Fieldmanager 6 2019 by NWST NeWSTories

Jaargang 15 6 - 2019

Fieldmanager

HET VAKBLAD VOOR SPORTVELDBEHEER

GRASSMASTER-VELD ALS VISITEKAARTJE VOOR VIOS Hybride is hot, ook bij de amateurs

Innovatie op FSB, al is het mondjesmaat

‘Overstappen naar led was voor ons een no-brainer’ VERLICHTING

Europese toplocatie badend in Nederlands licht Deze sfeervolle foto is genomen in Otepää, de winterhoofdstad van Estland. Tehvandi Sport Centre wordt door veel internationale langlauf-, biatlon en skispringteams gebruikt voor een jaarlijks trainingskamp. Tehvandi heeft AAA-LUX gevraagd om twee stadions en een 4km lang parcours in de bossen, te voorzien van LED verlichting voor grootschalige TV uitzendingen. Begin 2020 zullen hier de Europese kampioenschappen Biatlon & Cross Country plaatsvinden en live op TV worden uitgezonden. Bovendien is Tehvandi in de race voor de Worldcup 2021. AAA-LUX leverde inmiddels ruim 2.200 projecten in 48 landen in de wereld. Mocht je de komende tijd op wintersport gaan … misschien zie je een skipiste, een skischans, een ijshockey- of schaatsbaan met led verlichting in Noorwegen, Oostenrijk, Zwitserland, Frankrijk of de Baltische Staten. Denk je dan even aan ons?

24 feb 202 01 mar 202 0 0

IBU Open

European

Champio

nships

Wij wensen iedereen fijne feestdagen toe en een gezond 2020! TRIPLE A LIGHTING

SMART. FLEXIBLE. LED.

OUT-FRONT T-FRONT PERFORMANCE FORMANCE

GROUNDSMASTER® 3200/3300 SERIE 200/3300 SERIE terrein tot fraaie

appen en perfect het uitgebreide

uctaanbod van

heeft voor elke

recies de juiste

plossing.

De nieuwe Groundsmaster 3200/3300 Serie Van ruw terrein tot fraaie geveerde stoel en stuurkolom, De nieuwe Groundsmaster Serieeen ongeëvenaarde productiviteit. Met een de vi landschappen en perfect 3200/3300levert vanpk) deofmotor en de optionele cabin levert eenhet ongeëvenaarde Met een krachtige 27,5 kW (37,4 18,4 kW (24,7 pk) maaien: uitgebreide productiviteit. hele seizoen ervaart u de gehele da krachtige 27,5 kW (37,4 pk) of 18,4 kW (24,7 Stagepk) V Yanmar® motor, CrossTrax® productaanbod van Routinematig onderhoud is Stage V Yanmar® motor, CrossTrax® vierwielaandrijving encomfort. de legendarische Toro® heeft voor elke dankzij ontwerp van vierwielaandrijving en de legendarischeGroundsmaster maaideks diehet eeninnovatieve uitzonderlijke klus precies de juiste Productiviteit, comfort en betrouwb Groundsmaster maaideks die een uitzonderlijke snijkwaliteit leveren. Door de volledig verstelbare oplossing. gloednieuwe Groundsmaster 3200/ snijkwaliteit leveren. Door de volledig verstelbare

VAN LEGENDARISCHE DUURZAAMHEID VAN LEGENDARISCHE DUURZAAMHEID

geveerde stoel en stuurkolom, de vingertopbediening Ontdek de volledige lijn Toro-producten voor ingertopbediening de cabine volledige lijnhet Toro-productentuinprofessionals voor van de motor en deOntdek optionele voor op toro.com/StartToFinish en ne voor het hele seizoen ervaarttuinprofessionals u de gehele dag op optimaal toro.com/StartToFinish en neem contact op met uw plaatselijke Toro-verdeler ag optimaal comfort. Routinematig onderhoud is ook eenvoudig neem contact op met uw plaatselijke Toro-verdeler voor meer informatie. s ookdankzij eenvoudig het innovatieve ontwerp van het kanteldek. voor meer informatie. n hetProductiviteit, kanteldek. comfort en betrouwbaarheid. Dat is de baarheid. Dat is deGroundsmaster 3200/3300. gloednieuwe Bel dealer Jean Heybroek op /3300.

+31 (0)30 63 94 611 of kijk op jeanheybroek.com

YEARS

Th e worker is king www.gkbmachines.com

WWW.AGRI-MACHINES.NL

Voetballen op kunstgras met rubberkorrels is veilig en gezond! Hij voetbalt het liefste op natuurgras, maar “kunstgras met rubbergranulaat benadert dat ideaal in zijn ogen nog het beste”, zegt een van de trainers van SV Hoofddorp. Zeven Kamper voetbalclubs schreven in een gezamenlijke brief aan de gemeenteraad rubbergranulaat of synthetisch rubber als infill wat hen betreft de enige optie is. Vriend en vijand zijn het erover eens dat rubberkorrels uit gebruikte autobanden de ideale combi is van de beste speeleigenschappen, hele lange levensduur en laagste kosten van aanschaf en onderhoud. Maar ook recyclebaar na 10 tot 15 jaar levensduur als Infill én vooral een hoge bijdrage aan de circulaire economie. Wat willen we eigenlijk nog meer?? Het gebruik van rubbergranulaat op kunstgrasvelden is één van de toepassingen waarmee de circulaire milieuwaarde van banden wordt verbeterd. De toepassing draagt bij aan duurzaam gebruik van grondstoffen door het gebruik van gerecycled materiaal. Ecotest vergeleek de footprint per voetbalveld met infill van SBR, EPDM en kurk (en combinaties daarvan). Daaruit blijkt: SBR geeft een lage uitstoot van CO2 door hergebruik van voertuigbanden, SBR heeft de laagste kosten én van SBR is als enige bewezen dat het opnieuw bruikbaar is nadat het al tien jaar als infill gediend heeft.

Wij hebben een branchenorm voor de PAKs in rubbergranulaat voor onze gecertificeerde recyclers. Zij voldoen aan de strenge eisen, waardoor iedereen er verzekerd van kan zijn dat rubberinfill veilig en verantwoord is als toplaag op kunstgrasvelden. Bij correcte aanleg en juiste beheersmaatregelen is het gebruik ook veilig voor dier en milieu. Heeft u vragen over onderzoeken, neemt u dan gerust contact met ons op.”

Kees van Oostenrijk: “SBR is het best onderzochte infillmateriaal. In meer dan honderd studies is aangetoond dat het veilig en verantwoord is om te sporten op kunstgrasvelden met rubberkorrels.

RecyBEM B.V., Loire 150, 2491 AK Den Haag, Postbus 418, 2260 AK Leidschendam. Telefoon (070) 444 06 32 | fax (070) 444 06 61 | e-mail bem@recybem.nl | website www.recybem.nl

Oude banden, nieuw leven.

086

Green Deal-regiem: soms een hoofdpijndossier, maar ook een uitdaging Nog even, dan lopen de fitnesscentra weer vol. Sigaretten worden symbolisch uitgedrukt, de agenda vrijgemaakt voor dierbaren, alcohol wordt afgezworen én de frituur gaat bij het grofvuil. Wie kent ze niet en heeft zich er nog nooit ‘schuldig’ aan gemaakt: de standaard goede voornemens?

www.fieldmanager.nl

INHOUDELIJK

fieldmanagement bladfieldmanager

020 Maaien, zaaien, hout rooien en zout strooien Is het gras bij de buren ĂŠcht altijd groener? Wel als het aan Chris Cuypers van CCR BVBA ligt. Onze zuiderbuur uit Herk-de-Stad, in Belgisch Limburg, maait, zaait, freest en draineert elke denkbare grasmat. Goede machines zijn daarbij onmisbaar.

030 042

050

Duurzame verlichting: wat led je?

Hybride is hot, ook bij de amateurs

Overstappen naar ledverlichting kan de energierekening van sportclubs flink verlagen. Maar waar begin je als je nieuwe mastverlichting wilt aanschaffen? Voor welke subsidies kom je in aanmerking en binnen hoeveel jaar heb je de investering ongeveer terugverdiend?

Een groep met twintig vertegenwoordigers van gemeenten uit Noord- en Oost-Nederland kwam op 20 november bijeen, om, op initiatief van Plann ingenieurs, een aantal hybridevelden te bezoeken. Deze excursie voerde langs drie voetbalvelden van drie verschillende leveranciers.

089 Voorbeeldproces OM tegen Sportaal: een zaak met grote gevolgen? Het Openbaar Ministerie heeft Sportaal, het sportbedrijf van de gemeente Enschede, aangeklaagd vanwege milieuvervuiling door rubbergranulaat.

6/2019

066 Vragen of opmerkingen Nino Stuivenberg Vakredacteur E: nino@nwst.nl T: 024-360 2454 M: 06-33429078

Alberto Palsgraaf Uitgever E: alberto@nwst.nl T: 024-360 2454 M: 06-20436728

‘Bij DLF verduurzamen we op alle gebieden, mits we er invloed op hebben’ DLF is bedrijfsbreed bezig met duurzaamheid, van ledverlichting, elektrische personenwagens en heftrucks tot zo min mogelijk input in de teelt en sterke genetica. De algemeen directeur van DLF in Nederland, Peter de Bruijn, zet alle ontwikkelingen uiteen.

Jan Vrij, AH Vrij

Groene voornemens: meer samenwerken ‘In het nieuwe jaar moeten we meer vanuit het ‘wij’ dan vanuit het ‘ik’ denken om sportvelden effectief te kunnen onderhouden. De Green Deal en de Kaderrichtlijn Water (KRW) in de sportveldenbranche maken dat nodig. De KRW wordt ook bij ons steeds sterker gehandhaafd en wat de Green Deal betreft, moeten we binnen de kortste keren chemievrij en emissieloos gaan werken. Dus als het aan mij ligt, gaan we vanaf 2020 méér samenwerken.’ En met we bedoelt Jan Vrij de aannemer, adviseurs en opdrachtgevers op een project: ‘De afgelopen tijd gingen we steeds meer juridiseren: als de uitvoering op papier maar klopt, als we ons maar aan de planning houden, daar worden we op gecontroleerd. Daardoor is de afstand tussen opdrachtgevers en adviseurs enerzijds en aannemers anderzijds de afgelopen jaren veel groter geworden.’

Rhizo’s revolutie komt naar Nederland Vanaf voorjaar 2020 krijgt de Nederlandse markt voor wetting agents en waterverdelers er een speler bij. Prograss start dan namelijk met de levering van nieuwe producten uit de Verenigde Staten, afkomstig van het bedrijf Rhizo Solutions. Dr. Stan Kostka, directeur van Rhizo, kwam in november naar Nederland om het productportfolio te promoten. Vakblad Greenkeeper sprak met Kostka en Mark Timmerman (Prograss) op de Rosendaelsche Golfclub over hun plannen voor het nieuwe jaar.

VERDER 012 024 038 046 064 070 074 078 086 090

Kort nieuws Twee innovatieve oplossingen voor microplasticprobleem op kunstgrasvelden GrassMaster-veld als visitekaartje voor VIOS ‘Overstappen naar led was voor ons een no-brainer’ Expo-Line: niet alleen rechte lijn naar duurzaamheid, maar ook naar de klant Nationale Grasdag over hoe-wat-waarom van integrated pest management Innovatie op FSB, al is het mondjesmaat Perfect pitches Green Deal-regiem: soms een hoofdpijndossier, maar ook een uitdaging Hoofdredactioneel

Lees verder op pagina 70

COLOFON Fieldmanager -een uitgave van NWST NeWSTories bv- wordt in een gemiddelde oplage van 1.900 exemplaren verspreid onder sportveldbeheerders in dienst van gemeentes, sportclubs en aannemers. Fieldmanager is het belangrijkste Nederlandse vakblad voor sportveld-onderhoud waarbij de praktisch ingestelde vakman centraal staat. REDACTIE & COMMERCIE NWST NeWSTories bv, Fransestraat 41, 6524 HT Nijmegen, T 024-3602454, F 024-3602464, www.vakbladdehovenier.nl HOOFDREDACTEUR Hein van Iersel (hein@nwst.nl) OPERATIONEELMANAGER Peter Jansen (peter@nwst.nl) REDACTEURS Linde Kruese (linde@nwst.nl) Willemijn van Iersel (willemijn@nwst.nl) Nino Stuivenberg (nino@nwst.nl) Karlijn Klei (karlijn@nwst.nl) Sjoerd Rispens (sjoerd@nwst.nl) VORMGEVING StudioBont Nijmegen ADVERTENTIES Alberto Palsgraaf (alberto@nwst.nl) Rik Groenewegen (rik@nwst.nl) SALES SUPPORT Lieke van der Weijde (lieke@nwst.nl) ABONNEMENTEN € 84,- per jaar. De abonnementsperiode loopt tot en met 31 december van ieder jaar en uw abonnement zal jaarlijks automatisch worden verlengd, tenzij uw schriftelijke weder opzegging uiterlijk 31 oktober voorafgaand aan de nieuwe abonnementsperiode in ons bezit is. Voor opgave van een nieuw abonnement belt u met (024) 360 24 54. Op alle abonnementen zijn onze leveringsvoorwaarden van toepassing. Deze vindt u op www.fieldmanager.nl/pages/10/abonneren ISSN: 2212-4314 Alle auteursrechten en databankrechten ten aanzien van (de inhoud van) deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden. Deze berusten bij Fieldmanager c.q. de betreffende auteur. Niets uit deze uitgave mag zonder schriftelijke toestemming van de uitgever worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, scan, foto-kopie, elektronisch of op welke wijze dan ook. Fieldmanager wordt tevens elektronisch opgeslagen en geëxploiteerd. Alle auteurs van tekstbijdragen in de vorm van artikelen of ingezonden brieven en/of makers van beeldmateriaal worden geacht daarvan op de hoogte te zijn en daarmee in te stemmen e.e.a. overeenkomstig de publicatieen/of inkoopvoorwaarden. Deze zijn bij de redactie ter inzage of op te vragen.

www.fieldmanager.nl

Vos Capelle en Aqua-Aid Europe gaan distributieovereenkomst aan Al sinds de oprichting van Aqua-Aid Europe in 2014 zorgt Vos Capelle voor de exclusieve distributie van de producten van Aqua-Aid voor de Nederlandse markt. Vanaf 1 januari 2020 wordt deze samenwerking bekrachtigd met een distributieovereenkomst voor onbepaalde tijd. Vos Capelle zorgt voor de exclusieve distributie van de wetting agents, plantversterkers, bodemverbeteraars en meetapparatuur voor de sport-, golf- en openbaargroenmarkt. Bart van Kollenburg, salesmanager openbaar groen, sportvelden en golfbanen bij Vos Capelle: 'Wij lopen graag voorop in de markt en willen onze klanten de meest innovatieve producten kunnen aanbieden. Toen ik vijf jaar geleden in contact kwam met Hans de Kort van Aqua-Aid Europe, wist ik al snel dat hun producten anders waren dan andere producten binnen de markt.' 'Geen simpele 2D wetting agents, maar meervoudig vertakte 3D molecuulstructuren, en

technologie die de waterafstotendheid van de bodem ook daadwerkelijk oplost in plaats van tijdelijk verbergt. Ook de wetgeving omtrent polymeren gaat ons in de toekomst parten spelen; de producten van Aqua-Aid Europe zijn hier al volledig op voorbereid. Hans de Kort staat achter de kwaliteit van de producten. Onder meer het calciumsulfaat VerdeCal-G wordt al twee jaar onafhankelijk getest bij Lumbricus.' Aqua-Aid Europe kiest voor partners die actief in de markt aanwezig zijn en waarvan de adviseurs een hoog kennisniveau hebben. 'Vos Capelle is voor ons een partner voor wie maatwerkadvies en een goede relatie met klanten hoog in het vaandel staan. De afgelopen vijf jaar hebben we mooie successen geboekt. Daarom zetten we deze samenwerking voort en bekrachtigen we deze met een distributieovereenkomst voor onbepaalde tijd', aldus Hans de Kort.

Nieuw hoofdveld voor HC Rotterdam CSCsportâ&#x20AC;˘Greenfields is maandag 9 december begonnen met de renovatie van het hoofdveld van HC Rotterdam.Onlangs vonden de laatste reguliere competitiewedstrijden plaats en voor de meeste hockeyclubs is het nu winterstop. HC Rotterdam gebruikt die periode om het stadionveld te renoveren. De huidige nylonmat begon te slijten, werd glad en voldeed daardoor niet meer aan de FIH-normen. In opdracht van Sportbedrijf Rotterdam legt CSCsportâ&#x20AC;˘Greenfields daarom een nieuwe kunstgrasmat aan. In het kader van duurzaamheid was een van de eisen van het sportbedrijf dat de nieuwe mat niet meer uit nylon bestaat, maar uit PE-vezel. Greenfields TX Elite voldoet aan deze eis, dus daar gaat HC Rotterdam vanaf 2020 op spelen. De club is in goed gezelschap: Kampong, bijvoorbeeld, speelt op TX Elite en ook in het Wegener-stadion ligt zo'n Greenfields-mat. Onder voorbehoud van de weersomstandigheden wordt het nieuwe hoofdveld medio januari opgeleverd.

6/2019

Voets nieuwe dealer van Schouten Machines Voets Tractoren en Werktuigen voegt een nieuw merk toe aan zijn aanbod. Sinds 1 november 2019 is het bedrijf dealer van Schouten Machines. Voets gaat het complete machinepakket voor de groentechniek van Schouten leveren: veegzuigmachines (Phoenix), maai-laadwagens (Panda en Faunus) en verticuteermachines (Rabbit). Het dealerschap is een mooie aanvulling op het aanbod van Voets: het bedrijf is immers ook al importeur van New Holland-compacttractoren. Deze zijn te combineren met de machines van Schouten. Schouten heeft hoge verwachtingen van het nieuwe dealerschap, zo laat de machinefabrikant uit Uddel weten. 'Met hun expertise, goede service en meerdere vestigingen hopen wij een uitstekende partner te hebben gevonden voor een groot deel van Zuid- en Noord-Holland.' Schouten verwacht dat beide bedrijven elkaar kunnen versterken met deze samenwerking.

NIEUWS

#TRENDING FC Twente traint voorlopig op kunstgras FC Twente traint de rest van dit kalenderjaar alleen nog maar op kunstgras, meldt TC Tubantia.

Meest gelezen op fieldmanager.nl

Bladel gooit onderhoud sportvelden over andere boeg Bladel gaat sportvelden in de gemeente op een andere manier onderhouden, meldt het Eindhovens Dagblad. Het college van de gemeente heeft hiertoe besloten.

Lees hier verder: www.fieldmanager.nl/article/31672/bladel-gooit-onderhoud-sportveldenover-andere-boeg

De aanhouder wint: nieuw waterveld voor MHC Roden

Lees hier verder:

Krinkels heeft afgelopen zomer het zandkunstgrasveld van Mixed Hockey Club (MHC) Roden omgevormd tot een waterveld. Hier ging een langdurig acquisitieproces van advies en overleg aan vooraf.

www.fieldmanager.nl/article/31535/fc-

Lees hier verder:

twente-traint-voorlopig-op-kunstgras

www.fieldmanager.nl/article/31617/de-aanhouder-wint-nieuw-waterveld-voor-mhc-roden

Domo introduceert luchtreinigend kunstgras Op de FSB en de Nationale Sport Vakbeurs was het al te zien, nu is het officieel bekendgemaakt: Domo Sports Grass gaat kunstgras produceren met Pureti-coating. Sports & Leisure Group NV, het moederbedrijf van onder andere Domo Sports Grass, kondigt namelijk een exclusief en wereldwijd partnerschap aan met Nanoair Solutions. Nanoair is de ontwikkelaar van Pureti: een product dat de luchtkwaliteit kan verbeteren door stikstofoxiden (NOx), zwaveloxiden (SOx) en vluchtige organische stoffen (VOS) af te breken. Pureti is een fotokatalytische nanotechnologie die, eenmaal geactiveerd door uv- of zonlicht, watermoleculen in de omgevingslucht omzet in radicalen. Zij zetten op hun beurt luchtverontreinigende moleculen zoals NOx, SOx en VOC's om in onschadelijke componenten, zoals CO2. Door Pureti toe te voegen aan het productieproces

van kunstgras, is Sports & Leisure Group in staat het NOx-gehalte met 70 procent te verminderen. Onderzoek toont aan dat een kunstgrasvoetbalveld met Pureti 188 kg NOx per jaar kan neutraliseren, en dat de luchtzuiverende werking stijgt met de oppervlakte. De luchtzuiverende werking van één vierkante meter kunstgras is vergelijkbaar met die van één volwassen boom, als het gaat om NOx- en VOS-afbraak. Zo kan een volledig kunstgrasvoetveld van 8.000 vierkante meter met Pureti beschouwd worden als het equivalent van 8.000 volwassen bomen (een bos van zo'n 20 hectare). Naast het luchtzuiverende effect vernietigt kunstgras dat met Pureti behandeld is ook schimmels, algen en mos, doodt het bacteriën zoals E. Coli en Staph. aureus en vermindert het slechte geuren. Pureti heeft zich al bewezen in verschillende sectoren, zoals het OV en de bouw, en de pro-

ducent werkt samen met Nasa, Google, Apple, HP en Tesla. Pureti is vooraan ook wereldwijd exclusief beschikbaar in het kunstgras van Sports & Leisure Group, onder de merken Domo Sports Grass, Fungrass en Namgrass. Domo Sports Grass heeft hoge verwachtingen van deze samenwerking en hoopt Pureti vanaf 2020 op velden te kunnen toepassen.

www.fieldmanager.nl

connecting green professionals

Fieldmanager Intergrass b.v. Wethouder Kuijersstraat 7 7951 SL Staphorst T: +31 522 463250 M: +31 652171515 F: +31 522 461055 E: info@intergrass.nl

ATCO ATCO ONDERDELEN ONDERDELEN NODIG?

Kwaliteit en Zekerheid!

Ekkersrijt 7055 5692 HB Son en Breugel T: +31499785063 info@lumosa.eu

Aannemingsbedrijf Van der Meer Verbreepark 23

www.lumosa.eu

2731BR Benthuizen

De leverancier van Tennis en Honkbal gravel Rietmansweg 5 7722KK Dalfsen 0529-435050 info@pekkeriet.nl alteveer@pekkeriet.nl

Ton de Rooij Tennis Think.Feel.Tennis.

NODIG?

MILATI GRASS MACHINES BV Buitendijks 49 MILATI - 3356LX Papendrecht GRASS MACHINES BV - Nederland Buitendijks 49 - 3356LX Papendrecht - Nederland

www.milati.nl www.milati.nl

Milati H&T BEH&T 2016.indd 1 1 Milati BE 2016.indd

Lumosa LED

Europaweg 1A 2381 GR Zoeterwoude-Dorp (071) 58 02 491 www.tonderooij.nl facebook: tonderooijtennis twitter: thinkfeeltennis

Tegra Nederland BV Rob Bolsius Passestraat 35, 8081 VJ Elburg T: 0650 - 203 250

21-01-16 21-01-16 10:26 10:26

Holland Sport Systems B.V. Huisman Sportveldinnovatie BV Lisse 0252-418141 www.huismansportveldinnovatie.nl

Bezoekadres: Storkstraat 1c NL 3905 KX VEENENDAAL T: +31 343 461 199

www.hollandsportsystems.nl www.hss-online.nl

Happy Feet Sportsystem Burg. Martenssingel 29 2806CL Gouda Nederland T: 06 480 633 61 E: henk@happyfeetsports.nl

Nootenboom Sport B.V. Achterzeedijk 57 unit 7 2992 SB Barendrecht Bezoekadres: Achterzeedijk 57 unit 3b T: 0180-820320

AHA de Man Kieskurk Lombardenstraat 22 4611 VZ Bergen op Zoom 06 - 53 150 351 www.kieskurk.nl

Cannenburgerweg 65 1244 RH â&#x20AC;&#x2122;s Graveland 035 642 33 58 www.dbsmaaitechniek.nl

Klaas van Ommen beregeningstechniek Zuiderzeestraatweg 541 8091CP Wezep 06 - 20456702 www.klaasvanommen.com

uw golfbaan op zijn best

Industrieweg 23 4762 AE Zevenbergen T: 0168-336 030 www.ahademan.com

GRANIET IMPORT B

Graniet Import Benelux B.V. Amerikahavenweg 2 1045 AC Amsterdam The Netherlands +31 (0)20 33 44 868 info@graniet-import.nl

Zonna B.V. Markt 12, 9411 KP Beilen T: 0593-582 444 E: info@zonna.nl www.zonna.nl

LMB Sports BV Verlengde Hoogeveense vaart 58 7864 TC Zwinderen, Nederland T: 0524 291 222 E: info@tennistotaal.nl www.allfor.nl/tennis

T +31(0) 475 488 580 M +31(0) 621 603 970 arthur.bink@lmb-sports.com www.lmb-sports.com

NIEUWS Robotbelijner wint innovatieprijs in Frankrijk Met de robotbelijner 'Manu' als inzending heeft Expo-Line de innovatieprijs gewonnen op Paysalia, een driedaagse beurs in Lyon. Paysalia staat bekend als de grootste beurs voor sport, tuin en landscaping in Frankrijk en vindt tweejaarlijks plaats. Deze beurs heeft een eigen innovatieprijs voor producten die uitblinken in technologie, stijl of duurzaamheid. Dit jaar streden 46 exposanten mee voor deze prijs, met 41 verschillende producten en machines. Een jury van elf personen heeft alle producten beoordeeld en vervolgens een top drie samengesteld. Op basis van hun oordeel ging de prijs naar de robotbelijner van Expo-Line, die ontwikkeld is door het Deense bedrijf Tiny Mobile Robots. Deze robot kan binnen een half uur een veld belijnen en doet dat autonoom, omdat hij volledig op gps werkt. Voor de elf juryleden reden genoeg om de robot met de innovatieprijs te bekronen. Het zilver ging naar Terrasteel, een afwerkingsprofiel voor terrassen, en het brons was voor het infiltratiesysteem Screenguard.

ADVIES

RENOVATIE SPORTVELDEN? WIJ REGISSEREN UW SPORT ACCOMMODATIE IN TOP CONDITIE

GRAS ADVIES IS ONDERDEEL VAN

Hybridgrass-bijeenkomst over systemen Op 21 november organiseerde Vos Capelle samen met Aannemersbedrijf Van Wijlen een bijeenkomst bij RKC Waalwijk. Deze dag stond in het teken van Hybridgrass, een hybride grassysteem. Vos Capelle gaf een presentatie over de

GROEN RECREATIE SPORT

DAGNL.

de adviesgroep nederland

074 2020 258 www.grasadvies.nl

renovatie van de trainingsvelden en de ombouw van het stadionveld van kunstgras naar gras. â&#x20AC;&#x2DC;Wij bespraken onder andere de ideale toplaag voor topsport, bodemverbetering, de keuze van graszaadmengsels en gezonde voeding. Daarnaast werd er uitleg gegeven over de bodemsensoren die wij hebben aangebracht in de veldenâ&#x20AC;&#x2122;, aldus Bart van Kollenburg. Bekijk hieronder een sfeerverslag van de bijeenkomst.

www.fieldmanager.nl

CCGrass levert eerste PRT-veld in Europa CCGrass levert eerste PRT-veld in Europa Toen de gemeente Den Haag de nieuwe PRT-backing uitkoos voor haar nieuwste voetbalveld, wist ze dat het gehele veld dan aan het eind van zijn levensduur recyclebaar zou zijn. Ook wist de gemeente dat het gekozen

De PRT-backing is voor CCGrass een uniek systeem en is een alternatief voor traditionele latex- en PU-systemen. Dankzij de toepassing van een speciaal 100 procent thermoplastisch en waterdoorlatend weefsel op de rug van het getufte tapijt is PRT volledig recyclebaar en zijn er aan het eind van de levensduur geen problemen meer met betrekking tot afvalverwijdering.

systeem een verbeterde versie was van gewoon kunstgras, dankzij een veel hogere tuftbinding en een grotere waterdoorlatendheid. En er is gebruikgemaakt van het geavanceerde garen

De PRT-systemen, die werden gepresenteerd tijdens de FSB-beurs van 2017, zijn uitgebreid getest in Azië alvorens ze op de wereldmarkt werden gebracht. Het systeem is nu ook te zien in Europa.

Superb, eveneens ontwikkeld door de afdeling R&D van CCGrass.

Het Superb-veld met een poolhoogte van 47 mm dat is geïnstalleerd in Den Haag, is getest volgens de eisen van FIFA Quality Pro en glansrijk geslaagd. Het geselecteerde veldsysteem omvat ook een Alveo-shockpad en kurk-infill van Amorim; alle materialen zijn dus recyclebaar óf natuurlijk. De snelle afwatering van de PRT-backing (vijf keer zo snel als bij een conventionele kunstgrasbacking) heeft nóg een probleem opgelost

6/2019

voor de klant. Het is bekend dat kurk kan gaan drijven als er water op het oppervlak blijft staan. Dankzij de goede afwatering van de PRTbacking verdwijnt regenwater veel sneller van het oppervlak, waardoor het risico dat de kurkinfill gaat drijven kleiner wordt.

Het risico dat de kurk-infill gaat drijven wordt kleiner dankzij de goede afwatering van de PRT-backing Vanwege de lichtere backing moesten er bij de aanleg van het Superb PRT 47-veld iets andere installatietechnieken worden gebruikt. Dit gebeurde door Aannemersbedrijf Van Wijlen BV, een lokale partner. Dankzij de veel betere

ADVERTORIAL

Over CCGrass CCGrass is ‘s werelds grootste kunst grasproducent. In 2018 bedroeg de productie meer dan 38 miljoen vierkante meter. Voorheen vond de productie plaats in twee fabrieken bij de Chinese stad Nanjing. In 2019 is de eerste fase van de nieuwe Vietnamese fabriek geopend, waarmee de capaciteit verder verhoogd wordt en CCGrass zijn ruim 120 nationale markten nieuwe leveringsopties kan bieden. CCGrass is voorkeursfabrikant van de Fifa, voorkeursleverancier van de FIH en voorkeursfabrikant van kunstgras van de Wereldrugbybond. Daarmee is CCGrass een van de slechts vier bedrijven die al deze drie predicaten mogen voeren.

waterdoorlatendheid” van de PRT-backing konden de aanlegwerkzaamheden doorgaan na regen en verliep de installatie snel en eenvoudig. Nimo Chen, salesmanager van CCGrass voor Nederland, legt uit: “Bij CCGrass geloven wij dat PRT de toekomst heeft, zowel wat betreft

prestaties als vanwege het milieu. De markt heeft jarenlang latex- en PU-backings gebruikt; het is niet eenvoudig klanten over te halen om nieuwe opties in overweging te nemen. Ik vind het verheugend dat de gemeente Den Haag openstond voor een innovatie waardoor op velerlei wijze vooruitgang kan worden geboekt op het gebied van kunstgras.”

Het eerste PRT-veld dat buiten China werd geïnstalleerd, bij Trang Sports College in Thailand, is nu ruim een jaar oud en wordt gemiddeld acht uur per dag gebruikt. Gebruikers en eigenaren geven zeer positieve feedback, maar de eveneens positieve feedback van milieudeskundigen is net zo belangrijk. Het nieuwe Nederlandse veld zal nauwkeurig worden gemonitord en er zal feedback worden verzameld.

www.ccgrass.com Nimo Chen Sales Manager ADD: Floor 19, Dadi Building, No.56 Huaqiao Road , Nanjing 210029 China M: +86 158 9581 4411 E: nimo_chen@ccgrass.com

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31649/ccgrasslevert-eerste-prt-veld-in-europa

www.fieldmanager.nl

NIEUW ISEKI TG 6000 SMARTGEAR

Dรกt zit wel goed. 37 / 67 PK

8-TRAPS POWERSHIFT SEMIAUTOMAAT AFTAKAS MANAGEMENT De Elzenhof 7 G, 4191 PA Geldermalsen 0345 - 788 104, info@vanderhaeghe.nl

www.iseki.nl

Chris Cuypers en Gilbert Cuypers

Is het gras bij de buren écht altijd groener? Wel als het aan Chris Cuypers van CCR BVBA ligt. Onze zuiderbuur uit Herk-de-Stad, in Belgisch Limburg, maait, zaait, freest en draineert elke denkbare grasmat. Goede machines zijn daarbij onmisbaar. Auteur: Mischa Bijenhof

Maaien, zaaien, hout rooien en zout strooien Man en machine: CCR werkt met Imants Van voetbalveld tot golfbaan, van park tot tuin of zelfs zomerse festivalweide: Chris Cuypers, die samen met zijn vader Gilbert het bedrijf CCR bvba runt, kan ermee uit de voeten. Als er maar gras groeit; dan weet hij wat hij ermee aan moet. Het bedrijf werd in 2000 door Cuypers opgericht, met als voornaamste specialisatie de aanleg van tuinen en het onderzoek van particuliere gazons. Inmiddels zijn de werkzaamheden enorm divers. Onderhoud van parken en groen op bedrijventerreinen is erbij gekomen. Inmiddels heeft CCR bvba een heel scala aan groene werken in zijn portfolio. Paden aanleggen in bos en op heide, stronken frezen in bossen en parken, natte weiden in natuurgebieden maaien, maar ook festivalterreinen schoonmaken en zelfs wegen en paden sneeuwvrij maken en zout strooien in de win-

6/2019

terperiode staan op het programma. De vraag naar onderhoud en renovatie van sportvelden werd steeds groter; Cuypers senior kwam het bedrijf van zijn zoon versterken en later kwam daar nog een voltijds medewerker bij. ‘Inmiddels huren we ook een aantal zelfstandigen in om aan speciale wensen te kunnen voldoen of grote drukte op te vangen.’ Het machinepark groeide in die jaren evenredig aan de werkzaamheden en wordt nog altijd uitgebreid. Onlangs kocht Cuypers een Imantsfieldtopmaker en een recycling dresser om nog breder inzetbaar te zijn. ‘De technologie in grasverzorging gaat razendsnel’, stelt Cuypers. ‘Wij hebben als bedrijf deze technologie hoog in het vaandel staan. Als er technieken bestaan om het resultaat van ons werk te verbeteren, dan willen wij ze tot onze beschikking hebben.’

De hoofdmoot van zijn werk bestaat uit het aanleggen, onderhouden en renoveren van voetbalvelden, vertelt hij. Daarvoor is de recycling dresser een prachtige uitvinding. Waar deze machine voorheen vooral op golfbanen werd ingezet, heeft de Recycling Dresser inmiddels ook zijn nut bewezen op voetbalvelden. ‘Nederland loopt daarmee wel een beetje voor op België’, aldus Cuypers. ‘Maar waarom zou een voetbalveld niet dezelfde kwaliteit kunnen hebben als een green? De belasting bij voetbal is natuurlijk heel anders dan bij golf, maar juist daarom is het van belang om de grasmat met geavanceerde methodes te onderhouden.’ Wasbordeffect Losgetrapte zoden, kale plekken op het veld en een modderpoel voor het doel: menig voet-

5 min. leestijd

MAN & MACHINE

‘Lichte speel schade is tussentijds te repareren en als je dat regelmatig doet, hou je het hele seizoen een goed veld.’ balvereniging vraagt zich na afloop van het seizoen af hoe er in hemelsnaam weer een speelklaar veld moet komen. Met het juiste onderhoud is echter veel leed te voorkomen en is een volledig nieuw veld niet nodig. ‘Lichte speelschade is tussentijds te repareren’, zegt Cuypers. ‘En als je dat regelmatig doet, hou je het hele seizoen een goed veld.’ De recycling dresser helpt daarbij. De door Imants ontwikkelde machine is een bodemfrees, die sleufjes in de grasmat freest en de grond uit die sleufjes weer over de toplaag strooit. Op die manier wordt de grond dus hergebruikt. Een gouden vondst, vindt Cuypers. ‘Voorheen werd nieuwe grond gebruikt om te toplaag te dressen, maar dat kan problemen met zich meebrengen. Externe grond kan immers vervuild zijn. Bovendien is elke grondsoort anders. Het is beter om een homogene grondsoort te behouden. Daardoor

heb je ook minder kans op het opkomen van onkruid dat met de externe grond is meegekomen. Een ander belangrijk voordeel is dat de viltlaag op deze manier wordt verwijderd. Na verloopt van tijd vormt zich op elke grasmat een nagenoeg ondoordringbare laag, wat problemen met afwatering oplevert en de grasgroei vermindert. De recycling dresser lost dat op. En wat ook prettig is: het scheelt geld, want je hoeft geen grond te kopen. Niet alleen de aanschafprijs, maar ook het transport is voor veel verenigingen een flinke kostenpost. En als er een deel van het veld doorgezaaid moet worden, dan zijn de bodemomstandigheden daarvoor na behandeling met de recycling dresser optimaal.’ Het frezen van grasvelden gebeurt al lang, maar in vroegere jaren liet deze techniek toch wel wat te wensen over. ‘Dan kreeg je een zogenaamd wasbordeffect’, legt Cuypers uit. ‘Aan de randen van de sleuven kwam de bodem wat omhoog.’ Ongewenst bij voetbal, desastreus op een golfbaan. ‘Bij de Imants-recycling dresser is dat volledig verdwenen. Die levert een mooi strak resultaat op.’ Er is wel een voorwaarde: om de machine te kunnen gebruiken, moet de grond een beetje vochtig zijn. De grond die omhooggebracht wordt, moet enkele uren drogen om mooi te kunnen worden gesleept, zodat alle oneffenheden weer uitgevuld worden. Dat gaat niet bij nat weer. Korte metten Samen met de recycling dresser kocht Cuypers van het merk Imants ook een andere favoriet uit het vakgebied. De fieldtopmaker is

inmiddels bezig aan een gestage opmars op de Nederlandse sportvelden en kan nu ook in België rekenen op warme belangstelling van sportveldbeheerders. Hier is het motto: kort, korter, kortst. Het concept van ultrakort maaien is afkomstig van Ko Rodenburg, voormalig sportveldbeheerder van de gemeente Rotterdam. Zijn pionierswerk leeft voort in de naam van de machine, die voluit ‘KORO by Imants Fieldtopmaker’ heet, waarbij KORO verwijst naar Ko Rodenburg. Rodenburg ontdekte dat men ongewenste grassoorten kan elimineren door korten te maaien dan gebruikelijk was. Het principe werkt als volgt: een grasmat bestaat uit verschillende grassoorten, waaronder Poa annua, dat de meeste mensen kennen als straatgras. Het is een snel groeiende, ondiep wortelende grassoort die andere soorten verdringt. Een doorn in het oog van fieldmanagers, die hun velden doorgaans inzaaien met een mengsel van veldbeemd en Engels raaigras. Deze soorten wortelen dieper, vormen geen stengels en zaden zoals straatgras dat wel pleegt te doen en zorgen zo voor een aantrekkelijke en vooral stabiele grasmat. Straatgras woekert echter zo snel dat het, als het eenmaal voet aan de grond krijgt, nauwelijks nog te verwijderen is en al snel de dominante soort wordt. De fieldtopmaker lost dit op door te maaien tot een diepte die ligt onder het groeipunt van Poa annua en boven het groeipunt van de gewenste grassen. De juiste afstelling is per veld verschillend; de Imants-fieldtopmaker met Universe-rotor kan eenvoudig tot op de millimeter nauwkeurig worden afgesteld. Daarmee worden de wortels van het straatgras verwijderd, maar die van de gewenste soorten niet. De toplaag is na bewerking met de fieldtopmaker direct geschikt voor doorzaaien.

'Wij hebben als bedrijf technologie hoog in het vaandel staan'

www.fieldmanager.nl

! ras nieuw leven in Blaast uw kunstg

onderhoud | revitalisatie | demontage

R E N O V A T I E E N O N D E R H O U D V A N Onderhoud K U N S T Gkunstgras RAS - DIENSTVERLE Wij zijn gespecialiseerd in het onderhouden van alle soorten kunstgrasvelden. Van tennisbaan tot hockeyveld en van korfbal- tot voetbalveld.

Revitalisatie kunstgras Revitalisatie is een goede oplossing als de technische eigenschappen van uw kunstgrasveld zijn afgenomen. Door het veld te revitaliseren kan het weer 3 tot 5 jaar mee. Demontage kunstgras Wilt u uw kunstgrasveld verplaatsen of ontdoen van het vulmateriaal (infill)? Bijvoorbeeld voor verplaatsing of recycling. Dan nemen wij dit proces graag voor u uit handen.

T. 0525-621223 | www.silicanova.nl

DE VERBINDENDE FACTOR IN UW PROJECT!

MAN & MACHINE Technische gegevens: Recycling dresser Imants MKII Werkbreedte: 160 – 190 – 220 cm Werkdiepte: 100 – 170 mm Aantal bladen: 8 Dikte blad: 8 mm Gewicht: 1110 – 1130 – 1250 kg Benodigd vermogen tractor: 45 – 60 – 80 pk Werksnelheid: 0,5 – 1 km/u

Fieldtopmaker KORO by Imants Werkbreedte: 1,2 – 1,6 – 2,0 – 2,5 m Transportbreedte: 1,88 – 2,28 – 2,55 – 3,0 m Werkdiepte: 0 – 55 mm Gewicht: 765 – 880 – 1330 – 1530 kg (inclusief universele rotor) Benodigd vermogen: 35 – 45 – 70 – 95 pk De werksnelheid van de Imants FTM is sterk afhankelijk van de gebruikte rotor.

'Beide machines zijn zo ontwikkeld dat iedereen met de juiste kennis van zaken ermee kan werken' ‘Vooral op velden die te weinig of niet adequaat zijn onderhouden, kom je veel straatgras tegen’, zegt Chris Cuypers. ‘Vroeger was er dan maar één oplossing: een heel nieuw veld, met het risico dat het straatgras snel weer terugkeerde en het probleem zich bleef herhalen. De fieldtopmaker maakt er letterlijk korte metten mee: het lijkt alsof er niets meer groeit, maar de wortels van de soorten die je wel op je veld wil hebben, blijven in de grond en lopen weer uit.’ Begeleiding Het is al met al best ingewikkelde materie, waarnaar veel onderzoek wordt gedaan door

biologen en bodemkundigen. Is het dan wel realistisch de behandeling van de grasmat uit te besteden aan groenonderhouders die vooral praktijkkennis hebben, maar wellicht minder thuis zijn in de wetenschappelijke achtergrond van bodembiologie? Dat hindert niet, zegt Cuypers. ‘Beide machines zijn zo ontwikkeld dat iedereen met de juiste kennis van zaken ermee kan werken. Voor zowel de recycling dresser als de fieldtopmaker geldt: de machine doet het werk, als je het maar met gevoel doet. Wat ons over de streep heeft getrokken om voor Imants te kiezen, is de begeleiding door de productspecialist van de importeur, Maarten van Heck.

In België is dat Reesink Turfcare BE; zij hebben ons uitstekend geholpen om deze technieken onder de knie te krijgen. Dankzij hen kunnen we alles in eigen beheer doen, of het nu reguliere drainage van sportvelden is, diepverluchten, bezanden, verticuteren of een volledige renovatie.’

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31678/maaienzaaien-hout-rooien-en-zout-strooien

www.fieldmanager.nl

Voor meer informatie: www.hauraton.com www.sportfix-clean.com www.3ptechnik.com

De laatste jaren houdt het probleem van de verspreiding van microplastics uit kunstgrasvelden in het milieu de gemoederen behoorlijk bezig. Dat er een oplossing voor moet komen, wordt ook door de branche erkend. De afgelopen vakbeurs FSB liet weinig nieuws zien en vooral ‘veel van hetzelfde’, maar microplastics, circulariteit en milieu staan na deze beurs in ieder geval duidelijk op de agenda. Auteur: Thea van Setten

Twee innovatieve oplossingen voor microplasticprobleem op kunstgrasvelden Industriebreed weinig nieuws op FSB, maar microplastics staan nu definitief op de kaart Op de onlangs in Keulen gehouden vakbeurs FSB presenteerden twee bedrijven een innovatieve oplossing voor dit milieuprobleem: Hauraton met het filtersysteem Sportfix Clean en 3pTechnik met het sedimentaire filtersysteem 3P Hydroshark 1000. Sportfix Clean De cruciale vraag is natuurlijk: wat kun je doen om te zorgen dat er geen infill in het milieu terechtkomt? Het Duitse bedrijf Hauraton, specialist in oppervlakteafwatering, bedacht een filtersysteem dat microplastics kleiner dan 5 mm opvangt en ervoor zorgt dat ze niet in de afvoer terechtkomen. Technisch adviseur André Oltvoort van Hauraton in Deventer licht toe hoe Hauraton op het idee kwam om Sportfix Clean

6/2019

te ontwerpen: ‘Het komt eigenlijk voort uit een ander filtersysteem dat we al jaren toepassen in de infrastructuur, namelijk Drainfix Clean. Dat is een filtergoot die is uitgerust met een filtersubstraat, Carbotec 60, die onder andere langs verkeerswegen in Duitsland, maar ook in Nederland wordt aangelegd om alle schadelijk stoffen uit de verkeersuitstoot op te vangen en te filteren. Dit filtersysteem kan alle deeltjes tot 0,45 μm (0,00045 mm) afvangen, zoals slijtagematerialen, oliën, zink en paks. De onrust die recent is ontstaan over de verdwijning van microplastics op sportvelden, bracht onze toenmalige CEO Fabian Reuter op het idee om ook een dergelijk systeem voor sportvelden te ontwerpen. Dat werd Sportfix Clean, een filtersysteem dat 98 procent van alle microplastics

kleiner dan 5 mm kan opvangen die verdwijnen uit de infill op kunstgrasvelden.’ Het systeem is afgelopen november op de FSB in Keulen gepresenteerd. Rondom het veld Oltvoort: ‘Sportfix Clean bestaat uit lijnafwateringsgoten rondom of langs beide zijden van het veld, waarin een filtersubstraat (Carbotec 60) aangebracht wordt, dat deeltjes tot 0,45 μm kan afvangen. Al het infillmateriaal dat naast het veld terechtkomt, wordt met neerslag afgevoerd naar het filtersysteem en verdwijnt op die manier niet in het milieu. Het is mogelijk om het gefilterde regenwater te hergebruiken voor irrigatie of zelfs voor het doorspoelen van de toiletten. Om verspreiding via de wind tegen

9 min. leestijd

ACTUEEL te gaan, kun je ook nog een kantopsluiting van 5 cm plaatsen.’ Volgens Oltvoort is aanleg van het systeem rondom het veld het effectiefst. ‘Dus niet alleen aan de lange zijden van het veld, maar helemaal rondom. Op die manier kun je optimaal gebruikmaken van de filtersubstraatgoten. Ook achter de doelen zullen microplastics verdwijnen in het milieu.’ Of die oplossing rondom het veld veel duurder is? ‘Dat ligt helemaal aan de plaatselijke situatie. De prijzen voor lijngoten gaan per meter. De aanlegkosten van Sportfix Clean alleen langs de lange zijden van het veld liggen rond de 25.000 euro. Als je het systeem rondom het veld aanlegt, komt het ongeveer uit op 50.000 euro.’ Bij de in- en uitgangen van het veld worden onder de voetenschraapmatten 0,5 meter brede bakken geplaatst, eveneens met een filtersubstraat. Zo wordt de infill die aan schoenen en kleding zit, bij het verlaten van het veld opgevangen. Lijnafwatering Het Sportfix Clean-systeem is makkelijker toe te passen bij lijnafwatering. Dat wordt vooral in Duitsland toegepast. ‘Nederland is qua afwatering toch meer een putjes- en kolkenland. In Duitsland wordt meer uitgegaan van het ontwerp met lijngoten. Bij lijnafwatering is het filtersysteem gemakkelijk te integreren. Bij een putten- en kolkensysteem kan het ook. In over-

André Oltvoort

Technisch adviseur Hauraton in Deventer

leg met de KNVB zal gekeken moeten worden hoe je het systeem het beste in het veld kunt integreren. Het is de vraag welk afschot er in de buitenrand zit en op welke afstand van het veld het systeem aangelegd kan worden. Is dat bijvoorbeeld 30 tot 50 cm uit de rand van het veld, dan is het geen enkel probleem. Omdat het systeem net op de markt is, zullen aanpassingen aan bestaande situaties per geval bekeken moeten worden.’

Onderhoudsvrij ‘De aanleg van het filtersysteem duurt ongeveer één à twee weken, afhankelijk van de methode van afwatering. Ligt het systeem er eenmaal in, dan hoeft er nauwelijks onderhoud aan gepleegd te worden. De goten kunnen eenvoudig één keer per jaar of per twee jaar schoongemaakt worden. Dat kan met de hand of met een schepje. Het is wel zaak niet meer dan 1 à 2 centimeter infillmateriaal weg te halen, omdat je anders het filtersubstraat meeneemt. Het filtersubstraat kan trouwens gewoon los bijbesteld worden, om het weggenomen substraat weer aan te vullen. Uiteraard moet het afval dat weggenomen is op een goede manier afgevoerd worden, anders schieten we er nog niets mee op. Het is ook mogelijk om de afval-infill, na wassing, opnieuw te gebruiken. Dat zou in verband met de ecologische voetprint helemaal ideaal zijn. Dan is de cirkel weer rond.’

Gezondheid Hoewel de huidige generatie kunstgrasvelden goed is voor duizenden uren sportplezier, is er onrust ontstaan over de mogelijke effecten van dit kunstgras, eerst op de gezondheid en later op het milieu. Wat de gezondheidsaspecten betreft, is uit onderzoek van het RIVM gebleken dat kunstgrasvelden geen gevaar opleveren voor de gezondheid van voetballers. Maar voor het milieu blijkt kunstgras wel degelijk kwalijke effecten te hebben. De infill voor deze velden – waar ook microplastic in zit, dat uit heel kleine deeltjes bestaat (kleiner dan 5 mm) – komt via wind, neerslag en contact met schoenen en kleding in het milieu terecht. Ook de kunststof vezels uit de matten kunnen door slijtage in het milieu terechtkomen. Dit vormt niet alleen een gevaar voor de directe omgeving van kunstgrasvelden; de kleine deeltjes kunnen via de afvoer van het oppervlaktewater uiteindelijk ook in de voedselketen terechtkomen. Hoewel er inmiddels veel onderzoek is gedaan naar de hoeveelheid microplastics die via kunstgrasvelden in het milieu terechtkomt, is de exacte omvang van het probleem nog niet helemaal duidelijk. Op basis van onderzoek van het BSNC in samenwerking met de vier grote Nederlandse gemeenten kan er wel een schatting worden gemaakt. In dit onderzoeksrapport uit mei 2017 is berekend dat ongeveer 20 tot 50 procent van de jaarlijks aangevoerde 500 kg infill per veld verdwijnt in de omgeving. Uitgaande van 2000 kunstgrasvoetbalvelden (bron: KNVB, 2017) komt dat neer op in totaal ongeveer 200.000 kg tot 500.000 kg infill per jaar die in Nederland mogelijkerwijs in het milieu terechtkomt.

Projecten in uitvoering In Duitsland (Bühl, Uhingen, Leiberstung) en Oostenrijk (Wenen) loopt al een aantal projecten met Sportfix Clean. Omdat het systeem is gebaseerd op Drainfix Clean, kunnen de testresultaten hiervan worden doorgezet naar het filtersysteem voor sportvelden. ‘In Duitsland, waar zich uiteraard hetzelfde milieuprobleem voordoet op kunstgrassportvelden, zijn de verwachtingen hooggespannen’, aldus Oltvoort. ‘Het is een simpele, maar effectieve oplossing voor het microplasticprobleem. Men is er in Duitsland, net als in Nederland overigens, van

overtuigd dat het geen oplossing is om voetballen op kunstgras dan maar te verbieden. Met dit systeem kan er veilig en milieuvriendelijk worden gesport. We hebben er in BadenWürttemberg zelfs de eerste prijs mee gewonnen in de Environmental Technology Award 2019. Het was volgens de jury het creatiefste en milieuvriendelijkste systeem voor het verlagen van de uitstoot van schadelijke stoffen en de effectiefste oplossing voor de behandeling en separatie van deze stoffen. We hopen zo ons steentje bij te dragen aan de oplossing van dit milieuprobleem.’

Als er een nieuw kunstgrasveld aangelegd wordt waarbij de beheerder gebruik wil maken van Sportfix Clean, dan adviseert Oltvoort wel om voor lijnafwatering te kiezen, omdat het systeem dan makkelijker geïntegreerd kan worden. Het door Hauraton ontworpen filtersysteem kan trouwens ook toegepast worden op kunststof atletiekbanen, tennisbanen en andere kunststof sportvelden.

www.fieldmanager.nl

door microplastics zorgen. Enkele maatregelen die mij te binnen schieten: kantplanken of-banden plaatsen, vuilroosters onder de schoonloopmatten, naar binnen toe blazen van vuil en dit apart afvoeren met het grijze afval, organisch infillmateriaal toepassen.

Interessante innovaties, maar voorlopig nog een stap te ver ‘Tsja, een hoop geld voor wat microplastics … Naast initiële kosten heb je ook nog beheerkosten. Stel (grove inschatting), je maakt één keer per jaar met twee man de drain rondom het veld schoon, één dag per veld. Dat komt al snel neer op 800 euro per veld per jaar aan meerkosten, en mogelijk nog 500 euro voor aanvulmateriaal en afvoerkosten; dat maakt 1.300 euro per jaar per veld aan extra beheerkosten. Het kostenbatenplaatje: de kosten bedragen 50.000 euro gedeeld door 20 jaar = 2.500 euro, plus de extra 1.300 euro, dus 3.800 euro per jaar per veld. De baten: minder microplastics in de omgeving, maar hoeveel? Geen idee! De realiteit is dat er op zeer diverse wijze kunstgrasbeheer plaatsvindt. Er zijn gemeenten en sportclubs die het onderhoud zeer serieus nemen en nauwelijks voor vervuiling

Nicolai Mangold

productmanager regenwatersystemen

6/2019

Door het installeren van voetbalkunstgras met kurkinfill, drie jaar geleden, en ‘schoner’ onderhoud, is er in de gemeente Amsterdam al heel wat gewonnen op het gebied van verspreiding van microplastics. Door schoner beheer, grotendeels te stoppen met borstelen van kunstgrasvelden (minder slijtage), duurzamer kunstgras te installeren (slijtvast, andere infillmaterialen), kunstgrasvelden wat vlakker aan te leggen, de betrating ‘op één oor’ aan te leggen naar het kunstgras (inclusief goot en putten, of juist niet!) kan er naar mijn gevoel al heel wat gewonnen worden, en zijn dure investeringen en beheermaatregelen niet nodig. De genoemde honderden kilo’s microplastics zijn gegevens uit 2017, aannames die mogelijk ver overschat waren. Vooralsnog is de installatie van drainagesystemen om microplastics af te vangen, zonder goed onderzoek, voor mij een stap te ver.’ Gerrit de Koe, senior adviseur sport en cultuurtechniek, Ingenieursbureau Amsterdam

3P Hydroshark 1000 Het bedrijf 3P Technik, gevestigd in Bad Überkingen (Duitsland), presenteerde op de FSB eveneens een oplossing voor het milieuprobleem op kunstgrassportvelden. Dit bedrijf, dat is gespecialiseerd in systemen voor waterafvoer, bedacht een filtersysteemoplossing waarmee deeltjes kleiner dan 50 μm (0,05 mm) kunnen worden afgevangen. Nicolai Mangold, productmanager regenwatersystemen, licht toe hoe het systeem werkt. ‘3P Hydroshark 1000 is een sedimentatie-filtersysteem dat alle deeltjes vanaf 50 μm (0,05 mm) tegenhoudt. Niet alleen de zware deeltjes, maar ook de lichtere vervuilingsdeeltjes worden naar de bodem van het systeem geleid. Het filter absorbeert alle zware metalen en andere giftige stoffen uit het regenwater en het systeem pompt vervolgens het schone water terug naar de afvoer.’

‘Het kan vrij eenvoudig ingebouwd worden, zowel in bestaande velden als in nieuwbouwconstructies. De Hydroshark – genoemd naar de getande richel rondom het filter – komt voort uit bestaande systemen van 3P Technik. ‘We zijn al vele jaren actief in waterzuivering en watermanagement’, vertelt Mangold. ‘Het komt voort uit een systeem voor stormwatermanagement en -filtering, dat al sinds 1997 op de markt is. We hebben dit aangepast aan het microplasticprobleem op kunstgrassportvelden. We hebben er speciale filters voor ontworpen.’ Aanleg ‘Voor de aanleg van de 3P Hydroshark 1000 heb je twee mangaten nodig, bestaande uit PE-plastic en beton en het speciale filtersysteem van PR met een filtersubstraat’, aldus Mangold. ‘Het kan vrij eenvoudig ingebouwd worden, zowel in bestaande velden als in nieuwbouwconstructies. Je bouwt twee mangaten tussen de afvoerpijpen. Vervolgens kun je het systeem aansluiten op de afwatering. Afhankelijk van de regenintensiteit kun je volstaan met een of twee Hydroshark-systemen. In de meeste gevallen zal één systeem voldoende zijn. Het zijn plug-and-play systemen. Het meeste werk zit in het graven van de mangaten. Hoe lang dat duurt, is afhankelijk van de situatie ter plekke. Er is een systeem met en één zonder hoogtedruk. Het eerste kan in alle denkbare situaties worden gebruikt. Het systeem met hoogtedruk is vooral bedoeld voor nieuwbouw van velden. Onder druk kun je optimale omstandigheden creëren voor het filtreren.’ De kosten van het sedimentatiesysteem 3p Hydroshark 1000 worden vooral door de hoeveelheid beton bepaald. ‘Als je uitgaat van een gemiddelde prijs voor de betonnen mangaten, dan kom je op ongeveer 28.000 euro (exclusief de bouwconstructies).’

ACTUEEL voldaan aan de zorgplicht rondom kunstgrasvelden. Het systeem van Hauraton, Sportfix Clean, sluit bij de aanleg van kunstgrasvoetbalvelden niet helemaal aan bij de Nederlandse bouwwijze. Wij bouwen voornamelijk waterdoorlatende kunstgrassystemen met een drainagesysteem. We werken bij voetbalvelden niet met ondoorlatende systemen met een afschot naar de zijkant, zoals wel veel gebeurt in het buitenland. Daar is het verkrijgen van de juiste waterdoorlatende (stabiele) bouwstoffen een stuk lastiger.

Als er interesse is in een pilot, kunnen ze me bellen!’ ‘Als medewerker van de gemeente Utrecht en als lid van de VSG-commissie normen sportaccommodaties juich ik nieuwe systemen voor het nakomen van de zorgplicht toe. In dit geval gaat het erom de verspreiding van microplastics te voorkomen. Gelukkig zie je dat leveranciers en aannemers systemen ontwikkelen die een oplossing kunnen zijn voor microplasticvervuiling, zodat kan worden

Ervaringen Ook voor dit systeem geldt dat het vers van de pers is. Het werd eveneens begin november gepresenteerd op de vakbeurs FSB in Keulen. Maar ook 3P Technik heeft jarenlange ervaring met diverse waterafvoer- en watermanagementsystemen. Vanuit die systemen zijn veel data verzameld, die nu, ook weer met specifieke aanpassingen, op kunstgrassportvelden kunnen worden toegepast. Het 3P Hydroshark 1000-systeem voldoet aan alle bouwvoorschriften van het DIBt (Deutsches Institut für Bautechnik), maar is op sportvelden nog niet in de praktijk toegepast. ‘Gezien de omvang

Indien we water gaan opvangen voor hergebruik, zoals bij hockeyvelden, dan filtert dit systeem het water; dan kan het zeker meerwaarde hebben. Ik weet niet of algen dan voor verstopping zorgen. Het is wel een dure oplossing om dit systeem volledig rondom een nieuw kunstgrasveld aan te leggen. Mogelijk is het een optie om deze goot alleen toe te passen bij de onderhoudspoorten en/of looppoorten; dit in combinatie met een kantplank of -band waardoor de microplastics in het veld blijven. Poorten zijn namelijk een lek in het systeem.

van het microplasticprobleem op kunstgrassportvelden – in Duitsland gaat het om 8.000.000 kg infill (bron: 3P Technik, red.) die jaarlijks in het milieu verdwijnt – en de steeds strengere milieueisen, verwachten we veel van dit sedimentatie systeem. Het kan eenvoudig ingebouwd worden en het vangt 95 procent af van alle stoffen die door de infill worden verspreid en in het afvoerwater terechtkomen. Het systeem kan ook voor andere sportaccommodaties gebruikt worden, zoals atletiek of tennis.’

Zorgplicht De verspreiding van microplastics in het milieu is in strijd met de zorgplicht uit de Wet milieubeheer. Deze heeft tot doel ervoor te zorgen dat eenieder in een gezonde en schone leefomgeving kan functioneren. De Wet milieubeheer (artikel 1.1a) beschrijft de zorgplicht als volgt: ‘Eenieder neemt voldoende zorg voor het milieu in acht. De zorg houdt in ieder geval in dat eenieder die weet dat door zijn handelen nadelige gevolgen voor het milieu kunnen worden veroorzaakt, verplicht is dergelijk handelen achterwege te laten.’ Het is deze zorgplicht die beheerders van kunstgrasvoetbalvelden ertoe aanzet om maatregelen te nemen ten aanzien van de verspreiding van microplastics in het milieu.

Het systeem 3P Hydroshark 1000 van 3P Technik heeft veel potentie. Je kunt deze put plaatsen in het afwatersysteem van zowel het drainagesysteem (bij een samengesteld stelsel) als in kolken. Het voordeel is dat de eigenaar deze scheidingsput ook bij bestaande kunstgrasvelden kan aanbrengen. Een samengesteld systeem is dan wel wenselijk. Het is onwenselijk om een put te plaatsen voor één kolk of per drain. Ik weet niet of deze Hydroshark alle microplastics uit het water kan filteren, maar de gedachte is goed. De prijs is wel aan de hoge kant. Ik hoop toch dat er partijen zijn die een wat goedkopere oplossing vinden voor het scheiden van water en microplastics. Als de beide partijen in Utrecht een pilot willen starten, kunnen ze me bellen. Vanwege de wereldwijde problematiek van microplastics verwacht ik dat er meer filtersystemen volgen.’ Marcel Bouwmeester, projectleider cultuurtechniek gemeente Utrecht – normen & techniek en uitvoering Vereniging Sport en Gemeenten

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31707/tweeinnovatieve-oplossingen-voor-microplasticprobleem-op-kunstgrasvelden

Thea van Setten is al jarenlang werkzaam in de journalistiek, waarvan 23 jaar als hoofdredacteur van een vaktijdschrift. Medio 2017 is zij gestart als zelfstandig ondernemer met haar bedrijf TSet Journalistiek en Communicatie.

www.fieldmanager.nl

Heel goed gravel van Alteveer ‘Aan de norm voldoen is voor ons niet voldoende’ Alteveer Sport en Gravel levert sinds de jaren zeventig gravel voor tennis- en honkbalvelden en is dan ook een bekende naam onder fieldmanagers. Alweer vijf jaar is dit bedrijf in handen van Pekkeriet Dalfsen BV, die het product en het productieproces onder de loep nam. Hans Pekkeriet, directeur van beide bedrijven: ‘Wij testen ons gravel tijdens het produceren dagelijks in ons laboratorium, om er zeker van te zijn dat de kwaliteit optimaal is.’

Auteur: Heidi Peters

Bij het maken van goed gravel komt de nodige kennis kijken. De grondstof moet goed zijn, het productieproces evenzo. Hans Pekkeriet: ‘Toen wij het bedrijf overnamen, hebben we elke stap in het proces onder de loep genomen en daar waar mogelijk verbeterd. We vonden dat de kwaliteit naar een hoger niveau kon en dat is ook gelukt.’

we gebruiken en hebben ons productieproces geoptimaliseerd. Hoe? Tja, dat is het geheim van de smid! Maar belangrijk is, dat we altijd blijven controleren. Een voorbeeld: de vochtigheid van de basismaterialen kan invloed hebben op het eindresultaat. Daarom controleren wij dagelijks of het materiaal nog voldoet aan wat wij willen en waar wij achter staan.’

Dagelijks kwaliteit testen Iedere tennisspeler weet dat de juiste hardheid, zodat de bal goed kan stuiteren en je een goede sliding kunt maken, van belang is om de sport goed te kunnen uitoefenen. Daarom moet de korrelopbouw aan bepaalde afmetingen voldoen: 0 tot 2 mm voor tennisbanen en 0 tot 4 mm voor honkbalvelden. ‘Je creëert de juiste mix door een zeefanalyse te maken’, legt Hans uit. ‘Wij hebben een eigen laboratorium en testen onze producten dagelijks tijdens de productie.’

Tennis, honkbal en renovatie Alteveer levert drie soorten gravel: voor tennisvelden, honkbalvelden en voor renovatie. Het gravel van Alteveer wordt naar keuze geleverd in bigbags, in zakken van 30 kg of los gestort. Alteveer-tennisgravel heeft een gradatie van 0-2 mm, is gecontroleerd door Kiwa ISA Sport en voldoet volledig aan de norm NOCNSFM31.a. Het renovatiegravel is bedoeld voor het bijvullen van velden. ‘Hier volstaat een iets grovere korrelverdeling, voor een betere waterdoorlatendheid. Wij kunnen de hele aanleg of renovatie verzorgen’, legt Hans uit. ‘We hebben alle materieel en kennis daarvoor in huis. Maar we doen dit vooral in een straal rondom Dalfsen; in de rest van het land leveren we vooral gravel.’

Goed basisproduct ‘Ons product is erg goed’, aldus Hans. ‘Dat durf ik te zeggen omdat wij ontzettend veel aandacht hebben besteed aan optimalisatie. We kijken heel kritisch naar de grondstoffen die

6/2019

ADVERTORIAL

Het complete grondwerk voor twee hockeyvelden in Raalte

Hockey-, honkbal- en softbalveld Voor SMHC Raalte verzorgde de combinatie Alteveer-Pekkeriet het complete grondwerk inclusief riolering en verharding voor twee hockeyvelden, als onderaannemer van FieldTurf Targtett SAS uit Oss. Voor de vereniging Blue Hawks in Zwolle renoveerden ze het honk- en softbalveld.

de opgedane kennis uit de eerdere jaren van samenwerking en na een goede overdracht ging Pekkeriet aan de slag om het product nog beter te maken. â&#x20AC;&#x2DC;We hebben de Kiwa ISA Sportkeuring teruggehaald en onze producten zijn goedgekeurd. Maar we willen graag beter zijn dan voldoende, dus blijven we dagelijks testen en monitoren.â&#x20AC;&#x2122;

Over Alteveer en Pekkeriet Pekkeriet Dalfsen BV begon in 1945 met loonwerkzaamheden en breidde deze al snel uit met onder meer grondverzet, straatwerk, landbouwwerkzaamheden en transport. Hierbij hoorde ook de productie en het vervoer van gravel van Alteveer Sport en Gravel. In 2014 nam Pekkeriet het bedrijf, de bedrijfsnaam en de werkzaamheden van Alteveer over. Met

Cultuurtechnische werken Een andere tak van Pekkeriet is het aanleggen en renoveren van kunstgrasvelden en natuurvelden. Bij kunstgrasvelden verzorgt het bedrijf het complete plaatje, van grondwerk, levering van lava en M3c/d-zand en drainage tot en met het keuringsklaar maken van de velden. Het leveren en leggen van de mat wordt doorgaans door de opdrachtgever uitgevoerd. Het

straatwerk rondom de velden kan ook door Pekkeriet Dalfsen worden uitgevoerd; zowel het leveren als het aanbrengen van bestrating is dagelijks werk voor de eigen stratenmakers van Pekkeriet. Ook voor het aanleggen en renoveren van natuurvelden geldt dat Pekkeriet alles kan verzorgen. Met sportveldmachines kan het bedrijf fijn frezen, verschralen, draineren, profileren met laser en tot slot inzaaien, inclusief levering van diverse soorten graszaad.

www.alteveer-sport-gravel.nl www.pekkeriet.nl

Renovatie van een honkbalveld in Zwolle

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31651/heel-goede-gravel-van-alteveer

www.fieldmanager.nl

Alles verduurzamen waar we invloed op hebben Grassen maximaal laten presteren met minimale input DLF is bedrijfsbreed bezig met duurzaamheid, van ledverlichting, elektrische personenwagens en heftrucks tot zo min mogelijk input in de teelt en sterke genetica. De algemeen directeur van DLF in Nederland, Peter de Bruijn, zet alle ontwikkelingen uiteen.

Auteur: Karlijn Santi Raats

6/2019

Interessant voor de toekomst Peter de Bruijn van DLF trapt direct af met een nieuwtje. In augustus 2019 nam het Deense DLF, het grootste gras- en luzernebedrijf ter wereld, de marktleider van het zuidelijk halfrond, PGG Wrightson Seeds, over. Deze laatste heeft activiteiten in onder meer Nieuw-Zeeland en Australië. De Bruijn: ‘Vanuit deze landen komen verschillende innovaties op het gebied van gazons en voedergrassen onze kant op. De landen op het zuidelijk halfrond kampen met plagen die wij hier in het westen nog niet kennen. In Nieuw-Zeeland bestaat er een aantal zinvolle vormen van symbiose tussen schimmels en planten. De schimmels (‘endofyten’) geven stofjes af aan de plant, waardoor insecten niet meer aan die plant komen. Ze lusten de plant niet meer. Als we hier op de langere termijn op voortborduren in samenwerking met de universiteiten aldaar, kunnen we dit soort gegevens gebruiken om op milieuvrien-

delijke wijze de hoeveelheid pesticides verder terug te dringen op sportvelden en golfbanen en in het openbaar groen.’ Duurzame producten Op de vraag met welke duurzame concepten DLF nu al bezig is in de markt en welke concepten binnenkort op de markt komen, wijst De Bruijn nog maar eens – terecht – op de merites van het tetraploïde Engels raaigras 4Turf. Dit werd ooit door een eigenwijze Franse graszaadkweker uit diploïde gazongrassen geïntroduceerd in het gazongras. Vanaf 2015 bleek het wereldwijd een succesvolle toepassing door zijn kracht en fijnbladigheid. De opwarming van de aarde en lange periodes van droogte veroorzaken meer schimmelziektes, volgens De Bruijn. DLF ziet dit in de veredeling, de zaaizaadproductie en op de velden. ‘Varianten van bovengrondse schimmelziektes zoals bladvlekkenziekten en kroonroest, die we

4 min. leestijd

ACHTERGROND

‘We meten de hoeveelheid wortels en de wortelactiviteit’ tien tot vijftien jaar geleden in Frankrijk zagen, waar het altijd wat warmer was, komen nu op grote schaal naar ons toe. Die ziekten maken de plant minder vitaal. Dit levert veronkruiding op en een slordiger beeld, maar er zijn geen middelen meer waarmee we ze kunnen bestrijden. 4Turf-grassen hebben een beter wortelstelsel, waardoor ze minder droogtegevoelig zijn. Het grote aantal chromosomen maakt de grasplant bovendien robuuster en beter bestand tegen ziekten en plagen zoals kroonroest en bladvlekkenziekte. Zodenkweker Queens bevestigt de stevigheid van de zoden en het wortelgestel van 4Turf. Het eerste grote 4Turf-wapenfeit betrof het WK in Rusland. De Herdgang bij PSV en De Toekomst bij Ajax volgden. Natuurlijk willen we het ook aandragen voor De Arena voor het Europees kampioenschap 2020 en verder uitrollen in de breedtesport.’ Een ander duurzaam product dat De Bruijn aanhaalt, is 4Salt. ‘Dit gras blijft goed groeien ondanks droogte of een hoog zoutgehalte van het grondwater. Dat zal in de toekomst nodig zijn: door de opwarming van het klimaat en de

schoksgewijs voorkomende warme en droge periodes zal het grondwater relatief verzilten, zeker in de kustgebieden. Al eerder verboden waterschappen het pompen uit oppervlaktewater in droge periodes. Het zal moeilijker worden om goed beregeningswater te krijgen. 4Salt is goed bestand tegen verzilting.’ Duurzame producten zijn feitelijk alle grassoorten die met zo min mogelijk input optimaal presteren. DLF test ook andere grassoorten en rassen binnen soorten op de eigenschappen van de toekomst. Daarvoor hanteert DLF een uitgebreid testprotocol. Een van die eigenschappen is de kwaliteit van het wortelstelsel. De wortels nemen water op en maken tegelijkertijd de grond beter waterdoorlatend. ‘We kunnen de ondergrondse wortelarchitectuur meten en in kaart brengen. Niet alleen de hoeveelheid wortels, maar ook de wortelactiviteit’, aldus De Bruijn. ‘Dat doen we samen met de universiteit van Kopenhagen. Daar staat op het universiteitsterrein een constructie genaamd Radimax. Daarin testen we de wortelgroei van onze planten in betonnen bakken, die aan de

zijkant ondiep zijn en naar het midden diep weglopen. In de bakken kunnen we verschillende waterniveaus creëren en testen hoe diep de wortels gaan en welk effect dit heeft op de bovengrondse groei. Met de universiteit hebben we buisjes in de bakken aangebracht waarin camera’s lopen die opnames van de wortels maken.’ Bedrijfsvoering DLF heeft onlangs een scan gemaakt van het bedrijf. ‘Ik kan nog geen precieze cijfers noemen, bijvoorbeeld wat de carbon footprint van het telen van graszaad is in vergelijking met bijvoorbeeld tarwe. Maar ik kan wel zeggen dat we alle fases in onze supply chain: veredeling, graszaadproductie en processing, aan het verduurzamen zijn.’ Volgens De Bruijn is het terugdringen van pesticiden en meststoffen, wat voor fieldmanagers en greenkeepers deel uitmaakt van hun Green Deal-beleid, ook terug te zien in het beleid van akkerbouwers. ‘Bij hen is er dus ook steeds minder “input”, zoals wij het noemen. Met onze teeltbegeleiders proberen we de telers in de zaadproductie (800 in Nederland, 3000 in Denemarken) met raad en daad bij te staan, ook bij de vraag wat wel en niet ingezet mag worden bij de teelt van graszaad.’ ‘Het wordt voor telers ook steeds belangrijker om materiaal te gebruiken dat in genetisch opzicht goed is. Hier spelen wij bij onze veredeling op in. Zwarte roest komt in de teelt voor bij bloeistengels; daarbij wordt de sapstroom naar de bloem afgetapt. Als die ziekte toeslaat,

‘4Salt blijft goed groeien ondanks droogte of een hoog zoutgehalte van het grondwater’ Peter de Bruijn

DLF

Kapelle

www.fieldmanager.nl

RHENAC UV-C SYSTEMEN Een duurzame manier om grasziektes te voorkomen of te behandelen.

UV-C600 LED Systeem

Rhenac UV-C De Rhenac UV-C-technologie produceert licht binnen een specifiek ultraviolet lichtspectrum, waarvan is vastgesteld dat het onaangenaam is voor bepaalde natuurlijke organismen. Het vereist slechts 30 tot 45 minuten om een volledig voetbalveld te behandelen. Een veld dat twee of drie keer per week wordt behandeld zal binnen afzienbare tijd 95% minder schimmels en algen ervaren. De unit past op vrijwel elke tractor.

flexibele, hoogwaardige en onderhoudsarme sportaccommodaties. De producten kunnen zowel in professionele stadions als op breedtesportaccommodaties worden gebruikt.

De behandeling is op zowel gras als op kunstgras effectief. Omdat het UV-C-licht inwerkt op het DNA van de schimmel, algen en soortgelijke ziektes zal het, wanneer het twee of drie keer per week wordt gebruikt, voorkomen dat deze ziektes terugkeren.

Eigenschappen: • Behandelt een volledig voetbalveld in 30 tot 45 minuten • Werkbreedte: 6m • Past op elke tractor • Kan over een veld worden geduwd of getrokken • Optisch waarschuwingssysteem dat mogelijk maakt om constant de aanbevolen snelheid te rijden

Duitse grondigheid De Rhenac UV-C technologie is het resultaat van een samenwerking tussen Rhenac en het Greenhouse Laboratorium van het Duitse Weihenstephan Onderzoekscentrum aan de Universiteit van München. Dankzij die samenwerking waren zij de eersten die inzagen hoe belangrijk specifieke kleuren in het lichtspectrum kunnen zijn om de stimulering en verbetering, of de vermindering en beheersing, van de groei van natuurlijke organismen te stimuleren. Rhenac is vooral bekend van z’n unieke LED grasgroeisystemen. De Rhenac UV-C gebruikt dezelfde technologie om sportveldbeheerders extra ondersteuning te bieden om een grasmat te beheren.

• Schuimmarkering die laat zien welk deel van het veld al behandeld is • Maakt fungiciden en pesticiden nagenoeg overbodig • Investering kan binnen twee jaar worden terugverdiend

Recreational Systems International RSI is de exclusieve, wereldwijde vertegenwoordiger van Rhenac LED grasgroei- en grasverbeteringstechnologieën. RSI bestaat uit verschillende business units die elk unieke sportoplossingen bieden. Onze producten beantwoorden de vraag naar betaalbare,

EXCELS IN SPORTS INFRASTRUCTURE LED Technology

www.recreationalsystemsint.com

ACHTERGROND

‘Punten uit de Green Deal zie je terug in het beleid van graszaadkwekers’

komt er niet veel terecht van de zaadproductie. Omdat duurzaamheid zo belangrijk is, proberen wij bij onze veredeling daarvoor een oplossing te ontwikkelen.’ Bij duurzame processing moet je volgens De Bruijn denken aan de ledverlichting en duurzaam energiegebruik in de DLF-fabrieken. Ook transport hoort bij processing. ‘We kopen alleen nog maar elektrische heftrucks en we bouwen ons personenwagenpark om van diesel en benzine naar elektrisch.’ Niet alles in de hand, wel veel De Bruijn vat samen: ‘Duurzaamheid is genetica maal management maal environment. Sterke genetica, daar zitten we met de veredeling bovenop. Management is het onderhoud door fieldmanagers en greenkeepers. Environment kan van alles zijn: de weersgesteldheid, de bodemgesteldheid, de kwaliteit van de bodem. Bij DLF verduurzamen we op al deze gebieden, mits we er invloed op hebben. ’

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31621/bij-dlfverduurzamen-we-op-alle-gebieden-mits-weer-invloed-op-hebben

www.fieldmanager.nl

Pfas-discussie? Sarelse vergelijkt het met het bekende kodakmoment.

‘De aanleg van sportvelden kan en moet structureel anders’ Stikstof- en pfas-problematiek geeft stof tot nadenken Ook de aanleg van sportvelden komt in het geding door de nieuwe regelgeving rond stikstof en de aangepaste normering voor pfas. Uit de sector klinkt de roep om de normen weer te verruimen, maar dat is alleen uitstel van het probleem, zegt Eric Sarelse van SuperSub SportSystems. Hij stelt dat de aanleg van sportvelden nog steeds mogelijk is, maar dan wel op een aangepaste manier met minimaal grondverzet.

Auteur: Nino Stuivenberg

Aannemers en grondverzetters hebben een moeilijk jaar achter de rug. Eerst was er de CO2-discussie, daarna de stikstofuitspraak door de Raad van State en al snel volgde de aangescherpte norm voor pfas. Deze ontwikkelingen laten vooral zien dat er verandering nodig is in de sector, vindt Eric Sarelse van SuperSub SportSystems. ‘Je kunt niet normen blijven aanpassen om bedrijven tegemoet te komen; dan ben je brandjes aan het blussen. Er is er maar één die leidend kan zijn en dat is onze overheid. Onder druk wordt alles vloeibaar en door wrijven gaat alles glanzen. Het is nodig om structureel te veranderen. Niet langer onnodig graven, want grondverzet en transport zorgen voor veel CO2- en stikstofuitstoot. Nu zijn het nog CO2, stikstof en pfas, maar er is een grote kans dat daar over zes maanden fijnstof bij komt en vervolgens zes maanden later ultrafijnstof. Zo stapelen de problemen zich op.’

Het standpunt van Sarelse is duidelijk: hij pleit voor een structurele verandering en hoopt dat de overheid voet bij stuk zal houden. ‘Het beleid van de overheid is zo slecht nog niet, want het neemt een voorschot op de toekomst’, zegt hij. ‘Transport is echt de kracht achter onze huidige economie; we vinden het zelfs leuk om te graven. Ik kijk met verbazing naar sportaannemers die ermee pronken dat ze zoveel grond verzetten. Die plaatsen trots op LinkedIn dat de vrachtwagens af en aan rijden voor hun project. Dit principe is achterhaald en die tijd is straks voorbij. Het is kristalhelder dat er iets moet veranderen.’ Sarelse noemt het een ‘kodakmoment’. Kodak was pionier in fotografie, maar miste de boot toen de wereld overging van fotorolletjes op digitale fotografie. De werknemers van Kodak hebben destijds ook geprotesteerd. ‘Dat die grondslepers op het Malieveld staan, heeft met de tijd te maken.’

ADVERTORIAL

‘Ik kijk met verbazing naar sportaannemers die ermee pronken dat ze zoveel grond verzetten’ Contrast Er is dus een alternatieve werkwijze nodig om aan de huidige en toekomstige milieueisen te kunnen voldoen. Voor de aanleg van sportvelden heeft SuperSub SportSystems, het bedrijf van Eric Sarelse, een mogelijk oplossing. SuperSub werkt namelijk met celbeton als fundering voor sportvelden. En dat werkt net even anders, want met dit materiaal ontstaat een andere constructie dan de traditionele onderbouw die we gewend zijn. Ter illustratie legt Sarelse uit: ‘Normaal gesproken wordt bij de aanleg van een sportveld eerst een groot gat gegraven, waar de grond

uit gehaald wordt die vervolgens weer op transport moet. Vrachtwagens vol. Wij egaliseren de grond alleen en graven helemaal niets af. Met onze machine en een paar trailers met cement brengen we op bestaande grond een laag celbeton aan, die in principe bestaat uit een mengsel van water en cement. Deze laag, in het geval van een voetbalveld zo’n vijftien centimeter dik, vormt de fundering voor het sportveld.’ Optioneel kan daar een shockpad aan toegevoegd worden, en daarbovenop komt vervolgens het veld. De laag celbeton kan zowel waterdoorlatend als ondoorlatend zijn, afhankelijk van de toepassing. Door de alternatieve manier van bouwen komt een sportveld met celbeton wat hoger te liggen dan gebruikelijk. Minder vrachtwagens Bouwen met celbeton heeft volgens Sarelse een aantal voordelen. De constructie is een stuk dunner en er is dus geen grondverzet nodig. Het resultaat is minder transport. Sarelse claimt dat bij een veld met celbeton ongeveer 90 procent minder transport nodig is dan bij een veld met een reguliere constructie; dat is een significante reductie. De website van het product verwoordt het treffend: ‘Duurzaamheid laat zich lastig definiëren. Maar één ding is zeker: de vraag of twintig vrachtwagens duurzamer zijn dan vijfhonderd vrachtwagens, is makkelijk te beantwoorden.’ De oplossing voor de huidige problematiek ligt dus binnen

handbereik. Bouwen met celbeton kan voor dezelfde prijs; de fundering blijft jaren goed en is volgens de ontwikkelaar volledig circulair. Na de levenscyclus wordt er weer nieuw celbeton van gemaakt. En er zijn meer aspecten van duurzaamheid, want ook bodembeslag speelt een rol. Graven in de aarde is per definitie niet duurzaam, stelt Sarelse. ‘Laat de aarde liever zoals die is’, is zijn standpunt. SuperSub bouwt dan ook op bestaande grond. Stel dat er in de grond iets bijzonders verscholen ligt, dan komt dat niet in het gedrang, omdat je er gewoon bovenop bouwt. Jaren later breek je de constructie weer af en is de onderliggende bodem ongeroerd gebleven. Meer animo Er zijn inmiddels al zo’n 300 buitensportaccommodaties – vooral tennisbanen, padelbanen en hockeyvelden – gebouwd met een SuperSubondergrond. Nu de huidige problematiek zich voordoet en de aanleg van voetbalvelden raakt, verwacht Sarelse dat er ook uit die hoek meer vraag zal komen. ‘Veel gemeenten en adviesbureaus kiezen nu nog voor de vertrouwde weg en staan er niet bij stil dat het ook anders kan. Ze zien SuperSub nog steeds als een experiment’, zegt hij. ‘Maar er moet een moment komen waarop we structureel anders gaan werken. Ik hoop dat er meer animo voor ons product komt, want het zou voor de wereld beter zijn als we dit op grote schaal kunnen gaan toepassen.’

www.supersub-sportbases.com

www.supersub-sportsystems.com

Eric Sarelse van SuperSub SportSystems

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31632/de-aanlegvan-sportvelden-kan-en-moet-structureelanders

www.fieldmanager.nl

VOOR DE PERIODIEKE KEURING VAN UW KUNSTGRAS VOETBALVELD VANAF 2018 MOETEN KUNSTGRAS VOETBALVELDEN VANAF ACHT JAAR OUD PERIODIEK WORDEN GEKEURD De KNVB heeft bepaald dat voetbalverenigingen in Nederland alleen nog competitiewedstrijden mogen spelen op kunstgras voetbalvelden die voldoen aan een aantal minimumeisen, zoals benoemd in gebruiksnorm NOC*NSF-KNVB-2-18. Velden vanaf acht jaar oud moeten sinds 2018 periodiek worden gekeurd op de gebruiksnorm door een NOC*NSF erkend keuringsinstituut. Voorbeelden van eisen uit de norm zijn de schokabsorptie, stroefheid en hoogteligging. Neem nog vandaag contact op met SGS INTRON Certificatie voor meer informatie.

SGS IS WERELDLEIDER OP HET GEBIED VAN INSPECTIE, CONTROLE, ANALYSE EN CERTIFICERING

SGS INTRON CERTIFICATIE B.V. Venusstraat 2 4105 JH Culemborg 088 - 214 51 33 nl.intron@sgs.com www.sgs.com/sportvloeren

ADVERTORIAL

Onkruid verwijderen met spastische bewegingen van pennetjes Nieuw van Redexim: de Talon Een gewone kriebeleg heeft als primaire functie om de viltlaag uit een grasmat te verwijderen, met als nadeel dat ook gezond gras frequent wordt losgetrokken en plukken gras worden

De Talon is een veel minder agressieve uitvoering van de kriebeleg. De rechte pennen creëren een draaiende beweging, waardoor het onkruid tussen het gras wordt weggesneden en het blad van woekerende planten wordt weggeslagen.

losgeslagen. De pennen slepen het materiaal vervolgens mee, waardoor het apparaat vol komt te zitten, wat moet worden ‘uitgekamd’ alvorens de operator verder kan.

De speciale verticale vorm van de pennetjes, waarin een ‘knik’ is aangebracht, maken deze zeer flexibel, waardoor ze alle kanten op kunnen bewegen. Er worden als het ware ‘spastische’ bewegingen gemaakt, en het resultaat is dat het onkruid wordt weggehaald, terwijl het gezonde gras blijft staan. Meerdere arbeidsgangen over hetzelfde traject zijn mogelijk. De pennen nemen geen materiaal mee, omdat ze zichzelf schoonmaken (‘schoondraaien’). De Talon is op te hangen aan de driepuntshef achter de trekker en is er in verschillende werk-

breedtes. De machine kan opgebouwd worden met drie terreinvolgende delen van 1,5 meter en met een maximale werkbreedte van 4,5 meter, ideaal voor fairways. Met de Talon wordt mak-

De Talon is een veel minder agressieve uitvoering van de kriebeleg kelijk 10 kilometer per uur gereden. Bij een hoge snelheid is het effect van de pennen het grootst.

www.redexim.nl

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31679/onkruidverwijderen-met-spastische-bewegingen-vanpennetjes

www.fieldmanager.nl

V.l.n.r. Henk Slootweg (AH Vrij), Jaap Swan (voorzitter VIOS), Klaas Molenaar (bestuurslid VIOS), Hein Veldman (gemeente Schagen), Arjan Knottnerus (Tarkett Sports) en Jaap Schuurman (Antea Sport).

Grassmaster-veld als visitekaartje voor VIOS Amateurclub kiest bewust voor hybride in plaats van kunstgras Vooruit Is Ons Streven, luidt de volledige naam van voetbalclub VIOS uit Warmenhuizen in NoordHolland. Vooruit gaat de club zeker, want VIOS beschikt sinds november over een nieuw hybride-

eigenlijk gewoon gras. Nog liever minder uren en alles gras, dan dat we op kunstgras moeten spelen.’

hoofdveld van GrassMaster. Dit hybrideveld is dankzij een bijzondere samenwerking in zeer korte tijd aangelegd, waardoor VIOS er dit seizoen al op kan voetballen. Reden genoeg voor een bezoek aan de accommodatie van VIOS: sportpark De Doorbraak.

Auteur: Nino Stuivenberg

Het aanbestedingsproces en de aanleg van het hybrideveld bij VIOS zijn weliswaar snel gegaan; het voortraject was dat allerminst. Al acht jaar kampt VIOS met capaciteitsproblemen. De club heeft momenteel 530 spelende leden en zij voetbalden tot vorig seizoen op twee natuurgrasvelden en twee wetra-velden, de velden A tot en met D op het sportpark. Uit onderzoek bleek dat de vereniging zo’n 500 uur per jaar tekort komt en dus dringend extra capaciteit nodig heeft. In eerste instantie werd geopperd om het sportpark uit te breiden met extra velden, maar dat ging vanwege de bouw van een school niet door. Door die uitbreiding kon een streep, waardoor een oplossing gezocht moest worden op het huidige sportpark.

6/2019

Daarbij werden verschillende opties overwogen. De vereniging heeft altijd het uitgangspunt gehad dat het hoofdveld (veld A) natuurgras moest blijven. ‘Een voetbalvereniging voetbalt op gras’, zegt voorzitter Jaap Swan er duidelijk over. Omdat veld C en D al een wetraopbouw hebben, bleef natuurgrasveld B over en ontstond het idee om dit om te bouwen tot een kunstgrasveld. De buurt ging echter in verweer vanwege de angst voor geluidsoverlast en lichthinder. Dat risico wilde de club niet nemen. En dus bleef er maar één optie over: tóch het A-veld ombouwen. Uit een poll onder de leden bleek al snel dat zij resoluut tegen kunstgras op het hoofdveld waren. ‘Iedereen zei: we willen

Gemeenteraad op bezoek VIOS moest daardoor wéér nadenken over een andere oplossing. Swan: ‘Wij gingen rondkijken bij andere verenigingen, waarvan we wisten dat zij iets soortgelijks hebben. In Hoofddorp hebben ze bijvoorbeeld vrijwel alle types velden liggen. Kunstgras zonder infill was nog even een optie, maar uiteindelijk hebben wij zelf gezegd: als we een oplossing willen, gaan we voor een hybrideveld. Toen hoefden we alleen de gemeente nog maar mee te krijgen.’ We hebben het dan over de gemeente Schagen, waar Warmenhuizen sinds 2013 onderdeel van is. Voor die tijd behoorde Warmenhuizen tot de gemeente Harenkarspel. Ook het fusieproces heeft voor veel vertraging gezorgd bij de uitbreidingsplannen van VIOS. De keuze van VIOS viel op het GrassMastersysteem van Tarkett Sports. Klaas Molenaar, bestuurslid algemene zaken, vertelt: ‘Wij hebben al contact met Arjan Knottnerus van

7 min. leestijd

ACTUEEL Tarkett Sports sinds de tijd dat we kunstgras overwogen. Met hem hebben we ook overlegd over het hybrideveld. Toen ons tweede op een hybride-hoofdveld in de regio speelde, hebben we wederom bij Arjan geïnformeerd. Hij raadde aan om vanuit het oogpunt van duurzaamheid voor GrassMaster te kiezen. Het kostenplaatje kwam vrijwel overeen met dat van een kunstgrasveld. Dat hebben we voorgelegd aan de gemeente.’ De gemeenteraad kwam op bezoek om de locatie te bekijken. ‘Dat gaf ons de kans om het hele verhaal te vertellen: over duurzaamheid, implanteren en waarom we geen kunstgras wilden. Zij waren meteen enthousiast’, aldus Molenaar. Na een informatieavond stemden ook spelende leden en omwonenden in. Knoop doorgehakt Hein Veldman werd namens de gemeente Schagen aangesteld als projectleider voor de aanleg van het hybrideveld. Zijn eerste reactie op het GrassMaster-systeem was veelzeggend: zouden jullie dat nu wel doen? Veldman wist niet of de club zich wel goed had voorbereid. ‘Ik had natuurlijk geen idee dat ze al zo’n uitgebreid traject achter de rug hadden. Maar ik ben blij met de keuze voor GrassMaster; dit is vriendelijker dan kunstgras met een heel natuurlijke uitstraling.’ Zeker bij een club die nog geen kunstgras heeft, ligt kunstgras voor de hand. Maar zoals gezegd besloot de club anders; de keuze voor gras was een bewuste. In april 2019 werd de knoop definitief doorgehakt: VIOS koos voor een hybrideveld en kreeg budget van de gemeente. Meteen kon Veldman voor de gemeente aan het werk en ging hij met de club om de tafel. Een seizoen zonder De club investeerde ook in nieuwe ledverlichting.

hoofdveld was immers geen optie. Veldman: ‘Ik vroeg wanneer VIOS het veld in gebruik wilde nemen; dat was eigenlijk gisteren al. Dus moesten we snel schakelen, want je moet een bestek opstellen en een aannemer zoeken. De vereniging was gelukkig heel flexibel; zij pasten de planning aan. Toen moesten we iemand vinden die, in de drukke tijd, het bestek in elkaar kon zetten.’ Die taak ging naar Smit Groenadvies. Veldman belde intussen de aannemers om hen te informeren over het bestek dat eraan zat te komen. De onderhandse aanbesteding werd uiteindelijk gegund aan Antea Sport. Het hele traject werd in twee maanden afgerond, van het eerste overleg met de club tot de start van de uitvoering. Bestaande toplaag Op het moment dat de seinen op groen gingen, ging Antea Sport direct aan het werk. Bijzonder aan dit hybrideveld is dat het met de bestaande toplaag is gebouwd. Dat is verre van standaard, zegt Arjan Knottnerus van leverancier Tarkett Sports. ‘Het ontwerp van het veld is hier wel uniek, omdat bewust is gekozen voor hergebruik van bestaande grond. Wij zijn daar altijd wat huiverig voor, omdat we op andere locaties in het buitenland zien dat dit niet altijd goed gaat. Dan moeten we het werk staken omdat er te veel puin in de toplaag aanwezig is. Maar als je de toplaag geschikt maakt, kan het en ben je goed bezig.’ Voor Antea Sport maakte deze basis het project extra uitdagend. Namens de hoofdaannemer was Jaap Schuurman projectmanager. Schuurman heeft veel ervaring met de bouw van hybridevelden en was in de jaren negentig al betrokken bij de aanleg van de eerste

GrassMaster-velden. Over de opbouw van het veld bij VIOS vertelt hij: ‘Met plaatselijke aannemers hebben wij hier het grondwerk verricht. We hebben een laag van 20 centimeter afgevoerd, in een depot achter het veld gezet en helemaal gezeefd. In totaal was dat zo’n 2.000 m3. Onder de toplaag zat een laag van 20 cm vette klei: dat hebben ook we laten afvoeren en vervangen door een nieuwe laag zand. Daarna is de gezeefde, bestaande laag er weer terug op gekomen.’ Normaal gesproken heeft het de voorkeur bij de aanleg van hybridevelden om eerst het kunstgras te injecteren, dan pas in te zaaien en het veld te laten rusten. Vanwege de tijdsdruk was dat bij dit project niet mogelijk. Met de toplaag terug op zijn plaats begon Antea Sport direct na het zaaien met bemesten en vervolgens maaien. Op de toplaag werd zo’n 2 cm verschralingszand gestrooid, om deze meer te verschralen en te voorkomen dat hij vettig wordt. ‘We hadden al snel een prachtige mat’, zegt Schuurman. Zandsleuven voor afwatering Om de afwatering van de toplaag nog beter te waarborgen, werden zandsleuven getrokken. Hiervoor schakelde Antea Sport AH Vrij in, een aannemer die werkt met de Vibra Sandmaster. Henk Slootweg van AH Vrij legt uit: ‘Wij hadden een sterke grasmat nodig, want onze machine gaat als een soort reprozaag door de bodem. Daarom hebben we eerst een aantal weken gewacht tot de mat stevig genoeg was. Met de holecutter keken we vooraf of het wortelpakket sterk genoeg was.’ De beworteling was optimaal, en dus kon AH Vrij twee dagen lang aan het werk om de sleuven aan te brengen.

De sleuven in het veld zijn duidelijk zichtbaar.

www.fieldmanager.nl

ArtiďŹ cial Grass Recycling

Wij recyclen uw oude kunstgras Uiteraard onder de garantie en zekerheid van duurzame en verantwoorde circulaire verwerking.

GBN AGR is de partij die in Nederland de eerste circulaire verwerkingsfaciliteiten voor end-of-life kunstgras bouwt Wij streven voor 100% circulaire verwerking van de kunstgrasmatten Per direct tijdelijk opslag mogelijkheden voor kunstgras in Amsterdam

Meer info:

www.gbn-agr.nl | 030 296 64 85

GBN-AGR is onderdeel van GBN Groep

ACTUEEL

De projectgroep op de nieuwe mat.

Slootweg: ‘We brengen dan 100 tot 150 m3 zand in de grond, waardoor het veld zo’n 1,5 cm hoger komt te liggen. Met schudfreesmessen wringen we het veld open. Dan gaan er onder de kracht van die reprozaag vullers in van 1,5 cm, waar het zand in valt. Vervolgens rollen en slepen we nog een keer en dan zijn we klaar.’ Het in te brengen zand komt van AH Vrij zelf, uit Wateringen; het bedrijf heeft een eigen drooginrichting waarmee het zand gedroogd wordt. Alles staat of valt immers met de kwaliteit van het zand. Slootweg: ‘We zeven het zand eerst, drogen het en daarna gaat het van onze werf direct naar het veld. Tijdens de aanleg hebben de jongens een groot zeil bij zich, zodat ze bij regen alles kunnen afdekken. Wij werken bij het sleuven trekken met een gps-gestuurde tractor, waardoor we van twee kanten kunnen werken en geen kopeind hebben aan één zijde van het veld, maar naar het midden toewerken. Op die manier sluiten de sleuven binnen 2 cm op elkaar aan en lopen ze vrijwel naadloos in elkaar over. Het lijkt bijna op een kolk, zo snel wordt het water afgevoerd.’ De club en gemeente beamen dat, want ondanks het natte najaar heeft er nog geen water op het veld gestaan. Twintig miljoen vezels Na het aanbrengen van de zandsleuven installeerde Tarkett Sports het GrassMaster-systeem.

In totaal zijn dat zo’n twintig miljoen vezels, 800 g garen per vierkante meter. Door wat tegenslag met de apparaten die vezels prikken, duurde de installatie wat langer dan gebruikelijk. Het gaf Tarkett wel de gelegenheid voor het testen van een nieuwe elektrische machine om de vezels in te brengen. Deze elektrische apparaten werken twee keer zo snel als conventionele prikmachines, zijn 5,5 m lang en hebben een werkbreedte van ruim 80 cm (conventionele machines werken met een breedte van 1,5 m). Het voordeel van deze nieuwe units is volgens Knottnerus dat ze veel mobieler zijn. ‘Met die grote apparaten kun je niet zomaar stadions in. Vanwege de behoefte aan kleinere en wendbare machines testen we nu met compacte elektrische. Er is minder geluidsoverlast met dit type en ze zijn makkelijk te transporteren in een container.’ Nu de aanleg van het hybride-hoofdveld voltooid is, gaat het avontuur voor VIOS pas echt beginnen. De club beseft maar al te goed dat het veld niet direct maximaal bespeeld kan worden en dat er extra onderhoud voor nodig is. Waar een kunstgrasveld gaandeweg slijt, is het bij een hybrideveld met de juiste aanpak mogelijk om de levensduur te blijven verlengen. De projectgroep geeft de club tijdens ons gesprek een aantal duidelijke instructies mee: speel niet op het veld bij extreme regen, probeer de

warming-up te spreiden en beperk de betreding. Dat laatste is nog wel een aandachtspunt. Voorzitter Swan: ‘Je merkt dat de hele vereniging denkt dat op ons hoofdveld iets van kunstgras ligt. Zij vragen zich af: waarom mogen wij niet op dat veld spelen?’ De druk binnen de vereniging is vrij hoog, omdat de trainingsvelden veel bespeeld worden. Maar, benadrukt Knottnerus: ‘Zo’n eerste jaar moet je voorzichtig zijn. De wortels moeten erin, het moet één geheel worden en dat heeft tijd nodig.’ Nazorg Met een thuiswedstrijd van het eerste elftal werd het nieuwe A-veld op 10 november officieel in gebruik genomen. VIOS kan voorlopig vooruit, want naast de hybridemat heeft Antea Sport de beregening vernieuwd en is via een andere aanbesteding ledverlichting geïnstalleerd door Oostendorp. Projectmanager Schuurman kijkt tevreden terug op de uitvoering: ‘Positief vond ik dat VIOS goed meedacht om de mat de kans te geven om zich echt te ontwikkelen. Zo behoud je de kwaliteit; nazorg is belangrijk voor zo’n veld.’ Het voormalige knollenveld is definitief verleden tijd. De gemeente gaat de mat samen met de club onderhouden om er een succes van te maken. Voorzitter Swan besluit: ‘Als je ziet hoe snel alles gegaan is en het hybrideveld aangelegd is, dat is wel een pluim waard. De voetballers zijn er lyrisch over, die vinden het geweldig. En wij als vereniging natuurlijk ook; het is een mooi visitekaartje.’

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31648/grassmaster-veld-als-visitekaartje-voor-vios

Na het aanbrengen van de zandsleuven begon AH Vrij aan het werk met de Vibra Sandmaster.

Tarkett met prikken van de vezels.

www.fieldmanager.nl

Ledverlichting op het sportpark bij TC Skinlo. Foto: AAA-Lux

Duurzame verlichting: wat led je? Ledverlichting op sportvelden uitgelicht Overstappen naar ledverlichting kan de energierekening van sportclubs flink verlagen. Maar waar begin je als je nieuwe mastverlichting wilt aanschaffen? Voor welke subsidies kom je in aanmerking en binnen hoeveel jaar heb je de investering ongeveer terugverdiend? En kun je de bestaande masten en bekabeling hergebruiken? In dit artikel geven we een aantal handvatten voor de aanschaf van ledverlichting op jouw sportveld. Auteur: Nino Stuivenberg

Het afgelopen decennium heeft ledverlichting een enorme vlucht genomen in de sportveldenwereld. In 2009 werd als pilot het eerste sportveld met ledverlichting gerealiseerd door AAA-Lux in de gemeente Eindhoven, lichthoofdstad van Nederland. De daaropvolgende jaren begon ledverlichting aan een voorzichtige opmars. Het jaar 2016 wordt algemeen gezien als de doorbraak voor led. Niet geheel toevallig trad dat jaar de EDS-subsidieregeling in werking. Vanaf dat moment konden sportclubs subsidie aanvragen voor hun duurzame investeringen. De regeling bleek een succes: er was direct veel animo en er werd massaal geïnvesteerd in led. Steeds meer clubs volgden, waardoor led op sportvelden inmiddels eerder

6/2019

regel dan uitzondering is. Ondanks de subsidie is ledverlichting nog altijd een forse investering voor sportclubs. Veel clubs beschikken nog steeds over conventionele armaturen met gasontladingslampen. Waarom zouden zij overstappen op led? Een veelgehoord argument is het besparen op energieverbruik. Gasontladingsarmaturen hebben doorgaans lampen van zo’n 2.200 à 2.300 watt (inclusief voeding), terwijl ledverlichting 1.400-1.600 watt heeft en dezelfde lichtopbrengst. De besparing wordt mede gerealiseerd door het ontbreken van piekstroom. De helft van de energiebesparing (30–40 procent) zit in het wisselen naar led op 100 procent vermogen, de andere helft van de besparing

(wederom 30–40 procent) zit in het dynamisch gebruik. Zet je een gasontladingslamp aan, dan piekt het energieverbruik en heeft de lamp tijd nodig om op te warmen. Ledverlichting heeft géén inschakelstroom en is direct aan of uit te zetten of te dimmen. Daarnaast is de levensduur van ledverlichting langer: de meeste aanbieders geven een verwachte levensduur van 50.000 branduren op en geven een aantal jaar garantie op de armaturen. En, in het kader van duurzaamheid ook niet onbelangrijk: de CO2uitstoot van ledverlichting is aanzienlijk minder dan die van gasontladingslampen. Stap 1: de bestaande situatie Kortom, er zijn genoeg redenen te bedenken om over te gaan op ledverlichting. Als je wilt investeren in ledverlichting, zijn er waarschijnlijk twee opties: (1) je sportveld heeft nog geen lampen, dus je investeert in nieuwe masten én ledverlichting, of (2) het sportveld heeft al gasontladingslampen en die moeten vervangen worden door led. Niet elke vereniging heeft inzicht in zijn huidige energierekening en -verbruik. Daarom is het gebruikelijk om als eerste stap een energiescan te laten maken door een externe adviseur. Deze bekijkt de huidige situ-

8 min. leestijd

VERLICHTING Type veld/sport

Voetbal

Hockey

Tennis

Training

75 lux

200 lux

Inhaalwedstrijd

120 lux

250 lux

300 lux

Clubcompetitie

200 lux

250 lux

300 lux

Topsport

500 lux

Gelijkmatigheid

0,6

0,7

Tabel 1: lichtnormen voor voetbal, hockey en tennis. Bronnen: Sportverlichting.com en AAA-Lux

atie, stelt een rapport op en kan op basis daarvan plannen maken voor de te realiseren ledverlichting. De adviseur komt op locatie langs en bekijkt factoren als mechanische belasting, capaciteit van de masten en de directe omgeving van het veld (met betrekking tot bijvoorbeeld lichthinder). Daarnaast is dit contact voor de vereniging een moment om aanvullende informatie door te geven (zoals gebruik van de velden) en eventuele wensen (zoals bediening van de verlichting). Stap 2: lichtplan Als de bestaande situatie eenmaal bekend is, kan een lichtplan gemaakt worden. Het lichtplan is een ontwerp van de nieuwe situatie. Dit ontwerp hangt van veel factoren af. De belangrijkste afweging is het gebruik van het veld. Voor een trainingsveld zijn de lichtnormen aanzienlijk lager dan voor een wedstrijdveld of topsport en heb je dus minder licht nodig. Het uitgangspunt is altijd dat de verlichting aan de normering voldoet. In principe moet sportveldverlichting voldoen aan eisen voor de hoeveelheid licht (lux) en gelijkmatigheid van het licht. De normering verschilt per sport en hangt ook af van het gebruik van het veld. In tabel 1 zetten we ze overzichtelijk voor je op een rij. Wat direct opvalt, is het verschil tussen voetbal enerzijds en hockey en tennis anderzijds. Bij hockey en tennis zijn de eisen strenger, omdat de bal in deze sport een stuk kleiner is dan bij voetbal en de speelsnelheid hoger ligt.

verlichtingssterkte, eventueel aanvullende productgegevens en de lichthinderwaarden voor de omwonenden. Onderschat de rol van lichthinder niet. Deze heeft invloed op de levenskwaliteit van direct omwonenden en er zitten strengere normen aan te komen. De foto van PVC Utrecht bij dit artikel geeft een duidelijk beeld van een situatie waar geen lichthinder is. Als je een energiescan hebt laten maken, zal de adviseur je een lichtplan op maat leveren. Elke partij in de markt zal een maatadvies aanraden, omdat dit vrijwel altijd de beste optie is. Maar het is ook mogelijk om je te oriënteren op de aanschaf van ledverlichting met een standaard lichtplan. Ledfabrikanten zoals Philips en AAALux bieden deze kant-en-klaar aan op hun website en/of in hun online catalogus. Natuurlijk raden zij aan om een standaard lichtplan niet zomaar te volgen, maar ter oriëntatie kan zo’n

lichtplan voor een vereniging zeker van toegevoegde waarde zijn. Als je eenmaal een lichtplan hebt, weet welke armaturen er komen en hoeveel energie deze gebruiken, heb je ook een idee van het toekomstige elektriciteitsverbruik. Een adviseur kan je helpen berekenen wat de energiewinst per jaar is. Wil je dit zelf doen, gebruik dan een besparingscalculator. Marktpartijen als AAA-Lux en Philips bieden ook deze online aan, zodat je met eigen gegevens kunt berekenen hoeveel je jaarlijks kunt besparen. Reken erop dat je fors kunt besparen op energiekosten, energieverbruik en gas. De Groene Club schat de besparing met ledverlichting op jaarlijks gemiddeld 7.000 euro, zo’n 42.000 kWh energie en 2.600 kubieke meter gas. Stap 3: kosten en subsidie Stap 3 is waarschijnlijk de belangrijkste in het aanschafproces van ledverlichting. Voor iedere vereniging is ledverlichting een flinke investering: led-armaturen zijn nu eenmaal duur in de aanschaf. De exacte kosten zijn afhankelijk van de hoeveelheid licht, het aantal masten, de herbruikbaarheid van de masten en de armaturen. In tabel 2 geven we een kostenindicatie voor ledverlichting op een voetbalveld. In deze tabel gaat het puur om de aanschaf van ledverlichting én nieuwe masten.

THC Hurley speelt wedstrijden onder ledverlichting. Foto: AAA-Lux

In een lichtplan wordt met al deze factoren rekening gehouden. Een lichtplan bevat een berekening met daarin het aantal masten, de Type veld

Hoeveelheid licht

Masten

Armaturen

Kosten (excl. btw)

Trainingsverlichting

75 lux

6 masten

6 armaturen

€ 32.000,00

Wedstrijdverlichting

200 lux

8 masten

16 armaturen

€ 61.000,00

Tabel 2. Kostenindicatie van ledverlichting op een voetbalveld. Bron: KNVB.nl. In deze situatie is uitgegaan van nieuwe masten.

www.fieldmanager.nl

Met goede armaturen voorkom je lichthinder. Foto genomen bij PVC Utrecht. Foto: AAA-Lux

Maar er zijn ook verenigingen die al masten hebben staan. Als deze masten nog geschikt zijn, heeft dit een enorme (positieve) impact op de kosten. In negentig procent van de gevallen blijken de masten mechanisch namelijk nog gezond genoeg te zijn voor hergebruik. De vraag is vervolgens of het gewicht en de windvang van een armatuur vergelijkbaar zijn met die van de conventionele armatuur, zodat bij vervanging de mastlimieten – gebaseerd op het gewicht en de windvang van conventionele armaturen – niet worden overschreden. Sommige fabrikanten hebben dit als uitgangspunt gekozen voor hun armatuurontwerp. In tabel 3 zie je de kosten in het geval dat er geen nieuwe masten nodig zijn; deze zijn aanzienlijk lager. Ook bij installaties met zes masten is dit een prima optie. Bovendien kan soms met minder armaturen worden volstaan als deze meer lichtopbrengst hebben, maar dat moet blijken uit het lichtplan. Sommige clubs nemen aanvullende duurzaamheidsmaatregelen. Een bekend voorbeeld is voetbalclub Spartaan’20 uit Rotterdam. Als deelnemer aan de Groene Club investeerde Spartaan’20 namelijk ook in het plaatsen van zonnepanelen en/of waterbesparing. De kosten: ruim 120.000 euro. Niet elke vereniging kan dat zomaar ophoesten. En toch kreeg de Spartaan’20-vereniging dat voor elkaar zonder een lening af te sluiten. Een van de redenen waarom Spartaan’20 zo’n investering kon doen zonder lening, is subsidie. Sinds 2016 geeft de overheid subsidie voor duurzaamheidsmaat-

regelen op sportclubs. Wil je overstappen op ledverlichting, dan is het belangrijk om deze subsidie op tijd aan te vragen. Er is immers een jaarlijks budget voor beschikbaar. De meeste verenigingen dienen de aanvraag daarom in januari al in. Per 1 januari 2020 zijn er twee subsidiemogelijkheden: BOSA (Bouw en Onderhoud Stimulering Sportaccommodaties) en SPUK (Specifieke Uitkering Sport). BOSA-subsidie is specifiek gericht op amateursportorganisaties. Met BOSA komt een vereniging of stichting in aanmerking voor het subsidiëren van 35 procent van een duurzame investering. In 2019 had de subsidie een budget van tachtig miljoen euro, waarvan aan het eind van het jaar nog een klein deel over was. De subsidie kan zowel voor aanvang als na aanschaf van ledverlichting worden ingediend. Via SPUK, de tweede subsidie, kunnen gemeenten subsidie aanvragen voor hun eigen sportbedrijven. Deze subsidie geldt dus níét voor verenigingen of stichtingen. En let op: als jouw sportclub ledverlichting aanschaft, kun je alleen BOSA óf SPUK aanvragen. Een project komt niet voor beide subsidies in aanmerking. Wellicht weet je als sportvereniging niet waar te beginnen bij het indienen van een subsidieaanvraag. Schakel dan een externe partij in; dan is de aanvraag vaak snel geregeld en heb je een grotere kans van slagen. Deze intermediair dien je schriftelijk toestemming te geven met een machtigingsformulier.

DE GROENE CLUB De overheid stimuleert duurzame verlichting met subsidie, maar ook de sportbonden zitten niet stil. De KNHB, de KNLTB en de KNVB hebben het sportbrede initiatief de ‘Groene Club’ opgezet. De bonden stimuleren clubs hiermee actief om te verduurzamen. Zij bieden een kosteloos begeleidingstraject aan, wat mogelijk is door subsidie uit het Sportakkoord, in samenwerking met NOC*NSF. Het doel is om binnen twee jaar minimaal driehonderd clubs aan een duurzame accommodatie te helpen. Aanmelden voor dit traject is mogelijk op www.degroeneclub.nl. Aan de hand van de investeringskosten, de subsidie en de kostenbesparing per jaar is het uiteindelijk mogelijk om de terugverdientijd te berekenen. De terugverdientijden die leveranciers beloven, lopen nogal eens uiteen. Vuistregel is dat de investering vrijwel altijd binnen vijf tot tien jaar terugverdiend is. Mocht een grote investering niet direct haalbaar zijn voor de club, dan is het tegenwoordig ook mogelijk om te leasen. Capital Led biedt bijvoorbeeld operational lease, financial lease en crowdfunding aan als financieringsmogelijkheden voor ledverlichting. Stap 4: installatie Nu we het financiële plaatje rond hebben, is het tijd voor de laatste stap: de realisatie. Kies bij de installatie van ledverlichting altijd voor een erkende installateur. Het aantal aanbieders van ledverlichting voor sportvelden is de laatste jaren explosief gestegen. Logisch, want door de subsidie zien zij een grote markt met veel vraag naar duurzame verlichting. Maar voor verenigingen kan het lastig zijn om door de bomen nog het bos te zien. Wat is een goede, betrouwbare installateur? Kies bijvoorbeeld voor een installateur die een partnerschap heeft met een fabrikant van armaturen, zodat je garantie hebt op kwaliteit. Het komt namelijk voor dat installaties niet volgens een lichtplan opgeleverd worden, en daar is de vereniging de dupe van. De garantie op kwaliteit is mede belangrijk omdat er geen keuringsplicht is voor verlich-

Type veld

Hoeveelheid licht

Masten

Armaturen

Kosten (excl. btw)

Trainingsverlichting

75/100 lux

6 masten

6 armaturen

€ 15.000,00

Wedstrijdverlichting

200 lux

6 masten

12-14 armaturen

€ 35.000,00

Tabel 3. Kostenindicatie van ledverlichting op een voetbalveld, met minder masten en minder armaturen. Bron: AAA-Lux

6/2019

VERLICHTING tingsinstallaties. Als je een nieuw kunstgrasveld aanschaft, zal dat altijd opgeleverd worden met een rapport van een erkend keuringsinstituut. Voldoet het veld niet aan de normen, dan mag je er niet op voetballen. Voor lichtnormen is deze keuring er niet. Alleen op topniveau, bijvoorbeeld in het betaald voetbal in Nederland, worden lichtinstallaties gekeurd. Bij onze Belgische zuiderburen is zo’n keuring ook op amateurniveau al verplicht, maar in Nederland (nog) niet. Of die er gaat komen, is nog maar de vraag, want het kost veel tijd – en dus geld – om alle opgeleverde lichtinstallaties te keuren. Des te belangrijker is het om een betrouwbare installateur in te schakelen die kwaliteit kan garanderen. Na oplevering kun je als club aan de slag met de verlichting. De besturing van de verlichting gaat tegenwoordig meestal met een app. Elke leverancier heeft een eigen app om de verlichting aan te sturen. Met zo’n app is het voor de eigenaar mogelijk om de verlichting op afstand bij te stellen en aan of juist uit te zetten. Ook kun je verlichting inplannen. Bij sommige leveranciers is het mogelijk om ook de beregening aan dit systeem te koppelen, zodat je een allesin-éénsysteem creëert. Natuurlijk is verlichting ook gewoon met knoppen te bedienen; voor de vaak wat oudere clubvrijwilligers is dat wel zo makkelijk. De lichtinstallatie heeft periodiek onderhoud nodig. De kosten hiervan zijn ongeveer de helft van het onderhoud van gasontladingslampen. Ledverlichting bij AGOVV in Apeldoorn. Foto: Sportverlichting.com

Ledverlichting heeft geen piekstroom bij het inschakelen. Foto: Sportverlichting.com

Vaak stelt de installateur zelf een onderhoudsplan op en kun je contact met hem opnemen indien er problemen zijn. Als de ledverlichting niet voldoet of het begeeft, kun je mogelijk aanspraak maken op de garantie. Bij gemiddelde dimming hebben ledlampen een levensduur van zo’n 60.000 uur. Een verwachte levensduur van 50.000 branduren is gebruikelijk bij de meeste leveranciers, met een garantie van vijf jaar. Bij sommige leveranciers is deze te upgraden tot tien jaar. Het aantal branduren van veldverlichting ligt bij de gemiddelde voetbalclub

tussen de 400 en 800 uur per jaar, dus kun je de komende jaren zeker vooruit. Zoek ondersteuning! In dit artikel hebben we de basisstappen voor de aanschaf van ledverlichting uitgelicht. De belangrijkste boodschap die we nog kunnen meegeven: zoek ondersteuning! Er zijn veel adviesbureaus en installateurs op de markt die het gehele aanschafproces kunnen begeleiden. Sommige partijen bieden de eerste stappen – het maken van een energiescan en een lichtplan – zelfs gratis aan. Voor clubs is de drempel om over te gaan op duurzame verlichting dan ook lager dan ooit, zeker met de huidige beschikbare subsidies. Het zal niet lang meer duren voordat led de overhand heeft in de sportveldenwereld en gasontladingslampen definitief tot het verleden behoren.

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31647/duurzameverlichting-wat-led-je

www.fieldmanager.nl

Overzichtsfoto van het Riwal Stadion

‘Overstappen naar led was voor ons een no-brainer’ FC Dordrecht investeert in nieuwe verlichting voor stadion Tot voor kort waren er slechts twee clubs in Nederland die met ledverlichting een lichtshow kunnen geven in hun stadion: Ajax en PSV. Sinds september mag zich een derde club in dat rijtje scharen: FC Dordrecht. De club uit de Keuken Kampioen Divisie liet deze zomer de volledige verlichtingsinstallatie vernieuwen in het stadion en dat levert, naast een lagere energierekening, tal van nieuwe mogelijkheden op. Auteur: Nino Stuivenberg

Eind vorig seizoen (2018/2019) kreeg FC Dordrecht slecht nieuws van de KNVB. Uit de jaarlijkse metingen was gebleken dat de lichtinstallatie van de club niet meer voldeed aan de normering voor clubs in het betaald voetbal. De verlichting moet horizontaal minimaal 800 lux halen voor de licentie en tv-uitzendingen, maar bij de gasontladingslampen van FC Dordrecht was dat niet het geval. Daarom moest de club nieuwe verlichting aanschaffen om in het seizoen 2019/2020 weer aan de normering te voldoen – en een forse boete te voorkomen. Uiteindelijk viel de keuze op volledig nieuwe ledverlichting, maar daar ging wel een bijzonder traject aan vooraf. Rekensom FC Dordrecht werkte in eerste instantie met de eigen leverancier aan een oplossing voor de defecte gasontladingslampen. Via een sponsor van de club kwam ook Martin Bolderman van Sportverlichting.com met FC Dordrecht in contact. Hij besloot vrijblijvend te bellen en bij de club op gesprek te gaan om mee te denken over een vervangingsplan. FC Dordrecht heeft verschillende opties overwogen. Het meest voor de hand liggend en het goedkoopst leek om alleen de defecte gasontladingslampen te vervangen door nieuwe exemplaren. De kosten:

6/2019

zo’n 15.000 euro. Een betaalbare investering, maar een die minder voordelig is op de lange termijn. Een jaar later is immers weer een deel van de lampen defect en zijn er weer vervangingskosten. Een alternatief dat de club overwoog, was daarom een hybride-variant, waarbij defecte gasontladingslampen vervangen worden door ledlampen en de armaturen zo op termijn volledig led zijn. Vanwege de verschillende kleuren licht en de temperatuurverschillen viel echter ook die optie af. Sportverlichting.com besloot daarom om een lichtplan op te stellen waarbij alle gasontladingslampen werden vervangen door ledverlichting. Bolderman vertelt: ‘De uitdaging was om binnen dezelfde begroting een plan te maken waarbij we het volledige stadion in ledverlichting zouden zetten. Wij kunnen ook een leaseconstructie maken en hebben op die manier een financieringsvoorstel opgesteld waarbij FC Dordrecht volledig kon overgaan op led, zonder dat te voelen in de begroting.’ In een businesscase zette Bolderman de jaarlijkse kosten naast elkaar voor de komende vijf jaar. Door de besparing op energiekosten verdient de club een groot deel van de lease weer terug. Maar het voornaamste voordeel is natuurlijk dat FC Dordrecht geen grote initiële investering

5 min. leestijd

VERLICHTING hoeft te doen bij de overstap naar ledverlichting. Na de leaseperiode van vijf jaar wordt FC Dordrecht zelf eigenaar van de ledverlichting.

ren van Lumosa (CS860 Pro), die 1.600 watt per stuk verbruiken. De energierekening zal daarmee aanzienlijk lager uitvallen.

nieuwe update een indicatie zien van hun stroomverbruik; we geven exacte informatie over het aantal branduren per armatuur.’

Snel akkoord Bolderman presenteerde zijn voorstel aan de club, die daar volgens hem zeer in geïnteresseerd was. Dat blijkt, want een kleine twee weken later – op 9 juli – ging FC Dordrecht al akkoord. ‘Het is allemaal heel snel gegaan’, zegt de oprichter van Sportverlichting.com er zelf over. De volgende uitdaging diende zich daarna direct aan. Op 9 augustus, precies een maand na het sluiten van de deal, stond de eerste thuiswedstrijd namelijk al op de planning en moest FC Dordrecht aan de normering voldoen. Vanwege de productietijd was volledige vervanging binnen vier weken niet mogelijk, dus vroeg de club – met assistentie van Sportverlichting.com – dispensatie aan bij de KNVB. Die kwam er, waardoor beide partijen in ieder geval tot 1 september de tijd zouden hebben om aan de normering te voldoen en de nieuwe ledverlichting op te leveren.

Trots En, belangrijker nog: de verlichting voldoet weer aan de normering. Bij de keuring werd 984 lux gehaald (waar 800 het minimum is) en scoorde de verlichting 0,9 op gelijkmatigheid. ‘Dat is extreem hoog’, vertelt Hans Sanders van Lumosa trots. Volgens Sanders komt dat door de samenstelling van de armaturen. ‘Per armatuur gebruiken wij verschillende ledmodules, in totaal acht per armatuur. Deze worden individueel uitgericht, waardoor je meer lichtbronnen hebt en dus ook meer gelijkmatigheid.’ Verder is Lumosa CS860 Pro voorzien van een speciale driver, waardoor de ledverlichting niet flikkert in full HD-beelden of slow motion.

Spectaculaire lichtshow Op 20 september speelde FC Dordrecht de eerste thuiswedstrijd onder ledverlichting tegen Helmond Sport. De club is zeer tevreden over de overstap, vertelt commercieel directeur Rik Maaskant. ‘Toen we de gasontladingslampen moesten vervangen, vroegen we ons af of die nog wel van deze tijd zijn. Door het aantrekkelijke kostenplaatje was de overstap naar led voor ons interessant. Ledlampen hebben een veel langere levensduur en ze zijn erg duurzaam. Voor ons is dat belangrijk, omdat de ledlampen op termijn ook een nieuw of verbouwd stadion moeten verlichten. Door een partnerpakket te sluiten met Sportverlichting.com is de investering voor ons mogelijk. We profiteren er allebei van: wij met nieuwe verlichting, en Sportverlichting.com kan zich met ons als referentie breder profileren in de voetbalmarkt.’

In de daaropvolgende weken werden de gasontladingslampen vervangen door ledverlichting. Sportverlichting.com installeert ledlampen van zijn drie partners: Philips, AAA-Lux en Lumosa. ‘Hierdoor kunnen wij per situatie bekijken welk type armatuur het geschiktst is’, legt

FC Dordrecht kan de ledverlichting bedienen met Lumosa Touch. Dit systeem werkt met de bestaande stroomkabels en het is een gesloten systeem, waardoor het niet beïnvloed wordt door storingen van buitenaf. Een van de functies in Lumosa Touch is planning, waarmee de club van tevoren precies kan instellen wanneer het licht moet branden. Sanders: ‘De verlichting is zo volledig te automatiseren: zonder op knoppen te drukken gaat hij uit of aan. Verder kunnen gebruikers van Lumosa Touch in de

De verschillen tussen beide systemen zijn groot, merkt de club nu al. De oude verlichting kon alleen per mast aan- of uitgezet worden; een tussenweg was er niet. Dat is bij de nieuwe verlichting, die uitgerust is met een digitaal lichtmanagementsysteem, wel anders. Het licht in het stadion kan nu per procent Sportverlichting.com aan het werk in het stadion

Na de leaseperiode wordt de club eigenaar van de ledverlichting Bolderman uit. ‘In dit geval hebben we gekozen voor Lumosa, omdat deze installatie veel mogelijkheden biedt zonder extra investering.’ Voor Lumosa een mooie primeur, want het is voor dit bedrijf de eerste verlichtingsinstallatie in het stadion van een betaaldvoetbalclub in Nederland. FC Dordrecht beschikte eerst over 80 armaturen (verdeeld over vier masten) die 2.350 watt per stuk verbruikten. Met de nieuwe installatie heeft de club slechts 64 ledarmatu-

www.fieldmanager.nl

PushSub

INNOVATIEF DUURZAAM VOORDELIG LICHT SNEL

SuperSub, de beste basis voor tennis en padel

SuperSub Sportbases B.V. Produktieweg 52 • 2382 PD Zoeterwoude +31 (0)71 – 542 46 30 • Info@supersub-sportbases.com • www.supersub-sportbases.com

VERLICHTING

Martin Bolderman van Sportverlichting.com

Rik Maaskant, commercieel directeur FC Dordrecht

Met nieuwe ledverlichting zet het stadion van Dordrecht weer een stap vooruit.

Interesse van andere clubs Maaskant ziet dat de nieuwe verlichting niet onopgemerkt gebleven is. ‘Veel bezoekers hebben al versteld gestaan van onze lichtshow. Ik geloof niet dat we hiermee direct meer mensen naar het stadion trekken, maar de kwaliteit van het licht is echt veel beter. Voor de televisiekijker is dat ook beter. Ik kijk zelf weleens naar andere wedstrijden in onze competitie, en dan vraag ik me af of de verlichting wel altijd aan de normen voldoet. Het licht is dan vaak wat vlekkerig; daar hebben wij nu geen last meer van. Diverse clubs hebben zelfs al navraag bij ons gedaan over de ledverlichting, dus als voorloper in de Keuken Kampioen Divisie hebben we wel iets losgemaakt. Het is heus niet zo dat alle clubs nu à la minute overstappen op ledverlichting, maar als lampen aan vervanging toe zijn, gaat dat echt wel gebeuren.’ Hoewel het sportief wat minder gaat met FC Dordrecht, behoort de club qua accommodatie in ieder geval tot de top. Maaskant: ‘Het past bij onze ambities op de langere termijn; we zijn onze accommodatie echt aan het opschalen.’ Vorig jaar werd de kunstgrasmat in het stadion immers ook al ingeruild voor een hybrideveld: Greenfields Xtragrass. Hiermee steeg de club ineens naar de top van de VVCSVeldencompetitie. Wat Maaskant betreft, is ledverlichting de kers op de taart voor het stadion. ‘Goede verlichting zorgt voor meer sfeer in het stadion en geeft het extra cachet. De keuze voor led was bij ons overtuigend, een echte nobrainer.’

‘Diverse clubs hebben al navraag bij ons gedaan over de nieuwe verlichting’

gedimd worden. ‘In de programmatuur kunnen we nu vrijwel oneindig variëren’, zegt Maaskant. ‘Handig als we bijvoorbeeld een Business Clubavond organiseren. We zetten de verlichting dan op een paar procent aan; dat levert meteen een heel andere sfeer op.’ Een van de andere nieuwe opties is het geven van een lichtshow – iets wat tot nu toe alleen Ajax en PSV konden doen. Sportverlichting.com en Lumosa hebben samengewerkt aan een lichtshow op maat, zodat FC Dordrecht deze voor wedstrijden kan afspelen als de spelers het veld op komen. Deze wordt nu standaard afgespeeld bij thuiswedstrijden.

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31706/overstappen-naar-led-was-voor-ons-een-no-brainer

www.fieldmanager.nl

Hybride is hot, ook bij de amateurs Plann ingenieurs informeert gemeenten over status hybridevelden Een groep met twintig vertegenwoordigers van gemeenten uit Noord- en Oost-Nederland kwam op 20 november bijeen, om, op initiatief van Plann ingenieurs, een aantal hybridevelden te bezoeken. Deze excursie voerde langs drie voetbalvelden van drie verschillende leveranciers. De aanwezige gemeenten kregen een duidelijke boodschap mee: ‘Hybride bij amateurverenigingen is zeker mogelijk, maar bezint eer ge begint.’

Auteur: Nino Stuivenberg

Hybridevelden zijn verre van nieuw: in de jaren negentig zijn ze op diverse plekken in Nederland al aangelegd. Een doorslaand succes werden ze destijds niet meteen. Maar hybride is bezig aan een opmars. De topclubs spelen erop, en zeker nu kunstgras onder een vergrootglas ligt, neemt de interesse voor het concept toe. Vanuit die wetenschap besloot Plann ingenieurs op 20 november een excursiedag over hybridevelden te organiseren, waarvoor gemeenten in het noorden en oosten van Nederland een uitnodiging kregen. De dag werd afgetrapt op kantoor bij Plann ingenieurs in Meppel, waarna met een touringcar hybridevelden werden bezocht bij drie clubs: Vierhouten’82, SBV Vitesse en SV Eerbeekse Boys. Elk van deze clubs heeft een hybridemat van een andere leverancier, respectievelijk Domo Sports Grass (Domo Fusion Grass), Greenfields (Xtragrass) en Act Global (Xtreme Grass). ContrasT Op elke locatie ging de groep op veldbezoek en gaf Plann ingenieurs achtergrondinformatie over het veld. Ook konden de bezoekers samples van vier hybridematten vergelijken: de drie bovengenoemde velden en het Grassmaster-systeem van Tarkett Sports. Zo

6/2019

konden ze duidelijk het verschil zien tussen de vier hybridesystemen. Het contrast tussen de velden was ook bij de veldbezoeken goed te zien. Een vreemde eend in de bijt was natuurlijk het hybrideveld van BVO Vitesse, dat op een aanzienlijk hoger niveau onderhouden wordt dan de twee amateurvelden. Juist daarom werd ook dit veld opgenomen in de excursie, om te laten zien welke mogelijkheden er zijn met een hybrideveld. Vergeleken met de amateurvelden werd het veld van Vitesse als aanzienlijk zachter ervaren. Het geheim: je moet maandelijks met de Vertidrain over het veld, en dat is budgettair niet overal mogelijk. Ook wordt dit veld jaarlijks afgefreesd om vilt te verwijderen. De excursiedag stond daarnaast vooral in het teken van voorlichting. Er werden veel vragen gesteld, bijvoorbeeld over capaciteit, specialistisch onderhoud en garantie. Dat leverde een mooie wisselwerking op tussen de bezoekers en Plann. ‘Voor ons zijn dit leuke dagen’, zegt Sander Akkerman van Plann. ‘Wij zien dat de interesse voor hybride echt toeneemt; door de publiciteit bij de profs wordt het toch wel een hype. Natuurlijk kan hybride ook bij amateurs, maar dan moet de gemeente zich wel heel goed oriënteren. Daar helpen we ze vandaag bij. We houden geen verkooppraatje, want we

3 min. leestijd

ACTUEEL werken onafhankelijk en zijn niet aan leveranciers gebonden. Wij vinden dat hybride een oplossing is die goed bekend moet zijn bij de opdrachtgevers.’ Kwaliteit sterk verbeterd In de lunchpauze op Papendal nam Jan ter Steege het woord. Hij gaf een presentatie waarin hij dieper inging op hybridevelden en uitleg gaf over de werkwijze van Plann ingenieurs. ‘Hybride is een prachtige oplossing en geeft meer speeluren’, aldus Ter Steege. ‘En dat hoeft niet ten koste te gaan van kunstgras, want de producten kunnen prima naast elkaar bestaan. Er is ruimte voor alles.’ Ter Steege besprak tijdens zijn presentatie ook de reputatie van hybridevelden. Je hoort in de praktijk vaak dat deze hard worden. Hoe dat komt? Door te weinig onderhoud in het begin en een verkeerde manier van beluchten, zei Ter Steege. Hij raadde opdrachtgevers aan om daarom onderhoudskosten te begroten die twee keer zo hoog zijn als bij een natuurgrasveld. Ter Steege sloot zijn presentatie af met een positieve noot: hij stelde vast dat hybride sterk is doorontwikkeld vergeleken met twintig jaar geleden. ‘Er zijn meer leveranciers en de aanleg wordt gedaan door cultuurtechnische aannemers; dat komt de kwaliteit ten goede.’

‘Hybride is een prachtige oplossing’

Het hybrideveld op Papendal, de trainingslocatie van Vitesse

Jan ter Steege (Plann) staat de groep beheerders te woord.

Gevoel bij het veld Een van de aanwezigen bij de excursie van Plann ingenieurs was Bertus Meijer. Hij werkt als uitvoerder openbare ruimte bij de gemeente Dalfsen. Dalfsen heeft al besloten dat er in de nabije toekomst (gemikt wordt op september 2020) een hybrideveld komt in de gemeente bij VV Hoonhorst. Daar is een duidelijke reden voor, legde Meijer uit. ‘Bij VV Hoonhorst zijn de velden vaak erg nat, want het water loopt moeilijk weg en de vochthuishouding is niet goed. Daardoor kan er niet altijd getraind worden en missen we capaciteit. Voor een van de twee natuurgrasvelden zijn we daarom gaan kijken naar andere opties: hybride of kunstgras. Kunstgras geeft veel meer capaciteit, maar die uren hebben wij niet allemaal nodig. Aangezien

we binnen de gemeente ervaring willen opdoen met hybride, is de keuze gevallen op een hybrideveld. De gemeenteraad heeft hier inmiddels mee ingestemd.’ Plann ingenieurs is onlangs gestart met de projectvoorbereiding en gaat de aanbesteding en aanleg van dit veld volgend jaar begeleiden. Meijer bezocht de dag samen met Luc Diepman, voorzitter van VV Hoonhorst. De excursie was voor het tweetal een ideale mogelijkheid om zich te oriënteren op de mogelijkheden voor de club. Meijer: ‘Met natuurgras en kunstgras zijn we natuurlijk bekend, maar hybride is nieuw voor ons. Op deze dag krijgen we een mooi overzicht van alle factoren waar je rekening mee moet houden bij de aanschaf van een hybrideveld. Natuurlijk wisten wij dat onderhoud belangrijk is, maar het is goed dat het nog eens benadrukt wordt. Uiteindelijk willen we dat het veld straks een goede uitstraling heeft. De gemeente is weliswaar eigenaar, maar de club moet er dagelijks op spelen.’ Clubvoorzitter Diepman voegde toe: ‘En dat is precies waarom we hier zijn: om gevoel te krijgen bij het type veld dat straks bij ons ligt. We hadden hier mooi de gelegenheid om wat hybridevelden te zien en voelen.’

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31706/overstappen-naar-led-was-voor-ons-een-no-brainer

www.fieldmanager.nl

Wie wordt Fieldmanager of the year?

2020

Het vakblad Fieldmanager organiseert in maart 2020 voor de negende keer op rij, de verkiezing van de Fieldmanager of the Year. Met dank aan de sponsors Jean Heybroek, Expoline en DLF gaat een deskundige jury dit jaar weer op

zoek naar de beste sportveldbeheerder van Nederland. Ook zal de jury, dit jaar voor de vijfde keer, de FM High Potential Award uitreiken, een prijs voor het aanstormend talent op de sportvelden.

5 maart 2020

na de rt Vakbeurs Spo Accomodaties

Wie wordt de opvolger van Erwin Beltman als Fieldmanager of the Year 2020?

www.fieldmanageroftheyear.nl

ADVERTORIAL

Totaaloplossing op maat Ledverlichting van Lumosa: van begin tot eind in huis ontworpen Sinds 2004 ontwikkelt Lumosa ledverlichting voor sportvelden. Lumosa zorgt niet alleen voor kwalitatieve ledverlichting, maar ook voor een totaaloplossing op maat. Hierbij hoort het geven van advies, het ontwikkelen op maat en tevens het leveren van service na de installatie. De ledverlichting van Lumosa wordt van begin tot eind in huis ontworpen, geproduceerd en getest.

Het persoonlijke advies wordt in overleg gegeven door specialisten die ervoor zorgen dat de ledverlichting van Lumosa wordt ingezet naar de wensen van de klant. Vervolgens gaat een team aan de slag met het produceren van de lampen, het opmaken van lichtplannen en het uitrichten van de armaturen. Lumosa heeft dus alles in huis en kan zo een kwalitatieve totaaloplossing aanbieden. Duurzaamheid en entertainment Een mooi voorbeeld van Lumosa-ledverlichting is de nieuwe verlichting van FC Dordrecht. Dit is de eerste club in de Keuken Kampioen Divisie die kiest voor duurzame verlichting in combinatie met spectaculaire lichtshows. Niet alleen wordt het energieverbruik met 50 procent flink verminderd, maar het zicht op de bal en spelers wordt ook nog eens verbeterd. Dat is niet alleen prettig voor de spelers zelf, maar ook voor toeschouwers. Doordat de verlichting voldoet aan de eisen van de KNVB-licentie, is het veld van FC Dordrecht nu ook geschikt voor live uitzendingen op Fox Sports!

Daarnaast wil FC Dordrecht meegaan in de spectaculaire beleving van lichtentertainment. In combinatie met LumosaTouch kunnen er diverse lichtshows geprogrammeerd worden. Deze lichtshows maken zonder al te veel bijkomende kosten een overweldigende indruk en zorgen voor extra sfeer, bijvoorbeeld tijdens het opkomen van de spelers of in de rust. Ook voor lokale clubs is het mogelijk hiermee de show te stelen. Interactieve regie in handen Met de interactieve app LumosaTouch kan de ledverlichting van Lumosa flexibel ingezet worden. LumosaTouch is bedoeld om de ledverlichting op een eenvoudige, snelle en gebruiksvriendelijke manier aan te sturen. Zo is in één oogopslag het gehele sportpark te zien. Verder kunt u er bijvoorbeeld voor kiezen om tijdens trainingen alleen een specifiek deel van het veld te verlichten. Niet alleen de ledverlichting van Lumosa kan met de app aangestuurd worden; ook poorten,

deuren, thermostaten, camera’s en irrigatiesystemen kunnen aangesloten worden op het systeem. Met LumosaTouch ligt de complete regie van het park in een smartphone, tablet of computer. Benieuwd wat Lumosa voor uw sportvereniging kan betekenen? Kijk dan op www.lumosa.eu of stuur een e-mail naar info@lumosa.eu.

www.lumosa.eu

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31652/totaaloplossing-op-maat

www.fieldmanager.nl

TC Carolus (bron: AAA-LUX)

Eindhovens bedrijf realiseerde in tien jaar al 2.200 ledprojecten in vijftig landen Nederland loopt met AAA-LUX voorop in ledsportveldverlichting Tot 70 procent minder energie –verbruik – dat is slechts één van de voordelen van de armaturen met ledsportveldverlichting die AAA-LUX produceert. Moderne technieken als Reduced Spill, Remote Monitoring en Radio Frequency-bediening maken de innovatieve sportveldverlichtingen toekomstbestendig.

Auteur: Broer de Boer

AAA-LUX produceert ledschijnwerpers voor hogemasttoepassingen. Het bedrijf zet hierbij de RS Technologie voor lichthinderbeperking, monitoring op afstand en draadloze aansturing in. Deze energiezuinige en slimme systemen zijn populair bij sport in het algemeen en in sportstadions. Maar ook industriële terreinen zoals havens, luchthavens en andere 24/7-buitentoepassingen beschijnt dit bedrijf met zijn ledlicht. Ledverlichtingsinstallaties hebben als voordeel dat je ze kunt dimmen en dat ze geen opstarttijd kennen. Daarmee onderscheidt led zich van conventionele sportveldverlichting. Tegelijkertijd is de lichtbron ook minder kwetsbaar. Sportveldbeheerders besparen met leds op energieverbruik en kooldioxide-uitstoot, maar ook op onderhoudskosten. Over het algemeen gaan ledlampen volgens de fabrikant vijfmaal zo lang mee als de veel toegepaste halogeenstralers.

6/2019

2.200 projecten Het jonge bedrijf uit Eindhoven, van oudsher dé lichtstad van Nederland, richt zich met zijn producten in vijftig landen op deze tak van sport. Het realiseerde er meer dan 2.200 projecten. Dat varieert van kleine opdrachten, zoals een tennisbaan met vier schijnwerpers, tot grote projecten als stadions, grote trainingscomplexen of grote golfbanen in het Midden-Oosten met meer dan 750 schijnwerpers per project. In de Benelux alleen al heeft het Eindhovense bedrijf sinds 2009 ruim 700 projecten gerealiseerd, waarvan 80 procent in Nederland. Led bij RKC Waalwijk Een tennisbaan in Eindhoven had in 2009 een wereldprimeur. Daar paste AAA-LUX voor het eerst ledsportveldverlichting toe: een een-op-een-ledretrofit voor conventionele

sportveldarmaturen. Dit geeft het bedrijf het langste trackrecord in deze sector. Volgens marketingmanager Michel van Dooren verliepen de ontwikkelingen na die primeur stormachtig: ‘In Nederland hebben wij ongeveer 550 accommodaties van ledverlichting voorzien. Ik schat dat in ons land nu 15-20 procent van de buitensportaccommodaties met ledinstallaties werkt. En daarmee lopen we ver voorop. Voor beheerders van sportaccommodaties is het goed om te weten dat er nog enkele miljoenen subsidie beschikbaar zijn voor aanleg binnen de regeling 'Bouw en onderhoud sportaccommodaties', (BOSA).’ Bij AAA-LUX zijn ze best trots op de veldverlichtingsinstallatie in het stadion van RKC Waalwijk, die vrij recent werd aangelegd. Het is één van de vele projecten die AAA-LUX bouwde waar ook tv-registraties bij kunstlicht mogelijk zijn. Het RKC-stadion is uitgerust met tachtig WS-STAD-stadionled-armaturen en voldoet ruimschoots aan de verticale verlichtingseisen van UEFA Level D. Dit is onder meer van belang voor het maken van de genoemde tv-opnamen. Net als in veel andere situaties werden de bestaande stadionmasten hergebruikt. Ze waren mechanisch nog ‘goed gezond’ en dankzij de geringe massa van de speciale armaturen hoog in de mast blijft de belasting laag. Het bedrijf noemt zich de enige producent ter wereld die met een all-in product, dus

RKC Stadion (bron: AAA-LUX)

BESPARINGEN EN NORMGEVING Bij een-op-eenvervanging bedraagt de directe energiebesparing 35 tot 40 procent. Het uitgangspunt is hierbij dat de dimfunctie niet wordt gebruikt en alle verlichting op 100 procent staat. Bij dynamische besturing en beperking van het licht op locaties, tijdsduur en lichtniveau, is dat veel hoger. Dan zijn besparingen tot 80 procent mogelijk. Marketingmanager Michel van Dooren: ‘De terugverdientijd van onze installaties bedraagt, afhankelijk van het dynamisch gebruik en het aantal gebruiksuren, gemiddeld tweeënhalf tot zeven jaar.’ Het grootste verschil in belichting tussen profvoetbal en recreatieve sport zit in het verticale versus horizontale licht. Om goede tv-opnamen mogelijk te maken, meet men daarbij het verticale licht, ofwel de lichtweerkaatsing vanaf de spelers, het veld en de bal richting camera’s/tribunes. Bij recreatieve sporten wordt het licht horizontaal gemeten, oftewel alleen het licht voor de spelers zelf, wanneer ze naar beneden kijken. De sportbonden en de NSVV bepalen de normen hiervoor. inclusief voeding, in 90 procent van de gevallen de bestaande masten kan hergebruiken. Bij nieuwe installaties volstaan standaard masten; vanwege lagere piekspanningen kunnen de elektriciteitskabels dunner en goedkoper gehouden worden. Bovendien kan het systeem in verband met de veiligheid met minder zware zekeringen toe. Minder lichtverspilling Toch hoef je geen stadion te hebben om te profiteren van het innovatieve ledsysteem. Je kunt hiermee namelijk beter licht realiseren en hebt tegelijkertijd minder strooilicht op sportaccommodaties. Het bedrijf zet zich er namelijk voor in om het uitgestraalde licht binnen de gewenste zone te houden. Dat gebeurt met behoud van uniformiteit op het speelveld en binnen de internationale richtlijnen voor lichthinder. AAA-LUX zegt hierin geslaagd te zijn met de Reduced Spill (RS)-technologie. Deze

Sportpark Marco van Basten in Utrecht (bron: AAA-LUX)

onlangs geïntroduceerde technologie werd door het bedrijf op verschillende Europese locaties getest. Het resultaat mag er zijn: een minimale hoeveelheid strooilicht in de directe omgeving, doorgaans ver binnen de E1 – 4-voorschriften. Op de afgebeelde foto bij dit artikel ziet u Sportpark Marco van Basten in Utrecht, waar dit werd toegepast. Duidelijk zijn de begrenzingen van de lichtbundels te zien, net buiten het veld. Dit betekent dat bewoners die op korte afstand wonen, zoals in de huizen aan de overkant van de straat, geen lichthinder ervaren. Zoiets kan nogal eens belangrijk zijn bij het verkrijgen van een omgevingsvergunning. De stad Utrecht, bijvoorbeeld, hanteert de E3-norm: het dichtstbijzijnde huis mag maximaal met 10.000 candela (inkijklichtsterkte, red.) belast worden. Met deze RS-technologie ziet het bedrijf kans om de E1-norm te benaderen, wat viermaal zo weinig licht betekent. Voor de technici onder u: op het Marco van Basten Sportpark in deze stad werden testen gedaan met een klasse III-veld (125 lux) en een klasse II-veld (200 lux). Het opwaartse licht (ULR) van de led-armaturen is tot nul gereduceerd. Verstedelijking rondom sportterreinen leidt tot meer woningen in de omgeving van buitensportaccommodaties. Met een professioneel ledverlichtingssysteem kan de accommodatiebeheerder hierop inspelen. De regulering van lichthinder wordt steeds belangrijker en veeleisender. Bij hergebruik van masten blijkt een herziening van de omgevingswet niet nodig. Bij nieuwe masten of andere hoogtes is dit wel het geval! Verlichting dimmen AAA-LUX biedt sportclubs en gemeenten mogelijkheden om het licht te koesteren en tegelijkertijd de duisternis te respecteren. Een belangrijk punt voor sportaccommodaties die willen overschakelen, is de bestaande elektriciteitsinfrastructuur. Bij een innovatieve veldverlichting hoort natuurlijk ook een slimme regeling. Het bedrijf voorziet daarin met zijn Radio Frequency (RF)-technieken, zowel bij binnen- als buitenaccommodaties. De armaturen kun je naar keuze draadloos bedienen met een programmeerbaar systeem. Bij een ledsysteem

is de kritische opstartfase verleden tijd. Dat wil zeggen dat een armatuur, in tegenstelling tot conventionele verlichting, onbeperkt en snel aan- en uitgeschakeld en gedimd kan worden. Dit biedt ruime mogelijkheden om trainingsvelden op basis van de trainingen te belichten. ‘Armaturen kun je draadloos aansturen aan de hand van voorgeprogrammeerde dimstanden’, legt Michel van Dooren uit. ‘Bij wedstrijden kun je de verlichting op volle sterkte laten branden. Bij trainingen kun je vrij eenvoudig een lagere verlichtingsstand inschakelen. Het biedt zelfs mogelijkheden om een half trainingsveld of bijvoorbeeld maar een deel van de tennisbanen te verlichten. Hierdoor minimaliseer je het energieverbruik en de lichtemissie naar de directe omgeving.’ Slimmigheidjes Dankzij de draadloze RF-besturing zijn kabels voor communicatie tussen de besturing en de armaturen onnodig. De besturing is eenvoudig te installeren tegen lage kosten. Om meerdere velden of zelfs meerdere accommodaties te besturen, is er een zogenoemd control-dashboard (control box CB2.0) beschikbaar. Deze bevat naast de regelingsmogelijkheden ook een monitoringssysteem voor energieverbruik en de technische status van de armaturen. Ook deze gegevens kunnen daarmee door de sportveldbeheerder op afstand, via remote monitoring, uitgelezen worden.

TRIPLE A LIGHTING

www.aaa-lux-lighting.nl

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31653/eindhovens-bedrijf-realiseerde-in-tien-jaar-al2.200-ledprojecten-in-vijftig-landen

www.fieldmanager.nl

Een van de kunstgrasvelden van RODA ’23 met Led-sportveldverlichting

‘Met Led-sportverlichting zorgen we voor onze portemonnee, maar ook voor het milieu’ Omschakeling naar led laat na terugverdientijd de clubkas rinkelen R.k.s.v. RODA ‘23 uit Amstelveen heeft de traditionele verlichting van zijn tweeënhalve kunstgrasveld omgezet in Led-sportverlichting. ‘Led-sportverlichting was voor ons een nieuw gebied. Daarom was het prettig om SportStroom aan tafel te hebben, een

R.k.s.v. RODA ‘23 is een club met 1460 leden. De vereniging telt vijfenhalf voetbalveld (drie natuurgrasvelden, tweeënhalf kunstgrasveld). Alleen de tweeënhalve kunstgrasvelden hebben verlichting, in de vorm van tweeëntwintig masten met armaturen. Dat lijkt een heleboel, maar het halve veld ligt wat lastig, waardoor de masten onlogisch staan en er bovendien zes nodig waren voor dat ene halve veld.

betrouwbare partij met veel kennis van zaken’, concludeert bestuurslid Sandra Leenders. Auteur: Karlijn Santi Raats

Led voor de hele club De tweeënhalve kunstgrasvelden hebben afgelopen oktober Led-sportveldverlichting gekregen. RODA ‘23 heeft niet alleen de sportveldverlichting vervangen door led; op het hele complex heeft led zijn intrede gedaan, inclusief de binnenverlichting. De aanleg van de verlichting rond de velden is uitgevoerd door SportStroom. ‘Ons bestuur vernam dat er flink hogere energietarieven op til zijn en dat er subsidie is voor duurzaam energieverbruik op sportvelden’, legt Leenders uit. ‘Bovendien was het gebruiksgemak van de traditionele gaslampen bar slecht: als je ze uitdeed, dan konden ze een half uur niet meer aan! Gaslampen hebben namelijk de eigenschap dat ze eerst moeten afkoelen voordat ze opnieuw kunnen branden.’

6/2019

De leden losten dit gaandeweg op hun eigen manier op. De verlichting werd bijvoorbeeld aan gelaten als een trainer het veld had verlaten en de volgende trainer nog niet op de club was aangekomen. ‘Dit deed men om te voorkomen dat de volgende groep in het donker moest trainen. Daarom stonden de sportveldlampen vaak te lang aan. Soms reed ik om elf uur ’s avonds langs en zag ik dat de lichten nog brandden, omdat de laatste die de club verliet, de verlichting niet uit kon doen. Er waren maar twee mensen die dat konden doen, met een bepaald sleuteltje ... Die moest ik dan bellen, waarop een van hen moest komen aanfietsen om me te helpen’, verklaart Leenders ietwat korzelig. Subsidie Het hele omschakelingstraject van gaslampen naar Led-sportverlichting duurde tien maanden. ‘Dat is vanaf het moment dat we voor het eerst aan tafel schoven bij de gemeente tot het moment van oplevering. We konden aanspraak maken op de landelijke BOSA-regeling, die bestaat uit 20 procent btw-compensatie en 15 procent duurzaamheidssubsidie. De gemeente Amstelveen heeft die 15 procent duurzaamheidssubsidie aangevuld tot één derde. Dat is een totaal van 53 procent subsidie. We wisten: het wordt nooit meer zo aantrekkelijk om te ver-

ADVERTORIAL Robert den Ouden, algemeen bestuurder bij SportStroom: ‘Veldverlichting is voor sportverenigingen de grootste energiekostenpost. Buiten het feit dat gaslampen energieslurpers zijn met zo’n 2300 watt per stuk, hebben ze ook een hoge piek belasting. Led-sportveldverlichting verbruikt veel minder stroom en heeft een aanzienlijk lagere piekbelasting. Daardoor kun je toe met een lagere capaciteit van de aansluiting, waardoor je een extra besparing realiseert. In veel gevallen kan – na een zorgvuldige berekening – de capaciteit van de aansluiting verlaagd worden, wat een structurele besparing op de netbeheerkosten oplevert.’ duurzamen. Bovendien: hoe langer je wacht, hoe langer het duurt voordat je kunt besparen.’ Uitvoering ‘De hele omschakeling was een beetje een “anders-dan-andersshow”’, verklaart Leenders met de nodige droge humor. ‘Langs het halve veld zes loopt een gasleiding. Daardoor stonden de armaturen onlogisch verdeeld rond het veld. Dit gaf donkere plekken op het sportveld. Hier moest SportStroom secuur naar kijken bij de installatie van de nieuwe Ledsportveldverlichting, in verband met voldoende lichtopbrengst. Vervolgens zaten er beugels aan de masten waar de Led-sportverlichting niet op paste. Maar SportStroom bleef heel rustig; dat vond ik geweldig. Ze constateerden weleens een tegenslag, maar losten die gewoon rustig op. We hebben ons dan ook geen moment zorgen gemaakt. De projectleider, Frank van Deth, was altijd bereikbaar, onder het motto: hoe kan ik een serieuze sportveldverlichtingsinstallateur zijn als ik niet meer bereikbaar ben zodra het donker wordt? Hij wist ook heel goed waar hij het over had, met name als elektrotechnicus. Ik kon dat merken, want mijn vader was dat ook. We konden dus goed met elkaar schakelen. Hij kwam regelmatig zelf kijken. Als ik me iets afvroeg, kon ik hem bellen. Maar hij stond nooit voor een verrassing; hij wist altijd precies wat er aan de hand was. Een rots in de branding. Overigens: iedereen van SportStroom denkt voortdurend mee, zelfs over zaken waarover ze in principe niet hoeven mee denken en waar ze ook niet verantwoordelijk voor zijn. Dat helpt enorm in het hele proces.’

‘De omschakeling levert méér energie op dan alleen die van de nieuwe verlichting’ Robert den Ouden, algemeen bestuurder bij SportStroom

De installatie zelf duurde ruim twee weken, doordat het een en ander tegenzat. Als alles goed gaat, kan de installatie binnen drie dagen tot een week gebeuren. Leenders: ‘De aarde van een meterkast liep anders dan verwacht; de ene lamp zat op de ene meterkast aangesloten en de andere op de andere meterkast. Eufemistisch gezegd: er was veel onlogisch ingericht, vanwege de vele systeemaanpassingen op het sportpark sinds de oprichting in 1923.’ De planning was flexibel; de installatie kon plaatsvinden rond de trainingen en wedstrijden. SportStroom paste eerst de armaturen aan en zette de besturing pas om toen alle armaturen geïnstalleerd waren. Dat kon overdag worden gedaan. ‘We hebben geen avond zonder licht gezeten’, merkt Leenders op. Besparing Pas over een tijdje zullen de energiemeters de precieze besparingen tonen. Leenders doet wel een schatting: ‘We verwachten dat we de investering over een jaar of acht tot negen hebben terugverdiend. Vanaf dit break-evenpunt gaan we jaarlijks acht- tot negenduizend euro besparen.’ Waaruit bestaan deze besparingen? ‘Deels door een lager energieverbruik, deels doordat we vanwege die daling minder energiemeters nodig zullen hebben. We gebruikten voorheen zoveel stroom, dat we op ons sportpark momenteel drie energiemeters hebben staan. Per kast betalen we veel netbeheerkosten. Daar kan er nu sowieso één van weg. Na anderhalf jaar evalueren we; wellicht kan er dan nog één weg.’

Sterke dienstverlening Leenders en de rest van het bestuur zijn in hun nopjes met de service van SportStroom. ‘We hebben offertes opgevraagd bij drie serieuze partijen. Het advies van SportStroom was eerlijk; dat zagen we. Ze konden bijvoorbeeld meer verdienen aan bepaalde wensen van ons, maar konden vanuit hun ervaring niet instaan voor de uitvoering daarvan. Ze adviseerden ons daarop een alternatief, dat eerder leidt tot langdurige gebruikstevredenheid. Deze opstelling waardeerden wij als bestuur.’ Ook in het voortraject was niets te gek voor SportStroom. ‘Meermaals kwam Robert den Ouden, algemeen bestuurder, even langs voor een bespreking. Let wel, vanuit Drachten naar Amstelveen. De overleggen waren daardoor duidelijk en rustig. SportStroom kwam zelf met heel veel voorstellen. Omdat wij ons als bestuur op een totaal nieuw gebied begaven: de eerste sportvereniging in Amstelveen die grootschalige

Sandra Leenders, bestuurslid van RODA’23 www.fieldmanager.nl

In 2003 werd de energiemarkt geliberaliseerd, waardoor iedereen zelf een energieleverancier mocht kiezen. De voorzitter van de hockeyvereniging in Drachten stond in dat jaar aan de basis van SportStroom; hij kocht samen met de voetbalvereniging stroom in. Al snel voegden zich meer clubs bij dit energiecollectief, waarna SportStroom officieel werd opgericht. Van het energie-inkoopcollectief maken inmiddels 3500 sportclubs deel uit. In 2011 trad Robert den Ouden aan als algemeen bestuurder. Hij stuurde aan op het geven van deskundig advies op het gebied van structureel besparen op energieverbruik. ‘Besparen op energieverbruik is een vorm van duurzaamheid. Bovendien zullen de leden het niet waarderen als de club elk jaar de contributie moet verhogen door stijgende energiekosten’, legt Den Ouden uit. Door de jaren heen is de adviestak uitgebreid met advies over zaken op het gebied van bouwkunde, financiën en subsidie, maar ook veldverlichting. Led-sportveldverlichting nam, vonden we het prettig om zo’n betrouwbare partij aan tafel te hebben met veel kennis van zaken.’ Energie werkt aanstekelijk Het bespaarde geld is niet broodnodig voor het voortbestaan van de vereniging, al weet je natuurlijk nooit wat er in de toekomst gaat gebeuren. De club zit letterlijk en figuurlijk ruim in zijn jasje. Zo zijn er recentelijk nog kleed kamers bij gebouwd. ‘Een commissie is nu wel de kantine aan het herinrichten, want de oude inrichting matchte qua sfeer en uitstraling niet met de nieuwe Led-sportverlichting.’ Leenders heeft er duidelijk lol in: ‘Het is grappig dat de omschakeling naar duurzaam energieverbruik méér energie oplevert dan alleen die van de nieuwe verlichting van onze club.’ Toekomst RODA ‘23 heeft de smaak te pakken. ‘De opgave voor 2019 om te verduurzamen is nu behaald. Inmiddels hebben we een duurzaamheids coördinator aangesteld die een meerjarenplan gaat opstellen voor de vereniging. Dan komen verdere besparingen in beeld, voor je eigen rekening, maar ook voor het milieu. Iedereen wordt beter van de juiste duurzaamheids initiatieven; het gaat om investeringen die zichzelf terugverdienen.’

Voortrekkersrol Vanwege de oprechte meedenkhouding van SportStroom wil RODA ’23 dit bedrijf liever bestempelen als partner dan als leverancier of dienstverlener. En daar is meer uit voortgevloeid. Leenders: ‘SportStroom is voor drie jaar sponsor geworden van onze club. In ruil daarvoor helpen wij mee aan het vergroten van hun naamsbekendheid. Samen met SportStroom hebben we in Amstelveen onlangs een voorlichtingsavond gehouden voor sportclubs uit de hele regio. De wethouder kwam vertellen over de subsidieregeling. Ik vertelde namens RODA ‘23 waar we in het traject tegenaan liepen. Een voorbeeld: de velden en de masten en armaturen zijn van de gemeenten. Wij huren ze, maar wij betalen de energierekening. De vraag was dus: wie betaalt de nieuwe verlichting? Omdat wij het uiteindelijke voordeel ervan hebben, was het niet vanzelfsprekend dat de gemeente dit zou doen. We zijn constant constructief in gesprek gebleven met de gemeente en op bezoek gegaan bij de beleidsmedewerker en de wethouder Sport. We dachten allen in oplossingen. Ook Robert den Ouden heeft vanaf een zeker moment meegedacht. Dankzij verschillende ideeën en suggesties bleven we als club en gemeente aan tafel sparren met elkaar. De oplossing bleek simpel: de masten blijven van de gemeente.

‘Vanaf het breakevenpunt gaan we jaarlijks acht- tot negenduizend euro besparen’ Er is een gebruikersovereenkomst opgesteld, waarin staat dat de club er zijn eigen verlichting in mag ophangen.’ Rollend balletje Zoals het echte partners betaamt, kunnen de club en SportStroom nog steeds op elkaar terugvallen. ‘Ik kan ze altijd bellen voor vragen. Andersom word ik nog steeds voor aanvullende informatie gebeld door clubs uit de regio. Concreet zijn er vier sportverenigingen plannen aan het smeden voor de overstap naar Ledsportveldverlichting. Zij zullen ongetwijfeld al een tijdje plannen hebben gehad, maar de bijeenkomst in Amstelveen heeft die plannen aangescherpt. De gemeente is blij dat haar beleid op deze manier in de publiciteit is gekomen en dat zoveel mogelijk sport verenigingen ervan kunnen profiteren en duurzamer worden.’ In 2015 besloot SportStroom zich ook toe te leggen op de installatie van Led-sportverlichting. Daarvoor beschikt SportStroom inmiddels over drie ploegen, die zowel klimmend als vanuit een hoogwerker installeren. SportStroom is ook gespecialiseerd in de berekening van business cases voor grote installaties van zonnepanelen.

www.sportstroom.nl

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31716/met-ledsportverlichting-zorgen-we-voor-onze-portemonnee-maar-ook-voor-het-milieu SportStroom is ook gespecialiseerd in de berekening van businesscases voor grote installaties van zonnepanelen.

6/2019

ADVERTORIAL

Verduurzaming sportclubs begint met energiebesparingsonderzoek Veel sportverenigingen voldoen nog niet aan de Informatieplicht Energiebesparing. Wanneer een sportvereniging op jaarbasis meer dan 50.000 kWh verbruikt of meer dan 25.000 m3 gas, had deze al voor 1 juli 2019 moeten doorgeven welke energiebesparende maatregelen zijn getroffen. Per bedrijfstak heeft de overheid een lijst met erkende maatregelen opgesteld. Sportaccommodaties vallen onder de lijst Sport en Recreatie. Op de lijst met erkende maatregelen staan energiebesparende maatregelen met een terugverdientijd van vijf jaar. Voor sportclubs gaat het vooral om verlichting, bijvoorbeeld het terugdringen van vermogen door conventionele verlichting te vervangen door led en het plaatsen van bewegingssensoren en tijdschakelaars. De lijst met erkende maatregelen is echter nog veel langer. Greenspread richt zich als onafhankelijke adviseur op de rendabele verduurzaming van sportaccommodaties. De afgelopen jaren heeft Greenspread veel sportclubs helpen verduurzamen, vaak in samenwerking met de gemeenten waar de sportclubs zijn gevestigd.

De verduurzaming begint altijd met een energiebesparingsonderzoek. Tijdens een bezoek aan de sportaccommodatie worden alle technische mogelijkheden om te verduurzamen in kaart gebracht. Hierbij wordt niet alleen naar de erkende maatregelen gekeken, maar ook naar subsidiabele maatregelen. Er wordt rekening gehouden met de subsidie beheer en onderhoud sportaccommodaties (BOSA), de subsidie stimulering duurzame energieproductie (SDE+), de investeringssubsidie duurzame energie (ISDE) en eventueel lokale subsidies die door de gemeente of provincie worden verstrekt. Op basis van de technische mogelijkheden wordt inzichtelijk gemaakt welke investeringen gedaan kunnen worden, welke subsidies allemaal aangevraagd kunnen worden en wat de verwachte terugverdientijden zijn. Daarna kunnen bij meerdere installateurs offertes worden aangevraagd op basis waarvan een gunningsadvies wordt geschreven. Wanneer meerdere sportverenigingen samenwerken binnen een gemeente, kan er ook voor worden gekozen om collectief in te kopen. Greenspread kan de club ook helpen met de financiering van de maatregelen. Dit kan bijvoorbeeld via het crowdfundingplatform van Stichting Greencrowd of via het Duurzaamheidsfonds van de Bank Nederlandse Gemeenten (BNG).

Nadat de maatregelen zijn doorgevoerd, kan Greenspread voor de club de energieprestaties van de verschillende systemen monitoren en eventueel de installateur aanspreken op garanties. De eerste stap is echter het locatieonderzoek. Voor de lezer van Fieldmanager heeft Greenspread een speciale aanbieding: het energiebesparingsonderzoek ter waarde van â&#x201A;Ź 1.500,- wordt aangeboden voor â&#x201A;Ź 1.000,- (exclusief btw). Aanmelden voor deze Fieldmanageractie kan via www.greenspread.nl/energiebesparingsonderzoek. Gebruik hiervoor de actiecode: Fieldmanager2019.

GREENSPREAD

www.greenspread.nl

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31739/verduurzaming-sportclubs-begint-met-energiebesparingsonderzoek

www.fieldmanager.nl

De maairobot wint terrein Een vooruitblik op 2020 Maairobots worden steeds geavanceerder en slimmer. Steeds meer fieldmanagers raken daardoor overtuigd van de maairobot als de ideale oplossing voor hun veldbeheer. Gemeentes en bedrijven zetten in toenemende mate aanbestedingen uit voor de robotisering van het onderhoud van hun velden. De verkoopcijfers stijgen jaarlijks met 35 à 40 procent en de prognose voor 2020 bevestigt deze stijgende lijn. Fieldmanagers raken enthousiast door het succes bij hun buurman, waar het gras altijd groener lijkt. Hierdoor lijkt de robotisering van sportvelden zich als een olievlek over Nederland uit te breiden. Hoe is dit succes te verklaren? Auteur: Jeroen Poldermans

Minder manuren Als de voetballers van OBW uit Zevenaar het gras betreden, heeft de robotmaaier keurig zijn werk gedaan en houdt hij zich voorlopig koest in zijn oplader. Na de wedstrijd gaat hij weer aan de slag, weer of geen weer, dag en nacht, 24/7. Zo is hij geprogrammeerd door Gerard Verweijen, die namens facilitair bedrijf Ataro BV belast is met het beheer van de sportvelden van alle buitensporten in de regio Zevenaar. Verweijen stapte af van de traditionele manier van maaien na een pilot van Belrobotics. Deze was zo goed bevallen, dat Ataro het jaar erop twaalf stuks aanschafte. Intussen heeft Verweijen twintig maairobots rondrijden en is

6/2019

hij een bevlogen ambassadeur van de maairobot geworden. Aan Fieldmanager legt hij uit waarom: ‘Het nadeel van de oude maaimethode was onder andere het beheer. Als het slecht weer was, was de maaikwaliteit minder en daarnaast was er spoorvorming door de natte bodem. Om dit te herstellen, waren extra werkzaamheden noodzakelijk. De robotmaaier heeft minder last van een natte bodem en veroorzaakt geen schade.’ Minder bemesting, betere beluchting en drainage ‘De grassnippers fungeren als voeding voor het gras. Daarom bemest ik nu een stuk minder.

MEER VOORDELEN ROBOTMAAIER VERSUS ZITMAAIER • lage energiekosten • 90% minder CO2-uitstoot • op afstand bestuurbaar • nauwelijks hoorbaar • volledig automatisch en veilig laadproces • storingsloos elektromagnetisch veld Dat scheelt op jaarbasis zestig tot tachtig kilo stikstof’, vervolgt Verweijen. ‘Ik hoef het veld ook minder te beluchten, zoals bij de zware kooimaaiers. De druk van de robotmaaier is nihil. Voordat het groot onderhoud begint, belucht ik het veld een keer voor de zekerheid; dan zit het er weer op voor een jaar. Verder zorgt een goed beluchte bodem natuurlijk voor betere drainage en groei.’ Dichtere grasmat zonder maaisel De maairobot maait niet zozeer, maar scheert het gras. Verweijen legt het voordeel daarvan uit: ‘Vanwege die dagelijkse scheerbeurt groeit het grasplantje niet meer in de hoogte, maar in de breedte. Daardoor krijg je een veel dichtere grasmat en minder onkruid. Op alle velden die wij hebben gerobotiseerd, zie ik deze densiteit. Dankzij het geringe gewicht van de maaier

ADVERTORIAL

kan dit scheerproces al vrij snel na het inzaaien beginnen. Doordat de robot constant maait, heb je ook het voordeel dat het maaisel op het gras kan blijven liggen. Ik hoef het niet meer op te vegen en af te voeren. Dat zijn allemaal extra uren en onkosten waarop ik nu bespaar.’ Connected Line-maairobots De maairobots die voor Verweijen het werk doen, zijn afkomstig van het eerdergenoemde Belgische bedrijf Belrobotics. Naast enkele

BigMow Connected Line De BigMow is ideaal voor sportvelden, drivingranges, openbare ruimten en privédomeinen en is bedoeld om grasvelden tot 24.000 m2 te onderhouden. De BigMow heeft vijf zwevende maaikoppen, die zich perfect aanpassen aan de eigenschappen van het terrein. Vijftien roestvrijstalen messen garanderen een perfecte continue mulching. De maaibreedte van 103 cm zorgt voor gelijkmatig en veilig maaien. Met deze machine kan men duurzaam maaien, met een gemiddeld jaarlijks energieverbruik van amper 830 kWh. Een upgrade met gps is optioneel.

oudere modellen bevat het robotpark van Ataro sinds de zomer van 2018 enkele robots uit de Connected Line van Belrobotics, om precies te zijn de Connected Line BigMow. ‘De robots werken met een magnetisch perimeterdraad rondom het veld waarbinnen zij blijven. De aansturing verloopt geheel via de app. De trainingstijden en wedstrijden programmeer ik van tevoren in, zodat de robot dan in de oplader zit. Op de app kun je precies zien hoelang hij heeft gemaaid en hoeveel hij is opgeladen,

ParcMow Connected Line Deze maairobot is bedoeld voor bedrijven, organisaties en particulieren die maximaal 12.000 m2 gras moeten onderhouden. De ParcMow heeft drie zwevende maaikoppen, die zich perfect aanpassen aan de eigenschappen van het terrein. Negen roestvrijstalen messen staan garant voor een perfecte continue mulching. De maaibreedte van 63,3 cm zorgt voor gelijkmatig en veilig maaien. Met deze machine kan men duurzaam maaien, met een gemiddeld jaarlijks energieverbruik van amper 580 kWh. Ook de ParcMow kan met gps worden uitgerust.

maar bijvoorbeeld ook wanneer er een storing heeft plaatsgevonden.’ Elke robotmaaier is een entiteit binnen de app, dus de fieldmanager heeft het volledige overzicht over al zijn Connected Line-maaiers binnen handbereik. Diefstal Als de maaier sneller dan 6 km per uur gaat, krijgt de gebruiker een melding op de app en bestaat de kans dat hij is gestolen. ‘Diefstal voorkom je nooit, maar mocht het toch gebeuren, dan weet ik dankzij de track-and-tracefunctie via de app precies waar die maairobot zich bevindt. Ik heb het nooit meegemaakt, maar dieven hebben niets aan een gestolen maairobot; je hebt een fabriekscode nodig om hem weer te activeren’, verzekert Verweijen. Storing afhandelen via app Staande obstakels zoals doelpalen detecteert de maaier, maar liggende objecten niet. Als hij over een liggend object rijdt, kan dat een storing veroorzaken. ‘Er zitten vijf maaikoppen onder de robotmaaier. Als er een storing optreedt, geeft de app duidelijk aan welke maaikop de storing veroorzaakt. Dan zet ik die maaikop voorlopig stil en laat ik hem met de overige maaikoppen doordraaien, of ik ga er direct heen en verwijder het obstakel. In de praktijk komt dit nauwelijks voor, omdat er afspraken zijn gemaakt met de clubs over hoe het veld achtergelaten moet worden. Als een robot opgetild wordt, komt daarvan een melding op de app. Eenmaal teruggeplaatst, doet de robot een zelftest en vervolgt hij zijn traject. Het komt nooit voor dat er een wedstrijd gespeeld moet worden met lang gras vanwege een storing, omdat de robot 24/7 maait en

www.fieldmanager.nl

Hét totaalconcept voor gegarandeerde bespeling van sportvelden.

DE VOORDELEN VAN EEN O2-NATUURGRASVELD: De toplaag van een O2-natuurgrasveld is sneller droog na een (zware) regenbui door verwerking van Lava Oxygen in de toplaag van een normaal natuurgrasveld en dit heeft een aantal belangrijke voordelen: Betere lucht-water huishouding en daardoor een gezonde en sterke grasmat.

INTERESSE? Noord Nederland: Geert van Kerkvoorde 06 12671236 | gvk@dcm-info.nl

De beschikbaarheid is hoger en dit betekent grotere speelzekerheid.

Midden Nederland: Gerrit Klop 06 51601208 | gkl@dcm-info.nl

Het aantal bespelingsuren ligt fors hoger (minimaal 400 uur) dan een normaal natuurgrasveld (KNVB-norm van 250 uur).

Zuid Nederland: Jeffrey Janssen 06 22012023 | jja@dcm-info.nl

Door het gebruik van Lava Oxygen blijft het veld vlak en stabiel ook bij een zwaardere veldbelasting.

West Nederland: Aldert Engelsman 06 236 89 287 | aen@dcm-info.nl

www.O2concept.nl

O2 natuurgrasconcept advertentie v2.indd 1

21-11-2019 07:37:59

Head Groundsman FC Utrecht Met trots onderhouden wij het stadioncomplex Galgenwaard en het trainingscomplex Zoudenbalch van FC Utrecht. Omdat onze Head Groundsman een andere rol gaat vervullen, zoeken wij een nieuwe professional om het complex op hoogwaardige wijze te onderhouden.

Ben jij de professional die wij zoeken? Je bent in deze functie verantwoordelijk voor het onderhoud van het stadionveld in het Galgenwaard en de velden van trainingscomplex Zoudenbalch. En niet alleen de velden, maar ook al het ‘grijs’ en ‘groen’ eromheen moeten er top bij liggen. Je maakt planningen, onderhoudt de dagelijkse contacten met de club en voert samen met je team alle werkzaamheden uit. Van het dagelijks onderhoud, bemesting etc. tot aan het groot onderhoud. Natuurlijk ben je er op de wedstrijddagen van het eerste elftal voor de werkzaamheden die er voor, tijdens en na de wedstrijden nodig zijn. Naast dat je echt een teamspeler bent, ben je ook goed in staat om zelfstandig met je team het werk uit te voeren. Je hebt de juiste, relevante, kennis en kunde om ervoor te zorgen dat het stadionveld en het trainingscomplex er altijd op en top bij liggen. Je bent op de hoogte van de laatste ontwikkelingen en innovaties op je vakgebied. Je rapporteert rechtstreeks aan onze projectleider Sport. Die is tevens je sparringpartner als het gaat om het maken van planningen en het nemen van beslissingen op het gebied van bijvoorbeeld groot onderhoud en bemestingen.

Functie-eisen • Relevante opleiding op MBO+ niveau • Diploma terreinmeester, hoofdgreenkeeper of gelijkwaardig • Enkele jaren aantoonbare relevante werkervaring Rijbewijs B en T • Vaardig met MS Word en Excel • Het hebben van VCA VOL en een geldige licentie gewasbescherming is een pré Competenties • Service- en kwaliteitsgericht • Stressbestendig en resultaatgericht • Praktisch ingesteld • Goed in het bewaren van het overzicht • Niet bang om beslissingen te nemen • Goed in het aansturen van collega’s • Goed in plannen van werkzaamheden • Flexibel; bereid tot het werken in wisseldiensten en in weekenden • Communicatief vaardig • Technisch ingesteld; je kunt goed overweg met de diverse machines • Affiniteit met voetbal Sollicitaties kunnen per e-mail verzonden worden naar: info@deridder.nl. Of bezoek onze website www.deridder.nl voor meer informatie en andere vacatures.

ADVERTORIAL

CONNECTED LINE BALLPICKER Het is geen robotmaaier, maar een gpsgestuurde robotballetjesverzamelaar, oftewel de Ballpicker. Deze is bedoeld voor golfbanen. De stille Ballpicker heeft een verzamelbak met een capaciteit van 300 balletjes. De robot werkt dag en nacht door, waardoor er altijd voldoende ballen voor de golfers op voorraad zijn. Als hij er 250 heeft gevonden, gaat hij naar een geprogrammeerde gps-locatie om ze te lossen. De techniek is gebaseerd op een ingebouwd sonarsysteem. Het gps-systeem zorgt ervoor dat hij via de snelste route naar het basisstation terugkeert om de ballen te lossen en zijn accu op te laden. het gras geen tijd heeft om uit te groeien. En voor het geval een maaier echt langdurig onderhoud nodig heeft, hebben we een reservemaaier klaarstaan.’ Een storingsmelding komt allereerst bij Belrobotics terecht, waar alle geleverde robots in de server zitten. Vandaaruit kan eventueel softwarematig onderhoud worden gepleegd. Elke eindgebruiker heeft een app waarop foutmeldingen te zien zijn. Hij kan de robot op elk moment stilzetten of terugsturen naar het laadstation om de melding te onderzoeken. De app zelf is qua gebruikersgemak niet ingewikkelder dan een standaard app op een smartphone, dus uiterst toegankelijk. Hetzelfde geldt voor het toetsenbord op de robot zelf.

Wat kunnen we nog meer verwachten? Maairobots worden steeds geavanceerder en intelligenter. Zo heeft de maairobot van de toekomst genoeg artificial intelligence om objecten op een veld te leren kennen, onthouden en omzeilen. Hoe ziet de robotisering van sportvelden eruit in 2020? Deze vraag legde Fieldmanager voor aan Tiny Buijtels, salesmanager bij Belrobotics. ‘In 2020 gaan wij de Connected Line-maairobots van een gps-systeem voorzien. Hierdoor werken ze efficiënter en rijden ze sneller terug naar het laadstation. Verder is er een flink aantal innovaties in ontwikkeling waarvoor op de bestaande robots van de Connected Line geen nieuwe hardware aangebracht hoeft te worden. Alle geavanceerde nieuwe functies kunnen vanaf de fabriek worden geüpdatet. Het systeem met de perimeterdraden gaat langzaam maar zeker plaatsmaken voor gps-gestuurde techniek.’ In 2020 maairobots huren ‘In 2020 biedt Belrobotics kleine organisaties de mogelijkheid om maairobots te huren. Zo'n huurcontract kan dan bij een aantal dealers van Belrobotics worden afgesloten. Voor kleine organisaties vergt de aanschaf van een maairobot inclusief onderhoudscontract meestal toch een flinke investering, waardoor huur wellicht de ideale optie voor hen is.’ Het aantal dealers in Nederland waarbij zo'n huurcontract kan worden afgesloten, is nu nog beperkt, maar Tiny Buijtels is druk bezig om dit netwerk flink uit te breiden.

Conclusie We laten de conclusie van dit verhaal over aan Gerard Verweijen, Fieldmanager van het Jaar 2017: ‘We hebben nu zo'n 85 procent van onze sportvelden gerobotiseerd. Enkele clubs kijken nog even de kat uit boom en wachten de ervaring van anderen af. Druppelsgewijs gaan steeds meer clubs overstag. Het zichtbare succes van de maairobots blijkt aanstekelijk te werken, merk ik. Dat succes heeft ook met goede communicatie en afspraken te maken. Als je daar wat tijd in steekt, is het resultaat er ook naar. Ik ben erg tevreden over de Connected Line-robotmaaiers, want de velden zijn permanent gemaaid terwijl ik geen personeel hoef in te zetten. In 2020 gaan we samen met Belrobotics overleggen welke nieuwe softwareopties we gaan toepassen. De robotmaaier heeft de toekomst!’

www. Belrobotics.com www.atarobv.nl

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31655/de-maairobot-wint-terrein

www.fieldmanager.nl

Expo-Line: niet alleen rechte lijn naar duurzaamheid, maar ook naar de klant Gestroomlijnde distributie boven aan prioriteitenlijst Expo-Line hanteert sinds 2012 een statiegeldsysteem voor belijningsverf. Steeds meer Nederlandse clubs en gemeenten gaan over op het gebruik van hervulbare jerrycans, of zelfs een grote tankunit voor belijningsverf, waarmee twee tot drie velden een heel jaar lang belijnd kunnen worden. Om efficiënter te werken, distribueert het bedrijf nu met citytrailers. Auteur: Karlijn Santi Raats

6/2019

Vorig jaar is Expo-Line een distributieproef gestart met citytrailers van FETrans. Raf Bogaerts van Expo-Line: ‘We willen het aantal ritten met een lege wagen minimaliseren. Dat scheelt veel uitstoot van schadelijke stoffen. We proberen dus in één keer zoveel mogelijk mee te nemen. Een citytrailer kan veel meer meenemen dan onze eigen vrachtwagens. Natuurlijk kunnen we niet bij elke club de tankunit naderen tot op 30 meter om deze te kunnen vullen met een slang. Bij deze proef hebben we gekeken bij hoeveel clubs we niet terecht kunnen met citytrailers. Als dit aantal te hoog zou zijn, was het geen goed idee geweest. Het aantal clubs in Nederland met een te nauwe toegangspoort bedraagt echter een half procent van het totale klantenbestand. Deze clubs bedienen we door jerrycans van 20 liter te bezorgen en weer in te nemen na gebruik. De gemiddelde club heeft er vijftien tot twintig nodig om twee à drie velden een jaar lang te belijnen.’

Meerdaagse ritten Vanaf dit jaar zien we Expo-Line dus meerdaagse distributieritten maken in lange vrachtwagens met opleggers: enkele dagen in Nederland tot een week lang richting Frankrijk, citytrailers gevuld met IBC-containers die elk een inhoud van 1000 liter hebben. Expo-Line vult alle containers met 500 liter belijningsverf. ‘We kunnen circa 26 klanten per distributierit bedienen’, rekent Bogaerts uit. ‘Naast de IBCcontainers vervoert de citytrailer niet alleen jerrycans met belijningsverf op pallets of ingepakt in kooien; er gaan ook andere producten mee, zoals doelen. ‘We willen alles in een gestroomlijnde rit ter plaatse brengen.’ Het blijkt minder efficiënt om de Expo-Linerobotbelijner overal mee naartoe te nemen. ‘We zijn op zoek naar partners in het land die onze klanten willen bedienen met de robotbelijner. We zien in de robotbelijner namelijk de oplossing voor het tekort aan vrijwilligers.

3 min. leestijd

ACHTERGROND

‘We kunnen circa 26 klanten per distributierit bedienen’

We hebben al een tiental workshops met de robotbelijner gegeven in Nederland, maar willen volgend jaar meer aandacht geven aan voorlichting bij aannemers en gemeentes. Normaal duurt het uitmeten en belijnen van zo’n veld drie uur, maar de robot doet er twintig minuten over. Dat is een gigantische tijdwinst. Het aantal aanvragen voor met name “eerste belijningen” aan het begin van het seizoen is groot, maar de prijs van gerobotiseerd belijnen is natuurlijk ook hoog. We willen ook wijzen op subsidiemogelijkheden, waardoor gemeentes een medewerker kunnen aanstellen die met de robot belijnt bij alle clubs.’

Gebruikerservaring De gemeente Bergen op Zoom telt twintig sportvelden. Er staan twee Expo-Line-tankunits op twee sportaccommodaties. Met een sonar wordt de inhoud van de tanks door Expo-Line gemeten, zodat ze ruim op tijd bijgevuld kunnen worden. Sportveldbeheerder Mark van Tilburg: ‘We zijn al zeventien jaar klant van Expo-Line en hebben al even lang twee grote tanks van elk 540 liter in huis met kant- enklare belijningsverf. Ze staan op twee verschillende sportparken, vanwaaruit we ook alle andere velden belijnen. De tanks worden vier of vijf keer per jaar opnieuw gevuld. Met één tankinhoud kunnen we maximaal drie velden per jaar belijnen. We hebben nog een aantal losse jerrycans die we op de belijningsmachine zetten, de oude belijningsmachines van Expo-Line, die in al die jaren nog nooit panne hebben gehad. Dat zegt genoeg over de kwaliteit. We vonden de tanks een stuk handiger dan werken met losse jerrycans en zelf kalk met water mengen. Duurzaamheid speelde destijds veel minder dan nu, maar achteraf gezien heeft de tank ons veel plastic afval bespaard.’ Het is Van Tilburg al opgevallen dat Expo-Line voortaan alleen nog met twee grote vrachtwagens komt leveren. Hij vindt dat bij sommige sportparken wat onhandig. ‘Maar ik snap dat het voor henzelf wel zorgt voor meer gemak en efficiëntie.’

De tankunit van Expo-Line bespaart de fieldmanager van SC Heerenveen een slordige 180 jerrycans bij het afval, en een heleboel tijd, aangezien de kalk al voorgemengd is in de verf en de hogedrukspuit zichzelf makkelijk reinigt. Qua kostprijs is hij even duur uit als met de vorige, traditionele belijningsmethode, maar het plastic afval en de tijdwinst zijn doorslaggevend. Voor kleinere clubs, die een of twee velden belijnen, is het retoursysteem vaak het rendabelst, dus het inwisselen van de jerrycans.

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31620/expo-lineniet-alleen-rechte-lijn-naar-duurzaamheidmaar-ook-naar-de-klant

‘Duurzaamheid speelde destijds veel minder dan nu, maar achteraf gezien heeft de tank ons veel plastic afval bespaard’ Mark van Tilburg

Sportveldbeheerder

www.fieldmanager.nl

Mark Timmerman (Prograss) en Stan Kostka (Rhizo Solutions) op de Rosendaelsche Golfclub

Rhizo’s revolutie komt naar Nederland Prograss start exclusieve samenwerking met Rhizo Solutions Vanaf voorjaar 2020 krijgt de Nederlandse markt voor wetting agents en waterverdelers er een speler bij. Prograss start dan namelijk met de levering van nieuwe producten uit de Verenigde Staten, afkomstig van het bedrijf Rhizo Solutions. Dr. Stan Kostka, directeur van Rhizo, kwam in november naar Nederland om het productportfolio te promoten. Vakblad Greenkeeper sprak met Kostka en Mark Timmerman (Prograss) op de Rosendaelsche Golfclub over hun plannen voor het nieuwe jaar. Auteur: Nino Stuivenberg

6/2019

Iedere greenkeeper is wel bekend met Revolution: het watermanagementproduct dat al in de jaren negentig geïntroduceerd werd door Aquatrols. Wie de patenten erop naleest, komt erachter dat dr. Stan Kostka een van de grondleggers is van dit product. Kostka trad in 1992 in dienst bij Aquatrols en was er zo’n vijfentwintig jaar actief als leidinggevende op de technologie-afdeling. In die periode ontwikkelde Kostka tal van nieuwe producten. Typ zijn naam eens in bij een register en er komen ruim twintig patenten boven. Revolution is ongetwijfeld het bekendste, maar Kostka stond ook aan de wieg van producten als Primer, Dispatch en Aqueduct. Het mag duidelijk zijn dat hij een belangrijke bijdrage geleverd heeft aan het huidige productportfolio van Aquatrols. Toch is Kostka tegenwoordig niet meer in dienst bij Aquatrols; ruim twee jaar geleden nam hij er afscheid. Aquatrols is sinds de oprichting in 1955 altijd een familiebedrijf geweest. Daar kwam een aantal jaar geleden verandering in toen het bedrijf overgenomen werd door investeerders. Kostka was een van de werknemers die zich niet konden vinden in de nieuwe koers, en dus vertrok hij in 2017. Een aantal collega’s volgde zijn voorbeeld.

Samen besloten zij hun krachten te bundelen en werkten ze achter de schermen aan een eigen bedrijf. Het resultaat was Rhizo Solutions, opgericht in mei 2018. Sindsdien heeft Rhizo Solutions hard gewerkt aan een eigen productlijn met watermanagementproducten. Kortom, Kostka en zijn collega’s hebben hun eigen ideëen en ervaring meegenomen, verbeterd en doorontwikkeld, en gaan er nu zelf mee de markt op. Uniek molecuul Stan Kostka is één van de vijf kopstukken bij Rhizo Solutions, maar ook zijn partners brengen veel ervaring mee: Nick Gadd en Tom Malehorn zijn ook afkomstig van Aquatrols en waren daar respectievelijk commercieel directeur en marketingmanager. De wetenschappelijke kennis binnen het bedrijf wordt gewaarborgd door dr. Cale Bigelow (professor aan Purdue University) en dr. Mike Fidanza (professor aan Penn State University). Samen hebben zij door middel van onderzoek vastgesteld welke moleculen waterverdelers nog sterker kunnen maken. ‘De afgelopen twee à drie jaar hebben wij uitgebreid onderzoek gedaan naar producten voor de rhizosfeer’, zegt Kostka. ‘Na lang testen vonden

3 min. leestijd

ACHTERGROND Meer informatie Wil je meer informatie over waterverdeling, ziektes en de inzet van wetting agents? Dr. Stan Kostka gaf eerder dit jaar een webinar over dit onderwerp voor Turfnet.com. Bekijk het webinar via deze link: https://bit.ly/2rn5AUF. we de sweet spot door gebruik te maken van een uniek molecuul. Welk molecuul dat precies is, houden we natuurlijk geheim.’ Wel vertelt hij dat alle producten op dit molecuul gebaseerd zijn. Kostka laat ons wat resultaten zien van onderzoeken naar de nieuwe producten. Het assortiment van Rhizo omvat producten voor watergebruik, bodem, plant en omgeving. Drie producten uit het aanbod komen naar Nederland: Aquapremium, Aquaflow en Dewfree. Aquapremium is een oppervlakteactieve stof (surfactant) voor de bodem die verschillende functies heeft. Dit product is ontwikkeld voor maandelijkse toepassing op greens en tees. Aquapremium verlaagt stress in de grasmat, verbetert de kwaliteit van het gras en maakt de mat weerbaarder – allemaal wetenschappelijk onderbouwd. Een groot voordeel van dit product is de benodigde hoeveelheid. Waar Revolution 190 ml per 100 vierkante meter voorschrijft, is dat bij Aquapremium 125 ml op dezelfde oppervlakte. Daarnaast is de waterinfiltratie significant beter en behoudt de

mat veel langer de gewenste kwaliteit. Door de snelle infiltratie is het product ook geschikt om droogteschade te herstellen. Ontmoeting in Engeland In veldproeven bewijzen de producten van Rhizo dus hun meerwaarde. De volgende stap is een commercieel netwerk op poten zetten. Rhizo heeft plannen om – naast de Verenigde Staten – te gaan leveren in het Verenigd Koninkrijk, Ierland, Duitsland en ook Nederland. Een partner in Nederland had Kostka snel gevonden: de keuze viel op Prograss. ‘Ik ken Mark al jaren, nog van de tijd dat ik voor Aquatrols werkte en dat Aquatrols samenwerkte met Prograss’, zegt Kostka. ‘Begin 2019 kwamen we elkaar weer tegen op de BTME in Harrogate, en toen is het balletje gaan rollen.’ Prograss is dan ook benoemd tot exclusief distributeur van de producten van Rhizo in Nederland. Mark Timmerman van Prograss ziet de samenwerking met Rhizo als een mooie, nieuwe stap. Hij vertelt: ‘Lang geleden introduceerden wij met Prograss de wetting agent in Nederland. Met deze productlijn gaan we weer voor iets compleet nieuws. Wij zien er tal van voordelen in. De producten halen wij zelf in bulk naar Nederland en wij vermarkten deze. Rhizo doet dat niet zelf, om de prijs waar mogelijk te drukken. Daardoor kunnen we ze voor een lagere prijs aanbieden dan de concurrentie. Daarnaast zien we dat je van deze producten een kleinere

‘Na lang testen vonden we de sweet spot met een uniek molecuul’

hoeveelheid kunt toedienen. Dus kunnen wij een product aanbieden met een kwaliteit die gelijkwaardig is aan of zelfs beter is dan die van concurrerende producten, tegen een lagere prijs.’ De producten gaan de markt op onder het reeds bekende PTS-label (Professional Turf Solutions). ‘Maar dat label krijgt wel een nieuwe look; zie het als een upgrade.’ Marketingtermen Timmerman heeft zelf ook onderzoek gedaan naar de werking van Aquapremium op zijn thuisbaan, de Lochemse Golfclub. Hij laat foto’s zien van hoofdgreenkeeper Geert Olthuis van een onbehandelde en een behandelde green met dollarspot. ‘Zeker met het komende verbod op chemische middelen zijn deze producten heel belangrijk. Je creëert er een gezonde grasmat mee die de grasplant weerbaarder maakt tegen ziektes en plagen.’ Kostka valt hem bij: ‘Wij beweren natuurlijk niet dat je geen ziektes in de grasmat zult krijgen na het gebruiken van dit product. Maar de mate en snelheid waarmee die zich ontwikkelen, kun je er wel sterk mee terugdringen.’ Kostka is vaker zo genuanceerd tijdens ons gesprek. Het is direct duidelijk dat je met een wetenschapper praat die zijn woorden zorgvuldig afweegt. Als we het even later over penetranten hebben, grijpt hij weer in. ‘Voor de wetenschap bestaat een penetrant niet eens; dat is puur een marketingterm! We moeten spreken over infiltranten.’ Nederland: één grote droogteplek Voor Kostka is het overigens niet zijn eerste bezoek aan Nederland. Vanwege de vele onderzoeken die hij er in het verleden deed met de Universiteit Wageningen, ziet hij ons land als een soort tweede thuis. Kostka is zeer te spreken over het niveau van de greenkeepers op Nederlandse golfbanen. Hij heeft daar

Onbehandelde (links) en behandelde (rechts) green op de Lochemse. www.fieldmanager.nl

ENGELS RAAIGRAS TETRAPLOÏD

De sterkste speler – stresstolerantie als standaard

• • • •

voor uw

Green Deal

Uitstekende winterprestaties Kiemt al bij lage temperatuur Sneller herstellend vermogen Sterke gezonde planten

4-4-2 Master

NIEU W

De snelste manier voor een robuuste grasmat Toepassingen: • Snel in-/doorzaaien van sportvelden • Herstellen van de doelmonden

��

40% Engels raaigras (4turf®) 40% Engels raaigras (4turf®) 20% Engels raaigras (sportveldtype)

De beste opstelling voor uw sportveld.

DLF BV • Postbus 1 - 4420 AA KAPELLE • Tel. 0113-347911 • www.dlf.nl • info@dlf.nl DLF • H. van Veldekesingel 150 - bus 30 • 3500 Hasselt • Tel. +32 (0)11/32.13.65 • www.dlf.be • info@dlf.be

ACHTERGROND

‘Ik overdrijf niet als ik zeg dat Nederland één grote droogteplek is’ een eigen theorie voor. ‘De meeste golfbanen in Nederland liggen op zandgrond, waar de bodem heel waterafstotend is. Ik overdrijf niet als ik zeg dat Nederland in feite gewoon één grote droogteplek is! Je ziet hier bij de Rosendaelsche ook karakteristieke bomen als de eik en beuk. In zulke omstandigheden is het echt een uitdaging om de golfbaan goed te onderhouden. De Nederlandse greenkeepers zijn daarin echt voorlopers, vind ik.’ Die situatie voor zandgrond geldt natuurlijk ook voor voetbalvelden. Timmerman ziet daar dan ook een belangrijke markt weggelegd voor deze producten. De wetting agent is volgens hem bekend in de golfwereld, maar wordt nauwelijks gebruikt op sportvelden. ‘We hebben nu twee zeer droge zomers achter de rug. Ik heb voetbalvelden gezien waar werd beregend en het water gewoon tussen het gras op de grond bleef liggen. De fieldmanagers realiseerden zich niet dat dit droogteplekken waren. Velen van hen hebben dus pas recent kennisgemaakt met de problemen die greenkeepers al langer

hebben. Voetbalclubs hebben vaak ook geen spuit. Met bemesting hebben zij wel veel ervaring, dus het zou slim zijn om die bewerking te combineren. Met onze producten bieden we die optie.’ Drukke week Voor Kostka is ons interview op de Rosendaelsche nog maar het begin van zijn drukke week op Nederlandse bodem. Samen met Prograss bezoekt hij diverse aannemers om een presentatie te geven over de producten van Rhizo. Ook organiseert Prograss voor relaties een bijeenkomst op Golfclub Amelisweerd, waar Kostka spreekt over zijn innovaties. Zo hopen beide partijen bekendheid in de markt te genereren. Begin 2020 kunnen de producten worden geleverd. Nu zijn er op de markt voor wetting agents natuurlijk al tal van producten verkrijgbaar. Kostka deed hier zelf onderzoek naar in de Verenigde Staten en constateerde dat er bijna tweehonderd (!) dergelijke producten op de markt zijn. De Nederlandse markt is natuurlijk veel kleiner met minder aanbod, maar

het zal een uitdaging worden voor Prograss om met deze producten marktaandeel te winnen. Timmerman maakt zich daar geen zorgen over: ‘Ik ben ervan overtuigd dat greenkeepers de voordelen zien van deze producten voor hun eigen situatie.’

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31657/rhizosrevolutie-komt-naar-nederland

www.fieldmanager.nl

Nationale Grasdag over hoe-wat-waarom van integrated pest management Vanaf 1 januari 2023 verbiedt de overheid het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen op sportvelden. Tot die tijd komt er een overgangsperiode en zullen we moeten kijken hoe we met beter veldbeheer de grasmat gezond kunnen houden. Omschakeling naar IPM is wenselijk als we het ‘medicijnkastje’ toch willen blijven aanspreken voor zeer uitzonderlijke situaties, maar hoe gaan we dat als sector regelen? Op de 17e editie van de Nationale Grasdag, op woensdag 22 januari a.s. in Zeist, zoomen specialisten uit onderwijs, consultancy en bedrijfsleven in op nut en noodzaak van integrated pest management. Auteur: Linde Kruese

6/2019

Op de middenstip van Nederland, de KNVBcampus in Zeist, komt de Nationale Grasdag met antwoorden op prangende vragen als: hoe kun je toewerken naar chemievrij beheer? Welke gevolgen heeft dit voor de kosten en de kwaliteit? Hoe verantwoord je de gekozen werkwijze en waarom? Wat kun je preventief en curatief doen met bepaalde cultuurtechnische maatregelen? Welke mogelijkheden zijn er voor een weerbare grasteelt? En hoe staat het met je kennis over IPM? Op deze themadag kom je alles te weten over duurzaam sportveldbeheer met behoud van speelkwaliteit. Uiteraard krijg je ook de belangrijkste bezienswaardigheden van de campus mee, dé plaats waar onze nationale selecties trainen. En topscheidsrechter Danny Makkelie geeft een unieke inkijk in de wereld van de video-arbitrage. We vroegen een aantal deelnemende partijen alvast naar hun kijk op chemievrij beheer en alles wat daarbij komt kijken. Opgewassen tegen stressvolle groeiomstandigheden Advanta zal tijdens de presentatie ingaan op het thema ‘op weg naar een weerbare grasteelt’. Wat dat precies inhoudt, daar kan Job Steunenberg, commercieel manager recreatiegrassen, alles over vertellen. ‘De vraag naar grassoorten en -rassen die vitaal blijven en opgewassen zijn tegen stressvolle groeiomstandigheden is groot. Het grote thema is

natuurlijk IPM, maar ook klimaatverandering speelt daarbij een rol. Er zijn allerlei manieren om daarmee om te gaan, bijvoorbeeld door planmatig te werken en de mengselkeuze en doorzaaifrequentie eraan aan te passen. Zo ontstaat een nieuw onderhoudsconcept. We presenteren twee praktijkcases van gemeenten die dit concept in praktijk hebben gebracht.’ Naast een aangepaste onderhoudstactiek zet Advanta Job Steunenberg

5 min. leestijd

ACTUEEL volop in op nieuwe variëteiten en grassoorten. Maar die ontwikkeling heeft tijd nodig, tijd die we met de Green Deal in zicht niet hebben. ‘Het duurt vijftien jaar om een nieuw ras te ontwikkelen; we kunnen niet even een nieuwe soort uit onze mouw schudden. Er zijn wel soorten die kunnen bijdragen aan een beter speelveld, waaronder de Tetra-mengsels. Die hebben een dubbel aantal chromosomen, kiemen sneller en groeien sneller. Met deze mengsels is het mogelijk om buiten de gezette tijden door te zaaien, dus eerder in het voorjaar en later in het najaar. Veldbeemd is altijd een beetje ondergeschikt is geweest omdat hij langzaam ontkiemt, maar deze soort kan daardoor wel goed tegen droogte. Nu klimaatverandering een grotere rol speelt, wordt veldbeemd steeds meer omarmd.’

‘Het grote thema is natuurlijk IPM, maar ook klimaatverandering speelt een rol’

Makkelijker nutriënten opnemen Peter Laan, salesdirector bij DCM, zal tijdens de Nationale Grasdag het belang van biostimulanten belichten. ‘Naast meststoffen en gewasbeschermingemiddelen ontstaat er een nieuwe groep producten, namelijk biostimulanten, die de plant helpen om nutriënten makkelijker en beter op te nemen. Ook zorgen ze dat de plant weerbaarder is tegen abiotische stress, waaronder droogte. Er is in de tuinbouw al een ontwikkeling gaande in dit soort producten, maar op sportvelden worden ze nog niet toegepast. Ik denk dat biostimulanten een grote rol gaan spelen in het sportveldenonderhoud op het moment dat chemie niet meer gebruikt mag worden. Ik voorzie dat DCM in 2023 met producten op de markt komt die zorgen voor een weerbaardere plant. Biostimulanten zijn geen vervanging voor chemie, maar dragen daar wel aan bij.’ DCM heeft zelf nog geen biostimulanten voor de sportsector op de markt gebracht, maar Laan hoopt dat zich tijdens de Nationale Grasdag sportverenigingen melden die samen met DCM praktijkkennis willen opdoen. Laan: ‘Er is nog heel weinig kennis op het gebied van biostimulanten. Fieldmanagers kennen ze nog onvoldoende en er moet meer onderzoek naar gedaan worden. Biostimulanten zullen niet op elk amateurveld ingezet worden, maar voor de fieldmanager die voorop wil lopen en zijn veld in topconditie wil brengen, kunnen ze meerwaarde hebben.’

Consequenties voor onderhoudscontracten Kybys en Plann ingenieurs bundelen hun krachten tijdens de Nationale Grasdag 2020. Gezamenlijk brengen ze in kaart welke stappen sportveldbeheerders moeten nemen om aan de voorwaarden van de Green Deal te voldoen. Joris van der Cammen, senior projectwerker bij Kybys: ‘De minister heeft in een juridisch kader vastgesteld dat vanaf 1 januari 2020 geen pesticiden meer gebruikt mogen worden op sportvelden, tenzij je kunt aantonen dat je er alles aan gedaan hebt om de plaag of het onkruid te bestrijden, maar dat dit niet voldoende was. Vanaf 1 januari 2023 mag je zelfs helemaal geen chemische bestrijdingsmiddelen meer gebruiken. Wat dat precies inhoudt, gaan we tijdens de Nationale Grasdag uitleggen. Daarnaast heeft de Green Deal consequenties voor onderhoudscontracten. Veel contracten zijn op basis van frequentiebestekken, maar er zal veel meer naar kwaliteit gekeken moeten worden. Je mag straks niet meer standaard chemisch bestrijden. Daardoor zal er veel meer moeten gebeuren op het vlak van preventie en monitoring. De aannemer moet de ontwikkelingen op het veld monitoren om te kunnen inspelen op de behoefte van het veld.’ Verder is het volgens Van der Cammen ook essentieel om goed te communiceren met de gebruikers van de velden en daarbij draagvlak te creëren. ‘De gebruikers zullen moeten accepteren dat het percentage onkruid in de velden hoger zal zijn dan ze gewend waren. Je moet afspraken

Peter Laan

www.fieldmanager.nl

Redexim Oxyshot Onderhoud zonder gif De Redexim Oxyshot blaast middels een lans onder grote druk lucht in de grond tot een diepte van 50 cms, en creĂŤert zo vele poriĂŤn.

redexim@redexim.com 030- 69332 27

ACTUEEL Goof Rijndorp

Joris van der Cammen

‘Veel contracten zijn op basis van frequentiebestekken, maar er zal meer naar kwaliteit gekeken moeten worden’ maken over de hoeveelheid onkruid die op het veld te tolereren is. Je moet er natuurlijk wel rekening mee houden dat het veld sporttechnisch nog steeds aan de eisen moet voldoen.’ Coulantere voorwaarden voor Green Deal Goof Rijndorp, directeur van Bras Fijnaart, ziet een compleet chemievrije Green Deal niet zo zitten. Daarom pleit hij voor het inzetten van chemie als het écht niet anders kan. Hij vergelijkt het met longontsteking: ‘Ik ben geen voorstander van te pas en te onpas chemie gebruiken, maar soms zijn de omstandigheden zo dat je niet anders kunt. Als mens kun je er bijvoorbeeld alles aan doen om te voorkomen dat je ziek wordt, maar desondanks kun je toch longontsteking krijgen. In dat geval krijg je antibiotica voorgeschreven. Dat zou voor sportvelden ook over vijf jaar nog mogelijk moeten zijn.’ Als voorbeeld op het voetbalveld haalt hij engerlingen aan. ‘Je kunt ontzettend hard je best doen om engerlingen tegen te gaan door het bevorderen van de leefomgeving van de natuurlijke vijanden en door de grasomstandigheden optimaal te maken, zodat de grasplant weerstand biedt tegen de

aanvallen van engerlingen, maar toch kunnen ze ineens tevoorschijn komen. Daarom zou het goed zijn om, in uitzonderlijke gevallen, als je alles geprobeerd hebt én je dat kunt aantonen, terug te kunnen grijpen naar chemie. Om vervolgens, als het probleem opgelost is, weer terug te gaan naar de niet-chemische maatregelen van IPM. We zien in andere sectoren dat de overheid deze IPM-aanpak toestaat.’ Wie en wat moet er gebeuren De implementatie van IPM zal volgens Liset van Pinxteren – van de Kerkhof, opleidingscoördinator bij IPC Groene Ruimte, in de uitvoering de nodige aandacht moeten krijgen. ‘Belangrijk daarbij is om de rolverdeling van alle personen betrokken bij het beheer met bijhorende verantwoordelijkheden helder in kaart te hebben. Niet alleen ‘wie’, maar ook ‘wat moet er moet gebeuren’ moet duidelijk zijn. Dit kan in kaart gebracht worden wanneer er voldoende intentie en motivatie is binnen een organisatie. Daarnaast zal voldoende kennis en kunde met betrekking tot beheer op sportvelden cruciaal zijn. Het gaat verder dan alleen kennis over IPM, de inspectie,

inventarisatie, preventie en het treffen van maatregelen.’ Nationale Grasdag De Nationale Grasdag is een jaarlijkse studiedag voor iedereen die professioneel met gras te maken heeft, zowel beheertechnisch als beleidsmatig. Het kennisevent is een initiatief van Limagrain Advanta, DCM, Kybys, Plann ingenieurs, IPC Groene Ruimte, Fertilab en Bras Fijnaart met medewerking van de Branchevereniging Sport en Cultuurtechniek. Vanuit de laatste ontwikkelingen en innovaties in grasveredeling, grondanalyse en bemesting, cultuurtechniek, ontwerp, realisatie en beheer laten experts hun licht schijnen op integrated pest management (IPM) als alternatief voor chemievrij sportveldbeheer.

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31749/nationalegrasdag-over-hoe-wat-waarom-van-integratedpest-management

www.fieldmanager.nl

Recycling speelde een belangrijke rol op de FSB (foto: Koelnmesse Image database).

Innovatie op FSB, al is het mondjesmaat Een ronde over de beursvloer in Keulen Begin november vond in het Duitse Keulen de beurs FSB plaats: Freizeit, Sport und Bewegung. De FSB is een tweejaarlijks ontmoetingspunt voor onder andere de internationale sport sector. De beurs vormt daarmee een graadmeter voor innovatie in de markt en is voor bedrijven een kans om nieuwigheden te tonen. Ook vakblad Fieldmanager was dit jaar aanwezig; in een kort verslag zetten we onze bevindingen op een rij.

Auteur: Nino Stuivenberg

6/2019

Met ruim 250 bedrijven in hal 10 was de beursvloer op de FSB ook dit jaar weer goed gevuld. De FSB wordt in Nederland vaak in één adem genoemd met kunstgras. Logisch, want vrijwel alle grote kunstgrasfabrikanten waren ook deze editie vertegenwoordigd. Greenfields en Ten Cate Grass hadden zelfs een aparte stand. Bij Greenfields, waar ook vertegenwoordigers van CSC aanwezig waren, speelde duurzaamheid een grote rol in de presentatie. Onderdeel daarvan is natuurlijk non-infill-kunstgras, een type veld waar de fabrikant groot op inzet. Dat was ook op de FSB te zien. Greenfields had (een deel van) de nonfill-kunstgrasmat meegenomen, inclusief onderbouw. Deze onderbouw bestaat uit gerecyclede kunstgrasvelden: de laag voor één non-infill-voetbalveld bevat vier gerecyclede velden. Het onderbouwsysteem is al succesvol toegepast in de hockeysport; Greenfields mikt er nu op om het ook in de voetbalsport te gaan bouwen.

Ontwikkeling in de markt Bij Domo Sports Grass was de derde beursdag het hoogtepunt. Die dag presenteerde de Belgische kunstgrasfabrikant een nieuw product, namelijk Pureti toegevoegd aan kunstgras. Met deze ontwikkeling zou het mogelijk zijn om de luchtkwaliteit te verbeteren met kunstgras. Domo Sports Grass laat weten dat er in de loop van november meer informatie komt over deze noviteit. Naast andere grote partijen als Lano Sports en Tiger Turf pakte ook Recreational Systems International (RSI) groot uit, met drie verschillende concepten: het stadionconcept, het multicourt-concept en het dome-concept. Het is duidelijk dat deze partij stevig aan de weg timmert en vol investeert in innovatie. Arnoud Fiolet, managing partner van RSI, verwoordt het treffend: ‘Wij zijn ervan overtuigd dat we met ons concept op elke plek op aarde een goed hybrideveld kunnen aanleggen én onderhouden.’

4 min. leestijd

ACTUEEL

Het thema recycling kwam uitgebreid aan bod GKB was aanwezig met de nieuwe TopClean.

Wat ook traditie is op de FSB: het grote aandeel Chinese (staats)bedrijven. Veel daarvan zijn kunstgrasproducent. In Nederland geniet eigenlijk alleen CC Grass bekendheid. CC Grass pakte flink uit op de FSB en had veel aanloop in zijn stand. Recycling en onderhoud Recycling is onlosmakelijk aan kunstgras verbonden. In de stand van Re-Match spraken we CEO Stefaan Florquin, die sinds het voorjaar de leiding heeft over dit Deense bedrijf. Florquin vertelde dat Re-Match achter de schermen nog steeds bezig is met de bouw van een fabriek in Nederland. De problematiek rond stikstof heeft weliswaar voor wat uitstel gezorgd rond de vergunningverlening, maar de motivatie is er nog des te meer, en er wordt hard gewerkt om de fabriek te realiseren. Openen in 2020 is nog altijd het streven. Dat geldt ook voor de recyclingfabriek van GBN-AGR, een partij die we terloops op de beursvloer tegenkomen. GBN-AGR meldt dat de bouw van zijn fabriek al is begonnen en in april 2020 gerealiseerd moet zijn. Haalt het bedrijf die planning, dan kan de fabriek vanaf het nieuwe seizoen â&#x20AC;&#x201C; zomer 2020 â&#x20AC;&#x201C; gaan draaien. Het thema recycling werd in de doorloop naast de hal ook nog uitgebreid uitgelicht. Naast producenten van sportvelden waren ook machineproducenten volop vertegenwoordigd. Uit Nederland troffen we bijvoorbeeld GKB Machines. Het bedrijf uit Barendrecht bracht

De TinyLineMarker Pro, een doorontwikkeling van de eerste versie

drie machines mee: de nieuwe Infiller, de Quick Brush en een prototype van de nieuwe Top Clean. De Top Clean wordt momenteel geoptimaliseerd en gaat vanaf 2020 in productie. Bij Redexim was onder meer de nieuwe Talon te zien, een nieuwe machine met pennen voor chemievrij onkruidbeheer. Verder zagen we een sneakpreview van de Top-Brush 6000, een machine die momenteel volop getest wordt door de producent en die in 2020 in productie gaat. Ook in het oog springend was de voormalige Astrobot/Otopitch: een robot voor kunstgrasonderhoud. Deze wordt mogelijk aan het programma van Redexim toegevoegd, al is nog niets officieel.

De robots komen De Otopitch was bij lange na niet de enige robot op de FSB; robotisering in sportveldonderhoud is duidelijk een trend. In de stand van SMG werd bijvoorbeeld de Turfrouter TR500 getoond. In Nederland is Van Leeuwen Landbouw-, Tuin- en Parkmachines importeur van dit merk. De Turfrouter TR500 is een autonome machine voor het reinigen van kunstgrasvelden. De machine werkt volledig elektrisch en is gps-gestuurd. In het buitenland draait al een exemplaar van dit model. Ook het Duitse bedrijf Melos was aanwezig met een onderhoudsrobot: de Turfrob. Turfrob is een robot die vier technieken toepast: infill losmaken en vezels overeind zetten (door te vegen)

www.fieldmanager.nl

Perfecting Play

BLIJF IN ACTIE

Verbeter de beluchting en verwijder oppervlaktewater met de Imants Shockwave Revitaliseer zware slijtplekken door de verdichting te verminderen, de beluchting te verbeteren en oppervlaktewater te verwijderen. Bekend als â&#x20AC;&#x2DC;s werelds snelste, door PTO-aangedreven lineaire beluchter met roterende messen. De ShockWave is ontworpen voor gebruik op golfbanen en sportvelden.

Bel dealer Jean Heybroek op +31 (0)30 63 94 611 of kijk op www.jeanheybroek.com

www.jeanheybroek.com

ACTUEEL

Wie FSB zegt, zegt kunstgras.

en infill verdelen en vuil oplossen (door te borstelen). Deze machine is inmiddels leverbaar, meldt het bedrijf. Natuurlijk werden er ook robotbelijners getoond op de FSB. TinyMobileRobots, de fabrikant van de TinyLineMarker, had zelf een stand en lanceerde de TinyLineMarker Pro. Feitelijk is dit een doorontwikkeling van de eerste versie. Op het oog lijkt de machine hetzelfde, maar volgens ontwikkelaar Lars Jørgensen hebben de meeste veranderingen plaatsgevonden ‘onder de motorkap’. Jørgensen wist ons ook te melden dat een grote Nederlandse gemeente zijn robotbelijner onlangs aangeschaft heeft. De ‘concurrent’ van dit model, de Intelligent One, werd even verderop getoond in de stand van Selectline. Selectline is de importeur van deze robot in Frankrijk en heeft daar inmiddels – na een aantal demo’s – de eerste exemplaren verkocht.

in het buitenland is dat zeker niet het geval. Op het gebied van verlichting is juist wel een duidelijke kentering te zien: ledsportverlichting is tegenwoordig de standaard. Bedrijven uit binnenland – zoals Lumosa en LED Technologies – en buitenland zetten hun verlichting in de schijnwerpers.

werken. Verdeeld over vier dagen trok de Duitse beurs zo’n 28.000 bezoekers. Na een maaltijd in stijl – currywurst – keerden ook wij huiswaarts, richting Nederland. Tot over twee jaar!

En zo kwam onze ronde over de beursvloer van de FSB ten einde. Ook dit jaar maakte de beurs zijn reputatie waar als moment om nieuwe producten te tonen en vooral ook om te net-

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31445/innovatieop-fsb-al-is-het-mondjesmaat

Verdeeld over vier dagen trok de Duitse beurs zo’n 28.000 bezoekers

Netwerken Wat infill betreft, viel de redactie op dat er op de FSB veel aanbieders van rubber-infill stonden. In Nederland lijkt deze infill wat op zijn retour;

www.fieldmanager.nl

Perfect pitches Vakblad Fieldmanager laat in deze rubriek de meest bijzondere projecten van de afgelopen periode zien Veldrenovatie op Sportcampus Diekman In opdracht van Sportaal (gemeente Enschede) verzorgde SKOR (voorheen ERMA Sport) in augustus 2019 de inrichting van het nieuwe kunstgrasveld op Sportcampus Diekman: de thuisbasis van de jeugd en vrouwen van FC Twente. SKOR leverde en monteerde twee vaste doelen met het vernieuwde Comfix-netsysteem. Meerdere gemeentes maken ondertussen gebruik van deze innovatieve oplossing, maar Sportcampus Diekman had de primeur. De Comfix-netbeugel is veiliger dan een traditionele netbeugel, omdat deze geen uitstekende delen bevat. Bovendien is de opklapbare netbeugel voorzien van een netborging met een rubberen Opdrachtgever: Sportaal (gemeente Enschede) Contactpersoon opdrachtgever: Tonnie Doek, www.sportaal.nl Aannemer: Antea Group Sport Contactpersoon aannemer: Jeroen Moes, www.anteagroup.nl

6/2019

strip, waardoor het net niet losschiet: zowel een duurzame als onderhoudsarme oplossing. Naast twee vaste doelen, leverde SKOR ook zes verplaatsbare doelen met het Comfix-netsysteem en twee exclusieve 7 meter dug-outs met bronzen beplating. De nieuwe dug-outs voldoen aan de Europese eisen van de UEFA Champions League-reglementen, gezien de vrouwen van FC Twente ook op Champions League-niveau actief zijn op Sportcampus Diekman.

PROJECTEN

Aanneemsom: € 585.000 Opdrachtgever: Gemeente Oldenzaal Contactpersoon opdrachtgever: Bert Mol Aannemer: Sallandse United GmbH Contactpersoon aannemer: Arjan Emaus, a.emaus@sallandseunited.com

Twee nieuwe hockeyvelden voor OHC Bully Sallandse United heeft bij hockeyvereniging Bully in Oldenzaal deze zomer twee nieuwe hockeyvelden gerealiseerd: een volledig waterkunstgrasveld en een zandkunstgrasveld. Voorheen waren veld 2 en 3 beide zandkunstgrasvelden; het ging dus om één renovatie en om één ombouw. De velden zijn aangebracht op lava met een ET-layer. Op veld 2 heeft

Sallandse United het kunstgrastype Sallandse United SF Hockey 24 geïnstalleerd, op veld 3 ligt de Green HF 13 van CCGrass. Beide velden voldoen aan de normen van NOC*NSF en het reglement van de KNHB. Eerder realiseerde Sallandse United ook al veld 1 voor O.H.C. Bully.

Grasgroeiverlichting voor Santiago del Estero

Opdrachtgever: Santiago del Estero Stadium Het nieuwe Estadio Santiago del Estero in Argentinië gaat gebruikmaken van de LED-grasgroeiverlichting van RSI en Rhenac. Met die technologie moet het veld worden klaargestoomd voor wedstrijden in de Copa América en het WK voetbal 2030. Het stadion, momenteel nog in aanbouw, krijgt straks een veld dat bestaat uit een combinatie van Raaigras en Bermudagras. De mogelijkheid om de fotosynthese van deze grassen te stimuleren was een van de redenen waarom het management voor RSI en Rhenac koos. Fieldmanager Diego True van het stadion: ‘We hebben zorgvuldig gezocht naar de beste led-grasgroeitechnologie op de markt die tegen extreme hitte en een veld in de schaduw kan. Het was duidelijk dat RSI/Rhenac ledtechnologie de meest complete en geautomatiseerde ledverlichting kon leveren.’ Tom Mathys van RSI en Rhenac voegt toe: ‘De derde generatie ledverlichting die we gebruiken in onze grasgroeisystemen,

maakt het mogelijk om de kieming en wortelgroei precies te sturen. Onze ledtechnologie is de enige die in staat is om blauw (voor wortelgroei), rood (voor biomassa) en wit (daglicht) te repliceren.’ Zo blijft de mat gezond en herstelt deze snel na een wedstrijd. De kleur en lichtintensiteit kunnen afgestemd worden op het gras en de staat van het veld.

www.fieldmanager.nl

Ã&#x2030;cht gravel Het hele jaar bespeelbaar Geen voorjaarsonderhoud

hybrid clay court

Groen: C:75 M:0 Y:100 K:0 Zwart: K:100

PROJECTEN Opstellen prestatiecontract voor onderhoud sportvelden Aanneemsom: € 31.575,- exclusief BTW Naam: KYBYS Contactpersoon: Pascal van der Graaf Contactgegevens: pascal.vandergraaf@kybys.nl Telefoonnummer: 0411 678055 Opdrachtgever: Gemeente Westland Contactpersoon opdrachtgever: Remon Hartman, RLHartman@gemeentewestland.nl Aannemer: AH Vrij Contactpersoon aannemer: Jan Vrij, info@ahvrij.nl / 0174-712555 wijze gaan hanteren waarmee zij gaan voldoen aan de gestelde kwaliteitseis.

Foto: Rolf van Koppen Fotografie.

Gemeente Westland heeft in samenwerking met KYBYS een andere invulling gegeven aan de contractvorm voor het beheer en onderhoud van de sportvelden. Waar voorheen gebruik werd gemaakt van een RAW-bestek op basis van frequentie, is nu voor gekozen om dit uit te voeren als UAV-GC (prestatie) contract op basis van beeldkwaliteit. Om te komen tot dit prestatiecontract heeft KYBYS eerst een steekproef uitgevoerd om een beeld te krijgen van de mate waarin de

huidige kwaliteit van de sportvelden overeenkomt met het ambitieniveau. Op basis van deze resultaten is een geïntegreerd contract opgesteld. Belangrijke onderdelen hierin zijn de prestatie-eisen en de wijze waarop de controle plaatsvindt. KYBYS heeft de aanbestedingsprocedure begeleid en deelgenomen aan het beoordelingsteam voor de selectie van een geschikte aannemer. De inschrijvers hebben moeten onderbouwen hoe vaak, maar vooral waarom zij welke werk-

Naast het feit dat dit prestatiecontract bijzonder is doordat de onderhoudswerkzaamheden worden verricht op basis van beeldkwaliteit, is met name het ontzorgen van de gemeente Westland hierin bijzonder. De verantwoordelijkheid ligt grotendeels bij de aannemer; de resultaatafspraken zijn leidend in plaats van de inspanningen. Denk hierbij onder andere aan het nemen van initiatief, de afstemming met verenigingen en het aantonen van de behaalde kwaliteit. De aannemer kan met dit contract gebruikmaken van de innovatiekracht van de markt waarbij zij zelf maatwerk kunnen leveren en invulling geven aan kwalitatief goed onderhouden sportaccommodaties.

Renovatie semi-waterveld voor HCQZ In 2017 bouwde Sallandse United het eerste volledige waterveld voor hockeyclub QZ in Nijmegen. Dit jaar brak de tweede fase aan voor de club, omdat veld 1 toe was aan vervanging. Als gevolg van de goede samenwerking in 2017 mocht Sallandse United dit semi-waterkunstgrasveld bouwen. Nieuw aangelegd is de SD18 van Act Global. Volgend jaar komt er nóg een zand ingestrooid kunstgrasveld bij voor de club. HCQZ is dan geheel vernieuwd en klaar voor de toekomst. Aanneemsom: € 329.500 Opdrachtgever: HCQZ Nijmegen Contactpersoon opdrachtgever: D. Wagemaker/H.Schekman Aannemer: Sallandse United Contactpersoon aannemer: Arjan Emaus Contactgegevens aannemer: a.emaus@sallandseunited.com

www.fieldmanager.nl

Krinkels b.v. is een landelijke organisatie met 10 vestigingen in Nederland. Circa 300 Krinkels medewerkers werken dag in dag uit, door heel Nederland, aan de (water)wegen, het groen, het spoor, de sportvelden, het straatbeeld en de riolering. Meer informatie? www.krinkels.nl

Beheer, onderhoud en realisatie

van de openbare ruimte

Krinkels b.v. | 0165-201031 | www.krinkels.nl | info@krinkels.nl Advertentie Krinkels Sport 08-2019.indd 1

ÂŠSterkenburg Media 16-8-2019 14:12:08

We maken het voor mekaar!

plann-ing.nl

PROJECTEN

Onderhoud verlichting Go Ahead Eagles OVI-Enschede heeft het onderhoud uitgevoerd voor de verlichting van Go Ahead Eagles. De 40 meter hoge masten van de Adelaarshorst is OVI ingeklommen met volle bepakking en alle benodigde materiaal voor de onderhoud. De verlichting is gecontroleerd, gereinigd en gerepareerd. Om het beoogde resultaat te leveren zijn er ook enkele lichtbronnen vervangen. Door de werkzaamheden van OVI-Enschede voldoet de verlichting van Go Ahead Eagles aan de lichtnormen en heeft de club (weer) een schitterend lichtbeeld.

Opdrachtgever: Go Ahead Eagles

Grootschalige renovatie atletiekbaan Rozenoord Dertig jaar na de eerste aanleg is de baan volledig “op” en is een grootschalige renovatie noodzakelijk, zo ook bij atletiekbaan Rozenoord in Bergen op Zoom, de locatie van SPADO. Atletiekvereniging SPADO is niet alleen omvangrijk in ledenaantal, maar ook ambitieus. De club stelt zich het doel om toptalent in de regio te kunnen laten trainen én hopelijk in de toekomst een NK te mogen organiseren.

Aanneemsom: € 770.000,Opdrachtgever: gemeente Bergen op Zoom Contactpersoon opdrachtgever: Joost Lambrechts, Jacob Obrechtlaan 4, 4611 AR Bergen op Zoom Architect: Alles is uitgeschreven en bedacht door de Atletiekunie Contactpersoon Atletiekunie: Bob Thomassen, b.thomassen@atletiekunie.nl Aannemer: C.S.C. Ceelen Sport Constructies Contactpersoon aannemer: Joost de Bree, Marconiweg 31, 3899 BR Zeewolde

Verdere bijzonderheden (bijvoorbeeld bijzondere technieken): Aan de binnenzijde van deze atletiekbaan is afwatering aangebracht conform internationale reglementen. Adviseur en aannemer kozen voor ACO Sport vanwege de betrouwbare maatvoering en eenvoudige verwerking.

www.fieldmanager.nl

Recycle the present, save the future Met GreenMatter zorgen we ervoor dat kunstgrasvezels uit oude kunstgrasvelden worden gerecycled en vervaardigd tot nieuwe producten op en rond sportvelden. GreenMatter is een initiatief van Lankhorst Recycling Products en W&H Sports.

Meer informatie:

(0252) 68 33 00 â&#x20AC;˘ info@whsports.nl â&#x20AC;˘ whsports.nl

Uw energienota als investeringsbudget Besparen zonder investering

Bekijk onze website: www.capitalled.nl

PROJECTEN Vier nieuwe kunstgrasvelden voor AFC

Aanneemsom: € 2.641.000 Opdrachtgever: Gemeente Amsterdam Aannemer: Sallandse United Contactpersoon aannemer: Arjan Emaus, a.emaus@sallandseunited.com

Sallandse bouwt vier nieuwe kunstgrasvelden voor de Amsterdamsche Football Club (AFC) op het sportpark Goed Genoeg op de Zuidas in Amsterdam. Op maandag 8 juli is Sallandse United begonnen met de werkzaamheden, na het winnen van de EMVI-aanbesteding uitgeschreven door de gemeente Amsterdam. Hierbij scoorde Sallandse United met een uitgebreid plan van aanpak dat onder andere rekening hield met de complexiteit van het bouwen in een druk stedelijk gebied. Naast de aanleg van de kunstgrasvelden op deze unieke locatie wordt gelijktijdig de bouw van het clubhuis gerealiseerd. De werkzaamheden vinden gefaseerd plaats, zodat er tijdens de aanleg gewoon gevoetbald kan worden. Daarbij minimaliseert Sallandse hinder voor de spelers en toeschouwers van AFC. Ook met de vele aangrenzende bouwprojecten op de Zuidas wordt rekening gehouden. Projectleider Arjan Emaus: ‘Een bouwlogistiek overleg met alle aannemers die werken in Zuidas moet ervoor zorgen dat de omgeving niet te veel wordt belast. Het kan niet zo zijn dat verschillende projecten tegelijkertijd grote transporten uitvoeren, want dan ga je in een file door de buurt.’ De nieuwe voorzieningen op het sportpark moeten in de zomer van 2020 klaar zijn. CSC is voor dit project verantwoordelijk voor de toplaag van de velden. Het hoofdveld is inmiddels gereed.

Nieuwe loopaccommodatie in Amersfoort Door het succes van de atletieksport in Amersfoort is het met regelmaat erg druk op de accommodatie in Schothorst. Door deze drukte zijn er beperkingen in de uitvoering van de trainingen en is er sprake van onveilige situaties. Om de voorzieningen in Schothorst te ontlasten is er nu een tweede accommodatie in sportpark Birkhoven te Amersfoort. De accommodatie is in nauwe samenwerking tussen de verschillende partijen vormgegeven. Hierdoor is een bijzondere multifunctionele accommodatie ontstaan die volledig aansluit bij de wensen van de gebruikers. De gemeente Amersfoort heeft de investering gedaan en de SRO had de regie over het bouwproject. De SRO is na de aanleg ook de beheerder van het complex. Wat is er aangelegd? 1. Een U-vormige kunststofstrook met 4 banen en zes-laans sprintbaan 2. Een heuvelachtige constructie met een 3 meter hoge trap die vanaf de kunststofbaan betreden kan worden en aan de andere kant schuin afloopt en weer over gaat in de baan 3. Een voorzieningen met o.a. rekstokken voor kracht e n behendigheidsoefeningen 4. Een bootcamppark met een aantal bootcamptoestellen 5. Een voorziening voor het hoogspringen 6. Een verspringbak 7. Kogelstootringen 8. Een discuswerpring 9. Een aanloopstrook om te speerwerpen

Aanneemsom: € 400.000 Opdrachtgever: NV SRO Contactgegevens opdrachtgever: dhr. P. Korenhof (projectleider), www.sro.nl Architect: GRAS Advies bv Contactpersoon architect: dhr. Jan Willem Boon, www.grasadvies.nl Aannemer: CSC Ceelen Sport Constructies Contactpersoon aannemer: dhr. Joost de Bree, www.cscsport.nl

Verdere bijzonderheden: De loopaccommodatie in Amersfoort is opgebouwd conform een nieuwe methode. We hebben uit de standaard constructieopbouw de asfaltlaag vervangen door een ET-Layer van 25 mm. Hiermee bouwen we dus een dunnere constructie, maar behouden we de gewenste eisen die op voorhand afgestemd waren. Op een standaard zandpakket wordt een lava laag van 15 cm dik aangebracht. Hierop komt dan een ET-layer van 25 mm met daarboven op een sandwich toplaagconstructie van 13 mm.

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/ article/31747/perfect-pitches

www.fieldmanager.nl

Zijn natuurgrasvelden in 2020, na het verbod op chemie, nog steeds zo mooi groen?

Green Deal-regiem: soms een hoofdpijndossier, maar ook een uitdaging Groene voornemens voor 2020 Nog even, dan lopen de fitnesscentra weer vol. Sigaretten worden symbolisch uitgedrukt, de agenda vrijgemaakt voor dierbaren, alcohol wordt afgezworen én de frituur gaat bij het grofvuil. Wie kent ze niet en heeft zich er nog nooit ‘schuldig’ aan gemaakt: de standaard goede voornemens? Auteur: Broer de Boer

6/2019

Het jaar 2020 is een nieuw jaar én het begin van een nieuw decennium. Optimistisch, vol goede moed en goede voornemens gaan we januari 2020 in. Goede voornemens ontstaan als zaken anders lopen dan je zou willen. Hoe ligt dit in de groene sector? Zijn er hoofdpijndossiers? Gaan we ze nu écht oplossen en wat is de geschikte pijnstilling? Vanuit de redactie benaderden we enkele aannemers die in de aanleg en het onderhoud van sportvelden werken. De rode draad in de gesprekken was toch wel de Green Deal Sportvelden, die, zoals het nu lijkt, enigszins op de langere baan geschoven is. Ook de

vraag of de opdrachtgevers al rijp zijn voor de transitie kwam regelmatig terug. Bij aannemers leeft bovendien de vraag of opdrachtgevers er anno 2020 voldoende rekening mee houden dat chemie- en onkruidvrije sportvelden duurder zullen uitvallen in onderhoud!

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31658/greendeal-regiem-soms-een-hoofdpijndossier-maarook-een-uitdaging

6 min. leestijd

ACTUEEL

Jan Vrij

AH Vrij Groen, Grond en Infra

VANAF 2020 MEER SAMENWERKEN Jan Vrij van AH Vrij Groen, Grond en Infra is er duidelijk over: ‘In het nieuwe jaar moeten we meer vanuit het ‘wij’ dan vanuit het ‘ik’ denken om sportvelden effectief te kunnen onderhouden. De Green Deal en de Kaderrichtlijn Water (KRW) in de sportveldenbranche maken dat nodig. De KRW wordt ook bij ons steeds sterker gehandhaafd en wat de Green Deal betreft, moeten we binnen de kortste keren chemievrij

Jan-Willem Kraaijeveld

GKB Machines

BETERE GRASBEZETTINGEN IN 2020 Jan-Willem Kraaijeveld van GKB Machines klinkt aan de telefoon als een tevreden ondernemer. Zijn bedrijf kende de afgelopen jaren een stabiele groei. GKB Machines kenmerkt zich ook door vele activiteiten in het buitenland. Voor de Nederlandse sportveldensector ziet JanWillem Kraaijeveld de toenemende eisen op het gebied van milieuvriendelijkheid niet als een hoofdpijndossier, maar als een uitdaging, die kansen biedt voor zijn bedrijf. En daar hoopt hij ook in 2020 zijn schouders onder te zetten. Ook in 2020 komt GKB weer met een aantal

en emissieloos gaan werken. Dus als het aan mij ligt, gaan we vanaf 2020 méér samenwerken.’ En met ‘we’ bedoelt Jan Vrij de aannemer, adviseurs en opdrachtgevers op een project: ‘De afgelopen tijd gingen we steeds meer juridiseren: als de uitvoering op papier maar klopt, als we ons maar aan de planning houden, daar worden we op gecontroleerd. Daardoor is de afstand tussen opdrachtgevers en adviseurs enerzijds en aannemers anderzijds de afgelopen jaren veel groter geworden, volgens Jan Vrij. En dat is hem een doorn in het oog: ‘In de huidige situatie zijn we als aannemer alleen maar de capaciteitsverstrekker. Onze praktijkkennis blijft onbenut en dat steekt weleens. Mijn mening is dat we in het sportveldonderhoud afscheid moeten nemen van RAW-bestekken. Binnen zo’n bestek hebben we alleen verplichtingen om het werk uit te voeren, maar het geeft geen enkele garantie voor de effecten. Als AH Vrij Groen, Grond en Infra willen we meer meedenken met onze opdrachtgever en zelf de verantwoordelijkheid nemen voor de effecten.’ Hoe ziet Jan Vrij dat eigenlijk voor zich? ‘We moeten meer toe naar prestatiecontracten, zoals ze die ook in de golfbranche kennen’, zegt hij. ‘Dat gebeurt niet nieuwe machines op de markt die chemievrij onderhoud van sportvelden ondersteunen. Jan-Willem: ‘Met snijden, spikes en verticuteren kun je een heleboel bereiken als je een grasmat op een sportcomplex in topconditie wilt krijgen. Dat gebeurt al op veel accommodaties; wij experimenteren samen met graszaadleveranciers, aannemers en adviesbureaus om het beste boven te krijgen.’ Het snijden van de bovenlaag van een grasmat gaat ontegenzeggelijk de invasie van breedbladige onkruiden tegen. Toch is dit met het oog op doorbespeling niet de favoriete oplossing. ‘De komende jaren zullen we hiermee nog meer moeten experimenteren. Gras moet als haren op een hond staan om onkruidgroei geen kans te geven. Dat betekent meer bewerkingen met de apparatuur die ik noemde en veel vaker gras bijzaaien bij bewerkingen.’ Onder het Green Deal-

Jan Vrij wil de toenemende juridisering bij de uitvoering van onderhoud een halt toeroepen omdat adviesbureaus bang zijn dat aannemers hun positie gaan innemen, maar dat is zeker niet zo. Ik waarschuw ervoor dat we een totaal andere manier van onderhoud krijgen. Door de effecten van de Green Deal en de KWR moeten we straks veel sneller kunnen schakelen om de sportbodems gezond te houden. Ik hoop dat we daar in het nieuwe jaar met elkaar aan kunnen werken.’

regiem, zowel een hoofdpijndossier als een uitdaging, bestaat de oplossing om een veld in topconditie te krijgen volgens Jan-Willem Kraaijeveld uit een combinatie van werkzaamheden. ‘Een zorgpuntje is de financiering hiervan. De budgetten voor sportveldonderhoud bij gemeenten en sportverenigingen zullen na 2020 omhoog moeten. Ik schat 20 à 30 procent, maar aannemers hebben daar beter zicht op. Het is maar waar gemeenten hun prioriteiten leggen. Ook kunstgras vraagt om beluchting en een maandelijkse topreiniging om onkruidgroei tegen te gaan.’ Voor 2020 wil Jan-Willem, naast de traditionele goede wensen, iedereen een goed professioneel jaar met een goede grasbezetting toewensen. Aan GKB, met het motto ‘The Worker is King’, zal het niet liggen.

Jan-Willem Kraaijeveld heeft zorgen over de financiering van chemievrije onkruidbestrijding

www.fieldmanager.nl

Jacco Meijerhof

Hofmeijer

DUURZAME VELDCONSTRUCTIES ONTWIKKELEN De eeuwige discussie over kunstgras en echt gras was en blijft ook in het nieuwe jaar voor Jacco Meijerhof een dingetje! Deze aannemer uit Voorst (Gld.) werkt als onderaannemer weliswaar ook in ‘het plastic’, maar hij profileert zich het liefst als grasondernemer: ‘In het sportveldgras hebben we grote stappen gezet en we hebben een ideaal klimaat voor gras. Toch wordt er naar mijn mening regelmatig onterecht naar kunstgras gegrepen’, zegt hij.

‘Jammer genoeg zie ik dat er op complexen met matig onderhoud van bestaande grasvelden toch besloten wordt om kunstgras aan te leggen. In veel gevallen was de bespeelbaarheid significant verbeterd met een geringe verhoging van het onderhoudsbudget. Dan was kunstgras wellicht niet nodig geweest.’ Jacco Meijerhof vindt kunstgrasvelden geen toonbeeld van duurzaamheid. Ook heeft hij het gevoel dat er op basis van bespelingsuren naar de noodzaak toe wordt gerekend. Daarbij ziet hij als pijnpunt dat nog niet alles wat met de Green Deal te maken heeft goed geland is bij verenigingen en gemeentes. Dat zou anno 2020 moeten veranderen: ‘Ze zien het probleem nog niet zo; ze moeten wennen aan de gedachte dat onderhoud anders kan. Ik vind het verstandig dat hierin helderheid komt. We moeten stoppen met mitsen en maren. Snelle veranderingen zijn de enige manier om de Green Deal door te voeren’, aldus Jacco. Werk aan de winkel, dus! Dat geldt ook voor deze groenaannemer zelf: ‘Ten eerste willen we regionaal werken. Ik wil in een

halfuur op de plaats van bestemming zijn. Ook dat is duurzaam. Verder werken we mee aan het O2-project. Naast DCM werken daar zeven aannemers aan mee, om duurzame grasveldconstructies te realiseren.’ Bij Hofmeijer, als sportveldaannemer gestart in 2012, wordt ook sterk ingezet op een duurzame relatie met accommodatiebeheerders: ‘Wij concurreren niet op prijs’, zegt Jacco. ‘We gaan voor kwaliteit en starten altijd met een eenjarig contract. Daarna pas maken we de stap naar een vijfjarig contract. We onderhouden nu onder andere 120 voetbalvelden. Er is bij ons nog nooit een vereniging afgehaakt na zo’n eenjarig contract.’ Verbetering van samenwerking met andere partijen in de sector ziet Jacco niet als aandachtspunt voor 2020: ‘Op professioneel gebied werkt dat in het oosten van Nederland heel goed. Als je aan kennisdeling denkt, ligt dat echter genuanceerder. Kennis zie ik als een marketinginstrument in de sector.’ En uiteraard deelt ook Jacco zijn goede wensen voor het komende jaar met u als lezer!

‘Nooit weer midden in een aanlegseizoen de sporttechnische normen strenger maken’

Robin Castelijn

Krinkels

HOOFDPIJNDOSSIER: NORMAANPASSINGEN KUNSTGRAS Ook aan Krinkels, werkzaam in groen, infra, water en sport, vragen we hoe 2020 nog beter kan worden dan het jaar dat bijna achter ons ligt. We leggen de redactionele vraag voor aan Robin Castelijn. Hij is vestigingsleider in Wouw. ‘Duurzaamheid is één van onze kernwaarden’, zegt hij. ‘Wij zijn dus ingenomen met de transitie van chemische naar chemievrije onkruidbestrijding in natuurgras. Door middel van méér en andere machinale bewerkingen kun je de onkruiddruk echt verminderen.’ De overheid heeft overigens besloten de ingangsdatum voor een chemievrije sector, voorheen juni 2020, uit te stellen. Waarschijnlijk komt er dit voorjaar

6/2019

een lijst van onkruiden die op sportvelden nog chemisch bestreden mogen worden. ‘Dit geeft lucht. Maar als je chemievrij onderhoud blijft uitstellen, komt er nooit iets van terecht’, vindt Robin. ‘In de regio Brabant zijn we hard bezig naast traditionele aanbestedingen ook aanbestedingen met een chemievrij kwaliteitsplan in de markt te zetten.’ Hij geeft aan dat gemeentes bij sportveldonderhoud realistischer moeten gaan begroten. ‘Vroeger egde je een grasveld een- of tweemaal. Dat is straks bij chemievrij beheer niet meer voldoende. De overheid zou ook meer initiatief moeten nemen bij het stimuleren van elektrisch gereedschap en elektrische machines’, verduidelijkt hij. ‘Tenslotte zijn er ook gemeenten die het gebruik van elektrische machines in hun aanbestedingsplan opnemen en die niet meer op basis van emvi ronkende vijfdelige kooimaaiers op de velden willen.’ Robin en met hem vele anderen krijgen toch wel een beetje hoofpijn van de normaanpassingen die de KNVB deed, halverwege het seizoen. Robin: ‘Ik doel natuurlijk op kunstgras, waarvoor de normen voor een aantal technische zaken in januari 2019 opeens strenger werden.

Aanbestedingen hadden vaak al plaatsgevonden. Vervolgens moesten de voetbalvelden een keuring ondergaan die gebaseerd was op nieuwe, strengere normen. Gelukkig kwam de KNVB alsnog met een transitieperiode. In de zomer aangelegde velden moesten per 1 december voldoen aan de nieuwe normen, maar nu is ook dat weer met een speelseizoen uitgesteld. Zoiets geeft aannemers natuurlijk adem, maar, analoog aan de pfas-perikelen, blijft het lastig om tijdens het spel de regels (normen, red.) te veranderen.’ Robin: ‘Sportvloeren die in beginsel zijn aangelegd op basis van de Sportvloerenlijst, werden afgekeurd, bijvoorbeeld vanwege onvoldoende schokabsorptie. Dit kon opgelost worden door meer infill in te werken of door andere aanpassingen.’ Dit leverde extra, onnodig werk op. Robin hoopt dan ook dat zoiets zich in de toekomst nooit weer voordoet: ‘Communiceer ruim van te voren over aanpassingen, zodat zowel de Sportvloerenlijst als de aannemers rekening kunnen houden met veranderde technische normen.’ Robin Castelijn wenst namens Krinkels iedereen een duurzaam, gezond, prettig en sportief 2020 toe!

Voorbeeldproces OM tegen Sportaal: een zaak met grote gevolgen? Beheerder kunstgrasvelden vervolgd om nalatigheid zorgplicht Het is een rechtszaak die grote gevolgen kan hebben voor gemeenten en clubs in Nederland: het Openbaar Ministerie heeft Sportaal, het sportbedrijf van de gemeente Enschede, aangeklaagd vanwege milieuvervuiling door rubbergranulaat. Sportaal is beheerder van kunstgrasvelden en zou structureel tekortgeschoten zijn in het naleven van de zorgplicht (art. 13 Wet bodembescherming). Het OM eist daarom een boete van 10.000 euro. We zetten de argumenten van beide partijen op een rij. Auteur: Nino Stuivenberg

Aanleiding voor deze zaak is de aangifte van Recycling Netwerk in september 2017. Deze organisatie klaagde destijds terreineigenaren en beheerders aan omdat zij tekort zouden schieten bij de aanleg en het beheer van kunstgrasvelden met rubbergranulaat. De politie heeft naar aanleiding van die aanklacht onderzoek gedaan, onder meer bij RKSV Vogido in Enschede. Sportaal is beheerder van deze velden. Volgens het OM werden bij meerdere controles rubberkorrels aangetroffen tot wel vijftien meter buiten de velden. De velden hadden geen kantplanken of schoonmaakborstels en de schoonloopvoorzieningen waren niet goed onderhouden. Reden genoeg om de beheerder te straffen? Dat moet blijken uit deze zaak. De argumenten van Sportaal: · De aangifte van Recycling Netwerk is gedaan tegen alle beheerders van kunstgrasvelden met rubbergranulaat. Het ontbreekt aan motivatie om juist Sportaal voor de rechter te slepen; dat is pure willekeur. · Sportaal heeft binnen het budget gedaan wat mogelijk is tegen verspreiding van de korrels, en daarmee aan de zorgplicht voldaan. De zaak kan grote gevolgen hebben, omdat op elk sportpark wel infill buiten de velden ligt. Voor een voorbeeldproces als dit is echt meer onderzoek nodig. · Er is niet nauwkeurig genoeg onderzocht welke korrels in de omgeving van de velden liggen. Volgens de advocaat van Sportaal kan het net

Niets doen is geen optie Met deze strafzaak geeft het OM een duidelijk signaal af aan beheerders van kunstgrasvelden met rubbergranulaat: niets doen is geen optie. Maatregelen zijn volgens de wet verplicht en gemeenten hebben zich daaraan te houden. Maar wanneer doe je het dan wél goed? Een nuttige leidraad is het document Zorgplicht, door de BSNC opgesteld in samenwerking met partijen uit de markt. Dit document is op te vragen door een e-mail te sturen naar info@bsnc.nl.

zo goed (gechargeerd) om kunstmest gaan. · D e Europese Commissie heeft nog geen uitsluitsel gegeven over rubbergranulaat, dus het is te vroeg om individuele gevallen voor de rechter te behandelen. De argumenten van het OM: · H et is belangrijk om een waarschuwing af te geven aan andere beheerders van kunstgrasvelden. Sportaal is de eerste, maar dit is het startschot voor meer zaken. · Het type korrel langs de velden is onbelangrijk, want het is bodemvreemd materiaal. Het feit dat er infill buiten het veld belandt, is strafbaar. · Beheerders moeten alle maatregelen nemen, zoals kantplanken, om verspreiding van infill tegen te gaan; dat is verplicht. · S portaal en de gemeente Enschede waren op de hoogte van de milieueffecten van rubbergranulaat. · D e vervuiling is significant: volgens het OM dertig autobanden per veld per jaar. Vogido heeft twee velden met SBR. De argumentatie van beide partijen is opgesteld op basis van berichtgeving van De Gelderlander. Voorlopig eist het OM als straf een geldboete van 10.000 euro, waarvan 5.000 euro voorwaardelijk (met een proeftijd van twee jaar). Bij het ter perse gaan van deze Fieldmanager was de uitspraak van de rechtbank nog niet bekend. Naar alle waarschijnlijkheid doet de rechtbank Rotterdam uitspraak op 19 december. Check Fieldmanager.nl voor het laatste nieuws in deze zaak.

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31727/voorbeeldprocesom-tegen-sportaal-een-zaak-met-grote-gevolgen

www.fieldmanager.nl

HOOFDREDACTIONEEL

En als er eens iets tegenzit: accepteer dat niet alles altijd honderd procent kan zijn

Acceptatie Ik hoorde gister op de radio een commentator over de Nederlandse gezondheidzorg spreken. Het ging over het verschil tussen genezen en acceptatie en de overdreven gewoonte van Nederland en Nederlanders om overal maar over te klagen. Ik hoorde dat aan en dacht: dit gaat ook op voor de sportsector. Als je in de media berichten leest over de gezondheid, lijkt het altijd armoe troef te zijn. Verplegers en dokters zouden op hun laatste benen lopen en de Nederlandse gezondheidzorg zou op sterven na dood zijn. Hoe anders zijn mijn eigen ervaringen van de afgelopen jaren. Wat ik heb meegemaakt, is totaal het tegenovergestelde en eigenlijk alleen maar positief. Werkers in de gezondheidszorg zijn enorm professioneel bezig en leveren in 99,9 procent van de gevallen een fantastisch product. Een heel ander beeld dan wat je uit de media meekrijgt. Hetzelfde is natuurlijk aan de hand in onze sportsector en helaas doen we daar allemaal aan mee. Klagen over sport en sportconstructies is

Ik moet altijd denken aan de verhalen van mijn schoonvader Grad, die een uur voor de wedstrijd de koeienflatsen uit de wei moest halen

6/2019

natuurlijk ook een verdienmodel. Je klaagt over kunstgras in de hoop dat je meer natuurgras kunt aanleggen, meer graszaad, maaiers of meststoffen kunt leveren of â&#x20AC;&#x201C; in mijn geval â&#x20AC;&#x201C; meer vakbladen mag verkopen. We maken ons overigens ook schuldig aan het tegenovergestelde. We klagen over natuurgras in de hoop en verwachting dat de markt kiest voor andere velden. Niemand is helaas vrij van een dubbele agenda. Maar wat is nu de echte situatie? Zelfs op het meest beroerde Nederlandse kunst- of natuurgrasveld wordt iedere zaterdag of zondag gewoon gespeeld en is de situatie nog steeds duizend keer beter dan in veel andere landen. Ook hier scoren Nederlandse professionals een waardering van minimaal 99,99 procent. Ik moet altijd denken aan de verhalen van mijn schoonvader Grad, die een uur voor de wedstrijd de koeienflatsen uit de wei moest halen. Ook dat was een vorm van fieldmanagement. Tegelijk is het natuurlijk heel goed dat wij streven naar beter en mooier, maar laten wij het Nederlandse publiek alstublieft niet proberen te verkopen dat de situatie onhoudbaar is. Deze uitgave van Fieldmanager ligt zo rond de kerst bij u op de deurmat. Dat is bij uitstek een moment dat we onszelf een klopje op de schouders mogen geven en zeggen dat we het zo slecht nog niet doen. En als er eens iets tegenzit: accepteer dat niet alles altijd honderd procent kan zijn. Met vriendelijk groet, Hein van Iersel (hein@nwst.nl) Hoofdredacteur

Be social Scan of ga naar: www.fieldmanager.nl/article/31725/column-van-dehoofdredacteur-acceptatie

De partners van

Fieldmanager

connecting green and infrastructure

AHA de Man uw golfbaan op zijn best

TRIPLE A LIGHTING

NL Gebieds label

De lijstaanvoerder van 2019!

EURODIAMOND ✓ Standvastigheid 8,3* ✓ Herstellingsvermogen 8,2* ✓ Bespelingstolerantie 7,9* *

Fieldmanagers opgelet! Van de laatste twaalf edities stond DSV zaden maar liefst acht keer op nummer 1 in de Grasgids©. En ook in 2019 hebben we met het ras EURODIAMOND de lijstaanvoerder in huis. EURODIAMOND zorgt voor veel speeluren per veld dankzij de combinatie van zeer goede bespelingstolerantie en standvastigheid. Daar zijn we natuurlijk trots op! Om dit te vieren hebben we EURODIAMOND in 2019 toegevoegd aan alle topmengsels van DSV zaden. Meer informatie over de sportmengsels van DSV zaden vindt u op www.dsv-zaden.nl. Onze grasspecialisten geven u graag advies op maat over de keuze van het juiste sportmengsel.

www.dsv-zaden.nl

Recreatiegrassen | Voedergewassen | Akkerbouwgewassen