In dit nummer o.a. Siem Jansen ziet kansen 2 • Startkapitaal nodig? Doe Flinc! 6 Buitenlandse bedrijven op de kaart 13 • Vitaal thema: healthy ageing 16 Op reis met Nordconnect 24 • Shoppen in de NOMMER-Shop 27
De laatste maanden is het economisch tij aanzienlijk verslechterd. Onder dit gesternte komt NOMMER 3 uit met als thema ‘kansen’. Je zou het bijna cynisch kunnen lezen. Dat is zeker niet de bedoeling, integendeel! Moet ik u overtuigen? Lees mee!
Kans één: Duurzaamheid. In alle beschouwingen over de toekomst komt duurzaamheid terug. Voor de langere termijn verwachten economen dat een omschakeling naar duurzaamheid perspectief biedt. Jelle Zijlstra betoogde in de jaren tachtig al dat investeren in milieu een positieve bijdrage levert aan
‘Kansen moet je zien ...’
economische groei.
Kans twee: Water en Energie. De ‘pieken’ water en energie lenen zich prima om een sprong voorwaarts te maken. Het naar voren halen van de doelstellingen uit het noordelijk energieakkoord kan een impuls geven aan een aantal branches in het Noorden. Juist op een moment dat de recessie toeslaat, ik denk daarbij aan bijvoorbeeld de installatiebranche. Een versnelde uitvoering van het energieakkoord levert ons dan voorsprong op het terrein van energietransitie en draagt bovendien bij aan de beoogde duurzamere noordelijke samenleving. Het marktpotentieel rondom technologie voor schoon water blijft hoog, onafhankelijk van de conjunctuur.
Kans drie: Lean produceren. Het programma om Lean te introduceren bij noordelijke bedrijven is ook een kans. Komen tot verbetering van de arbeidsproductiviteit is een anti-cyclische investering die zich gaat uitbetalen in de nabije toekomst. De NOM zet zich in voor productiviteitsverbetering in NoordNederland, waarbij Lean een belangrijke methode is. Maak gebruik van onze ervaring!
Kans vier: Sensortechnologie. Ook programma’s rondom sensortechnologie waarbij zo’n 180 bedrijven intensief op zoek zijn naar nieuwe markten Siem Jansen jansen@nom.nl
zijn een kans. Sense for Society, eind november gestart met de lancering van de communitysite www.senseforsociety.com, laat zien wat er allemaal aan activiteiten speelt.
Kans vijf: Starten. Nog steeds grijpen jonge ondernemers de kans om te starten. Vanzelfsprekend willen wij ze daarbij helpen. Het loket Flinc is sinds november jl. open en heeft al mooie scores opgeleverd. Daarover meer in deze NOMMER. Vanzelfsprekend willen we ook meedenken met de ondernemingen die al in onze financieringsportefeuille zitten. Onlangs was ik op bezoek bij een van de meest recente deelnemingen. Het is motiverend om met ondernemers te praten over de kansen die ze zien, ook al is op korte termijn de verwachting minder rooskleurig. Nog zo’n mooie kans: healthy ageing! Ook hierover meer in deze ‘kansen-NOMMER’! Kortom, volop kansen in deze tijd. Maar ze vragen wat meer combinatievoetbal voordat het een succes kan zijn. De NOM wil in die combinatie zeker een partijtje mee blijven spelen, om de kansen te vinden zodat u ze kunt verzilveren. Succes!
I N H O U D 6
10
22
16
Aan het woord
2
Kansen moet je zien … door Siem Jansen, directeur N.V. NOM
Startkapitaal
6
Doe Flinc, onderneem!
Sense for Society
10
Vernieuwing voor en door uitvinders, makers en gebruikers
Kaartlezen
13
Buitenlandse bedrijven weten het Noorden goed te vinden
Thema
16
Healthy ageing: vitaliteit, vooruitgang en verdiensten
Ontwikkeling & Innovatie
22
Samen werken om interactie te stimuleren
Nordconnect
24
Grand Tourisme en zakendoen zijn echt prima te combineren
En verder … Wist u dat 4
INVESTEREN IN ONTWIKKELING
• Beursnoteringen 5 • Jack van den Pol, over kansen gesproken 12 • NOMMER Wim A,B. 20 • nom.nl 21 Hoe werkt dat? Een achtergestelde lening 26 • NOMMER-Shop 27
NOMMER is een magazine van N.V. NOM en speciaal bedoeld voor relaties en iedereen die ge誰nteresseerd is in de activiteiten van de investerings- en ontwikkelingsmaatschappij voor het Noorden. NOMMER is open, toekomsten resultaatgericht en beschrijft de economische ontwikkelingen, de ondernemingsgeest, en het leven en werken in Groningen, Friesland en Drenthe.
Verspreiding: gratis onder alle relaties van N.V. NOM. Redactie: Communicatie N.V. NOM, Manisch Creatief.
Wist u dat... De kans groot is dat mensen die het Noorden na hun studietijd verlaten, na hun 30ste weer terugkeren?
Het woord kans afstamt van het latijnse cadere, wat vallen betekent?
Eindredactie: Annemarie Atema, atema@nom.nl. Idee, art direction en realisatie: Manisch Creatief. DTP/pre-press: SYL dtp & vormgeving, AG-freelance-dtp. Tekstbijdragen: Annemarie Atema, Wim A,B., Manisch Creatief, Marloes Heeres, Siem Jansen, David Offereins,
De kans op een Straight Flush (5 kaarten van dezelfde kleur op een rij tijdens het pokeren) 1 op 72.193 is?
De kredietcrisis ook kansen biedt?
Jack van den Pol, Cees Verhagen, Machteld van der Werf, Lolle Wijnja.
4
Fotografie: Judith van der Meulen (cover), David Offereins, Manisch Creatief, stock, archief NOM.
Drukwerk: Grafische Industrie De Marne. Oplage: 2.700 exemplaren. Rechten: Niets uit deze uitgave mag worden over-genomen, vermenigvuldigd of geproduceerd zonder schriftelijke toestemming van de N.V. NOM of andere auteursrechthebbenden. Alle gegevens zijn onder voorbehoud, en er kunnen geen rechten aan worden ontleend.
NOMMER is een uitgave van N.V. NOM, Investerings- en Ontwikkelingsmaatschappij voor Noord-Nederland. Paterswoldseweg 810, Groningen. Telefoon (050) 521 44 44, www.nom.nl.
Cover: Siem Jansen ziet genoeg kansen in Noord-Nederland.
De kans op een Elfstedentocht door de opwarming van Nederland gedaald is tot eens in de achttien jaar? In 1950 was dit nog eens in de vier jaar.
Tijdelijk werk de kans op vast werk vergroot? Van alle werklozen heeft na vijf jaar 80% een vaste baan. Als zij tussendoor geen tijdelijk werk zouden accepteren, zou dat maar de helft zijn. De kans dat een tien eurobiljet in Duitsland geen coca誰nesporen bevat 1 op 10 is? De Staatsloterij de grootste kans op een jackpot biedt? Te weten 1 op 18 miljoen. Bij de Lotto is dat 1 op 48,8 miljoen, bij de Postcodeloterij 1 op 100 miljoen. Bronnen: NRC, Volkskrant, www.onanslemming.nl, www.stopcrisisnow.com, www.noorderlicht.vpro.nl.
I N V E S T E R E N
I N
O N T W I K K E L I N G
GENOTEERD OP DE BEURS
De kans dat je NOM tegenkomt op beurzen in Noord-Nederland is natuurlijk groot! Promotiedagen Noord-Nederland De 22ste Promotiedagen NoordNederland in Groningen op 4 en 5 november jl. Ook dit keer weer een groot succes. ... en heldere kleuren en een goede locatie ...
Niet zo gek natuurlijk met een opvallende nieuwe stand. Bedacht en uitgevoerd volgens het principe ‘less is more ...’
... lekker ijs ... oh, oh, niet allemaal tegelijk ...
... zeg Marloes, waar zijn die leuke shirts te koop? In de NOM-shop, dat weet je toch wel!?
5
Energy Delta Convention
En volgens NOM’s eigen Allard van Dijk
De Energy Delta Convention vond vorig jaar plaats van
was het meer dan de moeite waard:
17 tot en met 19 november in Martiniplaza in Groningen. De NOM was als Gold Sponsor prominent aanwezig
‘De Energy Delta Convention was ook voor de NOM weer een prima gelegenheid om ondernemers, overheden en kennisdragers te ontmoeten rondom het thema energie. Als energieplatform met een internationale context is het een passend event om onze services en diensten breed onder de aandacht te brengen, en de conventie met organisatiekracht en ons netwerk te versterken. Zelf pakken we natuurlijk daar ook de actuele ontwikkelingen en trends op het gebied van energie op. In 2009 zijn we zeker weer van de partij.’
Bedrijven Contactdagen Friesland
Alle succesvolle mensen hebben één ding gemeen: zij herkennen kansen! Vorig jaar werden de Bedrijven Contactdagen voor Friesland bezocht door maar liefst 23.676 bezoekers. Dit jaar zijn we samen met de provincie Fryslân, Samenwerkingsverband Noord Nederland (SNN), Nordconnect, Kamer van Koophandel, Technologiecentrum Noord Nederland (TCNN), MKB Noord en Syntens te vinden op het Ondernemersplein in de Saksenhal (vlakbij het beurscafé). Dus pak uw kans en kom langs bij het WTC Expo in Leeuwarden. We zien u graag op dinsdag 24 en woensdag 25 maart!
Doe 6
I N V E S T E R E N
I N
O N T W I K K E L I N G
Flinc!
Een echte ondernemer denkt in kansen 7
Heel de wereld houdt de adem in omdat het kredietcrisis is. Hoewel: heel de wereld? Nee, een kleine groep nuchtere Noorderlingen trekt zich er niets van aan. Zij hebben ideeën, plannen en ambities alsof er niets aan de hand is. Zij ondernemen, zij doen Flinc!
Dé weg naar startkapitaal Crisis of geen crisis, een goed idee is een goed idee. Ondernemers die wél een idee hebben maar nog géén startkapitaal, kunnen nu terecht bij Flinc, een nieuw initiatief uitgevoerd door de NOM. Flinc weet de weg in het land van het risicokapitaal. Dat is handig, want als buitenstaander verdwaal je gemakkelijk tussen de kredieten, fondsen, subsidies en investeerders. Flinc brengt je zonder omwegen in contact met de investeerder die jouw idee net zo goedvindt als jij zelf. Zo zet je je bedrijf snel op de kaart.
>
Kijk voor meer informatie over risico-kapitaal op www.f-linc.nl/ instrumenten.php. (Inderdaad: mét een streepje ertussen).
De eerste stap Vergis je niet: risicokapitaal is heel iets anders dan liefdadigheid. De investeerder is bereid jou geld te lenen, maar alleen als hij denkt dat hij het terugkrijgt met een mooi rendement. Daarom is het belangrijk dat je ondernemingsplan staat als een huis. Flinc leest je ondernemingsplan kritisch door en doet suggesties ter verbetering. Zo leggen we het fundament. Daarop kun jij zelf verder bouwen, alleen of samen met mensen met wie Flinc je in contact brengt; menselijk kapitaal is minstens even belangrijk als harde valuta ...
8
Flinc ziet brood in de Hotelslicer Ook in de hotellerie is ‘beleving’ het toverwoord. Dat begint al aan het ontbijtbuffet: er zit veel meer beleving in brood dat de gast zelf snijdt. Het liefst in lekker dikke plakken. Daarvoor is de Hotelslicer ontwikkeld: een mes waarmee de gast zelfs ovenvers brood moeiteloos in perfecte plakken snijdt, zo dik -of dun- als hij wil. Uitvinder van de Hotelslicer is Freek Herman, entrepreneur achter Abo Broodsnijmachines te Leek. Perfectionist in productontwikkeling, maar geen marketeerpur-sang. Daar wist Flinc wat op te vinden: Maarten Goddijn besprak de case met Jan Martin Timmer, en die kende op zijn beurt Dick van den Burg, een marketeer die zijn halve carrière in hotels doorbracht. Het contact werd gelegd, de spreekwoordelijke ‘klik’ deed zich voor en de twee ondernemers sloten een zakelijk huwelijk. De eerste deal, met een gerenommeerde horeca-groothandel, is reeds een feit ... Kijk voor meer informatie op hotelslicer.nl.
I N V E S T E R E N
Flincerds
I N
O N T W I K K E L I N G
Tijd voor het beeldhorloge! Flinc heeft twee speerpunten: innovatieve producten en/of diensten en stuwende bedrijven, dat wil zeggen: bedrijven die hun omzet grotendeels buiten Noord-Nederland realiseren. Daarom is het hoog tijd voor het beeldhorloge. Wat is het beeldhorloge? Een manier om te weten hoe laat het is voor mensen
Koen van den Berg
die geen besef van tijd hebben en niet kunnen klokkijken. In de praktijk zijn
Helpt ondernemers op een
dit vaak mensen met een verstandelijke beperking. In de medische kringen
doeltreffende en creatieve manier
wordt dit ‘dyschronie’ genoemd. Het beeldhorloge werkt met pictogrammen
op weg.
die verwijzen naar activiteiten. Een functie vergelijkbaar met een zandloper
Friese starters bellen Koen op
geeft aan hoe veel tijd de gebruiker voor die activiteit heeft. Het beeldhorloge
06 – 27 08 72 66
stimuleert de zelfstandigheid en het zelfvertrouwen. Wat heeft Flinc gedaan? Een belangrijke bijdrage geleverd aan de sprong van ‘goed idee’ naar ‘concrete onderneming’. Met twee verschillende soorten kapitaal: geld en contacten. Allereerst heeft Flinc de directie van Timer BV gewezen op het NOM Pre Seed Fund, waardoor de NOM nu participeert in het beeldhorloge. De ultieme blijk van vertrouwen. Bovendien heeft Flinc de uitvinders van het beeldhorloge, Ben Bunt en Ate van der Meer, gekoppeld aan ondernemer-pur-sang Nanko Brattinga. Het prototype zal het tweede kwartaal van 2009 beschikbaar zijn, de voorintekening is al wel geopend ... Kijk op www.beeldhorloge.nl voor meer informatie.
Jan Martin Timmer Bruggenbouwer met groot inlevingsvermogen. Ondernemers in Drenthe bellen Jan Martin op 06 – 29 24 08 99
Maarten Goddijn Kent de do’s en don’ts uit ervaring. Groningse ondernemers bellen Maarten op 06 – 48 17 79 08 www.f-linc.nl
9
See me, hear me, inspire me
Wetenschap en bedrijfsleven ontmoeten elkaar in Sense for Society
10
De locatie ademt de sfeer van een ver verleden, maar de aanwezigen hebben de toekomst op het netvlies: het historische landgoed Overcinge te Havelte is op 27 november 2008 het toneel van de tweede bijeenkomst van Sense for Society, een community die zoekt naar innovatieve toepassingen voor sensoren. De opkomst bewijst dat de sector gedreven en ambitieus is: maar liefst 180 bedrijven en wetenschappers geven acte de prĂŠsence om ideeĂŤn uit te wisselen en elkaar te inspireren.
I N V E S T E R E N
I N
O N T W I K K E L I N G
Zeven Velden van Vernieuwing Henk A. Koopmans, directeur van
Sensoren kunnen nogal wat: kijken, luisteren, voelen, ruiken
Sensor Universe, opent de bijeenkomst.
en proeven. Daarom heeft Sense for Society de sensorwereld
Hij legt uit dat in de toekomstige infor-
verdeeld in zeven velden. Zo komen geïnteresseerden met
matiesamenleving sensortechnologie
gemeenschappelijke belangen elkaar sneller tegen en wordt er
een essentiële rol gaat spelen om com-
doelgericht gewerkt aan de felbegeerde innovatie.
plexe processen beter onder de knie te krijgen. Bijvoorbeeld op het terrein van
• Water in Balance (waterbeheer en -zuivering)
de mobiliteit, de zorg of het beheer van
• Smart Farming (agribusiness)
energienetwerken. In het innovatienet-
• Smart Factory (industrie)
werk van Sensor Universe zijn drie
• Reliable Energy (energie)
groepen bedrijven samengebracht
• Care & Cure (gezondheidszorg)
die voor dit soort terreinen slimme
• Environmental Processing (milieu)
besturingsconcepten kunnen ontwik-
• Responsible Mobility (infra, transport & vervoer)
kelen. Het betreft bedrijven die sensortechnologie maken, ICT-bedrijven die sensordata verwerken en bedrijven die regeltechnologie maken waarmee deze processen uiteindelijk worden aangestuurd. Vervolgens maakt Goossen Boers van Photonis indruk met zijn plannen voor een nieuwe fabriek waar een soort
A sense for innovation? Join us!
nachtkijker voor automobilisten ver-
Sense for Society is het open innovatie-netwerk van Sensor
vaardigd wordt: de sensor BrightEye.
Universe waarin technologiebedrijven, kennisinstellingen en
Hans Praat van de NOM introduceert
‘vroege gebruikers’ samen zoeken naar nieuwe toepassingen van
de zeven themagroepen (zie kader) en
sensortechnologie (of: smart monitoring & control). Gevoel voor
heeft de eer de nieuwe website
vernieuwing? Kom erbij!
senseforsociety.com te lanceren. Tijd om aan de slag te gaan: de aanwezigen vormen kleine groepen van uitvinders, makers en gebruikers om samen nieuwe toepassingen te bespreken. De draad wordt weer opgepakt op de volgende bijeenkomsten van Sense for Society. NOMMER houdt u op de hoogte van wat er gebeurt in sensorland ...
De nieuwe website senseforsociety.com is gelanceerd. De site is een typisch geval van ‘community’: het wordt pas echt interessant als je niet toekijkt, maar meedenkt en -doet! Waar wacht je nog op? www.senseforsociety.com.
11
Volgens de dikke Van Dale is een kans een ‘mogelijkheid’, ‘waarschijnlijkheid’ of ‘gunstige gelegenheid’. In ons dagelijks taalgebruik komt het woord ‘kans’ vaker voor dan jij je werkelijk realiseert, bedenk maar eens:
• • •
OVER KANSEN GESPROKEN ...
de kans dat het gaat regenen is groot. de kans op vorst is groot. de kans dat jij je blesseert bij het na 7 jaar weer eens
schaatsen is groot.
• •
de kans dat je 27,6 miljoen wint is klein. de kans dat je de ware liefde tegenkomt als je jong bent is
groter dan op latere leeftijd.
•
de kans dat je gezond blijft is groot als je er ook naar leeft.
Een kans is derhalve geen zekerheid. In het bedrijfsleven leven we van kansen en zijn we dagelijks op zoek naar mogelijkheden om iets te bedenken, waardoor wijzelf of een ander in staat worden gesteld financieel of ander voordeel te behalen. Soms liggen ze zo voor de hand
12
dat we ze domweg niet zien. Realiseer je dat als je een ‘kans’ ziet, jij alleen de keuze hebt om deze wel of niet te pakken. Zo is het in de huidige economie ook nog steeds jouw eigen verantwoordelijkheid als er zich een kans op bijvoorbeeld een betere/mooiere baan voordoet. Jij als enige kunt en moet beslissen of jij deze neemt en geloof mij, juist op dit moment zijn deze kansen
GEWOON DURVEN!
Jack van den Pol
er volop voor hen die durven te kiezen.
Directeur Apollo Logistic Systems B.V. www.apollo-bv.com
‘Durf te kiezen’ is direct gebonden aan het zich voordoen van kansen, want een kans zonder hierin/voor te kiezen gaat verloren.
De Apollo Groep pakt kansen. Een mooi voorbeeld is de stijgende brandstofprijs, je kunt dit zien als negatief, wij hebben dit gezien als positief. Brandbaar afval wordt nu gecomprimeerd en verpakt in onze nieuw ontwikkelde balenpers en stelt onze klanten in staat om hun ‘afval’ product voordelig op te slaan, te transporteren naar verbrandingsinstallaties en hier energie op te wekken.
I N V E S T E R E N
I N
O N T W I K K E L I N G
Buitenlandse bedrijven in Noord-Nederland Voor de NOM is het belangrijk een overzicht te hebben
Bedrijven
Medewerkers
van buitenlandse vestigingen in onze regio. Ze zijn alleen al belangrijk vanwege hun potentie voor mogelijke ver-
105
89
8.989
Drenthe
8.935
volginvesteringen. Zelf helpen ze hieraan mee door het
Friesland
moederconcern informatie te geven over de kwaliteit
85
7.570
Groningen
van onze regio. Het komt ook vaak voor dat een bedrijf uit hetzelfde moederland informatie krijgt van een reeds gevestigd bedrijf. Onze regio kan zich in de volle breedte beter profileren door de toegevoegde kennis
Moederland
en competenties van buitenlandse nevenvestigingen.
Australië
Buitenlandse vestigingen zijn daarnaast zeer belangrijk
België
voor onze regionale ontwikkelspeerpunten, zoals bij-
Medewerkers
Bedrijven
5
1
1.167
19
voorbeeld AgriFood en Energie. Bij deelname van buiten-
Brazilië
449
2
landse bedrijven aan innovatieve projecten op het vlak
Canada
40
1
210
2
1
1
351
8
3.058
54
605
6
van onze ontwikkelspeerpunten krijgt die innovatie een
China
meer mondiaal dan regionaal karakter.
Cyprus Denemarken
Sector
Duitsland
Medewerkers
Bedrijven
3.060
26
Finland
568
7
Frankrijk
3.455
25
2.762
30
Ierland
2.139
17
912
14
Italië
45
1
656
9
Japan
2.445
12
1.774
14
Luxemburg
150
2
1.148
14
Nederlandse Antillen
3
1
1.851
17
Nieuw Zeeland
4
1
1.009
10
Noorwegen
201
2
377
8
Oostenrijk
72
3
2.017
19
Singapore
6
1
1.141
12
Spanje
246
5
1.791
26
Taiwan
273
3
852
10
Verenigd Koninkrijk
3.956
35
1.906
29
Verenigde Staten
4.688
52
2.696
19
Zweden
1.461
17
974
15
Zwitserland
464
8
25.494
279
25.494
279
Totaal aantal
13
Buitenlandse bedrijven in Noord-Nederland Aantal werknemers 0 - 250
Dongeradeel 46
250 - 1.000
1.000 - 2.000
1
250
Menaldumadeel 3
Franekeradeel
> 2.000
1
LEEUWARDEN 60 13
4
Achtkarsp
1
3
292
Tytsjerksteradiel
1.229
309 Aantal bedrijven
1
15
Harlingen
1.538 Smallingerland
Bolsward
4
3
14 14
287
6
250
325
Opsterland
Sneek 40 Wymbritseradiel
1 14
Skarsterl창n
1.218
13
1.135 Heerenveen
39
1
Gaasterl창n-Sleat
214
2
Lemsterland
16
1
Weststellingwerf
Mep
INVESTEREN IN ONTWIKKELING
pelen
I N V E S T E R E N
109
I N
O N T W I K K E L I N G
3
Eemsmond
2
1
14
1.541
De Marne
Delfzijl
1
50
Appingedam 6
2
2
Zuidhorn 42
2
149 Grootegast
3.418
3
GRONINGEN 90
145 Leek
1
Slochteren 12
1
Haren
7
Noordenveld
84
1
549
ASSEN
Winschoten
7
2
Veendam
9
323
8
431 Pekela
1
93
Aa en Hunze
Vlagtwedde
Ooststellingwerf 2
704 97
1
Borger Odoorn
Midden-Drenthe
EMMEN 33
16
1.183 10
296
432
3
Tynaarlo
3
1
Scheemda
HoogezandSappemeer
767
d
140
2.081
3.200
Hoogeveen
ppel 1.097 7
1.253
Coevorden
3
15
Healthy Verjongingskuur voor de Noord-Nederlandse economie
‘Alle kikkers in de kruiwagen houden’
‘Healthy ageing is een fantastisch thema’, zegt Gerard Lenstra (NOM), ‘omdat iedereen het herkent; ieder mens wordt immers ouder. Met dit thema kan Noord-Nederland zich internationaal uitstekend profileren.’
Gerard Lenstra, NOM
ageing
I N V E S T E R E N
I N
O N T W I K K E L I N G
De Noord-Nederlandse economie is levendiger dan ooit. Dat komt doordat ondernemers, kennisinstellingen en overheden elkaar steeds beter weten te vinden. En doordat het besef doordringt dat focus op healthy ageing een kans is waarmee we de aandacht op ons vestigen, nationaal en internationaal. Want zo’n thema belooft de economie vitaliteit, vooruitgang én verdiensten.
Gezond ouder worden Het is niet zo moeilijk om healthy ageing te vertalen: gezond ouder worden. Maar dan wordt het al snel lastiger, want eigenlijk weten we nog niet zo veel over ouder worden. Waarom wordt de ene mens ziek en de andere niet? Welke ziektes zijn aangeboren en welke ontstaan in de loop van ons leven, bijvoorbeeld door ongezonde gewoontes?
Toch is het nog niet zó vanzelfsprekend dat ondernemers,
faciliteren. Geduldig kneden, lobbyen en netwerken.
overheden en wetenschappers achter healthy ageing gingen
Contacten leggen, bruggen bouwen.’
staan. Gerard Lenstra probeerde ‘alle kikkers in de kruiwagen te houden’.
Maar het is gelukt: healthy ageing heeft genoeg ‘kritische
‘Kennisinstellingen hebben ideeën, ondernemers hebben
massa’ om een gezonde groei voor de Noord-Nederlandse
ideeën, overheden hebben ideeën. Je kunt niet afdwingen
economie in te luiden.
dat ze allemaal op één lijn gaan zitten, je kunt het alleen
17
De antwoorden op deze vragen worden goud waard in een wereld die vergrijst. Daarom biedt healthy ageing kansen voor diverse sectoren van de Noord-Nederlandse economie, biomedische bedrijven voorop. Maar ook food, agribusiness, ICT en sensortechnologie kunnen profiteren, zoals we verderop zullen zien.
Nieuwe kennis over ouder wordende mensen Eerst moeten we naar het ziekenhuis. Want hier, in het UMCG te Groningen, staat de wieg van healthy ageing. Of de kraamkamer, als u wilt.
voorkomen, exacter vast te stellen welke ziekte iemand heeft én voorkomende ziektes effectiever te behandelen. De kennis die het UMCG dankzij onderzoeken (zie kader) verkrijgt, zal ontsloten worden voor ondernemers
18 18
in de regio. Een gezonde basis voor innovatieve Zoals gezegd is de kennis over veroudering op dit
producten en diensten ...
moment beperkt. Het UMCG wil hierin verandering brengen. Het medisch centrum gaat onderzoeken
Kansen voor jong en oud
wat ‘een gezonde levensloop’ nu exact is. Ook
De ambitie van het UMCG om wereldleider te worden
verouderingsprocessen worden onder de loep genomen.
op het gebied van healthy ageing geeft óók het bedrijfs-
Zo hoopt het UMCG op den duur meer ziektes te
leven een impuls. Hoe meer kennis over ouder worden,
‘De wereldtop op het gebied van healthy ageing’ Het UMCG is in dit artikel ‘de kraamkamer van healthy ageing’ genoemd. Frans Jaspers, lid van de Raad van Bestuur van het UMCG, onderbouwt deze stelling. Hij vertelt NOMMER over het onderzoek LifeLines en het nieuwe instituut ERIBA. ‘LifeLines is een grootschalig medisch-biologisch onderzoek. De centrale vraag is: waarom worden sommige mensen gezond oud en waarom krijgen anderen al op zeer jonge leeftijd een chronische ziekte?’
Frans Jaspers, UMCG
hoe meer ideeën voor nieuwe producten en diensten er kunnen ontstaan. In traditionele én nieuwe sectoren van de Noord-Nederlandse economie; kansen voor jong en oud. Het ligt voor de hand dat de biomedische industrie in Noord-Nederland een opkikker krijgt van healthy ageing: nieuwe inzichten maken de weg vrij voor nieuwe geneesmiddelen. Ook de agribusiness kan inspelen op deze ontwikkeling: als leverancier van grondstoffen.
Onderga nu met de NOM de verjongingskuur voor de regionale economie: healthy ageing Alles wat we eten en drinken, ons voedingspatroon, heeft
‘Zuivel draagt bij aan gezondheid en welzijn’
invloed op onze gezondheid. Kersverse inzichten over ouderdom & voeding trakteren de Noord-Nederlandse
Ger Willems, FrieslandCampina Domo
foodsector op hapklare inspiratie voor nieuwe producten. En bieden kansen voor de agribusiness, die natuurlijk de
Er mag dan nog weinig bekend zijn over het
gevraagde grondstoffen op het menu zet.
verschijnsel veroudering, vast staat dat alles
Tenslotte biedt healthy ageing arbeidsvitaminen voor
wat we eten en drinken invloed heeft op onze
ICT en sensortechnologie: stel u voor dat de huisarts niet
gezondheid. Daarom is FrieslandCampina nauw
in de auto stapt, maar via een webcam zijn patiënten
betrokken bij healthy ageing.
observeert. Het scheelt tijd en geld én is beter voor het milieu; ook geen onbelangrijke factor voor wie gezond
Ger Willems, die leiding geeft aan de researchers
ouder wil worden ...
bij de nieuwe zuivelreus: ‘FrieslandCampina Domo neemt onder andere deel in het Top Institute Food & Nutrition, waar healthy ageing en eraan gerelateerde deelvragen onderzocht worden. Het UMCG neemt ook deel in TIFN; FrieslandCampina Domo werkt regelmatig
Het onderzoek volgt maar liefst 165.000 mensen uit drie
samen met Rijksuniversiteit Groningen aan grote
generaties gedurende dertig jaar. Deze enorme omvang
projecten.’
is vereist om de betrouwbaarheid van de uitkomsten te waarborgen.
Zijn er dan ook nieuwe producten in het schap van de supermarkt te verwachten, speciaal
ERIBA is kort voor: European Research Institute on the
voor ouderen? ‘In zijn algemeenheid dragen
Biology of Ageing. Frans Jaspers: ‘ERIBA gaat research doen
zuivelproducten bij aan gezondheid en welzijn
naar veroudering op celniveau. 2009 wordt een cruciaal jaar:
van de consument, ook op langere termijn. Er zijn
een aantal researchers is al actief, er liggen bouwtekeningen
op dit moment geen producten die wij specifiek
klaar voor een nieuw instituut op het Bodenterrein en we
ontwikkeld hebben voor de oudere doelgroepen.’
praten over samenwerking met de MAYO Clinic in Amerika. Daarmee sluiten we aan bij de wereldtop op ons vakgebied.’
19
Ik was een jaar of zeven en ging op voetbal. Voetbal was leuk en al je vriendjes zaten op voetbal. De keuze was dus simpel. Bijna veertig jaar later zit ik nog steeds op voetbal. Want voetbal is nog steeds leuk en veel van mijn vriendjes van toen ballen ook nog steeds. Dat ik het woord ‘kansen’ in sterke mate associeer met het spelletje voetbal is dus ingeprent door al die jaren achter de bal aanrennen: op het voetbalpleintje vroeger bij mij in de straat, op de modderige trainingsvelden bij de voetbalclub en op de echte, groene wedstrijdvelden door heel Noord-Nederland en daar buiten. En dat alles iedere keer met maar één doel: knal die bal tegen het net van de tegenstander. Doelpunten maken! Scoren! Het ultieme resultaat van een benutte kans.
Een flinke kans
Scoren geeft een lekker gevoel. Als rechtsbuiten heb ik vaak anderen laten scoren uit mijn voorzetten. Maar ook ík heb de vreugdemomenten gekend van het maken van doelpunten. Hoe en hoeveel ben ik natuurlijk allang vergeten. Maar ik weet nog heel goed waar en hoe de bal van mijn allereerste goal het doel in rolde. Ook nu geeft het scoren van een doelpunt mij nog steeds het blije gevoel. De grote uitbundigheid is er inmiddels wel van af. Geen metershoge sprongen, shirts over het hoofd of Braziliaanse samba’s met de cornervlag. Het is in de loop der jaren verworden tot een klein, meer innerlijk feestje, dat ik sporadisch mag vieren. Maar, feest blijft het. En thuis vertel ik het alleen nog als mij er naar gevraagd wordt: ‘… ja, ik heb óók gescoord’, is de louter statistische mededeling.
20
Voetbal is een veel gebruikte metafoor voor het managen van een bedrijf. Zie alleen al de keur aan spraakmakende oud-voetballers die te pas en te onpas op bijeenkomsten wordt gevraagd om hun voetbalervaringen, Wim A,B. Projectmanager ab@nom.nl
omkleed met smeuïge anekdotes, te projecteren op de alledaagse beslommeringen en uitdagingen van het MKB-bedrijf. Met de logica-wetten van El Salvador Cruijff geciteerd als ware het De Heilige Schrift.
Ook de activiteiten van de NOM passen in deze metaforische benadering van het bedrijfsleven. Om uiteindelijk een top-team van de FC NoordNederland te maken, moet je veel tijd en geld stoppen in de jeugdopleiding. De uitzending van Talent Pitch Noord afgelopen jaar was een prima aanloop naar de opzet van een scoutings- en begeleidingsapparaat voor een NoordNederlands-beloften-team. De scouts van Flinc zullen de komende jaren de trapveldjes en voetbalpleintjes afstruinen op zoek naar de Klaas Jan Huntelaars of Arjen Robbens in de dop. En, eenmaal gevonden, zal de NOM graag coachen en ondersteunen waar zij kan om de kans te vergroten dat deze talenten de fraaiste goals gaan scoren en de nieuwe voetbalhelden kunnen worden van de FC Noord-Nederland.
Ondernemerstalent van Noord-Nederland, speel je in de kijker bij de NOM en grijp je kans. We zien je graag na dat schitterende doelpunt met een shirt over je blije hoofd de samba dansen met de cornervlag.
I N V E S T E R E N
I N
O N T W I K K E L I N G
www.nom.nl
nom.nl
Gekscherend hebben we de NOM wel eens vergeleken met een relatiebemiddelingsbureau. Immers, het is een van onze pijlers ervoor te zorgen dat u met de juiste persoon of personen
www. nom.nl
in contact komt. Dat doen we door bijvoorbeeld netwerkbijeenkomsten te organiseren of u een naam of mailadres door te geven. Een andere insteek is die van de community. Dat lijkt een hype, maar is dit wat ons betreft zeker niet. We zijn dan ook via onze websites een aantal communities gestart.
NOM projecten Onder projecten in het menu op www.nom.nl, is voor VGM-Noord Nederland een community voor de leden van het VGM-netwerk gebouwd. Dit is gemaakt via Google apps, een handig tool voor het bouwen van een community. Het netwerk heeft op dit moment zo’n 35 leden en wordt door hen gebruikt voor het delen van een gezamenlijke agenda, het downloaden van verslagen en presentaties, en het uitnodigen voor bijeenkomsten.
IJkdijk Ook de website van de IJkdijk (www.ijkdijk.nl) heeft haar community, te vinden onder deelnemers in de menustructuur. Deze applicatie is net als de community van VGM gebouwd via Google apps en wordt voor vergelijkbare doeleinden gebruikt.
Bedrijventerreinen Dan is er nog een community ‘bedrijventerreinen’. Deze is iets anders van opzet dan de andere. De module maakt het mogelijk het aanbod van bedrijventerreinen in Noord-Nederland nader te bekijken. Het maakt een vergelijking tussen de terreinen binnen de door bezoekers vastgestelde criteria. Een open community voor ‘bedrijventerreinen-fans’ zeg maar en te vinden onder Noord-Nederland in de menustructuur van de site. De site is gemaakt via een in house gebouwde applicatie.
Sense for Society Last but not least, de meest recente door ons gebouwde community is Sense for Society (www.senseforsociety.com), waarover meer elders in deze NOMMER. Sense for Society is het open innovatie-netwerk van Sensor Universe waarin technologiebedrijven, kennis-instellingen en ‘vroege gebruikers’ samen zoeken naar nieuwe toepassingen van sensortechnologie (of: smart monitoring & control). Deze community is gebouwd in NING en geeft alle mogelijkheden weer: blogs, groepen, discussie, et cetera, alle toepassingen zijn verwerkt. Gelanceerd in november zijn er inmiddels al veel aanmeldingen. Dit was nog maar het begin. We houden u op de hoogte van verdere ontwikkelingen.
21
tekent voor productiviteitsverbetering
22
Veel bedrijven in het Noorden, met name in de procesindustrie, maken grote hoeveelheden van nagenoeg hetzelfde product. Grondstoffen en halffabrikaten, zoals aluminium bij Aldel in Delfzijl en kunststoffen bij DSM in Emmen, maar ook producten voor de consument, zoals zuivel bij FrieslandCampina. De eisen die ze zichzelf stellen en die hen door de wetgever en de klant worden opgelegd, worden met de dag hoger. Overal zijn normen voor, afwijkingen worden hoe langer hoe minder door de vingers gezien, uitval moet worden voorkomen. Iedere plaat aluminium, iedere kilo kunststof, iedere liter melk moet van dezelfde kwaliteit zijn. Het Noordelijk bedrijfsleven pakt de handschoen op. De NOM haakt hierop in! Honger naar kennis
controleren, hoe kan ik informatie eerder in handen
Folkert van der Meulen van de NOM, vertelt met groot
krijgen zodat ik eerder kan ingrijpen of bijsturen.’
enthousiasme dat Noordelijke bedrijven een enorme honger hebben naar kennis. ‘Ze zijn nieuwsgierig naar
Van het lab naar de werkvloer
de nieuwste inzichten en onderzoeksresultaten van
Professoren en studenten breken zich dagelijks het
universiteiten, zeker als het gaat over productiviteits-
hoofd over productiviteitsverbetering. Daarbij ligt het
verbetering. Logisch, want ze worstelen met vragen als:
accent vaak op procesbesturing, want dat vakgebied is
hoe voorkom ik fouten, hoe kan ik het proces beter
in ontwikkeling. Meet- en regeltechniek, maar dan in
I N V E S T E R E N
I N
O N T W I K K E L I N G
de hoogste versnelling. De NOM slaat graag een brug tussen kennisinstellingen en bedrijfsleven, zodat de theorie snel zijn weg vindt naar de praktijk. ‘Stel je voor’, zegt Folkert van der Meulen, ‘nu stel je pas vast hoe goed of slecht een bepaalde partij is als de productie
NOM organiseert cursus Multivariate procesbesturing Cursusleider Brian Roffel:
‘Betere informatie, meer controle’
klaar is. Maar als je overstapt op feedforward-besturing kun je veel eerder
‘Het doel van Multivariate procesbesturing is dat managers en
in het proces bijsturen waardoor
operators betere informatie en meer controle over het productie-
de stabiliteit toeneemt. Dat scheelt
proces krijgen. Daarom streven we naar datareductie: we zorgen
natuurlijk massa’s tijd, geld en stress.’
dat we voortaan met minder variabelen te maken krijgen door nieuwe variabelen te definiëren. Ook bekijken we of we informatie eerder
In het netwerk Procesindustrie werd
kunnen verkrijgen door toepassing van sensoren, want dan kan
enige tijd geleden een inspirerende
de operator vanaf de start van het productieproces bijsturen. Deze
lezing gegeven door Prof. Dr. Ir. Brian
methode heet ‘feed-forward-besturing’, want het is zonde van onze tijd
Roffel, wetenschapper en deskundige
om te wachten op de feed-back ...’
op het gebied van procesbesturing. ‘We besloten hem te vragen een cursus te geven voor ondernemers. De belangstelling bleek zó groot, dat we drie klassen konden vullen’, zegt Folkert van der Meulen. ‘Het mooiste is, dat niet alleen productiebedrijven uit de maak- en procesindustrie
Reinoud Biesbroek, DSM Engineering Plastics:
‘En nu van de theorie naar de praktijk ...’
meededen, zoals AVEBE en Douwe Egberts, maar ook de contractors, zoals Emmtec, IJssel Technologie, Grondmij en Imtech. Die gaan dat toepassen in hun dienstverlening. Zo moet het, zo verspreidt nieuwe kennis zich als de spreekwoordelijke olievlek over Noord-Nederland ...’ Meer weten over de NOM als bron van kennis? Kijk op www.nom.nl, klik eerst op ‘nom’, daarna op ‘ontwikkeling en innovatie’. Wilt u van gedachten wisselen over dit onderwerp? Bel of mail Folkert van der Meulen, NOM-O&I, (050) 521 44 94 of meulen@nom.nl.
DSM Engineering Plastics vervaardigt hoogwaardige kunststoffen voor auto’s, computers, bouwgereedschappen en andere toepassingen. Het productieproces kent vele variabelen, zodat Multivariate procesbesturing de efficiency beslist naar een hoger niveau kan tillen. Reinoud Biesbroek had al geruimte tijd belangstelling voor het vakgebied, en was daarom blij met het initiatief van de NOM om een cursus over dit onderwerp te organiseren. ‘Het is prettig dat deze cursus op het Emmtec-terrein werd gegeven. Als ik naar Amsterdam had moeten reizen, was de drempel een stuk hoger geweest’, vertelt hij. ‘De cursus was een verkenning van wat er speelt en wat er mogelijk is op dit gebied. We staan nu voor de uitdaging om de theorie te vertalen naar de praktijk ...’
23
Vroeger deden de Nederlanders veel zaken ‘op de Noord’: met Noorwegen, Zweden, Finland, Polen en de Baltische staten. De lading van de schepen bestond vooral uit hout en vis, maar stiekem werd ook weleens een partij wapentuig afgeleverd. Wist u dat deze handelsroute langer bestond en meer geld opleverde dan de veelbesproken VOC? Anno 2009 biedt zakendoen ‘op de Noord’ opnieuw volop kansen, al noemen we het gebied nu anders: de Noordelijke Ontwikkelingsas, afgekort tot NOA.
Handel drijven ‘op de Nordconnect laat gouden tijden herleven 24
Nordconnect legt de verbinding
Tenslotte halen we de banden met
De opkomende economieën van Estland, Letland en
Duitsland aan via het Carbohydrate
Litouwen, maar ook de grote markten van oosterbuur
Competence Center (CCC), dat
Duitsland en de Scandinavische staten: de kansen liggen
studeert op innovatieve toepassingen
voor het oprapen, maar tot nu toe blíjven ze voor een
van koolhydraten in voeding, medi-
deel liggen.
cijnen en cosmetica.
Daarom is Nordconnect in het leven geroepen door het Samenwerkingsverband Noord-Nederland. De organisatie,
De gasrotonde van Europa
waarmee de NOM samenwerkt, stelt zich ten doel de
En gas en olie dan, horen we u denken? Zeker, die geven
contacten tussen Noord-Nederland en het Noordoosten
de Noordelijke Ontwikkelingsas energie. Nederland,
van Europa te intensiveren. Niet alleen tussen onderne-
en vooral Noord-Nederland, koestert de ambitie om de
mers, maar ook tussen overheden en kennisinstellingen.
gasrotonde van Europa te worden.
Kijk voor meer informatie op www.nordconnect.eu.
In dat kader zijn hartelijke betrekkingen met Rusland en de Baltische staten onontbeerlijk. Gasunie heeft op dat
Nuttige netwerken
vlak heel goede resultaten geboekt. De vergevorderde
Nordconnect en andere ontwikkelingen in Noord-
plannen van het Duitse RWE voor een energiecentrale
Nederland werpen hun vruchten af. Er zijn nieuwe
in de Eemsmond hebben al de pers gehaald. De NOM
netwerken gevormd voor ondernemers, zoals Supply
speelt daar een prominente rol in.
Networks, een keten van bedrijven in de toeleverende
Ook met de Noorse energie- en petrochemiereus Statoil
industrie die zich richt op samenwerking en uitwisseling
zijn belangrijke contacten gelegd. Het zou mooi zijn
van kennis en ervaring.
als de rijksoverheid, en dan met name Economische
Ook International Foresight Planning verdient een
Zaken, de ambitie van de Noordelijke Ontwikkelingsas
vermelding: een netwerk dat data verzamelt en analyseert
zou ondersteunen met een buitenkantoor in Letland,
opdat ondernemers beter kunnen anticiperen op schom-
Estland of Litouwen ...
melingen in de conjunctuur en andere ontwikkelingen.
NOMMER houdt u op de hoogte.
Noord’ 25
Klassiek, modern en duurzaam Grand Tourisme en zakendoen, kun
gebied van navigatie en rijvaardigheid,
je die twee combineren? Reken maar:
maar genieten als ze slim zijn ook van de
Nordconnect bewijst het met de
diverse Noordeuropese landschappen en
Nordconnect Trial 2009, een evenement
vergezichten.
dat deelnemers in negen dagen door zeven Noordeuropese landen voert.
Veel succes! Na de rit-van-de-dag vroeg naar bed?
Veel plezier en goede zaken!
Niks ervan. Netwerken! Toegegeven, de
De Nordconnect Trial 2009 start op
uitdossing is nogal ongebruikelijk, maar
zaterdag 2 mei in Leeuwarden en finisht
Nordconnect Trial 2009 is toch ĂŠcht een
zondag 10 mei in Groningen. Een bonte
handelsmissie. In de pleisterplaatsen op
stoet oldtimers en youngtimers met een
de route staan diverse netwerkbijeenkom-
accent op alternatieve brandstoffen
sten met ondernemers en overheden op
trekt in de tussentijd door Nederland,
de agenda. Ed van de Beek van de NOM rijdt
Duitsland, Polen, Litouwen, Letland,
mee; hij krijgt van de NOMMER-redactie
Zweden en Denemarken. Deelnemers
opdracht om fototoestel en blocnote
gaan de strijd met elkaar aan op het
voortdurend in de aanslag te houden ...
Een achtergestelde lening van de NOM, hoe werkt dat eigenlijk? De NOM heeft de mogelijkheid een achtergestelde lening tot maximaal € 200.000,- te verstrekken. Deze lening kan worden verstrekt zonder dat de NOM een aandeelhouderspositie inneemt. Ook een eenmanszaak of VoF komt hiervoor in aanmerking. Diederik Brasser, directeur van Trilobes B.V. legt uit wat Trilobes met de aan hen verstrekte achtergestelde lening heeft gedaan.
we tegelijk al een redelijke cash-flow hadden. Het heeft inderdaad wel enige tijd geduurd voor we het eerste grote nieuwbouwproject kregen. Op het moment bouwen we aan 2 modulaire ladingsystemen van ieder meer dan 10.000 ton. Daarnaast begeleiden we de bouw van 2 terminals (België, Brazilië). Ook worden we in toenemende mate gevraagd logistieke- en haalbaarheids-
26
‘In 2005 hebben we Trilobes BV opgericht met 3 partners. Trilobes legt zich toe
studies uit te voeren voor de opzet
op het ontwerp en de turn-key levering van terminals en flexibele & modulaire
van bulk liquid transportconcepten
scheepsladingsystemen voor (food) liquids. Tot nu toe worden deze systemen
(port-ship-port). We zitten daardoor al
met name geleverd aan grote Braziliaanse vruchtensapbedrijven, die gezamenlijk
in een vroeg stadium bij onze klanten
goed zijn voor circa 90% van de wereldwijde handel in orange juice. Aangezien
aan tafel. Inmiddels werken we al met
het om grote projecten gaat (meer dan 5 miljoen euro per project) is de leadtime
14 man in Joure. De ‘Ton van de NOM’
ervan ook aanzienlijk. Daarom hebben we indertijd een aanspraak gedaan op een
is inmiddels bijna afgelost, maar deze
‘Ton van de NOM’. Met deze achtergestelde lening van E 100.000,- en ons zelf
ondersteuning was in de beginfase toch
ingebrachte vermogen hadden we een stevige financiële basis om te beginnen.
een belangrijke pijler bij de opzet van
Dit gaf de rust om ons te concentreren op onze marktniche. Gelukkig kregen we
ons bedrijf.’
vanaf het begin ook kleinere, meer service-georiënteerde projecten, waardoor
Financiële belangen Nieuwe participaties sinds NOMMER nr.2 Air Center Europe Aviation Academy B.V. Groningen Het verzorgen van alle luchtvaart-, operationele en technische opleidingen. www.ruber-acia.eu
Baron-de Boer Beheer B.V. Marum Het telen en oogsten van champignons.
Steinfort Capital B.V. Franeker Ontwikkeling en productie van
Steenindustrie Strating is voortaan Hofleverancier!
producten van vlakglas voor de bouw,
Het is feest bij Steenindustrie Strating. Niet alleen bestaat de onderneming 125 jaar, zij is bovendien geëerd met het predikaat ‘Hofleverancier’ en mag voortaan het Koninklijk Wapen voeren.
winkelinrichting en ‘doe het zelf’.
Aandeelhouders N.V. NOM en Friesland Bank Investments B.V. feliciteren de onderneming van harte met deze Koninklijke complimenten voor goed ondernemerschap. Steengoed van Strating!
meubelindustrie, interieurbouw, www.steinfort.nl Kijkt u voor nog meer informatie over deelnemingen op www.nomfinance.nl
I N V E S T E R E N
I N
O N T W I K K E L I N G
Nommer-Shop Weer schitterende aanbiedingen!
Te beginnen met het enige echte NOM-broodrooster. Zilverkleurig en een waar designstuk in de keuken
1
(en op de ontbijttafel natuurlijk)! En nu komt het: het rooster levert een wel heel bijzonder broodje op. Niet te missen dus! U kunt het bestellen voor € 25,- door een mail te sturen naar info@nom.nl.
Enjoy the weather Enjoy the weather! Dat doe je zeker met zo’n prachtige Senz-stormumbrella in de kleur zwart en met een groen NOM-logo. Tegenwind of de wind in de rug, zet de plu in de juiste stand en je hebt nergens last van. Het formaat van de paraplu is de Senz Original, goed voor stormkracht tot 100 kilometer per uur! Niet goedkoop maar dan heb je ook wat: voor € 40,te bestellen via info@nom.nl.
2
27
28