DISCUSSIENOTA
Het landschap: van draagkracht tot draagvlak
Brochure_[schets_3].indd 1
20/02/12 14:50
Van een sectorale naar een geïntegreerde benadering van ruimtelijke planning met het landschap als leidraad
Vandaag bevinden we ons wereldwijd
met de bestaande ruimtelijke draagkracht
op een ecologisch en economisch
en het lokale maatschappelijke draagvlak.
kantelmoment. Om het slopend gebruik van grondstoffen, de verkwisting
Zo’n benadering kan een belangrijke
van ruimte en het verdwijnen van de
steun betekenen en een kader bieden om
biodiversiteit tegen te gaan moeten nieuwe
grote, complexe, tijdelijke projecten, zoals
ideeën en concepten worden gegenereerd.
de 100-jarige herdenking van de Eerste
Gefragmenteerde sectorale benaderingen
Wereldoorlog in goede banen te leiden...
geven vaak onvoldoende antwoord op de snelle evoluties van vandaag. Een
De hiernavolgende tekst is niet af
geïntegreerde ruimtelijke aanpak op basis
maar leeft. U kunt het gerust als een
van een landschappelijke visie daarentegen
discussietekst beschouwen.
biedt heel wat mogelijkheden om initiatieven met een materiële neerslag op
Reacties zijn daarom heel erg welkom bij
mekaar af te stemmen, rekening houdend
filip.boury@west-vlaanderen.be.
2
Brochure_[schets_3].indd 2
20/02/12 14:50
Wat het beleidskader voor u kan doen…
gebiedsgericht. Telkens gaat het over
Binnen het beleidskader kunnen ze vrij
een bestuurlijke activiteit gericht op
onafhankelijk van elkaar functioneren.
een uitvoerende of organisatorische
Ruimtelijke planning landschappelijk benaderen
Deze nota wil aantonen dat een
taak voor het behoud, de inrichting en
integrale aanpak van ruimtelijke
de ontwikkeling van de leefruimte. Die
planning het meest gediend is met een
activiteiten van de overheden kunnen
landschappelijke benadering. Ze stelt
worden aangevuld of bijgestaan door
een breed inzetbare methode voor, met
die van particuliere actoren. Dergelijke
In de ruimtelijke planning en in de
name een ‘beleidskader’ dat bij uitstek
activiteiten behoren vaak al tot de taken die
stedenbouw wordt nog overwegend
geschikt is voor gebieden die onder
door besturen worden opgenomen. In het
gedacht vanuit de cartografie en het
verstedelijkingsdruk staan en waar zwakke
beleidskader worden ze samengebracht
hiërarchisch overzicht, vanuit het top-
functies als erfgoed, natuur, open ruimte,
om ze op elkaar af stemmen, zodat ze
down idee van ‘het plan’ en ‘de kaart’.
met verdwijning of onherstelbare schade
elkaar versterken.
Het standpunt van de individuele ruimtegebruiker wordt meestal over het
worden bedreigd. Binnen het beleidskader onderscheiden
hoofd gezien. Deze planmatige aanpak leidt
Het beleidskader is inzetbaar bij
we zeven verschillende activiteiten:
bijna steeds tot een nevenschikking van
het uitwerken van ruimtelijke visies
beschrijven, afwegen, plannen, beheren,
activiteiten zonder onderlinge band. Om
en projecten, zowel thematisch als
bewaken, betrekken en initiëren.
deze nefaste nevenschikking tegen te gaan 3
Brochure_[schets_3].indd 3
20/02/12 14:50
wordt dan als oplossing functievermenging voorgesteld maar meestal ontbreekt het principe om die vermenging te realiseren. In tegenstelling tot deze top-down benadering biedt het landschap als principe een directe weergave van de wijze waarop de gebruiker interageert met zijn context. Als holistisch en dynamisch concept toont het landschap de samenhang van de verschillende onderdelen van de leefomgeving, want het verenigt de interacties en representaties van alle ruimtegebruikers. Om die reden wordt hier het landschap als medium voor een integrale benadering naar voor geschoven.
4
Brochure_[schets_3].indd 4
20/02/12 14:50
Landschap 3x anders bekeken
afspelen en waarin de mens in veel
landschap echter ook worden begrepen
gevallen bovendien een belangrijke rol
als een representatie, een door de
speelt. Enerzijds brengt de mens door
mens geconstrueerd beeld waarmee hij
Het begrip ‘landschap’ zoals we het hier
de omgeving te gebruiken – bedoeld
zijn omgeving en de samenhang ervan
gebruiken wordt als meerlagig begrepen,
of onbedoeld – in die omgeving
interpreteert. Op die manier is er naast
meer bepaald op drie verschillende
veranderingen aan. Anderzijds oefenen
het landschap als een fysiek gegeven
manieren. Eerst en vooral als systeem:
deze veranderingen op hun beurt – direct
– een ‘ruimte’, een ‘grondgebied’ of
het landschap moet hier worden
of indirect – invloed uit op het menselijk
een ‘omgeving’ – ook aandacht voor de
beschouwd als een omgeving met eigen
bestaan. Elk landschap verwijst naar die
zintuiglijke ervaring en de interpretatie
wetmatigheden. Ten tweede als beleving:
noodzakelijke samenhang van de dingen en
ervan, de beleving. Die beleving biedt voor
het landschap functioneert als een beeld.
vormt zo een belangrijk aanknopingspunt
de stedenbouw en de ruimtelijke planning
Ten slotte als instrument: het landschap is
voor de stedenbouw en de ruimtelijke
een houvast, zowel voor de analyse als
een inzetbaar en actief begrip.
planning.
voor de visie en het ontwerp van een
Landschap als systeem…
Landschap als beleving…
landschap voor de ruimtelijke planning
Een landschap vormt een (eco)systeem
Het landschap als systeem kan ook zonder
en stedenbouw een idee, een cultureel
waarin de onderdelen een functie voor
de gebruikers bestaan. In historisch
object of een verhaal waarvan de betekenis
elkaar hebben, waarin zich processen
en etymologische perspectief kan een
verandert in relatie tot de gebruiker.
bepaald gebied. Vanuit dit opzicht vormt
5
Brochure_[schets_3].indd 5
20/02/12 14:50
Landschap als instrument… Het landschap bezit intrinsieke
Het landschap: heel veel waard
eigenschappen als ‘ontmoetingsplek’ van verschillende visies en interpretaties door
Cultuurwaarde
diverse actoren en gebruikers omdat het
Een landschap heeft cultuurwaarde
de eigenschap heeft tegengestelde visies
omdat het het actuele debat stimuleert,
in zich op te nemen. Ondanks mogelijke
van historische betekenis is, erfgoed
conflicten die hierbij zouden opduiken,
opneemt in een eigentijds kader of zich
draagt het landschap toch de mogelijkheid
inschrijft als drager of generator van
in zich om tot een uitwisseling te komen
cultuur binnen een lokale of bovenlokale
en conflicten te laten ‘oplossen’. In
samenleving. Sommige landschappen
deze eigenschap ligt de potentie van
helpen ons gebeurtenissen uit het
het landschap als instrument te worden
verleden te herdenken, te herinneren of
ingezet om probleemstellend te werken
te leren kennen. Andere landschappen
en door te onderhandelen tot ruimtelijke
zijn waardevol omdat ze een geslaagde
oplossingen te komen.
uitdrukking zijn van het hedendaagse culturele klimaat. De cultuurwaarde draagt bij tot het collectief geheugen
6
Brochure_[schets_3].indd 6
20/02/12 14:50
en toont aspecten van zowel het
beeld, de samenstelling van het ‘zicht’ als
intrinsieke, grondgebonden structuren
collectief bewustzijn als het collectief
op de ervaring van de landschappelijke
ongeacht de esthetische, culturele,
onderbewustzijn. De cultuurwaarde van
ruimte. De belevingswaarde is een
functionele of sociaaleconomische waarde
een landschap hangt samen met de
combinatie van objectieve kwaliteiten en
ervan. Ze verwijst naar de ruimtelijke
getuigenis die ze biedt van de verhalen en
van persoonlijke ervaringen. Behalve over
structuur. De locuswaarde van een
opvattingen die over bepaalde gebieden
visuele beleving gaat het ook over auditieve
landschap krijgt op tweeërlei wijze inhoud:
bestaan, en van historische gebeurtenissen
en andere zintuiglijke ervaringen, over wat
het is enerzijds de manier waarop en
zoals bezettingen of oorlogen, de aanleg
aangenaam of onaangenaam overkomt.
de mate waarin de waarde van een plek
van infrastructuur, het optrekken van
Bij de belevingswaarde komen vooral twee
door de landschappelijke structuur wordt
gebouwen, het landbouwbeleid, de
vragen aan bod: hoe komt het landschap
bepaald en belang krijgt; het is anderzijds
technologie en dit op zeer verschillende
over als een beeld bij de gebruiker, en hoe
de manier waarop en de mate waarin een
schaalniveaus die mekaar beïnvloeden.
ervaart de gebruiker zijn eigen beweging in
plek de gebouwde en/of landschappelijke
het landschap en de transformatie van het
structuur ondersteunt en/of betekenis
landschap zelf?
geeft. De locuswaarde verwijst dus
Belevingswaarde De belevingswaarde wordt bepaald door de
zowel naar aanwezige morfologische,
mate waarin een landschap door de mens
Locuswaarde
topografische, geologische of biologische
wordt ervaren. Voor een landschap slaat dit
De locuswaarde van een plek is de waarde
structuren als naar stedenbouwkundige,
zowel op de constructie van een subjectief
die deze plek bezit op basis van haar
agrarische of infrastructurele ingrepen. 7
Brochure_[schets_3].indd 7
20/02/12 14:50
Het is duidelijk dat de locuswaarde op alle schaalniveaus bestaat. Gebruikswaarde De gebruikswaarde van een plek heeft betrekking op de mate waarin ze voor de mens een drager vormt voor activiteiten en de mate waarin ze die dragende rol goed of minder goed kan vervullen. De gebruikswaarde analyseert dus op de eerste plaats de kracht van de plek als drager voor een specifiek gebruik. De draagkracht van een plek is drieÍrlei: 1) de functionele draagkracht verwijzend naar het al dan niet mogelijk samengaan van activiteiten, infrastructuur, functionele programma’s, etc.; 8
Brochure_[schets_3].indd 8
20/02/12 14:50
2) de ecologische draagkracht in termen van milieueffecten, waterhuishouding
De activiteiten van het beleidskader
en ecologisch (on)evenwicht;
toe en evalueert. ‘Betrekken’ is bedoeld om zoveel mogelijk belanghebbenden te integreren in de ideevorming en de
‘Beschrijven’ is structurerend. Het maakt
besluitvorming van het hele beleidskader
het gebied inzichtelijk en geeft structuur
te ondersteunen. ‘Initiëren’ staat voor
verwijzend naar de overeenstemming
aan de verschillende waarden die in
een punctuele projectmatige activiteit
tussen overheden, economische
het gebied kunnen worden onderkend.
die projecten opzet in het gebied. Deze
actoren en bevolking wat betreft
‘Afwegen’ is strategisch omdat het het
interageren noodgedwongen sterk met
tewerkstelling, sociale vermenging,
samenspel van de waarden evalueert
andere activiteiten als beschrijven,
etc.
op zijn potenties en prioriteiten stelt.
afwegen, plannen en beheren.
3) de sociaaleconomische draagkracht
Beschrijven en afwegen zijn sterk op Een hoge gebruikswaarde wijst op een
elkaar betrokken. ‘Plannen’ is vooruitziend.
De eerste vijf activiteiten refereren naar
evenwichtige inpassing van activiteiten
Het biedt een overzicht van de prioriteiten
gangbare bestuurlijke activiteiten van het
ten opzichte van de aanwezige
voor het gebied naar de toekomst toe. Om
ruimtelijk beleid. De mate waarin ze meer
draagkracht. Een lage gebruikswaarde
te ‘beheren’ worden instrumenten ingezet
of minder aan bod komen en de manier
wijst op een onevenwicht.
en eventueel ontwikkeld die ervoor zorgen
waarop bepaalde bestuurlijke actoren
dat de geïntegreerde aanpak continuïteit
betrokken zijn, wisselen soms sterk af van
krijgt. ‘Bewaken’ ziet vanop een afstand
de ene beleidssituatie tot de andere. 9
Brochure_[schets_3].indd 9
20/02/12 14:50
BESCHRIJVEN
Structurende actie
AFWEGEN
Strategische actie
PLANNEN
Vooruitziende actie
BEHEREN
Instrumentale actie
Twee activiteiten, namelijk bewaken en betrekken, vragen een permanente organisatie, waar elk beleidskader doorlopend aandacht aan zou moeten besteden. Initiëren slaat op het bewust activeren van één of meerdere activiteiten binnen het beleidskader op het moment dat punctuele projecten worden opgezet. Het treedt in werking om projectmatige ruimtelijke ontwikkelingen op een
INTIËREN
geïntegreerde manier te kunnen aanpakken.
Projectmatige actie
BEWAKEN
Toeziende actie
BETREKKEN
Ondersteunende actie
10
Brochure_[schets_3].indd 10
20/02/12 14:50
De Europese Landschapsconventie ‘Landschap’ is één van die courant
interaction of natural and/or human
Voor België trad de Europese
gebruikte woorden in onze taal waarvan
factor’ (Council of Europe, 2000). Er wordt
Landschapsconventie in werking op 1
de inhoud nogal varieert. De Europese
nadrukkelijk aangegeven (art. 2) dat het
februari 2005. Hiermee heeft België zich
Landschapsconventie (Firenze, 2000) is
verdrag van toepassing is op het gehele
geëngageerd om het landschap te integreren
een verdrag van de Raad van Europa en
grondgebied van de betrokken lidstaat en
in alle domeinen van het beleid met
het eerste internationale verdrag waar
op alle landschappen: ‘natuurlijke, rurale,
rechtstreekse of onrechtstreekse gevolgen
het thema landschap integraal behandeld
stedelijke en perifere stedelijke gebieden’,
voor het landschap (art. 5d). De conventie
wordt.
en ook op ‘landgebieden, binnenwateren en
is niet louter gericht op bescherming, maar
mariene gebieden’. Dit impliceert dat niet
zet ook sterk in op de toekomstgerichte
Landschap wordt in de Europese
alleen landschappen die als zeer waardevol
maatregelen om landschappen te verbeteren,
landschapsconventie gedefinieerd als
beschouwd kunnen worden onder de
te herstellen of te creëren. (art. 1). Aangezien
‘an area, as perceived by people, whose
conventie vallen, maar ook alledaagse
het een kaderconventie betreft, dient België
character is the result of the action and
(‘ordinaire’) en aangetaste landschappen.
zelf de nodige plannen en instrumenten
UYTTENHOVE P. & VAN DAMME, S. i.s.m. denktank Landschap 2012, [Het landschap: van draagkracht tot draagvlak], i.o.v. Provinciebestuur West-Vlaanderen. 11
Brochure_[schets_3].indd 11
20/02/12 14:50
Brochure_[schets_3].indd 12 20/02/12 14:50
Verantwoordelijke uitgever: Rik Samyn, Streekhuis Esenkasteel, Woumenweg 100, 8600 Diksmuide - realisatie: otwee.be