1996 oiartzungo hizkera

/ N V G J tR R i

lA R T Z U N G O ZKERA ID O IA F R A IL E U G A L D E / A IN H O A F R A IL E U G A L D E

IDOIA FRAILE UGALDE (1967-4-21) O rereta n ja io zen era herĂ­an egin zitu en leh en 2 0 urteak, g e ro ztik O ia rtzu n g o E rg o ien a u zo a n h iz i da.

E u sk a l filo lo g ia k o eta m a jisteritza ko ik a sk e ta k E u sk a l H e n ik o U n ih ertsita tea n h u ru tu o n doren, a sp a ld itik huru ta n zera h ilkien litera tu r m u n d u a ri lo tu zitza io n . ÂĄ 9 9 0 a z g ero ztik G ip u zko a ko ika sto leta n ira ka sle ÂĄanean a ritu izan d a , eta egun S ea sk a k o ika sto leta n zereg in h o n eta n dihardu.

OIARTZUNGO HIZKERA ID O I A F R A I L E U G A L D E A IN H O A F R A I L E U G A L D E

A z a le k o a rg a zk ia : E P E L E K O M A R IA

Lehen argitalpena: 1996 Ale kopurua: 500 Argitaratzailea: O iartzungo Udala. Kultura Batzordea Bildumen koordinatzailea: Koro Pascual Saleta ISBN 84-88917-02-3 L. G .:S S-513/96 Inprimatzailea: Imprelan

HITZAURREA Aurten ere Udalak Mugarri Bildumari beste ale hat gehiago atxeki nahi izan dio.

Oraingoan On Manuel Lekuona Beka jaso zuten Ainhoa eta Idoia Fraile ahizpen la­ nari suertatu zaio argia ikustea. Oiartzungo Euskararen berez itasunak ikertzeko jaso zuten materialetik zati bat aukeratu dute, dena argitaratzeak luze joko lukeelako hain zuzen.

Udalerri askotan egin den antzera, Oiartzunen ere hertako euskaikiaz azterketa honen falta sumatu zen, eta hona hemen Ainhoa eta Idoiak eginiko lana, hutsune hori hetetzera datorrena.

Badugu guztiok zer ikasia egunero konturatu gäbe darabilgun hizkuntzaz, eta ikasbideari ekiteko esku artean duzun liburu hau aukera aparte dela uste dugu.

Dakigun bezala, Euskararen ezaugarri bat aniztasuna da. Euskalki guztiek bananbana osatzen dute Euskara, eta Oiartzungoak ere bere bereizgarriak dituenez, hei diezaiogun gureari!

Atseginez gonbidatzen zaitut, lehenengo orritik azkeneraino, lan interesgarri hau irakurtzera. Denok eskertuko dugu eta, bertan ikasitakoa.

•t( .

A LA ZN E G A RM EN D IA UDAL EUSKARA BATZORDEBURUA

ATARIKOA Hizkuntza ororen izaeraren ezaugarri nagusia aldagarritasuna da. Hizkuntz aldaketa, berez eta ezinbestean egiten da, hizkuntza biziaren seinale baita. Aldatzen ez den hizkuntza ez dago bizirik. Kontua gurean besterik da, ordea, gaur egun eta beharbada azken belaunaldiotan gertatzen diren hizkuntzaren barne-barneko aldatze sakonak, muinari erasotzen diotenak dirá kezkagarri. Beraz, bereizi beharrekoak dirá, hizkun­ tza biziaren adierazle diren aldaketa naturalak eta etxelagun ditugun hizkuntza boteretsuen -gaztelaniaren eta frantsesaren- eraginetik eratorritakoak. Era berean, belaunaldiz belaunaldi, aldatuz doa oiarízuarren euskara.

Lan honen aurkezpena egilerakoan sentipenak, bata bastearen gain, samaldan datozkit gogora. Horiek taxutzean ohartu naiz bizirik eta osasuntsu dutela oiartzuarrek euska­ ra, hizkuntzat burua tente duela eta ikasi nahi duenak irakaspen ezin hobea aterako duela honako honetatik. Gogoa, mihiak salatzen ornen dio esaera zaharrak, oiartzuar hiztunen barrendik ahora doan hizkuntz erabilerek ederki asko erakusten digute aldi joanen lokarria ez déla eten herritarren mintzoan. Oiartzuar heldu edo hazien ahozko jardunen erro sendoak hunkigarri eta harrigarri dirá euskaltzaleontzat; egoerak egoera, gaiak gai, solaskideak solaskide, egunoroko beharkizunetako, mintzabide eta ibilgailu dutelako euska­ ra, seme-alabei eta ondorengoei senipartean uzten dietelako, etorkizunari begira euskara salbatzeko zer-nola jokatu beharko dugun erakusten digutelako eta azken buruan, Euskal Herriaren kultur zimentarriek zutik ñola iraun duten ozenki esaten digutelako.

Ikertzaileek egindako azterketa aitzakitzat harturik, aitortu behar dut, bi-bion langaitasuna, zintzotasuna eta zuzentasuna. Hizkuntzaren alde ezkutuak idorotzeko, idoro eta jaso ondoren mamitzeko, xehetzeko eta xedatzeko egin duten lana aipagarria eta ekarpen handikoa da.

Lana mugatzeko, adin ezberdinetako berrogei eta zazpi berriem aileren ahozko ekoizpenetan sustraitu dirá, zaharren eta gazteen hizkuntz ezagueraren eta erabileraren kontuak nondik-nola dabiltzan jakiteko eta horien transkribaketa egiteko. Izan ere, hizkuntzaren errealitatean gertatzen dena ezagutzeko, noraezeko da ahozko jardunak biltzea eta aztertzea. Hori izan da Ainhoak eta Idoiak egin duten lehen urratsa, ondoren, ezarritako jom uga erdiesteko, jakintza-arlo ezberdinak aztertuz agerian, argitan ipini dituzte ebakinen eta horien bilkuren arteko alderdi nabarmenenak, orobat, izenaren eta aditzaren morfologiarenak eta sintaxiarenak. Oro har, esan daiteke, oiar-

tzuar gazteagoek atzenduxe edo galtzear dituzten zenbait bilakabide, esapide oparo, aditz-forma zuzen, hitz eratorri eta elkartu... berreskuratu ahal izateko parada eskaintzen dutela, jasotakoaren azterketa eta emaitzen aurkezpenaren eskutik.

Lanak funtsean bi parte nagusi ditu: lehenak, herritarrek eskuarki erabiltzen duten gramatikaren arlo ezberdinen -fonetika, fonologia, morfologia, eta sintaxia- deskribapena hartzen du eta bigarrenak, berriz, esaldi, esapide, onomatopeia erabilienak, biltzen ditu. Bere osoan lana ongi antolatua, sailkatua eta janzkera teorikoaz homiturik burutu dute, sailkapenak eta horiei dagozkien adierazpenak eta edukiak euskara zuzen eta gardenean adierazi dituzte. Era berean, aztertzeke edo gehiago sakondu beharrean geratu zaizkienak ere aipatzen dituzte. Pentsatzen dut, azterkizun dituztenen artean prosodiarena litekeela presazkoena, lehentasuna lukeena. Izan ere, liburuan zehar, zeharka eta bidenabar aitatu dituzten puntu asko eta askoren argibideak hortik datozkigu. Hitz egitean, hizkuntzaren kantuan sartzen ditugu ebakinak eta horiei lotutako guztia. Hotsak, bokalak eta kontsonanteak kateatzea eta kateatze- modua prosodiari zor baitiogu.

Ez nuke atariko hau amaitu nahi pare bat gogoeta egin gabe. Transmisio bidetiko euskaren jabekuntzaren, ikerkuntzaren, ikaskuntzaren eta irakaskuntzaren egoera zentzurik zabalenean harturik, luze gabe, behar-beharrezkoa da, eremu (ia) elebakarretan euskara eskuarki erabiltzen duten gure aitona-amonen hizkuntza bizia jasotzea, aztertzea eta horien erabilera eredugarriak bultzatzea irakaskuntzara eramateko. Eskolatzeak edo alfabetatzeak ez baitakar inoiz herrikoia ukatzea baizik eta etxean edo au­ zoan ongi errotutako erabilera irakaskuntzaren eskutik barruti berrietara eramateko egokitzea eta gaitzea. Erabileran bat-batekotasuna, bizitasuna, egoeraren, gaiaren edo solaskidearen araberako hizkera-mailak izateko, ez baita aski, noraezeko izan arren, gramatika eta lexikoa lantzea eta ongi ezagutzea.

Bestalde, honelako lanen beharra azpimarratu nahi nuke, azterketa-ikerketak gero eta ugariagoak eta sendoagoak izan arren, handia da oraindik egiteko duguna. Datu biltzetik hasi eta ezagutza-eremu bakoitza, jorratu eta zorrotz arakatu behar da. Hizkuntzalaritza ez da nahikoa hizkuntzaren axaleko nahiz sakoneko gertakarlak ezagutzeko, beste ezagutza-eremuen auzo-lana eta bidaidetza — hizkuntzalaritza historikoa, filologia, dialektologia, soziolinguistika, psikolinguistika,...— ezinbesteko dira.

“Oyartzuarrak itzak asko jaten men ttugu” esaldiak eta honen moduko beste hainbatek, hizkuntzaren osasun ona, hizketaren bizitasuna eta adierazgarritasuna maisuki erakusten digute. Osagai horiek dituen hizkuntza, erabiltzen den hizkuntza bizia da.

Lerro hauen bidez bihoazkie zorionik haundienak Ian honen egile diren Ainhoa eta Idoiari, bidegile diren Alkateari eta Kultura Saileko taldekideei eta berezi bereziki oiartzuar hiztun prestuei.

Amaitzeko, nire aldetik esan behar dut, adorez, eta atsegin handiz egin dúdala Oiartzungo H iikera izeneko liburuaren hitzaurrea.

PILA R TX O E T X E B E R R IA MURUA EHUko Euskal Filologia Saileko Irakaslea

ESK ERRAK Bihotz-bihotzez eskerrak eman nahi dizkiegu lan hau egiten lagundu diguzuen oiartzuar guztiei eta bereziki honako lekuko hauei: Gorosketako amona Gorosketako Dionixi Arabolaza aifona Agustina Lizarralde Kaximiro Landa Epeleko Maria Epeleko Ramoni Artxabaletako Miel Maradiko Joxepa Maradiko Maria Jesus Maradiko Pepita Maradiko Nagore Portuburuko Inazio Emietako M- Karmen Lekun Garaiko Joxe Mari Fermín “Txantxangorria" Barinketako Euxebio Larrazabalgo Frantxiska Barinketako Teresa Barineko Pedro Epixkarko Dolores Urtzelaietako Juan Jose Berin Berriko Karmen Epeleko Joxe Luis Oiartzabalgo Juan Felipe Urritegi “Pillipo” Nikolaxa Zabala Larreako aitona

Karrikako errotako Joxe Mari Jaxone, Irene eta Pili Iturriozko mutil koadrila Etxeberriko Joxe Pello, Mirari eta Mari Jose Alaitz, Maider eta Ezti Tomas Oiartzun eta Karrikako Eli eta lagunei Honez gain, azterketan lagundu gaituzten: Adolfo Leibar Koldo Zuazo Pilartxo Etxeberria Agustin Mendizabal Jose M“ Sanzberro Idurre Ugalde Miren Arruabarrena Nikolas Urdanpilleta Aintzane Galardi Juan M- Lopez Iñaki Arbelaitz Belen Goya Oiartzungo Udala Eta bereziki, gure azterlanean zehar, ondo-ondoan izan ditugun eta etengabeko laguntza eskeini diguten: Maritxu Pikabea, Joxe Manuel Artola eta Iñaki Lopezi.

•,: .■■/,;.. - . t^.. . »•. - -?-'^3Í.--•*i;‘¿5^ • ■ ■'-i ■--- ■, ...vA r-i’i i M T ' i i i i m m i

^:...,-T*«

l^ > fìe «iÉ»«%)>cn;^ri0R ^ f«K t¡i0 m iiist^ dio«n. t e i t oof»

dteE «m í A .

iKficn£t .

2MÚeii«fc «ve aéptti^«iíí d|tuM9«:4MM t » tíClib^ek preMyaáTOu I M Í I K ^ a í t S í íJ S f k h te è i M 'â é f

^

itfiWiiffln if*iDi>.iti

SARRERA Irun, Lesaka, Goizueta, Orereta eta Lezo herriak mugakide dituen ingurune malkartsu batean kokatzen da Oiartzun. Lur hedadura zabaleko herria dugu ezpairik gä­ be, herri-lurren handitasunean Gipuzkoako aberatsenetako gertatzen delarik.

Geografîari dagokionez, Gipuzkoan kokatu arren, bâtez ere Nafarroa eta neutri ttikixeagoan iparraldearekiko hurbiltasunak, izaera bereziko aberastasuna erantsi dio herri hizkerari.

Herri honen tradizioak lokera erstuak gordetzen ditu Nafarroaldeko diren Lesaka, Goizueta, Ituren, Arantza, ... herriekin, gaur egun sokarri hau eten eta Donostialdeko eskualdearen luzapen bilakatuz doakigun arren.

Historian zehar, baserri eta artzai bizimoduari atxekitako herria izan dugu. Azkenaldera industri eta merkatal zurrunbiloak gogorki astindu du ordea.

Izaera propioko zortzi auzo hauetan banatzen da herria: Elizalde, Ergoien, Karrika, Arragua, Iturriotz, Altzibar, Gurutze eta Ugaldetxo.

J o x e M a r i A ste a su in za rra .

LAN M ETO DO LO G IA Azterlana honako bi atal nagusietan banatzen da: I. O ia rtz u era re n a zterk eta dialektologikoa II. A tal h errikoia: oiartzuarren ahozko ekoizpenetatik jasotako zenbait istorio, pasadizu eta esapide berezien bilduma.

Herriko xaharrak abaila bizian lur hartuz doazela eta, berebiziko garrantzia eman diogu ahalik eta azkarren hauen hitza jaso eta papereratzeari, ez baikenuke geure aiton-amonen hizkera eta bizikerak betirako lur hartzerik nahi.

Arrazoi nagusi hauxe gogoan, ahozko iturriaz baliatu gara. Berrogeita zazpi hiztun izan dira elkarrizketatuak, ahal den neurrian auzo guztietako ordezkaritzaz homituak.

Berrehundik gora dira transkribaturiko orriak. Oiartzungo lur mugetako zenbait baserri ere arakatu dugu, halanola Lesaka, Goizueta nahiz Oreretarekiko mugetan diren Portuburu, Gorosketa, Barinketa eta Larraxabal baserriak.

Hiztun kopururik aberatsena 80 urtez gorakoek osatu arren, hamarkada guztietako ordezkaritza jasotzen saiatu gara, eta noski, emakume eta gizon, guztien hizketaldiaz baliatuz. Elkarrizketatuetako batzuk hilak dira dagoeneko: Portuburuko Inazio, Epeleko Maria, Gorosketako amona, Felipe Urritegi “pillipo� edota M aradiko Joxepa.

Aiton-amona hauek joanak zaizkigun arren, zahar hauen handitasuna geure artean geratzea nahi genuke.

HELBURUAK Herriko gazte-jendeak kinka larrian dauden hainbat eta hainbat esapide, aditzondo, izenondo, ... eta hizkuntzak berak, bere baitan duen aitxor zabal bezain eder hori, berreskuratzea nahi genuke. Aditz arloan esate baterako, premiazkoa ikusten dugu hikako adizkeraren zuzpertzea, zenbait auzo salbuespen, galduxea baitago.

Azterlanak badu funtzio teknikorik ere. Sail honetan, arrotz bat Oiartzuna inguratuz gero harrapatuko lukeen hizkuntz eredua, gramatika eta fonologia legeetara laburbiidu dugu. Bokalismo, Kontsonantismo, Izen eta Aditz M orfologia nahiz Joskera edo Sintaxi arloak izan dira jorraturikoak.

Denbora ezak bultzaturik, zokoratuxea geratu zaigu auzo arteko bereizketa eta be­ reziki prosodiaren azterketaren atal interesgarria. Semantika arloak, oraindik ere oparotasun handia eskein lezakeela ohartzen gara bestetik. Esapide, esaera nahiz hiztegi sailean aitxor aberatsa dugu adinduen ezpain artean.

Sarrera honi bukaera emateko, esan dezagun, elkarrizketak egiterakoan ez dugula aipatu izan, hizkeraren azterketa xedetzat genuenik, horrek hiztunarengan eragin zezakeen batuarantzko joera edo itxuraldatzeaz jabeturik. Kontu zaharrak entzun nahian jo ditugu baserrietako ateak, tok! tok! tok!. Eragozpenik gabe sarrarazi gaituzte eta sukalde xokoko epeltasunean eserrarazi. Eta zuen memoria eta izana dantzarazten zenuten bitartean, urteetan atzera egin dugu, eta bidaiatu dugu, zuei eskerrak.

On Manuel Lekuona bekari esker garatu ahal izan dugu lan hau. Eta ez genuke sarreratxo hau hären goraipamen egin gabe bukatu nahi. On Manuel aspaldian ohartu

baitzen herriko hizkuntzaren garrantziaz, eta noia ez, sukaldearen epelek gordetzen zuten aberastasunez. Hizkuntza eta orohar herri-tradizioa bihotzean zeraman On Manuelek, honi eskeini zion zezakeen guztia.

On Manuelek erakutsi zigun hizkuntza maitatzen, xaharren hitzak entzuten, iragana orain egiten. Gaur, gure artean bazeunde, liburu honetako hitz bilduma osoa ere eskas genuke zuri eskerrak emateko, baina balere “Eskerrik asko, On M anuel”.

LEKUKOAK Arestian aipatu bezala, 47 hiztunez osatutako lekuko bildumaz baliatu gara lan hau egiterakoan. Auzo desberdinetako hizketaldia jaso nahian, ahalegin berezi bat egin dugu.

Adinari dagokionez, hamarkada guztietako ordezkaritza jaso arren, azpimargarri genuke 80 urtez gorakoen kopuru esanguratsua. Azken hauen artean hilak dira dagoeneko bost aiton-amona.

Baldintza gisa, elkarrizketatuaren gurasoak Oiartzunen sortu izana jarri dugu. Gai­ nera bietako bat bixitan izandako baserri edo etxekoa izatea egokitu da gehienean. Eus­ kara eguneroko komunikazio hizkuntza izana ere, ezinbesteko baldintzatzat jo dugu.

Hizkera arin eta artifizialtasunik gabekoa eskuratu ahal izateko, elkarrizketatuari ez diogu lanaren helburua adierazi. Hala, hizketaren berezkotasun eta freskura egokiago isladatzen delakoan gaude.

Era berean, hiztunen izen eta datuak isilean gordetzen saiatu gara. Horregatik izen-abizenak jarri beharrean, zenbakizko sistema hautatzea erabaki dugu. Hona beraz, hurrenez hurren elkarrizketatuak izan direnen lekuko zerrenda:

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

AUZOA

SEXOA

HAMARKADA

Ergoien Ergoien Karrika Karrika Ergoien Ergoien Ergoien Goizuetako muga Goizuetako muga Gurutze Gurutze Ergoien Ugaldetxo Karrika Ergoien Iturriotz Iturriotz Goizuetako muga

Emakumezkoa Gizonezkoa Gizonezkoa Emakumezkoa Emakumezkoa Emakumezkoa Gizonezkoa Emakumezkoa Emakumezkoa Gizonezkoa Emakumezkoa Gizonezkoa Gizonezkoa Gizonezkoa Gizonezkoa Emakumezkoa Gizonezkoa Emakumezkoa

80 urtez gorakoa 60-70 urte 80 urtez gorakoa 80 urtez gorakoa 80 urtez gorakoa 60-70 urte 60-70 urte 50-60 urte 80 urtez gorakoa 80 urtez gorakoa 80 urtez gorakoa 80 urtez gorakoa 60-70 urte 80 urtez gorakoa 80 urtez gorakoa 80 urtez gorakoa 80 urtez gorakoa 80 urtez gorakoa

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

37.

38.

39.

40.

41.

42.

43.

44.

AUZOA

SEXOA

HAMARKADA

Iturriotz Iturriotz Iturriotz Karrika Karrika Elizalde Elizalde Ergoien Ergoien Ergoien Altzibar Ergoien Iturriotz Iturriotz Iturriotz Iturriozko mutil koadrila Iturriotz Iturriozko mutil koadrila Ergoien Ergoien Elizaldeko koadrila Gurutze Karrika Elizalde Elizalde Iturriotz

Emakumezkoa Gizonezkoa Emakumezkoa Emakumezkoa Gizonezkoa Gizonezkoa Emakumezkoa Emakumezkoa Emakumezkoa Emakumezkoa Gizonezkoa Gizonezkoa Emakumezkoa Emakumezkoa Emakumezkoa Gizon-emakumeak Emakumezkoa Gizonezkoa Gizonezkoa Gizonezkoa Neska-mutilak Gizonezkoa Neska-mutilak Neska-mutilak Neska taldea Gizonezkoa

40-50 Ute 60-70 urte 60-70 urte 60-70 urte 30-40 urte 60-70 urte 40-50 Ute 50-60 urte 50-60 urte 20-30 urte 80 urtez gorakoa 80 urtez gorakoa 20-30 urte 20-30 urte 20-30 urte 50-60 urte 20-30 urte 10-20 urte 70-80 urte 50-60 urte 20-30 urte 30-40 urte 10 urtez behera 10 urtez behera 10-20 urte 70-80 urte

EUSKARAREN EGOERA OIARTZUNEN (Siadecok 1993an egindako lan aren laburpena)

Biztanlegoari buruzko azken datuak 1991-koak ditugu. Urte honetan 8893 biztanle dauzkagu Oiartzunen.

1960-75 bitarteko epealdiak ezagutu du hazkunderik nabarmenena. 1960-an 5346 biztanle izatetik, zortzi milatik gorako hedapenera iristen da.

Europa osoan gertatzen ari denaren tankeran, hemen ere zahartuz doakigu biztanlegoa. Xaharren bizitza-urteak luzeagotuz doaz, eta haur jaio berrien kopurua, berriz, gero eta murritzago. Dena den, gure herria, EKAko gainerako herrietako batazbesteko adin kopuruarekin konparatuz gero, osagai gazteko herritzat jo liteke, batazbesteko adina 35,3 urteetakoa delarik.

EU SK A R AR EN EZAGUPENA 1993-ko mikroerroldaren arabera, biztanlegoaren % 77’3a euskalduna da, %1 l ’2a ia euskalduntzat har genezake, eta gainerako % 11 ’4a, berriz, erdaldun.

Hamarkada honetan Oiartzungo euskalduntze-prozesuak hobera egin duela esan behar da, nahiz azken bost urteetako gorakada aurrekoa bezainbestekoa izan ez den.

Herrian eraikitako etxebizitzetara inguratu den jende berriak, zerikusi zuzena izan du moteltze-prozesu honetan.

Adin taldekatu bidez euskaldun kopuruen berri emango dugu: 0-19

20-24

26-34

35-44

45-64

65<

Euskaldunak

84’3

77’0

73’6

66’3

74’9

85’6

Jatorriz euskaldunak

82’4

75’5

747

67’3

74’9

85’8

Euskaldun kopururik baxuena 35-44 urte bitarteko sailean genuke, guraso direnen adinean. Behin adinean behera egin eta 20-34 urteko sailean berriz, igoera nabarmena suma genezake. Berri pozgarria beraz, luza gabe guraso bihurtuko diren horiek semealabei euskaraz hitz egingo dieten itxaropen bailitzateke.

Azken urteotan gainera, herriko ikastetxeetan D eredu soila ezartzearen ondorioz, 20 urtez belierako haur eta gazte guztiak euskara ulertzeko gaitasuna izatera iritsi di­ ra. Aldaketa nagusi honek, ondorio garrantzitsuak dakartza herriko bizitza sozialera.

ER ABILPEN ETA M OTIBAZIOA AM A H IZK U N TZA / ETX EK O H IZK U N TZA Euskara

Biak

Gazteiania

Besterik

Ama hizkuntza

69’8

4 ’5

24’5

l ’2

Etxeko hizkuntza

59’3

14

26’2

0 ’5

Inguruko herrien aldean, euskara arloan egoera pribilejiatua bizitzen duela esan behar. Herritarrak euskara jakiteari ezezik, erabiltzeari ere eutsi egin dio, eta horrexegatik eskualdeko irlatxotzat jo liteke.

Giro honek berak euskararen inguruko motibazioaren areagotzea dakar. Oiartzun herriari dagozkion ezaugarriak pozgarri bilakatzen dira, eskualdeko inguruko herriekin erkatzerakoan. Dena den, bada hutsunerik, bai eta sutsuki jorratu beharreko auzo eta ingurunerik ere.

Ezaugarri pozgarrien artean, Siadeco lan taldearen azterketaren arabera, honako hauek lirateke azpimarratzekoak:

ER ABILPEN M AILAN -

Leku publikoetako erabilpena: Herriko leku publikorik gehientsuenetan euska­ ra dugu oinarrizko mintzaira.

-

Irakaskuntza: Orain lau urtez honantza, herri ikastetxeetan ez dugu D eredua besterik.

-

Helduen euskalduntze-alfabetatzea: Azken urteetan gorakada ezagutu duen saila genuke, bai kuantitatiboki bai kualitatiboki ere.

-

Komunikabideak: Euskarak nahikoa presentzia altua du kom unikabideetan.

Orain artekoari atzerapausorik eman gabe, bidè berriak urratu beharra ikusten da.

-

Herriko festa eta jaiak: Herri nahiz auzoetako jaietan euskararen presentziak indar bizia du. Arragua eta Altzibarkoak ahalegin berezi batean lanean sutsuki ari zaizkigu euskara errotze bidean..

-

Elkarteak: Gizarte bizitzan hain garrantzizko diren herri elkarteek ere, berebiziko garrantzia eskeini ohi diote hizkuntzari. Elkarte horiek betzen dituzten funtzioak euskaraz burutzeak buitzaldi ederra eskeintzen dio euskararen normalizazio-prozesuari.

-

Udal administrazioa: Oiartzungo udal administrazioaren gehiengoa euskalduna da. Bada ordea konpondu beharreko hutsune bakarren bat edo beste.

-

Euskararen aldeko herri dinamika.

Aide pozgarriak argitaratu ondoren, jorratu beharreko hutsune nagusienen berri emango dugu.

-

Gizarte zerbitzua: Herriko gizarte zerbitzuetako arduradun eta enplegatuek darabilten euskara maila, herritarrena baino bajuxeagoa da orokorrean harturik: osasun zerbitzua, posta, nekazal bulegoa, zenbait finantz erakunde... adibide genituzke. Bai eta hipermerkatu handi horiek ere.

-

Lan mundua: Herriko esparrurik erdaldunena ezpairik gabe. Eskuaidetik inguratzen den langilego erdaldunak eragozpen egiten dio euskal hizkuntzari. Hau­ xe genuke jorratu beharreko esparrurik gordinetako bat.

-

Oiartzungo erdaldungoa: Sail honetan banaketa bikoitz bat egingo genuke: â&#x20AC;˘ Euskararekin lotura eskasa duten Arragua eta Altzibar auzoak. â&#x20AC;˘ Azkenaldian egin diren etxebizitzetara inguratutako jendea.

-

Euskaldun alfabetatugabeak: 40 urtez gorako helduek osatzen duten sail nagusia.

-

Kanpo eragina: Ingurune erdaldun batean kokatu izanak, gaztelerarekin elkarbizitzera behartzen du. Kanpoko jende erdaldun ugari heldu da Oiartzuna. Bertakoak berriz, inguruko herrietara jeitsi ohi dira hainbat eginkizun betetzera.

O N DO RIO GISA Hizkuntza alorrean egoera pribilejiatua erakusten du Oiartzunek. Eskualdean dugun gunerik euskaldunena, ezpairik gabe. Hori dela eta, ingurune geografiko honetako euskal erreferentzia bilakatu beharra dago, eta euskararen tradiziogune bihurtu.

C H A R R A : Lan hau Siadecok buruturiko H izkuntza egoeraren diagnosia, eta euskararen normalizazio-prozesua bideratzeko norahide nagusiak Oiartzungo Udalerrian liburutik harturiko informazioaren labuqjena dugu.

.hiriil 'là m M il j iiiu n líf fi»9nD3k?lo

II J R ^ iiS ï'A r M Q W ^ i^ ^

lïÆSjfafi jM^xj .«tíiJtíhw.

■;Ki iî;î:>bîr'.lrii:^'"îAi^l¡li(-rí\S ^ irTT\L{fciyìì.ÌSy^[WM>ÌÌÌS^^H&ni«»

¿H■..mm^'iii<Uii!^"^^^&iÎi^f1^^ES^!SSS^KtlÊlÊlÊÊÊÊllÊÊÊÊIÊ^^^

iì1RS}:^i$ÌlÌ8»j»J •

%

Ä iiS S M Ä iM # A i6 to # W ¿ $ ) ÊÊii^ l k â ^ 9 tlâ

D z^kiStti,' A è i o O IÜ1

■ií:

io . -.Vi'* .ftipb iiûH - V .-

r ta ¿ tó í Â <2îtt«ai»r||/ *■ •V. f r J

Î K ^ 'ï H v ô i u r t f i 'i -

tiÀ-

îi«3i

kï ‘i -iVf. m

>' v- ■V^'t

I. ATALA: OIARTZUNGO HIZKERAREN AZTERKETA DIALEKTOLOGIKOA

K 3flA H 33i5IH OiM9UST5lAl(>

i'í^.íSrf,’^»

, j^i*“V<. iif

,'M‘

; \ . '. .V

3™B^k:zjr¿

í

1. BOKALISMOA

1.1. BO K ALISM O AREN GERTAERARIK NABARM ENENAK l A . l . B O K A L B IL K E T A K Erabateko asimilazioa noiz gertatzen den ikusiko dugu lehenik, hau da, bokal batek ondoan duen bokalari here ezaugarriak kutsatzen dizkionean, eta kutsatu ezezik, azkenerako here ere egiten duenean.

Dekhnabide atzizkiak eransterakoan, gertaera hau bizi-bizi dugula ohartzen gara.

Kasuz-kasuko azterketa zehatza ordea, izenaren morfologiaren atalean egingo dugu, eta hartako gure hizkeran garrantzi berezia duten absolutibo eta ergatibo kasuen aipamen axal-axalekoa baino ez dugu egingo orain.

1) ”e, 0 eta u ” -z amaitzen diren hitzei -AK (ABS PLU R ) gehitzerakoan, ondorio hauek lortzen dira: e + a k >-ik o + a k >-uk u + a k >-uk

sem^ + ak “semik” (11) abilidade+ak —> “abilidadik” (3) artillezko+ak —> “artillezkuk” (2) guraso+ak —> “gurasuk” (11) leengusu+ak —> “lengusuk” (11) piñu+ak —> “piñuk” (8) Ez da sistematikoki gertatzen, eta ez dirudi bide bata nahiz bestea hautatzeko inongo araurik badagoenik: u T te + a k ^ " u n ia k “ ( 8 ) denb<7 + a k ^ " á & m b u a k " (5) k o n tu + ak~^"kontuíLk'' (46)

“¡”-z bukatutako hitzetan ez da sekula asimilaziorik gertatzen, kontsonante epentetikoa gaineratzen baita, eta bi silabak ongi bereizirik geratzen dira: m-\-ak —>“in>'a^”(12) Baita “i” diptongoaren azken bokala denean ere: aurpe(g)i + ak—>”aurpegiyak”(l 1) 2) E rgatibo sin g u la rra “e, o eta u ”z amaitutako hitzei batutzen zaienean, absolutiboan gertatzen zen ondorio ber-beretara heltzen gara, bokal bilkura sortzearen ondorioz, azentua bereganatu egiten du: Mikelete + ak ^ “Mikelei/^ “ (15) diabetici? + ak^"á\3bQX\kúk “ (46) katií + ak —>“katM¿ “ (10) 3) Á dítz laguntzaíleetan: zi(d)ak ^ “zik” (47) diat ^ “(d)it” (6) nuen “nun” (1) 4) D enborazko esaldiak sortzerakoan: elurrak jo zuenean —>“elurrak jo zunm” (8) geo (e)tortzen zenean - ^ “geo tortzen tzanm” (9) etortzen zitzaionean ^ “etortzen tziyonm” (8) goizean ^ “goizm” (5) lengo urtian ^ “lengo urtm” (5) /urt/an” (6) Orain arte aztertu ditugun asimilazio kasuek murrizketa eragin dute ondorio gisa.

Hona hemen murrizketarik gertatu ez den arren, asimilazio aurrerakariak eta atzerakariak sortzen dituen aldakuntzak: A sim ilazio aurrerakaria: Aurretik doan bokalak ondorengoari bere ezaugarriak kutsatzen dizkio: urrena-> “urrMna”(2) / “urrMngun”(2) / “urrenguan”(2) engaiñatu->*engiñatu - ^ “eng/ñitu”(8) olaxekua —>“obxí?kua”(6) tiratu ^ “ti/tu”( l) argiyakin “argiy/kin “ (2) iritayakin —>“irit/yikin” (13) A sim ilazio atzerakaria: Atzean doan bokala da aldaketa eragilea: eztakit —»“ezr/kit”(2) ainbesti(a)n ^ aim b/jtin”(6)

1.1.2. A F E R E S IA Nafarroako mugatik hurbilen den Ergoien auzoan gertaera honek indar haundia du. Hiztunik zaharrenek aditzaren haseran ager litezkeen “e” eta “i” bokalak , isilean gordetzeko joera haundia dute hizkera arinean mintzo direlarik. Gainontzeko auzoetan arrastoalc egon badaude ere, ez du horrenbesteko oihartzunik. Badirudi gainera, gazteen artean oraindik eusten bazaio ere gertaeraren apaltze bat badagoela. “a ”-ren galera nekez gertatzen da. Maileguzko bi hitz jaso ditugu honen lekuko: akordionista “kordionista”{2) akostunbratua —>“kostumbratua”(3) “e” eta “i”-ren galerak haatik, aditz partizipio eta izenetan, eta geroaldiko -ko/go markarekin batera ere sentitu ditugu: • ‘H^^bokalearen galera “kusi’Xl) / “kusten”(2) / “ ikusi”(2) / “kusko”(46) “billi”( 2 ) / “ibilli”(2) “kuttu”(2) / “ikuttu”(45) “kasi”( I ) / “ikasi”(D “zautze zu”( l) / “izautzen”(2) n n • ‘V” ren galera “karri” (2) / “kartzen” (2) “torri” (2) / “tortzen” (2)./ “etortzen” (2) “m an” (15) / “mango” (45) / “ematen” (2) “in” ( l ) / “itten” ( 2 )/ “ein” (2) n “zautze zu” (1) / “izautzen” (2) n n “akutsi” / “eakutsi”(46) “san” ( 1 ) / “sango” (1) / “esan” (2) ementxe —> “mentxe” (1) • teke:

Aginteran eta suhjuntihoan

eta i”ren galera hau gertaerarik ohizkoena litza-

e z a z u ^ “(e)zazu!”( l) / “bei zu\" (18) n ekar itzak! — katzizak!” (2) (de)zala ^ “artu zala”( l) / “azi zala” (1)

1.1.3. S A N D H IA K Esan daiteke lokarri bat dela hizketa segida. Hotsen jarioa. Jolasa, hitza hitzarekin konbinatzea, hotsak hotsa eraldatuz, hotsak hotsa bere eginez.

Oraingo atal honetan kate mintzatu arinak, hitzen artean sortzen dituen bokal eraldaketen gainean ihardungo dugu. Egia da oiartzueran sandhi gertaera hauek erabilera mugatua dutela.

Dena den, izan badirenez, aipamen egiteari egoki deritzogu.

• Hitzaren azkeneko bokala tinbre bereko bokalarekin elkartzen denean,azentu unitate bakar baten bidez ahoskatzen da, ura agorra —> “ur<3orra” (24) gosa(r)i itten-> “gosa/tten” (5) n ordu pilla (b)at —>“ordu pi//â/ “(32) gu(r)e etxea ^ “gu^txia”(22) n • “e ta ” kopulatiboarekin osatutakoek 1. bokala den “e” isilean gordetzen dute kasurik gehienetan. Halere, bi bokalak galtzen dituen adibide bitxi bat jaso dugu; eta ori eta ura ^ “toi tura” (16) n • Partizipioak “TU/DU”, “I” edo “N ” bukaera duenean, aditz laguntzailea 2. perts pluralekoa egoki, eta “du”z hasten baldin bada, azken “du” honen galera sistematiko­ ki gertatzen da. ordun nexka kusi (du)zute —>“ordun nexka kusi zute” (22) txikitu (du)zu oain “txikitu zu oain” (22) ri r\ • Geroaldiko -KO dugunean ere gauza bera gertatzen da: zuk botako (du)zu ^ “zuk botako zu “ (17) arrapatuko (du)zu —>“arrapatuko zu” (2) r txaondo au ikusko d(u)zute ^ “txaondo au ikui/:^) zute” (38) n • Aditz laguntzaileetako “d u ” eta “di”ren galera ekarri ohi du, “b e h a r”,”-ten” eta galderetako “a l” partikula aurretik azaltzeak. Hona adibide mordoxka: guk jon in ber (di)ñagu

“guk jon im ber ñeu” (32) n

izautu ber (du)zute - ^ “izautu bertzute” (40) n ikusten (di)ñagu —> “ikusteñeu” (32) ongi jaten (du)zu —^ “ongi jaten tzu” (45) a(d)ittu al (du)zu beñe “aittu al tzu beñe?”(l) n ez al (du)zute kusi —> “ez al tzute kusi?”(2)

1 .L 4 . SIN K O PA Sinkopa, azenturik ez daraman bokal baten galera dela esango genuke. Bokal galtze honen ondorioz, bi kontsonante segida-segidan geratzen zaizkigu, beraz silabizazioari dagokionean, egitura berri baten aurrean aurkitzen gara. Kasurik gehienetan, azentu nagusia aurreko bokalak jaso ohi du.

Gure azterketan garbi ikus liteke, Nafarroako hizkera askoren ezaugarri nabarmena den sinkopa, muga honetatik hurbilen bizi diren hiztunek erabiltzen dutela maizenik, dudarik gabe. Eta gainera, ez hori bakarrik, 80 urtez goitiko hiztunengan nabarmenago gertatzen da bere presentzia.

Guk jasoriko sinkopa adibiderik gehienak ergoiendar lekukoenak izan dira, Lesakako lurretatik hurbilen daudenena hain zuzen ere. Gainontzeko auzoetan arrastoak bakarrik ditugu. Gazteek ere oso gutxi erabiltzen dute eta erabiltzez hitz jakinetan. Behar bada, “i”z bukatutako partizipioei geroaldi -ko/go marka eranstera-koan sortutako formei eusten diote ongien: ’’ibiiko”, “(e)torko”, “(e)karko”...

Hona hemen inguramenduaren baitan bereizitako adibide zenbait:

• 1) Txistukaria eta herskariaren artean Ar.ti.ku.tza.ko - ^ “Ar.ti.kutz.ko” (2) bi bi.zi.tza.tan - ^ “bi bi.zitz.tan” (5) (e).san tze.ne.za.ke —>“(e)san tze.naz.ke” (2) e.rre.za.tu /e.rre.za.tzen ^ “e.rrez.tzen(l) / e.rrez.tu” (1) gor.pu.(t)ze.tik ^ “gor.puz.tik” (26) pa.sa.tze.ko / pa.sa.tzen ->“pas.te.ko (30) / pas.ten (46) es.po.sa.tu.a/es.po.sa.tzen —> “es.pos.tu.a (2) / es.pos.ten (1) 0.1a.xe.ko - ^ “ox.ko (11)

• 2) Sudurkaria eta herskariaren artean gai.ne.ko ^ “gam.ko'' (16) gai.ne.tik —>

(16)

zi.ne.ten “ziw.íen” (6) 1.ru e.(g)u.ne.tan —> “i.ru eu/i.ran” (26)

• 3) Albokaria eta herskariaren artean gal.de.tu —>“ga/.íM” (1) o.la.ko—> “ol.ko” (26)

• 4) Dardarkaria eta herskariaren artean: es.ku.mu.tu.rretan —> “es.ku.mu.tur.ran” (26) a.rra.pa.tu “a/'./7a.tu” (3) e.to.rri.ko “e.tor.A:o” (16)

a.rre.txek —» “ar.fxek” (1) 0.1a.xa.rre.ta.ko “O.la.xar.ta.ko” (22) • 5) Lehenxeago aipatu bezala, “t”z bukatutako partizipioei geroaldiko ko/go eransterakoan, sinkopatzeko joera badago. Sistematikoki noski ez da gertatzen, baina sinkopak gazteengan hemen du oihartzunik haundiena: 1.bi.li.ko “i.hil.ko” (2) i.ku.si.ko —> “i.kui.^o” (38) / “kus.ko” (32) e.to.rri.ko —> “e.tor.^o” (16) (e).ka.rri.ko ~^“(e).kar./:o” (10)

1.1.5. BOKAL LVZAPENAK ETA GEMINATUAK Oiartzungo hizkera bizi- bizia eta arina izateak, bokal arteko kontsonante askoren galera eragiten du. Honen ondorioz, edozein hiztunengan berehala jaso ditzakegu bokale segidak nahiz tinbre berekoak, nahiz ezberdineko ahoskatzen dituelarik ere. Bo­ kal geminatuen atalari dagokionean,bi bokal berdinak elkarren segidan zergatik ahos­ katzen diren aztertuko dugu.

Bokal luzapenaren alorrean berriz, silaba berean tinbre bereko bokalak ohizkoan baino iraupen luzeagoa dutenez adieraziko dugu. Ezberdintasun hau nolarebait transmititze arren, grafia mailan ere adierazle ezberdinak baliatu ditugu: à —> Bokala behin ahoskatzen denean eta ohizko “a”k baino iraupen luzeagoa lukeenean. Azentu nagusia bere gain ezarria. aá.... —» Bokal bera zenbat alditan ahoskatua izan den adieraziko liguke. Honelako kasurik gehienetan, azentu nagusia azkenik ahoskatu denari dagokio.

Noiz e ta no ia so rtz e n d ira ?

• 1) Ugarienak kontsonante herskariak eta dardarkari sinplearen isileratzeak eragindakoak dira./b, d , g, eta r/ genituzke dudarik gabe, arruntenak. Tarteka-tarteka “p”ren erorketak halakorik ekar lezake: eskribitzen ^ “ es.kri.I.tzen” (16) i.ra.baz.ten — i.ra.áz.ten” (2) b e .d e .ra .tz i^ “be.é.tzi” (9) ba.da.(e)z.pa.da.(e).re —>“ba.az.pa.á.re” (2) “i.(g)i.ti.ya” —>“i.i.ti.ya” (3) go.ro.tza —>“g 0 .tza” (3) / “goó.tza” (3) a.rra.pa.tu —>“a.rra.a.tu”(13) • 2) Oiartzungo euskaran “h ”-ren ahoskatzea erabat desagertua da. Dena den ger­ taera hau bizirik izan dugunaren arrasto gisa ditugu bokal luze eta geminatuak. Beti ez dira egiten, baina errexki topa daitezke adibideak: be.he.tik —>“bÉ.tik” (2) za.ha.rrak —>“zÀ.rrak” (3)

a.ha.ri.ya “a.á.ri.ya” (17) a.haz.tu ^ “a.áz.tu” (22) / “Áz.tu” (3) / “az.tu” {13) le.her.ke.ta -->“le.ér.ke.ta” (22) • 3) Zenbaitetan kontsonante+bokala, silaba osoa isilean geratzen da. Gertaera hau arrunt - arrunta da. Batzuetan isilean geratzeak ez du bestelako aldakuntzarik eragiten, askotan ordea, orduantxe nabarmentxe zaizkigu bokal luzeak. i.ka.(ra).ga.rri.ya “i.ká.rri.ya” (2) i.lla.(be).te —>“i.llá.te “ (3) nai.ba.zu ^ “ná.zu” (26) a.pu.(ra).tu ^ “a.p ú .tu ” (2) / “a.p u .tu ” (18) g o .g o .rra ^ “g o .rra ” (2) / “ -go-o-ira” (22) p a.(ga).(e).tzan ^ “p a .tz a n ” (4) • 4) “a ”z bukatzen diren hitzetan adlatibo k asu k o -ra gehitzerakoan bokal luzeak eta geminatuak sortzen dirá: zel.da.ra —> “zel.da.a” (2) o.ne.ra —> “o.na.a” (2) eyara “e.yá” (22) • 5) Bi bokal ezberdinen segida izan arren, kasu bakanen batean gerta liteke asimilazio prozesu baten ondorioz, bokale geminatuak entzutea: gu.en txe.rri.ku.mi.ak “ge.en txe.rri.ku.mi.ak” (22) 0.(ri) zee... zu.en kon.tu.ra? ^ “oi zee... ze.en kon.tu.ra?”(23) n • 6) Balio enfatiko bat ematerakoan bokal luzapenak erabiltzea izugarri arrunta da.

Bokal geminatuek ere zeregin hau bete dezakete, baina kasuak ez dirá oso ugariak: an.go. ai.zi.a a.ter.tzen e.tze.la —>“an.go ai.zzi.a a.tér.tzen e.tze.la”(3) 1.zu.(g)a.rriz.ko ^ “i.zú.a.rriz.ko” (11) go.xo-go.xu.a —> “gó.xo-go.xu.a” (2) naz.ka.ga.rri.yak —>“naz.ká.ga.rri.yak” (18) o.na —> “oó.na” (2) a-tta aun.di bat da ->a.tta aún.di bat da” (22) n o.SO bi.zi go.(go).rra —>“ó.so bi.zi go.rra” (22) • 7) Diptongoaren murrizketa batek bokal luzea eragin dezake: O.lae.txe.ku - ^ “O.lá.txe.ku” (2) • 8) Nolarebait adierazte arren, ateraldi espontanekoak izaterakoan, bokal luze eta geminatuetara jotzeko joera nabarmena dago: “baaa!” (22) “Booo!” (3) “Oooñe!” (1)

1.1.6. B O K A L E P E N T E S IA Asko dira egunoroko hizketaldian bokal artean kontsonante epentetikoaren tartekatzea onartzen duten inguruneak. Laburki bada ere banan-bana aipatuko ditugu: 1) Hiatoan diren bi bokalen artean tartekatzeak diptongoari bidea hersten dio. “i” bokalaren ondotik entzun liteke maizenik: o.gi.a ^ “o.gi.ya” (3) e.ri.o.tza.ko ^ “e.ri.yo.tza.ko” (16) 2) “i”, diptongoan 2. elementu gisa dugunean ere gauza bera gerta liteke. Honelakoetan noski diptongoa desegin egiten du. ar.tzai.ya “ar.tza.ya” (3) en.pías.to.gai.a ^ “en.plas.to.ga.ya” (11) 3) “a”bokalaren ondotik tartekaturiko kontsonante epentetikoa, hiztunik zaharrenek bakarrik gordetzen dute: e.sa.e.rak “e.sa.ye.rak” (20) bu.ka.e.ra —> “bu.ka.ye.ra” (2) 4) Hitzen artean ere bere lekua topatzen du. 1. hitza adibidez “i”z bukatzen bada, hitzen artean kokatzen delarik, diptongoa sor dadin bidea eragozten du: ba.se.rri o n .tan .tx e ^ “ba.se.rri yon.tan.txe” (20) aitzaki ura “ai.tza.ki yu.ra” (20) n 5) “h ”ren ahoskatzearen ordez ageri den adibiderik ere harrapatu dugu: bi.u.rri.a “bi.yu.rri.ya” (8) bi.ur.tu —> “bi.yur.tu” (46) 6) Aditz laguntzailea “di”z hasten den kasuetan, Oiartzunen joera haundia dago haserako “d” hori galtzekoa, “i” bokale osoak haatik sabaikarizatzea eragin du, eta azkenerako sabaikarizatua izan den hotsak bokala bere egiten du: a(g)indu be(a)r dio —> “amdu ber yo”(22) kafesnia deitzen diote —> “kafesnia deitzen yote”(40) n 1.1.7. B O K A L P R O T E T IK O A K Normalean ez dira erabiltzen. Zahar eta gazteek maileguzko hitzak datozen bezala bere egiten dituzte, nahiz eta jakin badakigun, euskarari arrotz zaiola dardarkari anitzaz hasitako hitzen erabilera: “reklamo bat” (3) “remolke” (8) “radiyotikan” (2) “zjelo rasoik” (16) n

Dardarkari anitza onomatopeiak eratzekoan hitzen haseretan ageri da: risti-rasta” (16) ri-rau” (46) raka-raka” (22) Bokal protetikoaren adibideak jaso, jaso ditugu. Bakan dirá ordea, eta aspaldian sartuak: errosayo” (16) erremeyo” (3) “arropa” (3) “errota” (29) “erreztzen” (1) “arrazoya” (1) “errenta” (29) “arrixku” (22) “arrosayo”(16) “irriyua” (3) 1.1.8. M E T A T E S IA Indar gutti duen gertaera dugu. Adibideak urriak dirá, eta guztiak adinekoengan entzun litezkeenak: mozorro jantzita —> “zomorro jantzita” ( I I ) pulmoniyak -> “plemoniyak” (3) -> “brunki plumonia”( l l ) Santanderko erreka —>“Sananderko erreka” (15) pertsonak “presonak” (16) ^ “pertsonai”(20) n (e)(g)itten (e)men (d)ute “itte meunte”( l) n

1.2. FO NEM EN AZTERKETA lai F O N E M A Aski egonkorra dela esan dezakegu. Normalean aldaketarik guttien bokal honetxek egiten ditu.

• Jatorriz “a ” dena “e” egiteko joera atoz! -> “etoz!” / “atoz!” (18) asnazi —> “esnazi” (1) ataiyan —> “ateiyan” (18) n Albokariaren ondoren errexkiago: allatzen —> “ alletzen” (2) / “allatu”(2) tellatu —>“telletu” (22)

• a ^

o I

-”K ”ren inguram enduan olako —> “oloko” (2) / “olako”(2) / “olokom bat”(2) lotako —> “lotoko” (2) dolako —>“doloko” (2) nolakuak “ nolokuk” (22)

Bestela espaloyan •a ^

“espoloyan” (30)

i trukaketa dauzkat —>“dauzkit” (13)

Asimilazioaren eraginez: argiyakin ^ “argiyikin”(2) engaiñatuta e n g iñ a tu ta ^ “engiñituta”(8) eztakit —> “eztikit”( l) igitaiyakin ^ “iritiyakin” ^ “iritiyikin”(13) txuriyakin “txuriyikin”(16) • “esan” aditzak here partizipioa eratzerakoan noiz edo noiz “i” jaso egiten du “a ”-rekin batera diptongoa osatuz: (e)san (di)zut ^ “sain tzut”(2) n lei F O N E M A • e

i I u (

bi hurt zen da “ m” inguruan duenean)

genuen —> “ginun” (2) u e(g)uzki “iuzki” (2) n e(r)akutsiz —> “iakutsiz” (1) / “eakutsi” (1) eduki -> “iuki” (1) “eukitzen” (2) n n egu(r)aldiya ^ “igwaldiya” (33) / “egwaldi” (2) • ^ i ¡ txistuk {“e” txistukari baten ondoan egokitzen denean, m aiz askotan i ahoskatzen dugu) ezautuko—> “izautuko” (16) n ezauna -> “izauna” (45) / “ezaun” (17) n etxe —> “itxe” (2) (ia beti) / “etxian” (1 1 )/ “itxekoandre” (10) n etxola —> “itxola” (30) xexto —» “xixte” (5) / “xisteka” (5)

• M aileguakdiren tiitzetanere harrapatu dugu e

bihurtzeko joerahau:

‘'xixtimak” (10) “ardo botilla” (45) “ingañatu” (2) • I B IL I eta E D U K I aditz trinkoen lehenaldia erabiltzerakoan, e ^ dugu gehienetan.

a egiten

“gailtzan” (46) n “zailtzaten” (46) o “zailztenen” (47) n “zanazkin” (46) r ^

> a/

( ‘V” bokala a ahoskatzen da inguruan “r r ” dardarkari anitza dugunean) l

Ez da sistematikoki gertatzen. Gainera txandaketa dagoela ere esan dezakegu, hitz bera noiz modu batean, noiz bestean erabiltzen baitugu: “earra” (2) “eguardiyan” (2) / “egwerdiyan” (2) “zarbatte”(2) / “zerbatte” (15) “zarratokiyan” (2) / “zerratokiya” (24) “kiarrakin” (4) / “kierra” (39) “tallarra” (18) / “tallerra” (37)

“1” albokariaren inguruan kasu bat ere jaso dugu. Erabilera haundikoa baita, aipatzeari egoki deritzogu: “zalaya” (13) / “zalaiz-zalai” (1) n n • Beste zenbaitetan berriz, bi lexema ezberdin ditugunean eta lehen hitza “e”z bu­ katzen denean sistematikoki “i” ahoskatzen da hurrengo hitza “o” z hasitako erakuslea denean: “gaur aldi orta “ (2) n “kolori ortako” (2) “tarti ontan “ (8) “pari ontan” (14) “eun difenti oitan “ (17) n n “u ”z hasten denean kasu bakar bat jaso dugu: “oñazi ura” (26)

Beste kasu hauetan haatik, “i” n bihurtze hau arrazoi jakinik gabe gauzatzen da: kruze b a t e a n “kruz? batin” ( 16) baina: “kruzi* bat” (45) alanbre gixa —» “alam bn gixa” (20) baina: “alambre lodiya” (45) atze artan —» “atz? artan” (20) baina: “atzekua” (46)

m FONEM A • Nahiko egonkorra da. “e” rekin trukatzeko joera haundia du, baina txandaketa nagusi dela esan daiteke, hiztun bakar batek behin 1. aukera eta hurrengoan 2.na ere erabiltzen baititu. “fameliko” (3) / “familiya” (3) “ereki” ( 1 3 ) / “ireki” (20) “amaberjinai” (1)/ “amairjin belarra” (26) n

n

“i(g)urtzi” / “eortzi” (16)

lO I F O N E M A • Honako kasu hauetan jatorriz 1) “n ”

dena

egiteko ohitura dugu:

eta*‘ñ ” sudurkarien inguram enduan. “nun” (l) “txundarra” (2) “uañ” (2) / “oan” (2) “kumuniyo” (2) “numbatte” (2) / “numbatte or” (8) “brunki.-plumonia” (11)

Kasu hauetan berriz: “komon” (2) “ ifíon” (16) 2) “o ”z am aitutako hitzari deklinabide atzizkia gehitzerakoan: “girua” (20) “prexkuak” (1) “ollaxkuna” (18) “kampuan” (18) “ollaxkuakin” (19) “xokutan” (19) “besutako miñez” (45) “nerbiyutatik” (12)

3) JO A N aditzean: “y u a " (40) “diju(a)” (22) “gu(a)z” (30) “nijua” (22) 4) Arrazoi berezirik gabe honako hitz bilduman: “ukerro” (2) “kupetakuk” (12) Maileguzko hitzetan “urgullua” (3) —> “ urgullusuak”(3) —> “kuetik” (16) • o ^

e trukaketa otordua “etordua” (13) / “otordua” (2) ojuka —> “ejuka” (16) uoldiak —> “ueldiak” (2)

Asimilazioaren eraginez. Atzean doan bokalak aurrekoa kutsatzen duenean: ote —> "ete” (17) omen “emen” (2) / “m en” (1) “O” nagusi: zekorren bat —> “zokorren bat” (20) • O ^ U trukaketa hau hitz baten bamean ezezik, hitzen arteko kutsadurari es­ ker ere gertatzen da, hizketa arinean ari garenean. Hain zuzen ere, hitzaren amaierako “o” —> “u ” bilakatzen da hurrengo hitza a, e, edo o-z hasten denean. Hona zenbait adibide: “xolu artan” (11) “usariyu oi” (11) n

“tipu earra” (13) “aunzko zoku ayekan” (13) n “Otxandolako lepu artatik” (15) “eskatzeku oire” (2) n “auzu ontan” (17) n

IV I F O N E M A •

ren tokian “o ” ahoskatzea

Gertaera aski arrunta dugu Oiartzungo hizkeran. Eta lehen, aurreko atalean “o”k —> u bihurtzeko duen joera aipatu badugu ere, alderantzizkoa aipatzekotan gara orain.

Jatorrian “ u ” dena egiteko ohitura haundia baitugu.

“o” eta “ u ” bokalak beraz, bat bestearen ordez noiznahi erabiltzen ditugu.

H itzaren haseran ukendu o(r)i —^ “okendu oi” (l) n xulo —> “xolo” (11) u ra -> “ora” (1 3 )/ “oa” (1 3 )/ “ua” (14) mu(g)itttu ^ “moittu” (45) r\ sukalde —> “ sokalde “ (26) B arnean ■‘jende diruduna -> “ jende diroduna” (3) ■‘esku(b)ia “eskoiya” (11) n "‘egurtzi “eortzi” (16)

B u ka era n “arrunt” (1) / “arront” (1) / “arrontin” (8) diru(r)ik/ “diroik” (16) n M ugagabean

Izena m ugagabean doanean: diru gutxi —> “diro gutxi” (11) soinu-jotzailea^”soño-jotzalliak” (1 1 )/ “soñu-jotzalle” (2) porra dozena ^ “porro dozena” (46)

1.3. HIATOAK Bi bokale elkarren segidan ditugunean; eta bakoitzak bere silaba izateari eusten dioenean, hiato baten aurrean gaudela esan ohi dugu.

Asko dira egunoroko hizketan sortzen zaizkigun bokale segida hauek. Gainera, Oiartzungo hizkeran prosodiak eragin zuzena du, segida honen 1. bokalean azentua maiz ezartzen baita, eta honek diptongoziorako bidea zailtzen du, eta hiatoak bere horretan irauten . Hiato asko eta asko, “b, d, g eta r ” kontsonanteen erorketaren on­ dorioz sortuak dira.

Guk hemen, morfema barnean gertatutakoak bakarrik bilduko ditugu, gainontzekoaren azterketa zehatzagoari deklinabidearen alorrean helduko baitiogu: /ae/ -> “a.e.kin” (1 ), “Bor.da.e.rri.ko” (5 ), “a.en.txe”(2) /ai/ —> “bo.ka.i.lllo” (2 4 ), “a.fa.i.ya” (1 ), “a.in.tzen”(12) /ao/ “a.o.tsa” (1 ), “txa.o.la” (2 4 ), “I.ra.o.rrin”(24) “a.o.rra”(24)

/au/ /ea/ —> /ei/ —> /eo/ —> /eu/ —> /ia/ ^ /ie/ -> /io/ ^ liul —> loal —> /ol/ —> /ua/ —> /ue/ —>

“ i.za.u.tu” (1 ), “la.um.bat” (3 ), “Sa.u.e.rre.kan”{24) “be.ak” (2) "e.rre.a.lo.kin” (6 ), “ze.a” (24) “a.le.i.ya” (2 2 ), “tu.be-i-ya” (24) “A.me.i.ke.ta” (9) “ze.o.nek” (1 ), “e.o.ziñ” (2 ), “le.o.rra” (16) “e.rre.u.si.tu” (8 ), “le.u.nan” (45), “ne.u.an” (24) “i.a.rran.du” ( 2 2 ) ,“i.a.kin” ( 2 2 ) ;’be.ri.a.la” (10) “i.e.si” (3 ), “i.el.tse.ro” (2 4 ), “a.si.e.ra (1) “de.rri.o.rri.an” (1 1 ), “do.to.ri.o” , “zi.ok” (47) “bi.ur.tu” (1 ), “i.uz.ki” (2 ), “zi.u.la” (24) “txo.a.ke.ya” ( 8) , “o.añ” (2 2 ), “o.a” (22) “e-ro.i.ya” (2 4 ), “ga.so.i.lla” (8 ), “u.an” (9), “i.zu.a.rri.ya” (2 4 ), “u.a” (1) “gu.e” (5 ), “M a.nu.e.la” ( l ) , “lu.e.rri.ya” (3)

H I A T O A R E N M U R R IZ K E T A Hizkera arin honek beste gauza askoren artean, hiatoak murrizteko joera areagotu egiten du. Gertaerarik nabarm enenak banan-banan aipatuko ditugu, eta goraxeago azaldu bezala, oraingoan ere, deklinabide atzizkiez osaturiko ahalik eta adibide guttien erabiltzen saiatuko gara: a

—> o

• EG O N a(g)o “do” (2) na(g)o —> “no(z)” (47) da(g)ozte —> “dozte” (2) • konparaketan poUita(g)o —> “pollittuo” (2) geia(g)o ^ “geyo” (2) atzexea(g)o -> “atzexio” (2) gora(g)o-> “goro “ (16) ea ^

e bearko -> “berko” (20) / “berra” (13) earki ^ “erki” (6) / “earki” (9) pareaño —> “pareño” (9) beatzi —> “betzi” (10) / “beatzi” (20) / “beetzi” (1)

Beste kasu hauetan ordea, hiatoaren murrizketak bi ondorio ezberdin eskeintzen ditu, eta forma bat baino gehiago sortarazten: falletu (16) aille(g)alu —> Lallatu (3)

[ate (2) “goizin ate ta illuntzeko...” (2) ate(r)a —> \_ata (2) “ni andikan ata nitzan dembun...” (2) pasaye(r)an la

“pasayan” (5)

I maniatzekoa —> “ma«/tzekua” ( 2 2 ) kanbiatu —» “kam/?itu” (3) abiatu ^ “a^/ttuta” (3) karriatu —> “k a m tu ” ( 10) k a tia tu ^ ”ka?/ttu” (16)

aundiena “aun£/ma”(3) aziendikan “azmdikan”(15)/ aziendak(lV) guzietara —> “guz//a”(16) Ergoiena ^ “Ergoina”(10) E rg o ie n g o ^ “Ergoingo”(13) n d ire la —> di7a(18) Baina: “andrieta jon” (17) oa

u

• JO A N aditzean goaz—> “^wz” (22) zoaz —> “zMz” (22) z o a z te ^ “zttzte “ (46) nijoan “niywzen” (46) Hiato honek berak “o” ere eman dezake emaitz gisa: joana ^ “ jona” (2) / “joten”( 12) tamañukoa(re)kin —>tamañukokin” (2) oe ^

o

• EG O N aditzean ze(g)oen “ zon” (2) da(g)oen —> “don” (2)

ua^ u opiziyuakin “opiziyukin” (2) taluakin “talukin” (5) poxpoluarekin ^ “poxpolukin” (16)

nuela —>“nula” (1) Goizueta-> “Goizuta” (2) n eskuetan ^ “eskutan” (3) seguruena “seguruna” (1) e z a g u e ra ^ “ezagura”(l 1) B eizolueta—> “Beizoluta” (15) n

1.4. DIPTONGOAK Silaba bakar batean bi bokale segidan hizketaratzen ditugunean diptongo baten aurrean gaude.

Bi eratako diptongoekin egin dezakegu topo: 1) - beheranzko diptongoak—> Oiartzueraz dudarik gabe erabilienak 1. bokalea ondorengoa baino irekiago dutenak, eta beraz, irekienetik hertsienerako bidea egingo luketeenak.

2) - goranzko d ip to n g o a k ^ Alderantzizko abiapuntua eta ibilbidea dutenak.

Bokale hertsienetik irekienera joko bailukete hauek.

Azken hauek Oiartzueraz gutti batzu bakarrik ditugu, maileguzko hitzetatik jasorikoak hain zuzen ere. Eta gainera, hiztun askorengan ez dira erroturik sentitzen askok monoptangaziora joz, ihes egiten baitio goranzko diptongoak ahoskatzeari.

Ondorengo lerrootan banan-bana aztertzeari ekingo diogu: ai n

diptongoa

• Hitzaren haseran, bam ean nahiz azkenean ere, tartea aurki dezake: Haseran : a(g)int(z)ari

“aintzari” (2) n dabillen ^ “daillen” (2) n

aña(d)itzen —> “añaitzen “ (2) n gi(d)aria “giraiya “ (2) n Azkenean zebillela(r)ik —> “ zebillelaik” (20) n Mara(d)i “Marai” (26) n • Kontsonante sabaikariek ai diptongoetan “i” asimilatzea arrunt - arrunta da. Ho­ nen ondorioz ai > a ñ-ren inguramenduan: baino “biño” (3) / m iño” (3) gainekua —> “gañekua” (1) a(d)ina ^ “aña” (11) tt-ren inguramenduan a(h)ittu —> “attu” (3) m aite-^ “matte” (13) aitatu “attatu” (14) II ondotik duenean zaila ^ “zalla” (3) gailendu —>“gallendu” (3) Gertaera bera da kontsonante sabai-aurrekoen inguramenduan entzun dezakeguna ere: naiz -» “naz” (1) • Adibideak ikusiz edonor aise konturatzen da zenbat eta zenbat diptongo sortzen diren kontsonanteen galeraren ondorioz. Fenomeno hau ordea, hitzen bamean ezezik, hitzen arteko eraginean ere jazotzen da.

Honela bada: ate(r)a (d)izut ^ “ateaizut” (45) n

ai > i bihuitzeko joera n z a i t ^ “zit” ( l) (t)zaizu —>“(t)zizu” b a z a i l l e n “bazillen”(16)

au diptongoa n • Diptongo hau hitzaren lehenean, bamean ela azkenean ere aurki liteke: Haseran na(g)usi ^ “nausi”(2) n pa(g)ua “paua” (13) n a(g)uria —»“auria” (20) n la(r)unbat—> “laumbat”(3) n Barnean (e)za(g)utuko baraurik

“izautuko”(16) n “barauik” (26) / “baruik”(26) n

Azkenean zekiagu —>“zakiyau” (46) n

zeuzkenagu —» “zakazkiñau” (46) n diñagu ^ “(di)ñau”( l) / “ñeu” (32) n n d ia g u ^ ”diyau”(16) /”yeu”(17) n

n

• au diptongoa noiz edo noiz m onoptongatu egiten da. Bi bidé desberdin hauta n ditzazke: 1) au> a nauzu —> “«flzu” (3) dauka —> “daka” (2) 2) au>u auspua

“uspua” (45) / “auspua” (22) n

• Tarteka-tarteka “au” diptongoan kontsonante epentikoak erabiltzen dira, eta ho­ nek diptongoaren hausketa eragiten du. Gertaera hau ordea ez da oso emankorra, eta hitz jakinetan bakarrik geratzen dela ohartzen gara: auetan —> “abetan”(16) gauez ^ “gabez” (2) gau onak pasa -» “gabonak pasa” (24) • Bestalde katea mintzatuan etengabekoa dugu hitz batek hurrengoarengan sortarazten duen kutsatua eta eragina. Hauxe dugu hain zuzen ere, honako kasu hauetan diptongoak sortu izanaren arrazoibide: ate(r)a (d)ute—> “ateaute” (45) n lana (d)ut —> “lanaut” (47)

ei diptongoa n Hitzaren haseran, bamean eta azkenean jaso dugu.

Haseran segika ^ “seika” (3) n se (g )ittu n ^ ”seittun” (1) n me(d)iku “meiku” (1)

Barnean lante(g)iya

“lanteiyan” (3) n arpe(g)iya—> “arpeiya” (1)

Azkenean Okilie(g)in

“Okillein” (9)

arraultzak (e)ta kome(r)i —» “arraultzak ta komei”(3) n n kostumbre(r)ik — kostumbreik” (2) n Kasu batean ordea, ohizkoena honela egitea ez bada ere, ez da diptongorik suertatzen: “beste ayekako arbola den one.i” (14)

• Kontsonante sabaikariek eta epentiko gisa tartekatzen den “y”k, diptongoaren osagai den “i” bereganatu egiten dute, eta honek berehalakoan diptongoaren desagertzea dakar: bein ez “beñez” (12) barreinua —» “barreñua” (6) axtokeria *axtokeia / “axtokeya”(6) n Errenteiyan —> “Errenteyan”(3) / “Errentira”(5)

ei>i edozein —> “yozm”(45) / “eozm”(l) beinik-bein —» “bmipm” (45)

eu diptongoa

Hitzen haseran eta azkenean entzun izan dugu: Haseran se(g)uru

“seuru” (47) r> e(g)unero —> “eunero” (22) / “eunekua” (1 3 )/ “eunetan” (1) n n n eun ^ “eun” (16) n euskaraz—> “euskaraz”(22)

Azkenean zeuk(e)a(g)u —> “zekayeu” (44) n ikusten dinagu “ikusteñeu” (32) n • eu diptongoan, “u ”ren eraginez “e”k “ i” ru n tz jotzeko ohitura du, nahiz eta sistematikoki gertatzen ez den. Gainera, “i”z ahoskatzen diren hitz horiek beroiek, “e”ren bidez esanak noiz-nahi entzun ditzakegu. e(g)uzki ^ “iuzki”( 2 )/ “euzki lekua”(15) e(d)uki —> iuki

eukitzen

• EG O N eta E D U K h^n lehenaldian eu>au zeunden

“zaunden” (47) n zeuzkaten—> “zauzkiten” (24) n neukan^na(u)kan” (II ) zeukan —> “za(u)kan” (3) • Kontsonante epentikoren batek diptongoaren desegitea eragin lezake. Baina nekez gertatzen den gertaera dugu. euriya

“ebiya”(2) “euriyak”(2) n euri-bisutsa ^ “ebi-bisutsua” (22) • Kontsonanteen galerak sintagma ezberdinetan ere gertatzen dira: e(s)aten (d)ute ^

“sateute”(47) n izautzen (d)ut —> “izautzeut” (47) n n n launtzen (d)ute —> “launtzeute” (47) n n

Oi diptongoa n • Hitzaren haseran, bamean eta azkenean badu bere txokoa. Beste zenbait diptongotan gertatu bezala, “oi”ren kasuan ere, b, d, g eta r ren erorketa da diptongoa sortzearen arrazoirik azpimarragarriena. Hona hemen adibideak: Hitzaren hastapenean oera -> “oira” (1) n o(r)ietarrai —> “oitarrai”(17) n n zoiltzen —> “zoiltzen” (20) n

• B arm an esku(b)ikoa —> “eskoikua” (8) n izengoitiya —> “izengoitiya”(20) n Azkenean tori —>“toi” (46) n sasoi ^ “sasoi” (13) n ixtoriyorik —> “ixtoriyoik” (3) n

• oi diptongoaren haustea bestalde, kontsonante sabaikariak edota epentikoak in­ ri

guruan diren kasurik gehienetan gertatu egiten da: oinez —^ “oñez” (24) oilaxkuk —> “ollaxkuk” (18) Oia(n)leku —> “Oyaleku” (22) loiari —> “ioyari”(20) soinu —> “soño” (2) Oiartzungo—> “Oyartzungo” (16) • Gauza bera gertatzen zaigu geroaldiko -ko markak aditz laguntzailearekin topo egiterakoan: emango (d)it —> “emangoit” (47) artuko (d)izu

“artukoizu” (45) n

Ui diptongoa n Oiartzuerak baditu /ui/ diptongoa hitzen haseran, bam ean eta bukaeran daramaten n hitz dexente. Egia da, diptongo hau ez dela oso emankorra, baina jasotako talde koxkorra esanguratsu delakoan gaude.

Orain artean egin dugun bezala, ui diptongoak hitzean betetzen duen tokiaren n baitan bereiziko ditugu: Haseran s u illa ^ “suilla” n xu(r)itua —> “xuitua”(2) / “zuitzen”(3) n r\ Suitzako “Suitzako”(2) n

zuiño —> “zuiño”(6) n mu(g)itu ^ “muittu”(2)

Barnean im(d)itzen

“iruitzen”(3) n deskuidatu —> “deskuitu”(2) / “deskuittu”(3) n n aku(r)iyak —> “akuiyak” (20) n piñu(d)itik “piñuitik” (15)

Azkenean eztiru(d)i —> “eztirui” (45) n

partitìboan kamiyu(r)ik

“kamiyuik” (3) n lerrenu(r)ik —> “lerrenuik” (3)

• Partizipio “-tu”-z amaitzen denean, eta aditz laguntzailea “(di)”z hasterakoan, diptongoak eratzen dirá hizketa arinean. artu (d)izkio —> “artuizka” (6) n

D iptongo bereziak Ez dute emankortasunik. Hizketa arina dela medio sortuak dira. Bakanak dira ja ­ sotako adibideak: ou n “miño onek gouan ta gauza asko urkitzen ttu” (l 1) oe n ‘Nee atta toera jotzallia zen” (16)

G O R A N Z K O D IP T O N G O A K Mailegu berrietatik sortutako hitzetan erabiltzen dira. Gazteek ordea errexkiago darabiltzate. Izan ere hiztunik adinekoengan, nabaria da bai monoptongaziorako joe­ ra, arrotza zaien diptongo berriei ihes egin nahiean, oharkabean noski. [j] “kubjerta”(3) “antjoju” (9) / “antijukin” (20) “anbjeníia” (16) “destjerrua” (2) “sjesta” (3) “kubjertak” (3)

[w] “kwadrokua” (3) “jw erga” (5) “prweba” (1) “igwaltsu” (17) “gwardiyan” (2) “swelto” (11) “kaxwelak” (11)

Aipatu bezala, goranzko diptongo arrotz hauei m uzin egiteko biderik erabiliena monoptongatzea eko bokale bakar bat ahoskatzea da: “etxafero” (11) “erreminta” (13) “puntapizak” (13) “pañulu” (6) “bono” (l) “igula” (D Diptongoaren 1. bokalean azentua ezarriz ere, diptongoa hautsi eta hiatoan ahoska dadin bilatzen da: “pa.rí.e.nte” (11) “M a.rí.a.no” (28) “Go.bí.er.no baskon...” (38) “ko.rrí.en.ti.a” (22)

m tu w u ir tfm r n r itirm r^ ' < ^*^eapE '

-: -,

t)& BOMMt

U b i— n u M q i.

.S »

■ m im i^ ìé à m ^ ^ à a ffm ..

;•

■ .

■(815 "Ssn

;í«rt4*

.V- '-'.'•-Hí..r '.X-

í^itk

■ ;.v ii->'

' **r^

ooek j ( ( ^ (a A . . _,

‘

•-1».- K.: •/

•3f^-

.Ä':

:fTve?

m i

ííak’^ÍJ.

-■-■!,■

2 . KONTSONANTISMOA

2.1. HERSKARIAK

2.1.1. H E R S K A R IA H O S T U N A K ; b, d, g Kokapena Hitzaren Iiastapenean eta bamean ager litezlce.

Hitz haseran: “/?uma” (22) “ííeittu” (12) n “galtza” (24) Bamean:

“ala/jak” (11) “oi/ola” (6) “ar^iya” (20)

Galera Hizketa arinean ordea, herskari ahostunak bokalartean ditugularik, izugarrizko joera dago hauek galtzekoa edo isilean uztekoa. Herskari ahostun guzietan aski arrun­ ta dugu gertaera hau, aise galtzen dira, baina ugarienak “g ”ren galeraren ondorioz sortutako formak ditugu.

Bokalismoaren atalean azaldu dizuegun bezala, galera hauen ondorioz, hiatoan ziren formak, askotan diptongaziorako bideari heltzen diote. egurra

—»

“eurra” (13)

añaditzen

“añaitzen” (2)

txabola

“txaola” (24)

2.1.2. H E R S K A R IA H O S K A B E A K : p , t , k K okapena Azken biek, “t ”k eta “k ”k beraz, hitzaren hasera, erdigunea nahiz azkena ere izan lezakete kokagune. “p ”z hasitako hitzak ugariak dira, eta hitzen bamean ere ohizkoa dugu “p ” fonemaren erabilera: Hitz haseran: “parranda” (2) “íeülatuan” (18) “^ampoko” (22) Barnean:

“mizpira” (22) “lairriotzen” (24) “eus^araz” (17)

Azkenean:

“ba?” (3) “gizonai” (2)

G alera Herskari ahoskabeek ahostunek baino egonkortasun haundiagoa erakusten dute, eta nekez galtzen dira. Hizketa arinak eraginda jaso ditugu adibide urri batzu, eta beheraxeago aipatu ditugunak dira. Kontuan hartu behar dugu ordea, nahiz eta adibide hauen aipamen egin, hitz hauek beroiek herskariekin ahoskatzea dela ohizkoena. ‘‘p"ren galera: “arraatu” (13) " t”ren isiltzea: “bi urte pasa tziuztenak” (2) “k ”rena: “Añaiko sorua” (15) / ”Añaki sorua” (15) M a ileguak Euskararen joera zaharra jatorrizko hizkuntzetan herskari ahoskabe izan direnak, ahostun egitea izan da, hitzaren hastapeneko p, t, k —> b, d, g bihurtzea alegia.

Oiartzungo hizkeran aipatu beharra dugu, gaztelaniaz p, t, k duten hitzak euskarara mailegatzerakoan bere horretan erabiltzen direla gehienetan. gaztelaniaz

Oiartzungo euskaran

convidar costumbre

“kombidatu” (46) “kostumbre^k” (2)

—>

Bakanak dira oso ahostuntzeak: Gaztelaniaz

Oiartzungo euskaran

daveles

“^rabeliñak” (16)

—>

Alderantziz ordea, jatorriz ahostuna dena gure herriko hizkeran ahoskabe egitea ez da hain nekeza. Ez da noski sistematikoki gertatzen. Gainera asko dira ahostun nahiz ahoskabearen txandaketa onartzen duten hitzak.

Gaztelaniaz gato bolsa

—>

“^atu” (10) “/joltsaka” (22) / ”i>oltsaka-ogi” (22)

eta n ” ren in g u ram enduan Dakigun bezala, euskaraz joerarik ohizkoena “I” eta “n” ren ondoren datozkigun ahoskabeak ahostun egitea da.

“Barrunt/ik” (2) “il^ora” (45) “em/?ata” (2) Dena den aditz partizipioari -TA atzizkia lotzerakoan, kasu askotan ahostuntze prozesuak ez du aurrera egiten. Orokorrean egia da bai, oiartzueran arruntena litzatekeela “esanda” (22), “ilda” (45),... entzutea. Ahoskabe mantentzen den adibide mordoxka bat bildu dugu ordea: “tortilla m a " (1) / ’’izerdiz blaHni/a”(2) “jontoko” ( 2 ) / ”jont/a” (3) “eonto” (6) “esantóko” (18) “jakinia” (17) “etzania” (13) Gaztelerako “-miento” atzizkia oiartzuar hizkerara egokitzean, ahostun edo ahos­ kabe bilaka liteke. Txandaketa nagusi dela argi asko ikus dezakegu, hiztun batek bi erak nahasian erabiltzen baititu: “ofrezimertííu” (1) / “ofrezimeniua” (1)

H IT Z E N A R T E K O E R A G IN A Arduragabeki mintzatzeak, hizkera zaindu gabean aritzeak, berekin dakar askotan hitzen arteko pausak ez bereiztea, eta honelakoetan hitzaren azkenengo fonemaren eta hurrengoaren lehendabizikoaren artean izugarrizko eraginak eta maiz eraldaketak ere suertatzen dira.

Kontuan hartu behar dugu gainera, mendi aldeko oiartzuera bixi-bixi eta arina de­ la. Oraingo atal honetan, hizketa katean herskarien artean gertatu ohi diren eraginez ihardungo dugu.

ren in g u ra m en d u a n 1. b —> p / 1__ batbakarra ateria (d)ut ba

—> -»

“bat pakarra” {1) “ateria ut pa” ( 17)

2. t + d —^ t Ez da sistematikoki gertatzen. Lege honek maiztasunik haundiena BAIT eranste­ rakoan erakusten du. bait da

—>

bait dago —>

“baira” (2) n “bako” (17)

Ez da halakorik gertatzen: bait dute —> “baiúfute” (16) n beste ze(r)a bat dute —> “beste zea hat ¿/ute” (2) 3. B A IT e ra n s te ra k o a n honako kasu hauetan “ t ” ren g a le ra siste m a tik o k i gertatzen da: • t + g ^

g bait giñan —> “baigiñan” (3)

• t + 1^

I bait luke ^ “bailuke” (22) n

• t + n ^

n bait nittun —> “bainittun” (5) n

•

t +

Z ^

Z

bait zun

“baizun” (3) n baina bait zen ^ “bairzen” (3) n ren in g u ra m en d u a n Hitza “k” z amaitzen denean, hurrengoari hasera herskari ahostun batek ematen badio, gerta liteke “k” ren eraginez ahoskabetzea. Ez litzateke haatik gertaerarik ohiz­ koena, normalki ahostun izaerari eutsiko bailioke: L b —> p / k __ o(r)i(e)k bakarrak —>“oik pakarrak” (7) n

2. d ^ t /k _ emengu(a)k di(r)a “emenguk ria” (18) baina “nik dakiten” (2) / “nik mkiten” (2)

Aditz laguntzailearen aurretik E Z doanean 1. EZ-en ondorengo hitza “b ” z hasten bada, gertaerarik arruntena ahoskabetzea da. ez bazenun “ezpazenun” (13) ordu(a)n ez baitzen —> “ordun ez paUzen” (3) ez baldin bada

“ez paldimbada” (2)

2 . “d ” ere ahoskabetu egiten da. ez dakit ez dugu

“ez/akit” ( 1 ) “ezmgu” (2)

3. g —> k / e z ___ gerraz ge(r)oztikan ^ “gerra ezA:eoztikan” (3) 4. z -> tj) /__I ta ezluke arrapatuko

“ta e/uke arrapatuko” (2)

5. z ^ ^ 1 __n ez nizuke jator esango

“enizuke jator esango” (13)

6. z —> ^ 1 __ tt ez (d)(i)ttugu itxian 7. z

“ermgu ilxian” (22)

(])/__y ez (d)(i)agu olako azinda berrik

“e}'eu olako azinda berrik”(44)

8. z —> (|)/__ñ ez (d)(i)ña(g)u beste(r)ik izango —> “eñau besteik izango” (32) n n

9. “z”, ondotik datorren bigarren “z” batekin elkartzen denean afrikatu egiten da. z + z —> tz ez z(a)i(g)u iru(d)itzen

“etziu iru^tzen” (2 1 )

KONTSONANTE MULTZOAK M AILEGUETAN Maileguzko hitzetan oiartzuarrari zail zaio zenbaitetan hainbat kontsonante multzoen ahoskera zuzena, euskarari arrotz zaizkion hotsekin egiten baitu topo. Hartako, sinplifikapenera jotzen du: “iyinoriak” (3) “i-rtanteko” ( 10 ) “ciijitzen” (3) “leziyuk” (2 1 ) “traroria” (8) / “tra/lorik” (22) “/:aro” (22) “siwifikatzen” (2)

H ERSKARIEN ARTEKO ALTERN AN TZIAK g ^

b “suMan kozka” ( 1 ) / “su^ia” ( 1 ) / “sue bat” (2)

2.2. DARDARKARIAK Galera Bokal arteko “r” dardarkari sinplearen erorketa erruz gertatzen da. Honen ondo­ rioz, zenbaitetan bokal geminatuak sortzen dira, baina bokal luzapenak ere inoizka sortarazten ditu: ge(r)oztik ale(r)e a(r)otzak prepa(r)atu

—> —> ^

“geoztik” ( l) “alee” (3) “aotzak” (18) “prepaätu” (6)

Dardarkari anitza nekez galtzen da, baina kasuak badira: arratsalde on! -> “atsaldeon” (22) Azkenean doalarik: zer (e)san be(a)(r) (d)ut? -» “ze san be ut?” ( 1 ) Era berean dardarkari anitza sinplearen lekuarì entzun liteke: barazkirik batez

“barrazkirik batez” (6)

D I R alternatzia Hiztunik zaharrenengan indar haundia duen gertaera dugu, gazteek egun hitz jakinetan tarteka bakarrik erabiltzen baitute. Adinduen artean hitz jakin hauetan bederen ia beti “r” “d” ren lekuan ageri zaigula onar liteke:

bi badi(r)a —> “bi baria” (2) bide —> “bire” (2) gida(r)ia “g ird y a ” (2) bidaji artan —> “biraji artan” (2) idiyalíin “iriyakin” (8) gorraide —> “gorraire” ( 1 1 ) edayakin —> “erayakin (13) mutil lodi-lodi-lodi bat zen ^ “mutil lon-lori-lon bat zen” (16) senidiak “seniriak” (17)

N / R alternantzia Ez du aurreko legeak bezainbateko oihartzunik. Txandaketa ageri zaigu oraingo kasuan, hitz hauek era batera edota bestera erabiltzen dira: tximi(n)ia -> “txim iria” (45)

G / R alternantzia Emankortasun eskasekoa. Txandaketa genuke oraingoan ere: i(g)itiyikin “iritiyikin” (13) bular e(g)okiyak -> “bular erokiyak” (17)

2.3. ALBO K AR IA K Kokapena “

1”

hitzen haseran, bamean eta azkenean ere azaltzen da: haseran: barnean: azkenean:

“/uzexio” (2) “txu/etakin” (17) “a/” (l)

R Ì L ren arteko alternantzia Ez da askotan gertatzen. Garbi esan liteke oraingoan txandaketa nagusi dela, hitz bakar bat era batera edo bestera azal bailiteke inolako araurik gabe. Hiztun batek berak gainera, ez ditu hitz jakinak beti berdin erabiltzen. Aniztasuna da nagusi. “b/'usak betiñokuk” (8) / “b/usa” (13) “borsillua”(16) / “bo/tsiyun” (16) “Zam arbiren” (13) / “Zama/bide” (45) “kañaberak” (46) / “kañabe/akin” (2)

Id^ll

/

ld~^l

“Id” kontsonante multzoa N egiteko joera begibistakoa da. Hitz jakinetan gertatzen da batibat, eta 80 urtez goitiko hiztunengan errexkiago. Txandaketak izan badira ere, honako kasu hauetan “11” entzun ohi dugu maizenik: “bi//otsa” (17) / “biWotsa” (17) “kampun bi//u” ( 1 ) “ba//ia artu” ( 10 ) / “baWian ura” (16) Id ^ I egitea kontsonante multzo honen bigarren aukera bat da. Sinplifikatze hau inolako araurik gabe gertatzen da eta hiztunaren baitan ere ez dago: “andria angua ba/im bau” (8) / “baWim bada” (8)

ren inguramenduan Gertaera posible bat da. Ez da beti hala suertatzen, aldaera pranko sor bailitezke.

Ikus bestela ondorengo adibideak izan ditzakeen aukerak: “mutikozkorra” (2) / “mutikoxkorretan” (2) “muti/kozkorra” (3) / “muti/Zkozkorrantzako” (3)

2.4. SU D URK ARIAK Kokapena “m” eta “n” k hitzaren haseran, bamean eta azkenean har lezakete toki. haseran:

“mixe^ya” (3) “neskatxa” ( 1 1 )

harnean:

“amunteyan” (3) “anaya” (16)

azkenean: “laumbat” (22) “pentsatzew” (16)

Sudurkarien galera “m” ren galerarik ez dugu jaso, “n” aldiz aise galtzen da aditzak aspektua bumtugabea duenean eta beraz -t(z)en bukaera duenetan. Hitzetan gertatutako galera bat edo beste ere jaso dugu, beraz hurrenez-hurren ondoko lerrootan aditzera emango dugu:

A) Aditzak -t(z)en bukaera duenean: 1. Aditz laguntzailea “d ”z hasi eta aspektua burutugabea dela adierazten digun “-t(z)en” elkarren segidan suertatzen direnean, “n”ren galera ezezik, aditz laguntzailearen hastapeneko “d”rena ere gertatzen da.

pa(g)atze{n) (d)u —> “paatzeu” (3) jartze(n) (d)izkiote —> “jartze^zkate” (3) pasatze(n) (d)(i)ttu ^ “pasatze ttu” (2) 2. Aditz laguntzailea lehenaldian doanean, eta beraz “z”z hasten denean, “n ” ren galera eragiten du. Tarteka gainera, “n” hori izan denaren arrastoak uzten dizkigu, “z” afrikaturik atxemaiten baitugu isileko “n”aren kutsatuaz. aixe (e)kartze(n) zen “aixe kartze zen” (3) gustatze(n) zi(tzai)gun ^ “gustatze tzigun” (6) 3. Aditz laguntzailea “g”z edo “y”z hasten denean. Ez da alabaina gehiegitan ger­ tatzen. ibiltze(n) giñan “ibiltze giñan” (3) pa(g)atu (e)(g)iten yote jornala ^ “paatu ite yote jornala” (24) 4. -t(z)en honen ondotik “ez” datorrenean: joten ez pada —> “jote ez pada” ( 1 ) 5 . -t(z)en-en ondotik datorrena sudurkaria baldin bada, bi sudurkariak batu eta bakar bat ahoskatzen da. ibiltzen nitzan “ibiltze nitzan” (13) jaten (e)men du ^ “jate men du” (22)

B) Bestelako kasuetan artzaintzako apiziyua ^ “artzaitzako apiziyua” (3) ai diptongoaren ondotik afrikatua agertzeak, sakonean “n ” izan denaren arrastoa badugula adierazten digu: •

“nz” kontsonante multzoak sinplifikapenera jo dezake. Lege honek ordea ez du indar haundiegirik, salbuespen gisa askotxo baikenituzke: “auzko” (2) / “aunzko” (3)

M I B alternantzia Biek ezpainkariak izaki, aisa nahasten dira. Ez da ordea inolako araurik ikusten aukera bata nahiz bestea egiterakoan. Hiztunek zenbaitetan 1. erabilera eta hurren­ goan 2. na balialzen dute. “lixtai)in kozka” ( 1 ) / “lixtamiak” ( 1 ) “Mño” ( l ) / “miño” ( l )

“/jintzat” (22) / “mintzat” (22)

Sudurkarien asimilazioa [nb] —> [mb]

[m]

lenbiziko —> “lemiziko” (2) / “lemöizikotik” (3) zenbaitek “zemattek” (3)

[ndj —> “d’Ven asimilazioa: ninduten —> “niñuten” ( 1 1 )

2.5. SABAIK ARIAK Lehenik eta behin, aipatu behar duguna da, sabaikarizatze prozesua bi eratakoa izan daitekeela: 1. Automalikoki sortzen dena. Inguruneak eragindakoa.

2. Sabaikarizatze adierazkorra. Hitzak dioen bezala, helburutzat adiera berezi bat lortzea lukeena.

2.5.1. SABAIKARIZATZE AUTOMATIKOA Inl fonem a edo <ñ> V

/i/ bokal osoa edo [i] bokalerdiaren ondotik /n/ datorrenenean, sistematikoki sabai-

n karizatzea gertatzen da.

“etekiwak” (20) “erreinak” (3) [i] bokalerdia denetan, kasurik gehienetan sabaikarizatzearen eraginez desagertu egiten da diptongoa: “ordañak” (2) “ laño ariwa” (8) “mandazi/iak” (8) Noiz edo noiz herskari ahostunen eta dardakari sinplearen galerak “i” bokalerdi bilakatuagatik ere, sabaikarizatze prozesuak aurrera egiten du: “aiña” (2) n Hainbat aditz laguntzaileetan ezezik, alokutiboan ere ugaria da /n/-ren erabilera V

“i” ondotik. Esan behar dugu gainera, askotan “di”z hasitako aditz laguntzaileek, hasiera hauxe isilean uzten badute ere, “i”k ondorengo sudurkariarengan sabaikarizatzea kutsatzen diola:

‘asi berko ñau umikin” (35) Pi “ta beitze «et frentea ta or ikuste ñet” (32) n K okapena Hitz hasieran zaila da automatikoki sortutako Ini entzutea, bi hitzen artean, ìehena “i”z bukatuagatik ere, ez baitio sabaikaritasun izaera kutsatzen. Hitza muga da. Dena den, arrazoi berezirik gabeko kasu bat jaso dugu. “oan e ;Ìabari dia lengo zarrak” (8) Hitz bamean nahiz azkenean noiznahi entzun ditzakegu: harnean: “biñaka” “ga/íekun” ( 1 ) “i/zorrei” (22) “pi/io-garbitzen” (24) azkenean: “eoziw” ( 1 ) “astuakiñ” (2) “jakiñ” (3) “oa/í” (2) M a ileguzko h itza k M aileguzko hitzak aspaidi jasoak direnean, jatorrian /n/-z osatuak baldin baziren, mailegatzerakoan euskaraz ere mantendu egin dute. gazteleraz caña castaña

Oiartzungo euskaraz —> ^

ka/iabelakin (2) gazta/iakin (5)

Iti fo n e m a edo <tt> V

Oiartzungo euskaran bustidura automatikoak maiztasun izugarria du. “i”ren ondo­ tik ez da sistematikoki gertatzen, baina ia beti gertatzen dela ikusi dugu. “u ”ren ondo­ tik ere, gertaera arm nta da.

1 . “i ” bokal osoaren ondorik “iífurri” (2) “biríarte” (3)

2 . “i” hokalerdiaren ondotik “aí/a” (3) “marie” (2) Bokalerdiaren desagerpena hautazkoa da: “errekan go/m-bem jo ” (2) 3.

bokal osoaren inguramenduan: “kufm” ( l)

Sudurkaria tartean izateak ez du sabaikarizatzea eragozten: “soka-pun?ra” (9) “un/ma” (45) / “onrma” (12) 4. 4tu hukaera duten aditz partizipioetan emankortasun handia du: “aiííuta” (2) “urrirm” (3) “garbiím-garbirm-garbiífu” ( 1 ) “katiím ” (16) Mailegaluriko aditzei partizipioaren -itu amaiera eransterakoan ere ibildide bera egiten du: “ofrezií/u” ( 1 ) “serbifm” (2) Gainera, gerta liteke mailegaturiko izenetan gazteleraz sabaikaria egin ez arren, Oiartzungo euskarara egokitzerakoan hizkera arinean behintzat sabaikarizatzea. gazteleraz

Oiartzungo euskaraz

apetito

apetiíma (2)

5. Aditz laguntzaileetako -it- pluralgilean: Sistematikoki gertatzen ez bada ere kasurik gehienetan hitz hasierako “d” eta palatalizatua izan den kontsonante aurreko “i”, isilean utzi ohi dirá, kontsonante palatalak bereganatzen baitu “i” hori. Honen ondorioz, aditz laguntzaileen hasieran [t] -rekin aurkitzen gara: V

“geyo re barm” (2) “ikusi /fut” (2) “eango /íuten” (2) “na^kuak ííuzte” (2)

6. Hitzen hastapenean balio neutro bat gorde arren: “amona rriki-mkiya zem bea” (9) 7. Onomatopeietan: “m-m-rri beti erdi korrika ibiltzen dem bat” (22) “pipiyak zulatze u rraka-rraka” (13) “rmr- ímr- ttuv- rmr, ta biurritu” (20)

/// fonem a edo <ll> V

Noiznahi topa dezakegu “i”ren ondorik “1” sabaikarizatua. Oraingoan ere, sabaikarizatuak izan diren aurreko kontsonanteen gainean aipatu dugun gauza bera azpimarratuko genuke. Ez da ez sistematikoki gertatzen, oparoa den arren. Tarteka-tarteka “u ”ren inguramenduan era kausi liteke:

1. “i” hokal osoaren ondorik: “i//oba” (22) “amezki//a” (8) 2. “i “ bokalerdiaren inguramenduan: “ga//endu” (3) “zo//a” (17) 3 . “m” bokal osoaren inguramenduan: “igu//~igu/r ( 10)

Kokapena Oiartzungo lekukoen ahotatik hitzaren bamean eta azkenean ere jaso dugu. harnean: “i//umpetan” (2) “zintzi//ik” (2) azkenean: ''ill" ( 1 ) “ixi//-ixillak” (22)

Maileguetan Gazteleraz [I]-z osaturik dauden hitzek, euskarara moldatzekoan, sabaikarizatuak segitzen dute: gazteleraz

Oiartzungo euskaraz pantorri//a ( 1 )

pantorrilla lentillas

^

lenti/íak (22)

Gazteleraz albokari direnak noiz edo noìz sabaikari ahoskatzen dira: escalera humilde

esk allera(l) —>

umili (17)

2.5.2. SABAIKARIZATZE ADIERAZKORRA Sabaikarizatzea helburu baten ondorioz gauzatzen da, adiera berezi bat eman nahi baitzaio esanahiari, eta beraz, hiztunak nahita egiten duen zerbait da. Askotan, forma neutro honetatik urrundu, eta balio “berezi” bat ematen dio.

Hona hemen zeintzuk izan litezkeen balio “berezi” horiek: 1. Tamainari dagokionean ttikitasuna adieraztea: “nexka-muti//ak”” (18) “po//iki-po//iki erreka bazterraz” (2) “ostua punr/a xorro/jca duna ilberrikua da” ( 13) “An /fen/re jarri ta prrraa erretzen tzian” (11) / “taluk an tenteka jarri” (22) 2. Goxotasuna, maitasuna azaleratu nahia: “ordun nexka kusi zute, pòrioku-po/iokua, erra” (22) / zerrikumik potoko-potokuak” (22) “amabost eun eunero be//e-befre iñak” (3) / “xextuk eta bete bete in” (22) n n ' ^ “arto ostuakin dof/ore-doifore jarri” (16) “ortik aurrea po//i?mo dia denak” (2) 3. Izen herezietan: “Pe//o” (22) “Agujrtin” {13) 4. Onomatopeietan: “bado bire jator bat eta ni tú-tú-tñ-tñ banijua” (22) “aik Lxki-mijckiyak” (3) “Itzontziya ta geo izketan txa, txa, txa, ixa, izaten dia persona batzuk ixiltzen eztinak txì, txi, txu txì, beti rollo batin...” (22)

2.6. IG U RZK A R IA K Ixl fonem a edo <j> Kokapena • Inguruko nafar herrietan ez bezala, /x/ igurzkari belare ahoskabea erabiltzen da.

Hitzaren hasieran eta baita bamean ere ikus liteke: ‘7o ta su” (16) “ba/atzia” (3) Honetan Gipuzkoako ingumko herriekin bat egiten du. Muga beraz, hementxe dagoela nabarmen geratzen da. Zenbaitetan ordea, oraindik ere errotua izan dadin zailtasunak dituela erreparatzen gara, /k/-rekin txandaketan ageri baita. “mayiña batek” (3) / “ma^iña” (3) “amayiña bat aldiz (3) / “am arina” (2) ‘7oño!” ( 1 7 ) / “¿oño!” (23) Dena den, maileguzko hitzetan ezezik, euskarazkoak diren hitzetan ere aski erroturik dugula esan behar: “artayorra” (8)

/// fonem a edo <f> /f/ fonemari ihes egiteko izugarrizko joera dago. Euskal sistemari arrotz zaion hots baten aurrean garela berehala ohartzen gara, /f/-ren ordez /p/-ra jotzen baita bai hitz hasieratan egokitzean, edota hitzaren bamean ere bai. Adinari dagokionean, 60 urtez goitikoengan du lekukotasunik handiena.

Badira bestalde, hitz banaka batzuk bi aldaeren erabilera bizi-bizi dutenak. “naparrak” (2) “prankotan” (3) “iparreko” (20) / “i/arra” (2)

Maileguetan hasieran: “preskura” (2) / “/reskura” (20) “pallo” (13) “pulam entu” (22) “prem ala” (16) “putiñ ittea” (46) harnean: “apaitako” (2) / “a/aitako” (20) n

“apiziyua” (2)

n

“apalpa” (3) “garrapoya” ( 10) “alproja” (20) Beste hainbat hitzetan berriz, beti /f/ erabiltzen da; eta egunetik egunera hots ho­ nen erabilera ugariagoa da. “^ u ta ” (20) “A/rika” (13) “en/ermedade” ( 1 1 )

[y] fonem a edo <y> Sabaikarizatua den hots honek elem entu gehigarri gisa funtzionatzen du. Dena den, oiartzueran izugarri erabilia denik ezin dugu ukatu. Bokalismoaren atalean, sailez-sail xeheki dagoeneko aipatu dizuegu zein baliorekin eta noiz azal daitekeen.

Egia da oraindik ere garrantzi handia duen kasu bat aipatzeke dugula. Izan ere, goi nafarrerako ezaugarri ere baden [y] erantsi ohi zaio aditzeko 2 . pertsona singularrari hitzaren hasiera-hasieran: y o n " (46), “;-ozen” (26), “yua” (40), “yuzen” (46), ya(i)z, “yekiken” (46)...

Gazteek heldu eta zaharrek baino guttixeago erabiltzen badute ere, dudarik gabe alokutiboan hau da formarik hedatuena.

Alokutiborako elementu protetikoaren erabilera bizi-bizi dugu. Nahi izanez gero adibide gehiagorekin topo egingo duzu ‘ADITZAREN M ORFOLOGIA” atalean.

2.7. TXISTU K AR IA K 2.7.1 TXISTU KARI IGURZKARIAK Oiartzungo hizkeran txistukarien mundua oso aberatsa dugu. Txistukariak oso on­ gi bereizten dira eta ez da elkarren artean neutralizaziorik sortzen. Sail honetan ere banan-bana ekingo diogu fonema bakoitza aztertzeari.

¡s/ fonem a edo <z> Kokapena Hitzaren hasieran, barnean eta amaiera gisa ere ager liteke. hasieran: “zu-zutik” (2) “jende zirtzil batzuk” (2)

‘artakozkorren” (8) ‘bakizu” (3) azkenean: “berriz” (22) “ez” (14) Gazteen artean badirudi <z> zakarrago eta gogorrago bat gero eta indar handiagoa hartzen ari dela. Zakarragoa den hots honen erabilpenik ez dute egiten 80 urtez goitikoek. 60 urtetan adibide mordoxka bat topa dezakegu, eta zer esanik ez, 40 urtez beheitikoengan. Dena den, bi hots hauen arteko desberdintasuna zehatz-mehatz zertan den jakiteko, azterketa akustiko sakon bat eskatuko luke puntu honek, dudarik gabe, eta mementuz bitartekorik ez baitugu, ezinezko zaigu ur hauetan murgihzea.

Isl fonem a edo <x> Kokapena • Sabai-aurreko txistukari honek bere kokagunea hitzaren hasieran, bam ean eta amaieran ere, nekezago bada era, izan lezake. hasieran: “xintxo” (3) “xirimiriya” (8) harnean: “poApolukin” (16) “ujcatu” (8) azkenean: “exkax” (22) “Andrea” (20) 80 urtez goitiko aitton-amonek txistukari hau maizago darabiUe, izan ere adiera berezi bat emateko ezezik, forma neutroetarako era erabiUzen baitute: “xixtera artu. burun artu...” (3) “sukaldexokoa jon ta...” ( 1 1 ) Honako kasu hauetan, berriz, adiera berezi bat baduela aise konturatzen gara bizkarkariaren erabilerarekin konparatuz gero. Batipat ttikitasuna eta goxotasuna transmititzeko erabiltzen dira. “ebi-intza, xirimiriya. Ebi-intza aitzen da pixkat biño zirimiri zaten da ugarixua” (8)

“goizian kafesne pUar bat, ta berriz apaitako zopa pizar bat, baratxuyakin ta ur pizar batekin...” (2) “ola erdi xuitua ikusiko zu” (2) / “tximista ta trumoia ta ja ta zuituta utzi! (2)” “Babiloni xoku artan da” (11) / “aunzko zoku ayekan esan tziten” (14) “labe xolo bat izaten da” (1 1 )/ “bi zolo izatten ttu” (3) “ura pixkat A-ampatu ta aekin iurtzi” ( 1 ) / “zampaka-zampaka” (16) • Txistukari sabaikari hau autom atikoki behintzat errazen, “i” bokal osoa eta i n bokalerdiaren ondotik ahoskatzen da. “pixtiyai” (13) “gajTtakeya” (16)

“u” bokal osoaren ondotik ere, adiera berezirik gabeko sabaikarizatze kasuak jaso ditugu: “ujckei bat” (3) n “juxtu-juxtu” (13) “pujifka-pujcka inta” (22) “u n rn a ” (17) Gainontzeko bokalen ondotikako sabaikarizatzeetan nabarm enago geratzen da nahita egina izan dela. “a^^ala joten” ( 1 ) “errextasun” (22) “moxkorra” (2) Aipatu adibideetan ikus litekeen bezala, txistukari bustia apikariaren ordezko izateaz gain, bizkarkariaren ordez ere azal liteke.

Maileguetan Gazteleraz apikaria dena euskarara moldatzerakoan txistukari bustia erabiliz egi­ ten dugu: rebista San Esteban kontrabandista senda

^ —> ^ —>

“rebixta” (2) “Xanixteban” (17) “kontrabandixta” (2) “xenda” (2)

Baita honako kasuan ere: chorizo

—^

txoixuak (20)

Bustidura ordea ez da erabatekoa, izan ere apikaria baliatzen duten kasu andana bat badugu:

“k rutalai” (2) / “kristala” (2) n “kordionixta” (2) / “kordioniita” (2) “m autra” (13) / “mae^trak” (2) Isl fo n e m a edo <s> K okapena Hitzaren hasieran eta bamean entzuten da. Hitzaren azkenean beraz, ez dezake lekurik har, bizkarkaria baita honelakoetan erabiltzen dena. hasieran: “iem itako” (14) “iaskiyan” (16) barnean: “bu5ti” (13) “asitzen” (6)

2 J .2 . T X IS T U K A R I A F R IK A T U A K

Itsl edo <tz> K okapena Oiartzuarrari eroso zaio <tz> erabiltzea hitzen bam ean eta baita amaiera gisa ere: “minizat” (6) “bayerz” (18) Aski zaila da hala ere hitzaren haseran entzun ahai izatea. Guk kasu bakar bat jaso dugu, inguramenduak eragindakoa izan ez dena jakina, eta afrikatuaren bidez ohizkoan baino balio zakarragoa ematea du helburu. “noia itxea jongo naiz ba, rzarpa guziyak ta zikinduak” (2) n • M e t a t e s i a k eraginda txistukari eta herskariaz osaturiko taldeak lekuz aldatzen dira, eta <tz>z osatutako afrikatuak sortarazten dituzte.

Metatesi hauek adineko hiztunei jasoak dira. Hitz jakinetan bakarrik du indarra gertaera honek, eta gainera inondik-inora ez da beti hala suertatzen: “udaizen arte” (17) / “udaz^eneko” (11) “a/zeneko” (3), “aizenian” (8) / “a z to e k o ” (11)

ItsI edo <ts> Kokapena • Hitz hasieran ez da sekula agertzen. Bai ordea barnean eta amaieran. “tamainfiu batian” “eííiyan” (8) “ar^olorra” (5) ''uis-utsa” (46)

Maileguetan Gazteleraz “s”z eratutako hitzak rien ondoan daudenean: gazteleraz

Oiartzungo euskaraz

embalse

—>

bolsillo

—>

jersey

<tz> bilakatzen dira albokarien eta dardarka-

em balm k (8) bol/jiyun (16) “jeri^e zar bat” (2)

V

Its! edo <tx> Kokapena Hitzaren hasieran, bamean nahiz azkenean egokitzen da hasieran: “fxoro-jolasak” (18) “Drikiteuan” (2) barnean: “bararxuyakin” (2) “emenixen” (22) azkenean: “neskafA- ura” (16) “A rdoi^’ d ? ) • Askotan /¡/ bokal osoak eta /i/ bokalerdiak <tz> dena automatikoki sabaikarizatzeko joera dute, <tx> eginez: “aiixurrakin” n “gainrxiorra” n “bakorón” ( 1 )

• Egia da hitz askotan afrikatu txetxekariak galdua duela garai batean neutroa zen balio hartatik bereizteko zuen adiera berezia. Egun oraindik ere ttikitasuna eta afektibitatea transmititzen duten kasuak izan badira, nahiz eta urriak izan. Adinekoengandik jasoak hain zuzen ere: “alrxairua” (20) “aran/xez” (20) “illar moíxa” (5) “neskafxa” ( 1 1 ) “akerxa” (22) “xorro/xa” (13)

L, N, R

ondorengo txistukariak

Orokorrean euskaraz sonanteen inguramenduan ditugun txistukariak afrikatu bilakatzeko joera dugu. Oiartzungo hizkeran ere gehienetan lege hauxe betetzen dela ai­ patuko genuke. Lege hau aplikatzerakoan hitza ez da muga, nahiz eta bereizirik diren bi hitzen aurrean egoki, l.naren azkenean sonante bat badugu eta hurrengoa txistuka­ riak hasia bada, azkar asko afrikatu bihurraraziko baitu ondotik heldu zaiona. “amunteyan rzeillek” (3) r\ “arízazu au lembizi” (18) n “al /zunak al tzuna” (2) Sistematikoki gertatzen ez bada ere, salbuespenez hitzegiten hasi beharko genuke, gertaera honek aurrera egiten ez duen kasuekin topatzerakoan. Lege honi behar bada hain tinko eusten ez diona m aileguen arloa litzateke. Gazteleratik hitzak jasotzen ditugunean, kasurik gehientsuenetan betetzen bada ere, salbuespenak lehen baino ugariagoak baitira: “penjatu” (2) “konsejua” (2) “perjona^k” (3) “per^egitzeko” (16)

830

ufid ts p J .3:1

Ipiiwoo?

naiNw.f

;^M )0q a ^ o ic E in m « ^ « a jíf íf e ó í» to ü ís »

í^ .ü * 'Í 3 Í d W w « Ú l

fitti . j w

o fmiK¡aits^ íJíeaküii:t^j'¿ >-.

Bci902JàirfiN## WH^ cm iM io ê É é «» IH99S99 O i0(} fw.v.‘A)i»d

<%

3. IZENAREN MORFOLOGIA

3.1. D EK LIN ABID EA R EN EZAU G A R R I O ROKORRAK • M ugagabearen erabilera Hiztunik zaliarrenengan erabiliago dugu, joera zahartzat jo lilekeen absolutibo kasuko mugagabearen erabilera. 0 deklinabide marka beharrean, singular nahiz pluraleko joera nabarmentzen zaigu gazteen artean. “zazpi klasekin ro itten dute, muxika osto ta denak sartze izkate” (10 ) “geo ordun azaldu pekatu" (24) “orko jendia itten genun ezaun” (17)

• -a m ugatzailearen gehitzea Arestian aipatu dugun kontrako gertaerarik ere badugu Oiartzungo kasuan. Zenbatzaile eta beste zenbait kasuk eskatzen duten mugagabearen erabilpen legea ez da be­ tetzen . Ez noski beti, baina bai ordea maiz xamar, bai eta adin desberdinetako hiztun artean ere. Deklinabide sailean, kontuan hartu beharreko ezaugarria, beraz. a) Zenbatzaile eta “zer” galdetzailearekin “Ondartxoko zea artan tzen or, lanteiya bat aundiya” (37) “/>/ soiñua, tak! tak! Batek joko baluke” (20) “zuk zalaya batían lurrai bueltan man ber bayozu” (13) “ta zuk ezpadakizu ze gaya jarri yoten” ( 17) b) Erakusle, bestelako determinatzaile eta izenondoekin Antzeratsuko jokabidea ikusten da sarri askotan. Ez ordea beti. Dena den, arrunta dugu bermugatze fenomenoa:

''sarra oi garbittu, garbittu, garbittu, ura aekin sendatu zen” ( 1 ) “autsi itten tzala saten tzun amak, pixkat autsi itten tzela illia arrekin"' (20) “Gaur inbiriya maten tzun eondu dianin taluk itten ¡riña onakin'' (10)

• -a berezkoaren galtzea Hitz bukaerako -a-ren erabilera nahasmenduan dugu nabarmenki. -a mugatzailearen gehiketaz batera, -a + -a > -a bihurtzearen ondorioz heldu zaigun -a berezkoaren galeraz hitz egin beharrean gara. Hiztun bera, zenbaitetan -a berezko eta guzi mintzatzen da, bestetan -a isildurik. ''milla gauz’’’ (3) baina “ lau gauza etzittun emango” (3) ''person bat baldarra” (22) baina "pertsona hat izan leike mótela” (22)

• Singular eta plu ral arteko bereizketa Ekialdeko ezaugarri den -ak/-ek ergatibo singular eta plural arteko bereizketatik urrundu egiten da oiartzuera. Alabaina, morfologia mailako sinkretismo gertaeraren aurrean gauden arren, badirudi askotan behintzat azentuak beteko lukeela bereizketa funtzioa. Hala, singularra denean azken aurreko silabak hartuko luke azentua, eta pluraleko kasuetan berriz azkenak. Adibidez: Ergatibo singulanra: meikuk (-ak) san du. r\ Ergatibo plurala: meikuk (-ak) in dute. n Gainerako datibo, genitibo, soziatibo, destinatibo eta bizidunezko adlatibo kasue­ tan gertaera berberaren aurrean geundekeela dirudi.

Adib.: Dat. sing.: gizónai n Dat. plur.: gizonai Dena den, beste zenbaitetan azentu bereizketa garbirik ez da ikusten, eta badirudi bi kasuetan azken aurreko silaban azentua duen adibideak ere mordoska direla: Dat. sing.: ardiyai n Dat. plur.: ardiyai Ez dirudi beraz, kasu guztietan betetzen den lege bat denik. Soziatibo kasuan esate batera plural balioa duten him adibide desberdin jaso ditugu hiztun berarengandik: úmikin (46) muti kozkórrakin (46) nee mutillekín erki (46) Hortaz, azentu azterketa bat egiterakoan, arakatu beharko litzatekeen puntu nagusietako bat delakoan gaude.

• Objektua absolutiboan Ekialdeko ezaugarri den genitiboaren erabilpenetik ihes eginez, absolutibo kasu bidez adierazi ohi da objektua. “olakotan erreka jon ber izaten tzen arropa garbitzea” (2)

• Datiboko -ri atzizkia •

-ai atzizkiaz batera, datiboko pluralgilea genuke -ri atzizkia: ukenduri, umiri, porruri, olluri. Izenordainek ere har dezakete: bestiri, zueri.

• Inesiboa Bizigabeen hitz artean ugariak dira, -a mugatzailearen erorketaren ondorioz entzu­ ten diren inesibo kasuak: birin, sotun, ... eta tankera honetakoak. Dena den ez be­ ti.(Ikus taulak).

• Adlatibo bukatuzkoa -ño deklinabideko kasu marka ezezik, “n o ra b itta rte ”, “n e ra a rte ” gisako esapideak ere entzuten dira. Ez dirudi euskarri sendoko atzizkia dugunik, hiztun jakin batzurengandik bakarrik jaso baitugu.

• Prolatiboa Prolatiboaren ezaugarri den -tzat atzizkiaren ordezko gisa, bestelako irtenbideak harrapatzen ditu hiztunak. Hona adibidea: “artaburua, oi da tonto bat jotzia bezela" (22) n

Laburbilduz Honebestez, hitz arruntaren deklinabide ezaugarrien laburbildum a egiterakoan, mugatzaile nahiz berezkoa izan daitekeen -ö-ren inguruan, nahasmenduzko jokabide ugari harrapatzen dela ondoriozta dezakegu. Ergatibo, genitibo, soziatibo, destinatibo eta inesibo kasuetan ere, ohizkoa dugu -a mugatzailearen galera.

Atzizki markei dagokienez, ergatibo singular eta plural arteko sinkretismoak, ob­ jektua absolutiboan erabiltzeak, bai eta soziatibo, destinatibo, adlatibo nahiz ablatiboko kasu atzizkiek ere, ekialdeko ezaugarrietatik urruntzen gaituzte.

3.2. IZEN ARRUNTEN TAULAK 3.2.1. Izen arruntak: Bizigabeak. Bokalez. Hitza: Z a k u Mugagabea

Singularra

Plurala

ZER

zaku-

zaku-a

zaku-k/(-ak)

ZERK

zaku-k

zaku-k/{-ak)

zaku-k/(-ak)

ZERI

zaku-ri

zaku-ai

zaku-ai/(-ri)

ZEREN

zaku-n

zaku-n/-an

zaku-n/-an

ZEREKIN

zaku-kin

zaku-akin/(-kin)

zaku-kin/(-akin)

ZERENTZAT

zaku-ntzako/-ntzat

zaku-ntzako/-tzat

zaku-ntzako/-ntzat

ZEREZ

zaku-z

—

—

NON

zaku-tan

zaku-n/-an

zaku-tan

NONGO

zaku-tako

zaku-ko

zaku-tako

NORA

zaku-ta

zaku-ra

zaku-ta

NONDIK

zaku-tatik/-tatikan

zaku-tik/-tikan

zaku-tatik/-tatikan

NORAINO

zaku-taño

zaku-año/-ño

zaku-taño

ZERIK

zaku-ik

—

—

ZER

Singularrean • Hitz erroa -i-z amaituz gero —» -ya: mendiya • Hitz erroa -e-z amaituz gero, -e, -> -i + mugatzailea: itxia • Hitz erroa -o-z amaituz gero, -o -4 -u + mugatzailea: irriyua, artua

Pluralean • Hitz erroa -i-z amaituz gero —> -yak: irahaziyak • Hitz erroa -e-z amaituz gero, -e -> -i + -k (nagusiena)/-ak Joerarik nagusiena mugatzailea erortzea litzateke: birik, landarik, hanketik,...; -ak atzizkidun kasuak ere entzuten dira ordea: goldiak, illiak, oñaziak,...

• Hitz erroa -o-z amaitzen denean, -o -> -u + -k (nagusiena)/-ak Kasu honetan ere -k hutsezko atzizkia dugu nagusi. Adib.ollaskuk. Baina bada -ak bukaerarik ere: ostuak.

• Hitz erroa -u-z amaitzen denean, -u + -k (nagusiena)/-ak -k hutsezko adibideak gailentzen dira: piñuk, aziyuk, abriguk..., baina noiz edo noiz entzun daitezke piñuak edota suak bezalako kasuak ere.

ZERI -ai atzizkia singular nahiz pluraleko balioen jabe dugu, hortaz hitzaren singular edo pluraltasunaren berri aditzak adieraziko digu.

- n atzizkia Zenbait hiztun -ri atzizkiaz baliatzen da plural balioa adierazteko; ukenduri, porruri, um iri... hitzak adibide moduan.

Z E R E K IN â&#x20AC;˘ Hitz erroa -i-z amaituz gero

-ylkin (nagusienaV-yakin.

Gehienetan -yikin atzizkia erabili ohi da: ogiyikin, argiyikin, ihitiyikin -yakin gisakorik ere jaso dugu: hastoyakin, aterkiyakin. â&#x20AC;˘ Hitz erroa -e-z amaituz gero, -e ^ -i + -kin (nagusiena)/-akin Kasu honetan ere mugatzailerik gabeko joera da erabiliena: esnikin, iratzikin...

-akin agertzen diren adibideak ere ezin ahaztu. Adib.: zumiakin.

Gauza bera gertatuko zaigu hitz erroa -o nahiz -u-z amaitzen denetan: poxpolukin, indiziyukin, antijukin..., baina baita artuakin, eskuakin... ere. Puntu honen gainean ez dago lege zehatzik ematerik.

ZERENTZAT Mendebalde eta erdialdean erabili ohi den -ntzatZ-ntzako destinatibo atzizkia erabili ohi da, bai singular, bai pluralerako: katarruntzako / katarruntzat, infeziyuntzat, granuntzat, tripa errahiyantzako.

ZEREZ eskuz, oinetakoz, itzez... . mendiz mendi edo zelaiz zelai bezalako adibideak ere noiznahi entzuten dira.

NON Hitz erroa -i, edo -ai, -oi diptongoz amaitutakoetan -an bukaera dugu singularreko A

A

atzizki. Kasu bakarren batzutan -in.

-i - > baserriyan -ai - > saskiyan ^ tximiniyan arrobiyan

mayan zalayan atayan

-oi - >

kantoyan

-in atzizkiak indar txikixeagoa du eta beraz nekezago erabiltzen da: zalayin, mayin, untziyin...

-e, -o eta m -z bukatutakoetan ohizkoak ditugu -n hutsezko inesibo kasuak, -e eta -o-ren kasuan bokal iiersketaz lagundurik gainera: kruzin, hirin, tratorin, kotxin, basun, sotun, boltsiyun, zepun, esku n ..., baina ez beti: tolarian, soruan, barriyuan.

-

Pluralari dagokionez, normalean -tan atzizkiak adieraziko digu inesibo kasuaren pluraltasuna. Adibideak: zalaitan / zelaitan, kamiyutan, librutan, restaurantetan...

-e-z bukaturiko hitz gehienetan -itan bukaera aurkituko dugu: balditan, kotxitan.

-i-z bukatzen direnentzako, berriz, bi joera desberdin: a) Ohizko den -tan atzizkia: baserritan, gerritan... b) -yetanl-yitan atzizkia: xaxkiyitan, mendiyetan NORA -ta atzizkia litzateke adlatiboari mugagabe balioa ematen diona: “amakifta \\.\eta'\ “ez dakìt zein zela/ra”. Dena den, honako kasu hau ere egokitu zaigu: “ez dakigu zenbat tokira”.

Singularrean -o nahiz -e-z amaiturikoetarako - > -a: basoa, som a, itxea.

-i edota -u bukaeradunekin berriz - > -ra: lastaira, maira, zubira.

Kasu berezia litzateke -^-rekin bukatzen den “ohe” hitzaren adibidea: oyea eta oira, biak entzuten dira.

A

N O N D IK Euskal Herririko zatirik handienean erabiltzen den -tìk atzizkia dugu nagusi. Maila txikixeagoan, eta hiztun jakin batzuen ahotatik berriz, beranduagokoa den -tikan atzizkia heldu zaigu.

Z E R IK Partitiboarekin ere antzeratsuko adibideak harrapatuko ditugu. -(r)ik, eta berriago den -(r)ikan atzizkiak hain zuzen: aizeik, iuzkiyik, ja n a iyik... Kasu bakanagoetan •ikan: diruikan, elektririkan.

3.2 2. Izen arruntak: Bizigabeak. Kontsonantez. Hitza: E u r Mugagabea

Singularra

Plurala

ZER

eurr-

eurr-a

eurr-ak

ZERK

eurr-ek

eurr-ak

eurr-ak

ZERI

eurr-ai

eurr-ai

eurr-ak

ZEREN

eurr-en

eurr-an

eurr-an

ZEREKIN

eurr-ekin

eurr-akin

eurr-akin

ZERENTZAT

eurr-entzako/-entzat

eurr—antzakoZ-antzat eurr-antzako/-antzat

ZEREZ

eurr-ez

—

—

NON

eurr-etan

eurr-in/-ian

eurr-etan

NONGO

eurr-etako

eurr-eko

eurr-etako

NORA

eurr-eta

eurr-ea

eurr-eta

NONDIK

eurr-etatik

eurr-etik/-etikan

eurr-etatik

NORAINO

eurr-etaño

eurr-iño/(-iñu)

eurr-etaño

ZERIK

eurr-ik/(-ikan)

i

Hitza kontsonante 1 amaitzearen ondori ►z, aldaera kopurua m urriztu egiten da. Dena den, bokalez amai airiko bizigabe taulaJ 0 atzizki berberak di iigu azken batean, lotura-egile den bokali tartekatuz noski. He rrexegatik, nabarmen inak bakarrik adieraziko ditugu.

L e k u zko k a su ko zen b a it esapideren erabilera berezia Norm alki ez da mugagabea erabiltzen “ura”, “su’ ... bezalako hitzekin lekuzko esapide bereziak eratzerakoan.

“Botak jarrikin urian" (2) “ta urin gelditu zen an” (2) “bee burua urea bota zunin” (22) “oliyua betti-goitti iyotzen baita urian"' ( 10) “ sura karri ta erre” (30)

Gazteen artean singular nahiz mugagabe kasuko erabilera entzuten da.

“Jo! ureko zakillak ez paia juten!” (43) “nei uretan seittuan gosia jartzen nau” (43)

3.2.3. Izen arru n tak : Bizidunak. Bokalez. Hitza: Seme Mugagabea

Singularra

Plurala

NOR

seme-

semi-a

semi-k/(-ak)

NORK

seme-k

semi-k/(-ak)

semi-k/(-ak)

NORI

seme-i

semi-ai

semi-ai/(-ri)

NOREN

seme-n

semi-n/-an

semi-n/-an

NOREKIN

seme-kin

semi*akin/-kin

semi-kin/-akin

NORENTZAT

seme-ntzako/-ntzat

semi-anlzako/-antzat

semi-antzako/-anlzai

NORENGAN

—

—

—

NORENGANA

seme-na/(-ngana)

semi-ana/(-angana)

semi-(a)na/(-(a)ngana)

NORENGANDIK

semi-ndik

semi-andik

semi-(a)ndik/(a)ngandik

NORENGANAINO

—

—

—

ZERIK

seme-ik/-ikan

—

—

NORTZAT

—

—

—

Lekuzko atzizki marken berri ematera mugatuko gara sail honetan. Gainerakoei buruzko gogoetak bizigabe taulan aurki daitezke.

Hiztunak bi atzizki darabiltza adlatibo eta ablatibo kasuen erantzule gisa: -angana / -angandik eta -nal-ndik, bai eta bizigabearen balioa duen -tal-tik mugagabea ere.

Adibideak: Ablatiboan: andriangana, baina meikuna (singularrean) espezialistana, semina (pluralean) Esamolde edo zenbait esaldi eginetarako -ta atzizkiaz baliatzeko joera nabari da: “Gurasotatik semira” “meikuta” “amurraita” “txerriyata” “Andrieta jon”

Bestalde entzun ahal izan dugu “semetik” bezalako adibiderik ere.

Pertsona izenordain indartuekin ere jaso dugu honelako adibiderik: “Miño berriz olako zerbatte gertatuko balizuke, zuk ikusi txakurra an ai dela, pues jon tzattez heantà" (19) Ablatiboan ere antzeratsuko adibideak: -gandik / -andik: ''emaztiandik apartatua, andriagandik" (singularrean) '"semingandik" (pluralean)

3,2.4. Izen a r r u n ta k : B ìzid u n ak . Kontsonantez. Hìtza: Gizon Mugagabea

Singularra

Plurala

NOR

gizon-

gizon-a

gizon-ak

NORK

gizon-ek

gizon-ak

gizon-ak

NORI

gizon-ei

gizon-ai

gizon-ai

NOREN

gizon-en

gizon-an

gizon-an

NOREKIN

gizon-ekin

gizon-akin

gizon-akin

NORENTZAT

gizon-entzako/-entzat

gizon-antzako/-antzat

gizon-antzako/-antzat

NORENGAN

—

—

—

NORENGANA

gizon-ena

gizon-ana

gizon-ana

NORENGANDIK

gizon-atik

gizon-andik

gizon-andik

NORENGANAINO

gizon-etaino

—

—

ZERIK

gizon-ik/-ikan

—

—

NORTZAT

igizona bezala)

—

—

i

Atzizkiotan nagusi diren gertaerak, jad a aipatuak ditugu. Ikus, beraz, aurreko orriak.

3.3. PERTSONA IZENEN TAULAK Izen bereziak: Pertsona izenak. Izenak: A ra n txa , X albador BOKALEZ

KONTSONANTEZ

ÑOR

Arantxa

Xalbador

NORK

Arantxa-k

Xalbadorr-ek

NORI

Arantxa-ai

Xalbadorr-ei

NOREN

Arantxa-n

Xalbadorr-en

NOREKIN

Arantxa-akin

Xalbadorr-ekin

NORENTZAT

Arantxa-ntzat

Xalbadorr-entzat

NORENGAN

—

—

NORENGANA

Arantxa-na

Xalbadorr-ena

NORENGANDIK

Arantxa-ndik

Xalbadorr-endik

NORENGANAINO

—

—

3.4. LEK U-IZENEN TAULAK Izenak: Lesaka, Oyartzun BOKAL

KONTSONANTE

ÑOR

Lesaka

Oyartzun

NORK

Lesaka-k

Oyartzun-ek

NORI

Lesaka-i

Oyartzun-ei

NOREN

Lesaka-n

Oyartzun-en

NOREKIN

Lesaka-kin

Oyartzun-ekin

NORENTZAT

Lesaka-ntzat

Oyartzun-entzat

NON

Lesaka-n

Oyartzun-en

NONGO

Lesaka-ko

Oyartzun-go

NORA

Lesaka-a (a -i- a > a)

Oyartzun-a

NORAINO

Lesaka-ño

Oyartzun-eño/-eaño/-año

NONDIK

Lesaka-tik

Oyartzun-dik

3.5. ER AK USLEA K Singularra NOR

au

oi

ua/ora/(ura)

NORK

onek

orrek

arrek/(arek)

NORI

onei

orrei

arreiZ(arei)

NOREN

onen

orren

arren/(aren)/(aen)

NOREKIN

onekin

orrekin

arrekin((arekin)/(aekin)

NORENTZAT

onentzat

orrentzat

arrentzat/(arentzat)

NON

ontan

ortan

artan

NONGO

ontako

ortako

artako

NORA

onta

erta

arta

NORAINO

onta単o

orla単o

arta単o

NONDIK

ontatik

ortatik

artatik

NORENGAN

(onekin)

(orrekin)

(arekin)

NORENGANA

onena

orrena

arrena

NORENGANAINO

onena

orrena

arrena

NORENGANDIK

onendik

orrendik

arendik

NOR

ok

oik

aik

NORK

ok

oik/(oyek)

aik/(ayek)

NORI

abei

oiri

airi

NOREN

on

oin

ain

NOREKIN

okin

oikin

aikin

NORENTZAT

okentzat

ointzat/oyentzat

aikentzat

NON

ootan

oitan

aitan

NONGO

ootako

oitako

aitako

NORA

oota

oita

aita

NORAINO

ootaño

oitaño

aitaño

NONDIK

ootatik

oitatik

aitatik

NORENGAN

(semi okin)

(oikin)

(aikin)

NORENGANA

ookena

oikena

aikena

NORENGANANO

ootaño

oitaño

aitaño

NORENGANDIK

okendik/ootatik

oitatik

aitatik

E ra ku sleen in g u ru ko zen b a it berezitasun • Hirugarren graduko erakusle diren “arrek, arri, arren, arrekin, arrentzat...” gisa­ ko aldaera analogikoak gailendu dira. Ergoien aldean “arek, ari, aren, arekin/aekin” bezalakoak ere jaso ahai izan ditugu, baina askozaz ere kopuru txikiagoz. Gainera, azken adibideok jaso ditugun hiztunak ere, biak darabiltza ahozko espresabidean, dardarkari sinple nahiz dardarkari anitzezko erakusleak hain zuzen.

Hirugarren graduko erakusleok izenordain funtzioa betetzen dute askotan.

• Erakusleak indartzeko baliabideak a) -xe indargarri bidez Beste leku askotan bezala, -xe atzizkia erabili ohi da erakusleen indar emaile.

“Aziyua in ber zerbatte, ta oraxe in ber” (16) “ta zu orretxen onduan pasatzen tza” (20) ''arretxen zuringua bakarra artu” (26) b) Azentiia Erakuslea, gainerako hitz artean nabarmentzeko, azentuaz balia daiteke hiztuna.

Gertaera hau bisilabadun hitzekin gertatu ohi zaigu. Adibideak:

óra / úa / úra (indartugabeak) - > orá / uà / urá (markatuak) árrek (indartugabea) - > arrék (markatua) árrei (indartugabea) - > arreí (markatua)

• Motibatiboa -gatik atzizkiaz gain, -n- gehigarri batez erabiltzen dira kasu honetako erakusleak: onengatik

orrengatik

arrengatik

‘orreatik” eta “orreatikan” aldaerak ere jaso ditugu.

»Ñola / Nolako galdetzailearen erantzule ÑOLA

ola

ola

ala

NOLAKO

olokoZ(olako)

oloko

alako

“Oloko”maizago ageri da: “Jun ber bazute oloko lan bat itiea” (22) Erakusle hau indartu nahi denean ere -xe atzizkiaz baliatu ohi da: “oxko disgustukin gabiltza” ( 10) “Oloko” erakusle honek beste baliorik ere izan dezake: a) ¡zen jakin hati erreferentzia eginez: Ez dio “nolako” galdera hitzari erantzuten, “zer / zein” galdera hitzari baizik.

“Au zer da amona? Otia, otia da oi, ta au berriz olokó" (22) b) Izenondoaren atzean: “Beste batzuk berriz badia ixii-ixillak, goxua olokuk ez?” (22) “Urte bat da zarruo, biño katxondu olokua da ez? (22)

• orta / arta / artan arta, ortan, arta, a rta n ...h eku zko balioa ezezik, moduzkoa ere izan lezakete, “nola” galde hitzari erantzun emanez. Izenordain ditugu gehienean.

“Neskak eztakit ze sango ziyon, artan bukatuk izango zuten” (16) “Nik ortan ikasi nun ta ortan kantatzen dut” (17) “N ik ... orta san te z in ...” (26) Badirudi hitz honek zergatizko baliorik ere izan dezakeela. Adibide bakar bat jaso dugu: “Ageda ermita, ermita atzi artan da. Orta dao izena Ageda” (17)

• -ko /-go ortan Leku izenari lotuta zuzenean inesibo kasua erantsi beharrean ‘-ko/-go + o r ta n ’ esapidea erabiltzen da zenbaitetan. Adibideak:

^'Endaiku ortan, an ai zela ero^ ta bizkar-ezurra ro autsi zun” (24) ''Ergoingo ortan numbaitte” (13)

• Aldameneko lagunaz hitz egiterakoan Aldameneko lagunaz hitz egiteakoan zer edo zer kontatu nahi denean, izenordain bilakatutako “au” entzuten da sarri askotan, “nere em azte”, “am ona” ...bezalako egiturak erabili beharrean: Senarra emazteaz ari denean: ''Onei pasa ziyon...” (3) Alaba, amonaz ari denean: "Au zeagu etorri zen ortan” (6) Senarra emazteaz ari denean: “aunzko itxi artan jayua da au" (8) Alaba, amonaz ari denean: "au banko txar batian exeita eoten tzen” (8)

• Erakusleen errepikapena Norbaiti kontatutakoa laburbiltzeko, erakusleekin osatutako zenbait esapide era­ biltzen dira: “san yot au ta au (22) “ aizu, ola ta ola. Euxebiok ola ta ola esan dit” (17) n n ' '

• beri artan, neri ontan Izenordain + erakusleaz osaturiko esapide bereziak , honako hauek ere: “enkortxatzen bazu eoten da heri artan" (26) “Nik oan neri ontan, ola ta o la ...” (17)

• Oitar Pertsona izenei erantsi ohi zaien -tar atzizkia jaso lezake erakusleak, izenordain bihurtu ondorenean noski.

"Ta oinguk e Praille deitze you oitarrai” (17)

3.6. ADITZONDOAK Ondoko lerrotan aditzondoen sailkapen eta zerrendatze txiki bat egiten saiatu gara.

Jakina, zerrenda honetan ez dituzu aurkituko jaso dugun aditzondo andanaren bildu­ ma osoa, izugarri luze joko bailiguke, sorburutzat kategoria gramatikal ezberdinak izaki,eta aditzondo bilakatutako guzien aipamenak. Era berean, asko dira atzizkien bidez eratutakoak ere. Gauzak honela, erabilerarik handitsuena duten aditzondoez gain, mota bakoitzetik eredu gisa banaka batzuk baino ez ditugu hartu.

Goraxeago aipatu bezala, ondoko lerroetan zerrenda hutsa topatuko duzu. Dena den, berehala ohartu gara hainbat eta hainbat aditzondok, duten inguramenduaren baitan balio oso berezia har lezaketeela. Horregatik, lan honen azken aidera, “ESAPI-

DEAK ETA BESTE” atalean, bereziak diren aditzondo eta posposizioak esaldietan kokaturik irakurri ahal izango dituzu.

Sailkapena egiterakoan atal hauek bereizi ditugu: - Denborari erreferenlzi egiten diotenak - Lekuari erreferentzi egiten diotenak - Nolakotasuna adieraziko luketenak - Zenbatekoari erreferentzi egiten diotenak - Iritzi adberbioak Aipatu behar dugu, oiartzuerak, zenbatekoari erreferentzi egiten dioten aditzondo bereziak badituela, eta gainera, aukera handia eskaintzen duela. Oraingoan, dena den, ez diogu azterketari ekingo, maila aditzondo hauek “IZENAREN M ORFOLOGIA” atal honetan berean, aztertuak baititugu jadanik, adibidez adibide.

D ENBO RAZKOAK • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

auro /auro-auro bela lembailen aurrena atzeneko atze samar urtian buruan biamuneko astian bein noiz 0 noiz asko aldiz maiz/maizao/maiz xamar eunero goizero /goiz xamar aurki oaindik lemizi/lembiziko/lembiziyan aspaldiyan. lengo aldin leno/len/lenoztik/len-leno onezkero geoztiotikan betikoztik iñoixka orduko bapatin inxtantin seittun seidan

ebiya miño laxterro ebiya inguruan dembo-puxkan bitarti ortan biyen bitartin tarteka/tarteka-tarteka aldiyan eunez gabez illurrin arratsin illun sekulan beñe/benez atzea

LEKUZKOAK NON

emen

or

an

NONGO

emengo

orko

ango

NORA

onea

orrea

ara

NORAINO

onaño

orraño

araño

NONDIK

emendik(an)

ortik(an)

andik(an)

• • • • •

bian goyan aldian/alde xamarrin tokitan bertan bertatik berta/berta-berta onuntzuo aruntzuo auntz ayeka ondo aldea aunzko aunzkaldin onunzko aako an

• • • • •

aldetxo-aldetxo tokiyan-tokiyan tartin-tartin ^etti gotti betti-gotti/gotti-betti bettigo bettikun betixio alzexio aurrexio atzea ta aurrea barrena frentez

• • • • • • • • • • • • • • • • •

beriala/berialaxe artan dotore bette-bette otz-otz aproposa goxo-goxo ttentte zuzen-zuzenik direktamente ziarka-ziarka bizkarka atzeka bueltaka bolaaka zampaka-zampaka kozkaka

MODUZKOAK • • • • • • • • • • • • • • • • •

errax/arraxa aixe/aixuo ongi/ondo (gutxiago) gaizki eerki/earki polliki jator nekez juxtun ixillik xintxo zu-zutik erdiz-erdi polliki-polliki igual-iguala/igui-igull oso-osoik beri artan

dardarka presaka erdi korrika tenteka biñaka eskuz oñez marruez

buruz betti/buruz bera tripaz betti muturrez aurrea gosian jakiñian beste aldea nolapatte izorratuak

ZEN BATEK O ARIERREFEN TZI EG ITEN DIOTENAK earki asko gutxi arrunt erruz geixko galanki suelto sobra pranko sekulakoak euntalako n mordoxka bat/mordoka pixka bat puskaat pixar bat/pizar bat

uxkei bat bakan dexente naikua batez deus ezerr banaka batzuk gutxi gorabera (a)majiña bat aldiz/(a)makiña bat aldiz zembaitan/zemattek aurrenekotan jeneraiin/jenalki pixkaka-pixkaka pixkan-pixkan bakar-bakarrak

1RITZIAD BERBIO AK akaso bearba(da) baldimetan

dudikabe nombatte baazpaare

3.7, IZENO N D O ETA A DITZONDOAK GORATZEKO BALIABIDEAK Izenondo eta aditzondoen nolakotasuna gailentzeko baliabide desberdinak erabili ohi ditu hizkuntzak. Kualitate bat graduz igoerazteko jokabide desberdinez baliatzen da oiartzuar hiztuna.

A) Marka fonetikoa: Azentu indargarri bidez boical luzapena eginez. Konparazio batera: “Érruk itten ai zin” (22) “eArki dibujuak eta atera” ( 10 ) “ze nazkAgarriya” (18) B) Marka morfologikoa: Izenondo-aditzondoen errepikatzea. Oiartzunen oso arrun­ ta den jokabidea. Koloreekin askotan gertatzen den fenomenoa, baina ez koloreekin ba­ karrik. Izenondo edo aditzondoa, azentu indargarriaz markaturik ahoskatu ohi da: “Ojangurenek eman tzin zea bat, óri-óri-óri-oriyá” (26) “ni goatzen na, eun txár-txár-txárrak badia” (40) “llaga górri górri górri bat zaten da” (1) Fenomeno hau nabarmentzen den esaldi bat jaso dugu: “léun-léun-léuna uzten tzun dena, txúi-txüi-txúi-txúi, itten tzun arropa, bai, txúi, txúi, txúi, txúi, itten tzun.” (22) C) Maila adberbioen erabilera: Sail honetan, hizkera aberatsa dugula esan behar.

C.a) Gorengo mailakoak:

• arrunt!arrotitiarrontin: Gazteen artean nekezago entzuten da. Normalean izenondo, aditzondo eta aditzaren ezkerretan izango dugu, baina ez beti. Horra hor, esate baterako bigarren adibidea.

“Gañekun arrunt ona da” (26) “itsusiya zakan arrunt" ( 1 ) “oi arruntin txarra da oi” (8) “katuk kozk in ta arrunt gaixtotu” ( 10)

• oso: “gue ama oso zea zen oso elizakoya” (16) “Oso”k noiz edo noiz aditzondo balioa ere izan lezake: “Astua oso ona nun, oso matte nun” (30)

• izuarri: “oi izuarri penaarriya izandu zen” (13)

• Kriston: Zahar eta gazteek, guztiek erabili ohi duten maila adberbioa, nahiz eta gazteek errazago erabiltzen duten: “Ta eun terdi oitan krixton ekaitza in du” (17) “ta gañea krixton libruak ta inttu” (22)

Zenbait aditzen graduatzaile gisa ere entzun daiteke; aditzaren atzetik: “ta né laun au kabreatu krixto iña” (33) n Aposizio gisa, aditzondo bihur daiteke: “oloko batin kristona egualdiya” (33)

• ikägarri: “Guk ikàgarrizko umoria ibiltze genun (24)”

• earki: Normalean aditzondo balioa badu ere, noiz edo noiz, maila adberbio funtzioa bete lezake. Horra hor esate batera: “bea earki izutua eoten tzen” (6)

• euntalako: “ta brusa zaten tzen euntalako buelukin” (8) n n “arek e euntalako zea, masandria” (26) n

• sekulako: "\sekulako usaya aUzen nun” (2 1 )

•frango: “Frango” edo “franko”k, maila adberbio ezezik, zenbatzaile edo aditzondo fun­ tzioa ere bete lezake. Aditzondoaren gradu igotzaile denean, maila adberbio baten aurrean egongo gara: “oan urte asko tzioXa frango ongi izandu zan” (29) “arekin sendatu zen ura gañea, auro, pranko auro” ( 1 ) Zenbatzaile gisa - > “arrek, lurra pranko izango u Aldurak” (29) Aditzondo gisa - > “Atzo bizi zinak, gaur illak pranko badia” ( 16)

• biziki.

Iparraldean hain arrunta den “biziki” m aila adberbio hau, Oiartzunen ere jaso dugu. Dena den, ez dugu era honetako adibide bat baino eta beraz ezin esan ohizko graduatzailea dugunik.

“Geo pasma belarra hiziki ona men da” (26)

• arrayo: Izenondo eta aditz jakin batzuen ondoan erabiltzen da. Espresio berezitzat jo dailekeen arren, izenondo nahiz aditzaren intentsitatea handiarazten du. Horrexegatik, sail honetan tartetxo bata eskeini diogu.

“Ni lasai arrayo aiicin” (24) n n “ara jon ta la s ^ arrayo an” (39) C.b) Nahikotasun mailakoak:

• aski: Oiartzungo iiizkeran maiztasun handiz tartekatu ohi den maila adberbioa.

Normalean izenondo nahiz aditzondoaren ezkerraldean ikusiko dugu: “emakumiak ikusi zandu ttut aski jatorrak” (2) “ta baba ez men tziyon gustatzen ta aski gustoa jan men tzun” (6) Beste zenbaitetan, gipuzkerako ezaugarritzat jo litekeen jokabidearekin egingo du­ gu topo. Alegia, izenondo edota aditzondoaren eskubian, mugatzaileari erantsita.

“Ta erri inportante askiyak e” (3) “Iriña on askiya itteute” ( 10) n Oiartzunen, bietatik dugu beraz.

• naiko: “Ni naiko izutiya izandu naz beti” (22) “Au re naiko ttikiya da” n n

xamar. “neskatxa uno xamarra ro baldim bazen” (16) “ni berritxu xamarra bainaiz” (30)

bastante-. 'bastante ondo aitzen nitzan” (2) n ‘bakizu ze meiku izango zin, bastante zuzenak” (6)

NOR

NI

I

GU

ZU

ZUEK

NORK

nik

ik

guk

zuk

zuek

NORI

nei

iri

guri gui

zuri zui

zueri

NOREN

nee

ie

gure gee geen

zue zee

NOREKIN

neekin

iekin

gurekin guekin gukin

zuekin

zuekin

NORENTZAT

netzako netzat

ietzako ietzat

guetzako guetzal

zuetzako zuetzat

zuentzako zuentzat

NORENGANA

neena

iena

guena

zuena

zuena

NORENGANAINO

neena

iena

guena

zuena

zuena

NORENGANDIK

nendik

iendik

guendik

zuendik

zuetik

zuen zeen

NOR

N EONE

lO R R E

BEA

GEO

NORK

neonek

iorrek

beak

geok

NORI

neoni

iorrei

beai

NOREN

neonen

iorren

NOREKIN

neonekin

iorrekin

NORENTZAT

ZEORRE ZEONE ZEAURI

ZEOK

BEAK

zeorrek zeonek

zeok

beak

geoi

zeorrei zeonei

zeoi

beai

bean

geon geen

zeorren zeonen

zeon

beakin

beakin

geonekin

zeonekin

zeonekin

beakin

neonentzat iorrentzai / neonentzako iorrentzako

betzako betzai

geonlzat geontzako

zeonentzat/ zeontzat zeonentzako zeontzào

bentzat / bentzako

NORENGAN

—

—

—

—

—

—

—

NORENGANA

neonena

iorrena

beana

geona

zeorrena

zeona

beala beana

NORENGANAINO

—

—

—

—

—

—

—

NORENGANDIK

ne(o)nendik iorrendik

beandik

geondik

zeorrendik

zeondik

beandik

Hirugarren graduko pertsona izenordain arruntak “liau, hori, hura” erakusle bidez adierazi ohi dira. Horrexegatik hirugarren mailako indartuak jaso ditugu sail honetako taulan.

• Forma indartuak, pertsona izenordain arruntez lagundurik azalduko zaizkigu sarritan. Adibideak: "gu geo Santestebana jaitsi giñan” "Nik neonek e ala eukitzen dut” (14) "V a bea ez presiso, bakoitzak beria” (29) n • Etxekoez mintzatzerakoan egin ohi den pertsona izenordainen erabilpen berezia: "Gue Juan Joxek etzekin lapikua zer tzen” (22) "Guriak Ayuntamentun lan itten du” (22) "Gue Joxe Maik saten duenez...” (22) n "Guriak etzakan zeaikan, dudik” (26) n

• Pertsona izenordain eta erakusleaz osaturiko egitura bereziak: “Amonari entretu, nai zuna itteko beri arekin ta” (26) n '"neri aikin jon nitzan” (30) n

• Pertsona izenordaina + -i(a)n moduzko atzizkia: “Aik beanin ta nik nerian kontestatu ta segi” (24) n

•Sinkretismoa: Hirugaren graduko izenordainen kasuan, sinkretismoa gertatzen da absolutiboaz gainerako singular eta plural kasuetan. Hortaz, azentuak esan beharko digu, bakarraz ala multzoaz ari den: "Béak itten du ikusten duenin” (41) (singul) "Beàk uzten dute gu umillatzen geala” (40) (plur.)

3.10. G ALD ERA HITZEN BIDEZ OSATUTAKO KATEGORIA DESBERD INA K EDO-/ (E0-)

-BAIT / (BATTE) -NAHI/(-NAI) ' I-/E-

ZER

eozer

zerbatte

zernai

ezer/ deus

ZEÍN

eoziñ

—

—

—

nombatte

NOR

iñor

ADITZONDO ZElHAZTUGABE K ONPOSATUAK NON

numbatte

nonai

iñon

NONDIK

—

numbattetik '

nonaitik

iñondik

NORA

—

nombaitta

—

iñoa

NOIZ

—

noizpatte

noiznai

inoiz

NOLA

—

nolapatte

nolanai

iñola

"nonbaitikan" eta “nonbaitik” formak ere jaso ditugu. '‘Atzo nonbaitikan ate zen bi aldiz ardiyoi” (22) “Ardi joalduna atei yun bi aldiz nonbaitik”(22)

E D O - sailekoak Ez dira asko erabiltzen. Guk geuk ez ditugu bi kasu besterik iiarrapatu: “zeozer” eta “eoziñ”. eozer->

Determinatzaile funtzioa betetzen du izenaren ezkerraldea kokagune duelarik.

“Saarra, ro a^tza, ro arbola, o pixtiya o eozer gauza emen e badela” (20)

eoziñ ->

Determinatzaile nahiz izenordain gisa ageri zaigu, bigarren honetan “edonor”en hutsunea betetzen duela.

Determinatzailea. - > '"''Eoziñ gazte” (22) Izenordaina. - > “Eoziñ bee sasoyan” (29)

Lekuzko aditzondo artean berriz, “eozin tokitan” (2), “eozin tokita” (2) atzeman daitezke eta ez edonon eta edonora. Gainerako denbora eta moduzko aditzondo zehaztugabeetarako -nahi atzizkiaz baliatu ohi dira.

-B A IT sailekoak Aditzondo eta izenordain mugagabeen eraketarako, atzizkirik erabilienetako bat.

Zerbatte: Lehen sailean izenordain m ugagabearen funtzioa beteko luke. Bigarrenean, berriz, izenaren alboan genuke. Bi kasuak ere oso erabiliak dira. ['"Zerbatte badabil e emen e orrembesteko loya jartzeko” (14) L“aziyua in ber zerbatte ta oraxe in ber” ( 16) [ “esaten niyoten zerbatte esnia kentzeko” (26) L“o g d ta urte geyon zeudenak, zerbatte motibo aundiyangatikan” (2) Numbatte: Lekuzko eta iritzi aditzondoen balioak izan ditzake: Lekuzkoa -> “neskame baldim bazeon nombatte" (2) Iritzikoa -> “ebiya ta intza ta gañetikan nombatte ebiya” (20) N A H I sailekoak Aditzondoen osaketarako noiznahi erabili ohi den atzizkia, aditzondoen kasuetarako ez baita balio bereko edo- aurrizkia erabiltzen.

“Josteko tallarra Donostiyan o tìonai'' (\1) n “Leno ijitua dena galtza zarra petakakua, mantal bat, nonaitik txikitua igual” (24)

Izenordain zehaztugabe diren “zem ahi” eta “nom ahi”ren adibideriic, apenas dugu.

Hauen ordezko “edozer” eta “edozein” erabiltzen dira, herriko hizkeraz “eozer”, “eo­ ziñ”. Hona harrapatu dugun adibide bakarra: “Auzko egira jon ta irrintziya ta zalaparta. Z e r n a r (8) / - / E - sailekoak • ezer / deus e- a u rrlz k ia + “zer” galdetzaileaz osatutako ezer izenordaina baina arruntagoa dugu “deus”en erabilera. Hiztun berak, ordea, biak erabiltzen ditu: “Guk eztugu sekulan pentsatu d ei^e guri ingo igutenik ta ezerre" (2) • Baiezko eta ezezko balioak Deus/ezer, inor izenordaina nahiz gainerako inon, inondik, inora, inoiz, inola aditzondoak, baiezko eta ezezko balioak gordetzen dituzte: Baiezkoa -> “Aya deus akordatzen tzean zu Pepita” (1) n “bestela atetzen eztakite ta iñondik potozarrak ta dena ekarri” (2) “Earki jantzi ta bertan euna pasa ta astelenin beste iñoa joteko ni pronto!” (2) Ezezkoa -> “Dotrina galdetu ta iñork tutik jakiñ ez” (13) • Galdera hitza + ^'bera’' partikulaz osatutako beste zenbait izenordain zehaztugabe Norbera - > “norbea” - > “Bizkarrin norbeak ezin du eman” (26) Nork berea - > “nork beria” - > “Erreran itten tzen geixkuena, nork hería eosi” (40) n

3.11. ATZIZKIEN BILDUM ATXOA Geure elkarrizketan zehar, han hemenka jasotako atzizki guziak inguratu eta bildumatxo bat egin nahi izan dugu. Hala, hizketa ihardunean azaldu ahala papereratuz joan gara. Bilduma ttiki xamarra ezpairik gabe. Dena den, dauden hauek baliagarri daitezkeelakoan, alfabelu bidezko zerrendatxo bat osatu dugu; • -aldi Balara edo epe bati eiTeferentzi egiten dion atzizkia: '‘etzanaldi earrak itte ttuzte” (2) '"hustialdi bat miño ola ikatu ez” (2)

• -ari ¡-lari Lanbide edo zaletasuna adierazteko erabiltzen den atzizkia: Lanhidearen inguruko adibideak: “atta zen errotaya" (29) ''hasolayak batzuk trozo batin, bestik bestin aitzen tzin” (30) “donostiarra zen zea tabernaya" (24) “zenbat m andatarr (8) “nik ogei urte nittun denbuan iru duro kobratzen tzen itzaya" (13) Zaletasuna: ''dantzaya bazea altxatu berko zu bai” (2)

• -di / -ti Jatorriz multzo bat aurkitzen den lekua adieraziko luke, eta hastapenetan ¡andare hitzei itsatsi omen zitzaien. “emen aixtiyak baizian ta perretxiku biltzen” (30) “or bixtan den piñuitik gottiko zea oixe” (14) “Eskuzaleneko zahaldiya" (14) Geroago gainerako izenetara hedatu da: “ora re burukua zen, hurutia saten tzitzayon” ( 10 ) Izenondoak eratzeko ere erabiltzen da: “Gizonezko bakartiya geldittu zen” (22)

• -dun Adjetiboak osatzeko baliagarria: “andik pixkatea zea, gizon higoteun oi” (17) “atzo ardi joalduna atea yun bi aldiz nombakik” (22 )

-era / -kera “M odua” edo “momentu jakin bateko ekintza” duten balioak jaso ditugu.

Moduaren adierazle: “ardiyan izakera guziya” (22) "ezauera ta dena badaka gaxuak” ( 1 1 ) n Une zehatzari loturik: "'pasayari" (5)

• -en a Pluraltasun edo kolektibitate zentzuaren jabe. “otia ta zakarreya biltzen genun” (16) “Goizutan iru laun ibiltze men tzin, zerriya iltzentzen dembuan n n lapuireyan"

• -ero Maiztasun balioa duen ohizko atzizkietako bat. Hona adibide gisa: “geo gue aman amak eunero meza entzuten mentzun” (16) “Portuberrin billera itten tzen jayero" (29) • -gai Materia nahiz gaitasun balioak izan ditzake.

Materia: “itxin pixkat beotuta jartzeko emplastogaya" ( 10) Gaitasun haüoa: ''andregayan itxea joten tziñan” (29)

• -garrí Lotzen zaion izen edo aditz horren bultzatzaile balioa luke.

Jasotako adibide batzuk: "‘heragarriya” (29 "'betegarriya emanaz emanaz” (30) “oMZuarri penarriya izandu zen” (13) “gutxinezko pasagarriya irabazten dute” (17) • -gile Fahrikatzaile nahiz ekintzak egiten dituen pertsona adierazten du. “beste bizitza km xextogillia zen” (16) '‘langillia ta umilia” (17)

• -gintza Ofizioari erstuki loturik: “Txirrita re ala aitzen tzen argintzan” (?) n

• -ka Aditzondo balioa duen atzizkia. Erruz erabiltzen da:

“ez oan bezela, zirak ta gañetik zittuztela, xextun Pasaira hizkarka" (16) ''txistuka zakurrai” (17) n “ollarra asi zen kukurm kuka”

• -hada Kantitateaxtn adierazle.

“Joxe Maik karri zittun atzo iru lau holtsaka ogi” (22) "'Baldeka b a t , dena jarri ut” (22) “aatiai platerka bat arto, artu zakotik ta rast! (22) “Dembo atin iratze asko mendiyan ebakitzen tzen, ba gurdi iratzik, zea gurdika iratzik, igual amar ta tortzen tzin”(16)

• -keria Bere baitan konnotazio ezkorra darama atzizki honek. Arrunt atzizki erabilia: “gañekun, gaxtakeya bai, droga ro zikiña ro” (16) n “oi txoakeya da” (8) n “ta erretratroik atea ez, or in genin axtokeya" (6) n

• -keta Esanahi bat baino gehiago gordetzen dituena.

Ekintza: “oañ azkenaldi ontan Txemobillen o izandu zen leerketa bat (22) “ena asko ibilli artazuriketan" (3) Multzoa: Multzo balioaz batera, multzo horren karreiatze edo garraioa adieraziko luke: “larrian beyak ibilli, eurra txikitzen ta urketan ta” ( 10 ) ri “nee atta ara, elurketan ibilliya do” (16) “Olokua noa joana da? ta saardoketa" (26) "'itturriketa jon berra nan” (26) ''eurketan" (26) ‘"helarketan" (26)

• -ketari Hitz jakin batzuei jartzen zaio, saltzaile balioa eskuratuz. ^'arraiketaya bai” (6) n n ''esneketaya" (5) ‘"ogiketaya” (46)

• -ki Izenondoei erantsiz gero aditzondo bihur daitezke. Dena den gure hizkeran ez dugu mota honetako adibide gehiegirik.

-ki atzizkiak ‘jak i’ balioa ere izan dezake: ''txerrikiya re naikua ez genun jaten” (5) ^'’ardikiya'' (22)

• -kin Lanhideañ loturiko balioarekin: “ irundarrak ikazkiñak izango zin” (14)

• -ko “ attai nola billatu ziyoten hiyotzekua"' (22) n “mutil sasoikua jon, beñe ibilli gabia” (3) n

• -koi Joera edo afizioavQn adierazgarri. “gue ama oso zea zen, oso elizakoya zen” (16)

• -kor -tzaile atzizkiaren tankeran, ekintza egile dugu.

“Ojangurenek eman tzin zea bat, ontzi batin tzin, ori-ori-ori-oriya, oso zea zen, mantxakorra” (26)

• -kuntza Izen ahstratuen sormenerako ohizkoa den atzizkietako bat. "'aldakuntza in e berriz e” (20) • -le Aditz intrantsitihoetarako ekintzailea: “gue itxi ortan errosayo esalia falta emen da” (?)

• -pe Azpi balioa duen iritzia: “ len esan detena, galtza zar pekatu zar batzukin eta, txaola zarretan zuipitan ta” (24)

• -tar / -dar Normalean, herri, probintzia eta gisa honetako izenei erantsiko zaie:

''irundarrak ikazkiñak izango zin” (14) “biño ni soldao jon nintzanian, hizkaitarrak, naparrak e bai” (20) n n Bestelako hitz batzuk ere onartzen ahal dute: “aik jakingoute menditar aik” (13) n n n ''txantxangorriyan itxetarra” (24)

• -ta su n Izen abstraktuen osaketarako atzizki ezagunena “illeko ogei duro itxian garhitasuna” (13) ''errextasuna'’’ (22)

• -te Epealdi edo denbora puska bati erreferentzi egiten dion atzizkia: “gerran ondorin gosetia" (17) “erromatarrak gerratian" (30)

• -tegi / -degi Atzizki honen bidez leku izenak osa daitezke: ''arrandeya" (2) “Otxandola artatik Usatokieta bitarte, paotei earra zen” (30) “or noia da beste bat, arotzeya baitu” (29) ''suteyak fragua izaten tzun” (29)

• -tsu Bi balio desberdin: Izenei erantsirik: ugaritasuna adieraziko lukeen izenondoak osatzen dira: “egwaldi aizetsua’’’ (2) ''euzkitsua, euzkiya baldim bada” (8) n “Gutxi gora hehera” halioarekin: “ordua zea bota ziyon urai tamaintsu batian” (2) n ri “artu eta alatsu izan “ (8) "'aunditsua ro zerbatte gor xamarra donin” (26) n

• -tza Multzoaren adierazle: “biyon arte billatu genun mendiyan non tzen eiurtzan" (16) "‘‘erortza in berriya baldim bada” (2)

• -xe Ez dugu izenei erantsitalco atzizicia. “Pixka bat”, “ia”, “nahiko” balioa du hizkera honetan erabilera haundikoa da gainera: “nee demboko ya galduxia zen” (16) “ze lanituxia iña al o o?” (6) “ya eroixia men da” (30) n

• -xka Izenondo eta natur munduko hainbat izenen txikigarri: “miño geo heltxaxka" (26) “laño ariña ta kargatua ta xurixta" (32) ''otaska, tabloyak jarri alkarri” (?)

• -zain Lanhide balioa du. “nik ogei urte nittun dembuan, iru duro kobratzen tzen itzaya" (13) ‘"mandaziñak ta ibiltzen tzin garaya, gue amona ta” (8)

• -zale Zaletasun edo lanhide balioak izan ditzake.

Zaletasuna: “ta ni ardozalia beti izandu naz” (2) ''mendizale izuárriya da” (30) Lanhidea: “nee atta toera jotzallia zen” (16) “txerri iltzallia" (29) “tartin tartin tortzen baitzin kalea bertso saltzalliak" (29)

Hsdux^aigti ^ « rft néirtaitr^n é lB te ti: y-:7-;''"''-’‘' ^ ' ï ' fefe v m

:

4. ADITZAREN MORFOLOGIA 4.1 O IARTZUNGO A D ITZAREN EZAUGARRI OROKORRAK Oiartzueraz aditzak honako ezaugarri nabarmenak dituela esan liteke: 1 • E D V N aditzaren erro nagusia sortaldeko ezaugarria den “u ” dugu. “dut.” (1) eta ez “det”. “dun” (s) eta ez “den”.

Dena den, “e” honen arrastoak auzorik gehienetan baditugu, bai hiztunik zaharrenen eta gaztetxoagoen artean ere. Alabaina, “u ” nabarmenki ugariago darabilte hiztun guziek.

2 • IZ A N aditzean erreparatuz gero, sortalderantza garamatzate “dela”, ”delako”, “denak”, “zen”... formek. Hiztunik gehienengan “zan” eta “dan” ageri, ageri dira, baina 3. pertsona singularrean garbiki dakusagu “e”k nagusitasuna hartzen duela “a”ren aurrean.

Nafarroako mugetatik hurbilen den Ergoien auzoan, ”e” horretaruntzko hurbilpena are nabariagoa da, Iturriotz, Ugaldetxo, eta lurraldez Errenteria-Oreretako eremuetan bizi diren hiztunek gehixeago erabiltzen baitituzte “a ”z osatutakoak. Hauengan ere, haatik, ez dugu inolako zalantzarik “ u ”nagusi dela esaterakoan.

1. eta 2. p ertso n a singular eta pluralari so egingo bagenio, “a”ren nagusigoa begibistakoa da. la forma bakartzat har genitzake “nitzan”, “itzan”, ”ziñan”, eta “ziñaten”, salbuespenak salbuespen noski.

3 • N G gehienean bezala, O iartzunen ere 2. pertsona singularra “y”z hasten da”yww” (46), "'yekiken" (46), ''yahiF (46), “vez/” (32), “_yí)(z)” (46), ''yuzen" (46) n ""esaki yok ” (2), "'yezaken" (47), ''yau’' (48), ‘y a iz'' (24), ‘''yitzan" (47)... n n 4 • EG O N IIZA N EG O N aditza maiztasun haundiagoz topa dezakegu. Beraz, honetan erdialdeko eta mendebaleko kutsua nabari zaio: “ kamamilla prexkuak ñola eoten dia" ( 1 ) “ Nee atta ara elurketan ibilliya do ” (16)

IZAN aditza erabili dutenak kasu bakan batzu bakarrik ditugu eta gainera 65 urtetatik goitiko liiztunen esanak dira denak. “ etzen deuse jakiñian “(2) n “ or noia da beste bat arotzeiya baitu” n n Eguraldiari buruzko solasaldietan nabarmenago ageri da: “otzak aundi-aundiyak dian dembuan “(2) n n “Zapar earra daV\\?>) 5 • E G IN aditza izugarri erabiltzen da, batetik, “aurraiñ”(5),”ospa //7”(8),”etxe itten”(8), bezalako kasuetan, aditza denean. Baina beste askotan, aditzari indar bere­ zia ematearen zeregina betetzen du: “ amarretik zortzi Ul itte zila.”(6) “ bestetik garbittu im ber dutela”.(32) “ eta geo otsua etortzem bada jan ingo digu”.(41) 6 • PAR TIZIPIO AN ALO G IK O AK Oiartzunen erabilera haundikoak dira. IZAN “izandu”, EG O N “egondu”. BIZI "bizittu”, G A L E R A Z I “galazitu”, ER EIN “ereiñi” eta ATERA “ateatu” kasuak jaso ditugu. “ Ni arrantzale amorratua izandu naiz “(2) n “ beira eondu naz “(18) n “ itxe berin bizittu ga “( 1 1 ) “ andriak galazitu im ber “(3) “ artua ereiñi, geo artua billu” (3) “ itten tzuten oloko X batzuk ateatu beti, eroi ez taillen”(13) n n Bai hiztun zaharrek, eta baita gazteenek ere, etengabean darabilte. Gure kasuetan izandu eta egondu dira gehien jaso ditugunak. IZAN, edo EG ON bezalako partizi­ pioak salbuespentzat joko baikenituzke. Bi kasu hauetan gainera, partizipio analogiko hauek, beste partizipio baten atzetik azal litezke.

“Pixkat beti arrapatu izandu yot nik” (2) “urte prankolan ¡onda eondu nitzan” (16) Gerta liteke gainera esaldi bakar batek aipatu bi partizipio hauek batera biltzea: “Amakiña bider Andres eondu izandu da” (21 ) 7 • Partizipioetan egun Oiartzunen ere zabaltzen ari den joera ohizkoena, baiezkako esaldietan -TA eranstekoa da: “ Tapatuta” (11), “iakutsita”(22), “etzanta”{30).

Dena den Karrika errekaren bazterretan 80 urtez goitiko aitona bati -R IK ere en­ tzun diogu :

“ ta andria igual am bi-iru umekin arrastan al tzum bezela, zea beyak goizin gohernatuik “ (3) n n 8 • A D IT Z IZ E N E N ERA K ETA Euskalerriko beste toki askotan bezala, aditz izenak osatzeko aditz erroari loturiko “TEN /T ZEN erabiltzen dira kasurik gehienetan. “kentzen” (26) “joten” (10) “jartzen” (2) Bi silabaz osatuak dauden aditzetan haatik,partizipioa -TU/DU edota I denean,nabariagoa da partizipioari lotzeko joera: “ustutzen” (17) “galdutzen” (30) “asitzen” (27) Noiz edo noiz geroaldiko ko/go marka ere eransten zaio: “billutzeko” (16) Hiru silabadun aditzetan gertaera hau ez da batere ohizkoa, baina inoizka entzun izan dugu: “eositzen” (30) “jolastutzen” (41) 9 • -K I A D IT Z A T Z IZ K IA Aditz trinkoetan erabiltzen da. Guk adibide hauek jaso ditugu: izaki (1), biziki (2), “^ k i ” (16), “ib ilk i” (20), “eo k i” (20) eta “jak in k i” (22). Beti ez dute balio bera betetzen, eta beraz honen baitan sailkapen bat egingo dugu: 1. Puntukaritasuna adierazten dutenean: “au an izaki ta seittun kendu ziyon” (1) n n “ta an aiki ba atta lau semekin” (16) n n “ni mendiyan ibilki ta au tokatu zit” (20) n “Ni am billaka, ta geo an eoki" (20) 2. Agur erakoak: “Aikil aikil bat ai da lanin ejemplo bateko zalayan, ta beste bat bazten n n rretik pasatzea dijua, ez? Ta aikil aikil ola sateko. Beste batzuk berriz n n esango ute, ai al tziñan? ai al tziñan?” (22) n

n

3. Zergatiaren berri ematen digu: “Ta antxe gu ixi-ixillak eom ber, deuse ja kinki ezta, itz bat jakinki ezta ” (22) “belduira maten nausiyak beldurra, ez ibilki libertadikin” (1) n “Ordun e gamberruk izaki, ta erroskillan pwesto guziya txikitu ziyoten” (44) 10 • A D I T Z L A G U N T Z A IL E A I S I L E A N • Aditz laguntzailea isilean gordetzeko joera nabari da. Gehienetan partizipioa ageri ohi da. Ezezkako esaldietan fenomenu arruntagoa dirudi, nahiz eta baiezkakoetan ere bere tokia baduen: “arratsian lapurtu nei arropa oik ta ...” (3) n n “miño nik ez ongi ikasi" (1) “Jesus! Oi nei ez gootuV' (2) n

n

“Altamarrikuai berriz ez gustatu" (17) n Gauza bera gertazen da aditzari T(Z)EN eransterakoan ere: “Airi re toki garbiya gustatzen" (26) “ta ura bertan gelditzen, ta geyo urtutzen" (16) Baliteke trinkorik ez duen aditzetan, aditzari -KI erantsita sortu ohi diren, “jakin­ ki”, “izaki”, “egoki” eta hauen balio paretsukoa izatea.

11 • Partizipioa maiz askotan erabiltzen da instrumentalean jokatua, bai “I”z bukatzen denean eta baita TU /D U -z amaitutakoetan ere. Kontsonantez bukatzen de­ nean, lokarri gisa “a” edota “e” erabiltzen dira: “nai zen aimbeste turroi janaz”(2) n n “ta meza entzunez aik saldu”(20) n Partizipioa “I”-z edota “T U ”-z bukatzen denean bestealde, bi aukera ditugu bizibizi: 1. lokarri gisa “a ” erabiltzekoa: “ogiya dena puxka-puxka in dut goizin, zeak ikusiyaz, Pamplongo korridak ikusiyaz" (22) “nei errenta patuaz ibilli zuten”(29) n 2. Partizipioari zuzen-zuzenean “z ”eranstekoa: “makiña at aldiz iakutsiz’\ \ ) “taberna re bazuten ta josten pixkat ikasiz’X'iO)

\1 * A R A Z H E R A Z I Biek erabiltzen dira. Zenbaitetan aditz erroari lotzen zaio: “Ez tu urik e alia arazterC' (15) “Ua kanta eazi nai” (17) n ''sufri zitzen ” (46) Beste batzuetan aitzitik, partizipioari batutzen zaio: “Orreatikan kantatu azi nai izaten tziyoten arrei” (17) n A “Gorriyak ikusi arazi ziotek” (44) ^Ikusi zi “(46) 13 • O BJEKTU AREK IK O K O M U N ZTAD U RARIK E Z A Objektua plurala denean, pluraltasun horren arrastoa aditz laguntzailean ageri ohi da gehienetan. “(d)(i)ttut” (2), “dauzkit” (22), “di(r)a” (1), “genizkan” (30)... Gure n kasuan ez da ordea beti gertatzen. Zenbait kasutan aditz laguntzailean objektu pluralaren markarik ez dezakegu topa: “erriyak itten du hiriak" (37) “izaten tzuten eskallera batzuk" (30) "''bertso zarrak eta beste batin kantauko izuet" (30) n “ta Nikolaxei e jarri geniyon lentillak" (22) n '"salto batzuk itten yo ez jotzeko” (41) Gertaera hau hiztun zaharrengan ezezik, heldu, gazte eta haurrengan ere bizirik dago.

14 • A D IT Z L A G U N T Z A IL E A N D A TIB O A R E N KO M U ZTAD U R ARIK E ZA Esaldian berean datiboa agertu arren, zenbaitetan aditz laguntzaile horrek NORI niarkarik ez du jasotzen, ekialdeko hizkeren kutsatua gerta liteke nonbait. “bat bestiari entenditzen tzuten" (3) “alkatia saten tzuten arrei" (30) n ''ezpaittugu olokuai kasu aundikan in” (30) n n 15 • H A IN B A T A D ITZ E TA N OHIZKOAK E Z D IR E N SIST E M E N E R A B IL E R A “TO K A TU ” aditza datiborik gabe erabiltzen da: “ ta bostik bat Afrika tokatu zen" (2) “ni eunez mendiyan galtzia zalla da, e naz tokatu, eunez e naz ni tokatu, n n ni tokatu naz gabez” (2) “urak bajatu zin dembun, arta tokatu giñan bi-hiru aldiz” (29) “ biyek tokatu giñan Errenteitik Andoaiñea” (30) n n

Bestalde gogoa egin aditza ergatiboaren markarik gabe jaso dugu: “zazpi urtetako ya mendira joteko gogua ina nitzan" (2) 16 • Izena mugagabea denean, aditz laguntzailea singularrean joan ohi da. Joera hau adinekoengan nabarmenagoa da. “ bost urte pasa nun oin mende ziarka” (2) “Arrek belar klase asko zekin" (10) ""Zemattek oi ta izketako abillidadi aundiya zun" (3) n ^ \1 • B A IT Kausazko perpausak osatzeko formarik arruntena dugu. Auzo guzietan jaso ditugu lekukoak eta baita adin guzietan ere. Gehienetan BAIT bakarrik ageri ohi da aditz laguntzaileari loturik: “an ez paitzen itz bat erdaaz itte^k!” (22) “gustuko lekuan ez paña aldapik !” (29) Aurretiaz “nola”daramanean: “biño, Oyartzun-alde o noia hakugun" (17) “geo biria txarra noia haben" (20)

"Zergatik” aurretik ere onar dezake: “an utzi nun, zergatik egwaldi txarra bmzen" (24) ( ekialdeko euskalkietako “zeren eta”ren” parekoa ) Beste hainbatetan aldiz, erlatibozko esaldiak sortzeko balio digu: “M ariano bertsuk itten ai haicla" (28) n n “beeko plazan bizi baitia... arrek in ta sendatuak ba^mendia...” (1) “oan e ala izango ala uste at, zean itten dula lana, X. Or da ora re... urrongo portaletik sartuta or goyan, Bixi andria haidu “(16) 18 • Ekialdeko euskalkietan gertatzen den bezela, Oiartzunen ere denborazko perpausetan aditz laguntzaileari loturiko -INO topatu dugu Ergoienen hain zuzen ere, Nafarroako mugatik urruti gabe. “aurra beakin zuiño, ama orrek izugarrizko sustantziya zakala” (5) /-V

4.2. TAULAK ETA A DITZAREN AZTERKETA IN D IK A T IB O A 4.2.1. N O R : A d itz laguntzailea.

O R A IN A n aiz NI

n az na

LEHENA

n a (u )k ^ ’ n a (u )n ^ '

n itz a n

I (g)

(y )a (i)z

(y )itza n

1 (e)

(y )a(i)z ñ az

(y )itza n

UA

da

GU

, ,

(d )u k ,,, (d )u n g a ttu k g attu n

n .ñ u n /n iy u n n iñ u n e n /n iy u n a n

(t)z e n

yun

(t)z a n (g u tx ia g o )

y u n en

g in a n

g attu k e n /g iñ u n ... , . g in u n a n /g m ttu n e n /g a ttu n e n

ZU

(t)z (e )a (tz a , za, tzea , zea)

(t)z iñ a n

ZUEK

(t)z (e )a z te (tz a z te , z a zte , z e a zte )

(t)z iñ (a )te n (tz iñ a te n , z in a te n , z in te n )

A IK

(d i)ttu k (d i)ttu n

. z i(a )n

(i)ttu k en ttu n en

N O R S IS T E M A IN D IK A T IB O A Asimilazio prozesuak aintzinera noraino egiten duen, orainaldian bereziki forma bat baino gehiago aurkitzen ditugu. Hiztunik zaharrenengan erreparatzen bagara, beharbada asimilaziorik guttien hauetxek egiten dutela ohartzen gara. 80 urtez goitikoek bakanago erabiltzen baitituzte “gu ga”, “zu za”...bezalako formak. Ugariago aldiz, “gu gea”, “zu zea”.

Gauza beretsua esan dezakegu 1. pertsona singularrarekin ere. Kasurik gehienetan ‘naiz” oso osoan jaso diegu. Noiz edo noiz “naz” ( l ) (29) (44), eta sekula ez haatik “na”.

Izan ere, “na” honek maiztasunik haundiena 32 urtez azpitiko hiztunengan du. Beere jakina, lehian ageri zaigu “naiz”ekin batibat, baina baita “naz” formarekin ere.

N IK NI (nei)

IK (g)

IK (e )

ARREK

(d)iak/ nak

(d)ian/ nan

nau

G UK

ZUK

ZU E K

A IK

nazu

nazute

naute

zik zin

ziiek ziten

K g) (iri)

(d)it

—

—

yau

yaugu/yai —

—

yaute

1(e) (iri)

ñat

—

—

yau

yaunau

—

—

yaute

UA (arrei)

dut

(d)uk

(d)un

du

dugu

(du)zu

(de)zute

(d)ute

(d)ik (d)in

(di)yau/ yeu (di)ñau/ ñeu

(d)ilí ñet/ñat

GU (gui)

gattuk

gattun

gattu digu

ttek tten

gattuzu

gattuzute

ziuk ziun

ziutek ziuten

ZU (zui)

zattut (d)izut

—

—

(t)zattu

zattugu

ZUEK (zueri)

zattuztet

—

—

zattuzte/ (di)zute

zattuztegu —

AIK (airi)

ttut

ttuk

tiun

ttu

(di)ttugu

ttik ttin

ttiyeu ttiñeu

ttit ttiñet

no

gattuzte digute

—

ttuzu

—

zattuzte dizute

—

zattu(z)te

ituzute

ttuzte ttitek ttiten

NIK NI (nei)

IK (g )

IK (e)

ARREK

yaken

yanen

niñun/zin

GUK

ZUK

ZUEK

AIK

zenidan

zenidaten

niñuten/ (t)zi(a)ten

ziken zinen

ziteken zitenen

!(g) (in)

niken

—

—

ziken

geniken

—

—

ziteken

1(e)

niñen

—

—

zinen

geninen

—

—

zitenen

UA

nun

yun

yunen

(t)zun

genun/ ginun

zenun

(t)zenuten

(t)zuten

(arrei)

niken niñen

GU (guri)

(t)ziken (t)ziñen/zin geniken genifien yuken/ iuken

yunen/ iunen

(t)ziun

zitteken zittenen zenigun

zeniguten

giñu(z)ten (l)ziuten ziuteken ziutenen

ZU (zuri)

nizun

—

—

zizun

genizun

—

—

zizuten

ZUEK (zueri)

nizuten

—

—

zizuten

genizuten

—

—

zizuten

AIK

nittun

ttuken

ttunen

(t)zittun

geniitun

ziñun zeniitun

zenittuzten

zittuzten

(airi)

nittiken nittinen

zittiken zittinen

genittiken genittinen

zittuzteken zittuztenen

^O R -N O R K • Maiz askotan, mendebalean hain nabarbamenki erabiltzen diren N-N-N aditz formak erabiltzen dira N-N kasuetarako: “Otsua etortzem bada jan ingo digu" (41) “fiestetan ola bendakin ikusten bayote" (35) “geo kartzela eman tziaten" (2) “matte ziuten" (13) 80 urtez goitiko hiztunengan bakanak dira sekula egokiera hauetan N-N-N-era lerratzen ez direnak, eta bakan horiek Ergoien auzokoak ditugu. 60 urtez beheti berriz, kasurik gehienetan gertatzen dela esan behar.

• Lekukorik zaharrenek bestalde, objektua plurala denean, *EDUNekin batera UKAN ere badarabilte. Egia da askoz ere urriago ageri zaigula, baina arrastoak per­ icona ezberdinengandik bildu ditugu:

“oain dauzkit irurogei ta zazpi urte” (13) n n “oandikan e ormak an dauzki” (30) n “galduki yok ze preziyuk dozkiterC' (44) 4.2.3. N O R -N O R I (Indikatibo oraina)

UA

NEI

IRI(g)

IRI (e)

ARREI

GURI

ZURI

ZUERi

AIRI

(t)zit/{d)it nau

(d)ik

(d)in

(t)zayo/ (t)ziyo/yo

di(g)u

{t)zattuzte

zayote ziyoie/yote

ziuk ziun

(t)zaizu/ (t)zizu/ zattu/ dizu

(d)izkiu

izkizu

izkizute zattuzte

ziotek zioten

(t)zik (t)zin

(t)ziotek {t)zioten

ORAINA AIK

(t)zizkit/ ixkit/nazki naute

izkik

izkin

(Ozayo/ izka ziotek zioten

izkik izkin

izkiguk izkigun

zizkate/ izkate/yote izkiotek izkioien

N O R -N O R I (Indikatibo lehena)

UA

NEI

IRI(g)

IRI (e)

ARREI

zitzaidan/ (t)zin

ziken

zinen

(t)zitzayon/ (t)zi(g)uten (t)zizun (t)ziyon ziuken ziunen zioken zionen

zi(a)ken zi(a)nen LEHENA AIK

zizki(a)n/ izkin izkiken izkinen

izkiken

izkinen

, GURI

(t)zizkan

izkigun

izkioken izkionen

izkiguken izkigunen

ZURI

izkizun/ zizun

ZUERI

AIRI

zizuten

(l)ziyoien zioken zionen

izkizuten/ zizuien

izkiyoten/ ziyoten zi(y)oleken/ izkioken zi(y)otenen/ izkionen

NOR - NO RI • Sail honek formen aniztasuna ezaugarri nagusi duela esan beharko genuke. Dena den, urteen joanak nabarmenki bilakaera horretan eragin zuzena izan duela ere, begi­ bistakoa da, 80 urtez goitikoek gordetzen baitituzte ondoen, NOR-NORIren berezko formak.

Orainaldian esaterako, NOR-NORI-NORK eta NOR-NORK sailetakoak ere era­ biltzen dira NOR-NORIz gain. Azken honek, erabilerarik haundiena datiboan 3. perts sing denean agertzen du, kasurik gehienetan honelaxe erabiltzen baita:

“gizona iltzen haziyo andriak igwal kobratze u” (3) “ta or galdu zayo artaldia” (17) “ lejia bezelako olako gusto bat jartzen tzayo" (24) 60 urtez beheiti ordea “udan akortuko yo" bezalako formen arrastoak jaso ditugu, eta behin 30 urtez azpitik, joera hau are erabiliagoa dela garbi-garbi ikusten da.

Nor-Nori ren ezaugarri den “z” honen arrastoak, 1. pertsona singular eta pluraletan eta baita 2. nean ere entzun ditugu. Hiztun hauek denak 70 urtez goitikoak dira eta gehienek larogei ere pasatuxeak dituztela esan behar dugu:

Ua nei “sendatu z i r (1) “zoloik obenak ikusi gabik ttuzute, nei ala iruitzen t z i f (14) n n n “asiz keo etortze z/r, miño” (17) “izena aztu ingo z i f (17) “nei ain goxua iruitzen zait eta...” (30) ri n n n “nei re gustatzen tzit abin ibiltzia karameluk bezela” (37) n

Ua guri “zalla ingo etzigu ba!” (3) “gu geoi re etziu iruitzen” (20) n n

Ua zuri “ta pentsatzen etzun garayin zetzen tzaizula ustegabekom bat” (20) Sujetoa plurala denean kasuak bakanak dira:

Aik nei “asko sendatu zizkit” (1) “aztu in tzizkit, zea, kaguen sos !”(17)

Aik airi “olokui askotan jatorrak atetzen tzizkatela umik e...”(22) n Dena den hiztun hauek beroiek, kasu hauetan NOR-NORI-NORK-eko formak eta No r NORK sailekoak ere erabiltzen dituzte: “nei pasatu izandu it" (3) n “nei enau gustatzen” (13) n

Lehenaldiari dagokionez, esan daiteke egungo oiartzuar liizkeretan NOR-NORINORK saila erabiltzen dela, eta beraz, bi adizkera hauen artean uniformetasun batetara iritsiak direla. NOR-NORIren ezaugarri bereizgarri den “tza” 70 urtez goitiko lekukoren bati entzun diogu:

Ua nei: “ra geo etorri zitzaidan Aita Zabala berriz e...” (17) n n '

Ua arrei: “burutia saten tzitzayon" (11) “segun eurra noia ematen tzitzaion" (30) n n Hiztun bakan hauek Sarobe erreka ela Errenteria-Orereta mugako bizilagunak izan dira batibat.

Dena den Gurutzen arrastoak ere topatu ditugu.

4.2.4. N O R -N O R l-N O R K (Indikatibo oraina. Singularra) NIK NEI

IK ig)

IK{e)

ARREK

diak/yak nak

dian/yan

(d)it/nau

GUK

ZUK

ZUEK

AIK

diazu/ nazu

nazute

diate/ naute

(t)zlk (t)zin

zi(a)tek zi(a)ten

iRl(g)

(d)it

—

—

dik

yeu

—

—

(d)ittek

IRI (e)

diñat/ñet

—

—

din

neu

—

—

(d)itten

ARREI

yot

yok

yon

yo

you

yozu

yozute

yote

(t)ziok (t)zion

ziogu/yeu zionau/fleu

(t)ziot zionat GURI

(d)iguk

(d)igun

(d)igu

ziotek zioten (d)iguzu

(d)iguzute

ziuk ziun

di(g)ute ziutek ziuten

ZURI

izut (t)zattut

—

—

(t)zattu

zattugu

—

—

ZUERI

izutet zattuztei

—

—

izute zattuzte

zattuztegu

—

—

(d)izute zattuzte

AIRI

(di)yotet

yok

yon

yo

you

yozu

yozute

yote

ziok zion

ziogu/yeu zionau/ñeu

ziotet ziotenat

dizute zattuzte

ziotek zioten

NIK NEI

IK (g )

IK (eJ

i ARREK

(y)iken

(y)iñen

(t)zi{a)n

GUK

ziken zinen

ZUK

ZUEK

AIK (t)zi(a)ten

zenidan/

zenidaten/

zenin/ zeniazun

zeniten/ zeniazuten

ziteken zitenen

IRl(g)

niken

—

—

ziken

geniken

—

■—

ziteken

IRI(e)

niñen

—

—

zinen

geniñen

—

—

(t)zitenen

ARREI

niyon

yoken

yonen

(l)ziyon

geniyon

(Ozeniyon/ zeniyozun

zeniyoten/

{t)ziyolen

ni(y)oken

zioken zionen

ni(y)onen GURI

yiguken

yigunen

zeniyozulen

geni(y)oken

(t)zioteken (t)ziotenen

geni(y)onen

(t)zigun

zeniun

zeniuten

(t)zi(g)uten

zeniguzuten ziuken ziunen

ziuteken ziutenen

ZURI

nizun

—

—

(t)zizun

genizun

—

—

(t)zizuten

ZUERl

nizuien

—

—

(t)zizuten

genizuten

—

—

zizuten

AIRI

niyoten/

yoken

yonen

{t)ziyoten/ ziyen

geniyon

niyon

zeniyon zeniyozun

zeniyoten (t)ziyoten zeniyozuten zioteken

nioken nionen

zioken zionen

geni(y)oken geni(y)onen

ziotenen

NIK NEI

IK (g )

IK (e)

ARREK

(i)zkik

(i)zkin

(i)zkit

IRI(g)

izkit

—

—

IRI (e)

izkinet

—

—

GUK

ZUK

ZUEK

AIK

nazkizu

nazkizute

naute

{i)zkik

(l)zitek

{i)zkin

(t)ziten

(i)zkik ttik

(i)zkiu (i)zkiyeu

—

—

(i)zkitek

(i)zkin/

izkineu

—

—

izkiten

izka

dizkau

izkazu

izkazute

(i)zkate

(i)zkiok (i)zkion

izkau izkanau

ttin ARREI

(t)zaizkat/

(i)zkak

(i)zkan

zizkat izkiot

(i)zkiotek (i)zkioten

izkionet GURI

(i)zkiguk

(i)zkigun

(i)zkigu

gaftuzu

gattuzute

(l)izkiguk

(i)zkiute (i)zkiutek (i)zkiuten

(i)izkigun ZURI

izkizui

—

—

(i)zkizu

izkizugu

—

—

izkizute

ZUERI

izuet

—

—

(i)zkizute

izkizugu

—

—

izkizute

AIRI

izkaiet

(i)zkak

(i)zkan

(i)zka

izkiyou

izkazu

izkazute

dizkate

(i)zkiok (i)izkion

izkau izkanau

izkiot izkionet

izkiotek izkioten

N IK N EI

I R i( l)

n iz k ik e n

I K (g )

I K (e)

A R R EK

y iz k ia k e n

y iz k ia n e n

izkian

—

—

G U K

ZU K

ZU EK

A IK

ze n in

z e n ig u z u te n

(i)z k ite n

iz k ik e n

izk ilek e n

izk in en

izk iten en

izk ik en

g e n iz k ik e n /

—

—

izk itek en

—

—

izk iten en

z en iy o n

z e n iy o z u te n

(t)zizk aten

g e n ik e n IR l (e)

n iz k in e n

—

izk in en

—

g e n iz k in e n g e n in e n

A RREI

n izk an

y izk io k en

y izk io n en

zizkan

n izk io k en

izk io k e n

n izk io n en

izkionen

GURI

y iz k iu k e n

y iz k iu n e n

g e n iz k a n / g e n iy o n

izk io ten

g e n iz k io k e n

izk io tek en

g e n iz k io n e n

izk io ten en

zig u n

z en ig u zu n

z e n ig u z u te n

(t)zi(g )u te n

izk iu k e n

iz k ig u tek en

iz k iu n e n

iz k ig u ten en

ZURI

n iz k iz u n

-

-

izk izu n

g e n iz u n

-

-

izk iz u ten

ZUERI

n izk izu ten

-

-

izk izu ten

g e n iz k iz u te n

-

-

izk izu ten

A IR I

n izk iy o te n

y izk io k en

y izk io n en

izk iy o ten

g e n iz k a n

(t)z e n iz k a n

it)z e n iy o z u te n

(t)z iz k a te n /

n izk io k en

izki{y)oken

g e n iz k io k e n

n izk io n en

izk i(y )o n e n

g e n iz k io n e n

zioten

zio tek e n zio ten e n

N O R -N O R I-N O R K Nahasmenak haundiak dira. Esan daiteke datibo gisa 3. perts denean, ez dela aparteko arazorik suertatzen, egia da kasurik gehinetan nori sing eta plurala ez direla bereizten, baina beti erabiltzen dira NOR-NORT-NORK sailekoak: “nik tankera emango yot" (2) “esango yot abei”(22) / “goizin eman diyotet garagarririña” (22) n “Arpire deitzen yogu" (30) n “ta oainguk e Praille deitze you oitarrai” (17) n

n

ri

“ua jar azi niyon" (24) “lengo zarrai oi aittu niyon" (1)

n

n

Oso besterik gertatzen zaigu alabaina, orainaldian datibo gisa “nei”, “zui”, eta “zueri” ageri direnean. Izan ere, kasu hauetan maiz NOR-NORK sailekoak tartekatzen baitira: “pena ematen nau’’’ ( 13) “alkolak enau bate ongi itten” (26) n “kantatuko z a ttu r (44) “axeiyak lesi ingo zattu"’ (17) n Era honetako adibideak urriak dira 80 urtetik goitiko aiton-amonengan, gure bilketa lan honetan bi kasu bakarrik bildu baititugu. 65 urtekoez azpitik haatik, barrabarra ageri dira. Beti ere, jakina, NOR-NORI-NORK eko aditz formekin lehian.

G aztetxoengana jotzen baldin badugu, bi aukerak erabiltzen dituztela esan behar.

Ugariago da ordea, dudarik gabe, NOR-NORK adizkeraren erabilera.

Guzti honek pentsatzera eramaten gaitu sail hau transizio egoera bat bizitzen ari dela. Hiztunik adinduenengan erabateko uniformetasuna gordetzen bada ere, 65 urte­ tik beheiti, nabarmen egin baitu NOR-NORK sallaren presentziak.

4.2.5. N O R - A H A L E R A ORAINA

LEHENA

NI

nitteke

Kg)

ittekek

ittekeken

I(e)

itteken

ittekenen

Ua

litteke leike

zittekek zitteken

zitteken

zittekeken zittekenen

GU

giñezke

giñezkek giñezken

giñezken

giñezkeken giñezkenen

ZU

(t)ziñezke

ziñezken

ZUEK

ziñezteke

ziñezteken

littezke

nittekek nitteken

zitteztekek zittezteken

nitteken

zittezteken

nittekeken nittekenen

zitteztekeken zitteztekenen

AH ALERA • NOR eta NOR-NORK sailetan, mendebalean hain erabiliak diren aditz trinkoak erabiltzen dira. Partizipioaz baliatzen dira gisa honetako esaldiak eratzeko: “ola bertzun, bestela bestem bat sa rtu zitteke n " (3)

Forma trinko hauek batibat hiztunik zaharrenek darabiUzate, gazteengan gero eta ugariagoa baita forma perifrastikoetara jotzeko joera: “zuk posible zenittm ara bertso batzuk bialdu” (40) “miño jan ta seittun posible da ju n ” (43) Dena den, 60 urte inguru dituztenengandik ere, noiz edo noiz entzun izan dugu: ‘'‘'Nik posible nun lembiziko goizero filan jarri” (2) n • Bai NOR sailean eta baita NOR-NORK-ean ere, oraina eta lehenaldia erabiltzen dira. Hipotetikoa ez da ezagutzen.

Aipatu 2. sail honetan, sujeto gisa “aik” ageri denean eta objetua plurala denean, aditzak ez du plural markarik jasotzen ez orainean eta ezta lehenean ere. Ondorioz, objetu singularra balitz bezela erabiltzen da: “aik karri lezateke xextoka bat saar” (47) n “aik karri lezateke saarrak” (47) n • NOR-NORI eta NOR-NORI-NORK sailak ez dira ezagutzen. Lehen kasuan esa­ terako, datiboa azpimarratu ordez, norengana adlatibo kasua erabiliz, eraikitzen dute: “Ni zuregana jon nitteke” (47) “Zu gurasuna jon tziñezke" (47) • N O R-NO RI-N ORK-erako ahalera osatzeko, datiboa garbiki aipatu aipatzen bada ere, aditza NOR-NORK erakoa erabiltzen dute: “Nik eman nezake bazkaya anayai” (47) n “guk eman genezazken zueri trastiak kotxian” (47)

4.2.6. S U B JU N T IB O A ORAINA NOR-NORK

NOR

Arrek

Aik

Ua

dadilla daillela daillen

Ua

(de)zala

(d)ezatela dezaten

Aik

daiztela

Aik

dezala

dezatela

S U B JU N T IB O A Subjuntiboan gehienetan aditz laguntzailea aditz erroari lotzen zaio: “bestela bee gootik kumpli dadilla" (1) “ta ikus ezatela zakurra an ai dela” (19) n “ofrenda senda dadilla" (1) Tarteka-tarteka partizipioari loturik ere entzun liteke: “amaberjiñak bere gain artu zala komeni baldim bada” (1) n Kasurik gehienetan -la atzizkia baliatzen da: “ezatela” (19), “daillela” (1), “zala” (1)... baina “n ”z eratutakoak ere jaso ditugu: “daillen” (13), “dezaten” (30).

• Erabilera mugatua du. NOR eta NOR-NORK sailetan bakarrik erabiltzen da, eta hauetan ere sujeto gisa 3. perts denean, bai singularrean eta baita pluralean ere.

NOR sailean: “aizia korritzen den tokiya izan daillela biño iuzkiyik ez” (26) n “ofrenda senda dadilla” ( 1) ''etor daiztela gue itxea” (47) C\ NOR-NORK sailean: Objetu singularra edo plurala izan, formak ez dira aldatzen. “amaberjiñak bere gain artu zala komeni baldim bada” (1) n ''artu zala arto zakuak eyatik” (47) “ta ikus ezatela zakurra an ai dela” (19) n “/>? dezatela aik e been lanak” (47) n Gainontzeko kasuak sortzeko forma jokatu gabeak erabiltzen dituzte: “Kontxik nai du ni lemballen itxea tortzia” (47) “amak nai du semia Jotia bee itxea” (47) n '\/oteko sateizu Arantxak” (47) r\ Gure lekukoetatik bat kantuan hasi denean ordea, kantu zaharretan aski ongi gor­ detzen diren formak azaleratu dizkigu: “toberak jo ditzaigun ordu onarekin” (1) “Jaunak paga ditzala zerurako atiak” (1) n

NOR Kg)

yai/ adi

1(e)

yai

UA

daillela

ZU

zattia/ (t)zattez/ zatte

ZUEK

zazte/ (t)zizte

AIK

daiztela

NOR-NORK IK(g)

IK(g)

ZUK

ZUEK

NI (nei)

nak

nan

nazu

nazute

UA (arrei)

(t)zak

(t)zan

(z)(a)zu

(z)(a)zute

GU (guri)

eaman tzak gui

—

—

—

AIK (airi)

(i)zik

(t)zin

(t)zizu

(t)zizute

A G IN T E R A NOR, NOR-NORK, ela NOR-NORI-NORK saileiako aginterak erabiltzen dira.

Nor erakoak sortzeko, guk jasoriko daturik gehienetan, aditz laguntzailea parlizipioari eransten zaio: ‘‘a s iyai\" (36) n "'errepatu zazteV (22) Aditz erroari lotutako kasu bakanen bat ere badugu: “eoki zattia!” (2)

NOR-NORK erakoetan aitzitik, aditz erroari lotzeko joera askoz ere ohizkoago da: ''ekartzakV (2) ""sei zak\" (2) r\ ""aguanta zanl" (32) ""pentsa zuteV (5) NOR-NORI-NORK sailean, objektua singularra denean, beti ez bada ere askotan, -KI erantsi ohi zaio partizipioari edota aditz erroari. “TU/DU”z, “I”z edota “N”z amai­ tutako partizipioek onar dezakete, eta zenbaitetan aditz erroari loturik ere ager liteke: ""galduki y o k V (44) ""utziki yok!” (36) “sarki yok\" (44) ""konki yok" (44)

""eskaki y o k V (44) ""heiki yok\” (44) ^

• “N ”z amaitutakoetan joerarik arruntena “N” honen ondorenean -K I atzizkia eranstekoa da: ""esanki nakV (47) Ez du ordea zergatik hala gertatu behar. Ohizkoa baita “N ”rik gabeko formak entzutea ere: “esaki yok!” (2) “esaki yon!” (47) Sudurkariaren inguramenduan -KI honen ahostuntzea ere gerta liteke: ""emangi yok!” (36) O bjektua plurala denean, sujetu gisa ZUEK dugunean jaso ditugu -KI honen arrastoak: ""emankizkazute” (47) Ez dirudi ordea, inolako araurik baduenik, aditz bera noiz -KI horrekin batera, noiz deusik gabe ager bailiteke. ""utzi nan" (32) ""Esan nazute!” (36) Eta gainera hiztun bakar batek bi aldaerak inguramendu beretsutan erabiltzen ditu; "'esanki nazute!” (47) ""esan nazute!” (47) Garbi ikusi duguna da haatik. trinkoak badituzten aditzek ez dezaketela atzizki gisa -KI hau onar.

Litekeena da beraz, oiartzuerak aginteran aditz trinkoek “izaki”, “eoki”, “jakinki”, “ibilki”, “aiki”...formetan zituzten -KIren arrastoak jaso izana, trinkorik ez duten aditzetarako.

• 1. perts pluralak aginteran ez du tokirik.

NOR-NORK eta NOR-NORI-NORK kasuetan datibo gisa “guri” agertu arren, aditz laguntzailea datibo markarik gabe erabili ohi da: ''eaman tzak gui !” (47) n ''eaman tzan gui!” (47) n "esan tzak gui!” (47) n "esan tzak gui!” (47) n • Ahaleran bezalaxe, oraingoan ere NOR-NORI sailean, adlatiboa erabiltzen da maiz: “Ua etorri daillela négana!” (47) n Datibo marka agertzea ere gerta liteke. Honelakoetan halere ez da datibo honen markarik isladatzen aditz laguntzailean. “etorri daillela n e iT (47) n n

4.2.8. A D IT Z T R IN K O A K EON LEHENA

ORAINA niok nion

neón

nioken nionen

NI

no/noz

I(g)

yo/yoz

yozen

I(e)

yo/yoz

yozen

UA

do/dago

ziok zion

(t)zon/zeon

GA

gaude

gaudek gauden

geunden/giñan/giñun geundeken geundenen

ZU

(t)zaude

zaunden/ziñan

ZUEK

zozte

zeundezten/ziñalen

AIK

daude dozte dauzte

zioztek ziozten

zauden/zozten zeuden/

zioken zionen

ziozteken zioztenen

JO N /JU N ORAINA

LEHENA

NI

nijua

niak nian

I(g)

yua

yuzen

1(e)

yua

yuzen

UA

dijua

ziak zian

zijun

zijiken zijinen

GU

gu(a)z

gizek gizen

guzen

gizeken gizenen

ZU

zuz

zuzen

ZUEK

zuzte

(t)zi単ezten

AIK

dijuzte/ dijuz

nijun nijizen

zijiztek zijizten

zijuzten

nijiken nijinen

zijizteken zijiztenen

IB IL L I ORAINALDIA

LEHENALDIA

NI

nail

na(b)illek na(b)illen

KG)

ya(b)il

yabillen

KE)

ya(b)il

yabillen

UA

da(b)il

zaillek zaillen

zebillen / zabillen

zailleken zaillenen

GU

ga(b)iltza

gailtzak gailtzan

gailtzan

gailtzaken gailtzanen

ZU

za(b)iltza

zailtzan

ZUEK

zailtzate

zailtzaten

AIK

da(b)iltza

zailztek zailzten

na(b)illen

za(b)iltzan zebiltzan

nailleken naillenen

zaiizteken zailztenen

J A K IN

S IN O

N IK

lK (g )

IK { e )

ARREK

GUK

d a k it/

da k ik

d ak in

d aki

d ak ig u

UA

ZUK

ZUEK

A IK

d a k iz u /

d ak iz u te

d ak ite

d ik iz u z e k ii/

zak ik

za k iy au

z ak itek

zekifiet/nat

zak in

zakiiiau

zak iten

d ak izk i

d ak iz k ig u

z a k izk it

z a k iz k ik

za k iz k iy a u

z a k izk itek

zak iz k in e t

z a k iz k in

za k izk in au

z a k iz k ite n

z e k iy e n /

g en e k ig u n

z a k iy e n /

z e k ig u n

z ek iten

g en e k i(u )k e n

zek itek e n

g en e k in e n

zek iien e n

O R A IN A PLU R

d a k izk il

d a k iz k ik

d a k iz k in

d ak iz k iiz u

d a k iz k itz u te

d a k iz k ite

A IK

S IN G

n e k in

y ek ik en

y e k in e n

n e k ik e n

z en e k iy e n

zen ek iten

z a k ite n /

ze k in

n ek in en zek ik en zek in en LEHENA PL U R

n e k iz k in /

y ek iz k ik en

y e k iz k in e n

ze k in

nekin

ge n ek izk ig u n ze n e k iz k in

z e k izk ik en n e k izk ik en n e k izk in en

z e n iz k iz u te n

z e k iz k ite n

ze k ig u n z e k izk in en

ze k iz k ite k en g en e k iz k ik e n g en e k iz k in e n

ze k iz k ite n e n

EDUKI NOR-NORK

S IN G

N IK

IK (g )

IK (e )

ARREK

GUK

ZUK

ZUEK

A IK

d a k a t/

dakak

d ak an

d ak a

d ak a(g )u

d ak az u

d ak a z u te

d ak ate

UA zak at

zak ak

zak ay au

za k a te k

za k a n e t/

zak an

za k a n a u

zak aten

d a k a z k i/

d ak az k ig u

za k a ñ et

ORAINA PLUR AIR

d a u z k it/

d á a z k ik

d ak a z k in

d a a z k a t/ da k azk it

z a k a z k it

z a k a z k in /

z a k az k iñ e t

zau zk in

n ak an

d ak a z k iz u te

d o zk ite

*yun

*yun

zak an

za k a z k iñ a u

za k a z k ite k za k a z k ite n

* genun

za n ak an

za n a k a te n

zak aten

n ik en

zik en

g en ik e n

z itek en

n iñ en

zinen

g e n iñ e n

z iten en

zazkan/

* g e n ittu n

LEHENA PLUR

d a k a z k iie /

z a k a z k iy a u zak azk ik

S IN

d ak az k iz u

d aü zk i

nazkan/ * n ittu n

* ttu k en

* ttu k en

zan azk in

z a n azk iten

* zittu n

zau z k ite n z o z k ite n

g en ittik en n ittik e n

zittik en

n ittiñ e n

zittiñ en

g en ittiñ e n

z ittiz te k e n z itiizie n e n

OHARRA: * ikurra duten lehenaldiko formetan * EDUNera era jotzen da, baita alokutiboa sortzerakoan ere.

A D IZ K I T R IN K O A K EG O N , JO A N , IB IL I, JA K IN , ERAM AN eta EK A R R Iren adibideak jaso ditu­ gu. E T O R R Iren trinkoa berriz, ez da ia erabiltzen, salbuespentzat jo baititzakegu jasotako adibide bakanak: “lañu oik ebiya zakartekV' (2) n “ta bizi gea bi arreba, or datorren oi, ta beste anaya” (13) Trinkoen ordez “eldu”rekin osatutako formak erabiltzen dira: “euzkiya earra eldu ik" (29) n “Goizutatik eldu nitzan''’ (24) n

• Trinkoen iraganaldia eratzerakoan, lehian ditugu -A- eta -E- erroak. Egia da alabaina, lehiakortasun hau hiztunen baitan baino gehiago, geure datuen baitan bederen, aditzen baitakoa dugula.

Honela bada -E- nagusi dugu esaterako JA K IN en lehenaldian, nahiz eta -A- ere inoizka ageri zaigun: “zf/:iyen”(l 1), “zeÁ:igun”(17), “bage«eÄ:izkiken” (46) -A- nagusi dugu berriz IB IL I eta ED U K I ren kasuetan: “^az7tzan”(46), “za//tzaten” (46), “zi?//ztenen” (47), “za/7azkin” (46) n n n • JO A N aditzean “nijua” bezalako formak aski erroturik ditugula dakuskegu, alokutiboan ere jadanik txertaturik baititugu: “nijiken” (46), “nijinen” (47) “zijiken” (46) “zijinen” (47) “zijizteken” (46) “zijiztenen” (47)...

1. eta 2. pertsonetan gordetzen da ondoen forma zaharra: “yua” (40), “guz” (22), “zuzen”.... (46) Aipagarri dugu 2. pertsona plurala egiterakoan lehenaldian IZAN aditza erabil­ tzen dutela JOAN-en tokian. “jon tzinezten" (47) Bestalde, trinko honek berak noiz edo noiz gehiegizko erabilera du, behar ez de­ nean ere erabiltzen baita: “itxe berriyak in tzittuzten Ugaldetxotik dijula Oyartzun ayeka” (10) • Azkenik esan, zenbaitetan aditz trinkoak erabiltzerakoan, lehenaldian zerbait adierazi nahi denean. orainaldiko aditzak erabiltzen direla: “gizonezko bakartiya geldittu zen, gizona ta semiakin ta komei, ta C\ ...geo beintzat ni ara ta onea naillela, ni kar aazi niñuten itxea” (11)

5. JOSKERA

5.1. M ENPEK O ESALDIAK 5.1.1. B A L D IN T Z A Z K O A K A D IT Z JO K A T U A Z • Errealak Ezpairik gabe, hauexek genituzke oiartzueraz erabilienak. Oiartzuar hiztunak eskuarki baldintza mota hau erabili ohi du ohizko hizkera arruntean. Orainaldiko nahiz lehenaldiko baiezko esaldietan ba marka izango dugu bereizgarri, ezekoetan berriz ezpa. “Ba”ren aurreko “balín” partikula hautazkotzat jo daitekeen arren, erabili egi­ ten da gehienean. a)

- iru eunetan itten da a r i ñ a /xjJö (1) - erortza im berriya baldim hada, an dakazu pilla etorriya (2) - euriya asko botzem baldim hadu ua pixkat marrantatu itten da (2) - bestela bakizu zer tzen, bestela iesik ezpazenun itten, ordun etzon zeaikan (3) n - insumisoik eta zeaikan (3) n n

b) Baldintzaren higarren zatian harridurazko esaldi bat dugunean.

- ta deus esatem bazenun eurra! (13) - andria angua balim bau eme! (8) c) Bigarren zatia ixilik dugunean. ~ garbittu re ez giñan itten ordun, jantzi re ala, ta bizarra astiam bein moztua bazun... (3) - Fameliko gizonak, igandia allatu ta laumbat arratsian e parranda in, geo garbittu ta zetzem bazin... (3)

Irrealak - sono \o iztn ikusko bazenittuke.. .(2) - arretatik pasmatu hailitteke (26) n - oañ e nik dakitem batzuk arrapatu halike, nik dakiten aranaztar batzuk (2)

JO G ATU G ABEA Z • -Z K E O (part + -ezkeo) - arbolak ta zeak izan ezkeo enitzake galdu re ingo (2) - akoortu ezkeo bai! (3) n - embata atea ezkeo ebi erasua re seittun da (13)

-T Z E Z ( aditz erroa + -tzez) - ze ordutan torri ber da etortzezl (7) - bai, bai, eraiya ongi ihíltzez bai (17) • N O N DA... N — kostosua? bai, bai, non da arrohiya oso egoki etzun, oso kostosua da (3) — non ta emen geldittua zen on om hatek... (3) — Erasotzeko arriskua ? Ez. Non ta umikin ezton, umikin bado bai, erne ibilli, libre baldim bado. (3) • PAR T + TA - Olako kazkagor asko arrapatuko zu, ta Donostira jonta galdu ingo like (2) - ba urak otzak daude miño nik orrea jonda né sariakin nik nétzako otordua auro ateako ut e! (2) • B A L D IN T Z A R E N A D IE R A Z L E D IR E N PAR TIK U LA R G O RD EAN - artatik eùnero artu, ta eùnero artu, ta eunero artu ta fuertia, ta belar n o n askokin iña ta eunero, persona il ittea (26) -E A N - ta olaxen tortzen dia galdetzea, nik eztakit, oik etortzin izango a, ni berritsu xamarra bainaiz, esan ittem baittut. (30)

5 .1 .2 .

E R L A T IB O Z K O A K

• E U SK A R A K D U EN O H IZKO E G IT U R A R l E R A N T Z U T E N DIOTENAK: a) -n (izena + mugatzailea) - Laudare ua den tokiyan aitxurrakin jo eta biatza bezela izaten du z a ñ a (l) - Emen deitzen diyotem beste soro bat (2) n - lurrin itten tzen su oi tximiniyan gotti bur, bur, bur, bur (11) n b) -« + mugatzailea (izena ixilean) - Ergoinen ooxkionak bizi gm ^nak (2) n - M endi fiñetik o zeatik eldu dena ro ta geo an sortzen dena, an sortzem baita oi (2) n n - Bai, zea, anka puskatua dak(3«(3 (10) n

• A P O SIZ IO A N Perpaus erlatiboa determinatzailearen aurretik jarri beharrean, kasu asko eta askoian atzean ageri zaigu Oiartzungo hizkeran beraz ugariak ditugu gazteleraren kutsua nabarmen gertatzen den gisa honetako esaldiak: - aentxe gizonak gosian, ogei urte ta geyon zaudcnak (2) - Emakumia, kontinuo eaten dunak (2) - oañ maestrak eta, oañ ai din oik eta umiri erakusten, zuek or zailzn n taten oik,beste zea bat ematen yozute. (2) n - Bai aharkak, zea lotutzen dinak (2) - Suilla oi beste gauz hat, zuek eztikizutena (3) n n - izaten dia haldiak erdoitzen d in a k{\6 ) n - uaiñ baldim bado pertsona hat euskeraz dakxyena (39) r> • BAIT- bidez osatutakoak - beeko plazam bizi haitia. arrek in ta sendatuak bai men dia (1) n n - oan e ala izango ala uste ut, zean itten dula lana, (...) urrongo portaletik sartuta or goyan, Bixi andria haidu" ( 16) n - Mariano, bertsuk itten ai haida ( 28) n - (...) Pasma belarra. Orrek txukuntzen ttu baztar guztiyak. Ean ta denantzako baliyo baitu (26) n - Goizutako fiesta batzutan detenittu ta im bai zittuzten" (22) n n n • 'TAKO partiz + -

tako emen dena galdu du bétik &iorntako jende zirtzil batzuk (2) Illiakian ìndako koltxoya gaintik (16) ta zuk Qsantako gauzak noia izango ia ba zuzenak? (18)

- Nik gtnaim ako gauza san dut (17) - ta geo tallerretan ikasten ttugu dantzak ta m a k o lanak eakusten ttugu (41) • -KOA ( izena ¡aditz izena + -ko) - emengo amona dena igertzekua baitzen (6) - ta amona oañdik sasoikua zen ordun (26) n • -LA atzizki bidez osatutako erlatiboak Erlatibo mota hauetan nabaria litzateke gazteleraren eragina. Gazteengan ezezik, zaharrengan ere harrapatu dugun esamoldea genuke: - atatzem bada malda aundi xamarra dala urez aziya (2) - ta zeon alambre bat bezela andikam pasatzen zela korrontia (36) - toxa da (...) ñola sango izut nik, kaja bat ola in, orrea, bolantia dula geo bueltan ixteko (17) • E R L A T IB O KU TSUA D U TE N E SA L D IA K a)

- Zein santoi atetzia naizun, santu ari eskatu (I) n

- Euriyak nondik ]oiZQn dun geina (...) an atatzen da zea oi (2) ^ n - Zemhat diru zor tziyon, aimbeste koxka in arrei (36) n - Zuk ze jaten tzun ua... (13) - Nondik aldena andik (11) Bigarren zatia ixilean dugu zenbaitetan. Halanola: - Ilberriya obena perretxikutako. Bai, noia eldu den, o nolako urtalia den (13) - Girua re nolakua zen (20) b) Caldera hitza + aditza - In dittu otzak ta otz aundiyak ez? ordun ezto zeñek aguantatu (2)

5 .1 3 . Z E R G A T IZ K O A K • -B A IT Hauxe genuke kausa edo zergatizko perpausetarako formarik erabiliena. Tankera honetako perpausak noiznahi tartekatzen ditu, hiztunak. Ezezko kasuetan berriz, "‘ezpait" edo ''ez bait " genituzke.

- Gerra ezkeoztikan ta artazuriketa ta ezta izandu, jendeik ez baita izandu lan oitako, ta juergako ezpaita izandu (3) ^ n - txerrikiya re naikua ez genun jaten, sei bat illaateko attu ittem baitzen (5) <~i n n

- oan dembo asko eztela eondu nitzan, ezpaitut ongi kusten antioju obekin (9) - arrunt zea zen kentzen e, peatzem haitzen arrunt (11) n - Emen ezpaito erreminta asko, ta an kategantxo ta denak arrapatze ttut(13) - Eztute deus satén, biño oin terrenua baita (17) • -GATÌK l-G A TIK A N l-T IK l-TIK A N - ta gizona aundiya ez paldim bada o errespetu orrengatikan, gu bian eukitzen giñuzen(2) - Aentxe gizonak gosian, (...) zerbatte motibo aundiyangatikan, bat iltzetik, o auskalo!(2) - Ordun eskursiyun etzen oam bezela ibiltzen e, keba! alem batzuk zerhattengatik, ikustetik o ...(3) - miño ez gastatzetikan ta dotorexio janztetik e bai (3) n - ta aurran ama etzen gauza izaten ta beste bat joten tzen aurrakin batayua izatetik (6) - arrengatik ingo zuten seuraski (11) • -KI (aditz erroa + ki) Aditz trinkoekin osatu ohi dira. Zergaitizko balioazgain, beste baliorik ere izan de­ zakete.

-

beldurra maten nausiyak, ez ihiíki libertadikin (1) Nik leorra asko izaki ta jarri izandu dut (26) am buztiña izaki lurrin, ta earki dibujuak eta atera (10) Gorra izaki. Bea earki izutua eoten tzen (6) Gue amona kampotik etorrita izaki (8) baserriyan ta biziki ta geo pestetako neskame baldim bazeon... (2)

'N / -LA + ta - earriyak itotzen tzila plemoniyakin, urik etzen maten ta... (3) - atia jo ziuten norbattek ta gure atta difuntua izutu atia jo ziutela ta{5) - Zerbatte sentittuko zun, ta mutil kozkorra o neska kozkorrem bat onea biali emengo amona joteko larri zela ta (6) - Dembo artan emezortzi duro litro oliyuak, ta ua estraperlun gañea, etzen libre izaten ta { \ \)

'LAKO - ta adarra ola artzen baldim bayozu zea arrei, otza doloko krak! autsiko da (2)

- neskaana jon ber tzunak andregaya o zulako (3) - ta gizona ama^ketakua in ta m ezetatik etorri, bronkan bat igual, jana ondo eosi gabia zeolako o (3) - “Norbattek galtzak jantzi ttik ordun”, aleiya dirua zulako galtzak jantzi ttu (3) - A^k papelak ga^zki in tzittuztelako sei illaete am pasa... (13) ►Z E R T IK /ZER TIK A N a)

zertikan... haitleta - gu jontako tokiyan juerga jarri, sesiyu billa ez ibilli, zertikan sesiyuak ordañak haittu (2) - Ordun apalpa ta tekla ta ok jartzia asko empeftatzen tzen, zertikan kortia maizao ematem haitzun. (3) - biziko zen ua, zertikan ni biño gaztio zen ta (20) - bazpare gutxiyo obia, zertik au toki delikadua da eta (36)

b)

zertiktzertikan... 0 - normal nórmala iruitzen dit zertik izango ttuzte launak eta launak eta bestiak (19) ^ - zergatikan oain lengo aldin aur gutxi zaten da (20) r\ - oi posible da zertik gizon oi lan izugarri bat itten ai da (22) - ez, ez na imajinatzen zertikan oi fantasmada da (43)

N O LA ... (bait)... N a)

nola... hait...n - Oan ebiya nola gutxi ittem haitun (8) n - Oyartzun aldea nola baitugun (17) n - Geo biria txarra nola haizen{20) n - Gue ama jon tzen bixitzea launa nola baizun(l) n

b)

nola... halt - nola lurrin ixeita jatem ha^dute, exeita jarriko zen ta borsillun (16)

c)

nola...n - Familiyan nola bat azkenin geldittu zen, oa re ta Galtzaherrira bil­ du zen (14) - nola ollaxkua zeatu gattun (17) - biño arek nola zun asko (26) - emen sala nola de/7 aldian, or iukitzen ttut eltziak (32) - Miño astelena nola den Santiyo bezpera (35)

A R T A (R A ) - Biregorri izena presonantzat, presonak nom batte noia joten dia pentsatu ta artà jarrikoute (37) n PORKE...

-

Ni enaz atrebittu bakarrik kentzen porke eztik ezerre e! (35) Eztun gutxiyo izango porke etzakiñat ze konjuntu artu duten” (35) ta amutik atea porke ezingo zu amukin jan (42) porke aur oik fustraziyo bat dia (39) r>

•E S K E - eske ai dia euskerako lam bat itten (43) n - Jo eske ya pentsatuko zu, latosa (43) - Eske malda iyotzeko super motell iyotze zu e! (36) - Eske guk ya batuan idazten genun (39) •Z E - ikusi baño lenoztikan, “ai ez ikustia”! ze da una plasta! (43)

5.1.4. D E N B O R A Z K O A K a) E S A L D I N A G U SI ETA M E N P E K O A R E N E K IN T Z A K B A T E A N G E RTATZEN D IR E N E A N : • -N E A N (Erabiliena) - nekatu nitzan ta bueno arratsaldin e na bate etorko (2) - ni sean ai naizenin e ua eztugu mozten (26) n n - itxi ontan e in izandu a, nik amabost urte nittunin (6) -L(A R)IK - urrengo goizin karri zutela barauik zolaik (26) n n - gu ttikiyak gmalaik beti amairjim belarra izate genun (26) n - arrek interina bezela zthiW tiaik intzun tituloa atera euskerana (20) - eaten tzulik dena garbittu (26) -LA - umiak giñala jostatzen aitzen giñan (1) n

- m endiyan eoziñ biexiorretan zebiltza/a igual goyan soltatze ja oik (2) n - Gu or bizi %mala emen tropak sartu zin (10) - ta an dantzan &à\Wela eroi (8)

• DENBORAN - Geo gerra demhun Ergoinen ooxkionak bizi giñanak giñan (2) - itxian tzin demhuan itxekukin (10) - Gu muti kozkorrak giñan demhun (14) • A F A R I - TANITAKO G O SA R I

_ Go^zian kafesne pixar bat, ta berriz afaitako zopa pizar bat baratxuyakin(2) - Gosanten jaten genun patata prejittu utsa.(6)

• IB IL K I

puntukaritasun balioa izan dezake. Hona esaterako: - ni mendiyan ihilki ta au tokatu zit (20)

-RAKO AN - Gottikun kartze zittun utsak, ta hettikun kargatu ber tzian (2) - Oyekun jartzen da oi (26) - PsLiiarakun jendia akordatzeko ( 16)

-z - nik e arrapatze ttut miño gabez (2) - Geo bueno, euné-z e bai (2) n -ETAN - Dena betia euki genun zazpi illaherian ro (10) - Orrek san nai du beetzi illaber/c/« eondu zela (20) - Emezortzi urteran kartzela etzen tokatzen oandik (2) -TZEKO Atzizki honek normalean gerokotasuna adierazten badu ere, izan dezake momentuari lotzen zaion baliorik ere.

- aur ori jayotzeko ta... (jaiotzeko zorian) (6) • A L D I(Y )A N - batzuk naikuak ttuzte iru lau kopa aldiyan (2) - Gobierno baskok bialtzen dittulaüc tortzen dia berroei bat ola aldi­ yan (37) • -TIK /-N B E (H )IN - Geo amahostian hein Goizuta (3) n n - Gurdiyakin joten tzian bi tunetik hein (13) i-.

• • ■ ^ - Ordun komuniyua illin hein jon ber izaten genun (20)

• -TIK... (R)A - Bi asxetik bi asteö Icambiyua (17) b) E K IN T Z A , BATA B E S T E A R E N A U R R E T IK D O AN EAN : • -RAKO Bi balio desberdin jaso ditugu: a) Juxtu'juxtuan ekintza aurretik Baliorik erabilienetako bat. Oiartzungo hizkeran noiznahi ageri zaigun erabilkera.

- An paeta zarrak zin ni etorri nmxz'àneko (24) - Goldia itxea karri zaneko nik izango nittun amabi bat urte (3) - artazuritzeko denbuak jon tzila ta ayek zuritu ber genittula euna zabaltzeko (5) - orduko izango zen Arditurrin auskalo zembat naziyutako jendia (3) b) Ekintza aurretik - Q.ra ']0\.eko guk pasa genittun amabost eun eunero bette-bette iñak (2) -NO - aurra beakin zuiño ama arrek izugarrizko sustantziya zakala aurra in arte (6) •ARTE - Amaika urte arte nolapatte ziarka ibilli giñan (2) n - Kamiyu intzen arte, ta kamiyua inda re bai (8) - Geo andik berriro arte ibilli naiz (10) ‘B IT A R T E - laneko gauza zen bittarte ongi (4) O R A IN B E R R IR O - oaindik berriro bizi zen (20) - oañ berriro jonak dia Altzibarra bizitzea (26) “ andria oan dela berriro il tzayo (13) -O RAIN - oan dela eun da amar urte, gerra re izango zen (3) - oan hi urte intzin airik jo (5) - oandikan urte gutxi jarri zuten porru landare ta aza landare (10)

c) E K IN T Z A BATA B E S T E A R E N O N D O REN D O AN E AN • E Z K E (R )0 a)

ezke(r)o - geo urtik gallendu ezkeo mina lanea (3) - mutil kozkorra ezkeo karia gutxi in da (3) - gu onea etorri ezkeo, letxeruk ezin pasik majiña bat aldiz ibilliyak dia (3)

b)

be(h )in ezke(r)o - orrek, hein aurra jayo ezkeo, andik aurrea bai (6) - bein ara ezkeo, aen lana zen (6) n

(E)TA G E (R )0 — mendiyan arditan ibilli ta geo denak ara( 3) - kandelak piztu lembizi, ta geo belarrai piztu, ta geo kizkur ora (16) G E (R)O ZTIK / G E (R )O ZTIK A N - Geoztikan ementxe (\3 ) - Geoztik itteute zerbatte miño uxkei bat(3) n n sendatzen da seittun (1) • -TA - biar goizin jeikito gurdiya utzi dute itxetikan igual eun metro gora (16) - eun guziya an pasa ta itxea torrito deberik in (16) -(E)KOZ — artzen asi nmiTànekoz, nik iarri niyon (26) • O R D U IO R D U K O -

Oan berriz gaba ordu jongo da (2) Abendua argittu ordu illundua emendikan Oyartzuna orduko (8) iru tandatan alletze orduko Donostiko partea (2)

-N B U R U A N — Miño berriz e urtian huruan ro etorri in tziyon (1) - Denak juntatu zortziarren cunan buruan... ta bukayera (2)

• ONDORENEAN - in ber da ebiya itten ondorenian (13) • ONDO AN - gerra onduan (30)

5.1.5. H E L B U R U Z K O A K A D IT Z JO K ATU AZ Oso oso gutxi erabiltzen dira. Bere ordez forma nominalizatuak nagusitzen dira.

Guk subjuntiboaz baliatutako esaldi bakar bat harrapatu dugu.

• -SU BJU N TIBO A + -N - ikatza kendu alin, kendu alin, itten tzuten (...) ateatu betti eroi ez ta illen {U ) n JO K A TU G A B E A Z • -TZEK O ( aditz erroa + -tzeko) a) - oi da aundirz^^(9 ebakiya (1) n n - ayeka ortan izan bazen eniñan arrazoyik itza atctzeko (17) - guk ibiltzen dugu zeantzako, enplastukin ta z&tzeko, zikiña aterzeko (26)

• - T U T Z E K O (partiz+ -tzeko) b)

-tu (partz)+-tzeko - infeziyo guziyantzat artutzeko ona da (26)

• -(ra) KO - Bai, ta bi eskuak libre ttuzu \a.neko (2) n - Geo amaberjiñai kandela bat jarri eta ofrezittu aren osasunera^o (1) n - miño oxtako baserriyak bertzun izen aundiya (3) n

• Galde hitza + -KO - esperun eongo zen neska noiz jongo (3) n

■T(Z)EA (aditz erroa +~tzea) - onek “al dena ittea etorri na”, esan tzin (1) - olokotan erreka jon ber izaten tzen arropa $-drbitzea (2) - ta aterkiyakin atetzeko p?isitzea (10)

5.1.6. KONTZESIBOAK A D IT Z JO K ATU AZ • (baldin) BA- (E)R E - Zalla da, ber du launa, kaskarruo izan ber hadu re {\1) n - ezpazu enkortxatzen e eoten da ongi (26) - ollua librin haáab'úX e zuk artu ttak! besua jarri (27) - Igual da kaletarra haldim hazen e... (3)

A D IT Z JO K A T U G A B E A Z •-TA E (R )E (partizipioa + ere) -

tripa ola aundittuta re, txikitzen da (1) ta jateko denbuan jarrita re... (2) Bustira re ez giñan aldatzen (26) ta jakinta re boza ber da (17) besua autsita re jon tze au ara (6)

' N A(H )IZ...

“Naiz” partikulak normalki infinitibozko adizkera eskatu ohi du ondorenean.

Esaldietako batean ordea, “naiz” eta “-ta re” formak nahasian ageri zaizkigu.

- aizeik ez pau artzen, ua eze-ezia eoten da naiz utsa eon (17) n n n - miño arrek, naiz ua ate eztu sinifikatzen zeatzeko, asko ingo dunik o gutxi ingo dunik (2) - berua izaten da lañua izanda re, naiz ola lañua eonda re (20) n -GATIK(AN) (partizip+-gatikan) - san tzattut ba nik, itsasotikan ta íi'ártüñgatikan eztela izautzen (2)

•P A R T IZ +

^ (f)ií L -ta

a) Partizipioa + -a !-ak -

Esku guziya ola dena bueltan artua, llagatua (1) Pasa genittun amabost eun eunero bette-bette iñak (3) Lurruñoko gona, bi iru gona igual azpitik jantziyak (9) Loyez orakarwö^, esan nai nuke likinduak (13)

b) Partizipioa + -ik - beyak goizin gobemarw/A: or baratzian o ixtoi, ta arropak eziñ garbituik (3)'' n c) Partizipioa+ -ta - Ardua goizin %osd\duta ro orduan izautzen da (2) n - an banko txar batian txeita antxe eoten tzen (5) n - tempestadia ta zikiña arratsin, tximista ta trumoya, ta ia ta zuimra utzi (2) - neonek izorratu nittun jaten geyegi tm m ta (22) • ‘LA l-LA (R )IK (aditz laguntzailea + -lal-laik ) ■LA - Emen sartzeko zutik ibiltzen áela ber du (4) - Oañ berriro arte eondu da lanea joten Qztela (22) - ortxe ai zen ollaxkua aban izula (17) “LA(R)1K - azkeneko geldittu nitzan artutzeik posible Qnwlaik (27) n n - itten zattu zea aundiya, jartzen zattu muitzeko gauza etzea/azT: (27) Z (Partizipio + -z) - astem baldim bazazte gauzak galdezka aski pulamen/wz emango izkizute arrek (22) - meza entzunez aik saldu (20) n - azpiko gona ola txuri pixka bat azaiduz, earki emateu (2) n • -Z + . 0 - Bortanetik onuntz zalaiz-.zalai ibiltzen giñan (22) n n - kamiyoz kamiyo jon ta geo Txaondo ikusko zute (38)

• -E A N Infmitiho edota aditzondoari loturik ageri zaigu - aren andriak beti jakekakin ta beti go txarrin (26) - ta an geldiya/? eztela eon ber zertikan oztu itten dela (2) - aentxe gizonak gosi««, ogei urte ta geyon zaudenak (2) n - an sorua oañ ya guiáuxin da, baña sorua zen (30) -AK - Ya! ni %osiak geldittu na (41) -(are)KIN neskak berriz kolori ortako gonakin ta galtzerdiyak gotti lotuakin ta igual tortzen dia (2) jon buzeatzen aoko zolua m kiyakin eta ra! tenedoria artu (36) -N — ja ta izerdiz blai inda denak ám tzan (2) n - ta andria igual an bi- iru umekin arrasto^ al tzun bezela (3) • -KA kroxka eziñ iyota kargakin htidiunka iyo (3) amaika urte arte nolapatte z m k a - z m k a ibilli giñan (2) ollarra asi zen kukurruA'wÁ:(3 (1) -KETAN - Beti ktzketan, loik in gabe ta... oixe! (2) -N B E Z E LA - tortilla in ta ortxe al dum bezela (1) - ordun al tzam bezela, biziya etzen oam bezela(3) - egaztiyak ibilliko dia len ibiltzen tziw bezela, ara ta onea (17) -EZÍN+ P AR TIZM (R)IK ) a) ezin-\- partiz+ -(r)ikt-ikan - ze bota jakiñ eon ber du atzeneko bertsolayak, ezin pentsatuik ze botako un (2) - o gizonak urrungo eunian janzteko arropak ...arropak ezin zeatuikan (3) - ta andria igual arrastan al tzun bezela, beyak goizin gobernatuik, or baratzian o ixtoi, ta arropak ezin garhittuik (3) ^

Noiz edo noiz hitzen hurrenlcera aldatzen da: - itxea allatu eziñik (3) b) ezin+ partiz - jana gutxi ta esnia ezin eman (13) • P A R TIZ IP + G A B E - Zuek etzute siñistatuko miño bi illaete bizarrik moztu gabe (3) - antxe oyin tzola bate bea kontutu gabe jon tziyon (6) - kargakin joten giñan kandela itzali gabe (20) • PARTIZIP+ A M A LE A N - Gero azi alin baserriko lanak (3) - ikatza kendu alin kendu alin itten tzuten oloko zea batzuk (13)

• GISA (izen edota izenordainaren ondorenean) - Ua be gisa tortzen da e (27) - beti ate itten da an be gisa (27) - Or txabola ondun baun bal, larre gisa ro (26) n • ~N M O D U A N IM O D U K O A - militarran moukua zakina (2) - enkortxatzen bazu eoten da bere beri artan, txui txui txuiya, anixan moun (20) n n n • (H)ORTA(RA)¡ORTAN - Gu re orta aitzen ga, akortzen ez geanin (26) n - nik ortan ikasi nun, eta ortan kantatzen dut (17) - geo andik denbota berriz tortzen bayo, ordun berriz irukiñ. Nik orta san te zin (26) • B E ST E L A - emen dena galdu da bétik etorritako jende zirtzil batzuk, bestela atetzen eztakite ta (2) - kargatu gae pasatzeko lekua, ta bestela pasatzen tzenak goikua ( 16) n - etzen ordun eletririkan, bestela itten tzen argiya (9) •

beste

ALD E A - ola morroi sateko baserriyan ta... ola mendiyan ta lanin bai biño n n beste aldea ( 2)

• E ST IL O T SU N - ba! emengo estilotsun (3) • (H )O N E N B E ST E A N - Gañekun onenhestin ni kontentu no (17) • A(Y)E K A ASK O TA(RA) - ayeka askota al den bezela (20) - euskaldunak gauza bea ayeka askota ibiltzen dugu (20) • -A D ITZ IZ E N A + -A Gazteen artean harrapatu dugun esamoldea. Moduzko adiera duen joskera honetan nabaria dugu erdal kutsua.

- al baldim bada bean onduan, alik eta onduan jarri, geo e eskua luzatu poiliki-polliki./?i?(2 ez konturatzia, ta al baldim bada atzetikan (42) (“konturatu gabe” edo gisa honetako balioa luke) • G A Z T E L E R A R E N TARTEKATZEA - nik eyot zure attonai ezer ulertzen, eske itzeiten du forma batea, or como... (43) ^

5 J .8 . K O N P A R A Z IO Z K O A K Konparaziozko esaldi barruan hiru azpisail banatuko ditugu. a) Gehiago/gutxiago adierazteko erabiltzen direnak. b) Berdintasunaren adierazle direnak. c) Superlatibo edo Gorengo graduaren adierazleak. a) G ehiago!gutxiagotasuna adierazteko erabiltzen direnak • B A IN O -AGO-rekin osatutakoak a) Konparakeraren lehen atala, higarrena + BAINO +-AGO: Konparaziozko esaldiak egiteko erabili ohi den ohizko joskerari erantzungo lioke.

Oiartzungo hizkerara egokituz, “miño / biño / baiño” eta “-ago” atzizkiei dagozkien “-uo/-io/-iyo/-o/-a” formak jaso ditugu. Erabilienak ordea “miño” konparatzaile eta “-uo” atzizkia lirateke.

Egitura mota honen bidez kalitate nahiz kantitatezko konparaketak egin ahal izan­ go dira.

- aizpak san dit zu miño meiku ohia billatu berko utela (1) n

n

- batzuk naikuak ttuzte iru lau kopa aldiyan miño geyo eatia (2) n n - itzeiñ e gu miño egokiw itten dute(3) b) "miño, hiño, baño” partikula esaldiaren atzean dugunean - ta oañ iru illaete atzeo zeoztek zuen kinta haño{2) - Orduan bizimodua latzuo zen oan m iño(\0) c) Konparatzailea den miño hiño haiño partikula ixilean dugunean Partikula hau ixiltzearekin batera, gordean gelditzen da konparatzen den esaldietako bat.

• K O N PA RAK ETAREN A TA LA + A D IT Z A +-AGO Oiartzungo hizkeran oso arruntak genituzke hurrenkera berezi honekin osatutako konparaziozko esaldiak.

Hiztunak aditz ondorenean etenaldi ttiki bat egin ohi du eta hala, azentu berezi bidez markaturik gelditzen da -ago duen aditzondo edo adjetiboa.

- Ebiya karri ber dun lañua da, héXxzuo (2) - orduan izautze zu, aixuo (2) - oi da zea bezela, ezema bezela, miño da, axmuo (26) • A D IT Z A A T Z E A N Hurrenketarik arruntena, aurrekoa bada ere, ez da aukera bakarra.

- Guk latzuo/: jan ber izaten genittun (10) - Urrungo eunian ukerro do (2) n - Nik leno aixwr; säten nula (1) n • -AGO B E Z A LA Gazteleraren kutsua horra nabarmen - Errenterira difentzi pixkat itten da. Izketan ai den denbuan \uzio bezela arrazoya (2) - IruUzen tziyon zela euskera bat nibel gutxiyokua bezela (39) d) Esamolde berezia: - eunin hiño eunin bat geyo (26) • G A LD ER A H IT Z A + ETA...

- Zeñek eta dotorio kargatu, ua ta dotorio (16) - Zemhat eta goruo atea urin, ordun ta zeago, fiñ, fiña, prexkuo (2)

Aurreko esapideetan, bi zatiak konparaziozko egiturak.ditugu. Noiz edo noiz egi­ tura mota hau hautsia harrapatu dugu. Hona adibidea: - zemhat eta nobedade aundiyuo in, señale gaizki zaudela (26) • ALD EAN - Oañ e len^6) aldin trenak e beste zea bat dute (2) - bertan e emengo, aldin jatekua txarra zaten tzen (2) - Geo memoriya re nee aldin ona u onek ( l i ) • G E (R )0 + (E)TA.,.

- Geo esnia geo ta goo geyo ta geo ta goo geyo (26) • TA GEYOITA GU TXIYO - aentxe gizonak, ogei urte ta geyon zaudenak(2) n n • ASK O (TA)Z E (R E )’’ Konparaziozko “baino eta -ago z” osaturiko esaldi mola hauei “askotaz e” erantsiko zaie, konparaketa graduz haunditu nahi denean.

- Leno biño askotaz e obio (22) - Gu emendik juten giñen askotaz e naturalaguk (39) - Denak erdaldunak dila, askotaz e lasayuo itzeitten dut (39) n

b) Berdintasunaren adierazle direnak K ualitatea-ren ad ierazg arri!

• B EZALAK O “Nolako” galdera-hitzari erantzuten diotenak a) Bi izenen arteko konparaketa - putxamenta, azkazala kentzeko labaña hezelako bat (13) - billotsan isatsa bezelakua loria (1) - ta sokarriyan alako giltza bezelako gauz bat (16) n b) Elementu hakar hat hartuta, orain eta ìehenaldi arteko konparaketa.

- E tzen oan hezelako adelantoik, eta bronki pulm oni yoi sortu ziyon (JO) ^ ^ - Gaurko gaztiak denho hatin hezalako umoreik eztu (8) - oan hezelako eskolak izan bazin (10) c) Kantitatearen konparatzaile: “Adinako”-ren paretsu - ta ordun etzen oan hezelako indarrikan e ( 13)

• B E Z A LA Ñola galdera hitzari erantzuten diotenak a) B i izenen arteko konparaketa - Erlia hezela, lixtorran kabiyen batzuk arrapatu zandu dila (14) - beste batzutan berriz kajak josiyak (3) - dena erria utzi giñun, pareta suak bezalaxe (8) b) Elementu hakar hat hartuta. orain eta lehenaldi arteko konparaketa - ordun eskursiyuan etzen oan bezela ibiltzen (3) • G IXAK O ¡GIXA - zea ematen tzian gaztain gixako olako usai bat (20) • M 0 {0 )V K 0 m 0 {0 m A )N - Kristala re puskatzeko mouko otzak (2) - Polbora re né mökua da (3) - zee mouz orrek e, bati begiya bota auro xamar ta arrekin (6) • TAM AÑAKOA - zue tamañako jendia (37) • B E Z (A )IÑ Aditzondoak adierazten duen kualitatea dugu konparatutakoa.

- ta emenguak heziñ onak, beste bost arrapatu an biltzeko (2) - oañ ezta izango minixtruik, orduan meikua heziñ dotoreik (3) n n “Beziñ” elementua ixilean gordetzen den esaldirik ere harrapatu dugu: - miña tortzen men da geo xuabio, lenbizi fuertia ez (26) K antitatearen ad ierazgarri!

• A (D )IÑ A /A (D )IÑ A K 0 - emen gue attak aña bertso zekiyena, etzen izango auzu ontan (17) - azal ta guzi eosten tzuten ta ortatikan e nai aiña ez (2) - erriyan añako fiestak itten ttuzte (35) ^ •

a i n b e s t e /a i n b e s t e k o

- mj^zcn aimheste tunoi janaz (2) - ordun e bakizu, deberiak o gauzak oan aimheste ez (22) n r\ - uan aimhesteko galtza luze beintzat etzen (2) - oydi aimhesteko zaku'ä{\2>) ^

“Ainbeste/ainbesteko” elementuek izan ditzaketen balio bereziak “heziñ” -en paretsu: - au aimbeste aundi rola (22) n n Izenaren ondoan: - ta kantatzeko re aimbesteko abilidadia zunik (17) - aimbesteko lana daka (2) n - ojmheste urte pasa ttugu (2) Izen balioarekin: - Urtian onenbeste bat pátu (6) c) Superlatibo edo Gorengo gradua • (RIK) -ENA (-rik) partitiboaren erabilera hautazkoa genuke. Hiztun berak bi aldaerak darabiltza. a) Partitiborik gabe - au gaztiena zute, seme gaztiena (10) - anai ttikina (27) - ne aizpa zarrenai jo men tzizkaten (16) n n b) Partitiboarekin - zuloíX obenak ikusi gabik ttuzute (14) - ama ibilli zen leenengo ta arreb/'^ zarrena ibilli zen geo (2)

5 .L 9 . O S A G A R R IA K JO K ATU AK • -LA - geo san te zin urrungo tortzin debillo tortzen xzela (26) - ez tu ematen ai áela (20) o - aizpak san dit zu miño meiku obia billatu berko niela (1) • ■NIK (ezezkoetan) - guk eztugu sekulan pentsatu deuse guri ingo igutenik (2) O - ta eztut uste egwaldi txarra zenik (16) - ez tu ematen ai áunik (20)

• -NOLA... N - baita san yo amonalí nola itzeiñak gauden (1) n n n JO K ATU G A B E • -T(Z)EA - Oeitabost urte kunplitzia apirillin in (1) n - Gustatuko like iru laun ikustia ola batea (13) - nei re gustatzen tzit abin ihiltzia (37) • -T(Z)E(I)K (ezekoetan) - Etzon ÚQUS esateik (13) n - Etzon zutik jartzeik ( 13) n - Oa joña da ta ezto deusik itte//: (22) n n • A D IT Z ERRO A +( R )IK (ezezkoetan)

-

ezpaldim bazun deus itten, enula deus galdeik, denin galdua nakala ta aleiya ezeiTen galdeik ez nuela (17)

- emendik aurrea aziik eztakate oik (15) n • O SA G A R R IK U TSU K O A K a)

- mina ez ta artua zango noski...(37)

b)

ote...-n - illargiyak (...) oan buelta aundi xamarra artu ete dun (17)

• KE (erderakada)... -LA - lengun esan tzian Sorkundek, ke etzakitela, etzutelako billatzen iñorre, oi artu zutela (35) n • 'T U (Esaldi nagusian “egin” aditza dugunean) - San Juan sua itteko guk itte genun lorik bedein^am (16) - ta geo neska bal bialdu zuten oi inbestigatzeko ta intzun pistina usrti (36) - Eun batin tzin iru txerri ta ama eta iru txerri oik in tzin amakin aserretu (41) ’T(Z)EN - biamuneko asi ziyon pixkat garbitasuna, axala jo/^« (1) - Geyo altxatu gabe ikusi ttut nik an gizonak %t\á\tzen (2) - Guk ez genun siñista/zí’« miño (3)

• -T(Z)EKO - Eerki jartzen du galoyak an uzteko (2) - esaten niyoten zerbatte esnia kanzeka ta uf! (26) • O SA G A R R IK V TSU K O A (Sakonean: “uste dut... ia”) - miña ez ta artua zango noski (37) • GAZTELERAZ - Krixton putada da, o^k lan bat itteko dakate kaseta y ke les mangen (36)

5 .L 1 0 . Z E H A R K A K O G A L D E R A E S A L D I A K CA LD ERA H IT Z A R E K IN OSATUTAKOAK a)

Esaldi asertiboak - nik bazekiat non den lotako tokiya (2) - beak jakingou non utziya un (6) n - ta geo trena eztakit noiz arte genun (2) n

b)

Aginterazko aditz nagusiarekin - Esakiyok nora jon ber dun! (2) - oañ e betti joten ban ak ta eun guziya pasatzen baut arrapatzu zen­ bat kopa ta zea eango ttuten! (2) - Pentsatu ze belozidadia karri zun! (2)

c)

Aber+ galdera hitza - jakin nai zutela aber nola il tzen Praille (\7) - jakm bertzu aber ze gai jarri yoten (17)

ERA N TZU N G ISA BA IETZA ED O E Z E T Z A ESPER O DENEAN • BA- nik eztakit ura säten baz&mn zuk (37) - oan kanbitu bada re ezpö/'takit (9) n - Nik eztakit erriyak ua artu bazwn e (8) Nokendu oliyu gordiñakin ta ez takizu« (1) aya deus akordatzen izcan zu Pepita, etoz! (26) eztakit konprenitzen izuien aitautxi.- amautxiya (10)

lYA ÌA B E R — ta jakin beiñau iya libertadeik bauten o ezten ( 1) n n - Orregatik esan naute aber bee aizpa nitzen (43) n - Alajainko! jartzen dugun em en la kukaratxa kantatzen ta diruk kobratzen (35) AG IN TE R A Z K O A D IT Z N A G U SIA R E K IN — beitu ean dun o eztun ean (26)

5.2. ESALDI KOORDINATUAK 5.2.7. K O P U L A T IB O A K • ETA loturagilea - Denak dantzan, emakume ta gizon (2) - ta zain ura pixkat xanpatu ta aekin iurtzi (1) n - Urrongo goizin jeiki dia ta egwaldiya ebiyak eta asi dia ta -belarrai n n n beittu yote ta denak xorrokuk iñak. n • ETA lokarriaren bigarren elemantua a)

-

Gordean Oandikan urte gutxi jarri zuten porru landare ta aza landare ta (8) Gerra ezkeoztikan artazuriketa ta, ezta izandu (3) Nun daude Elena ta"! (43)

b)

— ta oik - gootz atetzik ta oik, bai itten tzian (3) n n

c)

- ta ixtoi - ta geo zorriyak ta ixtoi (3) n

d)

- ta kom ei - Geo arraultzak ta komei (3)

(r)e B A I — buruko illiak e galdu nittun, ortzak e bai (3) n — Oi ez guk bakarra beste leku guzitan e bai (16) B AITA R E /E ZT A R E - zuekin bada eaman baita re (22) - ta geo izaten tzin baitare lurreko arraskak (22) n

- bota ur urakiña, berriz e surtako autsa ta haitare berriz e -maindirik jarri.

- nik ezta re, nere amak bota yo (43) B A I (R)E - atia tinbria jo tajó n naz ta/)ö/izautu r¿’! (17) n - itxea torri ta seittun artu nun, bai difentzi earra iñ e! (26) • RE — Lan in ber da billutzen e (26) - aik al den azkarrena tortzen tzin, itxetikan aldeitte zuten aik e. (2) E ZIK — ikusi? bueno, ikusi ezik gue etxian atta ibiJtze zen Urtzelaitan (3) - Oan ordun e tranposuk (10)

5.2.2. A D B E R T S A T IB O A K • B IÑ O /M IÑ O - miño Lesaka jotia posible ezpada, miño Lesaka jotia posible bada San Eutropiko (1) - geo oan eunda m ar urte gerra^re izango zen, hiño piztiyai re beldu­ rra baitzen emen arratsin (3) ^ - aurra in arte beakin tzakala indar ikaragarriya, miño bein aurra iñ ^ n ezkeo, andik aurrea zila kuidado aundiyak (6) OAN - oañ zuria eztakit ze izango zan, beste zerbatte igual (1) - oañ nik apetittua earra nun, ta nei seittuan jarri ziten, limpieza, se­ gunda galerikua (2) ^ - txulei bat besteik etzen ua, oain dotorio ematen tzutela (3) G AÑEKUN/GAÑEKUA - seguruna izaten da iru ofrezimento, nik ala itten dut, gañekun enaz akordatzen nik ze... (1) - Gañekun fabrikan ta akze zinak itxura auro galtzen zuten (3) - Ua etorri zen onea begiyak bakar-bakarrak zittunin. gañekun dena samak artua (1) - begiyak ta ortzak zuriyak, gañekua beltz-beltza (30)

B E ST E L A - demboa bateko eskopetan aitzakiyakin or ibilliko zen, o bestela es­ peran eongo zen (3) - ollarra artu tontorretikan eta ebaki ttiki bat in, bestela ¡11 itten da(l ) - itsasotik igual atetzen da, ta bestela erreka zolo batian (2) B E R R IN !B lA R R IA N IB E A R R E Z - pues igandin asi berrín asten dia ostiralin (35) - ta geo itxe batzutan itten zuten garbittu, obetu bearrez (17) - ta Ekaitzan gañetik sartu biarrian berriz, betik sartu giñan (8) PARTEZ — eta in tziyoten orreri toxan partez satorra sartu boltsiyian (17) B E IN T Z A T IM IN T Z A T - aen lana zen ta ongi ate zin mintzat (6) - Len etzen izaten olako gauzik, etzen jakitten beintzat (26) - biño mintzat onea tortzen tzen (22) B E R R IZ - ta belarra berriz ilberriyan ebakitzen baduzu, autsi iten tzayo (13) - ta baserritarrak berriz al kontrario (3) ^ - orko sarrerako ati ortatik saltun pasatzen tzen, nik berriz atia irikita... (22) B E ST E IK IB E ST E L A N IK - Ziraba besteik etzen motel (36) n - txulei bat besteik etzen ua n - ta burua itten dunak, bijilatu beste lanik eztaka beak (2) b a iz ik a n

— Ez oan bezela enpapelatu ta zea, baizikan zielo rasoik ez ta goyan gambara ( 16) m in p in ib iñ ip in

- ua re beldurra ua itteko re ta, ola azkenin, minpin, puxkan bat, zer­ batte kobratu ta... (30) - une buruam biñipin emen inguruko jendikin ai ga

5.2.3. D IS J V N T IB O A K • RO - zu bazea panparroi xamarra ro, an uzieko (2) n - beti eoziñ gauza emateko ro, konpontzen tzan (14) - orain zuek beitu zakurrai ro, zeak ikusi berkozute (17) n • {R )0 (esaldi asertiboetan) - Wañ ez ta olako gauzik esaten, o nik eztikit jendia ez ta bertzen o (26) - bi aldiz opetu o iru aldiz o intzen (17) - emen kanpu librian ondo zetzen dia, pastillak eo emengo janakin beste... (17) - beitu ean dun o eztun ean (26) n • (R )0 (elementu berdintsuen lokarri gisa) - urrungo eunian bizarra ro aurpeiya zeatu, ba daaa! arintzen da (2) - gañekun gaxtakeya bai droga ro zikiña ro aimbeste do (16) - txanbra zuriya ro olakua ta (2) • (R )0 C^gutxi gora behera'^ zentzuarekin) - andikan bi ordura ro jartzen bazu (2) - konpaaziyoa itxetikan eunda berroeitamar metroa ro (16) - la geo trena eztakit noiz arte genun, ordubitan ro (2) N A IZ — euzkiya naiz gordia izan, egualdi ona do (8) n - berua izaten da lañua izanda re, naiz ola lañua eonda re (20)

5.2.4. D IS T R IB U T IB O A K BAT... B E STIA/BATZU K ... B E ST IA K - hat zen artzaya ta bestia itzaya (16) - geo hat neskame ta bestia morroi (2) n - geo ixkin batzuk yà'&o ta bestiak paeta zarrak geldittuk (10) - batzuk koxkorra oimbestekua bai, beste batzuk berriz ttiki- ttikiya (1) • -LA... -LA — ta artajorra dela, ta gootza atetzia dela, ta lur iraultzia dela ta, dena elkarrekin. (8) - Emegukin eziaka zer ikustekoik zertik emen asko itten da salsa n berde, kokotsa dela, almeja dela, leatza dela...

IL ATALA ATAL HERRIKOIA

Ordoxelaiko Enkarnaxion

Felipe Urritegi Azkahiciea

1. OIARTZUARREN ISTORIO ETA PASADIZUAK

ARTXABALETA - Miel Trumoia 95-11-25

Bizimoduaz — Zerta torri zea ba?

— Bueno, par itten ez asi, ezto politta, zikindua do ta ke pixkate biltzen da miño, mutil zarran zea da au!

— Non jayua? emen Ergoinen, uañ berrittua da, oi zean da iuzki aldea da.Ardotz ta oi ez al dakizu nun dan? ba pixkat göxio itxe zuri bat nola kusten tzu an? an...

— Martxuan amabostian irurogeita bost urte iñak — Miño orrekin ze im bertzu?

— Beno, leno re esan nizun, geo andikan onaa bajatu giñan Ergoina, geo gerra dembun Ergoienen óxkionak bizi giñanak giñan.

Esnia, auzoko esniak eta denak zeatu, ta astuakiñ eamaten tzittun Errentira, ta andikan ekarri ta orduan mendikuak libre zun ogiya, mendiyan lana itte tzunak eta, andik ogiya ekarri, ta baba puskaat ekarri, ta ola bizittu gea gu.

Bai, bai, itxian e itten genun oixen... oixen itten genula eta esnia re bai itxian, baserriyan.

Mutil koxkorra nitzan dembuan, san nizun ba, zazpi urtetako mendira joteko gogua iña nitzan ta amaika urte arte nolapatte ziarka-ziarka ibilli giñan itxeko lan pixaJTak itten, ta amaika urtetan mendira, komuniyo aundiya ta martxa!

Amasei urte nittuneko,oan biño obeto neon ni ordun!

Biziya... m endiyan gutxi iraazten genun ta, kontrabandun e bai, ta portugesak pasatzen, aik tortzen baziane bai... Ez geo, pixkaka-pixkaka, ogei ta geyo urte nittun,

lenotik e bai, emezortzi urtetan geo kartzela eman tziaten, emezorizi urtetan kartzela etzen tokatzen oandik, miño nei an sartu ziten beintzat, ez ementzen tokatzen kartzela eamalia, gizon tartea...

Miño... ordun e zea, guk zea izaten genun petate koxkor bat. Gu bian iuki giñuzten, ta bi-iru manta, antxe, komon ttiki bat, ta oloko maai koxkor bat, besteik deus etzan... An dena alkarren bixtan ein ber genun ein ber genuna.

Geo eman tziten Madrida, geo Cordoban bukatu nun kartzela.JesuslOi nei ez gootu, ni andikan ata nitzan dembun illuna zen.

Lenore trena oona jarri zuten dembuan zea, Irundikan ate ta Madrida, goizin ate ta illuntzeko joien tzen ta oan berriz, zer, gaba ordu jongo da.

Lotua trenian e lotuta jon giñan gu, biñaka ola lotuak, o sea ta tokatzen tzigun Cordoba, ta antxe eondu giñan, nik amairu illabete pasa nittun, ta neekin jon tzinak ba zian bi urte pasa tziuztenak. Eerki jartzen du, galoyak an uzteko, aleiya galoiyak san nai du, pues noia aintzari aundiyak noia dia zea, galoiyak, zu bazea pamparroi xa­ marra re, an uzteko. Emen, bertatik-berta naiko jatekua eamaten tziuten Donostira, astian bi aldiz ro.

Bertan e emengo aldin jatekua txarra zaten tzen, azal ta guzi eosten tzulen, ta artatikane nai aiña ez, azal ta guzi zaakutan ta beltz beltz iña, ez ?

Oañ nik apetittua earra nun, ta nei seittuan jarri ziten, zea limpieza, segunda galenkua. Osea limpieza im ber nun, denin zeldak daude, ez? Nik posible nun lembiziko goizero filan jarri, (...) miño nik bi aldiz ta beste batzuk igual gelditzen tzin pixar batekin alletzen etzela, uaxe bakarra eguardiyan, ta goizian kafesne pixar bat, ta berriz apaitako zopa pizar bat, baratxuyakin la ur pizar batekin.

Aentxe gizonak gosian ogei urte ta geyon zaudenak, zerbatte motibo aundiyanga­ tikan, bat iltzetik o auskalo! Traje kondenatu bat, ta besuatikan dena zintzillik, ni ez naun gizena baño, kostilla ezurrak dena ola aieriak. ta itxetik iñon e ayudik ez, ta ango jana bakarrik...

Goizian kafesnia la solasian esaten dan bezela jo ta uaxe, ta geo ordutan patiyoa, geo eguerdiko dembuan potaje pizar ua jaten tzenun, berriz e arratsaldian beste buelta eman, ta berriz e apaldu ta barrena, zeldaa. Itxiya. Karizelan izaude miño an oandikan e beste giltza bat do barrendikan.

Oik denak pasa ta oandikan soldauxka allatu gabia nitzan jator, enun emezortzi urte, miño lenotik sartu ziten karizelan, ta ogeitabatetan nola joten den soldaro...

Ta oan, soldao jon ber inxtantin ta... Oi! Guazemak ba gurekin Leona! Ta Leona jon ta dirua irabaziyaz aleiya minetan ingo genula.

Guk geina ibiltze genuna pues, urdiña, galtza urdiñak, alkandorak bazin leño oam bezelaxe, ta alkandora zar bat, ta sei aurrea! Jertse zar bat, lembizi arrapatzen zena ta aire!

Artillezkuk bai. Battut, auzko zea ortan...Abarka zar batzuk eta! Ebiya baldimbazen etzen zirik eta deuse gañin ibiltzeko. Bizkar larruk. Ardiya miño aundiyona, zikiro ro zea oitakukin in ta, kuratu barrundik ta geo erdiyan lotu ta emendikan orrea.

— Bai, ta bi eskuak libre ttuzu laneko... Xira lotua da.

M ie l "T ru m o ia "

Kantxiorra ba aldakizu zer den? Kantxiorra otzak aundi-aundiyak dian dembuan or goiko arbolan ola erdi xuitua ikusiko zu, ez eiurrakin e? otzakin, krixtalai zea i単a, kantxiorra. Arbolai beai atatzen izayo ayarrai ta, otzak in dittu otzak ta otzak ta otzak ia, otz aundiyak, ez? orduan ezto ze単ek aguantatu, bueno, gaintxiorra deitzen tzayo orrei. ta...aztuko izkizu zui emendik joteko... Kristala re puskatzeko mouko otzak iten ttu ola arbola jartzen den dembuan, ta adarra ola artzen baldim bayozu zea arrei otz doloko krak! autsiko da krixtala bezela.

Ni eunez mendiyan galtzia zalla da, enaz tokatu, eunez enaz ni tokatu, ni tokatu naz gabez, gau illunak izaten dia illuna ta tormenta ta oolakua ta ordun deskuitu izan­ du naz ta sain tzut ba nik, erreka aidea konsejua, bueno, zea olako zean torri gattuk, olako tokitan emen galdu izandu naiz, bai, bueno, erreka ondotik betti juaz, pollikipolliki erreka bazterraz, beno, ta geo arrapatu, iñ izandu dut. Gañekun, zuk esan tzun bezela, arbolak ta zeak izanezkeo enitzake gaidure ingo...oi miño toki txaarrauan gal­ du naiz ni, tempestadia ta zikiña arratsin, tximista ta trumoia, ta ja ta zuituta utzi, ta illuna...Lanak izateia or...

Erortza. Jakiña. Erortza in berriya baldimbada an dakazu pilla etorriya ta, an e ezin pasik igual eongo zea...ta an tzaudela beste mordoxka bat igual torriko zattu, an sartzen baldimbazea barren xamarrin...

Parranda kontuak Orrek, espostu in tzan, ta laumbatian itxea eldu nitzan, ni noia itxea jongo naiz ba tzarpa guziyak ta zikinduak ta, buf! an gelditzia nai, an gelditzia in, ta, apaldu, bi iru kordionixta, ibilli giñan, dantzatu, ibilli, ta urrungo goizian jantzi ziten nei tookatzen tzin arropakin, né tamañukokin, eárki jantzi, ta bertan euna pasa ta astelenin beste iñoa joteko ni pronto!

Lanea! Ta nik ekartako arropa zikiñak garbittuk asteleneko, o sea, eztugu kejatu berko naparrakin e !

Guk eztugu sekulan pentsatu deuse guri ingo igutenik ta ezerre, ta gui jontako to­ kiyan ta aldena, juerga jarri, sesiyu billa ez ibilli, zertikan sesiyuak ordañak battu e...

Neurriko zapata arrapatzea, atzexio, aurrexio, jaaaü jasotzen dela, baita muturrekuak bai earrak, zu ustez lixtua izango zela bestia re an tokatu bee neurriko zapata.

Oixe bazila neskatxak bikaiñ askiyak bai! Aike al den azkarrena tortzen tzin, itxe­ tikan aldeitte zuten aik e... Baserriyan ta biziki, ta geo pestetako neskame baldimbazeon nombatte, eun oitako emen San Antón inguruam badia barriyo koxkor batzuk, ta orra, oitakuk orrea tortzen tzin ta denak antxe...ja ta izerdiz blai inda denak dantzan, emakume ta gizon.

Uan aimbesteko galtza luze beintzat etzen zea usatzen, uan dena galtzakiñ dabil jendia. Pontxukin tortzen tzian. Anka altxatzeko geo ta dantzan dabillela izerdiya ta geyo bótze men da galtzakiñ, etzen oloko kostumbreik galtzakiñ ibiltzeko, batzuk go­ na luzexio, bestiak motzexio azpiko gona ola txuri pixka bat azalduz, earki emateu... an punttiliak ola azalduta. Bai abarkak zea, lotutzen dinak. pantorrilletik onaño lotzen dia zui-zuiyak, olako pantorrillak, eta daka!

Nik ze sango zattut ba, ze izaten tzuten? Altzunak al tzuna. Txambra zuriya ro olakua ta. Txambra da onaño alletzen dena, barrenian sartu gabe... geo titi earrak ta eaman, ta or e, txambrik obena or...

Ean? pixkan bat bai ... or jendia geina azkar, debil oitakua gutxi ikusi dut nik e, dena azkarra, mendiko jende zea oi... gorra. Oi dudik ez in.

M ingañakiñe erne ibilli! Zérri astozakilla! kampotik o bestembatzuk ro tortzen baldim bazen...

Arrantzaz Ni arrantzale amorratua izandu naiz. Nik e arrapatze ttut, miño, gabez. Argiyikin arrapatzen da, eskuan artu zeorrek, eta atontatuta uzten du, argiyak, ingañatu itten du.

Emendikan Artikutzko erreka ata arratsian amarretan emendik, ta urrungo goizian amabost kilo arraikin ta... ogeikin ta torri gea... amorraya erruz zaten tzan Artikutzko zea hortan...

Uoldiak nola itteittu, kompaaziyo batea, urak ttiki daude, ta ola bota aundi bat itten du golpian, ta rau! zikintzen du ura ez? or mantentzen da earki amurraya saria­ kin. Ikatu itten da amurraya, amurraya itten da gorde.

Kañabelakin in neonek... An trabatuan, emen trabatuan, buruz bera rast! artu muturrez aurrea zea, ta fuera! Ola arrantzan. Martxa!

Leno geyo zen emakumia, bueno!

Arrantzan eztikinak ondatu du dena. Emen dena galdu du bétik etorritako jende zirtzil batzuk,bestela atetzen eztakite ta, iñondik poto zarrak eta denak ekarri, lejiak, lejia eztinak, beste puzker batzuk, jo ta dena erretzen zittuztenak, eta erreka ongi bein erretzen bazu, beste urte bat o bi pasatze ttu, amurriyak an arrapatzen du zerbatte...

Ur otza baldimbado eztu lejiak lan askoik ingo, miño beste zea oik bai... beste pin­ góla zarrak...

URTZELAIETAKO AITONA BERIN BERRIKO AMONA 95-12-12

Lantegiko gorabeherak AITONA Arditturri asi zen ni kozkortu ezkeo. Orduko izango zin Arditturrin auskalo zembat naziyutako jendia, estranjerua kantidadia zen orduan, gallegua ro olokuak e asko.

Nik izango nittun ba, zembat izango nittun nik? arnabin bat urte!

Asi zin iru-lau lagun garbitzen, ola o komei, geo eztikit zer, geo baakit zer, geo pixkan-pixkan-pixkan-pixkan jendia labaderuk ta in tzittuzten ta...01aetxen bertan been arrantxua in ta bertan antolatzen tzian.Geo amabostian bein Goizuta joten bazin o ezpazin o... Geo atzeneko aldiyan gutxi geldittu zin aik e...

Aldein tzuten batzuk Ameriketa, bestik eztakit noa, bestik basoa o komei ta, atze­ neko iru-lau laun geldittu zin. Jendi asko galdu baitzen, petxutikan zikindua.

Jende zarra iruitzen tziun guri or aitzen zala gaztik giñala... Miño zarrak e zembat urte izango zittum ba? oandikan berroitamar urteik ez beintzat... ta zarra maten... za­ rrak iruitzen izkigun guri... Garbittu re ez giñan ordin, jantzi re ala, ta bizana astian bein moztua bazun, ta astian erdiyan mozten tzutenak ola gaztiak o komei, ta... neskaana jon ber tzunak andregaya o zulako.

Xintxo ibiltze zenak zerbatte xoxak eukitzen tzittun... Bai, bai. bai, gutxi aurreatzen tzen biño arrek baliyo zun, ez dudik ez ein, ez dudik ez ein...

Fameliko gizonak, igandia allatu, ta laumbat arratsian e parranda in, geo garbittu ta zetzen bazin, iande goizeko meza. Amaiketakua in. Ta andria igual am bi-iru umekin arrastan al tzum bezela, zea beyak goizin gobematuik, or baratzian o ixtoi ta, arropak ezin garbittuik, o gizonak urrungo eunin janzteko arropak... arropak ezin zeatuikan.

Ta gizona amaiketakua in ta mezetatik etorri, bronkan bat igual, jana ondo eosi ga­ bia zeolako. Gaur jan au zakarra ziok ! Geo siesta in ta, arta illurrin apai in ta taber­ na... Andriak galazitu im ber, or ezto dudikan. Oi geoztikan asko kambitu da gauza, e... geo zerbatte mejotu zen gu espostu giñaneko.

Suilla oi beste gauz bat zuek eztikizutena, eurrakin indako barrika bat bezela, zeak gabia, mirralla irekiyakin, gotti pixkat biltzen dena, bétik zabaluo.

Tara zaten tzen, bi eur koxkor jarri, ta zembat diru zor tziyon, aimbeste koxka in arreri. Geo bakizu len onembeste baldimbattuzu, patzea joten tzan dembuan zerbait salduta jon, (...) arrek e naizuna jarri, beste iru geyo ta, oimbeste ba al tzen ba? Bai. ze nik gauzak zuzen ite ttut...

Goldia gure itxea karri zaneko nik izango nittun amabi bat urte. Goldia emen lembizikotik Errandoneak... Miño banaka batzuk zian emen goldiak... Geo pixkan-pixkan ugarittu dia. Erreminta zarrak dia oik... Auskalo! gu jayo miño lenokuak dia oik...

lítiya bai, segarriya, oloko bumizko zea bat kierra ukerra jarriya emen, ibilliyanibilliyan artzen tzen arrekin, berariya satén tziyon arrei.

Amontiyoi zaten tzen, pro ejemplo, bat Tarraondon bizi zen ta andregaya o nai zu­ na igual tzen Urtzelaitan.

“Ara am unteyan tziak””etzen zuzenin jongo, m iño dem boa bateko eskopetan aitzakiyakin, or ibilliko zen, o bestela esperun eongo zen neska noiz jongo ta urrutitikan “amunteyan tzeillek!”.

Oik denak autsi genittun, gerratik etorri giñan dembun...gu gerratik etorri giñan dembun asi zen emakumia taberneta ta ola zea nobiyukin sartzen. Gu izandu giñan lembizitakuk taberna ta ola asi giñanak, e...ez ni...mendiyan nittun launakin o komei! am ona

Ta mutillak e azita e, amasei urtetan, ta...

^ilerak eta neska-laguntzeak A IT O N A Zaldingo soruan zaten tzen soñua nolapatte, billera, geo neskai launtzea ametitzen bazizuten o ...ola! Mutillak sango ziyon, ametitzen al nazu, o ez o? Ta lenotik konfiantza bazenun baákizu ametituko zizula o komei, ta... lenotike jakingo zenun zea...

Zaldin soruan zaten tzen. Mendiyan arditan ibilli ta, geo denak ara, sokatiran o mutil kozkorrak, o alkarri seika ro, dantzan ibilli...

Miño ni ena asko ibilli artazuriketan. oik gerrakin bukatu zin denak, gerra ezkeozt'kan ta artazuriketan ta ezta izandu...Jendeik ez baita izandu lan oilako ta, juergako ezpaita izandu...Oi! Gerra dembun, altzunak altzuna im berra zakan...non ta emen geldittua zen on-om batek... Gure itxian giñan, atta alaba batekin, ama San Fermin eunin entierrua, ta atta lau semikin geldittu giñan, ta iru gerrak arrapatu ziun, ta geo itxea torri ta ze sam ber genun? Iru urtian abandonatuak bazter guziyak... Nola, nola, nola? Arropak e gastatuk iru urtian gerran, arropak e atzeneko itxetik eaman ta autsi aike! Buruko illiak e galdu nittun, ortzak e bai, geo asi zatte... Ze erremeyo! Lanian äsi giñan, iraaziyak non kubrittu...

Ombre... bestela bakizu zer tzen, bestela iesik ez pazenun itten, ordun etzon zeai­ kan, insumisoik eta zeoikan, itzerdi batekin paretan kontra artu ta ala... buuf!

Dembo batin ezkontza gurasuk ingo zuten noski, itxe aldin. Itxe aldin satén you itxia ñor beria denian, itxe aldia orrei satén tzayo, ta itxe aldi artan jom ber tzun erreiñak, im ber tzun gizonakin batian góotza atetzen ibilli, gogarra eosten jakiñ...Gogarra da arropak garbitzia, amabost euneko arropak o ...ta aik garbittu ta kuelan sartu ber ttuzu. ta kuelan itten dia iosi. Bi zolo izaten ttu, au bezelako bi jarriyak ta gañetikan carpii bat jarri, ta geo surtako autsa bota gañea, ta geo ura iakin, ta ara bota, ta azpiyan beste katxarrua jarri, ta ua betetzen den dembun, berriz berotu, ta berriz gaintik bota.

K a rm e n eta J u a n J o s e

am ona

Arrek illundu itten du.

Xixtera artu, burun artu, erreka eman, jon, ta garbittu danak, zabaldu ta gogora iña zakan, gogora saten tziyon orrei, itxe-aldin sartzeko oik esijitzen tzazkaten ordun.

Gorozketan gizasemien tartian ibilli, ta gogara itten jakin, etzin importa, biño aik itteko abildadia bertzun... Destela itxe-aldian muzin ingo ziyoten, zertako ber dut?

Bai, arriyua uztar-beyai zintzarriya jarrita tooin! toin! toinü! jendiak ikusiz... a it o n a

Nik eskolan ai gela ikusi izanduut emen, Iraorrira ñola Gorolditik jon tzen... malda oi gotti zea, beyakin, ta lau gauza etzittun emango... Ui! Zembat emango ziyon ba! emengo jendiak etzun jatekore ta... Dozenerdi bat mandire, ta koltxoya. Urgullua izaten tzen orduan e, pertsona batzuk urgullua...

Gure atta zenan dembun ta gizasemiak gonakin ibiltze men tzian emen e... Oandik gure atta difuntuan ta dembuan bai...

Nik usteut sorgin kontu oik ta, aztiyan kontu oik ta polbora asi zen dembun bukatu zila aleiya ta sorgiñak ta oik eskopeta gaillendu zen dembun bukatu zela...

OHARRA-. A m onaren hitzak grabagailuak ez baititu garbi ja so , ho rregatik ja s o ditugu hain eskas am onaren kontakizunak.

GOROSKETAKO AMA ETA AMONA 1995-12-7

Garai bateko bizimoduaz AMONA: Ez, bost aizpa ta lau anaya. Basuan, etzen beste lanteiyik izaten. Okillein zentrala. Ikatz-itten, ta saldu ura...

AMA: Bai! bee bizi guziya sateko. Keba!

AMONA: Zakuak ikatzez bete, ta manduak kargatu ta fuera!

AMA: Goiko egira ez, betti ama garai batin! kamiyu intzen arte, ta kamiyuaro in­ dare bai! Iriyakin ta...

AMONA; Zembat mandatari? Urdiña...

AMA: Itxeko juerga guziyak aimbeste umekin ta! Zalaya re baita...

Ez zea! Oan kambitu badare ezpaitakit! Piñuk botata eaman tzittuzten ta! Nik ez­ takit erriyak ua artu bazune...

AMONA: Irriyua. Ezkerretakua naparra. Eskoikua Gipuzkoa. Jatekua karri ta...

Uan miño mazka obiak zin ordun...

AMA: Erreta otia galdu itten da biño mazka gailendu itten da. (...)

AMONA: Amona ttiki-ttikiya zen bea. lar-iarra. Arrek ala zun berezkua. Gizona bai, galanta. Gizona galanta bai, miño dantzan ez iñork erretzen! Gizona ikaarriya...

AMA: leltserua, Txirrita re ala aitzen tzen, argintzan... ta astelena izango zen, ta jayan parranda iña...

AMONA: Emakumia re bazen ordun bertsolaya, nombatte Astigarra aldekua ro...

AMA: Xempelarren arreba zarrena ez al tzen ua? Ordun apaltzetikan ta jendia jo ­ ten tzen, ez jomalangatikan...Ta artajorra dela, ta gootza atetzia dela ta, lur iraultzia dela ta, dena elkarrekin, ta birajia doe... Itxea tortzen tziñak apaldu.

AMONA: Ezpañetako soñua...

AMA: Oan mamiya itten tzayo bertsuai. Oan, berezkua badu launtzia arrei ongi do... Oane ñabari dia lengo zarrak.

Janzkerak AMA: Brusak betiñokuk. Garai bateko eskolan ta lan itten tzutenak, atorrak.

AMONA: Ipurdiyan pareño. Beltxa. Oso earki...

AMA: Oan pranko kusten da! Jo! izautuko etzenun ba!

Lurru単oko gona, bi o iru gona igual azpitik jantziyak! Ostotsa-saltua jarri, artuai ostua kendu ta ta lotu, nik eztakit ba noia jarriko ziyoten, ta an dantzan daillela eroi, ta geo muu! muu! i単ez denak.

Bestia izandu baitzen uztayakin bueltan, zumiakin o im bueltan uztaya, ta dantzan aitzeko dembun kris-kras-kras alkarri juaz aitze men tzian.

Gue amonak saten tzun oi bee garayin... ta brusa zaten tzen e湛ntalako buelukin, oixe...

AMONA: Lepua gertu-gertu. Gotti単u.

G o ro sk e ta k o a m o n a su p a iie rr e a n

ARABOLAZA AITON-AMONAK 1995-12-7

Gerra kontuak AITONA: Aunzko itxi artan jayua da au.

AMONA: Biyak itxe berin bizittu ga, an jayuak ga.

AITONA: Bi bizitzakua zen, bi ayeketako bizitzakua.

AMONA: Ba! oan dena bat jarriya dakate. Sei illaten difentziya.

AITONA; Oi sei illate gaztio.

AMONA: Larogei urte jonak nik e. Onek e bai. Kazabonen zea artan bizittu giñan gu urte mordoxka. Ta sei urne ttiki geldittu giñan, ta eztakit komprenditzen tzuten aitautxi-amautxiya, beintzat aita partitu giñan, ta ni or bizittu nitzan urte mordoxka batian.

AITONA: Zuk bétzi urte izango zenittun.

AMONA: Ta ola. Bata ta bestea, fa azkeneko or bizittu zin, emplastera zen onen ama difunta,..Bai, ala aitzen tzen. Onen arreba oan Ondarribiyan bizi da, bakarrik geldittu ziyon, ta ori neskame zeon, ta pena maten tziyon itxea kartzia, ta ogeitabi ur­ teko neskatxa iltziyon, onen arreba, bi alaba izaki, ta bat iltzen ogeitabi urtekin, gizo­ nezko bakartiya geldittu zen, gizona ta semiakin ta komei, ta geo beintzat, ni ara ta onea naillela, ni karraazi niñuten itxea, lengusuk giñan.

AITONA: Neskame torri ta itxekoandre jarri zen, orrek intzun earki.

AMONA: Ta zortzi seme-alaba izandu ttugu, bat aingeru illa badugu.(...)

AMONA: Oaim bezelako eskolak izan bazin, zerbatte ikasiko genun. Babiloni xoku artan da, eztakit aitzia baakazuten. Eta or polliki eakusten tzuten, or bastante txukunak zin. Geo san tziten, kalea asiko zattugu eskola...

Bai. urne pranko bazen ordun, oan gutxi. Au, gaztiena zuten, seme gaztiena, ta au...eskola eakutsi nai ziyoten ta geo. memoriya re née aldin ona u onek, oain, gorraire pixkate bau, miño onek gouan ta gauza asko iukitzen ttu née aldin...

Gañekun ikasiko zun eskola onek, onek eskola... Euskaraz libre ez itzeittia ta, pentsazu dem bo aitan...A unzko itxi oi, gu or bizi giñala emen iropak sartu zin' Derriorrian.

AITONA: Ni etorri gerratik itxea ta, itxe guziya dena soldadoz betia. La ospa! Ze amorraziyo artu nun...

AMONA: Cam bara ta aundiyak baitia, itxe aundiya baita... Dena betia euki ge­ nun, zazpi illabetian ro...

AITONA: Lapurrak, zikiñak zin oso aik.

AITONA: Or Ameztoitik sartu zin andikan Ergoina, geo gerra bukatu zen demboan... kartzeleruak lanin jarri aik birik itten.

B o n o k a -z e la ie ta k o a iio n - a m o m k

AMONA: Klase askotakuk zin, euskaldunak, Donostikua bazem bat. Gañekun as­ turiano, katalan ta...

AITONA; Geo soldaduak ibilli zian dembo askuan...

AMONA: Oam bezelako makiniyik ez baitzen, dena arriya, arkaitzak zin mendiyok, eta aber ze kamiyu im ber den...

AITONA: Artua in ta entregatu imber mordoxka bat ara, ta geontzako oimbeste kilo... ta ua attutzen tzen dembuan izorrai...

AMONA: Esnia zaten genun. Ta arrekin gaztakin ta komei ta, esne-zopak ta...

AITONA: Eosi puskat ta arrekin beriala...

AMONA: Gaur imbiriya matentzun eondu dianin taluk itten, iriña onakin... guk latzuok jamber izaten genittula san dut... Iriña on askiya itteute... txe-txe-txe~txia, lakarra.

AITONA: Oandikan urte gutxi jarri zuten porru landare ta, azalandare ta, denetik saltze zen jai goizetan.

AMONA: Norbait pasa dela iruittu zit, iruittu zit norbait bai otezen or ta... sukal­ de xokoa jonta...

Ka x i m i r o l a n d a 95-12-6

Leongo ibilerak Aik papelak gaizki in tzittuztelako sei ilaate an pasa, ta geo etzozteia paperak ongi iñak, ta itxea biali zittuzten, ta geo soldado jon tzin denak. Ua re bai gizajua. Oso on­ do pasa genun. Ustet Andresi tokatu ziyola Afrika, ta gizajuak etzikin erdaaz, ezta itz bat, etzun entenditzen...

Aurrena jontzian garmenditarrak. Euskaldunak beti zea genun, nausi bat Bilbaokua, euskaldunak beti entxufatuk.

Emakumiak tortze zian ordu terdiko birian oñez mendiyan, zea otso tartin. Aik ttaka-ttaka arriya kendu. Ura ibiltzen du ikatzak ta arriya kendu, ta urak garbitzen du ikatza guziya.

Bai, bai, guk jateko naiko jornala bagenun e...Guk naikua jatena. Oso ixtimatuk giñan, matte ziuten.....

Andria oan dela berriro il tzayo. Geo erayakin ta pixkat nastu zen, miño oso zea zen, ondo eldu giñan. Oi, izuarri penaarriya izandu zen.

Illeko ogei duro itxian garbitasuna. Jana geok eosi ber genun, miño jarri itxekoandrik o zuk o nik igual. Zeorrek karri itxea ta sasindu, gatzakin...Naikua jakiya jaten gendun. An, janaiyik geyena urdai gordiña.

Geo beste bi anaya ara jon tzin. Oandik begitan dauzkit. Bai, lantei... bizimodu gaitza oi. Aik arta jarriyak... Zea, kiar ttiki batzuk, etzanta jarrita denak e, zutik ez, erropa busti-bustiyakin... Etzon zutik jartzeik, kom paaziyo batea, len esan deuna, emen arriya do, ta emendik onea ikatza do, ta emendik onea arriya do, ta ikatza ken­ du alin, kendu alin, itten tzuten oloko x batzuk ateatu betti, eroi eztaillen, bestela etoiTi ittea bera, arraatu izan menttuzte...

ilargiaren eraginaz Oi gauza importantia da. Lengun inun biraje bat kompaaziyo batea akullugaya, akullu makiila lengo ilbera zan o ilberriya. Azaron sartu ber nun, lengo illaetin ta sarzan aurten, la oso eun gutxi gelditu zizkion. Ta belarra berriz ilberriyan ebakitzen badezu autsi iten tzayo...Eurra ilberan bolzen bazu, pipiyak zulatzeu llaka-ttaka.

Paua, ostua xorrotxau, ilberrikua. Al bada nik azi guziyak ilberan botako nittuke. Al bada bai! Ilberriyan jartzen bazu dena tipu arta, dena lizundu itten da. Egurrakin... gaur gutxi beitzen da, biño egurrak importantzi ikárriya du.

Arkaziyana eztul ongi ikasi, oi ez nau sartzen zea oi, ortako ibilli im ber da. Ostua Punita xorrotxa duna ilberrikua ta xabala ilberakua. Orrek sate ttu txoakei batzu la sgiyak sate ttu. Arrapatzen bazu kaso in.

K a x im iro L a n d a id i-p a re a la g u n d u e la

Z o lo tib a r b a se rria

NIKOLAXA ZABALA Gure aurretik heldu diren ohiturak Leno ittentzen ezkontzak, itxian aitzen tzin. Igual iru bat eunekuk. Nee egunian ez, miño gue atta zea ezkondu zenin e, iru eunekua mentzen zea, nee... jayo nitzan itxian. Eta len esan dutan bezela, ez oam bezela empapelatu ta zea, baizikan zielo ra­ soik ez, ta goyan gambara, ta zea, arto ostuakin dottore-dottore jarri ta... Ta lemiziko eunin bee edadeko ro presonak. Ta biarrengo eunin, eztakit zer, ta irugarrengon umik.

Iru euneko bodak. Ta lemiziko euna toberajotzallikiñ. Nee aizpa zarrenai jo men tziz­ katen. Nee demboko ya galduxia zen, galduxiak zin oik . (...) Eridan defentsa du San Juan su orrek. Alde guziyak gaintik saltoka ibilli ber da zea txarrak kentzeko. Sua aundiya den tokiyan zalla da miño, eta oi itten genun, San Juan sua itteko guk itte genun, lorik bedeinkatu, lorik biltzen genittun. San Juan iratzi, amaberjiñan loria, lore txuri batzuk izaten dia, artua, grabeliñak baldim bazin

G a u r e g u n e a n o ra in d ik a u zo e ta n e ze z ik h a se r rir ik g e h ie n e ta n e re S a n J u a n su a eg ite n da

eta margaritak o beste lore poHttak baldim bazin, itten genun besata, san nai nuke mordoxka, eta itten genun San Juan eunin, Oyartzungo San Juan elizan bedeinkaziyua maten tzuten gambaran. Ta sartzen genittun gambaran koloko zolua saten tzitza­ yon prontala ta tellatun tartin, ta urte guziyan an eoten tzen ura ta San Juan bezperan. zea ura, lore sorta ura, kandela bedeinkatua eta ur bedeinkatua artu, eta sua piztea. Bi bizitzako itxia zen gu bizi giñan lekua, eta beste bizitzakua xextogillia zen. Arrek kixkurra. Ta geo umin artin biltzen genittun otia ta zakarreya biltzen genun, ta itten geniyon aik jarri, ta poxpulukin kandelak piztu lembizi, ta geo belarrai piztu, ta geo kizkur ora xextogillin kizkur ura, risti- rasta, kixkur aekin su itten tzen. Eta ortako eu­ kitzen genittun illekiyak, aitza, eurrak olako posturako borobillak, attak itten tzittun ola zartatu-zartatu-zartatu in, ta jartzen genittun tximiniyan, sekatzen.

Oi kantatzen genun zea zelaiz- zelai . Bai, eur orrekin sua itten genun, ola ibiltze genun, etzen itzaltzen, su earra, ta sua garrakin, esan nai nuke kandela bezela gotti...

Geo sua botzen geniyon. Guk beti izaten genun, ta nik e oan ibiltzeut, ur bedein­ katua izaten tzen gue itxetan ta, gañtikan ur bedeinkatua bota arrei, ta zerbatte... baki­ zu, bizi imber izaten data, bizi berda, ta oi, gue aurretik eldu zen gauza da. Oandikane tokiyan-tokiyan ingo da gauza oi. Miño gazteiya ezto oan ortako.

Kontakizunak Motxa da. Ixtoriyak ala izaten dia. Oi egiya da.

Bizilaunak, ta bizitz batian tzin mutillak asko, ta bestin neskak asko. Eta atta, jaki­ ña, neskak zin lekuan puntilla itten ta, sobrekamak itten ta, gantxiilun, atayan euzkitan jarrita, ta...mutillak berriz beste lanatan. Ta atta lau semekiñ arriya atetzen, arrobi­ yan, itxeko terrenutan paretak itteko. Bakizu len ardiyak eta biorrak eta asko ibiltzen tzin mendiyan! Oañ baserriyak ustu dia, biño asko ibiltzen tzen, eta pareta berriya itten baldim bazen, ora ongi eoten tzen, eta an aiki ba atta lau semekin, ta attak an an­ dria jon X amaiketakukin, ta san men tziyon: — Torri altza, Manuela?

— Bai, etorri naz, etorko enitzan ba... Atta lau semikin lanin ikusita...

— Ta... amaiketakua zekin ekarrizu, ogiyakin ala talukiñ.

— Ogiyakin, ogiyakin...

Ogiyakin lujua. Lujua ogiyakin. Oi re egiya da. Nik e orren ondokuk izautu ttut. miño gurasu aik ez. Miño ondorenguk bai.

O H A R R A : G rabaketa hau A gustin M endizabalek jaso a da.

■ I

E u x e h io e ta F ra n tx ix k a

BARINKETAKO EUXEBIO ETA LARRAZABALETAKO FRANTXIXKA 95.12

Sagardo onaren sekretua AITONA: Eztu ber saarrak zoitua.

AMONA: Urti ontan ongi ai gea!

GAZTEA: Oan, giro txarrak jotzembadu nórmala da pallo ittia. Miño sagarrak be­ rezkua ete du urte batin bai, ta bestin ez?

AITONA: Zazpi karga saar. Sei zaku da karga, ta amar sei zakuko. Saardukin eztakazu oi itteik, saarduak beria ber du.

AMONA: Oain eldu dia goiko ardiyak, ataka zabalik baito... atoz ona, atoz, atoz...

AITONA: Emen beti zizarra x beti Bainketakuk eta fama du. Nik eztikit nolaz, euldiyan o klimak o zerk eraiten duen, biño emen beti saardu ona. Naiz tolare batin jarri zizarra sar berekin, eta or nik uste eraingo duela asko beintzat ontziyak. Eraiya sartzeko kupelak, ondo garbittua don, o kuidatua don o... Erdi-zikiña bota, ro bakizu...

Bai, bai, eraiya ongi ibiltzez bai ta geo itxe batzutan itte zuten garbittu, obetu bearrez, miño kupelak eon ber du berialaxe. Bee lira gelditzen tziyon azpiyan arrei, arei ondarra, saardo ondar oi. Ua zea lorittu itten da, x patsa ro zea bat gelditzen da, sar puxka rola, ta ua an eoten da eze-ezia. Ta bestela berriz, eiten da, kupela oan ustutzen tzu, martxun edo ola, ta udatzenarte ongi eoten da, ta kupela ittenda leortu, ta itten da eskatu. Miño oi eztu ber kupelak, beriartan suelto bota.

B a rin fyaserria

BARINGO PEDRO 95-12-06

Mendiyan ibilki, oi re askotan, esayera izaten da. Mendiyan ibilki ni x arrapatu zattula o, nola esango nuke? Gauza etzem bat ikusi duzula o, ustegabekom bat zetzen denian. aurretik esaten da, ba “ni m endiyan ibilki ta au tokatu zit!" Basurdia, o eozeim bat. ustegabekum bat, eo beste persom bat duzula...M endiyan zailtzala ta pentsatzen etzun garayin zetzen tzaizula ustegabekom bat.

Bai. Baño ua beste gauz bat balitz bezela.

Mendiyan izaki, mendiyan aimbeste... saarra, ro aitza, ro arbola o, pixtiya o eozer gauza emen e badela, ta an izaki, ta jon ta karriko zu an dolako, biño an don gauza da.

Esayera bada. Zu kompaaziyo batea joten tza x ta ni baldim banitzan mendiyan, ta zuk esango zenuke: “ni jon nitzan ara, miño mendiyan izaki. Oain, nun izango nitzan zuk etzu jakingo, miño mendiyan nitzala.

Oan oi esaten da. Kompaaziyo batea mendiyan izalíi, x aitzaic, baaicizu an daudela, X miño ara jom ber, ta bestik esangoizu billa bazabiltza, ta eztikizu non den, “ua zuk uste etzenun lekuan eoki!” Ni am billaka ta geo an eoki. Beste lekuan izaki, oiré satén da, biño eoki oi, eokittu, “antxe eokittu ziakek!” oi da esayera. Bai, an eokittu zian la­ na o, lanteiya tokatu...”

Oi denak ni bezela denak. Izkuntzak denetik ttu. Gauzak berak, sateute, gauza bera ayeka askotik satén ttugu, euskaldunak gauza bera ayeka askota ibiltzen dugu, bizkayeraz, o naparreraz o ...zetzen dia.

B a rin e n b iz i d e n D o lo re s e re h izk e ta -la g u n iza n g e n u en

EMIETAKO

KARMEN

1990-07

Hizkuntzaren aberastasuna Person balzuk badute kostumbre bat zea sateko, ejemplo bateko -“Aiki! Aiki!” Bat ai da lanin ejem plo bateko zalayan. ta beste bat bazterretik pasatzea dijua, ez? ta “Aiki! Aiki!” ola sateko. Beste batzuk berriz esangoute: “-ai altziñan? Ai altziñan?”

Uela da ejemplo bateko txokolatin koloria, ro oi da uela. Larru koloria?

Ura onek bai dakala kiatsa txarra! Bai kiatsa txarra dula ur onek... Bai, biño atsa oi da gusto bat bezela, kiatsa deitzen dena. (...)Antxumia beti. Idixkua da txekorra. Bei bat umatzen da, ta batzutan jayoko da urruxa, ta bestetan txekorra baldimbada, oi da idixkua. Emia deitzen yotena, urruxa.

Ta ardiyan biliotsa urruxa denai, urruxa, ta bestia aarikua.

Beyan säten da susaa, ardiya izaten da arkaa, auntxa izaten uxkaa, biorra iel, bai jauna! Astua iel, astua donin zea arra artzeko eta ola, ez? Iñaus txerriya. Uara zakurra. (...)Artaburua oire bai. Orrek san nai du ejemplo bateko tonto bat jotzia bezela, au da artaburua au ! ola eoziñ, nola esan dugu leno zamputza?

Zuntzunare oi da tonta bat bezela. Au da tonta au! Au da zuntzunau! Motelaro olako gauza san nai du baitare. Oloko zerbait. Au da kaikua au! Deittura bat. “Au da kaiku zarra!”Nola sango litzateke?

Izem bat da Pello, miño betire izenoi eztikit, izena nola den Pedro ez ? Taka! Pello beti oloko esanai zea bat, ez? Pello da zea, nola sango nuke? Of! Ze tontuaro... Motelaro...

"Au da Pello!”

Au astokozkorra ta ola ez? Gue Nikolaxen launak noiznai satenyo, “Au da astakozkorra au!” Igual launak dakazki torriyak ez? Eta oi igual ementxen torrita, asko­ tan oyea jotenyo, torrita emendo igual guri ora sumatu dunin. Baaa! atetzen da oitik, torrita di-da! di-da! igual astenyo ola maten ez? ta “au da astokozkorra au! Aldeintzak emendikan!”

Oan pertsona bat izan leike mótela, lotsatiya ro, ola eyona asko itza soltatzen, ta ola izaten dia pertsonak naiko zeak, “ta ze zozua den neska oi!” “Ze zozua den mutilloi!”

Persombat baldarra. batek izango du anka batim pallobat ta jongo da tatanka, ta, tan-ka, ta “ Ara! oi baldarra da! “ Miño traketsa da, ejemplo bateko izketan ai da: “Bueno, zakillyoi, ta bueno, ni orrekin joteko, bai erua dela !” Ta izketan edukaziyoik gabe ro pa-pa-pa izketan ai zea ez? Oi ola da! Ze traketsa den izketan, eztu iñorren aurreko baliyo.

Oi Oyartzunene bai. Ejemplo bateko aundi bat da ez? Ola anka luzik eta izatendia.

“Oi da zanganua oi, tipu oi...”

Marimatraka oixen. 01a neska batzuk badia... Batek ingodu o dantza, ta eyo im­ porta ta juergako jarriyata, irrintziya in ta eupala iñez! t a “Oi dun marimatraka oi!”

Ejemplo bateko andre bat itxe batin, ejemplo bateko zuen ama o ni, o oloko eoziñ ez? Itxian dena beak aindu berdu, ta dena bea da, ez? “ Oi dun marimatraka oi!”

Oloko zerbait da. Itzontziya, ta geo izketan txa-txa-txa-txa izaten dia persona batzuk ixiltzen eztinak txi-txi-txi-txi, beti rollo batin...Itzontziya orreri. Mingainluzia, lotsaabia ro...karo! Beti ai da pa, pa, pa eozin gauza esaten, bati oloko gauz bat, ta bestiri bestia, ta, “au da mingain luzia!”

Mingain gaixtua... Ejemplo bateko tipo bat ai da maldiziyo bal eta eoziñ zean, ta “ze mingain gaixtua dun tipo orrek!”

Kampoko jendi oiri bai, beiarrimotza.

Ipur dantzaiya, persombatzuk badia ipurdiyan euntalako mueka iñez ta-ta-ta-ta, ez? oloko zerbait!

Ardi kontuak Ezpanun ikusi, enun siñistatuko e, Joxe Mai oan etorko da lanetik. ta prepaalu berrak dauzkit gauzak. Anka in du bi puska. Beeko kozkorra biño pixkal beeraxiotik, kompontzen errexa du e, jartzekore zea espadrupukin, lotzeko aleiya san nai nuke errexa du, goizin eman diyotet e garagarririña, pulpa, Joxe Maik karri zittun alzo irulau boltsaka ogi, andrian amak eta biilutzen yote ogi pilla at. Pulpa da zerbezeikua ro oloko zea, azalakin eoten dena. Ela poltsaka aitako bat ogiya dena puxka-puxka in dut goizin zeak ikusiyaz, Pamplongo korridak ikusiyaz. Orlxe jarri na eseita, ta aittu naiz ogiyak denak puskatzen, baldeka bat dena jarri ut dena oa, bueno aik denak jarri yotet askan, ta ale batzuk bakarrak dia ez? ta denak ongi-ongi iarrandu ttut, auntzake iarrandu ttut, geo zezena daka N ikolaxek barrenin, zezena re iarrandu dut, eta olluak... denak iarrandu ttut, eta azken-azkeneko kampun dauden aatiai platerka bat arlo artu zakotik eta rast! ola bota yotet puuurra esanda. Atzo nombaitikan ate zen bi aldiz ardiyoi, ta torri zen aatian arlua jatea. Ta san nun: “nundik ate ete da ardiyau?” dena itxiya do. Nundik ate ete da ? Miño ze itten tzun? Orko sarrerako ali ortatik saltun pasatzen tzen, nik berriz alia iriki ta barrena biali, biño enun kusi nondik. Ta gaur ai nitzan, oi ba, aatiai bola, ta ze ingo yo? ta bota yoten bezela daa! saltatu da. Ta sar­ tu yo tartin anka, eur oin tartin, ta bi puska. Bai, etziyon bate itxurik. Zuzen-zuzenian sotoa jon ta zátotik ardua eaten asi da. Ta ni marituta. Oi ama! Mareo bat eta dena inau. Oi ama, biño oan ardi yonek in duna! Biño ze im ber dui? Oa joña da, ezto deusik itteik ua torri arte. Alta oandikan oyin tzeon. San yot, au ta au ardiyak in ñau, ta zerlik aputzen tza ola? Eaman dut krixton apurua, egiya. Keba! Ñola im ber num ba­ karrik? Gañetikan ezin naz makurta ta... Ardi kabroya. Ai! Au kalamidadik!

L e k u n G a ra in b iz i d a a s p a ld ia n M a r i K a rm e n

E m ie ta k o M a r i K a rm e n

FERMIN “Tvantxangorria” 95-12

Ijitoen bizimoduaz Dembo batim bai, ez oan. Biño oan ezta ankutsik... ijito gutxi ibiltzen da... ta or­ dun bezela ez, arropa zarrakin ta, mantalzar oikin ta... Oan ijitua dotore janzten da.

Leno ijitua dena galtza zarra petakatua, mantal zar bat, nonaitik txikituak igual, ta zikiña gañea. Biño gaur ordia ijitua bintzat garbi ibiltzen da ordia... Bai, gaur elegante jantziya. Gaurko ijitu zikiñena re, zarrena re, ordun, Jesus! gaztiik garbina biño garbiyo ibiltzen da zarra re!

Ooo! lile zar bat... tootsa geo atzin, totsa aundi bat eta arrekin. Eta urratua igual erdiya... Erdi zintzillik eta...gizonak zarpa zar batzukin eta len esan detena, galtza zar petakatu zar batzukin eta...Txaola zarretan ta, zuipitan ta ola...

Gaur berriz battuzte itxiak eta denak. Gaur, txaolak e bai dotore askiyak eta... Oan ijituai gañea paatu ite yote jornala gañea, oan. Leno etziyoten itten. Leno batek ixatarraa, ta bestik astomozten ta, ardimozten ta, eltze kompontzen ta, ibiltze tzin dembo atin. Erreka bazterretam bai, erreka kontretan.

Been astua, been zakurra... Antxe, toldo xarrembat o baldim bazuten, arrekin zer­ batte makillem baten kontran o uaxe jarri, ta azpiyan altzuten bezela jarri, ta antxe...

Sua in kampun, ta antxe eotentzin. Oyartzunen emen Zerraiko errekan or asko izaten tzan, oan itxia don azpikaldin, an asko eoten tzin, ta geo an Txikierditik gottire bai, asko ta Iturriotzen.

Bai. Aik auzko aldea eman orduko, beste kuadrilla bat torri, ta berriz aik leno eondutako lekuan bestiak jarriyak ta ola...Bai, biali itten tzittuzten, biño berrize lengo lekura aik... Etzuten karrerik atetzen guardia zibillak...

F e rm in " T x a n tx a n g o rria â&#x20AC;&#x2122;

MARADIKO JOXEPA Gaitzak eta sendabideak Nee aman launa zen. Zingilla sendatuko, belaunetik kojo ibilki, eta emen elkarrekin ibill izandu gea. Gue ama jontzen bixitzea, launa nola baizun.

— Oi! belaunin zingilla izangoun...

— Bai zea! Ze izangoiñat pa zingilla!

— Nik ziñaatukoiñat pa!

— Ezlun sendatuko!

Eta utzi, artxek iltzun e... Azkeneko eriyotzin eaman tzuten, eta ziñatu, errezukin, eta lertu ziyon. Oi gaitz txárra da, ikaragarrl sateutena. Nei etzit tokatu, biño obia ez tokatzia, oso txarra dela satén tzun gue amak. Ezurrak eta denak atetzen tzila.

Gazteak umoretsu Ni esniakin noiz allatuko, nee zai eoten tzin, mandua eskapatzen bazin. Jendia as­ ko izaten tzen batzutan ordun, ta Tolaretik zeatzeko...

— Ikasi aldun?

— Geintsuna bai!

— Beno, guk ara jom berdiñau eumpasa eta ik kantatu!

Bortanetik onuntz zalaiz.- zalai ibiltzen giñan. Ta an tortzen giñanin satén ziten: — Asi beiñau ba kantai! ta: — Bai! Papera emen ñet, eta onekin ingoiñet!

Papera eamaten nun eta aekin kantatu nik, eta aik boza eman. Guk ikágarrizko umoria ibiltze genun...ta konten alaxe. Jarri ta alaxe! Ta kanta asko nekizkin nik, biño gerra madarikatu onek, beldurrakin, euskalduna arraatu ezkeo, baakizu noa eamaten tzuten ta...

Erreztu euneo. Eunero errezua. Ta, ze itten genun?

Ba, sua manta erre. Amakiñat periodiko euskaldun ta erre genun, aotsa izautzeko beldurra, ze ikara uztezu? Eunero ona iltzea.Zazpi aldiz torri izkit ni iltzea e...

O H A R R A : E lkarrizketa hau Jo x e M ari S anzberrok eg in a da.

M a r a d ik o J o x e p a

"L e a tza " h a so la ri-la n c ta n tx o n d a r ra za ìn tze n

PORTUBURUKO INAZIO 1990-7an

Basolari-lanak Ni ardita ta joten nitzan, beti arditan ta ibilli naiz ta. Goizian euna asitzeko dem­ buan, basolayak batzuk trozo batin, bestik bestin aitzen zin ta, bakotxa ben sallatan ta, txondarrai betegarriyoi ematen. Oi maten astin, kia ri-ri-ri dra! Usai gozo bat zaten tzun. Lur arrekin ta eur arrekin usai gozu ura, ta antxen ta.

Bost o sei mandokin gizona ikatzam bilia gringilin, gringilin, gringilin, zeak, koxkabilluk saten geniyon, kampanillak zintzilik lepotikan. Borobiliak. Barrenan boia batekin. Oitakukin mandua, azkeneko mandua ura. Gabian ibiltzem baizin ta, galdutzem baldim bazen, aurreneko mandun gañin ibiltzen tzen, gizona mandukin zaillena, mandazaya deitzen tzitzayon. Aurreneko mandun gañin, ta sokarri bat autsita ro man­ dua gelditzem bazen e, azkenekua izaten tzen, kaxkabelai izaten tziyon. Palta ut!

Goizian izaten tzen oso politta. Basolayak jeiki ben txaolatikan, txabolan Io itten tzuten. Gañea oñez ta birajiak eta... Zarrak izaten tzin batzuk. zarrak e bai basolayak,

oik askotan bestentzako aitzen tzin gizonak o. Aik bi illaete igual pasa mendiyan, babazarra oliyuik gabe ro, aitzen bezela janez, antxe! Bizar aundiyakinta! Bizarra moztu gabe ta igual. Begiyak ta ortzak zuriyak, ga単ekua beltz- beltza .

Olaxe izaten tzin gizajuak. Geo aik askotan geyenak izaten tzian ardoxaliak, ardozaliak. Mendin ardoik gabe igual aitzen tzian illabete batian, ura eanez, geo tabeman sartzen tzianian, etzuten jakiten noiz atea.

Sos denak attu arte antxe, moxkortu ta dantza ta, bi単o aik guk bezela etzuten atrosis e... Aik, iruroi urtekuk igual ta dantza, ipurdiyakin tak! lurra jo ta altxatu ta ola足 xen. Olaxekuk izaten tzian e! Auts arek etzun izango gauza txarrikan, ez!

P o r tu h w u k o 臓n a zio

EPELE 95-11-6

Otorduetako jatena AMONA; Goizin kafia artu ogiyikin, la geo gosaiya urte guztiyan gazta izaten ge­ nun ta talukin, ta am beyak jetxita esnia eosi. Goizin zazpiyak aldea ro jeiki, ta geo beetzi terditan o amarretan o gosaya. Geo lanin ai. Geo orduatan, orduata terditan ola, nik beti orduatan jartzen dut bazkaya.

Potajia ta palala prejitlua. Bestela gazta, ta alto! Elzen geyo...

Ni akoortzen naizen guziyan ildugu zerriya... txerrikiyare naikua ezgenun jaten. sei bat illaateko atlu itten baitzen. Gosaitten jaten genun patata prejitu utsare... Oan beste posturea, oan eztu iñork olokoik jaten. Ollaxkua elzen jaten itxian, etzen diruik kusten, neska! Ollaxkukin ta Errentira saltzea...

Zazpi senide ta atta beti tratun ibiltze genun...ta attak iraaziyak etzun kartzen, ez itxea. Sangoizutet geo ze intzittun attak...miño etzun iraaziyik kartzen.

Ta itxiau geona genun. Geo saldu ingenun semiri partitzeko, ta arako errenta ta emen jatekua itten genunetik bizi.

Gaztainak zatentzen asko orduan...geo esnia gaintik. Gaztañakin aseizen giñan.

Gosia gerra dembotan geyo pasa zen. Guk ezgenun goseik pasa. Aranatza jon, pentsazu oñez, ta astuakin, ta aittu giñan bestiri saltzen e...

Atsolorraz Atsoiorra? Atsobixita. Bazkaiya. Errealokin ta jom ber zaten tzen, ollaxko batekin o botil bat erai o...

Auzokuak denak, ingurukuak denak. Ezkondugabeik ez. Etzen Ayerdine neskatxaik eta ez! Denak andriak, amonak eta...Dantzan ibiltzeko re sasoi izugarrikuik etzan.

Ollo-salda ta potajia, ta amuntoyan igual gixatua ro, artu-dembua baldim bazen igual artua pixkam bana, geo postria ta kafia.

AMA: Aurrenekotan au oñez joten tzen. Ordun juerga pranko, orduntxe pasalzengenin juerga gaitza, ta ongi ibiltze giñun, e...

AMONA: Urrenekun o urrenekun o auro! Ta aurran ama etzen gauza izaten ta beste bat jotentzen aurrakin batayua izaletik. Orrengatik zaten mentzen. Geo, ama pizkorlula zorlzi-amabost bat eunin, illate bat e igual, bazkalondun bestike ibilli ta bestiri eman...An denin bueltan pasa, mayan denin bueltan pasa...

Dantzan ibiltzeko re sasoi izugarrikuik etzan...

Bordaerriko amona orrek famili gaitza izandu zun, emeetzi. Emengo amonak, ta Bordaerrikuak ta, oso konfiantza aundiya zaten men tzuten, Bordaberriko amona oire onea etorriya izango zen noiz o noiz igual, zuek jayotzin ta... aur oi jayotzeko, ta an188

go amona orrek, zea gizona Arditurrira jon da lanea, ta nombatte sumatuko zun, zerbalte senlittuko zun, ta mutil kozkorra o neska kozkorren bat o onea biali, emengo amona joteko, larri zela, la ... oandik eizula noski zango ta...

Lenotik jakiñin zango zin dudik gabe, ta emengo amona jon emen tzen mintzat Ie­ ne sorpresa earren bat artu men tzun, ta oandik leno arguyun aittu, miño oandik etzula noski zango ta ola... baita emengo amona re intzen pixkat prepaatu, demboa jon men tziyoten, miño Bordaberrira re jon im ber ba, ta...

— Ze mouz Maria, ze mouz zaude ba?

— Ba, ementxe! im ber ta orrekin komeiya.

E p e le k o su k a ld e a n M a ria . R a m o n i eta J o s e L u is

— Ze, larritluxia iña al o, o?

— Ez, ez, oañdikan ez!

— Eon lasa Ramona, bea torri arte, beak jakingou non utziya un ta...

Oi, gure amonak etzun gure aurrian ta nonai kontatzen e... Nei bai graziya in orretxek! Geo ordun aimbistin, miño geo neone familiya izateko ta asi nitzanin, akordatu izandu naz gauza ortaz... Patxara ua, patxara artan in tzin ba, ta nike ingo it bai!

Nik arrekin izandu nun, ta oso ongi, ta geo re gañea, geo Portuberrin o nun san tzun ba, zea? iya ongi jayo zen, ta bai, jayo ongi in tzela, aurrenekua izateko oso aur erra ta oso ongi jayo zela, miño odol asko galdu nula, ta arekin izango zila geo komeiyak igual. Ta geo arrengatik berriz arrek san zandu it, ordun ta geruo re bai, berriz familiya iteko zeatzen banitzan, emen ez itteko.

Emene Emitan ta Añakine mordoka bat izandu zin. Añaikua Lesaka joten tzen asko.

AMONA: Bi eun igual, oi arrazoya, oan zea, seittun.

AMA: Gue amona zen, arek satén tzum ba ua, batem batek sana e arrek oa re ba­ zun, aleiya aurra beakin zuiño, ama orrek izugarrizko sustantziya zakala aurra in arte, beakin tzakala indar ikaragarriya, miño bein aurra iñ ezkeo, andik aurrea zila kuidado aundiyak.

MARADIKO MARIA JESUS ETA PEPITA 96-01-10

Sendabelarren gainean Juntetan ustel dela oi. Eskumuturtan ola. Guk aittu ola. X toni zela ùrtiak dia ta aztu itten dia. Ordum bai. Arei iinberyozu ola, puska ttiki-ttiki-ttikiat, kendu bera muturrin, ola pixkat jo guazikin ta arekin geo, odol arekin iurtzen da, miño kendu ber du ttiki-ttiki-ttikiya. Ola moxtu ttak, tti-tti-ttikiya, miño ttikiya e! Bestela odolostu itten da. Arrunt ttikiya berdu. Geo ola goizikin jo, ola ttaka-ttaka-ttaka ta oola atetzenda ta, pix-pixkat jo ate itten baida, gutxi ate ber du, bestela akabo! Ollarra, bai! (...)Gu ttikiyak giñalik ebaki bat o baldim bagenun len san dutena, amairjim bela­ rra zen gue botika. Amabirjim belarra genun zeana, ta katarrua dugunin osiñan ura.

Oik akortzen naiz ni gu ttikiyak giñalik. Geo demboakin pasmo belarrakin asi giñan, asi giñan, asi giñan ta klaro! ain ona ñola den denantzako...

Biño oi re ezta urte asko jakinduik. Oi re zea berriya da. Miño, gu lén, lén,lén, le­ no, ni akortzen naiz osiñan ura ta ebaki belarra. Ta beti ongi ibiltzen giñan. Guk kata­ rrua maiz zategenun ordun. Oañ miño maizo. Katarru maiz ta. Arek esango ziun: “Oi ttun begiyak oi!”, zea artzeko, osiñan ura ta...

Elurra ta... Geo arropik eta oñetakuk ta oañ bezelakuke ez ta! Elur asko itten tzun ordun oaiñgo aldin. Oañ eztu elurrik itten. Bustita re ezgiñan aldatzen ta! Geo katarru torri ber naiíaez.

P e p ita eta M a r ia J e s u s

Auzoko gorabeherez kontu-kontari — Nik ua kusi arateira lumatuk maten, ta bekuri lumatuk, ta nei lumatu gablak.

Nik etzakanet lumatzen aitzeko gogoikan!

— Ostias, i! arrek jan ttu nik karritako atik, on askiyak e! Mekaguen Dio! — Ta ollaxku puxka bat jateko desira ta ola ikusi nunin erreta ola...

— Me kaguen Dio, nik oaiñ eztet ikusi nai emendikan orrea re. Garbi sango et e!

Arren muturra emendik orrea ikusi ta nazka ematen tzik!

— Eztik sateko lotsik e! Orrengatik ez, beste gauz askongatikan e bai. Ja ta ola mayan gañea iyo ber dik. Eskalleran ttaka-ttaka-ttaka-ttaka ta azkenekun ezin badu bakizu ze pasten den, or zerbatte fallua. Orrek eztik eukiko arrakastaik, Mekaguen Dio. — X-en andria, eztit izautzen oaindik zein den, ta orrek nei oain dela bi illabe­ te san; — Nik eztit izautzen zein den.

— Kaguen Dios, au nórmala alda, gizon au ?

— Bueno oi da eztula izautu nai, oi beste gauza da.

— Ta nei san tzin zea ta zea, ta ni ne artian.

— Oik bodik eta etzuten elkarrekin biño.

— Ta zertik eztu izautzen ? Izautu nai eztulako.

— Miño gañea, oi da pertsona senide guziyakin aserre dona, oi da.

Rarua baldim bada, rarua oi duk. (...)

— Sukaldian tetxua gaizki men tzola ta; — tetxu orrei ze in yozute?

— Tetxu orrei? Pintatu besteik ez. Aleiya, sanez bezela pintatzekun kierrakin jota iñak o...

— Aleiya, rodillukin iñ ta xolu oik tapatu...

— Bai, bai, zeatik amor propiyo geyokin eongo intzan ta. No te jode!

— Ixillikan zaude! Etzun rodillukin itteko utzi.

— San tzun uekuk ta zoztela ta arrek ordun intzun masillakiñ berdindu, guk pintatuta geo.

— landin torko naz ittea. Laumbatin o iandin. Ta urtia jon-Noiz zen oi?

— Lau ro bost illate.

— Ta uaiñdik torri ez. Lau ro bost ¡lláte earki pasiyak.

— Ta uaiñ e nau arritzen e!..

— Masilla man ta ordun san tzian: — Rodilluakin au ingoit!

— Nei enau arritzen, zertikan itxian ez mendu, ezpalimbazun itten... Lleva años.

— Beko tabeman eztuk emakume askoik izaten, miño bulla earrak sumatze ttit nik e. Bakizu ze kontestu zin?

— Bai miño beste klaseko kombersaziyuk. Anda joder! Oi esan tzinen.

— Ez nik orrei beste arrazoi bat bat emango niyoke. Aik joten dia arguyu ittea, mi­ ño emakumik im ber eztun arguyua itten du.

— Aittu! oi ezta besteikan. Zui ta nei eta bestiri, denai, guk itten duguna ongi iña, ta bestik itten dutena gaizki iña, orrekin dena bukatua da. Oixe, besteik ez.

— Amakin bat txoakei esatten ttuzute zueke, esan ber ettuzutenak, emakumik ez takizer eta emakumik bakizer. Orrekin dena bukatua do. Guk itten duguna ongi iña ta bestik itten dutena gaizki iña! ~É z!

— Oixe besteik ez. Ta oaiñ iruitze nau nei emen ola exeita eotia alperrik eotia!

— Giro earrena oaiñ do!

— Aittu,

X,

ongi eoten da, ongi daonin pertson bat e! Ta ni oañ ongi no.

— Biyar bilduko dugu baba.

— Oañ bal dakizute ze im ber genuken badare? Bueltaxkan batea jon.

— Noa jongo za?

— Ui, nombaitta, or gotti o!

— Oik autobusak!

— Miño pirrillakin e! Miño bérri bérriya. Erri yontan ze autobusak dakazkiten.

PILI ETA JAXONE 1989-09

Emakumezkoen arteko hika Mintzat sarlu gattunen topun, ta Errentira etorri gattunen ba gue topo zar ortan, ta jetxi gattun ta bueltaka ibilli ber genula, ua launakin geldittu zela eztakize ordutan ta ola! ta mintzat ordua allatu yunen ta san tzian: bueno, ni emen geldittu naz launakin ta emen geldittuko naz, ta baie. Ta ni abitu niñunen noia karameluk eosteko, esan ni­ ñen ba? karamelu oik eosi ber nittula ba, ro! ta sartu niñunen dendan ta an naillenenem ba, artu nittinen karamelo batzuk, ta patu nittinen ta atetzen na atetik eta zeiñ ikuste iñeten derrepente? Ja! ja! auskalo! jakintzan!

—

X

— Au guay, oi gozada!

— Bai ta san nionen: i, joe oantxe ayeka guzitan ikusten zattuztet, ze ai zeazte be­ rriz emen? ta ni asi niñunen berrize beakin izketan, ta san tzin: — Bai eske Oyartzuna jon berra no, ta ettut arrapatzem beste launak.

— Ta zein tzitteken palta?

— Joe, eon yai, utzi nan kontatzen, aguanta zan pixkat.

— Ze laun ttuzu arrapatu berrak? ta ola...

— Oyartzuna ordun eamango nazu ? ta saten tzin, jo eske eztakit kotxin iekuik izango an, gu bi, ta geyore battugu artu berrak eta ola!

— Ta mintzat, bueno nik parada jom ber niñela, ta san niyon: — Bueno, martxa dugu, biar igual kusko ga.

— Noa jom ber geniñen ba urrengo eunin?

— Erniyoa. Noa jongo gattunen ba? Karameluk eta ortako eosi nittinen ba!

M intzat berriz jarri nan ba berrize autobusam paradan ta bueno, aikin krixton demboa pilla eon niñunen, autobusa etorri yunen ta sartu niñunen.

Itxea torri niñunen, ta etzekiñat non itzanen. Aztu ro etzekiñat ze intzianen kontatzia iri. Non itzanen i ordun, iun artan?

— Ni beti bezela lanin eongo niñunen.

— Bai izan e...

— Etzeiñat, etzeiñat...

O H A R R A : G rabaketa hau A inlzane G alardiri eskerrak eskuratu dugu.

— Bi joten dia ta erdikua eroitzen da.

— Joe ! Krixton txistia! la ostia!

— Txiste bat konta zak!

— Konta zak ik!

— Graba todo e chaval!

— I allatzeko kaseta bukatu uk.

— Le paramos.

— Ez, ez geatu, tio, utzi ola.

— Tipo bat tortzen da.

— X-! konta zak!

— Aldein tzak!

— Utzikiyok!

— Ara x!

— Ze imber duk ba!

— Atzo jun al tziñazten Gabierrota? ta ongi?

— Zer tzeon? ¿Quien tocaba?

— Nadie.

— Jun al tzen .X? Y ta x bakarrik?

— Euli puta au!

— Grabatzen ai gattuk neska batzuntzako.

— Ekatzak onea bat!

— Grabatzen ai duk e!

— Ze esan dik?

— Atzea pasten dugu ta dena borratzen dugu.

— Biño ze ba! ze ostia! beai botzia kulpak! gui eze ez satia.

— Biño grabatu in du...

— X-k in du, mutiko batek, motukin lorri den orrek!

— Enteatzen badia esango yogu!

— Baña krixton putada da, oik lam bat itteko dakate kasetak y que les mangen.

ITURRIOZKO BI NESKA GAZTE 1989-07

Auzoko jaiak — Miño, galderak in gabe ze sam ber diñau?

(N ahi al d uzue galderak egitea?)

— Ombre, obeto, bestela...oaiñ gu biyek ze asi ber dugu izketan, korte bat dun... oixe! (...)

— Astiartia dun Santiyo. Astelenin asten ttun, geo astiartia. Geo, nola den astelena San Inaziyo, pues igandin asi berrín, asten dia ostiralin. Ume jostallukin eta betire presupuesto geyo.

— Ta geo musikukin neska... Alajainkua!¡.Que pasada!

— Asi berko ñau umikin, jarri berko ttiñau zerbatte, Eganei zembat kobratzen yote? Dostientas cuarenta mil o zerbatte ola.

— Akelarre re eztun gutxigo izango.

— Eztun gutxiyo izango porke etzaiñat ze konjuntu artu duten, Kaixo ro...

— Lengun zea esan tzian Sorkundek, que etzakitela, etzutelako billatzen iñorre oi artu zutela...

— Konjunto bat da, grupo berri bat. Berriya o eztutenak iñor izautzen. Famatu gabik. Alajainko! Aber jartzen dugun emen “la cucaracha” kantatzen ta diruk kobratzen!

— Ordun ze! musikuntzako bakarrikan milloi bat ber tzute!

— Ombre! Oixe ber dutela!

— Miño fiesta onak itten ttuzte, erriyan añako fiestak itten ttuzte. Barriyo au, Itu­ rriotz izandu da, fiestak, Oyartzun guztiko obenak. Eztuu esaten gu emen gaudelako baña ala da. An Oyartzunen bertan ze itte ute erriyan? Iriyana, segalayana...oi emen battinau. Bueno oi dena bañau emen, oi dena ingoute emen.

— Iturriozkuk beti zandu dia oso onak, geo zertzu geyo, zinia re baiñau, kantaldiyare badugu, ez ola afizionatuk.

— Mirarik atera ber din!

— Ara! biño eztu programan jartzen!

— Bai miño, oañ goatu ziyon ordia.

— Érki itten din gañea!

— Zeñekin, Yonekin?

— A, espezial, oso ondo!

— Biyar gaztetxin jo beitten, kalin!

— Ze ordutan?

— Gaztetxin, beak am betzitako miño amarretan izango dun.

— Eztin pena merezi, laxter emen ttun ta!

— Igual dun, alzan!

TOMAS OIARTZUN 1989-08

Gartzelako egoera Ni eondu nazen kartzeletikan obekina o kuartelillo gein maten tzuna Karabantxel.

An gaunden irugarren galeiyan beste preso sozialak eta komunak eta i単ondik krixto raruenakin batian eta an izaten genun laumbata eta igandetan ordubete geyago. Gabiam betzitan itxi berrian, ixten tziuten amarretan.

Lemiziko lau eunetan oso gogorrak dia, itten yote larruorrik, mate zute buzo zikim bat., arrekin eom bear duzu, beak eitten duten katxeu oi i単 arte, zee arropakin ta geo allatzen dena jartzen duzu.

Beak uzten dute gu umillatzen geala, mi単o nei larru gorrin jartzia eztakit, ...ne barrabillak ikusi ber battuk, to motel! ola jayo nak! Eske, izan e egoerak orta deitzen tzattu.

Ni goatzen na, eun txar-txar-txarrak badia, earrak e bai, bi単o ixar askiyak e badia, ta norbatl beti konturatzen da gaizki zaudela eta arrimatzen da.

Nik orduik txarrenak pasa nittun atta illtzianian, telegrama bat iritsi zian, ta orduik txarren txarrenak, ni goatzen na, gaba ua, lemiziko gaba, ua beintzat ya zeldan bakarrikan eta ya burua asi zenian martxan ta attataz goatzen ta enin xinisten.

ALAITZ, MAIDER ETA KOADRILA 1989-07-18

— Nik oañ bazkaldu in got.

— Bai, nik e bai.

— Ze bokadillo ekarri zu?

— Petxuga —

E?

— Petxuga tomatikin. Umm! Que rico! Nik tortilla eta tortilla ta geo fruta. Ogiya ez dut gaurkua ekarri. Zuk? — E! torri! gauz bat!

— Bai, bai.

— A, ya asi za jaten?

— Bai. — Zeñek, mutill oik?

— Jun din oik.

— Joe! au kentzeko re! Ezta kentzen tio!

— Bañatuko zea geo?

— Umm! bai.

— Nire bai.

— Ura asieran otza do, miño geo ezto oso otza...

— Ya, pixkat berua, geo oztu itten da.

— Ai!! Gatza aztu nau botzia!

— Bai? ta txarra do?

— Ez! — Ai! ni exeri ingo na.

— Um! Que guai, oañ goxo-goxo.

— Nun daude Elena ta ?

— Ortik eongo ia, eldu dila usteut.

— Etorri!

— Ze... bitu! Grabatzen ai da. lii!

— Eske ai dia euskerako lam bat itten, ta nola itzeitten dugun ikusteko grabatzen.

— Bai? — Bai... Que corte! Bai zea!

— Orduan ez tut itzeingo.

— Ze ba?

— Jolin!

— Normal seitzen dugu guk .

— Oixen.

— Bale!

— Ni ai na!

— E! geo berriro jolasten gea al cuadrau?

-—Bale.

— Nai zute? Do ogi batekin, buff!

— Ei, imajinatzen tzeazte guañ orrea, arrai oik jaten dutenak pertsonak? Pirañak!

— A! que pasada!

— Ez, ez na imajinatzen zertikan oi fantasmada da.

— Oi! esaten nazu...

— Amazonasetam badozte e! ta Afrikan! Gaur do reportaje bat usteut, gaur edo... dokumentala!

— Bai, egunero da e! “El hombre y la tierra”.

— Bai, egunero da e eguardiyan.

— Ze ordutan?

— Ordubitan.

— Ikusi nun reportajia.

— Nik e bai.

— Bai, baño dokumentala ez, resumena bakarrik zaten da.

— Ba... esto, ze sam ber nun nik?

— Pirañataz ai giñen — A bai! Nere aman lengusuak ikusi ttu.

— Pirañak?

— Bai. — Nun? — Amazonasea jun tzan!

— Bai!! que guay! naiko nittuke ikusi!

— Kokodrilo bat artu zutem barkuan ta barko ttiki ttiki bat.

— Nola kokodrilo bat artu?

— Eskutan.

— Ba ola!

— Pasako zuten abentura bat, eyote iñoiz aztuko.

— Um! izu bat! zertikan kokodrilua muitzen baldim bazen itten tzun lantxa muittu, ta bolkatzen tzin ta pirañak.

— Uf! — Gaur gatza aztu nau botzia, ta gatza gabe, la ona do!

— Arrautzai eyozu gatza bota?

— Ez, nik ezlare, nere amak bota yo.

— Nik iteut arrautza batitlu miño lenoztik.

— Jartzen dugu oneago, zertikan bestela eztu ondo aittuko.

A la irz, e ta M a id e r

2 . ESAPIDEAK ETA BESTE

2.1. M IN G A INLU ZEEN ATERALDIAK "Astokirten olokuak!" (5) “Begiyak ta ortzak zuriyak, gañekua beltz-beltza, olaxe izaten tzin gizajuk" (30) “Ardi kahroya !” (22) ‘"‘'Ze zuntzuna den neska oi!” (22) "'Au dek zanputza a u V (22) “erdi-erditikan seko, mekaguenka, nee zerriyak” (22) "Au da zakilla au!" (22) “Au da artahurua au!” (22) "Au da kaiku zarraV' (22) “Ze ergela den oi re!” (22) " A u d a P e llo r (22) “Au da eltze zar au\ Au da lapikuaV (22) "Ze zozua deni Pertsona bat izan leike mótela, lotsatiya ro, ola eyona itza asko soltatzen.-Ze zozua den neska oi!”

“Ze zozua den mutill oi!”

“Ze zozua den gizon oi!” (22) “Ze traketsa den izketan, eztu iñorren aurreko baliyo” (22) Traketsa da, ejem ­ plo bateko izketan ai da, bueno zakill yoi, ta ni orrekin joteko...bai erua dela! ta izke­ tan edukaziyoik gabe ro pa, pa, pa... izketan ai zea, ez?”

“Persom bat baldarra, batek izango du anka batin pallo bat, ta jongo da tatan-ka, tatan-ka, ka, “Ara,oi baldarra daV' (22) “Oi da zanganua oi tipu oi\ Ola aundiyak izaten dia persona aundi batzuk taka-taka-taka... zanganua-kankallua karo, oi bea da dena.” (22)

"Pertsona aìdrehesà" (22) "Oi dun marimatraka oi\ Batek ingo du o dantza ta eyo importa juergako jarriya ta irrintziya in ta eupala iñez!” (22) "Oi da maimaixtra oi\ Ejemplo bateko andre bat itxe batin, ejemplo bateko zuen ama o ni, o oloko eoziñ, ez? itxian dena beak aindu ber du ta dena bea da, ez?” (22) “Itzontziya, ta geo izketan txa-txa-txa-txa izaten dia persona batzuk ixiltzen ezti­ nak txi-txi-txi-txi, beti rollo batin...itzontziya orreri”. (22) Mingailuzia, lotsaahia ro ...karo ...Beti ai da pa,pa,pa...eozin gauza esaten, bali oloko gauz bai, la bestiri bestia, ta au da mingain luziaV (22) “Ze mingain gaixtua dun tipo orrek ! Ejemplo bateko tipo bat ai da, bat maldiziyo bat eta eoziñ zean...” (22) “Kampoko jendi oiri bai, helarrimotza” (22) “Ipur dantzaiya, persom batzuk badia ipurdiyan euntalako mueka iñez lala-ta-ta ez?” (22) “Seme zar fanfarroi nazkaarri bat du” (22) “Ze ostia ai zazte emen” (23) “Oi saltsera earra duk oi!” (20) “Biño gerra madarikatu onek!” (I ) “ta demoniyo ua sukaldin gordia!” (1)

2.2. NOLAKOTASUNAREN BER R I EM ATEN DUTENAK "Traje kondenatu bat, ta besualikan dena zintzillik”. (2) "Arrantzale amorratua" (2) “ Afrika esan tziyon, la deenako arrazoi motza man tziyon.” (2) "mendi fiñetik eldu dena” (2) “dena azkarra, mendiko jende zea oi, gorra”. (2) "esku extukuk izandu ia” (3) “Ortako baserriyak ber tzun izen aundiya" (3) "pertsona argiya, alaya. Askotan salen da.” (20) "pertson leorra, simpalikua ez dena”. (20) Pulamentu earreko gauzak izango dia, ez?” (22) Jator: “Egokilasuna” adieraziko luke. Dena den, oso inguramendu deberdinetan erabil­ tzen da, eta adierazia inguramenduaren baitan ulertu beharra dago: “Bueno, oixe enizuke jator esango” (13)

“Oandikan soldauxka allatu gabia nitzan jator" (2) “Etzun arrapatzen ta or sartu zun, bee lan jatorrin...” (18) (ikasketak eginak zituen lan-alorra, zegokion lana) “Nik baldim banuke emendikan eztakit non barrena hire jator hat" (22) “Ez genun otordu jator bat itten” (46)

Zar: Hiru balio desberdin jaso ditugu: 1. Haunditasuna adierazten dueña.

2. Ttattarra, eskasa.

3. Urte asko dituena edo urteetan aurreratu dena.

“Zea, noia atetzen da laño beltza, tormenta zar oi?” (2) "'Musa txar /?at jantziya”. (11) “Eroiya da. Oañ paeta zarren hatzuk eo ola eongo ia” (24)

Gaitz: Bi adiera desberdin dituelarik erabiltzen da: 1. Haunditasuna adierazteko.

2. Zaila dela esateko.

“Bordaberriko amona ovrtk fam ili gaitza izandu zun” (5) “Bai, lantei, hizimodu gaitza oi!” (13)

Polliki: Bi adiera desberdin gutxienez badituela ohartu gara: 1. Ongi, ederki.

2. Erritmo geldian.

“Eta or polliki eakusten tzuten” (11) '"polliki-polliki erreka bazterraz” (2) "'¡riña on askiya itteute, txe-txe-txe-txia, lakarra" (11) “betik etorritako jende zirtzil hatzuk" (2) “Oixe bazila neskatxak, hikaiñ askiyakì" (2) mótela ta ezin ta...” (30) '"Enarak zaten dia (...)on posturakuk biño pixkat naharxiuak" (24)

“Jende karíñosua da italianua. Paltsua dela satén tzuten mendiyan aitzen tzinin.” (24) “Bai. bai, euskaldun garhiyak” (24)

Earra: Bi balio desberdinetarako erabiltzen da: 1. Haunditasuna adierazteko.

2. Ona, egokiari...erreferentzi egiteko. “ Beko tabem an eztuk emakum e askoik izaten, miño hulla earrak sumatze ttit nik e!” (34) “Egwaldi earrak (20)

Dotore: Bi esanahi desberdin ditu Oiartzungo hizkeran: 1. Ongia adierazteko.

2. Apain izatea. “oso dotore aitzen nitzan”. (2) “arto ostuakin dottore-dottore iarriy (16) “artixta ikárriya". (40) “Arreglu izügarriya intziyoten ta ortxe bizitzen dia”. (30) “Uañ itten duguna ume mukizu hedeinkatu oikin” (39) “Xelehre amorratu aitakua.” (40) “Du zeago, meyarruo." (26) “Gue attan attonan anayakin ezkondutakua. lar-iarra” (8) “Kazkaorrak bai mintzat.” (13) “Komon ttiki bat”. (2) “parranda galantak" (2) “Kordionista onak" (2) “mutil sasoikua jon.” (3) “bi alaba izaki, ta bat il tzen ogeitabi urtekin, gizonezko hakartiya geldittu zen.” (II) “neskatxa arro xamarra ro baldim bazen....” (16) “Oik e uste ut hiurri xamar dabiltzala”. (29) “Enkortxatzen bazu eoten da beri artan". (26) “Al bada ogei eun igual herialaxeT {\0) “ta arrek berriz itza artan artu.” (22) “Zaldingo soruan zaten tzen soñua nolapatte". (3)

“Zim bi karretera, bitan gurdiyak pasatzen tzin, kargatu gabe pasatzeko lekua, ta bestela pasatzen tzenak goikua.” (16) “An saiatzen da eum bat bestetikan desberdiña ittia. Ez da xamurra biño...” (40) “Aproposa esnia eosteko.” (30) "'Espezial anka geldittu. Prim eran" (26) “laxtaiyan kontuak eta, ura gustatu, partikularra biño gustatu.” ( (30) “Gañekun hiozbera zun arrek” (15) “Miño geo heltxaxka” (26) “Lokomotor oloko koxkor bat zango zen”. (30) “Ta geo biorrak baakizu, pastak eta xextuk, bi aldetako xextu olokuk.” (22) “Oi re potolu oi” (30) “Ondarrabiyam bizi den alaba ni miño pixkat-pixkat altaxio da.” (11) '“Zerri arrayo in dena” (3) ''dotore arrayo" (20) “Tximista ta trumoia, ta ja ta zuituta utzil" (2) “arrek jo ta txikitu itte zun” (13) "'ja ta izerdiz blai inda”: (2) “Antxe zon tripaz-betti kotxia” (8) ""buruz-betti sartze ute gañea” (24) “artu muturrez aurrea" (2) Tarteka-tarteka izenondo eta aditzondoak errepikatu egiten dira balio indargarria emate arren: “zakutan ta beltz-beltz iña.” (2) “xomorro ttiki-ttikiyak" (16) “añaitzen da pixar bat miño gutxi, txui-txuiya" (2) “Lepua gertu-gertu." (9) “guk pasa genittun amabost eun eunero bette-bette iñak.” (3) “Amasei karri genittun lyurritatik ta oañ arte oso-osoik eondu dia.” (18)

“Aentxe gizonak gosian ogei urte ta geyon zaudenak.” (2) “Bueno, zuek nun ibilli zazte? etzen deuse jakiñian." (3) “Arront gaizki. Etsiyan tzon.” (8) “Ni nerian ta ura berian" (17) "'neurri jakinetan

do.” (17)

“Ni zerbait,/wxm^ akortzen naiz, trena ikusiya juxtuan." (30) "illunpetan jom ber izaten genun itxea.” (22) “ta betti jom ber marruez" (2) “Ordun oñez, dena oñez, zea!” (24) “amaika urte arte nolapatte ziarka-ziarka ibilli giñan.” (2) “batzuk sateute atzeka" (1) “ lotuak hiñaka, ola” (2) “kroxka eziñ iyota kargakin helaunka iyo.” (10) “Ez oam bezela, zirak eta gañetik zittuztela xextun Pasaira hizkarka." (16) “Loyez orakatuak, esan nai nuke dena zikinduak”. (13) “Ziriña da oi, kaka mian izena. Beyak itten du gootz nórmala goorra, ta, biño geo bei bat donim heratua, oi da ziriña. Zirindua do beyoi! O zirindua do ardiyoi!” (22) “gaur euneko gaztia usteldua dola. Iñork eztu oñez ibilli nai.” (22) "xotildua utzi niñun.” (2)

2.3. ESALDI EGINAK 2.3.1. Z E N B A IT E S A L D I E G IN "Konparaziyo hatea, nik im ber dut ta ni jarri” ( 1) "'Ez al tzu aitzial” (2) "itxe aldin sartzeko oik esijitzen tzazkaten” (10) “Oik bai, oik bai, san nai nuke aleiya pixkaka-pixkaka...kontuk ate ber zaten tziala urakin e ala karriatzen” (10) “eztikit oi enizuke sango" (3) "oixen etzattut esango" (13) “7(7 ta su birin aurrea” (16) “Eta bizi haldim hagea..." (17) “zortzi seme-alaba izandu ttugu, bat aingeru illa badugu” (10) "G òniyak kusi nittunl" (26) “(belarrak “nobedadia in”) —> gue attak esaten tzun .zemhat eta nohedadae aundiyuo iñ, señale gaizki zaudela" (26) “kartzem bazen gaurko ogiya... bueno ura su aurretikan e jango genun” (30) “eta bestik e izaun tzum bea zela, biño azkeneko momentun...” (22)

“kamioi zarrak /a ta txikitu ziyen dena” (22) “ardiyak umatzen ai zin denbun ta, esku hat hota ber izaten tzen” (22) “Deusetan ez launtzen, ta orrek berriz itza artan artu” (22) “Geo in tzittuzten zentralak denak hat" (24) “An arrobiyan geatu giñan izerdiz hlaitan" (24) "'Urak dariyola...” (24) “Etzuten karrerik atetzen guardia zibillak” (24) “Boo! aittona zenak eta... aik aspaldiko urtitan am bizitzen tzin ta” (24) "'atta difuntuak in tzun” (29) “Oeitabost urte kunplitzia apirillan in” (1) “ta or jo n dia koñata ta aen andria Karmen” (1) “Ez nao oso santo ni” (6) ""Seko lo ziok” (44) ""Ben amorraziyun, amabirjiña erreka bota dute” (44) ""larru gorrín jartzia” (40) “Sentitzen tzen bortxatua, launa dela mediyo” (40) “tartin ez al da azaltzen beste ofrezimentua, zertik beste zazpi...” (1) “lengun itzein genun orren gañín" (26) ""ortaa iña zango a!” (1) “zazpi urtetako mendira joteko gogua iña nitzan" (2) ""non da arrohiya oso egoki etzun, oso kostosua da” (3) “Geo amabostiam bein Goizuta joten hazin o ezpazin o” (3) “Zemattek izketako abillidadi aundiya zun e, beti zaten tzun iñorren aurrin, gezurrakin egiya atetzeko...” (3) “amunteyan tzeillek!” (3) “ara joteko guk pasa genittun amabost eun eunero hette-hette iñak" (3) ""itzerdi hatekin paretan kontra artu” (3) “orrek e bati hegiya hota auro xamar” (6) ""arguyun aittu” (6) “aik zenbaitan igual ateko zian...” (2) “arako zeatik sartu ta pareta denak urratu zittun” (8) ""Nondik aldena andik" (10) “aik ihilliz ihilli" (20) “emen, ihillíyan, ihilliyan aitzen tzen arrekin” (3)

“Eta artzai oi jon tzem ba nesicatxak zin tokira, auzoa, ta an eongo zin izketan toitura" (16) “an aiki ba atta lau semekin” (16) “Antoniyo oi andrian zea artu ta andrieta jo n ” (17) “Ni ardita ta joten nitzen” (30) “banijua nee txerriyata" (22) "tempestadia ta zikiña arratsin” (2) “Ni enaiz aspaidi izam biño gue anayai aittu yot, ya eroi diala goyak hetti re" (30) “ta nei san tzin, zea ta zea, ta ni ne artian” (35) “laneko gauza zen bittarte ongi” (4) “ayeka ortan izan bazen eniñan arrazoyik itza atetzeko" (17) “elkarren bixtan eim ber genun eim ber genuna” (l) “ta solasian esaten den bezela j o ” (2) “ ur otza baldim bado eztu lejiak lan asko ingo” (2) ""Loyari igesi" (20) '"Apostu ingo nuke eztikizula zuk” (1) “bate kakik ez du haliyo” (17) "'Urte askotakoV' (17) ""Gabon pasaV' (17) “arguyu pasatzea nijua” (30)

Hitz jokuak “bat erretzen ta beste bi jardungo dia guardiyan aitzaki-maitzaki” (2) “bueno oyako koltxoneta batzun gañin an gaudenen itza ta pitzaka” (33) “aik ixki-mixkiyak, ba al takizu?” (3)

Eranskinak “Ola aitzen gea tertuliyan aik tortzen dinetan ta bar” (17) "Arreglatu ta zea itten ttu. Ola ayuda pixka itten ttu, bai” (30) “aurpegiya tapatuta ta ixtoi ta ola ibiltzen tzian” (10) “ta astian erdiyan mozten tzutenak, ola gaztiak o komei” (10)

“Bat iltzetik o auskaloV (2) “lembizi arrapatzen zena ta aireV' (2) “Ze erremeyoV' (2) "Jakiña!” (2) "Ez to\ Bizimodua ateko bada deneta jom ber da” (10) “Alkandora zar bat ta sei aurreral” (2) “Euna pasa ta astelenin beste iñoa joteko ni prontoV’ (2) “Miño geo udaberriko belarrak jo zunin, akahoV' (2) “Illuntzeko itxea. BerkoV' (10) "Motell garbittu nauk pa ni” (20) “Gaurkua oia pasa da ta kittoV (17) '"Orrek dik markal artzantxua karri ta atayan alatu” (17) “Geo attak zapatik kartze ez. Or konpon\ esatzen tzun” (30) “A nondik datorrenV' (30) " A ik ilA ik iV ' (22) “£z zea\" (24) ""Izorrair (8) "Bai alazankual” (44) "arrayo arrayuaV' (44) “Auskalo! jakintzanV’ (33) “Berrogeira, zenbat san dun? Amar. AlajainkuaV' (35) “Bai, haldimetanV' (37) “Ne barrabillak ikusi ber battik, to motelV' (40) ""Ingo eztu haV' (22) “itxea torri ta seittun artu nun. Bai difentzi earra iñ e!” (26) “amaika urtetan mendira, kumuniyo aundiya in ta martxaV' (2) “aik bi illaete igual pasa m endiyan, baba zarra oliyuik gabero, al tzem bezela janez, antxeV (30) “andria angua balim bau, erneV (8) "Aik sonuk, aik easukV’ (8) “neonek jetsi ta probatu ta neonek im ber zaten nittun, ta orraV’ (46) “Kalabaza! hatezl urrengo urteako” (13)

“Amabi jon tzin ta bik bakarra azertu zuten. Bai jaunaV' (22) (emakumezkoarekin hizketan ari delarik gainera) “L örn ihilU r (24) ''Aldein tzak” (44) "'Ixillikan zaudeV (34) "OixenV' (22) “ta oiñez torri zazte? (Bai). K usten..r (30) "Ata kontuk!” (3) ''Jaungoikuak jakingou!" (14) ""Izautuko eztu tp a !” (16) “Jesus!” (16) ''Baita zea re!” (16) 2 3 3 . O N O M A T O P E IA K “Nik kizki-kazka ogiya jan ” (16) “sorgin erdaran bai, ttur-ttur-ttur, ...ola aitzeia” (8) “Oan gastatzen dugu bai ura! Dena ura taarra! trraal ta” (10) “sua lurrin itten tzen, su oi tximiniyan gotti, hur, hur, hur, hur” (10) “Ballia artu ta antxe tri-tra, tri-tra ura karrita” (10) “Oan daa\ otza asi du” (10) “aiziak pri-pra, demboa miño leno zea inttu pikuak” (10) “illunpetan asten dia tiroka tirra-tirr...bi\Via.rro txarren bat o...” (10) “Aik ttiki-ttaka arriya kendu” (13) “Bai, bai, ibilli berko zu, mukiyak zintzillik ta denak ortxe ttur-ttur-ttur” (13) “aik atia ireki ta sartu itte zian, ixill-ixillik, bestela ti-ta\ (akabatu esateko)” (13) “aixio atetzen tzen lurra e, taa! ta kla! daa! Dotore joten tzen” (13) “ni parían bazterrian jongo nintzen, ola tortzen tzem bueltan, attak raa! daal" “ta nik e tira!” (13) “ta zembat bire don ttaka-ttakaV' (13) “Xextogillin kizkur ura, rristi rasta, kixkur aekin su itten tzen” (16) “gurdika iratzik, igual amar, ta tortzen tzin ran, ran, ran, ran gotti.-betti” (16) “eta an dantzan daillela eroi, ta geo muu! muu\ iñez denak” (8) “ta dantzan aitzeko dembun kris-kras-kras alkarri juaz aitze men tzian” (8) “Ala zem tobera jotzallia... jarrita kin-kan-kan-kan, kin-kan-kan-kan jo ” (1)

“Bost o sei mandokin gizona ikatzan billa, gringilin, gringilin, gringilin, zeak koxkabilluk” (30) “aik iruroi urtekuk igual ta dantzan, ipurdiyakin tak\ lurra jo ta altxatu ta olaxen” (30) “antxen ttu-ttu-ttu, ke xui xuiya tzula nola pasatu zen” (30)

2.3.4. ESAERAK “sesiyuak ordañak battu” (2) “itxi ortan andriak ttik galtzak” (29) “Gabon, duenak bonbon eta eztuenak egon” (29) “Odolkiyak, txermoniyak ordaiñetan” (29) “Gustuko lekuan ez paita aldapik” (29) “Lezoko kampanak jotzen ttek “beti mixeri, beti m ixeri”, klin-klan-klan, klinklan-klan, Errenteikuk jotzen ttek “izan ta izango, izan ta izango,” Oyartzunguk be­ rriz motelak dia ta or-kon-pon!” (30) “ok gutxi xamar gozatu ttuzu, aleiya (ikazkileak taloak nola egiten zituzten adie­ razten duen esana) oratu ttuzu. Ikazkilliak itte men dute be kopeteko izerdiyakin bustiyaz ai dela, ai dela... oik esaerak” (30) “Goiz gorri illunar euri” (22) “Lezoti -zarra, botoyan faltan soltero dauka brageta” (1) “arriyakin eltzia o eltziakin arriya igual igual da” (46) “orrek eltzetik porruk ateako izkik” (46) “an e txakurrak ankutsik” (46) “i zer yaiz ortzakin jayua ro?” (46) “oi ezta emendik orreakua!” (46)

2.4. ADITZEN BALIO BER EZIAK Aditzek izan lezaketen balio berezien bildumatxo bat egiten saiatu gara atal honetan.

Sail honetatik kanpo leudeke beraz, adiera arrunt edo ohizkoak.

• Akordaíu / akortu (‘konturatu’): “ta aurra nombatte andik eroi ziyon ta oyalakin bakarrik itxea. Ezta akoortu re!” (6) “ni neone akordatu nintzaneko asiya nitzan botzen puntua” (2) “azkeneko mando bat il tziyon arei lertuta, akortu etzelako onea etortzia” (47)

• Altxatu ( ‘gorde’) “Nik au altxatuko ut, zuk au eaman” (26)

• Antolatu (‘m oldatu’): “ zapatik ta ez artu benga, lembizi zeruai beitu e! saten niyon. Erdaraz gutxi dakit miño nolapatte antolatze nun” (1)

• Arrapatu ( ‘nabaritu’, ‘sum atu’): “txikiteuan lenotik ibilli zea baten, ta eyot bate difentzik arrapatzen” (2) “nik arrapatzen niyoten difentziya” (6) (‘aurkitu’) “neurriko zapata arrapatze a” (2) “Ua arrapatzen bazu, arrek esango zattu obekina” (2) (‘eram an’) “atta lau semikin geldittu giñan, ta iru gerrak arrapatu ziun” (3) {‘iritsi’) “embaltsik eztu arrapatzen miño...” (9)

• Arguyun aittu “ta oandik leno arguyun aittu miño oaindik etzula noski zango ta ola” (6)

• Artu ( ‘inguratu’) “sasiya ta larra ta, artua eongo da” (24) “esku guziya ola dena bueltan artua, llagatua” (1) (‘hasiera em an’) “bertsua bota biar du nai ta nayez, baita atzeka artuta re” (2)

• Aspertu ( ‘nekatu’) ""aspertu re i naiz oantxe!” (10)

• Attu ( ‘bukatu’) “ta geontzako oimbeste kilo ta attutzen tzen dembuan izorrai!” (10)

• Atsein “amak bizkarrian jarriko zian ta iru toki, iru puntu banittun ola, atseitteko” (30)

• Billu-bildu ( ‘inguratu etxeratu’) “azkenin geldittu zen oa re ta Galtzaberrira bildu zen” (14) “orrea biltzen giñan, orrea joten giñan” (17) (‘estutu’) “suilla, oi beste gauz bat, (...) eurrakin barrika bat bezela, zeaik gabia, mirralla irekiyakin, gotti pixkat biltzen dena” (3) (‘estali’) ”aurra oyalin billu” (6) (‘pilatu’) “Ora paeta buelta denin iña, ta elurra ara billu” (16)

• bihurritu “ta geo galtzerdiayk ardiyan illiakin itten dia. Ariya jarri ttur-ttur, ttur-ttur ta biurritu (20)”

• bukatu ( ‘hil’) “Antxe bukatu zen” (1)

• defendittu (‘moldatu’) “bota txar batzuk eman tziutela... aitxekin nolapatte defenditíú" (3) “zapiñak, ardi illiakin iñak, ta aikin asko defenditzen tzen” (30)

• eldu (‘konpondu’) “Geo erayakin ta pixkat nastu zen, miño oso zea zen, ondo eldu giñan” (13) (‘etorri’) “Laumbatian itxea eldu nitzan” (2)

• elkar artu (‘ados jarri’) “Jendiak elkar artu ta im ber diyou ba au!” (16) “Jendiak eztu oain lan itten, miño ordun an elkar artu zuten ba!” (16)

• Eosi (‘hanka tartea egosi’) “gaztetan anka tartia eosi itte zizkin, zeatu, llagatu” (16)

• Erre (‘nekatu’) “Gizona galanta bai miño dantzan ez iñork erretzen" (8)

• Erreusitu (‘tximistak kiskali’) “Dena erreusitu zun ua” (8)

• Etorri (‘iritsi’, ‘ailegatu’) “ta artzantxuak urtia etortzian mendira karri ber” (17) (‘konpondu’, ‘m oldatu’) “ongi tortzen giñan ta ez genun deus san” (26) “Beti ongi torri gea, ta ongi tortzen gea” (47) (‘atera’) “nei biatzin torri zin llaga bat” (1) (‘bururatu’) “asiz keo etortze zit biño, zartu re in gea gu ta!” (17)

• Gallendu (‘ugaritu’) “Erreta otia galdu itten da miño mazka gallendu itten da” (8)

• Garbittu (‘desagertu’) “oik garbittu zin” (10)

• Goatu (‘buniratu’) “Eztit goatzen nei oan, geo goatuko izkit, ez apOtu” (2) “Guriai oi gootu ziyon nombatte” (47)

» Gobernatu (‘zaindu’, ‘jaten em an’) “ordun aurra belaxe jayo ziyoten, ta beak gobernatu zun ta, emengo amonak” (6) “aurra gobernatu ta jom ber dit” (47)

»Goguan euki (‘memorian izan’) “miño onek goguan ta gauza asko iukitzen ttu nee aldin” (11)

►Goittittu (‘gainezka egin’) “Ayako Arriyak ura botzen tzizuen auro, lurrik ez ta, urak ittetzian goittittu'" (30)

*Ibilli (‘izan’) “Guk ikaragarrizko umoria ibiltzen genun” (1) “Illia olaxe ibilli du, luze-luzia” (20) (‘zaindu’) “Ordun ongi, ta nik e ongi ibilli ut” (10) (baserriya) (‘aritu’) “sesiyu billa ez ibilli'' (2) ''ibi\\iy‘dn-ibilHyan artzen tzen arrekin” (3)

' Izautu (‘nabaritu’, ‘sumatu’) “ardua goizin gosalduta ro, orduan izautzen da obekin-obekina” (2) "Hzautze a gañea ebiya karri ber dun lañua” (2)

Jan (‘entzun’) “au zeñekiñ torri da mutil kozkor au? aundiyan itzak jaten" (10)

•J o (‘gaitzak j o ’) “trombosisak juak'''' (10) ( ‘eguraldiarekin loturik’) “elurrak jo zunin” (8)

• Jokatu (‘borrokatu’) “ordun m inatan emen aiko zian noski errom atarrak, ta Errom an jokatuko zute­ la” (30)

• Marrantatu (‘zikindu’) “euriya asko botzem baldim badu, ura pixkat marrantatu itten da.” (2)

• Mendratu (‘kontra egin’) “askotan familiya bajua arrapatzen bazuten, mendratu nai arrei” (3)

• Muzin in (‘ontzat ez hartu’) “aik itteko abildadia bertzun... bestela itxe aldian muzin ingo ziyoten, zertako ber dut?” (3)

• Onetsi “oan dela bi illaete ro olcikom bat kataratatikan operatu zen oi, ta orregatikan asi zen antiju beltzakin, ta oañ eztikit onetsi ro ze in yon, ola ibiltzen da” (22)

• Orakatu (‘zikindu’) “Loyez orakatuak” (13)

• Ospa in “bakarren batek artu zittun eamateko ta geo orrek ospa in tziyoten” (8)

• Sasindu (‘jakia gatzetan jarri’) “zeorrek karri itxea ta sasindu gatzakin” (13)

• Sortu (‘jaio ’) “mendi fmetik o zeatik eldu dena ro, ta geo an sortzen dena” (2)

• Tokatu — (‘egokitu’) “Biyek tokatu giñan Errenteitik Andoaiñea trenan” (30) — (‘tam ainakoak’) “jantzi ziten nei tookatzen tzin arropakin” (2)

• Urratu (‘hondatu’) “Arako zeatik sartu ta pareta denak urratu zittun, dena erria utzi giñun pareta, suak bezalaxe” (8)

• Zabaldu (‘liasi’) “Euna zahaltzeko sei xiste arto zuitzen genittun” (5)

2.5. KANTITATEARI ERREFER ENTZI EG ITEN DIOTENAK “geo pasma belarra hiziki ona men da” (26) “arrant kamhittu zen” (3) “ta nè laun au kahreatu Krixta iña” (32) “Gue ama oso zea zen, osa elizakoya’’’ (16) “oi izuarri penaarriya izandu zen” (13) “guk ikàgarrizko umoria ibiltze genun” (24) “ta brusa zaten tzen euntalako buelukin" (24) “sekulako usaya aitzen nun” (21) “arekin sendatu zen ura gaiñea, auro, pranko auro" (1) “bastante ondo aitzen nitzan” (2) “Iriña on askiya itteute” (IO) “bertso-zarrak e galankiV' (29) “olokoik etzen askoikan” (5) “Zemattek oi ta izketako ibillidadi aundiya zun” (3) “urte mordoxka’’’ (11)

“Ogiyartatik jaten genun pilla gaitza" (24) “ sendatu zizkit pranko, baietz!” (1) “amorraya erruz zaten tzan” (2) “marmita aundiyak jarrita, ura suelto itxea kartzen” (11) “Astua OSO ona nun, oso matte nun” (30) “zartzen ai gea arrunt-ta." (1) “ta artatik geixko ein nom atte...” (6) “izautuko eztut ba, askotan, oi asko aldiz" (5) '"Asko\, Dexentel K rixtom pillai" (41) ""Amakim bat txoakei esaten ttuzute zuek” (34) “malta ro olakua da, jenalki otza” (40) “biño komunea joteko jeneralin ya iña eoten da dena” (40) “baño bakan" (29) “automollen soñuik ta hâtez ta” (30) “guk eztugu sekulam pentsatu deuse guri ingo igutenik ta ezerre ta” (2) “Dotriña galdetu ta iñork îutik jakiñ ez” (13) “Eizekuk aleike ezto” (17) “itteute zerbatte biño uxkei bat" (3) “ta baba puska at ekarri” (2) “Zu etortzian ortxe ai nitzan arrantxu pixarra itten” (17) “ta berriz apaitako zopa pizar bat" (2) '’"Bakarren batek artu zittun eamateko” (8) “miño banaka batzuk zian emen gordiak” (3) “ordun eskursiyun etzen oan bezela ibiltzen. Alen batzuk zerbattengatik, ikustetik ro” (3) “begiyak bakar-hakarrak zittunin” (1) “bertso paper bat o beste banun nee gazte dembuan” (1) “geo zakarrak e urrittu intzin” (3) “geo pixkan-pixkan ugarittu dia” (3)

2.6. KONPARAKETAREN BER RI EM ATEN DIG UTENAK “illunabarrim berriz beste aimhesteko birajia oñez” (22) “batzuk koxkorra oimbestekua bai” (1)

"'Onemhesten ni kontentu no” (17) “urtian onemheste hat pátu” (6) “Ordun e baakizu, deberiak o gauzak oan aimbeste ez” (22) “Orrek olako aundiya badu” (1) “Arrek ni aña']dkm ez” (1) “Kristala re puskatzeko mouko otzak iten ttu” (2) “Ezta olako on-ona, biño leno biño askotaz e ohio beintzat” (22) “akaña itten da aundittu, bete alin aundittu” (16) “oi hiño jatorro ingo zu zuk” (1) “Nik hiño geyo dakizki Maurixik noski!” (1) “batzuk gutxiyokin itte ute” (26) “Goldia emen agertu hiño lenokuak gea gu” (3) “Paxma belarra geoxukua da” (26) “Oso txarra da geyegi artzia” (26) “ta ni ordun umia nitzan ta ez nun sobra konsideratu gaizki in tzuela” (30) “ardua goizin gosalduta ro orduan izautzen da ohekin-obekina” (2) “arren arrehik zarrenan umik” (1) '"geintsuna, bai” (1) “Geo itten yo tontor bat ate porruri bezela" (26) “dena erria utzi giñun pareta, suak bezalaxe" (8) ""zee moun ua re” (6) '"kompaaziyo batea, zuk gambaran zintzillik ja rri...” (26) “oañ ezta izango minixtruik orduan meikua heziñ dotoreik" (3)

2.7. ZALA NTZA ADIERAZTEN DUTENAK ""haazpaare olluk eaman bai!” (1) “oandik etzula noski zango t a. . ( 6 ) “biar igual kusko ga!” (32) “Errom a jon men tzian gerra ittea, emendik eztakit pa, amabi mutili, ez, geyo, akaso berroei igual” (30) “ta aitatik geixko in nom atte..." (6) ""Bearhada nik ordun iru-lau urte ro” (30) “eztakit lautako alletuko ga, haldimetan" (32)

“Bestem batzutan e ingo zen seuraski" (8) “Jakin beiñau libertadia bai men tten oik, ta jakiñ beiñau iya libertadeik bauten o ezten” (1) “gutxixio jarri san te zin!” (26) “Oañ eztikit aurten iñor baldim baute r e ...” (22)

2.8. EG U R ALD IA RI BURUZKOAK “Egualdi ona zio kV (2) “Euzkiya earra eldu ikV' (2) “Gabiam preskura pixkat in tik eta au egualdi sanua du kV (2) “Kantxiorra otzak aundi-aundiyak dian dembuan, or goiko arbolan ola erdi-xuitua ikusiko zu” (2) “gaur izotzaundiya zen e ... Zuittu!” (8) “Biño ikaragarrizko tempestadia'' (24) “Elurra botako ikV (13) “Kazkabarra ai du'' (13) “Ekaitza eldu duk" (13) “Ebi zaparra da\ Zapar earra d a V {\3) “Em bata, aiziak arbolak atetzen ttu. Em bata atea ezkeo, ebi-easua re seittun da!” (13) “Tempestadia ta zikiña arratsin, tximista ta trumoia, ta ja ta zuituta utzi” (2) “Dena erreusitu zun ua” (8) (tximistak) “ango aizzia atertzen etzela" (3) “gaur aizia aundiya ziokl ola seittuko ikl" (2) “epel xamar baldim bado, pues egua dugu gaur, ego aizia” (2) “Eguan arrastoik etzen or" (17) “Iparrekua prexkua izaten da, earra bai egualdiya! E g u a ... A! Bero galanta ta ...” (20) “Ebi-intza aitzen da pixkat, biño zirimiri zaten da ugarixua, ta geo berriz easo aundiya” (8) “Ebi-intza, txe-txia botzen du” (13) “Bisutsa. Eztu ematen ai dela, eztu ematen ai dunik, ta ez deus, ta aizeik ez, la ola eskua jarri, ta arpegiyan iurtzi, ta ebi-bisutsa asi dik” (20) “Mendiyan lañua, goikua. Bekua lambrua, erreka-lañua re bai, miño goikua la­ ñua, joten da betik iesi” (20)

"'Lañua hian tziok or!" (2) “Bai, lañu oik ebiya zakartek, lañu oik ebiya karriko ittek!” (2) “Noia atetzen da laño beltza, tormenta zar oi?” ( 2) "Atertu zun egualdiyak.” (24) “7í3 elurra bazen ta euzkiya bazen, aikin.” (30) '‘'Gau jatorra baldim bada...” (4) ''Uztarra oi jartzen dam denbuan jeneralin, ebiya inguruan.” (2) “Nik tankera emango yot, au duk, o biarko au or ibilko a . . ( 2 ) "euna zabaltzeko sei xixte arto zuitzen genittun.” (5)

2.9. D ENBO R AR I ER REFER ENTZI EG ITEN DIOTENAK “Ni andikan ata nitzan dembun illuna zen” (2) "gaba ordu jongo da” (2) ''aurra beakin zuiño, ama orrek izugarrizko sustantziya zakala” (6) “Oam berriro il da ango nausiya” (13) “Elur asko itten tzun ordun oaiñgo aldin" (26) “Ala iña da Lartaungo eliza betikoztik" (30) "Alako tarte batin jongo giñake. Oso amona ona da” (22) "Dembotan Altzibarren eondu zan oi gaixoik” (24) "Oantxe ayeka guztitan ikusten zattuztet” (32) “Bai, atayanjeneralim bai” (35) “zortziarren eunam b u r u a n ... (2) “soldao jom ber inxtantin" (2) “Sendatuko ziyon ez? Belaxe.’' (26) “iru-lau kopa aldiyan" (2) “oimbeste urte pasa ttugu, ta bitarti ortan.. ( 2 ) “geo torri ta atzea lanea m ina” (3) “geo seidan etortzen yote argiya” (26) “Itxea etorri ta seittun artu nun” (26) “nik iñoixka jate ut” (29) "íartin-tartin tortzem baitzian kalea bertso-saltzalliak” (29) “Nafarrun e itten tzen oi, oandik dembo asko eztela San Antoniyotan” (30) “damborra ta xistua jo, duitziña re bai ta illun korrika itxea” (44)

“Ola oaindik e aurki izango a xarrem bat gue demboan” (30) ‘'lenoztik intziyon masillakiñ tapatu” (34) ""Orduko erliak asiyak kozkaka ta ...” (44) ''Sarri dena m endi guziyak biretu. Azken juiziyua ixíanteko emen dugu ga­ ñin” (15) “Geo andik berriro arte ibilli naiz, ta geo soroa jon” (11) “amairu battu ili onek e ta ...” (17) “ebiya inguruan'''’ (2) “emen, baserriz-baserri sekulam bezela ibiltzen dia” (2) “zertikan kortia maizao ematem baizun...” (3) “oi re onea etorriya izango zen noiz o noiz'’’ (6) ''atzenian sendatu zen” (8) “geo siesta in ta arta illurrin apai in” (3) ‘‘Aldizka ro gootzen da ta urrungo aldin ez” (1) “amona oi re onea etorriya izango zen noiz o noiz'"' (6) “ezin dut jan, maiz xam ar bai” ( 17) “Miño guk beñez" (22)

2.10. LEKUARI ER REFEREN TZI EG ITEN DIOTENAK “Cordoba tokitan do” (2) “emem bertatik-berta naiko jatekua eamaten tziuten Donostira” (2) “Joten giñan zelaiz-zelai kantuak kantatuz” ( 16) “Oaindikan e tokiyan-tokiyan ingo da gauza oi” (16) “emen gotti-betti zuzenin, gue terrenum badia” (26) “ura betti-gotti korritu...” (30) “gue itxetik bertan da” (30) “denak artu bizkarrin ta ematen genittun bire-askuan" (24) ''Endaiku ortan, an ai zela eroi, ta bizkar-ezurra ro autsi zun” (24) “trukin... ordun famatua izaten tzan emen ziar oitan denin'' (24) “apaldu ta barrena, zeldaa” (2) ''gottikun kartze zittun utsak, ta bettikun kargatu bertzian” (2) “miño aldian etzen” (5) ''goitti barrena" (8)

“Aako an nun tzun, bat onuntzuo ta bestia aruntzuo” (18) “atayan ondo-aldea"’ (IS) “Errengatik gotti auntz-ayekä" (15) “ta an aunzkaldin alemana” (24) “Garbuno ta Pagua aldetxo-aldetxo alkarrekin ongi konpontzeko” (30) “Ezta tarteik. Aide xamarrin do e ...” (30) “ta an ikusten ttiñet biyek frentez" (32) “ta geo zuzen-zuzenin Oyalekura” (41) “Aldutxikim barrena sartu ber tzutela” (44) “Or ibiltzen tzian mazkan gañiam barrena ta beyantzako janaiyim barrena" (20)

2.11. G AZTEEN ESAPIDEAK “Eztakit. Badute aire bat.” (43) “Kaguen jö i! ” Bitxo de mierda, aide!” (43) “Identikak dia, tío" (43) “E! Zuei etzaizute txorrada hat iruitzen, baserriyam bizi baldim baza, kaxera deitzia?” (43) “Jolinl Nik eyot zure attonai ezer ulertzen, eske itzeitten du form a batea, or kom o..." (43) “or ni bire guziyan al loro eldu niñunen” (32) “Itxea jotian, a ze gozäda, dena kontatu ber dut” (32) “Oi pasadaV’ (32) “Jende batzuk moskeatuk loik ez genulako itten uzten” (32) “Lotako garayin xou batzuk, bateko zurrunga ta besteko etzeiñat ze” (32) “Zeñekin, Yonekin? A espezial, oso ondo!” (35) “ta beai ez bazayote barrahilletan ja rtze n ..." (40) “leno aittu itten niyon, miño oañ porkulo artzea bialtzeut” (43) “Jun kaka itteal" (43) “- F a ja n dut! (43) “Ke prontol (35) “Ya, ni gosiak geldittu na!” (43) “Eta beste batek tortilla bat d e ... eztakit zer” (43) “Amak ta gabe, zertikan amakinta royo hat da!” (43) “ta lotan zeuden ta derrepente or basurde b a t...” (43)

“Denak kaka iñak'' (43) "K epalol" (43) "Super txikiya izango da!” (43) “Bai eske, egiya da, nei beti aizia artzeal" (43) “Zuk X-i pelota ite yozu” (43) “ta zu launakin ta bazaude pasten tzu ridikulo h a t..." (43) “Ikusi baño lenoztikan. Ai! ez ikustia! ze da una plastal" (43) “Nik bat bakarra, ta tio, da mas l i x t a . (43) “Jo! Gelditzen tzea mas kortada..." (43) “Emern buelta bat man o lokesea” (43) “Biyek dale ke te pego ikaz, e!” (43) “Jenalki eoten tzen gaizki beak bortxatua zaudelako, beste batzutan e bai, depre zaudelako” (40) "O ikazadal" (32) “Eztakizu ze guai zionen!” (32) “Ta né laun au kahreatu krixto iña” (32) “Bai, bai, zeatik amor propiyo geyokin eongo intzan ta ...” (35) “San tzun uekuk ta zoztela, ta arrek ordun intzun masillakim berdindu” (34) “No te jode" (34) “N ei, enau arritzen, zertikan itxian ez m en du, ezpalim bazun itte n ... lleva añosl" (34) “Bai, miño beste klaseko kombersaziyuk. Anda jo de\" (34) "Omhrel Oixe ber dutela!” (35) “Pues berua” (34) “Ni enaz atrebittu bakarrik kentzen, porke eztik ezerre!” (35) “Jarri ziñot elastikua oi, ta klarol Inkomodo zion orrekin...” (35) “Nik bakin zertako dakaten beldurra? Fiestetako" (35) “Lau iun segido datorren astetikan” (35) “Miño igual eztun ateko, geo santiyuk, miño santiyuk p asa... m) se" (35) “Alajainkua! Asiske oaiñ arte jende guztiyak borondatia matem baitzuten...” (35) “Eganei zembat kobratzen yote? Dostientas kuarenta mil o zerbatte ola!” (35) “Lengun zea esan tzian Sorkundek, ke etzakitela” (35) “Famatu gabik. Alajainko! Aher jartzen dugun emen la kukaratxa kantatzen ta diruk kobratzen...” (35) “Eztim pena merezi" (35)

“Bai, parra itten tzuna zea, ke saladaV' (35) “Ben kayolakin ta joten tzin ta diretamente artzen tzittuztenin...” (41) “/4/ agua patos'' (41) “Petxuga tomatikin. Umm! Ke rikoV (43) “Bai? Ke kortel Bai zea!” (43) “Geo berriro jolasten gea al kuadrauT' (43) “E i... imajinatzen tzazte g u a ñ ...” (43) “Ez na imajiñatzen, zertikan oì fantasm ada da!” (43) “Ordun ezin degù itzein de lo intim ísim o...” (43) ""Demoniyo tonto zakillaV' (36) “Nei iruitzen denak putakume batzuk dieia” (40) ''Ostias" (36) "Mekaguen D io ..." (36) “Jo, ureko zakillak ezpaia ju ten ...” (43)

tì,.

»Mi-

!*{«|À b»^^

tísu slt »ató kit

t w S F W ‘ <43ÿ'

oiitíiJXiíi tvíB^

(^W^) *^so»1í^ srtiTíO Ik**

3. ONDORIO OROKORRAK

Oiartzueraz, zaindu gabeko liizketan, hizketa arduragabean mintzatzerakoan, diskurtsoa arin-arina dela ohartzen gara. Jakina, hiztunak arin mintzatze honek, hitzak laburrago egiteko joera, hotsak batu eta kenlzekoa, eta hots batek ondokoari dituen ezaugarriak kutsatzekoa ere badakar.

Hiztun bati baino gehiagori entzun diogu: “Oyartzuarrak itzak asko jaten men ttu­ gu” (46). Gauza bera adierazi nahiko luke honekin. Hau dela eta, fonetika arloak zeresan ugari eskaintzen digu, izugarri mundu sakona eta aberatsa baita, aurkitu dugun altxorra.

Gai honen inguruko azterketak egin izan direnean haatik, frogatu izan da gisa ho­ netako hizketa darabilten hiztunek, prestigio eskasekoa darabiltenaren ustea izaten dutela, eta beraz, hizkera garbi, motel eta zaindua, prestijio handiagokotzat jotzen du­ tela. Guk hizkeraren pentsamoldearen gainean galderaren bat edo beste egin izan dugunean, lekuko bat baino gehiagorengandik hau garbi asko sentitu izan dugu, eredugarri euskara garbia baita: "ikusten zu noia aitzen naizen izketan andata ra-ra-ra-ra ta fuera! ta or beste aidea. (...} Errentira difentzi pixkat itten da. Izketan ai den dembuan lùzio bezela arrazoya. Oañ maestrak eta oañ ai din oik, beste zea bat ematen yozute. Lengo eus­ kara garbiyoi Tolosakua naikua zen, ezta berriya atatzen ai bérrik. Xabal tzen toki­ yan ustez, ta estutu itteute askok” (2) Honelako hizkera bizietan informazio asko jakintzat ematen da. Nolabait esatearren, azpian gordeta dagoen informazio fonologikoa hartzaileak edo kasu honetan entzuleak ezagutu egiten du. Ondorioz, berehala honako baieztapen hau etor lekioke gogora edonori; “Ulertuko badu ingurukoak izan behar horretarako!” Halaxe da bai, hizkera bizi eta arin hauek lurralde menditsuetan gorde dira egokien, egunerokotasunak urrutiko lurrraldeekin harreman sendoak ekarri ez dizkien lurralde haietxetan.

Makina bat aldiz bai, aipatu izan da Euskalerriaren ingurune geografiko malkartsua izan dela, euskarak bizirik irauteko izan duen arrazoietariko bat, gure herriak ingurune menditsuari esker, hain zuzen, eutsi izan diola tinko aurrekoengandik zetorkion transmisio tresnari.

Era berean, menditsu izate honek eragin nabarmena izan du Euskalerrian, tokian tokiko euskara erabili eta egundaino altxatzerakoan, hots, euskalkien bizi-iraupenean.

Hona hemen lekukoetariko batek egiten duen aipamena: “euskaldunak gauza bera ayeka askota ibiltzen dugu: bizkayeraz, o naparreraz, o ... zetzen dia” (20) Oiartzungo euskararen azterketa honi ekiterakoan, ezinbestekoa izan zaigu geografikoki duen kokapen estrategikoaren bamean ulertzea. Iparraldeko mugatik hurbil, Nafarroako herriskak mendiaz bestaldera... Nork ez du Oiartzunen kontrabandoan aritutakorik ezagutu? Nork, kontrabando-konturik entzun ez?

Ez litzateke gauza berria izango ez, oiartzuarrak mugan den Irun herriarekin eze­ zik Nafarroako herriekin ere harreman estu-estuak izan dituela esatea: kontrabandoa dela, festak zirela, familien arteko gurutzaketak zirela... Saldu-erosteko kontuetarako, berriz, inguruko herrietan handienera, Errenteriara.

Honek guzti honek, hizkera jakin bati bizi eman dio, eta oiartzuera iparraldeko goi-nafarreraren bamean kokatzera eraman izan gaitu, Lezo, Irun, Errenteria eta Hondarribiarekin batera.

Gaur, oiartzuerari buruzko azterketa hau burutu ondorenean, baieztapen hau hain garbiki egiten ez ginateke ausartuko adineko hiztunez besterik esan beharko bagenu ere, nabarmen baitakusagu belaunaidi gaztea ekialdeko euskalkiekin zuen lokera estu hartatik, poliki-poliki urrunduz doala, eta egunez egun Donostia gero eta hurbilago duela maila guztietan.

Gizartearen aldakuntza azkarrak, oraingo bizikerak, bizitza eta oro har mundua ulertzeko ikuspegi berriak, jakina da, hizkuntzan ere beste hainbat arlotan bezala zuzen-zuzeneko eragina duela. Aiton-amona zaharrek izanarekin batera gorde dute ize­ na, bereiz ezin diren bi mundu direnez. Akaso, aldakuntza hauek nabarmen zein adinekoengan gertatzen diren ohartzea, izan da lan honen emaitz garrantzitsuenetariko bat. 60 urtez azpitiko hiztunena 80 urtez goitikoengandik aski urrun baitago. Eta zer esanik ez, 40 urtez edo 20 urtez beheitiko gazteen ahozko erabileratik.

Ondoko lerrootan, axaletik bada ere, aldakuntza hauek nabarmenen zertan gerta­ tzen diren aipatuko dugu, nahiz eta gure lanaren emaitza, ondorio hauek sakontzea baino bilketa zehatz bat egitera mugatu izan dugun. Aipatu beharrik ez dago, adinaz mintzo garelarik, gehiengo baten lekukotasunaz mintzatzen garela, jakin, bai baitakigu, hainbat kasutan lehengo zaharrek eusten zioten sakontasun bera daramatela gaztexeagoek ere, adin-kontua baino gehiago, pertsona bakoitzak aurrekoengandik jaso, eta garatu duen altxorra bailitzateke arrazoibide. Dena den, kasuak kasu, belaunaldien arteko bilakaeraz hitz egin daitekeela ikusi dugu.

Hizkuntzaren bilakaera orokorraz mintzo bagara ere, honako alor hauetan sumatu dugu sekulako desberdintasuna: 1. 40 urtez azpitikoengan hizkera-harian harra-harra gaztelerazko egiturak tartekatzea: "Bitxo de mierda, aide!” (43) “Or ni bire guziyan al loro eldu niñunen” (32)

2. 80 urtez goitiko aiton-amonengan mugagabea erabiliago: “Oaindikan urte gutxi jarri zuten porru-landare ta aza-landare ta denetik, sal­ tze zen jai goizetan” (11) “Orko jendia itten genun ezaun" (\1 ) 3. Aditz-sistemaren nahasketa: 3.1. NOR-NORK sistemaren ordez NOR-NORI-NORK sailekoak erabiltzen dira. 80 urtez goitiko zenbait hiztunengan, ordea, nahasmen hau bakan gerta­ tzen da: “Fiestetan ola bendakin ikusten bayote, eztun jongo” (35) 3.2. NOR-NORIren berezko formak ondoen, 80 urtetik gora dutenek jasotzen dituzte. Egia da beti ez dutela erabiltzen, baina jasotako adibide mordoxkek, arrastoak baino zerbait gehiago ere badugula erakusten dute: “Norbait pasa dela iruittu zit, iruittu zit norbait bai ote zen or ta ... ” ( 11 ) “zalla ingo etzigu ba!” (3) 3.3. NOR-NORI-NORK sailean, datibo gisa nei, zui eta zuei ageri direnean, gazteen joera NOR-NORK erabiltzekoa da: “nei alkolak enau bate ongi itten” (26) “xoluak ongi itxi e, bestela axeiyak iesi ingo zattu ta ...” (17) 4. Joskera aberatsagoa. Adinekoek gauza bera adierazteko izugarrizko aukera pi­ la erabiltzen dituzte. Gazteen joskera errepikakorrago gertatzen da eta erdal kutsua duten egitura berriak tartekatzen dituzte (Ikus JOSKERA atala).

5. Izenondo eta aditzondoen mundua aberatsagoa, zehatzagoa eta biziagoa da aiton-amonengan. (Ikus ESAPIDE TA BESTE atala).

6. Ondorio beretara iritsi gara esapide, modismo eta esaera zaharren alorrean ere (Ikus ESAPIDE TA BESTE atala).

7. Lexikoaren mugak urrunago iristen dira. Zaharrengan aniztasuna nabarmen.

8. Adineko hiztunen oiartzuar hizkera, ekialdeko euskalkietatik gertuago dago, bereziki Irundik eta N afarroako m ugetatik hurbilen dauden G urutze eta Ergoiengo auzotarrena.

Zertan da nabarmen ekialdeko euskalkiekiko hurbilpen hau?

8.1. Sinkopa errotuago: “erreztzen” (2) “pasteko” (30)

8.2. Aferesiak maizíasun handiagoz: “kuttu” (2) “san” (1) 8.3. Hitzaren hasieran balio edierazkorrik ez duen “x ”: “sukalde xokoajon ta... (11) “xistera hartu, burun artu” (3) 8.4. Baiezkako esaldietan partizipioari -ta eransteko joera hedatuago badago ere, ekialdeko -rik ere jaso dugu: “ta andria igual am bi-iru umekin arrastan al tzum bezela, zea, beyak goi­ zin gobernatuik" (3) 8.5. Denborazko esaldiak osatzeko ekialdean erabiltzen diren -la (r)ik, -ño eta •ko (t)z. “gu ttikiyak giñalikebaki bat o baldim bagenun...” (26) “aurra beakin zuiño, ama orrek izugarrizko sustantziya zakala” (6) “ala iña ta Lartaungo eliza betikoztik" (30) 8.6. “biziki” maila aditzondo gisa.

“Geo pasma belarra biziki ona men da” (26) 8.7. Konparaketaren erreferentzi egiten duen “sobra”. “ta ni ordun umia nitzan ta ez nun sobra konsideratu gaizki in tzuela” (30) 8.8. Lexikoa.

“A zkarra” (2) (‘gogorra’), “solasian” (2) ( ‘hizketan’), “zapiñak” (30) (‘galtzerdiak’), “eskuara” (26) ( ‘eu sk ara’), “kallatua” (46) ( ‘m am ia), “tenoria” (‘garaia’) . ..

Dena den, lan honen hasieran aipatu bezala, auzoen arteko desberdintasunetan ez gara murgildu, zeregin honek berak beste hainbateko azterlana egiteko mamia eman­ go bailuke, eta ekialdeko lokera zehatz-mehatz zertan gauzatzen den aztertzeko auke­ ra polita eskaini ere, eskainiko luke.

9. Alokutiboa.

Hitatoa eta batez ere hitanoa Iturriotz auzoan dugu oraindik ere bizi-bizi. Egia da auzoaren gunean nabarmen egin duela beheiti emakumezkoaren hiketa forma honek, baina baserri giroan gazteen artean ere kom unikatzeko m odu arrunta da. Ergoien auzoan emakum ezkorik gehientsuenek ezagutu, ezagutzen dute, egunetik egunera erabilera murrizten badoakigu ere.

Ugaldetxo, Elizalde, Gurutze eta Altzibarko gazte asko eta askok, gizonezkoaren hika formak darabiltzate emakumezkoari zuzentzerakoan.

10. Hizketaldiaren erriĂŽmo geldiagoa eta deskribapenak mamitsuago.

Ahozko trasmisioa izan da belaunaldiz belaunaidi aurrekoen jakinduria jasotzeko modurik nagusienetakoa. Sukaldeak, eta sukalde xokoek zer ez ote ligukete kontatuko hitz egingo balute?

M emoria, gogoan jasotzeko ahalmena, zaindu beharreko tresna izan dugu, eta iandu ere halaxe landu izan baitute gure zaharrek, izugarrizko gaitasuna dute hitzari bizi emateko, eta istorioak zehaztapen izugarriekin kontatzen dituzte.

Lan honen ondorio nagusi gisa, aipa dezagun, hizkuntzaren muinean baraeratzearen garrantziaz ohartu garela. Benetan, zenbaterainoko garrantzia duen, komunikazio tresna naturala, espontaneoa eta pentsamenduaren alor desberdinak erregistro desberdinen bidez isladatuko dituena izateak. Izan ere, aiton-amonen konpainian horrenbeste arratsalde pasa ondoren, eta euskalkiak desagertzen ari diren une honetan, sekula baino premiazkoago jotzen dugu euskararen normalizazio prozesuan, tokian tokiko euskarak indarberritzeko egin beharreko ahalegin berezia, euskaldun kantitateak be­ zainbateko garrantzia baitu euskararen kalitateak.

Zeregin honetan ikastolek, eskolek, AEK-k, Udalak eta noia ez, herriko komunikabideek konpromezu handia dutelakoan gaude.

fBrtfc3ÍSsA1lÍ=^-ül

maiërnm ií>Um6Í9d sHdamwtocl •*>t o í soctimutï nï»(t S9 1 » iM k io jc s f a liiM «19 jÉ * 9 b ÍA ii^ .

jítu A m

ta M a d «i^uqp

L

jemMK

« v a 9u¡m á m s i u h m i « t t l n f trw s6 ;>«> M im rw É n r,A a M a i »fa .ftiii*«ltt

^w otth

» m i4 t

> 4 wb» f-'^ '

m |M>-ry^ * t» a iú-. é.,_. É , ,..Ty

• ■>-''c. •: ‘ P^--^ íi-'.-5

. '• VÚr-iS^4;WX^--^ ■•íT

r}

^.-i-.--; f j- V ïu: r ' r ^ 2 i:’>>i.-i

m m ^m 'g m m m 9 Ê à à t r ^ 0 , cWi» íwí;4Ís|Ííí---'^’

__

Ì

f'-rmi h ItaiM ItWtfm iSbOM fialBMl'- l» l^ !ja « tft.jì<lltìV«|»Ì^'!|»3tffaì a^oâtt é&.

-iatiwk' «m^mia^tìmife.|jiiti^'i>iiit<iit'Wp^ éaÉlÉteytt. csl Anf' « U«OcN«ò< e i M á c .

•Ï '

* *‘*^•‘^2* ’ . '., . V

«IA

KOMIKIA

HirZAKr Klkfllat (iicUnpUUl^ iRUOlAfc: Idurre

Cjiií*'

tvuWO fcEl-TXAlí- ERRU/0 Û\J agVTXAK ^ y f Ä A Etf/iW j>j

vckkak^ ra

SUMMARY The town of Oiartzun is strategically located. Its territory borders Irun, Lezo and Renteria all of which are towns o f Guipuzcoa and in the Southeast with Lesaka and Goizueta, lands o f Navarra. Close to the border of Iparralde the people of Oiartzun understood the opportunity of obtaining profit from smuggling. The feasts o f those towns of Navarra, the unions between families of the neighboring villages... created ties and friendships that would go beyond all limits.

AH this has enormously influenced the creation of the oral communication of this community, make it a spontaneous language, full of expressivity: the language of Oiartzun.

Until now the language of those people has been classified as high â&#x20AC;&#x153;Navarroâ&#x20AC;?, as Bonaparte suggested it should be.

Today, after surveying over 40 villagers (representing all ages and when possible, all the districts) and more than 200 written pages, this assertion seems doubtful to us.

The change of pace of society, as well as the new way of understanding the life and the world have had a big repercussion on the language. The young people of this new society tend to live in the city and the distance between remote towns and villa­ ges is becoming insignificant.

During the last 50 years, our language has changed substantially. To realize this just listen to our dear elders.

Their voices have allowed us to travel far away back in lime and have given us a new depth in our reflection on life. On the other hand, to conclude on this technical research on the language of Oiartzun, the language used by our elders in their time is different from that used by our young people today. Even though this change is occuring in all areas of our language, its main characteristics are: 1. The young people o f Oiartzun are more enclined to using the terminology and even the syntactic structure of the Castillian language.

2. The people who are over 80 years old use more often the indefinite form.

3. The older surveyed villagers distinguish perfectly the different verb systems and use them correctly.

4. The structure of the syntax of those people is more complex and even more diverse.

5. The knowledge and use of adjectives and adverbs is higher.

6. The area of the provers and idioms is wider.

7. The terminology is richer, more varied and more precise.

8. The language o f our aged people es closer to the dialects o f the East.

9. The way of addressing people in the familiar form is a lot more lively and dif­ fÊrenciâtes between the sexes.

This work would not be complete without underlining the importance o f manteining the language o f our people alive. Today, in the XXth. century, dialects are dying and the different languages are becoming increasingly more uniform.

However, we do not realise that when we let the natural language of a place die we let the spontaneity of expressing in different areas, different registers die along with it and we even let an important part of our past, that is to say our language, die.

Spending afternoons with our elders helps us to become aware o f the importance and necessity of this point.

We think that the Oiartzuarras and even more the Ikastola, the Public School, A.E.K., the local m eans o f comm unication and the Town Hall, o f course, have a strong engagement and responsability to maintain the language of Oiartzun alive and to stop it from becoming a museum piece.

SOMMAIRE Le village d ’Oiartzun bénéficie d ’une situation géographique stratégique. Ses te­ rres touchent les villages guipuzcoans d ’Irun, Lezo et Renteria, et au Sudest les terres navarres de Lesaka et Goizueta. Non loin de la frontière d ’Iparralde, les habitants d ’Oiartzun, ont compris la possibilité d ’obtenir quelques bénéfices grâce à la contrabande. Les fêtes de ces villages navarres, les unions entre familles des villages voi­ sins... créaient de facets et amitiés, que sans doute iraient au-delà des frontières.

Ces fait sans doute ont eut une énorme influence quant au choix de la communica­ tion orale de cette communauté, en donnant vie à une langue spontanée, vivante, et d ’une grande expressivité, comme l’est la langue d ’Oiartzun.

Pour ces raisons et jusqu’aujourd’hui la langue de ce village a été classé dans le groupe Haute Navarre, comme nous avait confirmé Bonaparte en son temps. À l ’heure actuelle après un sondage auprès de plus de 40 personnes (représentants de tous des âges et à être possible de tous les quartiers), avec plus de 200 pages trans­ crites, cette information nous semble doûteuse.

Le changement de rythme de cette société, la nouvelle manière d ’apréhender la vie et le monde en sa globalité, ont également été repercutés dans la cité, et on dirait même que les distances entre les villages ont disparu.

Dans les 50 dernières années, notre langue a subi un changement substantiel. Pour s ’en rendre compte, il suffit de donner la parole à nos chers anciens, et écouter, et écouter, et écouter...

Ses voix nous ont fait voyager loin, loin dans le temps et dans la manière de pen­ ser la vie.

D ’autre part, pour conclure cette recherche téchnique au sujet du parlé d ’Oiartzun nous remarquerons à quoi consiste surtout le changement de la langue depuis le temp de nos anciens jusqu’a la jeunesse d ’aujourd’hui, même s ’il s ’aggit d ’une transforma­ tion dans tous les aspects de notre langue: 1. La jeunesse d ’Oiartzun utilise beaucoup plus la terminologie et même la struc­ ture sintactique de la langue castillane.

2. Les anciens de plus de 80 ans utilisent beaucoup plus l ’indéfini.

3. Les personnes d ’une âge avancé distinguent parfaitement les différents systè­ mes de verbes et les utilisent correctement.

4. La structure de la sintaxe des sondés est plus compliquée voire plus variée.

5. La connaissance et l’utilisation des adjectifs et des adverbes est plus grande chez les sondés.

6. De même, le champ des modismes et des proverbes est beaucoup plus ample.

7. La terminologie plus riche, variée, et exacte.

8. La langue de nos personnes âgées est sans doute beaucoup plus attachée aux dialectes de l’Est. 9. Le tutoiem ent est beaucoup plus vivant, et différencie clairem ent selon le sexes.

Nous ne voudrions pas cependant, finir ce travail sans souligner la grande impor­ tance de préserver vivante le parlé de nos villages. En ce XX.eme siècle, les dialectes sont en train de mourir, et la langue des villages, s’uniformisent de plus en plus. Ce­ pendant, on ne se rend pas compte qu’à mesure qu’on laisse mourir la langue nature­ lle de chaque village, on laisse aussi mourir la spontanéité de s ’exprimer en utilisant tous les différents aspects, les différents registres, et même on laisserait mourir aussi une grande part de notre passé, q u ’est la langue.

Après avoir passé autant de soirées en compagnie de nos personnes âgées, nous nous rendons compte de l ’importance et le besoin de prendre conscience de ce sujet.

Nous sommes convaincus par conséquent que le gens d ’Oiartzun et surtout l’Ikastola, l’école publique, A.E.K., les moyens de communication locaux, et aussi, il ne faut pas l’oublier, la Mairie, ont une grande responsabilité et un engagement à rem­ plir, afin que la langue d ’Oiartzun soit une langue vivante et non une pièce de musée.

RESUMEN El pueblo de Oiartzun está situado geográficamente en un punto estratégico. Sus tierras lindan con los pueblos guipuzcoanos Irún, Lezo y Rentería, y por el sureste con las tierras navarras de Lesaka y Goizueta. No lejos de la muga de iparralde, el oiartzuarra vio posibilidades de lograr alguna ganancia que ie sirviera de ayuda a tra­ vés del contrabando. Las fiestas de estos pueblos navarros, las uniones entre familias de pueblos próxim os... les llevó a crear lazos y amistades, que sin duda irían mucho más allá de las fronteras.

Todo ello, ha influido enormemente a la hora de determinar la comunicación oral de esta comunidad de personas, dando vida a un habla espontáneo, vivo, y de gran expresividad, como es el habla de Oiartzun.

Por todo esto, hasta ahora el habla de este pueblo se ha clasificado en el grupo Alto Navarro, tal como en su día nos confirmó Bonaparte.

Hoy en día, después de una investigación con más de 40 informadores (represen­ tantes de todas las edades y a poder ser de todos los barrios) y con más de 200 folios transcritos, tal afirmación nos parece dudosa.

El cambio del ritmo de esta sociedad, el nuevo modo de entender la vida y el mun­ do en su globalidad, también ha repercutido notablemente en la lengua. La juventud de esta nueva sociedad, tiende cada vez más a la vida en las ciudades, e incluso diría­ se que ya no existen distancias entre pueblos y aldeas lejanas.

En los últimos 50 años, nuestro habla ha dado un cambio sustancial. Para darse cuenta de ello, sólo hace falta darles la palabra a nuestros queridos ancianos, y escu­ char, y escuchar, y escuchar...

Sus voces nos han hecho viajar a la lejanía, lejanía en el dempo y el modo de pen­ sar acerca de la vida.

Por otro lado, como conclusión de esta investigación técnica acerca del habla de Oiartzun, remarcaremos en qué consiste sobre todo, el cambio del habla desde nues­ tros ancianos hasta la juventud, a pesar de que sabemos que se refiere a una transfor­ mación en todos los ámbitos de nuestra lengua: 1. La juventud oiartzuarra utiliza mucho más la terminología incluso la estructura sintáctica de la lengua castellana.

2. Los ancianos de más de 80 años se sirven mucho más del indefinido.

3. Los informadores de edad avanzada distinguen perfectamente los diferentes sistemas de verbos y los utiliza correctamente.

4. La estructura de la sintaxis en estos informadores es más complicada e incluso más variada.

5. Es mayor el conocimiento y la utilización de los adjetivos y adverbios.

6. El campo de los modismos y refranes es mucho más amplio.

7. La terminología más rica, variada, y exacta.

8. El habla de nuestros ancianos sin duda está mucho más ligada a los dialectos del Este.

9. El “hitano” esta mucho más vivo, y hay una clara diferenciación en el sexo.

No querríamos sin embargo terminar este trabajo, sin hacer un especial hincapié en la gran importancia que tiene el mantener vivo el habla de nuestros pueblos. En es­ te siglo XX, los dialectos se están muriendo, y el habla de los pueblos, tiende cada vez más a una mayor uniformidad. Sin embargo, no nos damos cuenta de que en la medida que dejamos morir el habla natural de cada pueblo, dejamos morir también la espontaneidad de expresarse en diferentes ámbitos, los diferentes registros, e incluso dejaríamos morir también una gran parte de nuestro pasado, que es la lengua.

Después de pasar tantas y tantas tardes en compañía de nuestros ancianos, vemos el grado de importancia y la necesidad de concienciación en este tema.

Creemos por lo tanto que los oiartzuarras y sobre todo la ikastola, la escuela pú­ blica, AEK, los medios de comunicación locales, y también cómo no, el Ayuntamien­ to, tienen un gran compromiso y responsabilidad, para que el habla de Oiartzun siga siendo un habla vivo y no se convierta en una pieza de museo.

AURKIBIDEA Or.

H IT Z A U R R E A ....................................................................................................................................

A T A R I K O A ............................................................................................................................................

S A R R E R A ..............................................................................................................................................

E U S K A R A R E N E G O E R A O IA R T Z U N E N .............................................................................

(Siadecok 1993an egindako lanaren laburpena)

5 7 11

17

I. A T A L A : O IA R T Z U N G O H IZ K E R A R E N A Z T E R K E T A D IA L E K T O L O G IK O A 1. B O K A L IS M O A LL

B O K A L IS M O A R E N G E R T A E R A R IK N A B A R M E N E N A K .............................

1.1. L Bokal bilketa ..........................................................................................................

1.1.2. A feresia ...................................................................................................................

1.1.3. S a n d h ia k ...................................................................................................................

1.1.4. S in k o p a k ...................................................................................................................

23 23 25 25 27

1.1.5.

1.1.6.

1.1.7.

1.1.8.

28 30 30 31

Bokal luzapena eta gem inatuak ........................................................................

B okal epentesia .....................................................................................................

Bokal p ro te tik o a k ..................................................................................................

M etatesia .................................................................................................................

1.2.

FONEM EN AZTERKETA

..............................................................................................

31

1.3.

H IA T O A K .............................................................................................................................

36

1.4.

D IPT O N G O A K

39

...................................................................................................................

2. K O N T S O N A N T IS M O A 2.1.

H E R S K A R IA K ......................................................................................................................

2.1.1. H erskari a h o s tu n a k ................................................................................................

2.1.2. H erskari ahoskabeak ...........................................................................................

49 49 50

2.2.

D A R D A R K A R IA K ............................................................................................................

54

2.3.

A L B O K A R IA K ................................................................................................................... .....55

2.4.

S U D U R K A R IA K ......................................................................................................................56

2.5.

S A B A IK A R IA K ................................................................................................................... .....58 2 .5 .L S abaikarizatze a u to m a tik o a ............................................................................... .....58 2.5.2. S abaikarizatze a d ie r a z k o r r a ............................................................................... .....62

2.6.

IG U R Z K A R IA K ................................................................................................................... .....63

2.7.

T X IS T U K A R IA K ......................................................................................................................64 2.7.1. T xistukari igurzkariak ..............................................................................................64 2.7.2. T xistukari afrikatuak ........................................................................................... .....67

3. IZ E N A R E N M O R F O L O G IA 3 .L

D E K L IN A B ID E A R E N E Z A U G A R R I O R O K O R R A K ..............................................71

3.2.

IZ E N A R R U N T E N T A U L A K ......................................................................................... .....74

3.3.

P E R T SO N A IZ E N E N T A U L A K .................................................................................... .....80

3.4.

L E K U IZE N E N T A U L A K ................................................................................................ .....80

3.5.

E R A K U S L E A K ................................................................................................................... .....81

3.6.

A D IT Z O N D O A K ......................................................................................................................84

3.7.

IZ E N O N D O A K E T A A D IT Z O N D O A K G O R A T Z E K O B A L IA B ID E A K . . .

3.8.

PE R T SO N A IZE N O R D A IN A R R U N T A K ......................................................................91

3.9.

P E R T SO N A IZE N O R D A IN IN D A R T U A K ....................................................................92

3.10. G A LD ER A H ITZEN BID EZ O SA TU TA K O K A TEG O RIA D ESB ER D IN A K .

3.11. A T Z IZ K IE N B IL D U M A T X O A

87

93

.................................................................................... .....95

4. A D IT Z A R E N M O R F O L O G IA 4.1.

O IA R T Z U N G O A D IT Z A R E N E Z A U G A R R l O R O K O R R A K .......................... .....103

4.2.

T A U L A K E T A A D IT Z A R E N A Z T E R K E T A ............................................................ .....109 4.2.1. N O R sistem a ...............................................................................................................109 4.2.2. N O R -N O R K s i s t e m a ........................................................................................... .....110 4.2.3. N O R -N O R I s i s t e m a ...................................................................................................112 4.2.4. N O R -N O R I-N O R K s is te m a ............................................................................... .....114 4.2.5. A h a le r a ...........................................................................................................................118 4.2.6. S u b ju n tib o a ....................................................................................................................119 4.2.7. A gintera ................................................................................................................... .....121 4.2.8. A ditz tr in k o a k ...............................................................................................................124

5. J O S K E R A 5.1.

M E N PE K O E SA L D IA K ........................................................................................................129 5.1.1. B a ld in tz a z k o a k ....................................................................................................... .....129 5.1.2. E rla tib o z k o a k ...............................................................................................................131 5.2.3. Z e rg a tiz k o a k ............................................................................................................ .....132 5.2.4. D en b o ra z k o a k ...............................................................................................................135 5.2.5. H e lb u ru z k o a k ...............................................................................................................139

5.2.6.

5.2.7.

5.2.8.

5.2.9.

5.2.10.

5.2

K ontzesiboak .............................................................................................................. 140 M o d u z k o a k .............................................................................................................. .... 141 K o n p a ra z io z k o a k .................................................................................................. .....144 O sagarriak ................................................................................................................... 148 Z eharkako galdera esaldiak ............................................................................... .....150

E SA L D I K O O R D IN A T U A K ........................................................................................... .....151 5.2.1. K opulatiboak ...............................................................................................................151 5.2.2. A d b e rts a tib o a k ....................................................................................................... .....152 5.2.3. D is ju n tib o a k ............................................................................................................ .....154 5.2.4. D istrib u tib o a k ...............................................................................................................154

II. ATALA: ATAL HERRIKOIA 1. O IA R T Z U A R R E N IS T O R IO E T A P A S A D I Z U A K .......................................................

157

2. E S A P ID E A K E T A B E S T E .......................................................................................................

201

2.1.

M IN G A IN L U Z E E N A T E R A L D IA K

...........................................................................

201

2.2.

NOLA K O TASU NA REN BERRI EM ATEN DUTENAK

....................................

203

2.3.

ESA LD I E G IN A K ...............................................................................................................

2.3.1. Z enbait esaldi e g i n ................................................................................................

2.3.2. A teraldi laburrak ...................................................................................................

2.3.3. O nom atopeiak .......................................................................................................

2.3.4. E s a e r a k ......................................................................................................................

207 207 211 212 213

2.4.

A D IT Z E N B A LIO B E R E Z IA K ......................................................................................

213

2.5.

K A N TIT A TE A R I ER R EFE R EN TZ I EG IT E N D IO T E N A K ...............................

219

2.6.

K O N P A R A K E T A R E N B E R R I E M A T E N D IG U T E N A K ....................................

221

2.7.

Z A L A N T Z A A D IE R A Z T E N D U T E N A K

.................................................................

223

2.8.

E G U R A L D IA R I B U R U Z K O A K ....................................................................................

224

2.9.

D E N B O R A R I E R R E F E R E N T Z IA E G IT E N D IO T E N A K ....................................

226

2.10. LE K U ARI E R R E F E R E N T Z I E G IT E N D I O T E N A K .............................................

228

2.11. G A Z T E E N E S A P ID E A K ..................................................................................................

230

3. O N D O R IO O R O K O R R A K .......................................................................................................

235

4. K O M IK IA : A T S O L O R R A .......................................................................................................

241

5. L A B U R P E N A K : S um ary ................................................................................................................................................

245

S om m aire ...........................................................................................................................................

247

R esum en .............................................................................................................................................

249

.( , '

jsm i^ M M ó É U íw m . v

îM ^ :-

'♦ • Í

'

^

:ifi. i. i„r -»¥>>»*»^ ««Vi«V Vl«vir'>^¿siá'Sfti^íWíjb

55 .■m.

M UGARRI L ehen L íberaiísm oa O iartzu n H aran ean E1 P rim er L iberalism o en el Valle de O iartzu n (1800-1840) M a ria T eresa G a b a ra in A ran g u ren

B O iartz u n Z ah a rrek o fam ilia eta ondasunak Mikrohistorla eta Genealogia XVI-XVIII mendeak Fam ilias y fo rtu n as del O iartzu n A ntiguo Mícrohistoría y Genealogía Siglos XVI-XVIII J u a n Ja v ie r P escad o r C.

B O iartzungo H izkera Id o ia F ra ile U galde A inhoa F ra ile U galde

■•-s- -'»1 :;^ v •T k

î w •j.>l/-

■' -'.<:-jVt-', ■

'i -.W a a -.

•V.'

■-.

•

^y,

. -iJ-a

A IN H O A F R A IL E U G A L D E

(1967-4-21) O rereta n ja io zen eta O ia rtzu n g o A rd o tx e n e h a serria n h izi d a g a u r egun.

D o n o stia k o E U T G eta G a ste izk o F ilo lo g ia eta G e o g ra fĂŹa fa k u lta te a n ih ĂŹli o n d o re n . I9 9 0 e a n a m a itu zituen E u sk a l F ilo lo g ia k o ikasketak.

G e ro ztik k a ze ta ri la n eta n m u rg ild u a d a h ilk ig u , hai E g in en , h a i eta O ia rtzu n g o ÂŤ U d a la In fo rm a tze n Âť herri a ld izk a ria n ere.

OIARTZUNGO UDÄLÄ