ΧΑΤΖΗΜΠΥΡΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δρ. φιλοσοφίας
ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ ΣΤΟN ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΣ ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΥΜΑΣ
Αθήνα, 2014
Τιτλος Ηθική και αισθητική καλλιέργεια του προσώπου στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό Συγγραφέας Κωνσταντίνος Χατζημπύρος Σειρα Φιλοσοφία [4358]0514/02 Επιmελεια - Διορθωση Κωνσταντίνος Χατζημπύρος Layout - Design Myrtilo, Λένα Παντοπούλου Copyright© 2014 Κωνσταντίνος Χατζημπύρος Πρώτη Εκδοση Αθήνα, Μάιος 2014
ISBN 978-960-564-161-0
Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η καθ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα. Ο συγγραφέας φέρει την αποκλειστική ευθύνη για την ορθογραφική και φιλολογική επιμέλεια του κειμένου καθώς και για τις γνώμες και περιγραφές που διατυπώνονται σε αυτό το βιβλίο. Οι εκδόσεις “Οσελότος” δεν φέρουν αρμοδιότητα για την επιβεβαίωση ή την άρνηση του περιεχομένου ούτε παρέχουν εγγύηση για την αλήθεια των δηλώσεων του συγγραφέα. Εναπόκειται στον αναγνώστη να κρίνει ανεξάρτητα για το αν γίνεται δέκτης ψευδών δηλώσεων ή όχι. Οι εκδόσεις “Οσελότος” δεν φέρουν καμία ευθύνη προς οποιοδήποτε πρόσωπο ή οντότητα θίγεται ή υφίσταται απώλεια ή ζημία προερχόμενη από τις πληροφορίες που περιέχονται στο παρόν βιβλίο ή τη χρήση αυτών ή την πίστη σε αυτές.
ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ:
Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ. : 210 6431108 E-MAIL: ekdoseis.ocelotos@gmail.com www. ocelotos. gr
Στη Μαίρη, τη Βασιλίνα και τη Ναταλία με τις ευχαριστίες μου για τη συμπαράστασή τους στις πνευματικές μου αναζητήσεις
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ I. Η Έννοια του Προσώπου ������������������������������������������������������������������������������������ 19 II. Ηθική Αγωγή ��������������������������������������������������������������������������������������������������������22 III. Αισθητική Αγωγή ������������������������������������������������������������������������������������������������� 31 IV. Αισθητική και Ηθική ������������������������������������������������������������������������������������������36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΚΑΙ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΣ ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΥΜΑΣ I. Η απήχηση των ιδεών του Διαφωτισμού στον Ελληνισμό: Αδαμάντιος Κοραής και Κωνσταντίνος Κούμας ������������������������������������������������������������������ 41 II. Επιδράσεις και ο ιδεολογικός προσανατολισμός των: ������������������������������������ 52 1. Αδαμάντιος Κοραής ���������������������������������������������������������������������������������������� 52 2. Κωνσταντίνος Κούμας ������������������������������������������������������������������������������������57 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΗΘΙΚΗ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΩΝ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ ΚΑΙ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΟΥΜΑ I. Εισαγωγή ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������69 II. Η Ηθική στο έργο του Αδαμάντιου Κοραή �����������������������������������������������������70 1. Η Έννοια και οι Σκοποί της Παιδείας κατά τον Κοραή ������������������������������73 . α. Παιδεία και Ελληνική Ανατροφή ��������������������������������������������������������������73 . β. Η Φιλοσοφία και ο ρόλος της στην αγωγή ���������������������������������������������78 . γ. Ανθρωπιστική παιδεία ���������������������������������������������������������������������������������80 2. Πολιτική διαπαιδαγώγηση �����������������������������������������������������������������������������83 . α. Ευδαιμονία και πάθη �����������������������������������������������������������������������������������87 —7—
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΧΑΤΖΗΜΠΥΡΟΣ
. β. Δικαιοσύνη ��������������������������������������������������������������������������������������������������92 . γ. Αρετή ������������������������������������������������������������������������������������������������������������96 . δ. Ελευθερία �����������������������������������������������������������������������������������������������������99 III. Η Ηθική στο έργο του Κωνσταντίνου Κούμα ����������������������������������������������� 105 1. Η Έννοια και οι σκοποί της παιδείας �����������������������������������������������������������109 . α. Η έννοια της Παιδαγωγίας ����������������������������������������������������������������������109 . β. Ο σκοπός της αγωγής ������������������������������������������������������������������������������ 111 2. Ηθική διαπαιδαγώγηση �������������������������������������������������������������������������������� 115 . α. Η Αρετή ως απόρροια του πρακτικού λόγου ���������������������������������������� 115 . β. Το καθήκον ως εκδήλωση του νόμου �����������������������������������������������������123 . γ. Αμάρτημα και κακία ως παράβαση του νόμου ��������������������������������������127 3. Διδασκαλία καθηκόντων ������������������������������������������������������������������������������129 . α. Ευδαιμονία και τελειότητα �����������������������������������������������������������������������130 . β. Καθήκοντα προς εαυτόν �������������������������������������������������������������������������� 132 . i. Περί διατηρήσεως της ζωής και της υγείας ������������������������������������ 132 . ii Περί διατηρήσεως της ψυχής �����������������������������������������������������������134 . iii. Η έννοια της φιλοπονίας ������������������������������������������������������������������136 . iv. Ελευθερία, τιμή και κοινωνικές σχέσεις ����������������������������������������� 137 . γ. Καθήκοντα προς τους άλλους ���������������������������������������������������������������� 141 . i. Η προστασία των συνανθρώπων μας ��������������������������������������������� 142 . ii. Το ζήτημα της φιλίας ������������������������������������������������������������������������� 143 . iii. Ανθρωπισμός – κοσμοπολιτισμός ���������������������������������������������������144 IV. Σχόλια και συμπεράσματα για τις απόψεις περί ηθικής του Αδαμάντιου Κοραή και του Κωνσταντίνου Κούμα �������������������������������146 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΩΝ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ ΚΑΙ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΟΥΜΑ I. Η αισθητική στο έργο του Αδαμάντιου Κοραή ��������������������������������������������� 151 1. Ο Ορθός λόγος ως απόρροια της εκφραστικής δύναμης της Γλώσσας ����������������������������������������������������������������������������������154 2. Η αισθητική διάσταση της γραμματικής και της ρητορικής �������������������166 3. Η παιδαγωγούσα αισθητική του θεάτρου και της δραματουργίας �������� 172 II. Η αισθητική στο έργο του Κωνσταντίνου Κούμα ��������������������������������������� 178 1. Ο Κωνσταντίνος Κούμας και η αισθητική του Καντ ��������������������������������180 2. Θεωρία των καλών τεχνών: αισθητική ή αισθηματική ���������������������������� 189 3. Αισθητικές κρίσεις ή αισθητικές κατηγορίες ��������������������������������������������� 191 4. Αισθητικές ποιότητες: η έννοια του Γούστου ��������������������������������������������202 5. Εμπειρικά αντικείμενα και ευχαρίστηση ���������������������������������������������������207 —8—
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
IV. Σχόλια και συμπεράσματα για τις απόψεις περί αισθητικής στο έργο των: Αδαμάντιου Κοραή και Κωνσταντίνου Κούμα ���������������������������������������������� 215 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ ΣΥΝΔΕΣΗ ΗΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΩΝ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ ΚΑΙ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΟΥΜΑ I. Ηθική αγωγή και αισθητική καλλιέπεια ��������������������������������������������������������220 II. Ο πίνακας του Κέβητος και η ηθοπλαστική του αξία ����������������������������������223 III. Ηθική αγωγή και αισθητική καλλιέπεια, στον Αγάθωνα �����������������������������230 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������235 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ I. Πηγές �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������244 II. Δευτερεύουσα βιβλιογραφία ����������������������������������������������������������������������������246 1. Ελληνόγλωσση ����������������������������������������������������������������������������������������������246 . α. Βιβλία ����������������������������������������������������������������������������������������������������������246 . β. Περιοδικά και εφημερίδες ������������������������������������������������������������������������250 . γ. Εγκυκλοπαίδειες και λεξικά ���������������������������������������������������������������������250 2. Ξενόγλωσση ���������������������������������������������������������������������������������������������������250 III. Πίνακας ονομάτων και όρων ����������������������������������������������������������������������������252
—9—
«Παιδεία ἀλλο δεν εἴναι παρά τοῡ λογικοῡ ἐξαίρετος νέα αἴσθησις, τελοιοποιητική τῶν ἂλλων αἰσθήσεων τοῡ ἀνθρώπου, διά τῆς ὁποίας διακρίνει τα ἀληθή τοῡ συμφέροντα, και πληροφορεῑται ὃτι ἐκείνο μόνον ἐμπορεί να τον ὡφελήση, ὄτι δεν βλάπτει τους ἅλλους»1. ΑΔΑΜΆΝΤΙΟΣ ΚΟΡΑΉΣ
«Ἐπειδὴ δὲ ἡ τελειότης καὶ ἡ εὐδαιμονία, ἤγουν τὸ φυσικὸν καὶ ἠθικὸν εὖ εἶναι τοῡ ἀνθρώπου κρέμαται ἐξαιρέτως ἀπὸ τὴν καλλιέργειαν, καὶ τὴν, ὅσον ἐνδέχεται, ἐλευθέραν χρῆσιν τῶν φυσικῶν του δυνάμεων καὶ ἕξεων∙ διὰ τοῡτο ἀπαγορεύεται ὁ ἂνθρωπος ἀπὸ τὸ πρὸς τοὺς ἂλλους καθῆκον νὰ προστάζῃ τοὺς ἂλλους ν’ ἀκολουθῶσι τὰς ἰδίας του θεωρίας είς τὰς πληροφορίας καὶ πράξεις των καὶ νὰ τοὺς κρατῇ δεσμευμένους μὲ τὴν ἀμάθειαν, ἀπάτην, δεισιδαιμονίαν, ἀπιστίαν, ἀναισθησίαν, κακίαν. Προστάζεται δὲ ἐξ ἐναντίας νὰ συνεργῇ εἰς ἐξάπλωσιν τῆς γνησίας παιδίας, τῆς ἀληθινῆς πίστεως, τῆς ἀγαθῆς αἰσθήσεως τῶν καλῶν, καὶ τῆς ἰσονόμως ἐλευθέρας ἐνεργείας τοῡ ἀνθρώπου. Ἐκ δὲ τούτων συμπεραίνεται, ὅτι ἡ ἀλήθεια εἶναι καθῆκον τοῡ ἀνθρώπου καὶ πρὸς ἑαυτὸν, καὶ πρὸς τοὺς ἂλλους»2. ΚΩΝΣΤΑΝΤΊΝΟΣ ΚΟΎΜΑΣ
1 Αδαμάντιου Κοραή, Προλεγόμενα στους Αρχαίους Έλληνες Συγγραφείς, Αριστοτέλους, Πολιτικά, Τόμος Β΄, Πρόλογος Εμμ. Φραγκίσκος, Εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ, Αθήνα 2006, σ. 718. 2 Κ. Κούμας, Σύνταγμα Φιλοσοφίας, τ. 4ος, Ηθική, μέρος Α’, κεφ. Δ’, § ΡΝΕ’, σ. 245.
— 11 —
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στόχος του παρόντος πονήματος είναι να παρουσιαστεί, να αναλυθεί και να αξιολογηθεί το πλαίσιο των φιλοσοφικών στοχασμών για την Ηθική και την Αισθητική φιλοσοφία, των νεοελλήνων στοχαστών Αδαμάντιου Κοραή (1748 – 1833) και Κωνσταντίνου Κούμα (1777 – 1836) μέσα από τα κυριότερα έργα τους. Οι παραπάνω στοχαστές σε μια κρίσιμη ιστορική στιγμή επιχείρησαν να ανανεώσουν τις αξίες της νεοελληνικής κοινωνίας μέσω της παιδείας και να διαμορφώσουν μια φιλελεύθερη εκπαιδευτική πολιτική. Οι αντιλήψεις αυτών για ζητήματα Ηθικής και Αισθητικής θεωρούμε ότι εντάσσονται στο πλαίσιο της φιλοσοφίας όπως αυτή διαμορφώθηκε ιστορικά αλλά και συστηματικά κατά τους 18ο και 19ο αιώνα. Ο ηθικός και αισθητικός στοχασμός στην Ευρώπη του 18ου αιώνα προσλαμβάνει έναν έντονο παιδαγωγικό χαρακτήρα και απευθύνεται σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα έχοντας ως απώτερο στόχο την γαλήνη και την αρμονία των σχέσεων μεταξύ των μελών της κοινότητας, της πολιτικής κοινωνίας. Η συζήτηση για θέματα που συνδέονται με τους στόχους και την προβληματική της ηθικοπρακτικής και ηθοπλαστικής δύναμης της φιλοσοφίας της παιδείας συνδέεται με αντιλήψεις για προβλήματα της εκπαίδευσης, όπως η αρετολογική και ανθρωπιστική αγωγή, η γνώση, η πραγματικότητα και ο αγαθός βίος, που έχουν τεθεί από τον Πλάτωνα μέχρι τον Locke, τον Rousseau, τον Kant και άλλους στοχαστές, προβλήματα τα οποία απασχολούν και σύγχρονους διανοητές που ενδιαφέρονται για τις φιλοσοφικές, ψυχολογικές, αισθητικές και ηθικές αρχές και συνδέονται με την πολιτική και πρακτική της εκπαίδευσης3. Ειδικότερα η παρούσα μελέτη επιχειρεί να προσεγγίσει μεθοδικά και αναλυτικά την ηθική και αισθητική θεωρία των Αδαμάντιου Κοραή και Κωνσταντίνου Κούμα, και να καταδείξει τις επιδράσεις που αυτοί δέχτηκαν καθώς και τη συμβολή τους στο Φωτισμό του Γένους μέσω της ανάδειξης της αξίας του Προσώπου. Μέσα από τις παραπάνω παραμέτρους θα καταφανεί η λειτουργία του φιλοσοφικού λόγου τόσο στην εποχή της υποδούλωσης του Γένους αλλά και αργότερα την εποχή της ίδρυσης ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Επίσης θα μελετηθούν οι αρχαιοελληνικές τους καταβολές, κυρίως του Κοραή, και 3 R. S. Peters, The Philosophy of Education, Aims of Education – a Conceptual Inquiry, Oxford University Press, Oxford, 1973, εισαγωγή.
— 13 —
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΧΑΤΖΗΜΠΥΡΟΣ
οι ευρωπαϊκές τους επιρροές σε ζητήματα παιδείας, και ειδικότερα σε θέματα ηθικής και αισθητικής οι οποίες συνδέθηκαν με αρχές και ιδέες της πολιτικής φιλοσοφίας. Με το πολύπλευρο έργο τους και οι δυο αυτοί στοχαστές διαμόρφωσαν στον ελλαδικό χώρο ένα γενικότερο κίνημα πνευματικής διαφώτισης και συνέβαλαν στην ανάπτυξη αρετολογικής και ανθρωπιστικής ηθικής διαμορφώνοντας το ήθος του ατόμου. Θα αναδειχθεί παράλληλα το πλαίσιο στόχων της νεοελληνικής παιδείας4, η οποία διαμορφώθηκε καθοριστικά από το κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, και έλαβε πρωταγωνιστικό ρόλο για τη διερεύνηση και τη συγκρότηση του νεοελληνικού ηθικού και αισθητικού στοχασμού ο οποίος ενσαρκώνεται στις εκδηλώσεις του πεπαιδευμένου προσώπου. Επιφανείς λόγιοι και δάσκαλοι της εποχής συμπεριέλαβαν στα διδακτικά τους ενδιαφέροντα ηθικούς και αισθητικούς προβληματισμούς και στα συγγράμματά τους έθιξαν ηθοπλαστικά ζητήματα που συνδέουν την νεοελληνική φιλοσοφία και λογοτεχνία με την αρχαία παράδοση και τη νεότερη ευρωπαϊκή. Η μέθοδος συγγραφής της παρούσας μελέτης είναι βιογραφική και εργογραφική στην ενότητα που αναφέρεται στη ζωή των δύο υπό εξέταση στοχαστών και στις ιδεολογικές επιρροές. Επίσης χρησιμοποιήθηκε η αναλυτική – συνθετική και η αναλογική μέθοδος στην παρουσίαση των αντίστοιχων κεφαλαίων της Ηθικής και Αισθητικής. Για να αποφύγουμε την παραποίηση και να μη χαθεί η αμεσότητα των λόγων του Κοραή και του Κούμα, ακολουθώ επίσης τη μέθοδο των παραθεμάτων, δηλαδή την παράθεση αυτούσιων αποσπασμάτων όπου χρειάζεται. Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στην επιβλέπουσα καθηγήτρια κ. Αθανασία Γλυκοφρύδη – Λεοντσίνη για τις μεθοδολογικές οδηγίες της που συνέβαλαν στην ολοκλήρωση της εργασίας και για τη γόνιμη συνεργασία σε όλα τα στάδια εκπόνησης της μελέτης αυτής. Ευχαριστώ επίσης τα άλλα δύο μέλη της συμβουλευτικής επιτροπής, τον κ. Ιωάννη Καλογεράκο, επίκουρο καθηγητή και την κ. Ευαγγελία Μαραγγιανού – Δερμούση, καθηγήτρια φιλοσοφίας. 4 «Ο όρος, Παιδεία, συνδέεται με τους όρους αγωγή, εκπαίδευση, μάθηση, διδασκαλία και μόρφωση είναι όμως πολύ ευρύτερος αυτών και σημαίνει ότι μέσω κατάλληλων εκπαιδευτών και κατάλληλων μεθόδων οδηγεί τους νέους στην καλλιέργεια των έμφυτων ικανοτήτων τους, στην διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους, στην απόκτηση γνώσεων, στην ηθική τους τελείωση, καθώς και στην ομαλή τους ένταξη σ’ ένα συγκεκριμένο κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον», Ευαγγελία Μαραγγιανού – Δερμούση, Θεωρία και Φιλοσοφία της Παιδείας στην Ελληνική Διανόηση, Από την αρχαιότητα έως τον 19ο αιώνα, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 2007, σσ. 13, 14. Η εκπαίδευση, ως αναμορφωτική διαδικασία περιλαμβάνει ένα οργανωμένο πλαίσιο συγκεκριμένων διαδικασιών το οποίο θα εμφυσήσει στον μαθητευόμενο τη συνεχή δράση για την αυτοβελτίωσή του, η οποία θα τον οδηγήσει στην πνευματική του ωριμότητα αλλά και στην κοινωνική του αποδοχή. Περισσότερα για το ζήτημα της εκπαίδευσης, R. S. Peters, The Philosophy of Education, σ. 15.
— 14 —
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Θέμα της διατριβής που ακολουθεί είναι η αναζήτηση και η ανάδειξη των στοιχείων που συντελούν στην ηθική και αισθητική ανάπτυξη του πεπαιδευμένου προσώπου, μέσω του προβληματισμού που τίθεται στα έργα των: Αδαμάντιου Κοραή και Κωνσταντίνου Κούμα. Συγκεκριμένα θα διερευνήσω τον προβληματισμό α. του Αδαμάντιου Κοραή, όπως αυτός εκφράζεται μέσα από τα «Προλεγόμενα»5 σε ζητήματα της Παιδείας και της Εκπαίδευσης με σκοπό την διάδοση της σκέψης αυτού και του προβληματισμού του σε ζητήματα ηθικής, αισθητικής, παιδείας, γλώσσας, και πολιτικής συμπεριφοράς, σε μια προσπάθεια να φρονηματίσει και να ενημερώσει τον Ελληνισμό. β. του Κωνσταντίνου Κούμα, όπως εκδηλώνεται μέσα στο τετράτομο «Σύνταγμα Φιλοσοφίας»6 (1818 – 1820), το οποίο αποτελεί πλήρη επισκόπηση των φιλοσοφικών απόψεων της εποχής εκείνης, καθώς περιλαμβάνει θέματα ιστορίας της φιλοσοφίας, ψυχολογίας, λογικής, μεταφυσικής, αισθητικής, ηθικής και παιδαγωγικής. Ο Κοραής, αναμφισβήτητα υπήρξε ένας ξεχωριστός διανοούμενος και στοχαστής που συμμετείχε ενεργά στην ιστορική εξέλιξη της Ελληνικής Εκπαίδευσης, αντιμετωπίζοντας τα θέματα της παιδείας δυναμικά και επηρεάζοντας την εκπαίδευση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Από το Παρίσι, 5 Ο Κοραής εξέδωσε 66 τόμους βιβλίων, από τα οποία τα 17 αποτελούν την «Ελληνική Βιβλιοθήκη» και 9 τα «Πάρεργα της Ελληνικής Βιβλιοθήκης». Τα βιβλία αυτά κίνησαν τον θαυμασμό των ξένων φιλολόγων και συγχρόνως γαλούχησαν το γένος με τα νάματα της προγονικής σοφίας. Περιέχουν «Προλεγόμενα», «Αυτοσχέδιους στοχασμούς περί παιδείας και γλώσσης», σημειώσεις και παρατηρήσεις του Κοραή. Βλέπε, Προλεγόμενα Α, Προλογικό Σημείωμα Κ. Θ. Δημαράς, σ. vii - xv. και Λ. Βρανούσης, Απάνθισμα έργων και επιστολών Αδαμαντίου Κοραή, Διαβάζω, Αφιέρωμα – Κοραής, τ. 82, Νοέμβριος 1983, σσ. 14 – 15, 19 – 20. Γ. Π. Κούρνουτου, Αδαμάντιος Κοραής 1748 - 1833, Νέα εστία, Χριστούγεννα 1983, τόμος 114, τεύχος 1355, σσ. 8 - 10. 6 Ο Κούμας, άνθρωπος με πλατιές αντιλήψεις και βαθιά επιστημονική μόρφωση, υπήρξε ένας από τους πρώτους δασκάλους που εισήγαγαν τα μαθηματικά, τη φυσική και τη χημεία στα ελληνικά σχολεία. Αγωνίστηκε σταθερά για την οργάνωση και τη διάδοση της παιδείας στον υπόδουλο ελληνισμό. Επίσης ασχολήθηκε και με τη συγγραφή μελετών και άλλων έργων. Ειδικότερα έγραψε την "Ιστορία των ανθρωπίνων πράξεων" (1832), που αποτελείται από 12 τόμους και περιλαμβάνει την παγκόσμια ιστορία από τους αρχαίους χρόνους μέχρι το 1831, το "Σύνταγμα φιλοσοφίας" (1818 - 1820), που αποτελείται από 4 τόμους και περιλαμβάνει στοιχεία απ` όλες σχεδόν τις θεωρητικές επιστήμες, το "Λεξικόν δια τους μελετώντας τα των παλαιών Ελλήνων συγγράμματα" (1826), την "Ελληνική Γραμματική" (1833), "Σειρά στοιχειώδης των φυσικών και μαθηματικών πραγματειών" (1807) κ.ά. Νέα Δομή, Τόμος 18, Εκδόσεις Δομή, Αθήνα 1996, στο λήμμα Κούμας Κωνσταντίνος, σ. 207 και Βιογραφική Εγκυκλοπαίδεια Ελλήνων Λογοτεχνών, τ. 2ος, σ. 211.
— 15 —