord-Nederland in het afgelopen jaar zeer positief geweest en hebben we vertrouwen in de performance van de NOM in 2020. Rudy Rabbinge
39
Onafhankelijk toezicht Onafhankelijk toezicht De Raad van Commissarissen (RvC) is verantwoordelijk voor het toezicht op de directie en als werkgever verantwoordelijk voor de gang van zaken binnen de NOM. Daarnaast heeft de RvC een raadgevende en adviserende taak. De RvC is zodanig samengesteld dat op alle terreinen die de NOM bestrijkt voldoende deskundigheid aanwezig is om de taken van de Raad te kunnen vervullen. Wij houden ons aan de benoemingstermijnen die door de Code zijn voorgeschreven. Bij veranderingen in de samenstelling en bij herbenoemingen wordt aan het aspect deskundigheid en de evenwichtige verdeling tussen mannen en vrouwen aandacht besteed. De Commissarissen zijn en handelen volledig onafhankelijk, zowel ten opzichte van de bestuurder, als ten opzichte van elkaar. De Commissarissen ontvangen direct noch indirect persoonlijke financiĂŤle vergoedingen voor verrichte werkzaamheden voor de NOM, anders dan de vaste vergoeding in hun rol van Commissaris en de aan die werkzaamheden verbonden reis- en verblijfskosten. De vergoeding is vastgesteld door de Algemene vergadering van Aandeelhouders. De vergoeding is niet afhankelijk van de behaalde resultaten.
Samenstelling Raad van Commissarissen In de samenstelling van RvC wordt aansluiting gezocht bij het publiek-private werkterrein van de NOM. De leden bezitten specifieke ervaring, kennis en competenties zodat zij de kwaliteit van de directie in alle opzichten kunnen beoordelen. De RvC werkt als team waarbij alle leden zich laten leiden door de belangen van de onderneming. Ook dient de RvC te bestaan uit personen met waardering voor disciplines anders dan hun eigen. We streven naar een evenwichtige verdeling van de zetels tussen mannen en vrouwen (minimaal 30% van de zetels bezet door mannen en minimaal 30% bezet door vrouwen). Voor de samenstelling zijn profielschetsen opgesteld. De leden van de RvC worden benoemd op basis van de hierin uiteengezette criteria. Samenvattend dient de raad, gespreid over zijn leden, te beschikken over kennis, vaardigheden en (internationale) ervaring met: het functioneren van de private kapitaalmarkt (w.o. venture capital, fondsen) en van (complexe) financiĂŤle processen in het algemeen; regionale, nationale en Europese economische ontwikkelingen, meer specifiek rondom (cross-sectorale) innovaties in het bedrijfsleven, valorisatie van kennis en het ontwikkelen van business kansen, alsmede van marketing & acquisitie (inclusief van buitenlandse ondernemingen); alle aspecten van moderne bedrijfsvoering van not-for-profit-organisaties op het grensvlak van overheid en bedrijfsleven (w.o. strategievorming, leidinggeven, business control, ICT, HRM, medezeggenschap); en goed bekend te zijn met: het functioneren van regionale, rijks- en Europese overheidsorganisaties, alsmede van onderwijsen kennisinstellingen. Daarnaast is belangrijk dat Commissarissen over een relevant netwerk beschikken en vertrouwd zijn met de kerntaken van de NOM en het bedrijfsleven in Noord-Nederland. Ook is het van belang dat de Commissarissen beschikken over inzicht in de positie van overheidsdeelnemingen in brede zin en in daaraan gerelateerde juridische aangelegenheden
ProďŹ elen leden RvC Hieronder zijn de individuele profielschetsen van de leden van de Raad van Commissarissen weergegeven. Prof. dr. . R. Rabbinge (1946) Voorzitter RvC en lid benoemings- en remuneratiecommissie. Benoemd tot lid in 2011 op aanbeveling van de provincie Drenthe, benoemd tot Voorzitter van de RvC in 2016. Einde termijn: 2020 Overige (bestuurs)functies: Emeritus universiteitshoogleraar Duurzame Ontwikkeling en Voedselzekerheid en adviseur RvB WUR, Adviseur Samenwerkende Noord-Nederlandse provincies voor Agribusiness, Lid Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, Directeur Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen, Lid Dagelijks Bestuur SER NoordNederland, vice-President International Fertilizer Development Centre (Alabama, USA), Voorzitter International Advisory Board Chinese Academy of Agricultural Sciences (Beijing, China), Erelid Board Bibliotheca Alexandria (Egypte), European Ambassador Alliance Green Revolution African Agriculture (AGRA, Nairobi, Kenia), Chairman Scientific Council Global Centre Climate Adaptation, lid adviescollege stikstofproblematiek.
40
Dhr. B.P. Woldring (1985) Lid RvC: Primair verantwoordelijk voor de profielen Innovatie & Business Development, en Bedrijfsfinancieringen & Venture Capital Benoemd in 2015, herbenoemd in 2019. Einde tweede termijn: 2023 Overige (bestuurs)functies: CEO en oprichter Bencom Group BV (Bellen.com, Gaslicht.com, Poliswijzer.nl, WechselJetzt.de, LookingforBooking.com), commissielid Topteam ICT Innovatie Ministerie van Economische Zaken & Klimaat, lid Raad van Advies ECP. Mr. S.E. Korthuis (1959) Lid RvC: Primair verantwoordelijk voor vraagstukken rondom openbaar bestuur Benoemd in 2015, herbenoemd in 2019. Einde tweede termijn: 2023. Overige (bestuurs)functies: vicevoorzitter van Raad van Toezicht Stichting Aveleijn (tot 1 mei 2019), voorzitter remuneratiecommissie en voorzitter vastgoedcommissie; lid van Commissarissen NV ROVA Holding, tevens voorzitter remuneratiecommissie Mw. A.M.C. Kuks (1964) Lid RvC: Primair verantwoordelijk voor HR vraagstukken, voorzitter Remuneratiecommissie Benoemd in 2016. Einde eerste termijn 2020 Overige (bestuurs)functies: Human Resources Transformation Director Upfield, per 1 juli 2019 en lid RvC Rijnbrink Drs. J. Kruse (1955) Non-voting member. Zijn profiel is hieronder opgenomen bij Leden van de Investeringscommissie. Alle Commissarissen hebben de Nederlandse nationaliteit.
Investeringscommissie Investeringsaanvragen en voorgestelde desinvesteringen van boven de €200.000 worden voorgelegd aan de Investeringscommissie (IC). De Investeringscommissie bestaat uit: Jan Kruse (voorzitter), Jan Tichelaar, Benjamin Derksen en Ylva Poelman. De IC kan onafhankelijk en transparant over investeringen adviseren. Bij investeringsvoorstellen vanaf €2.500.000 wordt een investeringsvoorstel niet alleen ter advisering bij de IC, maar ook ter goedkeuring aan de RvC voorgelegd. Als de directie wenst af te wijken van een advies van de IC wordt een investeringsvoorstel eveneens ter goedkeuring voorgelegd aan de RvC. De vier leden van de IC beschikken over uitgebreide bedrijfseconomische kennis en kennis van innovatieve processen en hebben ervaring met de diverse facetten van het ondernemerschap. De voorzitter van de IC is als ’non-voting member’ aanwezig bij bijeenkomsten van de RvC. Zo wordt de Raad rechtstreeks geïnformeerd over de financieringsadviezen die door de IC aan de directie van de NOM zijn afgegeven. De IC adviseert ook over de verkoop van participaties.
Profielen leden van de IC Drs. J. Kruse (1955) Voorzitter investeringscommissie Benoemd in 2016. Einde eerste termijn: 2020 Overige (bestuurs)functies: DGA Solstice Management B.V. te Hasselt (Overijssel), Commissioner PT Wahana Vinyl Nusantara (Indonesië), Non-Executive Director Taatisolar Namibia (PTY) Ltd. (Namibië) Dhr. J.P. Tichelaar (1962) Lid investeringscommissie Benoemd 2018. Einde eerste termijn 2022 Overige (bestuurs)functies: Algemeen directeur Arco Meubelfabriek B.V., Lid RvC Dille & Kamille, Lid RvA Het Scheepvaartmuseum Amsterdam Dhr. B. Derksen (1983) Lid investeringscommissie Benoemd 2018. Einde eerste termijn 2022 Overige (bestuurs)functies: CCO Frank BV, Lid RvT Stichting Groninger Forum, Penningmeester Stichting Noordelijk Online
41
Ondernemers, Lid RvC Stichting Cedin Drs. Y.K. Poelman (1966) Lid investeringscommissie Benoemd 2016. Einde eerste termijn 2020 Overige (bestuurs)functies: CEO van het Bionica Innovatie en Expertisecentrum (handelsnaam van Human Affairs & Innovation) Alle IC leden hebben de Nederlandse nationaliteit.
Selectie, benoeming en remuneratie Er is ĂŠĂŠn remuneratiecommissie, bestaande uit mw. A.M.C. Kuks en Prof. Dr. . R. Rabbinge. Het remuneratieproces is gericht op het aantrekken, motiveren en vasthouden van een bestuur met de juiste kwaliteit en ervaring. Het aantrekken van bestuurlijk talent is noodzakelijk voor het realiseren van de essentiĂŤle doelstellingen van de strategie van de NOM. De beloning wordt vastgesteld door de RvC op voorstel van de remuneratiecommissie. De bezoldiging van de directeur is vermeld in de jaarrekening. De bezoldiging past binnen de grenzen die de aandeelhouders hebben gesteld. De directeur ontvangt geen beloning in de vorm van aandelen of opties. Er zijn geen aspecten van maatschappelijk verantwoord ondernemen opgenomen in de beloningsstructuur. Daarnaast zijn er geen doelstellingen gesteld die bepalend zijn voor de toekenning van prestatietoeslagen. De beloning van de directie bestaat uit een vast inkomen met secundaire arbeidsvoorwaarden (onkostenvergoeding, pensioen).
Gezamenlijke audittaken De Raad acht de betrokkenheid van alle Commissarissen bij de taken van een auditcommissie zo essentieel dat, mede gezien de betrekkelijk geringe omvang van de RvC, alle leden geacht worden deel uit te maken van de auditcommissie. De instelling van deze commissie is daardoor overbodig. Dit betekent dat niet wordt voldaan aan de bepaling dat de voorzitter van de auditcommissie niet tevens voorzitter is van de RvC. De bepalingen met betrekking tot een one-tier bestuursstructuur zijn namelijk niet van toepassing op de NOM, aangezien de NOM geen one-tier bestuursstructuur kent. De directeur en de RvC achten dat ook niet wenselijk.
Algemene vergadering van Aandeelhouders De Algemene vergadering van Aandeelhouders (AvA) maakt volledig gebruik van haar bevoegdheden, zoals die in de Corporate Governance Code wordt omschreven. De statuten van de vennootschap zijn in lijn met de code. De AvA wordt door de directie van informatie voorzien om op deze basis van haar bevoegdheden gebruik te maken. De stelregel is daarbij dat de AvA geen informatie ontvangt die door individuele ondernemingen vertrouwelijk aan de NOM ter hand is gesteld. De directie en RvC streven een optimaal overleg met de aandeelhouders na. Overleg met de directie vindt zeer regelmatig plaats, ook buiten de formele AvA.
42
Risicomanagement en beheersing Zowel organisatiebreed als in ons investeringsproces streven we ernaar de relevante risico's te identificeren en te beheersen. Ons risicobeleid is erop gericht om op continue basis de relevante risico's te identificeren en op waarde te schatten. Waar nodig worden er maatregelen genomen om risico's beheersbaar te maken. Eén keer per jaar wordt de risicoanalyse, met de relevante risico's, besproken in de Raad van Commissarissen.
Risicomanagement bij investeringsbeslissingen De NOM heeft het karakter van een hoog risico-financier. Veel van de ondernemingen die we financieren zijn startups; technologiegedreven en innovatieve bedrijven in de topsectoren. Investeren is dan ook niet zonder risico’s. Bij jonge innovatieve bedrijven zijn zowel de technologie als de onderneming nog in ontwikkeling. Wij zijn bereid een risicoprofiel te accepteren dat marktpartijen, zoals banken of andere investeerders, niet accepteren. Het is daarom reëel rekening te houden met een minimaal rendement of zelfs afboekingen op de investeringen. Voordat we overgaan tot een investeringsbeslissing wordt er door de investment manager als onderdeel van de due diligence een inschatting gemaakt van de hoogte van de verbonden risico’s. Op basis van de mate van waarschijnlijkheid en de grootte van de gevolgen lokaliseert hij of zij een top drie risico’s. De onderneming wordt gevraagd om haar risico-mitigerende maatregelen te beschrijven. Zo maken we de risico’s inzichtelijk en kunnen we een weloverwogen besluit maken.
Risico's Wij hebben onze risico's in vier categorieën ingedeeld:
Interne organisatie
Strategisch
ICT-organisatie
Politiek
Archivering
Wet- en regelgeving
Integriteit
Concurrentie
Calamiteiten
Imago
Financieel
Operationeel
Financieel resultaat
Operationele doelstellingen
Liquiditeit
Interne procedures
Fiscaal
Personeel
43
Risicomatrix In 2019 is er door de directie een update van de risicoanalyse uitgevoerd. Deze is met de Raad van Commissarissen besproken. De volgende heatmap geeft de geïdentificeerde risico’s weer.
Risico-categorie
Risico
Strategisch
1. Korten of volledig stopzetten van subsidies 2. Bemoeienis vanuit aandeelhouders met individuele investeringen 3. Het gebruiken van de NOM als “doorgeefluik” van provinciale middelen via een lastgevingsovereenkomst 4. Onverkorte invoering van de WOO 5. Negatief sentiment over rendementsparticipaties 6. Overtreding van de staatssteunregels* 7. Niet voldoen aan de AVG-regelgeving 8. Aan de prestatie-indicatoren wordt niet op alle punten volledig voldaan 9. Het niet naleven van procedures door medewerkers en MT leden 10. Hoog personeelsverloop 11. Te weinig competente medewerkers 12. Belangenverstrengeling 13. Ongevallen en onvoldoende welbevinden op de werkvloer 14. Het behalen van slechte financiële resultaten 15. Onvoldoende liquiditeiten om taak uit te kunnen voeren 16. Fiscale risico’s 17. ICT risico's 18. Gebrek aan integriteit van organisatie en medewerkers 19. Intern frauderisico 20. Brand, persoonlijke ongevallen en inbraak 21. Onvoldoende kwaliteit voorgedragen commissarissen
Operationeel Financiëel Interne organisatie
In het afgelopen jaar zijn de geïdentificeerde risico’s op enkele nuances na gelijk gebleven. Verder lag de nadruk op de optimalisering van het beheersen van de risico’s. Zo hebben we in 2019 wederom de paragraaf omtrent de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) aangescherpt. We zien dat er altijd een kans aanwezig is dat, ook na de vaststelling van een nieuwe aandeelhoudersinstructie, aandeelhouders te nauw betrokken blijven bij individuele investeringen. Intensief contact met aandeelhouders en subsidieverstrekkers blijft daarom, ook na de vaststelling van de nieuwe beleidsinstructie, van belang. Met het opstellen van het nieuwe strategische plan én een nieuw meerjarenplan in 2020, met daarin een duidelijke afbakening van prioriteiten, mitigeren we het risico op overlap en lacunes. Door jaarlijks te toetsen of onze activiteiten voldoen aan de geldende wet- en regelgeving beheersen we het risico dat verwachte subsidies niet worden uitgekeerd of terugbetaald moeten worden.
44
In 2019 is tevens een stap gemaakt in de totstandkoming een nieuw data- en securitybeleid. In dit beleid wordt de focus gelegd op het gebruik van data en het toepassen van security door de mens en de organisatie. Tevens is de door ons gebruikte technologie hier een belangrijk onderdeel van. Cybersecurity is in toenemende mate belangrijk door de grootschalige toepassing van ICT en digitalisering. De spreiding van de risico’s laat zien dat de kans dat financiële risico’s zich voordoen klein is. Mochten de risico’s zich voordoen, dan zijn de gevolgen ervan voor drie van de vier financiële risico’s wel als groot aangemerkt. Voor de beheersing van de financiële risico’s maken we daarom geen onderscheid en is dagelijks toezicht in ons portfolio management geborgd. Van een aantal politieke (strategische) risico’s wordt ingeschat dat de kans dat ze zich voordoen waarschijnlijk is. Voor deze risico’s zijn extra beheersmaatregelen getroffen ongeacht de mate van impact bij het voordoen van deze risico’s. Dit geldt ook voor een aantal operationele risico’s waarvan de kans dat ze zich voordoen als waarschijnlijk zijn geïdentificeerd. In de categorie interne organisatie risico’s zitten risico’s waarvan de kans klein is dat ze zich voordoen, maar de gevolgen indien ze zich voordoen mogelijk (zeer) groot zijn. Hieronder geven we voor de belangrijkste risico’s de beheersmaatregelen weer: Risico
Beheersmaatregel
1. Subsidies korten
Het verminderen van de aan de NOM toegekende subsidies door onze aandeelhouders vormt een risico. Door intensieve en brede communicatie met de provincies en het Ministerie van Economische Zaken & Klimaat over onze resultaten houden we zicht op het risico. Onze resultaten maken we goed meetbaar en communiceren we helder. In financieringsbeslissingen van de door NOM beheerde fondsen hebben provincies geen invloed. Dit is anders bij separaat gestalde middelen. NOM doet dan enkel de uitvoering. Door continu en kritisch te kijken naar de overeenkomsten die met provincies worden gesloten verminderen we het risico. We kijken samen met de provincies en het Ministerie van Economische Zaken & Klimaat, de wet zo vormgegeven kan worden dat de ROM’s niet aan informatieverzoeken blootgesteld kunnen worden. Gevolg van het niet voldoen aan geldende wet- en regelgeving kan zijn dat het financieringsdeel dat achteraf als subsidie wordt aangemerkt, terugbetaald moet worden, of dat we niet tot uitkering kunnen komen. Wet- en regelgeving op het gebied van staatssteun is complex. De NOM heeft de kennis en ervaring op dit vlak deels in huis. Ook werken we met externe specialisten. De rol van penvoerder en uitvoerder van projecten wordt waar mogelijk gemeden. Bij het aangaan van verplichtingen waarbij subsidies aan de orde zijn, wordt een afzonderlijke risicoanalyse uitgevoerd. Wij toetsen jaarlijks of onze activiteiten voldoen aan de geldende wet- en regelgeving. Waar nodig vloeit daar nader onderzoek uit voort en passen wij onze activiteiten aan. In het kader van de toepassing van de AVG is een medewerkers aangesteld die toezicht houdt op de naleving van de AVG. Ook is in 2019 de paragraaf omtrent de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) nogmaals aangescherpt, en is een stap gemaakt in de totstandkoming een nieuw data- en securitybeleid. De NOM heeft gedragsregels met betrekking tot belangenverstrengeling. Voor het aangaan van betaalde nevenactiviteiten dient toestemming gevraagd te worden.
3. NOM als “doorgeefluik” van provinciale middelen 4. Onverkorte invoering van de Wet Open Overheid 6. Overtreding van de staatssteunregels
7. Niet voldoen aan de AVG regelgeving
12. Belangenverstrengeling
45
Jaarrekening
Ondernemer Ando viel als een blok voor de Armeense kaassticks en is er van overtuigd dat hij met deze snack de Europese markt kan veroveren. Ando Arakelov, Che Chil 46
Jaarrekening Geconsolideerde balans
Activa MateriĂŤle vaste activa Inventaris 1
FinanciĂŤle vaste activa Overige effecten en vorderingen 2 t/m 5
2019
2018
29
53
30.370
29
32.384
53
Vlottende activa Vorderingen en overlopende activa 6 Liquide middelen 7
3.345 26.848
30.370
2.737 32.028
32.384
30.193
34.765
60.592
67.202
Passiva Groepsvermogen 8 Voorzieningen 9 Langlopende schulden 10 Kortlopende schulden 11
54.355 86 3.652 2.499
59.605 93 7.504
60.592
67.202
47
Geconsolideerde winst- en verliesrekening
Investeren Opbrengsten Rente- en provisiebaten 12 Ontvangen dividenden 13 Opbrengst commissariaten 14 Resultaat verkopen participaties 15 Projectmanagement Beheer fondsen 16 Saldo van de vrijval/dotatie van de voorziening voor financiële vaste activa 17
2019
2018
1.867 817 17 1.543 1.870 ‑7.677
3.924 2.829 50 839 170 1.680 ‑5.163
Kosten Personeelskosten 24 Overige kosten 25
2.864 823
‑1.563 3.687
2.637 1.030
4.329 3.667
Resultaat Investeren Ontwikkelen Opbrengsten / vergoedingen Ministerie van EZK 18 Additionele financiering 19 Bijdrage Provincies 20 Bijdrage acquisitie Gemeenten 21 Opbrengst Detachering 22 Diensten aan derden 23
1.068 1.899 63 51 -
‑5.250
1.039 1.992 48 64 6
662
Kosten Personeelskosten 24 Overige kosten 25
2.137 944
3.081
2.086 1.063
3.149
3.081
3.149
Resultaat Ontwikkelen
-
-
Resultaat vóór belastingen Belastingen 26 Resultaat na belastingen
‑5.250 -
662 -
48
‑5.250
662
Geconsolideerd kasstroomoverzicht
Kasstroom uit operationele activiteiten Resultaat na belastingen Aanpassingen voor: Afschrijvingen materiële vaste activa Resultaat verkopen participaties Mutatie voorzieningen Mutatie overige effecten Verandering in werkkapitaal: Mutatie vorderingen Mutatie langlopende schulden Mutatie kortlopende schulden
2019
23 ‑874 ‑6 4.984 ‑608 3.652 ‑5.006
‑5.250
‑10.883 8.788
Kasstroom uit financieringsactiviteiten Betaald dividend
Netto kasstroom Saldo liquide middelen begin boekjaar Saldo liquide middelen einde boekjaar Mutatie liquide middelen
Kasstroom uit bedrijfsoperaties Kasstroom uit investeringsactiviteiten Investeringen in participaties Investeringen in duurzame activa Ontvangsten inzake de verkoop van participaties en aflossing leningen
2018
23 ‑839 2 2.399 ‑576 1.347
662
2.165
2.356
‑3.085
‑9.699 2.863
3.018
‑2.095
‑6.836
-
‑2.095
-
‑6.836
-
-
‑5.180 32.028 26.848
‑3.818 35.846 32.028
‑5.180
‑3.818
49
Toelichting behorende bij de geconsolideerde jaarrekening 2019 Algemeen De Noordelijke Ontwikkelings- en Investeringsmaatschappij, gevestigd te Groningen aan de Paterswoldseweg 810 en ingeschreven in het handelsregister onder nummer 02032331, is een naamloze vennootschap, waarvan de aandelen voor 50% in het bezit zijn van de Staat der Nederlanden. De resterende 50% is ieder evenredig in het bezit van de provincies Groningen, Fryslân en Drenthe. Uitgangspunt bij participatie door de N.V. NOM Investerings- en Ontwikkelingsmaatschappij voor Noord-Nederland en haar dochters Venture Kapitaal Fonds III, Drentse Participatiemaatschappij, Participatiemaatschappij Ondernemend Groningen (statutair gevestigd te Groningen) in ondernemingen, is het in principe tijdelijk verstrekken van risicodragend kapitaal met als doel nieuwe activiteiten op te starten of bestaande activiteiten te versterken. Behoudens bijzondere omstandigheden wordt daarbij gestreefd naar minderheidsbelangen.
Verslagleggingsperiode Deze jaarrekening is opgesteld uitgaande van een verslaggevingsperiode van een kalenderjaar.
Toegepaste standaarden De geconsolideerde jaarrekening is opgesteld in overeenstemming met de wettelijke bepalingen van Titel 9 Boek 2 BW en de stellige uitspraken van de Richtlijnen voor de jaarverslaggeving, die uitgegeven zijn door de Raad voor de Jaarverslaggeving. Ter verbetering van het inzicht zoals bedoeld in art. 2:362 lid 4 BW en gelet op het specifieke karakter van N.V. NOM is voor een aantal posten in de winst- en verliesrekening afgeweken van het Besluit Modellen Jaarrekening (BMJ) en bevat de winst- en verliesrekening opbrengsten en kosten onderverdeeld naar financieringsbedrijf en ontwikkelingsbedrijf. Tevens is voor die posten een benaming gehanteerd die de inhoud van de post beter weergeeft. De vennootschappelijke winst- en verliesrekening is opgesteld met inachtneming van art. 2:402 BW. De grondslagen die worden toegepast voor de waardering van activa en passiva en de resultaatbepaling zijn gebaseerd op historische kosten.
Vergelijking met voorgaand jaar De gehanteerde grondslagen van waardering en van resultaatbepaling zijn ongewijzigd ten opzichte van het voorgaande jaar.
Stelselwijziging Er hebben zich in 2019 geen stelselwijzigingen voorgedaan.
Schattingswijziging Er hebben zich in 2019 geen schattingswijzigingen voorgedaan.
ContinuĂŻteit Deze jaarrekening is opgesteld uitgaande van de continuĂŻteitsveronderstelling.
Groepsverhoudingen De N.V. NOM behoort tot de NOM-groep. Aan het hoofd van deze groep staat N.V. NOM te Groningen. De jaarrekening van de N.V. NOM is opgenomen in de geconsolideerde jaarrekening van N.V. NOM te Groningen.
Verbonden partijen
50
Als verbonden partij worden alle rechtspersonen aangemerkt waarover overheersende zeggenschap, gezamenlijke zeggenschap of invloed van betekenis kan worden uitgeoefend. Ook rechtspersonen die overwegende zeggenschap kunnen uitoefenen worden aangemerkt als verbonden partij. Ook de statutaire directieleden, andere sleutelfunctionarissen in het management van N.V. NOM of de moedermaatschappij van N.V. NOM en nauwe verwanten zijn verbonden partijen. Transacties van betekenis met verbonden partijen worden toegelicht voor zover deze niet onder normale marktvoorwaarden zijn aangegaan. Hiervan wordt toegelicht de aard en de omvang van de transactie en andere informatie die nodig is voor het verschaffen van het inzicht.
Grondslagen voor waardering Activa en verplichtingen worden in het algemeen gewaardeerd tegen de verkrijgings- of vervaardigingsprijs of de actuele waarde. Indien geen specifieke waarderingsgrondslag is vermeld vindt waardering plaats tegen de verkrijgingsprijs. In de balans, de winst- en verliesrekening en het kasstroomoverzicht zijn referenties opgenomen. Met deze referenties wordt verwezen naar de toelichting. Een actief wordt in de balans opgenomen wanneer het waarschijnlijk is dat de toekomstige economische voordelen naar de onderneming zullen toevloeien en de waarde daarvan betrouwbaar kan worden vastgesteld. Een verplichting wordt in de balans opgenomen wanneer het waarschijnlijk is dat de afwikkeling daarvan gepaard zal gaan met een uitstroom van middelen die economische voordelen in zich bergen en de omvang van het bedrag daarvan betrouwbaar kan worden vastgesteld. Baten worden in de winst- en verliesrekening opgenomen wanneer een vermeerdering van het economisch potentieel, samenhangend met een vermeerdering van een actief of een vermindering van een verplichting, heeft plaatsgevonden, waarvan de omvang betrouwbaar kan worden vastgesteld. Lasten worden verwerkt wanneer een vermindering van het economisch potentieel, samenhangend met een vermindering van een actief of een vermeerdering van een verplichting, heeft plaatsgevonden, waarvan de omvang betrouwbaar kan worden vastgesteld. Indien een transactie ertoe leidt dat nagenoeg alle of alle toekomstige economische voordelen en alle of nagenoeg alle risico’s met betrekking tot een actief of verplichting aan een derde zijn overgedragen, wordt het actief of de verplichting niet langer in de balans opgenomen. Verder worden activa en verplichtingen niet meer in de balans opgenomen vanaf het tijdstip waarop niet meer wordt voldaan aan de voorwaarden van waarschijnlijkheid van de toekomstige economische voordelen en betrouwbaarheid van de bepaling van de waarde. De opbrengsten en kosten worden toegerekend aan de periode waarop zij betrekking hebben. Opbrengsten uit verkoop van participaties worden verantwoord indien alle belangrijke risico’s met betrekking tot de participaties zijn overgedragen aan de koper. De jaarrekening wordt gepresenteerd in euro’s, de functionele valuta van de onderneming. Alle financiële informatie in euro’s is afgerond op het dichtstbijzijnde duizendtal. De opstelling van de jaarrekening vereist dat het management oordelen vormt en schattingen en veronderstellingen maakt die van invloed zijn op de toepassing van de grondslagen en de gerapporteerde waarde van activa en verplichtingen, en van baten en lasten. De daadwerkelijke uitkomsten kunnen afwijken van deze schattingen. De schattingen en onderliggende veronderstellingen worden voortdurend beoordeeld. Herzieningen van schattingen worden opgenomen in de periode waarin de schatting wordt herzien en in de toekomstige perioden waarvoor de herziening gevolgen heeft.
Grondslagen voor consolidatie De geconsolideerde jaarrekening omvat de financiële gegevens van de onderneming en haar groepsmaatschappijen en andere rechtspersonen waarop overheersende zeggenschap kan worden uitgeoefend, dan wel waarover de centrale leiding bestaat. Groepsmaatschappijen zijn deelnemingen waarin de onderneming een meerderheidsbelang heeft, of waarin op een andere wijze een beleidsbepalende invloed kan worden uitgeoefend. Bij de bepaling of beleidsbepalende invloed kan worden uitgeoefend, worden financiële instrumenten die potentiële stemrechten bevatten en direct kunnen worden uitgeoefend, betrokken. Participaties die worden aangehouden om te vervreemden en/of voldoen aan de consolidatievrijstelling zoals bedoeld in artikel 407 Titel 9 boek 2 BW worden niet geconsolideerd. Nieuw verworven deelnemingen worden in de consolidatie betrokken vanaf het tijdstip waarop beleidsbepalende invloed kan worden uitgeoefend. Afgestoten deelnemingen worden in de consolidatie betrokken tot het tijdstip van beëindiging van deze invloed. In de geconsolideerde jaarrekening zijn de onderlinge schulden, vorderingen en transacties geëlimineerd, evenals de binnen de Groep gemaakte winsten. De groepsmaatschappijen zijn integraal geconsolideerd, waarbij het minderheidsbelang van derden afzonderlijk tot uitdrukking is gebracht.
51
Intercompany-transacties, intercompany-winsten en onderlinge vorderingen en schulden tussen groepsmaatschappijen en andere in de consolidatie opgenomen rechtspersonen worden geëlimineerd, voor zover de resultaten niet door transacties met derden buiten de Groep zijn gerealiseerd. Ongerealiseerde verliezen op intercompany-transacties worden ook geëlimineerd tenzij er sprake is van een bijzondere waardevermindering. Waarderingsgrondslagen van groepsmaatschappijen en andere in de consolidatie opgenomen rechtspersonen zijn waar nodig gewijzigd om aansluiting te krijgen bij de geldende waarderingsgrondslagen voor de Groep. Geconsolideerde deelnemingen
%
Plaats
Venture Kapitaal Fonds III B.V. B.V. Drentse Participatie Maatschappij Participatiemaatschappij Ondernemend Groningen B.V. InnovatieFonds Noord-Nederland (consolidatie tot 30 juni 2016)
100 % 100 % 100 % 100 %
Groningen Groningen Groningen Groningen
NV NOM is statutair directeur van de Friese Ontwikkelingsmaatschappij B.V. (voorheen Doefonds Fryslân), Drentse Holding B.V., Investeringsfonds Groningen B.V., Groeifonds B.V., InnovatieFonds Noord-Nederland (IFNN) en A&RDF B.V.. Aangezien de NOM geen beleidsbepalende invloed heeft worden deze niet meegeconsolideerd. Het IFNN en A&RDF B.V. betreffen een 100% deelneming van de N.V. NOM en omdat de N.V. NOM geen beleidsbepalende invloed heeft worden het IFNN en A&RDF B.V. niet meegeconsolideerd in de financiële cijfers van de NOM, maar als deelneming verantwoord.
Grondslagen voor omrekening vreemde valuta Transacties in vreemde valuta Transacties luidend in vreemde valuta worden in de betreffende functionele valuta van de groepsmaatschappijen omgerekend tegen de geldende wisselkoers op de transactiedatum. In vreemde valuta luidende monetaire activa en verplichtingen worden per balansdatum in de functionele valuta omgerekend tegen de op die datum geldende wisselkoers. Niet-monetaire activa en passiva in vreemde valuta’s die tegen historische kostprijs worden opgenomen, worden naar euro’s omgerekend tegen de geldende wisselkoersen per transactiedatum. De bij omrekening optredende valutakoersverschillen worden als last in de winst- en verliesrekening opgenomen.
Grondslagen voor waardering Materiële vaste activa De materiële vaste activa worden gewaardeerd tegen verkrijgings- of vervaardigingsprijs inclusief direct toerekenbare kosten, onder aftrek van lineaire afschrijvingen gedurende de verwachte toekomstige gebruiksduur en bijzondere waardeverminderingen. Subsidies op investeringen worden in mindering gebracht op de verkrijgings- of vervaardingsprijs van de activa waarop de subsidies betrekking hebben. Financiële vaste activa De overige effecten bestaan uit participaties, vorderingen op participaties en overige leningen. Aandelenparticipaties worden gewaardeerd tegen kostprijs of lagere marktwaarde, onder aftrek van voorzieningen die worden gevormd als de situatie bij de betrokken ondernemingen daartoe aanleiding geeft. Deze waardering tegen kostprijs heeft tot gevolg dat waardestijgingen van participaties niet in de cijfers tot uitdrukking komen. Om een nader inzicht te geven in de verandering van de waarde van de participatieportefeuille wordt in de toelichting op de balans de benaderde marktwaarde vermeld. De benaderde marktwaarde is de beste inschatting die de NOM maakt van een mogelijke transactieprijs in een vrije markt onder de gegeven omstandigheden van de betreffende participatie. Voor aandelenparticipaties geldt een concrete exit-strategie. De benaderde marktwaarde van de aandelenparticipaties komt tot stand middels het portefeuillebeheermodel (Fista). Middels Fista wordt een cijfermatige benadering van de marktwaarde gevolgd en is sprake van meerdere financiële waarderingsmethodieken. Het model sluit zoveel mogelijk aan op de uitgangspunten van de IPEV (International Private Equity and Venture Capital) echter omdat de portefeuille voor een groot deel bestaat uit start ups en bedrijven in ontwikkeling wijken wij daar waar nodig af van deze richtlijn, passend bij de doelgroep. De waardering vindt plaats op basis van de meest objectief mogelijke inschatting (zoals recente transacties). Indien de informatie niet voorhanden is, vindt de waardering plaats op basis van een multiple-benadering, dan wel op basis van intrinsieke waarde van de participaties. De keuze en hoogte van de multiple is gebaseerd op basis van de beste inschatting van het management. Een aanpassing in de keuze en omvang van de multiple kan leiden tot een (materiële) afwijking van de benaderde marktwaarde. De waardering komt gestandaardiseerd en consistent tot stand. Wanneer er sprake is van een participatie in een beursgenoteerde onderneming, dan worden deze bij eerste waardering tegen kostprijs verantwoord. Na eerste verwerking worden deze verwerkt tegen de reële waarde. Indien noodzakelijk wordt bij de waardering tegen de reële waarde een afslag op de beurskoers gehanteerd vanwege illiquiditeit van de aandelen. Deze afslag wordt naar beste
52
inschatting van het management bepaald. De leningen betreffen zowel leningen aan participaties als leningen aan ondernemingen waarin de NOM niet participeert. Het betreft hier, behoudens uitzonderingsgevallen, (converteerbare) achtergestelde leningen. De onder financiële vaste activa opgenomen vorderingen worden initieel gewaardeerd tegen de reële waarde onder aftrek van transactiekosten (indien materieel). Vervolgens worden deze vorderingen gewaardeerd tegen geamortiseerde kostprijs. Bij de waardering wordt rekening gehouden met eventuele waardeverminderingen. Deelnemingen waarin invloed van betekenis op het zakelijke en financiële beleid kan worden uitgeoefend, worden gewaardeerd volgens de vermogensmutatiemethode op basis van de nettovermogenswaarde. Bij de bepaling van de nettovermogenswaarde worden de waarderingsgrondslagen van de N.V. NOM gehanteerd. Deelnemingen met een negatieve nettovermogenswaarde worden op nihil gewaardeerd. Wanneer de onderneming garant staat voor de schulden van de betreffende deelneming wordt een voorziening gevormd. De eerste waardering van gekochte deelnemingen is gebaseerd op de reële waarde van de identificeerbare activa en passiva op het moment van acquisitie. Voor de vervolgwaardering worden de grondslagen toegepast die gelden voor deze jaarrekening, uitgaande van de waarden bij eerste waardering. Voorzieningen financiële vaste activa Vaste activa met een lange levensduur dienen te worden beoordeeld op bijzondere waardeverminderingen wanneer wijzigingen of omstandigheden zich voordoen die doen vermoeden dat de boekwaarde van een actief niet terugverdiend zal worden. De terugverdienmogelijkheid van activa die in gebruik zijn, wordt bepaald op basis van een beoordeling van de resultaten in het verleden, de te verwachten toekomstige resultaten, het management, de organisatie, de uniekheid van het product en/of de productontwikkeling, de marktpositie en de ontwikkelingen in deze. Wanneer de boekwaarde van een actief naar verwachting niet terugverdiend kan worden, zal er een voorziening worden gevormd voor het verschil tussen de boekwaarde en de te verwachten realiseerbare waarde. Voorziening deelnemingen De voorziening deelnemingen wordt primair ten laste van de vorderingen op deze deelneming gevormd en voor het overige onder de voorzieningen ter grootte van het aandeel in de door de deelneming geleden verliezen, dan wel voor de verwachte betalingen door de onderneming ten behoeve van deze deelneming. Bijzondere waardeverminderingen van vaste activa De vennootschap beoordeelt op iedere balansdatum of er aanwijzingen zijn dat een vast actief aan een bijzondere waardevermindering onderhevig kan zijn. Indien dergelijke indicaties aanwezig zijn, wordt de realiseerbare waarde van het actief vastgesteld. Indien het niet mogelijk is de realiseerbare waarde voor het individuele actief te bepalen, wordt de realiseerbare waarde bepaald van de kasstroomgenererende eenheid waartoe het actief behoort. Vorderingen Vorderingen worden bij eerste verwerking gewaardeerd tegen de reële waarde van de tegenprestatie. Vorderingen worden na eerste verwerking gewaardeerd tegen de geamortiseerde kostprijs. Als de ontvangst van de vordering is uitgesteld op grond van een verlengde overeengekomen betalingstermijn wordt de reële waarde bepaald aan de hand van de contante waarde van de verwachte ontvangsten en worden er op basis van de effectieve rente rente-inkomsten ten gunste van de winst- en verliesrekening gebracht. Voorzieningen wegens oninbaarheid worden in mindering gebracht op de boekwaarde van de vordering. Projecten Projecten met meerdere deelnemers, die de NOM als subsidieaanvrager coördineert, worden in de balans verantwoord. De balanspost is het saldo van de gemaakte projectkosten en de ontvangen bijdragen. Personele kosten die subsidiabel zijn worden aan het project toegerekend en in mindering gebracht op de personele kosten van de NOM. Een eventuele eigen bijdrage van de NOM wordt ten laste van het resultaat gebracht. Indien ultimo het boekjaar de projectkosten hoger zijn dan de ontvangen bijdragen, wordt het saldo gepresenteerd onder overige vorderingen. Indien de ontvangen bijdragen hoger zijn dan de projectkosten, wordt het saldo onder kortlopende schulden gepresenteerd. Kosten en opbrengsten met betrekking tot op projectbasis gefinancierde werkzaamheden van de NOM, die op verzoek van derden worden uitgevoerd, worden in de winst- en verliesrekening verantwoord. Liquide middelen Liquide middelen bestaan uit kas, banktegoeden en (direct opeisbare) deposito’s met een looptijd korter dan één jaar. Rekeningcourantschulden bij banken zijn opgenomen onder schulden aan kredietinstellingen onder kortlopende schulden. Liquide middelen worden gewaardeerd tegen de nominale waarde.
53
Voorzieningen Voorzieningen worden gewaardeerd tegen, hetzij de nominale waarde van de uitgaven die naar verwachting noodzakelijk zijn om de verplichtingen en verliezen af te wikkelen, hetzij de contante waarde van die uitgaven. Een voorziening wordt in de balans opgenomen, wanneer er sprake is van: • een in rechte afdwingbare of feitelijke verplichting die het gevolg is van een gebeurtenis in het verleden; en • waarvan een betrouwbare schatting kan worden gemaakt; en • het waarschijnlijk is dat voor afwikkeling van die verplichting een uitstroom van middelen nodig is. Schulden Schulden worden bij de eerste verwerking gewaardeerd tegen reële waarde. Transactiekosten die direct zijn toe te rekenen aan de verwerving van de schulden worden in de waardering bij eerste verwerking opgenomen. Schulden worden na eerste verwerking gewaardeerd tegen geamortiseerde kostprijs, zijnde het ontvangen bedrag rekening houdend met agio of disagio en onder aftrek van transactiekosten. Het verschil tussen de bepaalde boekwaarde en de uiteindelijke aflossingswaarde wordt op basis van de effectieve rente gedurende de geschatte looptijd van de schulden in de winst- en verliesrekening als interestlast verwerkt.
Grondslagen voor resultaatbepaling Opbrengstverantwoording Opbrengsten worden alleen verantwoord als er een redelijke zekerheid bestaat dat toekomstige voordelen naar de onderneming zullen toevloeien en dat deze voordelen betrouwbaar kunnen worden geschat. Rente- en provisiebaten Rentebaten worden tijdsevenredig verwerkt, rekening houdend met de effectieve rentevoet van de betreffende activa. De rentebaten worden alleen verantwoord indien het waarschijnlijk is dat de economische voordelen met betrekking tot de transactie naar de onderneming zullen toevloeien. Dividenden Dividenden van niet op vermogenswaarde gewaardeerde deelnemingen worden verantwoord in het jaar waarin het recht op het dividend ontstaat. Verkoop van participaties Opbrengsten uit de verkoop van participaties worden opgenomen in de opbrengsten tegen de reële waarde van de ontvangen of te ontvangen vergoeding, na aftrek van de boekwaarde van de participatie. Opbrengsten uit de verkoop van participaties worden in de winst- en verliesrekening verwerkt wanneer de belangrijkste risico’s en voordelen van eigendom aan de koper zijn overgedragen, de inning van de verschuldigde vergoeding waarschijnlijk is, de hiermee verband houdende kosten betrouwbaar kunnen worden ingeschat en er geen sprake is van aanhoudende managementbetrokkenheid bij de participaties. De overdracht van risico’s en voordelen varieert naargelang de voorwaarden van de betreffende verkoopovereenkomst. Diensten Opbrengsten van verleende diensten worden in de winst- en verliesrekening als netto-omzet opgenomen naar rato van het stadium van voltooiing van de transactie op verslagdatum. Het stadium van voltooiing wordt bepaald aan de hand van beoordelingen van de verrichte werkzaamheden. De opbrengsten van diensten worden verantwoord in het jaar waarin zij zijn verricht. Overheidssubsidies Overheidssubsidies worden aanvankelijk in de balans opgenomen als vooruit ontvangen baten zodra er redelijke zekerheid bestaat dat zij zullen worden ontvangen en dat zal worden voldaan aan de daaraan verbonden voorwaarden. Subsidies ter compensatie van gemaakte kosten worden systematisch als opbrengsten in de winst- en verliesrekening opgenomen in dezelfde periode als die waarin de kosten worden gemaakt. Projectfinanciering De opbrengsten van op projectbasis gefinancierde projecten worden in de winst- en verliesrekening opgenomen in de periode waar de opbrengsten betrekking op hebben. Opbrengst detachering Detacheringsopbrengsten worden systematisch als netto-omzet in de winst- en verliesrekening opgenomen in dezelfde periode als die waarin de kosten worden gemaakt.
54
Resultaat deelneming De resultaten van deelnemingen die gedurende het boekjaar zijn verworven of afgestoten, worden vanaf het verwervingsmoment respectievelijk tot het moment van afstoting verwerkt in het resultaat. Het resultaat is het bedrag waarmee de boekwaarde van de deelneming sinds de voorafgaande jaarrekening is gewijzigd als gevolg van het door de deelneming behaalde resultaat voor zover dit aan N.V. NOM wordt toegerekend. Kosten De kosten worden verantwoord in het jaar waarop zij betrekking hebben. Saldo dotaties aan de voorziening voor financiële vaste activa Verliezen bij afstoting van participaties of bij oninbaarheid van leningen worden afgeboekt op de daarvoor gevormde voorziening. Toevoegingen aan deze voorziening komen ten laste van het resultaat van het Financieringsbedrijf. Rentelasten Rentelasten worden tijdsevenredig verwerkt, rekening houdend met de effectieve rentevoet van de betreffende passiva. Bij de verwerking van de rentelasten wordt rekening gehouden met de verantwoorde transactiekosten op de ontvangen leningen die als onderdeel van de berekening van de effectieve rente worden meegenomen. Personeelsbeloningen Lonen, salarissen en sociale lasten worden op grond van de arbeidsvoorwaarden verwerkt in de winst-en-verliesrekening voor zover ze verschuldigd zijn aan werknemers. Pensioenen Toegekende pensioenaanspraken zijn gebaseerd op het salaris van de werknemer, onder aftrek van een AOW-franchise, rekening houdend met de leeftijd van een werknemer. Jaarlijks wordt geïndexeerd op basis van de consumentenprijsindex, met een maximum van 1,5%. Toegekende pensioenaanspraken worden door middel van periodieke premiebetaling aan de pensioenverzekeraar af gefinancierd. Uitgangspunt is dat de in de verslagperiode te verwerken pensioenlast gelijk is aan de over die periode aan de pensioenverzekeraar verschuldigde pensioenpremies. Voor zover de verschuldigde premies op balansdatum nog niet zijn voldaan, wordt hiervoor een verplichting opgenomen. Als de op balansdatum reeds betaalde premies de verschuldigde premies overtreffen, wordt een overlopende actiefpost opgenomen voor zover sprake zal zijn van terugbetaling door de verzekeraar of van verrekening met in de toekomst verschuldigde premies. Naast de premiebetalingen bestaan er geen andere verplichtingen. Afschrijvingen op materiële vaste activa Afschrijvingskosten vormen geen aparte regel in de winst-en-verliesrekening. Deze kosten zijn opgenomen in een ander onderdeel van de winst-en-verliesrekening, te weten algemene kosten. Voor inventaris wordt een afschrijvingspercentage van 20% per jaar gehanteerd. Voor een nadere specificatie worden verwezen naar de betreffende toelichting. Belastingen De belasting over het resultaat wordt berekend over het resultaat voor belastingen in de winst-en-verliesrekening, rekening houdend met beschikbare, fiscaal compensabele verliezen uit voorgaande boekjaren (voor zover niet opgenomen in de latente belastingvorderingen) en vrijgestelde winstbestanddelen en na bijtelling van niet-aftrekbare kosten. Tevens wordt rekening gehouden met wijzigingen die optreden in de latente belastingvorderingen en latente belastingschulden uit hoofde van wijzigingen in het te hanteren belastingtarief. De opbrengsten uit participaties zijn voor de NOM geen opbrengsten waarover btw moet worden voldaan. Dit geldt ook voor het ontvangen van rente op leningen. Ten aanzien van vergoedingen die de NOM ontvangt voor het beheer van investeringsfondsen (voorzover er sprake is van niet ter gemeenschappelijke belegging bijeengebracht vermogen) is de NOM wel btw verschuldigd en wordt overeenkomstig gefactureerd aan de fondsen. De vennootschap (en haar dochters) zijn met ingang van 1 januari 2016 op grond van de 'Wet modernisering Vpb-plicht overheidsondernemingen' belastingplichtig geworden voor de Vennootschapsbelasting.
Grondslagen voor het kasstroomoverzicht Het kasstroomoverzicht is opgesteld volgens de indirecte methode. De geldmiddelen in het kasstroomoverzicht bestaan uit de liquide middelen, met uitzondering van deposito’s met een looptijd langer dan drie maanden. Kasstromen in vreemde valuta zijn omgerekend tegen een geschatte gemiddelde koers. Koersverschillen op geldmiddelen worden afzonderlijk in het kasstroomoverzicht getoond. Ontvangsten en uitgaven uit hoofde van interest, ontvangen dividenden en winstbelastingen zijn opgenomen onder de kasstroom uit operationele activiteiten. Betaalde dividenden zijn opgenomen onder de kasstroom uit financieringsactiviteiten. De verkrijgingsprijs van
55
de verworven groepsmaatschappij is opgenomen onder de kasstroom uit investeringsactiviteiten, voor zover betaling in geld heeft plaatsgevonden. De geldmiddelen die in de verworven groepsmaatschappij aanwezig zijn, zijn op de aankoopprijs in mindering gebracht. Transacties waarbij geen instroom of uitstroom van kasmiddelen plaatsvindt, waaronder financiĂŤle leasing, zijn niet in het kasstroomoverzicht opgenomen. De waarde van de gerelateerde activa en leaseverplichting zijn in de toelichting van balansposten verantwoord. Bepaling actuele waarde Een aantal grondslagen en de toelichtingen in de jaarrekening vereisen de bepaling van de actuele waarde van zowel financiĂŤle als niet-financiĂŤle activa en verplichtingen. Ten behoeve van waardering en informatieverschaffing is de actuele waarde op basis van diverse methoden bepaald. Indien van toepassing wordt nadere informatie over de uitgangspunten voor de bepaling van de actuele waarde vermeld bij het onderdeel van deze toelichting dat specifiek op het betreffende actief of de betreffende verplichting van toepassing is.
56
Toelichting op geconsolideerde balans Voor verwerking resultaat Bedragen x € 1.000
Materiële vaste activa 1. Materiële vaste activa Activa
Stand per 1 januari Verkrijgingsprijs Cum. waardeverminderingen en afschrijvingen
2019
Boekwaarden
Investeringen Desinvesteringen Afschrijvingen materiële vaste activa Afschrijvingen desinvesteringen
‑24 -
Stand per 31 december Verkrijgingsprijs Cum. waardeverminderingen en afschrijvingen
146 ‑117
Boekwaarden
146 ‑93
57
53
‑24
29
2018 146 ‑70
‑24 -
146 ‑93
76
‑24
53
Financiële vaste activa 2. Participaties
Bij:
Verkrijgingswaarde per 1 januari Nieuwe participaties Omzetting leningen naar participaties Uitbreidingen / conversies
Af:
Faillissementen / liquidaties Afgestoten participaties
Af:
2019
2018
1.831 7.681
32.427
788 814
37.937
‑5.854 ‑1.214
9.512
‑6.943 ‑169
1.602
‑7.068
‑7.112
Deconsolidatie IFNN
-
-
-
-
2.444
‑5.510
Af:
Nominaal bedrag per 31 december Voorziening
34.871 ‑14.819
32.427 ‑14.648
20.052
17.779
De benaderde marktwaarde (BMW) van de participaties bedroeg ultimo 2019 circa € 68 miljoen (2018: € 52 miljoen). De BMW is gebaseerd op de beste schattingen en aannames in relatie tot de participaties door het management, zoals ook toegelicht onder waarderingsgrondslagen – Financiële Vaste Activa. Deze inschatting komt jaarlijks consistent en gestandaardiseerd tot stand. Gelet op de aard van de bedrijven waar de NOM in investeert, is de onzekerheid in de schattingen en aannames dermate groot, dat dit een materiële invloed kan hebben op de hier gepresenteerde BMW. De hoogte van de BMW kan jaarlijks aan (aanzienlijke) veranderingen onderhevig zijn en bij vervreemding kan de werkelijke uitkomst daarmee afwijken van deze schattingen en aannames. Voor een aanzienlijk deel van de BMW is waardering onzeker vanwege het beperkt kunnen benchmarken van de gehanteerde multiples, zodat bij een mogelijke vervreemding een significant andere waarde kan voorkomen. Gekozen assumpties zijn onderhevig aan significante schattingen en daarmee zou men kunnen concluderen dat de BMW zeer waarschijnlijk afwijkt van de reële waarde op het moment van vervreemding van de participatie.
2019
2018
Bij:
Voorziening per 1 januari Vrijval/dotatie t.l.v. resultaat i.v.m. waardeveranderingen
14.648
1.367
20.224
6.443
Af:
Vrijval door desinvestering / afboekingen / faillissementen
‑6.272
‑6.943
Voorziening per 31 december
6.443
‑6.272
3. Vorderingen op participaties 58
171 14.819
1.367
‑6.943
‑5.576 14.648
3. Vorderingen op participaties
Bij:
Nominaal bedrag per 1 januari Nieuwe leningen Uitbreiding leningen Herstel gecorrigeerde rente voorgaande jaren Bijgeschreven rente
Af:
Aflossingen Omzetting lening naar Aanjaagfonds Ontvangen rente voorgaande jaren Conversie Afboekingen / faillissementen
Af:
Nominaal bedrag per 31 december Voorziening
5.795 1.025 385 703
‑60 ‑272 ‑4.678 ‑4.236
18.577
7.908
‑2.848
2019
‑12.094
5.704 1.571 822 426
‑1.437 ‑4.921
14.391 ‑7.439
6.952
16.412 8.523
‑6.358
‑4.186
2018
2.165 18.577 ‑9.780 8.797
De gemiddelde looptijd van een (converteerbare achtergestelde) lening u/g bedraagt bij het aangaan van de financieringsovereenkomst zes jaar waarvan één jaar aflossingsvrij. Bij converteerbare achtergestelde leningen u/g kan onder voorwaarden (bij achterstanden in rente- en aflossingsverplichtingen of anderszins) worden geconverteerd in aandelenkapitaal tegen een aandelenprijs gebaseerd op de nominale koers, tegen de transactiekoers of gebaseerd op actuele marktwaarde. Bij geen van de achtergestelde leningen u/g met een conversie-optie bestaat per balansdatum de mogelijkheid om te converteren.
2019
2018
Bij:
Voorziening per 1 januari Vrijval/dotatie t.l.v. resultaat i.v.m. waardeveranderingen
9.780
4.204
9.675
1.511
Af: Bij:
Vrijval door desinvestering / afboekingen /faillissementen Herstel gecorrigeerde voorziening voorgaande jaren
‑4.237 385
‑4.921 822
Voorziening per 31 december
1.511
‑3.852
4. Overige leningen u/g 59
‑2.341
7.439
4.204
‑4.099
105 9.780
4. Overige leningen u/g
Bij:
Nominaal bedrag per 1 januari Nieuwe leningen Uitbreiding leningen Herstel gecorrigeerde rente voorgaande jaren Bijgeschreven rente
Af:
Aflossingen Conversie Afboekingen / faillissementen
Saldo per 31 december
Af:
Voorziening
Bij:
Voorziening per 1 januari Vrijval/dotatie t.l.v. resultaat i.v.m. waardeveranderingen
Af: Bij:
Vrijval door desinvestering / afboekingen / faillissementen Herstel gecorrigeerde voorziening voorgaande jaren
‑6.650
312
Saldo per 31 december
-
6.650
3.290 617
2019
10.071
3.907
1.221 2.287
6.563
-
-
876
2019
2018
6.650
‑909
6.338
‑872
‑9.681 3.903
1.221
‑3.421 ‑9.681
‑13.102
2018
‑9.195 876 -
‑872
‑5778
3.508
3.508 10.071 ‑6.650 3.421
‑909
1.221
5. Aanjaagfonds
2019
2018
Bij:
Nominaal bedrag per 1 januari Nieuwe leningen Omboeking leningen Uitbreiding leningen Bijgeschreven rente
3.886
3.541
Af:
Aflossingen Omzetting leningen naar participaties Afboekingen / faillissementen
Saldo per 31 december
Af:
Voorziening
1.029 60 455 51
1.595
‑553 ‑346 ‑391
‑1.290
60
345 75 478 51
‑393 ‑211 305 4.191 ‑1.701 2.490
949
‑604
345 3.886 ‑1.498 2.388
2019
2018
Bij:
Voorziening per 1 januari Dotatie t.l.v. resultaat i.v.m. waardeveranderingen
1.498
593
1.116
594
Af:
Vrijval door desinvesteringen / afboekingen / faillissementen
‑391
‑211
Saldo per 31 december
594
‑391
61
203 1.701
593
‑211
382 1.498
Gemiddelde rentepercentages leningen De volgende gemiddelde rentepercentages voor leningen <1 jaar, 1-5 jaar en > 5 jaar zijn in 2019 bij de NOM gehanteerd: < 1 jaar
9,5%
(2018: 9,0%)
1-5 jaar
9,6%
(2018: 9,7%)
> 5 jaar
9,9%
(2018: 9,5%)
62
Vlottende activa 6. Vorderingen en overlopende activa
Te vorderen subsidie inzake apparaatskosten Debiteuren Projecten Escrows Te vorderen belastingen Vordering leningen LGO Drenthe Overige vorderingen
Uitstaande vorderingen Voorziening oninbaarheid
Stand per 31 december
2019 1.045 832 121 568 185 400 194
3.345
2019
832
2019
2018 1071 834 231
559 42
2.737
Debiteuren 832 -
2018 834 -
834
Projecten
Inn2Power Food2020 Bio-economie Smart Industry Hub Overige projecten
Stand per 31 december
14 25 27 54 1
121
2018 10 82 127 12
231
In de vorderingen en overlopende activa is een bedrag van € 499.291 (projecten en LGO Drenthe) inbegrepen, die betrekking heeft op een periode langer dan één jaar (2018: € 231.170).
7. Liquide middelen
Looptijd tot
2019
2018
Rekening zonder vaste looptijd
€ 3,6 miljoen
€ 3,6 miljoen
Rekening zonder vaste looptijd
€ 3,3 miljoen
€ 8,3 miljoen
Rekening zonder vaste looptijd
€ 7,0 miljoen
€ 7,0 miljoen
€ 13,9 miljoen
€ 18,9 miljoen
De deposito’s zijn direct opeisbaar, evenals de liquide middelen. Het gemiddelde rendement op de liquide middelen bedraagt 0% (2018: 0%).
8. Groepsvermogen
9. Voorzieningen 63
9. Voorzieningen
2019
Stand per 1 januari Dotatie ten laste van winst- en verliesrekening Jubileumuitkeringen
93
Stand per 31 december
14 ‑21
13 ‑11
‑7 86
2018 91
2 93
De voorziening dienstjubilea is gevormd ten behoeve van toekomstige uitkeringen inzake 10- en 20-jarige dienstjubilea. De voorziening is opgenomen voor de personeelsleden, die voor de pensioendatum het jubileum kunnen halen. Daarbij is op basis van de leeftijd van de werknemers rekening gehouden met de kans dat het dienstverband voor het bereiken van 10- en 20 jarige jubileum wordt beëindigd. De voorziening is opgenomen voor de aan de verstreken dienstjaren toe te rekenen verplichting. Van de voorziening is een bedrag van € 11.614 als kortlopend (korter dan 1 jaar) aan te merken.
10. Langlopende schulden
Lening LGO Drenthe Verstrekte fin. arrangementen
2019 3.252 400
3.652
2018 -
-
Onder de langlopende schulden is een bedrag van € 3.651.734 verantwoord. In 2018 is een lastgevingsovereenkomst met de Provincie Drenthe overeengekomen ten hoogte van € 3.500.000 en voor de duur van 10 jaar (tot 31 december 2028). Dit saldo is uitgebreid met € 140.000 in 2019. In 2019 is er vanuit dit saldo en conform de afspraken uit de lastgevingsovereenkomst een bedrag van € 400.000 aan financiële arrangementen verstrekt. Daarnaast is het saldo gemuteerd door ontvangen rente op deze verstrekte financiële arrangementen (€ 22.867) en de kosten voor het beheer door de NOM (- € 11.133).
11. Kortlopende schulden
Belastingen en sociale verzekeringen Reservering vakantietoeslag Reservering vakantiedagen Nog te betalen kosten Projecten Crediteuren Pensioenen Lening Provincie Drenthe Overige schulden
2019
2018
501 145 119 1.524 108 68 34
414 138 114 2.936 143 70 3.500 189
2.499
7.504
In de kortlopende schulden wordt er een bedrag van € 489.983 (2018: € 2.925.540) verantwoord, zijnde de projecten die, in de meeste gevallen, een looptijd van langer dan 1 jaar hebben.
64
Financiële instrumenten Algemeen De NOM maakt in de normale bedrijfsuitoefening gebruik van financiële instrumenten die in de balans zijn opgenomen. De NOM handelt niet in deze financiële instrumenten en heeft procedures en gedragslijnen om de omvang van het kredietrisico bij elke tegenpartij of markt te beperken. Bij het niet-nakomen door een tegenpartij van aan de NOM verschuldigde betalingen blijven eventuele daaruit voortvloeiende verliezen beperkt tot de waarde van de desbetreffende posten.
Kredietrisico De vorderingen uit hoofde van leningen zijn niet in overwegende mate geconcentreerd bij één of enkele participaties en overige ondernemingen. Bij deze leningen is sprake van een vast rentepercentage over de gehele looptijd. De leningen worden aangehouden tot het einde van de looptijd. De onderneming heeft derhalve als beleid om geen afgeleide financiële instrumenten te gebruiken om (tussentijdse) rentefluctuaties te beheersen.
Renterisico Het renterisico is beperkt tot eventuele veranderingen in de marktwaarde van opgenomen en uitgegeven leningen.
Marktwaarde De marktwaarde van de in de balans verantwoorde financiële instrumenten, waaronder leningen, liquide middelen en kortlopende schulden, benadert de boekwaarde ervan.
65
Niet in de balans opgenomen activa en verplichtingen Claims De NOM heeft tegen een onderneming een claim ingediend van € 1,5 miljoen, die door deze onderneming wordt betwist. Hoewel de afloop van deze geschillen niet met zekerheid kan worden voorspeld, wordt – mede op grond van ingewonnen juridisch advies – aangenomen dat deze geen nadelige invloed van betekenis zal hebben op de geconsolideerde financiële positie, anders dan waarvoor een voorziening is gevormd.
Optierechten Bij een aantal participaties heeft de NOM aan medeaandeelhouders het recht van aankoop op de door de NOM gehouden aandelen verleend (call optie). Tevens heeft de NOM in sommige gevallen het recht bedongen haar aandelen aan medeaandeelhouders te kunnen verkopen (put optie). Het totaalbedrag van deze opties bedraagt ca. € 2,5 miljoen (2018: € 2,7 miljoen). De NOM heeft in 2019 geen verplichtingen bij verkoop van aandelen (2018: geen verplichtingen).
Garanties Er zijn ultimo 2019 geen openstaande garanties.
Lease Er zijn ultimo 2019 geen leasecontracten.
Huur Voor het kantoorpand aan de Paterswoldseweg 810 te Groningen is per 1 november 2014 een huurovereenkomst aangegaan voor de duur van 5 jaar. De huurovereenkomst is per 1 november 2019 met 5 jaar verlengd (incl. 6 huurvrije maanden). De restantverplichting op balansdatum bedraagt circa € 0,8 miljoen, waarvan circa € 0,1 miljoen betrekking heeft op het volgende boekjaar.
Stortingsverplichtingen Ultimo 2019 staat er een bedrag van € 12,2 miljoen aan stortingsverplichtingen voor participaties en/of leningen u/g aan 34 ondernemingen gereserveerd.
Additionele financiering In 2016 is er met de subsidiënten een additionele financiering op de exploitatiekosten van het Ontwikkelbedrijf van € 4,0 miljoen, voor de periode 2016 en volgende jaren, overeengekomen. In 2019 is de additionele financiering uitgekomen op € 874k (2018 € 967k). Voor 2020 resteert een op te vragen additionele financiering van € 724k.
Fiscaal verrekenbare verliezen Het fiscaal compensabel verlies bedraagt ultimo 2019 € 18,9 miljoen. Aangezien het (nog) niet waarschijnlijk is dat toekomstige fiscale winst beschikbaar komt ter compensatie of dat verrekenmogelijkheden worden benut, is dit fiscaal compensabel verlies voorzichtigheidshalve gewaardeerd op nihil.
Fiscale eenheid De N.V. NOM vormt een fiscale eenheid met de dochters Venture Kapitaal Fonds III B.V., Drentse Participatiemaatschappij B.V. en de Participatiemaatschappij Ondernemen Groningen B.V. voor vennootschapsbelasting en omzetbelasting en is daarom hoofdelijk aansprakelijk voor belastingschulden van de fiscale eenheid als geheel.
BTW
66
De N.V. NOM heeft bij de Belastingdienst de zaak omtrent het niet terug kunnen vorderen van BTW aanhangig gemaakt. De N.V. NOM is van mening (deels) met BTW belastbare prestaties te leveren. De Belastingdienst kan de beredenering en rekenmethodes van N.V. NOM volgen en heeft verzocht in 2020 suppletieaangiften in te dienen over de periode 2015 t/m 2019. Na acceptatie van de suppletieaangiften door de Belastingdienst mag N.V. NOM de rekenmethodes als akkoord beschouwen. Ultimo 2019 is er nog geen juiste inschatting te maken van het uiteindelijke aan de N.V. NOM toekomend bedrag.
67
Gebeurtenissen na balansdatum De Covid-19 situatie raakt vele ondernemingen uit de portefeuille van de NOM. De NOM heeft naar aanleiding van de COVID-19 situatie een analyse gemaakt van de gehele NOM portefeuille. Op individueel post niveau is in overleg met de betreffende Investment Managers de situatie geanalyseerd op de volgende punten: Uitstel verleend door NOM van rente en/of aflossing voor komende maanden (in het algemeen drie maanden)?; Inschatting verwacht materieel omzetverlies; Heeft ondernemer gebruik gemaakt van overheidsmaatregelen: NOW, uitstel belastingen, BMKB regeling?; Heeft ondernemer een overbruggingskrediet bij de bank aangevraagd?; Is er een materieel continuĂŻteit risico tussen nu en 3 maanden?; Is er een aangepaste en actuele prognose ontvangen? Daarnaast is een kwalitatieve inschatting van de situatie van de onderneming in de huidige situatie gemaakt. Een groot aantal portefeuillebedrijven heeft inmiddels gebruik gemaakt van de mogelijkheid de rente-en aflossingsbetalingen aan de NOM met drie maanden uit te stellen. Het gaat daarbij om 19 portefeuillebedrijven en 22 leningen. Uit de analyse blijkt dat bij een groot aantal portefeuillebedrijven het nog niet mogelijk is een goed onderbouwde voorspelling te doen van de werkelijke effecten, aangezien we nog aan het relatieve begin van de crisis periode zitten en het nog niet duidelijk is hoe lang die gaat duren en wat de economische en sociale impact zal zijn. Veel ondernemers hebben ook zelf de impact nog niet kunnen vaststellen en zijn nog onzeker over de effecten op termijn. Bij vrijwel elk portefeuillebedrijf zien we een direct effect of op termijn van de huidige economische situatie. Hierbij zijn de effecten niet uitsluitend negatief, er zijn (gelukkig) ook bedrijven die conform verwachting presteren of zelfs beter dan verwacht presteren. Ook zijn er ondernemingen die nieuwe kansen zien door de huidige situatie en daar stappen in maken. Door de uitkomsten uit bovenstaande analyse heeft de NOM besloten om van geen enkele onderneming de benaderde marktwaarde aan te passen, dan wel een extra voorziening te nemen ten opzichte van de situatie per 31 december 2019. In de loop van 2020 zullen we zien wat de werkelijke effecten per portefeuillebedrijf zijn. Op dit moment kunnen we in de meeste gevallen niet anders dan de beoordeling op basis van bekende gegevens per 31 december 2019 handhaven en zien hoe het jaar 2020 zich gaat ontwikkelen. We zullen de portefeuille bedrijven actief volgen en ze daarbij met de ons beschikbare middelen ondersteunen en adviseren. Hierdoor is het effect van COVID-19 op de NOM en haar werknemers op dit moment minimaal. Op basis van de bekende informatie op het moment van opmaken van deze jaarrekening en de reeds bestaande overheidsmaatregelen die gericht zijn op het helpen van de ondernemers door deze crisis, verwachten wij de onderneming in continuĂŻteit te kunnen blijven voortzetten. De situatie kan morgen echter anders zijn. De impact van de financiĂŤle gevolgen van het coronavirus COVID-19 voor de onderneming kan dan ook niet redelijkerwijs betrouwbaar worden ingeschat.
68
Toelichting op de geconsolideerde winst- en verliesrekening Voor verwerking resultaat Bedragen x € 1.000
12. Rente- en provisiebaten
Rente leningen u/g Rente leningen Aanjaagfonds Rente op liquide middelen Provisies Provisies Aanjaagfonds Provisies Pre Seed Capital
2019 1.494 337 13 23 -
1.867
2018 3.555 330
28 11 -
3.924
13. Ontvangen dividenden Gedurende het verslagjaar is € 816.630 aan dividenduitkeringen ontvangen (2018: € 2.829.276).
14. Opbrengst commissariaten In 2019 had de NOM bij 4 participaties een zetel in de Raad van Commissarissen waarvoor een vergoeding in rekening is gebracht (2018: 6).
15. Resultaat verkopen participaties
Af:
Gerealiseerde opbrengst verkopen participaties Aanschafwaarde participaties
Bij:
Vrijval voorziening
2019 2.339
‑1.215
69
1.124 419 1.543
2018 1.009
‑169
840 840
16. Beheer fondsen De NOM ontvangt een vergoeding voor het volledige beheer van de Friese Ontwikkelingsmaatschappij, MKB Fonds Drenthe, Investeringsfonds Groningen en GROEIfonds. Daarnaast voert de NOM voor G-Force Capital het administratieve beheer uit. De beheervergoeding is in 2019 uitgekomen op € 1.870.281 (2018: € 1.680.583).
17. Saldo van dotaties aan de voorziening voor financiële vaste activa
Dotatie/vrijval voorziening voor participaties Dotatie/vrijval voorziening voor vorderingen op participaties Dotatie aan voorziening voor overige vorderingen Dotatie aan voorziening Aanjaagfonds Dotatie aan voorziening Pre Seed Capital Dotatie aan voorziening LGO Drenthe Dotatie voorziening dubieuze debiteuren m.b.t. participaties
2019 6.443
1.512 ‑872 594 -
7.677
2018 1.367
4.204 ‑909 593 ‑92 -
5.163
18. Ministerie van Economische Zaken en Klimaat De bijdrage van het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat is een bijdrage in de exploitatie van het Ontwikkelingsbedrijf en bedraagt maximaal € 1.068.000 in 2019.
19. Additionele financiering De additionele financiering ad. € 874.862 wordt in 2019 verantwoordt onder de Bijdrage Provincies en Gemeenten (2018: € 967.280).
20-21. Bijdrage Provincies en Gemeenten De provincies Groningen, Fryslân en Drenthe dragen in totaal € 1.899.128 bij in de exploitatie van het Ontwikkelingsbedrijf (2018: € 1.992.000). Dit bedrag bestaat uit een bijdrage van € 525.000 in de apparaatskosten, € 300.000 projectfinanciering en € 200.000 bijdrage in de BD Clusterorganisaties. Van dit bedrag wordt € 100.000 doorgestort naar de BD clusters New Energy Coalition en Healthy Ageing Network Northern Netherlands. Daarnaast dragen de Provincies een additionele subsidiebijdrage van € 874.862 bij (zie 19). Vanuit zes gemeenten wordt een bedrag € 63.000 bijgedragen in de kosten die worden gemaakt voor acquisitie.
22. Opbrengst Detachering In 2019 is één werknemer deels gedetacheerd aan TCNN. De opbrengst van deze detachering bedraagt in totaal € 50.854.
23. Diensten aan derden De diensten aan derden bestaan voornamelijk uit verricht projectmanagement voor derden.
24. Personeelskosten In 2019 waren gemiddeld 48,9 FTE in dienst van de NOM, in 2018 waren dat gemiddeld 45,7 FTE. Alle personeelsleden waren werkzaam in Nederland. De personeelsomvang is als volgt te verdelen over de afdelingen:
2019
2018
Investeren Ontwikkelen Projecten Overhead (incl. administratie en communicatie)
20,2 17,4 1,6 9,7
19,0 13,8 3,4 9,5
70
48,9
45,7
De personeelskosten zijn als volgt te specificeren:
Salarissen Doorbelaste personeelskosten Sociale lasten Pensioenlasten Uitzendkrachten Vergoeding woon-werk Overige personeelskosten
2019 4.110
‑767 660 738 17 32 211
5.001
2018 3.789
‑586 572 683 43 27 195
4.723
Van het totaal aan personeelskosten heeft € 262.679 betrekking op het gesubsidieerde project Greenlincs. De doorbelaste personeelskosten bestaan met name uit doorbelasting van uren aan het IFNN B.V. , TCNN en doorbelasting van uren aan de projecten INN2Power, RoSF en Bio-Economie Groene Chemie. Vanuit het Ontwikkelbedrijf is er € 22.500 doorbelast aan Finance in verband met uitgevoerde activiteiten voor het financieringsbedrijf (2018: € 52.571).
Bezoldiging directeur, plv. directeur en Raad van Commissarissen De NOM past vrijwillig de Wet Normering Topinkomens toe (norm 2019: € 194.000).
Directeur (tot 1 juni 2020) Belastbaar loon, incl. sociale premies* Pensioenbijdrage**
Totaal
Directeur (vanaf 1 sep 2020) Belastbaar loon, incl. sociale premies Pensioenbijdrage**
Totaal
Plv. Directeur Belastbaar loon, incl. sociale premies* Pensioenbijdrage**
Totaal
2019
92.686 17.807
52.016 6.748
166.031 33.538
110.493
58.764
199.569
2018
174.031 31.890
205.921
167.248 31.670
* Inclusief 100+ compensatie regeling. ** De pensioenregeling betreft een middelloonregeling, uitgaande van pensionering op de AOW-gerechtigde leeftijd. Er is geen systeem van prestatiebonussen van kracht. Bezoldiging commissarissen De bezoldiging van de commissarissen bedroeg in 2019 exclusief BTW € 48.000 (2018: € 48.000). Ultimo 2019 waren 4 commissarissen aan de vennootschap verbonden (2018: 4). Bezoldiging investment committee De bezoldiging van de IC Leden bedroeg in 2019 exclusief BTW € 48.000 (2018: € 35.167). Ultimo 2019 waren 4 IC leden aan de vennootschap verbonden (2018: 4).
25. Overige kosten 71
198.918
25. Overige kosten
Algemene kosten Projectkosten Overige kosten
964 802 -
2019
1.249 831 13
2018
1.766
2.093
Onder de algemene kosten worden onder meer de kosten van huisvesting, automatisering, public relations en accountantskosten verantwoord. Een nadere specificatie van de accountantskosten wordt hieronder weergegeven. De projectkosten bestaan uit de onderzoeks- en beheerkosten van het Financieringsbedrijf en Fonds Support Noord, de acquisitiekosten van Foreign Direct Investment en de kosten van Business Development, Greenlincs en Flinc.
Accountantshonoraria
Controle van de jaarrekening Fiscale advisering
2019 89 69
158
2018
109 48
157
26. Belastingen
Resultaat vóór belastingen Latente vennootschapsbelasting Acute vennootschapsbelasting huidig boekjaar Vennootschapsbelasting voorgaande boekjaren
Belasting over het resultaat
2019 ‑5.250
-
2018
-
662
Voor 2019 is de belastingdruk negatief en wijkt hiermee af van de nominale belastingdruk van 20-25%. Dit wordt met name veroorzaakt door baten die vallen onder de deelnemingsvrijstelling.
Transacties met verbonden partijen Van transacties met verbonden partijen is sprake wanneer een relatie bestaat tussen de onderneming, haar deelnemingen en hun bestuurders en leidinggevende functionarissen. Er hebben zich geen transacties met verbonden partijen voorgedaan op niet zakelijke grondslag.
Toelichting op het geconsolideerd kasstroomoverzicht Toelichting op de kasstromen Het saldo liquide middelen van de NOM is gedurende het boekjaar 2019 met € 5,2 miljoen gedaald, tot € 26,8 miljoen. Lagere dividenden en opbrengsten en een hogere voorziening, zorgen voor een negatieve kasstroom uit operationele activiteiten. De kasstroom uit investeringsactiviteiten is eveneens negatief door onder meer de investeringen in participaties (€ 10,8 miljoen).
72
Enkelvoudige balans
Activa Materiële vaste activa Inventaris 27
2019
Financiële vaste activa Deelnemingen 28 Overige effecten en vorderingen 29 t/m 32
Vlottende activa Vorderingen en overlopende activa 33 Liquide middelen 34
Passiva Eigen Vermogen Gestort en opgevraagd kapitaal 35 Overige reserves 36 Onverdeelde winst 37
Voorzieningen Personeelsvoorzieningen 38 Langlopende schulden 39 Kortlopende schulden 40
29
29.770
81.782
23.688
81.782
29
22.299 29.684
3.345 26.425
51.983
51.900 7.706 ‑5.250
73
54.356 86 3.652
2018
53
22.314 31.690
2.715 31.619
53
54.004
34.334 88.391
51.900 7.044 662
59.606 93 28.692 88.391
Enkelvoudige winst- en verliesrekening
Resultaat uit deelnemingen Vennootschappelijk resultaat na belastingen
Resultaat na belastingen
74
2019
2018
‑15 ‑5.235
‑1 663
‑5.250
662
Toelichting behorende tot de enkelvoudige jaarrekening 2019 De enkelvoudige jaarrekening maakt deel uit van de jaarrekening 2019 van de onderneming. Ten aanzien van de enkelvoudige winsten verliesrekening van de onderneming is gebruik gemaakt van de vrijstelling ingevolge artikel 2:402 BW. Voor zover posten uit de enkelvoudige balans en enkelvoudige winst- en verliesrekening hierna niet nader zijn toegelicht, wordt verwezen naar de toelichting op de geconsolideerde balans en winst- en verliesrekening.
Vergelijking met voorgaand jaar De gehanteerde grondslagen van waardering, van resultaatbepaling en van presentatie zijn ongewijzigd ten opzichte van vorig jaar, zoals opgenomen in de toelichting behorende tot de geconsolideerde jaarrekening.
Grondslagen voor de waardering Grondslagen voor de waardering van activa en passiva en de resultaatbepaling De grondslagen voor de waardering van activa en passiva en de resultaatbepaling zijn gelijk aan die voor de geconsolideerde balans en winst- en verliesrekening, met uitzondering van het volgende: Resultaat deelnemingen Het aandeel in het resultaat van ondernemingen waarin wordt deelgenomen omvat het aandeel van de onderneming in de resultaten van deze deelnemingen.
75
Toelichting op de enkelvoudige balans 27. Inventaris Voor een toelichting wordt verwezen naar de toelichting op de geconsolideerde balans.
28. Deelnemingen
Bij:
Stand per 1 januari Resultaat deelnemingen
Saldo per 31 december
2019 22.314 ‑15
22.299
2019
31.495
2018 22.315 ‑1
22.314
29. Participaties Het verloop van de participaties was als volgt:
Bij:
Verkrijgingswaarde per 1 januari Nieuwe participaties Uitbreidingen / conversies
Af:
Faillissementen / afboekingen Vervreemde participaties
Af:
Nominaal bedrag per 31 december Voorziening
Bij:
Voorziening per 1 januari Vrijval/dotatie t.l.v. resultaat i.v.m. waardeveranderingen
Af:
Vrijval door desinvesteringen / afboekingen / faillissementen
Voorziening per 31 december
1.831 7.680
9.511
‑5.704 ‑1.214
‑6.918
6.439
76
‑6.943 ‑169
34.088 ‑14.722 19.366
2019
14.406
1.398
‑6.943
316
14.722
37.005 1.602
‑7.112
2.593
‑6.123
30. Vorderingen op participaties
6.439
‑6.123
788 814
2018
‑5.510 31.495 ‑14.406 17.089
2018 19.951 1.398
‑6.943
‑5.545 14.406
30. Vorderingen op participaties
Bij:
Nominaal bedrag per 1 januari Nieuwe leningen Uitbreiding leningen Herstel gecorrigeerde rente voorgaande jaren Bijgeschreven rente
Af:
Aflossingen Omzetting lening naar Aanjaagfonds Ontvangen rente voorgaande jaren Doorplaatsing / conversie Afboekingen / faillissementen
Nominaal bedrag per 31 december
Bij:
Voorziening per 1 januari Dotatie t.l.v. resultaat i.v.m. waardeveranderingen
Af: Bij:
Vrijval door desinvesteringen / afboekingen / faillissementen Herstel gecorrigeerde voorziening voorgaande jaren
Voorziening per 31 december
5.795 1.025 385 703
‑60 ‑272 ‑4.678 ‑4.236
‑12.090
1.511
18.573
5.704 1.571 822 598
‑1.427 ‑5.094
14.391
2019
9.780
4.204
‑4.921 822
‑3.852
‑2.341
7.439
2019
9.845
1221 2.286
-
2018 16.399 8.695
‑6.521
‑4.182
1.511
‑4.237 385
7.908
‑2.844
2019
2.174 18.573
2018 9.675 4.204
‑4.099
105 9.780
31. Overige leningen u/g
Bij:
Nominaal bedrag per 1 januari Nieuwe leningen Uitbreiding leningen Herstel gecorrigeerde rente voorgaande jaren Bijgeschreven rente
Af:
Aflossingen Afboekingen / faillisementen
Saldo per 31 december
Af:
Voorziening
3.290 613
3.903
‑3.421 ‑9.451
‑12.872
77
‑8.969 876 876
2018 6.338 3.507
-
3.507 9.845 ‑6.424 3.421
Bij:
Voorziening per 1 januari Vrijval/dotatie t.l.v. resultaat i.v.m. waardeveranderingen
Af:
Vrijval door desinvesteringen / afboekingen / faillissementen Herstel gecorrigeerde voorziening voorgaande jaren
‑6.424
86
Saldo per 31 december
-
6.424
2019
‑876
6.424
‑1.135
1.221
‑876
‑9.450 3.902
2019
‑5.548
2018 6.338 ‑1.135
1.221
32. Aanjaagfonds Voor een toelichting wordt verwezen naar de toelichting op de geconsolideerde balans.
33. Vorderingen en overlopende activa
Te vorderen subsidie inzake apparaatskosten Debiteuren Projecten Escrows Te vorderen belastingen Vordering leningen LGO Drenthe Overige vorderingen
1.045 832 121 568 185 400 194
3.345
2018 1.071 834 231
559 42
2.737
In de vorderingen en overlopende activa is een bedrag van € 499.291 (projecten en LGO Drenthe) begrepen, die betrekking heeft op een periode langer dan één jaar (2018: € 231.170).
34. Liquide middelen
Looptijd tot
2019
2018
Rekening zonder vaste looptijd
€ 3,6 miljoen
€ 3,6 miljoen
Rekening zonder vaste looptijd
€ 3,3 miljoen
€ 8,3 miljoen
Rekening zonder vaste looptijd
€ 7,0 miljoen
€ 7,0 miljoen
€ 13,9 miljoen
€ 18,9 miljoen
Het gemiddelde rendement op de liquide middelen bedraagt 0% (2018: 0,0%).
78
Passiva 35. Gestort en opgevraagd kapitaal 57.186 Aandelen A nominaal € 453,78 57.186 Aandelen B nominaal € 453,78
25.950 25.950
Staat der Nederlanden Provincie Groningen Provincie Fryslân Provincie Drenthe
50,00% 16,66% 16,67% 16,67%
51.900
100,00%
36. Overige reserves
Bij:
Saldo begin boekjaar Winstbestemming: resultaat voorgaand jaar
Af: Af:
Dividenduitkering Nog te betalen dividend
Saldo per 31 december
2019
7.706
7.044 662
662
-
-
2018 852 6.192
-
6.192
7.044
37. Onverdeelde winst
2019
2018
Af: Bij:
Stand per 1 januari Winstbestemming Resultaat boekjaar na belastingen
662
6.192
Saldo per 31 december
‑662 ‑5.250
‑5.912 ‑5.250
‑6.192 662
‑5.530 662
Voorstel resultaatbestemming De directie stelt voor om het verlies ad € 5.250.769 uit de algemene reserves te onttrekken.
38. Personeelsvoorzieningen Voor een toelichting wordt verwezen naar de toelichting op de geconsolideerde balans.
39.Langlopende schulden
Lening LGO Drenthe Verstrekte fin. arrangementen
2019 3.252 400
3.652
2018 -
-
Onder de langlopende schulden is een bedrag van € 3.651.734 verantwoord. In 2018 is een lastgevingsovereenkomst met de Provincie Drenthe overeengekomen ten hoogte van € 3.500.000 en voor de duur van 10 jaar (tot 31 december 2028). Dit saldo is uitgebreid met € 140.000 in 2019. In 2019 is er vanuit dit saldo en conform de afspraken uit de lastgevingsovereenkomst een bedrag van € 400.000 aan financiële arrangementen verstrekt. Daarnaast is het saldo gemuteerd door ontvangen rente op deze verstrekte financiële arrangementen (€ 22.867) en de kosten voor het beheer door de NOM (- € 11.133).
40. Kortlopende schulden 79
40. Kortlopende schulden
Belastingen en sociale verzekeringen Reservering vakantietoeslag Reservering vakantiedagen Nog te betalen kosten Projecten Crediteuren Overige schulden Pensioenen Lening Provincie Drenthe Rekening courant VKF III
2019 501 145 119 1.524 108 â&#x20AC;&#x2018;100 68 21.323
23.688
2018 414 138 114 2.936 143 53 71 3.500 21.323
28.692
In de kortlopende schulden wordt er een bedrag van â&#x201A;Ź 489.983 (2018: â&#x201A;Ź 2.925.540) verantwoord, zijnde de projecten die, in de meeste gevallen, een looptijd van langer dan 1 jaar hebben.
80
Niet in de balans opgenomen activa en verplichtingen Claims Voor een toelichting wordt verwezen naar de toelichting op de geconsolideerde balans.
Optierechten Bij een aantal participaties heeft de NOM aan medeaandeelhouders het recht van aankoop op de door de NOM gehouden aandelen verleend (call optie). Tevens heeft de NOM in sommige gevallen het recht bedongen haar aandelen aan medeaandeelhouders te kunnen verkopen (put optie). Het totaalbedrag van deze opties bedraagt ca. € 2,5 miljoen (2018: € 2,7 miljoen). De NOM heeft in 2019 geen verplichtingen bij verkoop van aandelen (2018: geen verplichtingen).
Garanties Er zijn ultimo 2019 geen openstaande garanties.
Lease Ultimo 2019 zijn er geen leasecontracten.
Huur Voor het kantoorpand aan de Paterswoldseweg 810 te Groningen is per 1 november 2014 een huurovereenkomst aangegaan voor de duur van 5 jaar. De huurovereenkomst is per 1 november 2019 met 5 jaar verlengd (incl. 6 huurvrije maanden). De restantverplichting op balansdatum bedraagt circa € 0,8 miljoen, waarvan circa € 0,1 miljoen betrekking heeft op het volgende boekjaar.
403-verklaring Inzake alle 100% geconsolideerde deelnemingen is een 403-verklaring afgegeven (artikel 2:403 van het Burgerlijk Wetboek). Hiermee is de N.V. NOM hoofdelijk aansprakelijk voor alle openstaande en latere schulden uit rechtsverhoudingen aangegaan door de dochters Venture Kapitaal Fonds III B.V., Drentse Participatiemaatschappij B.V. en Participatiemaatschappij Ondernemend Groningen B.V.
Fiscale eenheid De N.V. NOM vormt een fiscale eenheid met de dochters Venture Kapitaal Fonds III B.V., Drentse Participatiemaatschappij B.V. en de Participatiemaatschappij Ondernemen Groningen B.V. voor vennootschapsbelasting en omzetbelasting en is daarom hoofdelijk aansprakelijk voor belastingschulden van de fiscale eenheid als geheel.
Stortingsverplichtingen Ultimo 2019 staat er een bedrag van € 12,2 miljoen aan stortingsverplichtingen voor participaties en/of leningen u/g aan 34 ondernemingen gereserveerd.
Additionele financiering In 2016 is er met de subsidiënten een additionele financiering op de exploitatiekosten van het Ontwikkelbedrijf van € 4,0 miljoen, voor de periode 2016 en volgende jaren, overeengekomen. In 2019 is de additionele financiering uitgekomen op € 874k (2018 € 967k). Voor 2020 resteert een op te vragen additionele financiering van € 724k.
BTW De N.V. NOM heeft bij de Belastingdienst de zaak omtrent het niet terug kunnen vorderen van BTW aanhangig gemaakt. De N.V. NOM is van mening (deels) met BTW belastbare prestaties te leveren. De Belastingdienst kan de beredenering en rekenmethodes van N.V. NOM volgen en heeft verzocht in 2020 suppletieaangiften in te dienen over de periode 2015 t/m 2019. Na acceptatie van de suppletieaangiften door de Belastingdienst mag N.V. NOM de rekenmethodes als akkoord beschouwen. Ultimo 2019 is er nog geen juiste inschatting te maken van het uiteindelijke aan de N.V. NOM toekomend bedrag.
81
Toelichting op de vennootschappelijke winst- en verliesrekening Gemiddeld aantal werknemers Gedurende het jaar 2019 waren er gemiddeld 52,5 (48,9 fte) medewerkers in dienst (2018: 50 - 45,7 fte). In 2019 waren er 0 werknemers werkzaam buiten Nederland (2018: 0). Het resultaat uit deelnemingen betreft het saldo van de resultaten van Venture Kapitaal Fonds III B.V., B.V. Drentse Participatiemaatschappij en Participatiemaatschappij Ondernemend Groningen B.V.
Directie Mw. D. Boonstra
Raad van Commissarissen Prof. Dr. Ir. R. Rabbinge, Voorzitter B. P. Woldring Mr. S.E. Korthuis Mw. A.M.C. Kuks Drs. J. Kruse (non-voting member)
82
Controleverklaring
â&#x20AC;&#x2DC;We zitten met het bedrijf in een beweging richting meer partnerschap met onze klanten. Wij weten bijvoorbeeld precies hoe je leidingen zo moet aanleggen, dat je er zo goed mogelijk onderhoud aan kunt doen.â&#x20AC;&#x2122; Arnold Bakker, Kampen Industrial Care 83
Statutaire winst- bestemmingsregeling en winstbestemming 2019 De directie stelt voor om, in overeenstemming met de winstbestemmingsregeling opgenomen in artikel 24 van de statuten, het verlies van 2019 ad â&#x201A;Ź 5.250.769 uit de overige reserves te onttrekken.
84
Controleverklaring door onafhankelijke accountant Aan: de Algemene Vergadering van Aandeelhouders van N.V. NOM, Investerings- en Ontwikkelingsmaatschappij voor NoordNederland.
Controleverklaring van de onafhankelijke accountant VERKLARING OVER DE IN HET JAARVERSLAG OPGENOMEN JAARREKENING 2019 ONS OORDEEL Wij hebben de jaarrekening 2019 van N.V. NOM, Investerings- en Ontwikkelingsmaatschappij voor Noord-Nederland te Groningen gecontroleerd. Naar ons oordeel geeft de in het jaarverslag opgenomen jaarrekening een getrouw beeld van de grootte en de samenstelling van het vermogen van N.V. NOM, Investerings- en Ontwikkelingsmaatschappij voor Noord-Nederland per 31 december 2019 en van het resultaat over 2019 in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW. De jaarrekening bestaat uit: 1. 2. 3.
de geconsolideerde en enkelvoudige balans per 31 december 2019; de geconsolideerde en enkelvoudige winst- en verliesrekening over 2019; en de toelichting met een overzicht van de gehanteerde grondslagen voor financiële verslaggeving en andere toelichtingen.
DE BASIS VOOR ONS OORDEEL Wij hebben onze controle uitgevoerd volgens het Nederlands recht, waaronder ook de Nederlandse controlestandaarden vallen. Onze verantwoordelijkheden op grond hiervan zijn beschreven in de sectie 'Onze verantwoordelijkheden voor de controle van de jaarrekening'. Wij zijn onafhankelijk van N.V. NOM, Investerings- en Ontwikkelingsmaatschappij voor NoordNederland zoals vereist in de Wet toezicht accountantsorganisaties (Wta), de Verordening inzake de onafhankelijkheid van accountants bij assurance-opdrachten (ViO) en andere voor de opdracht relevante onafhankelijkheidsregels in Nederland. Verder hebben wij voldaan aan de Verordening gedrags- en beroepsregels accountants (VGBA). Wij vinden dat de door ons verkregen controle-informatie voldoende en geschikt is als basis voor ons oordeel. BENADRUKKING VAN DE GEVOLGEN VAN HET CORONAVIRUS COVID-19 VOOR DE ONDERNEMING Wij vestigen de aandacht op het onderdeel “Gebeurtenissen na balansdatum” in de toelichting (op pagina 68) van de jaarrekening waarin de gevolgen van het coronavirus COVID-19 voor de onderneming na balansdatum zijn beschreven. Ons oordeel is niet aangepast als gevolg van deze aangelegenheid. VERKLARING OVER DE IN HET JAARVERSLAG OPGENOMEN ANDERE INFORMATIE Naast de jaarrekening en onze controleverklaring daarbij, omvat het jaarverslag andere informatie, die bestaat uit: Voorwoord; De NOM in één oogopslag; Onze blik op de toekomst; Onze resultaten; Interne organisatie; Governance; Overige gegevens; Over dit verslag; de andere bijlagen zoals vermeld in de inhoudsopgave. Op grond van onderstaande werkzaamheden zijn wij van mening dat de andere informatie: met de jaarrekening verenigbaar is en geen materiële afwijkingen bevat; alle informatie bevat die op grond van Titel 9 Boek 2 BW is vereist.
85
Wij hebben de andere informatie gelezen en hebben op basis van onze kennis en ons begrip, verkregen vanuit de jaarrekeningcontrole of anderszins, overwogen of de andere informatie materiële afwijkingen bevat. Met onze werkzaamheden hebben wij voldaan aan de vereisten in Titel 9 Boek 2 BW en de Nederlandse Standaard 720. Deze werkzaamheden hebben niet dezelfde diepgang als onze controlewerkzaamheden bij de jaarrekening. De raad van commissarissen is verantwoordelijk voor het opstellen van het verslag van de raad van commissarissen (betreffende het onderdeel “Governance”). De directie is verantwoordelijk voor het opstellen van de andere informatie, waaronder het bestuursverslag (bestaande uit het Voorwoord, De NOM in één oogopslag, Onze blik op de toekomst, Onze resultaten en de Interne organisatie) en de overige gegevens in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW. BESCHRIJVING VAN VERANTWOORDELIJKHEDEN MET BETREKKING TOT DE JAARREKENING VERANTWOORDELIJKHEDEN VAN DE DIRECTIE EN DE RAAD VAN COMMISSARISSEN VOOR DE JAARREKENING De directie is verantwoordelijk voor het opmaken en getrouw weergeven van de jaarrekening in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW. In dit kader is de directie verantwoordelijk voor een zodanige interne beheersing die de directie noodzakelijk acht om het opmaken van de jaarrekening mogelijk te maken zonder afwijkingen van materieel belang als gevolg van fouten of fraude. Bij het opmaken van de jaarrekening moet de directie afwegen of de onderneming in staat is om haar werkzaamheden in continuïteit voort te zetten. Op grond van genoemd verslaggevingsstelsel moet de directie de jaarrekening opmaken op basis van de continuïteitsveronderstelling, tenzij de directie het voornemen heeft om de vennootschap te liquideren of de bedrijfsactiviteiten te beëindigen of als beëindiging het enige realistische alternatief is. De directie moet gebeurtenissen en omstandigheden waardoor gerede twijfel zou kunnen bestaan of de onderneming haar bedrijfsactiviteiten in continuïteit kan voortzetten, toelichten in de jaarrekening. De raad van commissarissen is verantwoordelijk voor het uitoefenen van toezicht op het proces van financiële verslaggeving van de vennootschap. ONZE VERANTWOORDELIJKHEDEN VOOR DE CONTROLE VAN DE JAARREKENING Onze verantwoordelijkheid is het zodanig plannen en uitvoeren van een controleopdracht dat wij daarmee voldoende en geschikte controle-informatie verkrijgen voor het door ons af te geven oordeel. Onze controle is uitgevoerd met een hoge mate maar geen absolute mate van zekerheid waardoor het mogelijk is dat wij tijdens onze controle niet alle materiële fouten en fraude ontdekken. Afwijkingen kunnen ontstaan als gevolg van fraude of fouten en zijn materieel indien redelijkerwijs kan worden verwacht dat deze, afzonderlijk of gezamenlijk, van invloed kunnen zijn op de economische beslissingen die gebruikers op basis van deze jaarrekening nemen. De materialiteit beïnvloedt de aard, timing en omvang van onze controlewerkzaamheden en de evaluatie van het effect van onderkende afwijkingen op ons oordeel. Een meer gedetailleerde beschrijving van onze verantwoordelijkheden is opgenomen in de bijlage bij onze controleverklaring. Drachten, 10 april 2020 accon avm controlepraktijk B.V. Namens deze: Origineel is getekend door F. Kroon RA
BIJLAGE BIJ ONZE CONTROLEVERKLARING OVER DE JAARREKENING 2019 VAN N.V. NOM, INVESTERINGS- EN ONTWIKKELINGSMAATSCHAPPIJ VOOR NOORDNEDERLAND
86
In aanvulling op wat is vermeld in onze controleverklaring hebben wij in deze bijlage onze verantwoordelijkheden voor de controle van de jaarrekening nader uiteengezet en toegelicht wat een controle inhoudt. DE VERANTWOORDELIJKHEDEN VAN DE ACCOUNTANT VOOR DE CONTROLE VAN DE JAARREKENING Wij hebben deze accountantscontrole professioneel kritisch uitgevoerd en hebben waar relevant professionele oordeelsvorming toegepast in overeenstemming met de Nederlandse controlestandaarden, ethische voorschriften en de onafhankelijkheidseisen. Onze controle bestond onder andere uit: het identificeren en inschatten van de risico’s dat de jaarrekening afwijkingen van materieel belang bevat als gevolg van fouten of fraude, het in reactie op deze risico’s bepalen en uitvoeren van controlewerkzaamheden en het verkrijgen van controleinformatie die voldoende en geschikt is als basis voor ons oordeel. Bij fraude is het risico dat een afwijking van materieel belang niet ontdekt wordt groter dan bij fouten. Bij fraude kan sprake zijn van samenspanning, valsheid in geschrifte, het opzettelijk nalaten transacties vast te leggen, het opzettelijk verkeerd voorstellen van zaken of het doorbreken van de interne beheersing; het verkrijgen van inzicht in de interne beheersing die relevant is voor de controle met als doel controlewerkzaamheden te selecteren die passend zijn in de omstandigheden. Deze werkzaamheden hebben niet als doel om een oordeel uit te spreken over de effectiviteit van de interne beheersing van de entiteit; het evalueren van de geschiktheid van de gebruikte grondslagen voor financiële verslaggeving en het evalueren van de redelijkheid van schattingen door de directie en de toelichtingen die daarover in de jaarrekening staan; het evalueren van de toelichting "Gebeurtenissen na balansdatum" ingaande op de gevolgen van het coronavirus COVID-19 op de onderneming. Onze conclusies zijn gebaseerd op de controle-informatie die verkregen is tot de datum van onze controleverklaring; het vaststellen dat de door de directie gehanteerde continuïteitsveronderstelling aanvaardbaar is. Tevens het op basis van de verkregen controle-informatie vaststellen of er gebeurtenissen en omstandigheden zijn waardoor gerede twijfel zou kunnen bestaan of de onderneming haar bedrijfsactiviteiten in continuïteit kan voortzetten. Als wij concluderen dat er een onzekerheid van materieel belang bestaat, zijn wij verplicht om aandacht in onze controleverklaring te vestigen op de relevante gerelateerde toelichtingen in de jaarrekening. Als de toelichtingen inadequaat zijn, moeten wij onze verklaring aanpassen. Onze conclusies zijn gebaseerd op de controle-informatie die verkregen is tot de datum van onze controleverklaring. Toekomstige gebeurtenissen of omstandigheden kunnen er echter toe leiden dat een onderneming haar continuïteit niet langer kan handhaven; het evalueren van de presentatie, structuur en inhoud van de jaarrekening en de daarin opgenomen toelichtingen; het evalueren of de jaarrekening een getrouw beeld geeft van de onderliggende transacties en gebeurtenissen. Gegeven onze eindverantwoordelijkheid voor het oordeel zijn wij verantwoordelijk voor de aansturing van, het toezicht op en de uitvoering van de groepscontrole. In dit kader hebben wij de aard en omvang bepaald van de uit te voeren werkzaamheden voor de groepsonderdelen. Bepalend hierbij zijn de omvang en/of het risicoprofiel van de groepsonderdelen of de activiteiten. Op grond hiervan hebben wij de groepsonderdelen geselecteerd waarbij een controle of beoordeling van de volledige financiële informatie of specifieke posten noodzakelijk was. Wij communiceren met de raad van commissarissen onder andere over de geplande reikwijdte en timing van de controle en over de significante bevindingen die uit onze controle naar voren zijn gekomen, waaronder eventuele significante tekortkomingen in de interne beheersing.
87
Over dit verslag
Hassan werkt in de ruimte van de InnovatieHub bij Nedmag aan isolatiepanelen gemaakt van hennepvezels, verlijmd met bio-afbreekbare lijm van Avebe en brandwerend gemaakt met een product van magnesiumzout. Hassan Al-Mala, InnovatieHub Oost-Groningen (links) 88
Verslaggevingsbeleid Verslaggevingsbeleid en -richtlijnen Door te rapporteren volgens de GRI Standards (optie: Core) brengen we in het jaarverslag focus aan en rapporteren we allen over onderwerpen die voor interne en externe stakeholders van belang zijn. Het is onze ambitie om onze verslaggeving continu verder te ontwikkelen, waarbij wij duidelijk onze bredere maatschappelijke impact willen laten zien. Onze verslaggeving wordt extern gewaardeerd. Zo beoordeelt het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat de ons verslag via de Transparantiebenchmark.
Afbakening van dit verslag Bij het bepalen van de inhoud en de afbakening van het verslag hebben we ons gebaseerd op de informatiebehoeftes van onze stakeholders via een materialiteitsanalyse. Het jaarverslag heeft betrekking op de activiteiten van de NOM en de door de NOM beheerde fondsen. Het verslag gaat echter niet in op beleid en resultaten van onze participaties. Dit betreffen altijd minderheidsbelangen, waardoor we beperkt invloed hebben. Niet-financiële data ten aanzien van acquisities en desinvesteringen zijn daarom niet opgenomen in het verslag. Het jaarverslag wordt jaarlijks opgesteld uitgaande van een verslaggevingsperiode van een kalenderjaar. De publicatiedatum van dit verslag is 10 april 2020. Het vorige verslag is op 26 april 2019 gepubliceerd en had betrekking op kalenderjaar 2018.
Dataverzameling en consolidatie De gegevens voor het verslag worden centraal verzameld en geconsolideerd. Binnen iedere afdeling is een coördinator aangewezen voor het verzamelen en consolideren van de relevante data voor de waarde die we in Noord-Nederland realiseren. Het valideren van data gebeurt op basis van vergelijking met data van voorgaande jaren en toetsing aan de definities. De eindverantwoordelijkheid ligt ook hiervoor bij de directeur. De directeur legt over de data verantwoording af aan de RvC en tijdens de AVA. Hieronder zijn voor de belangrijkste niet-financiële prestatie-indicatoren de definities gepresenteerd: De prestatie-indicator wordt bepaald op basis van de feitelijke uitstroom van middelen. Maandelijks wordt over het investeringsniveau gerapporteerd door de afdeling Finance in samenwerking met FSN en per kwartaal wordt dit afgestemd met de administratie. De prestatie-indicatoren in de regio worden bepaald aan de hand van opgaven door de portfoliobedrijven en confirmation letters van de betreffende ondernemingen. Daarmee verklaren de bedrijven dat zij onder andere door samenwerking met de NOM in de regio hebben geïnvesteerd en arbeidsplaatsen hebben gecreëerd. Er wordt uitgegaan van een tijdspanne van drie jaar. De data worden gedurende het boekjaar verzameld. Prestaties die niet verifieerbaar zijn of waarvan geen confirmation letters zijn ontvangen worden niet meegenomen in de resultaten van dit jaar, maar zullen worden toegevoegd in het volgende jaarverslag. De prestatie-indicator wordt berekend kijkend naar arbeidsplaatsen die zijn behouden bij bedrijven in de regio, door samenwerking met onder andere de NOM. Dit wordt vastgesteld op basis van confirmation letters van de betreffende bedrijven. De prestatie-indicator geeft inzicht in de totale projectkosten van gefinancierde projecten en is gebaseerd op projectvoorstellen, subsidiebeschikkingen of confirmation letters van betrokken partijen. De data worden na afloop van het boekjaar verzameld. De dataverzameling met betrekking tot de andere niet-financiële aspecten (zoals met betrekking tot HR) waarover gerapporteerd wordt, vindt jaarlijks na afloop van het boekjaar plaats.
Verificatie niet-financiële informatie De niet-financiële resultaten worden gedurende het jaar door de intern aangewezen functionarissen gemonitord en bijgehouden. Deze data zijn vooralsnog geen onderdeel van externe verificatie en de NOM heeft zich nog geen doel gesteld om dit in de komende verslaggevingsperiodes te laten doen.
89
Verantwoordelijkheid voor verslaggevingsproces Het jaarverslag en de jaarrekening worden opgesteld onder de directe verantwoordelijkheid van de directeur. De Raad van Commissarissen ziet erop toe dat de directeur deze verantwoordelijkheid naar behoren vervult. De door de AvA benoemde onafhankelijke accountant brengt verslag uit aan de Raad van Commissarissen. Dit verslag wordt in aanwezigheid van de accountant besproken met de voltallige Raad van Commissarissen. De externe accountant is aanwezig bij de jaarlijkse AvA zodat deze door de aandeelhouders rechtstreeks kan worden bevraagd. Er is geen interne auditor. De controller en de externe accountant hebben rechtstreeks toegang tot elkaar, evenals de controller en de leden van de RvC.
90
Onze stakeholders en materialiteit Onze stakeholders Om onze missie zo goed mogelijk te verwezenlijken houden we nauw contact met onze stakeholders. Dit zijn partijen die deel uitmaken van de waardeketen van de NOM en op wie de activiteiten van de NOM van invloed zijn. Hiertoe rekenen wij onze aandeelhouders en subsidieverstrekkers, lokale overheden en overheden als opdrachtgever, ondernemingen in de regio, werknemers, leveranciers, kennisinstellingen, maatschappelijke organisaties en burgers in de regio. De directeur en het management zijn in wisselende samenstelling gesprekspartner in de formele en informele overleggen met aandeelhouders, subsidieverstrekkers en lokale overheden. Met deze stakeholders zijn we ook in gesprek met betrekking tot ons meerjarenplan en hoe we op lange termijn waarde kunnen blijven creëren in de regio. Daarnaast zijn zij regelmatig in gesprek met werknemers, ondernemingen in de regio en de kennisinstellingen.
Materialiteit Regelmatig voeren we een zogenaamde materialiteitsanalyse uit. Daarbij vragen wij onze stakeholders om aan te geven aan welke onderwerpen wij als NOM het meest aandacht moeten besteden. In 2017 hebben wij deze uitgebreide analyse gedaan en dit is ook waardevolle input voor onze jaar- en meerjarenplannen. Daarom is ook de directie bij dit proces betrokken geweest en heeft de materiële onderwerpen gevalideerd. De resultaten uit de 2017 analyse zijn nog steeds relevant. Wel is de bewoording van de onderwerpen voor dit jaarverslag aangepast. Zo is het meest materiële onderwerp ‘economische groei’ een samenvoeging van drie onderwerpen uit het eerdere model (Economische groei via investeringen; economische groei via acquisitie; economische groei via innovatie). Daarnaast is ‘risicobereidheid & inclusieve financiering’ een samenvoeging van de afzonderlijke onderwerpen risicobereidheid en inclusieve financiering (). Het eerdere onderwerp ‘sociale waarde van onze producten en diensten’ is veranderd in ‘sociale impact’ om meer aan te sluiten op onze huidige strategie. De definities van alle onderwerpen zijn hetzelfde gebleven, waardoor de eerder gegeven input van stakeholders nog steeds accuraat is.
Materialiteitsmatrix
91
Over de meeste materiële thema’s rapporteren we jaarlijks onze resultaten en doelstellingen. De definities van de thema’s en de reikwijdte van de impact staat in de tabel hieronder beschreven.
Hoe wij sturen op onze materiële thema's De onderwerpen rechtsboven in de matrix komen uitgebreid aan bod in dit jaarverslag. Hieronder geven we per onderwerp een toelichting wat het onderwerp voor de NOM betekent en hoe we hier op sturen. Economische groei De NOM heeft als primaire functie het versterken van de economische groei- en innovatiekracht van Noord-Nederland. Namens de aandeelhouders (het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat en de provincies Groningen, Drenthe en Fryslân) heeft de NOM de afgelopen decennia deze taak uitgevoerd. Door in te zetten op financieringen, acquisitie, behoud en ontwikkeling voert de NOM haar functie zo effectief mogelijk uit en creëert daarmee duurzame economische waarde voor en de maatschappij. Uiteraard doen we met het realiseren van toenemende bedrijvigheid indirect ook een groter beroep op grond- en hulpstoffen. Door onze activiteiten neemt de ruimte- en energiebeslag bijvoorbeeld toe doordat meer bedrijven actief zullen zijn. Door in te zetten op economische groei- en innovatiekracht met betrekking tot maatschappelijke thema’s streven we ernaar een netto positieve impact te hebben op de maatschappij. Risicobereidheid & inclusieve financiering De NOM is een risicofinancier. Dat betekent dat we bijvoorbeeld kapitaal lenen aan ondernemers die nog geen bewezen track-record hebben, of een innovatie hebben ontwikkeld waarvan nog niet zeker is of deze rendeert. We vinden het belangrijk om ondernemers kansen te bieden. Kansen die ze bij andere financiers minder snel zouden krijgen. Het is daarom van groot belang voor de NOM om duidelijk te bepalen welke risico’s wij kunnen en durven nemen. De impact van onze risicobereidheid ligt voor een deel bij de ondernemer, maar grotendeels bij ons. Daarom beheersen wij dagelijks onze financiële risico’s door portfoliomanagement. Wij investeren met het oog op revolverendheid en onze aandeelhouders verwachten een bepaald rendement. Klantvraag centraal We stellen de vraag van de ondernemers centraal in onze dienstverlening en gaan hierbij verder dan het verstrekken van financieringen. We proberen onze impact zo groot mogelijk te maken door de klantvraag te begrijpen en actief mee te denken met de ondernemers. Samenwerking en betrokkenheid van onze medewerkers is uiterst belangrijk. We zien op dat vlak een steeds hechtere samenwerking over de grenzen van het eigen domein heen. Daarnaast hebben we hier organisatorisch vorm aan gegeven door te starten met financieringsadvies via . Sociale impact De bijdrage die de NOM levert aan de maatschappij hangt samen met onze sociaaleconomische doelstelling. Via het uitvoeren van de kernprocessen financiering, acquisitie en behoud en innovatie, wordt een positieve maatschappelijke ontwikkeling nagestreefd voor de regio. Dit komt onder andere tot uitdrukking in de indicatoren gecreëerde/behouden arbeidsplaatsen, investeringen en investeringen in innovatie.
92
Bijlagen
â&#x20AC;&#x2DC;Kunstmatig beademen kan levensreddend zijn, maar kan ook schade toebrengen aan de longen en ademspieren. Hiervoor bedacht ik een speciale katheter met sensoren die zeer nauwkeurig de functie van longen en ademspieren meten.â&#x20AC;&#x2122; Rutger Flink, PulmoTech 93
Overzicht stakeholderdialogen Stakeholder
Type en frequentie van dialoog
Bespreekpunten in 2019
Ondernemingen in de regio
Regelmatig 1-op-1 contact en op bijeenkomsten
Ondernemingen in het NOM portfolio
Voortgangsgesprekken, aandeelhoudersvergaderingen
Aandeelhouders (Ministerie van EZK & Provincies) Subsidieverstrekkers (Ministerie van EZK & Provincies)
Aandeelhoudersvergadering (2x per jaar) Regelmatig overleg op ambtelijk en bestuurlijk niveau Structureel 4 tot 5 keer per jaar overleg, zeer regelmatig contact.
Lokale overheden
Regelmatig overleg met de grotere gemeenten.
Werknemers
Wekelijks gezamenlijk tijdens de Monday morning meeting, maandelijkse of wekelijkse teammeetings, zeer regelmatig 1op-1 gesprekken. Maandelijks overleg
- Strategie van de onderneming - Maatschappelijke en economische trends en de kansen die daaruit voortkomen - Speerpunten in Noord Nederland - Activiteiten van de NOM - Strategie van de onderneming - (financiële) performance - Kansen en bedreigingen - Ontwikkelen nieuw meerjarenplan 20212024 - Jaarplan 2020 - Meerjarenplan 2021-2024 - Missiegedreven innovatiebeleid - Voortgang projecten - Ontwikkeling binnen de gemeente - Activiteiten van NOM - Lopende projecten - Kansen en bedreigingen - Ontwikkelingen binnen de NOM - Voortgang projecten, persoonlijke ontwikkeling. -Aanstelling nieuwe directeur, arbeidsvoorwaarden, organisatieontwikkeling -Strategie ROM’s - Afstemming gezamenlijke programma’s op het gebied van Business Development en Acquisitie - Invest in Holland strategie 2020-2024 - Samenwerking op strategisch niveau - Proposities voor acquisitie - Gezamenlijke Business Development. Projecten en programma’s - Proposities van de NOM, delen van leads, gezamenlijk financieren
Ondernemingsraad
Andere regionale ontwikkelingsmaatschappijen, EZK, partners InvestinHolland, NFIA
Regelmatige bijeenkomsten op directieniveau en op operationeel niveau
Kennisinstellingen
Regelmatig overleg op bestuurlijk en operationeel niveau.
Banken en overige financiers
Frequent, niet structureel contact op alle niveaus
94
Externe initatieven en partnerschappen Wij zijn partner van diverse organisaties. Zie ook onze website. Odyssey NOM is al vanaf het begin partner van Odyssey, dat in 2017 begon als de Dutch Blockchain Hackathon. Wij zien blockchain als een interessante technologie om maatschappelijke vraagstukken op een beheersbare en transparante manier op te lossen. De hackathon zorgt ervoor dat uit de hele wereld talentvolle teams naar Groningen komen om daar aan challenges te werken. Dit zorgt er voor dat de technologie in Noord Nederland door een heel aantal (startende) ondernemingen wordt toegepast. GRQ Business Netwerk GRQ Business Netwerk is een aantal jaar geleden opgericht toen de aandeelhouders van Groningen Airport Eelde meer commitment vroegen van lokale ondernemers voor de luchthaven. Doel van het netwerk is het ondersteunen van de ambities om te komen tot meer verkeer en daarmee bij te dragen aan het behoud van de luchthaven. Wij vinden de aanwezigheid van een luchthaven van belang voor het vestigingsklimaat van de regio en hebben ons daarom bij het GRQ Business Nerwerk aangesloten. Stichting Dutch Data Center Association – Dataports Groningen De NOM is partner van Dataports Groningen omdat we de regio willen profileren als toplocatie voor datacenters in een snelgroeiend platform. Hét platform voor datacenters, dat ook internationaal in een groeiende belangstelling staat. Fundright De NOM is partner geworden van FundRight. Wij geloven in de gelijkwaardige toegang tot financiering en kansen voor alle oprichters van startups en scaleups, ongeacht hun achtergrond of geslacht. Diversiteit betekent namelijk een hoger rendement. Wij hebben daarom de ambitie dat alle startups en scaleups waar wij geld in steken (of hebben gestoken) binnen drie jaar een managementteam hebben met minimaal 35 procent vrouwen. Datzelfde percentage moet over drie jaar gelden voor de NOM zelf. Samen tegen voedselverspilling De NOM komt, samen met de andere Regionale Ontwikkelingsmaatschappijen, graag in actie om voedselverspilling te verminderen. Wij doen dat met name met de inzet op precisielandbouw. Hiermee denken wij een waardevolle bijdrage te kunnen leveren aan het verminderen van de milieubelasting en het verbeteren van de voedselkwaliteit. Innofest Festivals zijn de maatschappij in het klein. Er is eten, drinken, energie en onderdak nodig. En er wordt afval geproduceerd. Een living lab; de perfecte plek om innovaties te testen. Dat doet Innofest, en de NOM werkt hier graag aan mee. Vanaf de start van Innofest is gekeken hoe de NOM iets kan toevoegen. En dat kan, want vanuit de NOM worden innovatieve starters doorgestuurd naar Innofest en is een dienst of product succesvol getest op festivals? Dan kan de NOM de perfecte plek zijn om verdere ontwikkeling te financieren. TCNN Eén van de mooie partnerschappen is die tussen de NOM en TCNN. Daar waar de NOM sterk is in business/programme development is TCNN sterk in het managen van grote, complexe innovatieprojecten/programma’s voor het regionale MKB. Deze combinatie sluit goed op elkaar aan zodat de wederzijdse sterktes optimaal wordt benut. Er zijn gezamenlijke innovatieprojecten met het MKB gerealiseerd binnen de thema’s energie, agri/food, HTSM, water, logistiek en Life Sciences & Health. NOM en TCNN zijn volledig zelfstandige onafhankelijke organisaties. Wel heeft de NOM een vertegenwoordiging in het bestuur van TCNN.
95
Contact Heeft u naar aanleiding van dit jaarverslag vragen of opmerkingen? Deze ontvangen wij graag op info@nom.nl. U kunt ook telefonisch contact opnemen door te bellen naar (050) 521 44 44.
96
Persinformatie Voor inhoudelijke vragen over dit jaarverslag kunt u contact opnemen met Annemarie Atema, communicatiemanager. Dit kan via atema@nom.nl of 06 46 43 09 54. Het logo van de NOM is te downloaden via deze link.
97