lARTZUNGO NATURA CARI.OS ASEGINOLAZA IPARRAGIRRE
i
Carlos Aseginolaza Iparragirre 1955eko azaro aren 4ean Id iazab alen jaioa. 1978an Biologian, Botanikako espezialitatean, lizentziatua Salamancako Unibertsitatean. 1978-1981; Beasaingo A lkartasuna Lizeoko irakasle. Aranzadi Z.E. eta Arabako Natur Institutuaren barnean Euskal H erriko flora eta lan d ared iari buruz ik erk eta ugari egin ditu I981tik orain arte. Ingurumen lanetan aritua bi enpresa pribatuetan I992tik 1998 arte. Oiartzungo Udaleko mendi, ur eta ingurugiro teknikaria 1995etik orain arte.
OIARTZUNGO NATURA CARLOS ASEG INO LAZA
Marrazkiak: Iñaki Zorrakin Fauna: Iñaki Irizar Historia: Alvaro Aragón Perretxikoak: José Manuel Lekuona Mapak; Amagoia Markos Perretxikoen zerrendaren itzultzailea; Miel Loinaz (UZEI)
^
Azaleko eta kontrazaleko argazkia: O iartzungo fu n tsezko lau zuhaitzen hostoak (P alli A seginolaza)
Lehen argitalpena; 2000. urtea Ale kopurua: 500 Argitaratzailea: Oiartzungo Udala, Kultura Batzordea ISBN 84-88917-06-6 L. G-: SS-822/2000 Inprimategia: Imprelan
esk ertzak
Lehendabizi, eskerrak em an nahi d io tX a b ie r Ira g o ri jaun a ri, O iartzungo alkatea, liburu hau idatzi eta ka lem tu ahal izateko aukera eta konfidantza em an didalako. Ondoren, prestakuntza eta idazketa lanetan lagundu didaten gu zĂiei eta horien artean aipam en berezia m erezi du IĂą a k i A rb ela iiz ja u n a k, h isto ria n buruz egin duen m ateriala oso lagungarri izan zaigulako.
- •. -V
> **
ï
:
-
•s
•-*:r^' . • .^i||)n^vcMiiift <ii
'
>-
• ‘
•- 'î-
:.-x'5 * ? , } » . ■
U À.
'
Il Iiiiitiiiiïiriiif^iÉifiiiirr-^-'
'xL "' •-, ..........>ii-‘ '■-'■■ ^.SltK.-,.■•::;i'-'a^' -/<■, 3»S as^J i r •.• •. ' •<- -» Æ-.Â'.^,c:.-;î^- .;-v ' «VB',T:V-^ i • .^' „•'.'jg
ACURRA Kultura Batzordeak M ugarri Sailaren bideari ekin zione鱈ik zapi urte pasa dira dagoeneko, eta orduko bultzatzaileek diotenez, ez zuten gaur besteko ziurtasunik O iartzunek horrenbeste liburu argitaratzeko gairik em ango ote zuen. A lo r sozio-kulturaleko gai monografikoak argitaratzeko erronka horri jarraituz, aurten oso gai m aitatua plazaratzeko aukera dugu Udaletik: Oiartzungo N a 足 tura, alegia. Cure bizitzaren iturri nagusia Natura da. Naturan bizi gara gizakiok eta naturari esker bizi ere. Kontuan hartu b ehar dugu, lurraldearen ikuspegitik aztertuta, O iartzun dela E uskal H erriko herririk zabalenetakoa, eta lurralde horren zatirik garrantzitsuena noski, gure m endiek eta gure naturak osatzen dutela. Era berean, naturak eskaintzen duen zabaltasun horretan, herri-lurrak dira nagusitzen direnak, eta horietan bai esango dugu zalantzarik gabe, O iartzunek duela herri-lurrik gehiena. Azken ham arkadan esfortzu sendoa eta jarraitua egin dugu Udaletik gure natur-ondarea babesten eta osatzen: 100 hektarea baino gehiago ja rr i ditugu heffiaren jabetzan eta 600.000 zuhaitza baino gehiago landatu ditugu Oiartzungo herri-lurretan. Garrantzi handia ematen diogu era berean bertako urei, izan ere Oiartzun oso aberatsa da erreka eta ibaietan, hor ditugu A単arbe, Karrika, Oiartzun, Sarobe.... Kontsumorako urak guztiak. Natura, gure herriaren aberastasun handienetakoa da. Oiartzungo ezaugarri bereziengatik (mendia, basoa, nekaz.aritza) geure izaera eta nortasuna (kultur on足 darea, euskara...) adierazpide propioekin gordetzeko eta jasotzeko aukera eman digu.
Lan hauetan bat egin dugun guztiok, gure Natura gehiago m aitatzeko aukera izateaz gain, gu geu ere pertsona bezala, hobekiago elkar ezagutzeko eta ulertzeko parada izan dugu. H onela izan genuen aukera Carlos Aseginolaza ezagutzeko. Euskal Herriko lekurik ederrenetako batean, Aralarren, hazia eta hezia izan den gizon honek, bere ezagutza teknikoak eta lanerako gogoak ja rr i ditu Oiartzunen. Pozik aurkezten dugu orain bere lanaren beste em aitza bat den liburu hau. Gure natur eta kultur osasun onari begira, ez litzateke oso ezaugarri ona izango, gure herria eta bere inguruak, kutsatuak, utziak, gaizki zainduak eta erabilera txarretara bideratuak ikustea. Uler dezagun natura bere naturaltasun guztiarekin. Gu denona da edo ez da inorena. Gure arbasoengandik ja so genuen eta gure ondorengoei utziko diegu. Zaindu eta bizirik mantendu dezagun, inoren �nteres ekonom ikoak bizitzaren gainetik ja rri gäbe. Zuk ere irakurle, horretan parte har dezazula!
XABIER IRAGORRI ALKATEA
SARRERA Liburu honen helburua Oiartzunen dagoen natura ezagutzera ematea, lurraren erabilera aztertzea eta etorkizunerako oinarri batzuk proposatzea da, beti ere naturaren zaletasun eta kontserbazioaren ikuspegitik. Esan beharra dago argitalpen honetan bi infonnazio mota daudela bilduta: bata objektiboa izan nahi du, dagoenari bu ruz ari garenean, historia aztertzen dugunean edota lurraren erabilerak deskribatzen ditugunean, baina, bigarrena subjektiboa da, hau da, gure iritzia ematen dugu, erabileren balorazioa egiterakoan edota etorkizunerako proposamenak egiten ditugunean, adibidez. Helburuak iortzeko ezinbestekoa ikusi dugu ondorengo atalak lantzea: • Baldintza fisikoak. Oiartzun dagoen lekuarengatik ematen diren ezaugarriak: geologia, klim a, topografía, ur-sarea eta mundu osoko ikuspegitik kokaleku geografikoa. • Egoera potentziala. Gizakiaren eraginik gäbe naturari epe luzean berekasa utzi eta gaur egun lekuan dauden baldintza físikoekin izango litzatekeen landaredia eta fauna. • Naturaren historia. Zer bilakaera izan duten gure baso eta mendiak historian zehar. Hemen ikusiko dugu gaur egungo egoeraren oinarrizko arrazoiak. Baliagarri izango zaigu etorkizuna planteatzekoan kontuan edukitzeko. • Naturaren inbentarioa. Atal honetan gaur egun dauden landare eta animalien komunitateak aztertuko ditugu. Asko sakondu gäbe, baina ikuspegi orokor bat emanaz. • Ingurunearen erabilera eta natura. Lurra zertan eta noia erabiltzen den da aztergai kapitulu honetan; jabegoa, legedia, abeltzaintza, basogintza, hiriguneak eta abar. Natura noia erabiltzen dugun deskribatzea da helburua hemen.
â&#x20AC;˘ Etorkizunerako hausnarketak. Jarduera desberdinek duten eragina ikusirik ondorengo gizaldiei natura ahalik eta egoera onenean uzteko gure ustez eraman behar den bidearen ardatza, xehetasun askotan sartu gabe. G ainera, ondorengo eranskinak gehitu ditugu baliagarriak izango direlakoan; Oiartzungo zuhaitz eta zuhaiskak, Oiartzungo animalia omodunak, Oiartzungo perretxikoak (bildu eta antzemateko aholkuekin) eta Ian hau egiteko arabili dugun bibliografĂaren zerrenda. Espero dugu egin dugun lana baliagarria izatea eta oiartzuarrek bere natura ezagutu eta etorkizunerako erabakiak hartzerakoan lagungarri izatea.
1. BALDINTZA FISIKOAK
1. BALDINTZA FISIKOAK 1.1. M arko geologikoa Geologiak, beste gai batzuen artean, azpizoruan dauden ezaugarriak aztertzen ditu. Hau da, lurzoruaren azpian dagoen harkaitzaren konposaketa eta egitura. Atal honetan Oiartzungo geologiari buruz arituko gara, baina bizidunei eta bere beharrei dagokion neurrian. Gure asmoa ez da herriko geologian sakontzea, horretarako dago Jose Angel Torres Saenzek eta Luis Ignacio Viera Ausejok eginiko MUGARRI argitalpen bilduma honetako 5. alea {1998an argitaratua), ezaugarri garrantzitsuenak azaltzea baizik. 1.1.1. Arroka igneoak Urtutako magmatik, hoztu ondoren, zuzenean sortu ziren harkaitzak dira igneo deritzogunak. Gure azterketa esparruan granitoa da harri mota hauetako bakarra. Kasu aparta da Euskal Herrian, g ra n ito i Imndik hasi eta Aiako Harria, Bianditz eta Bortziriaraino iristen den eremu batean bakarrik azaleratzen dira. Gune honetatik kanpo gertuenekoak ikusteko Pirinioen erdialdera, Penintsula Iberiarreko Erdialdeko Sistemara, Galiziara edota Bretainiara joan beharko dugu, hurbilago ez baitago granitorik azpizoruan. Oiartzunen granitoak eremu bakar batean azaltzen dira, etenik gabeko esparru ba足 tean. Eremu hau udalerriko ekialdean kokatzen da eta mendi handienak hartzen ditu bere baitan: Aiako Harria, Errenga, Bianditz, Bunanagirre eta Kausoroko gaina. Iparraldetik hegoaldera aipatuta, Irungo mugan, Aldarri baino goraxeagotik hasi eta Arditurriko burura doa granitoen hedaduraren muga, jarraian Olandituko gainera igo on足 doren Aritxulegiko errepide ingurutik erreka zuloraino jaitsi, Olatxera, eta Boluntxo ingurura igotzen da eta berriro Zorrolara jaitsi, ondoren ia zuzenean hegoaldera joanaz eta Karrika errekaren ubide ingurutik Kausoro gainera iritsi eta Berdabioraino jaisten da. Egin dugun marra honetatik ekialdera geratzen den eremu guztiak granitozko azpizorua du eta gune askotan harkaitza azaleratu egiten da, Aiako Harria da hauetako eredurik nagusiena. Granitoak him osagai nagusi ditu: kuartzoa, feldespatoa eta mika. Hauek hiruek begien bistaz antzemateko moduko kristal txiki erara daude egituratuta. Airearekin, ura edota lurzoruarekin kontaktuan jartzen denean eraldatu egiten da beraien arteko zementua, eta are modura meteorizatzen da. Honen ondorioz granitoak ematen dituen lurzoruak hareatsuak eta ongi drenatzen dutenak izaten dira. Bere konposaketan karerik ez dagoenez, beraren gainean garatzen diren lurzoruak azidoak dira. Ezaugarri hau hemen egiten duen euri ugariarekin areagotu egiten da, urak dauden base apurrak garbitu egiten baititu.
M A PA
L IT O L O G IK O A
Armka ìgneoak Oirsinìtoak. Arroka metamorfíkoak. HardiMìiak eta komglomemtuak. Pefmotrias. Arrakabolkanikoak. Ofîtak. Biiztin irisatoak. Triasikoa. Anroka kaibonatuak. Jirasikoa. Harelnamak, kongtomeraituak da buztàiak. KreHazeoa. ürrn
n n n
Harelhtamak eta tupaniak. Goi Kreiazeoa. Alubiala. Kniatemarioa.
1.1.2. Arroka metam orfikoak Granitoen inguruan kokatzen dira età lehen zeuden beste arroka batzuen eraldaketaren ondorioz eratu dira. Granitozko batolitoaren berotasuna età lurrazpiko presioen bidez einan zen eraldaketa hau. Era honetara sorturiko arrokak gogorrak izaten dira età Oiartzungo kasuan erliebe oso menditsu età maldatsua sortzen dute. Leuneko sorotik hasi, Pikogarate bidean, età Iturriotz auzoko Eldotzeraino marra zuzen bat egingo bagenu, hegoaldera dauden lurrak granitozko edo arroka metamorfikozko azpizorua dute. Arroka metamorfikoen gainean sortzen diren lurzoruak elkorrak età azidoak izan ohi dira. Lurzoni geruza handia metatzen denean bere ezaugarriak hobetu egiten dira età, beraz, emankorragoak izan ohi dira. Topografia da, oro har, lurzoruaren loditasuna baldintzatzen duena. 1.1.3. Arroka bolkanikoak Oiartzunen agertzen diren arroka bolkaniko bakarrak ofitak dira età Karrika ingu ruan kokatzen dira. Harri mota hau ustiatu izan zen Karrikako harrobian. Harri oso gogorra da età ematen dituen lurzoruak, aurreko kasuetan bezala, azidoak dira. 1.1.4. Arroka detritikoak Arroka sedimentarioak dira età mota desberdinetan azaltzen dira: • Bretxak: silize- edo kare-zementuz lotutako milaka harkoskor angelutsuez osaturikoak. Granitoaren inguruan azaltzen dira, baina multzo txikietan. • Konglomeratuak: tamaina handiko harribilez osaturikoak, silize-zementuz lotaraziak. • Hareharriak: hareaz età gorago aipatu ditugun arroka batzuetatik erauzitako zati txiki-txikiz osatuak età silize-zementua dutenak. Amizti, Leuneko harkai tzak, Iruarrieta età Pagoagalarre dira Triasikoan sorturikoen arteko adibideak. Behe Kretazeoko m aterialekin beste hauek daude: Urkabe, Arkale, Egieder, Markelainburu, Aireko gaina, GainzabaI età Arraskuelarre. Goi Kretazeoko hareharriak, berriz, Lezoko muga inguruan hedatzen dira, Ugaldetxoko zati ba tean, Arraguan età Lintzirinen. • Buztinak: 0,05 mm-tik beherako zatiz osatutako arrokak. Arroka mota hau oso biguna denez, errekak horrez baliatu dira beren ubideak egituratzeko. Peluko errekaburuan, Aldako età Babilonia erreka inguruetan età Oiartzun ibaiaren alboetan Ergoiendik Iturriotzaino. • Tuparriak. arroka buztintsu età kaitzio karbonato età buztinaz joriak diren bes te arroka sedimentario batzuekin tarteka aurkitzen direnak. Goi Kretazeoko hareharriekin nahastuta età inguru berdinean aurkitzen dira. Harri mota hauen gainean garatzen diren lurzoruak hareatsuagoak dira zenbait età hareharri gehiago egon harriaren konposaketan età, alderantziz, zenbait età arbel ge hiago egon orduan età buztintsuagoak izango dira. Azidotasunari dagokionez, lurzoru guztiak erreakzio azidoa izan ohi dute, karearen eskasiak età euri kopuni handiak eraginik batik bat. Muinoetan età gainetan, lurzoru geruza mehea denean, lurrak oso el korrak izaten dira.
I .] .5. Arroka karbonatatuak Kaltzio karbonatozko zementua duten arrokak dira hauek. Ugarienak kararri jurasikoak dira eta Elizalde, Iturriotz eta Ugaldetxo arteko bailara osatzen dute. Karez aberatsak direnez, garatzen dituzten lurzoruak neutroak izateko joera dute, nahiz eta prezipitazioak eragindako baseen garbiketak zerbait azidotu. Hauek lur emankorrak izan ohi dira eta erliebeak lagundurik lodiera handietan metatzen dira. i.1.6. Arroka kuaiernarioak Atal honetan Era Kuatemarioan sortutakoak biitzen ditugu. Oiartzunen kasuan, izen berdineko ibaiak metatutakoak dira eta beraren ibarrean aurki ditzakegu, Etgoiendik behera. Bertako lurzoruak aberatsak eta sakonak dira, nekazal lur hoberenak. 1.2. Klima Oiartzungo mendiak, nahiz eta altitude ikaragarrik ez eduki, itsasotik oso gertu daude eta hezetasunez aserik ipar-mendebaldetik sartzen diren haizeek mendi horiek igo beharrean aurkitzen dira. Haizeak igotze honekin hoztu egiten dira eta beraiek daramaten ura kondentsatu eta prezipitazio ugari uzten dute. Baldintza berezi hauegatik inguru hau da Euskal Herriko euritsuena. Bestalde, itsasoaren gertutasunak tenperaturak epeldu egiten ditu, h贸rrela neguan ez du hotz izugarririk egiten eta uda aldean tenperaturak freskoak izan ohi dira. 1.2.1. Prezipitazioak Urteko prezipitazioak jakiteko bi neurketa hartu dira kontutan, bata Oiartzunen kokatua eta bestea Artikutzan. Ondorengo taulan azaltzen dira datuak. Euri kopurua metro karratuan eginiko litroetan neurtzen da.
Hilabetea
Oiartzun
Artikutza
Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina Uztaila Abuztua Iraila Urria Azaroa Abendua Urte osoan
224,1 189,3 192,7 229,2 193,6 149,6 147,8 162,2 164,3 188,5 257,3 249,5 2.348,1
398,5 246,5 269,0 235,0 287,7 116,3 91,3 196,2 156,0 132,3 212,0 238,5 2.579,3
Taula honetan ikus daitekeen bezala, urte osoko kopuruak altuak dira eta mendian haranean baino euri gehiago egiten du. Prezipitazioak urte guztian banatuak daude, nahiz eta udazken eta neguko hilabeteetan erori euri kopum handienak. Uda aldean ez da nonnalean lehorterik gertatzen. Neguko bost eta hamar bitarteko egunetan egiten du elurra mendietan eta bakar batzuetan bakarrik iristen da beheko lurretara, baina gutxi irauten du, laster urtzen baita. Kazkabarra ugariagoa da eta askotan gerta izan ohi da guneren batean ekaitz egunetan. 1.2.2. Tenperaturak Tenperaturaren kasuan ez dago desberdintasun handirik Artikutza eta Oiartzungo datuen artean. H贸rrela ikus daiteke ondorengo tauletan. Tenperaturak gradu zentigradoetan daude. Oiartzun: Hilabetea Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina Uztaila Abuztua Iraila Urria Azaroa Abendua Urteko batez-bestekoa
Batez-besteko盲 7.03 8,34 9.08 10,26 13,54 16.30 18.46 18.45 17.21 14,41 9.72 7,10 12,49
Batez-besteko minimoa Batez-besteko maximoa 3.08 11,01 3,97 12.74 4,12 14.08 5,85 14.70 8.71 18,40 11.63 21,22 13,71 23.22 13,76 23.16 12,11 22.33 9,64 19.17 5.56 13,91 3.62 10.63 17,03 7,98
Batez-bestekoa 7,18 7,38 8,89 10.40 13.44 16,29 18.62 18,48 17,14 13.90 9,55 7.33 12,38
Batez-besteko minimoa Batez-besteko maximoa 3,67 10,42 3.51 11,15 4,67 13.14 6.40 14.42 9,11 17.80 11,73 20.67 14.14 23.00 13,87 23.02 12,23 22.06 9,53 18,29 5.65 13,47 3,97 10,69 8,20 16,51
Artikutza: Hilabetea Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina Uztaila Abuztua Iraila Urria Azaroa Abendua Urteko batez-bestekoa
Datuetan ikus daitekeen bezala, neguak ez dira oso hotzak izaten, batez-besteko minimoak ez dira 3°-tik jaisten eta maximoak 10° baino altuagoak dira. Udan, bestalde, minimoak 10° baino altuagoak dira eta maximoak 20°-tik gora kokatzen dira. Labur esanda, Oiartzun eta inguruko klima, tenperaturei dagokionez, oso leuna da, urtean zehar gorabehera gutxi izaten ditu kontinente barreneko lekuetako datuekin parekatuta. Klimaren leuntasun honek zenbait landare subtropikalei Oiartzungo haranean bizitzeko aukera ematen die, egun gutxitan jaisten baita tenperatura 0°-tatik eta, jaisten denean ere, gradu oso gutxitan egiten du. 1.3. Topografía 1.3.1. Erliebea O iartzungo punturik baxuenak O iartzun eta L intzirin ibaietan kokatzen dira, Errenteriako mugan, 10 metro inguruko kotan aurkitzen baitira. Altuenak, berriz, Aiako Harria da punturik gorenena, bere 837 metroekin Erroilbideko tontorrean. Erliebeari dagokionez, Oiartzungo udalerria bi zati orokor eta handietan banatu daiteke: mendi-ingurua eta haran-ingurua. 1.3.2. M endi-ingurua Zati honek erreken buru eta lehen ibilgu inguruetan kokatzen diren eremuak barneratzen ditu eta udalerri azaleraren bi herenak osatzen du. Mendi-tontor, bizkar, hegi eta hegal aldapatsu guztiak biltzen ditu.Erraza da edozeinentzat zertaz hitz egiten ari garan jakitea, beheko industrialde, hirigune, auzo eta baserrietatik gora joaten garenean Oiartzunen beti malda gogorrekin aurkitzen baikara. Hauek dira nagusienak: • Egieder (332 m) - Aireko gaina (362 m) - Leuneko harkaitzak (401 m) - Beltzaitz (420 m) - Aiako Harria (837 m). Ipar-mendebaldetik hego mendebaldera aipatuta. Norabide berdinean, ezkerreko hegalak Bidasoa ibaira isurtzen dute eta eskuinekoek Oiartzun ibaira. Aldarritik Aiako Harrirainoko gainak muga egiten du Imngo udalerriarekin. • Aiako Harria (837 m) - Aritxulegi (497 m) - Errenga (787 m) - Inimugarrieta (831 m). Ezkerraldeko urak Bidasoara isurtzen dira eta eskuinekoak Oiartzun ibaira. Gain hau Nafarroako muga da, Lesakako udalerriarena. • Irumugarrieta (831 m) - Bunanagirre (783 m) - Kausoro (627 m) - Zaria (635 m). Ezkerraldeko isuria Urumeara gertatzen da eta eskuinekoa Oiartzun ibaira. Mendi Ierro honek bizkar garrantzitsu bat du iparrerantz: Oieleku (609 m) ' Basate (630 m) - Arritxurieta (457 m) eta Madarimotz gaina (480 m). • Zaria (635 m) - Otraitz (458 m) - Usategieta (414 m) - Sorondo (308 m) - Elorrietako kaskoa (399 m) - Oteitz (361 m). Ezkerraldeko urak, Zariatik hasi eta Gorostian bizkarreraino Urumeara isurtzen dira, baina beste guztiak, ezkerraldekoak bame, Oiartzun ibaira joaten dira. Gain hauek guztiak bi aldamenetara zabaltzen diren bigarren mailako bizkar eta tontor asko dituzte. Lehenengo eta bigarren mailako gain hauek eta beraiei elkartuta
doazen erreka-zuloek labirinto itxurako topografía korapilatsua osatzen dute. Haranak oso estuak eta bihurriak dira, hegalak malkartsuak eta tontorrak uhintsu eta airo so lotzen dira beraien artean. Esparru honetan, eta zalantzarik gabe, Aiako Harria da erliebe eta paisajean nabarmentzen dena. Granitoz osaturiko harkaitz horiek Oiartzungo edozein bazterretatik ikus daitezke Mendi inguru honek guztiek honek, kasko, bizkarrak eta horrelako gune bakan batzuk izan ezik, aldapa oso handiak ditu, % 50-etik gorakoak orokorrean eta errekak, maldan behera, ubide estu eta malkartsuetatik jauzten dira. 1.3.3. Haran-ingurua Goi aldetik jaisten garenean erliebea lauagoa egiten da, haranak eta muinoak egi ten dira nagusi. Maldak ez dira hain gogorrak, hemen erhebe askoz ere apalago ba tean murgiltzen gara, paisajea uhintsua bihurtzen da. Erreka inguruetako ibar eman korrak eta beraien arteko muinoetan eraiki dira Oiartzungo auzoen hirigune guztiak: Arragua, Ugaldetxo, Gurutze, Elizalde, Iturriotz, Altzibar, Karrika eta Ergoien. Ingu ru honen behe aldean hedatu dira industrialdeak eta bertatik pasatzen dira zenbait azpiegitura garrantzitsu: A-8 autopista, N-I errepidea, Madril-Irun trenbidea. Haran-inguruan dauden mendiak altitude txikikoak dira, horien artean paisajean nabarmentzen direnak ondorengo hauek dira: Arkaleko Harkaitzak (276 m), Trapada (182 m), Urkabe (237), Arraskuelarre (202 m) eta Pagoagalarre (341 m). Azkeneko honek haran-ingurua mendi-inguruarekin lotzen du.
1.4. Ur-sarea Ur-sareari begiratzen badiogu him arro nagusi topatuko ditugu: Oiartzun ibaiarena (udalerri-hedaduraren him laurdenak), Ummea (Añarbe errekaren bitartez) eta Bidasoa (Imngo muga ingumko zerrenda). ^■4.1. Oiartzun ibaiaren arroa Oiartzun ibaiaren arroak udalerriko ur gehienak biitzen ditu eta, beraz, hau da Oiar tzungo errekarik garrantzitsuena. Ingumko erreketatik bakarra da bere arro guztia Gipuzkoako lurraldean duena, zatirik garrantzitsuena Oiartzunen zabaltzen da eta beste eremu txikiago bat, Eldotz eta Urdanitibar erreken buma hain zuzen, Errenteriako lun'etan. Arro honen goi aldeko muga ondorengo mendi lerroetatik doa: Arkaleko har kaitzak, Gumtze, Pikogarate, Aiako Harria, Aritxulegi, Bianditz, Bunanagirre, Zaria, Aldura. Gehieneko luzera 16 Km ingumkoa da, Biandizko gainean jaiotzen denetik Pasaiako kaian itsasoratzen den guneraino, eta bere arro osoak 9.235 Hektarea ditu. Oiartzun ibaiak adar asko ditu lurralde guztian sakabanaturik, hauek imditzen zaigti aipagarrienak: • Lintzirin erreka: Lanbarren eta Lintziringo urak biitzen ditu. • Peluko erreka: Gumtzen jaio, Urkabe inguratu eta Ugaldetxon uzten ditu bere urak.
• Arditurri erreka: Aiako Harrian jaiotzen da eta Arditurri pasa ondoren Olatxen bat egiten da Oiartzunekin. • Penadegi-Tornola erreka: hau da Oiartzun ibaiaren adarrik garaiena eta izen horrekin deitzen zaio askotan. Aritxulegi-Bianditz-Oieleku gainetan ditu iturburuak. • Karrika-Zorrola erreka: Bunanagirre-Zaria mendietan jaiotzen da eta Karrikatik pasatu ondoren Altzibarren batzen da Oiartzun ibaiari. • Eldotz eta Urdanitibar errekak: Errenteriako udaierrian, Zaria-Aldura mendie tan dituzte iturburuak eta Esnaoberri baserriaren inguruan biak bat egin ondo ren Ugaldetxoko industrialdean, Errenteriako mugatik hurbil, ibairatzen da. Ì.4.2. Bidasoa ibaiaren arroa Ipar-ekialdean, zerrenda nahiko estua egiten duen lur sail batean, dago bere ema n a Bidasoan isurtzen duten zenbait errekastoen jatorria. Arro honen ur-muga zeharkatu nahi badugu ondorengo ibilbidea jarraitu beharko dugu: Usategieta gaina (Lezoko mugatik hurbil) - Arkaleko harkaitzak - Gurutzeko hirigunea - Ameztieta mendia ' Aireko gaina - Leungo harkaitzak - Pikogarate baserria - Aldarearri (Irungo mu gan). Marra honetatik Irungo mugaraino hedatzen den eremuak, errekatxo askoren bitartez, Bidasoa ibaira isurtzen du bere ura. Ur ibilgu hauen artean Andrearriagako erreka da nagusiena. Bidasoa ibaia Baztango lurretan jaiotzen da eta Txingudin itsasoratzen da, gehiengo luzeran 70 Km inguru ditu eta bere arroak 68.100 Hektarea. 1.4.3. Urumea ibaiaren arroa Biandizko lepotik hasi eta Bunanagirre eta Kausoro zeharkatuta Zariaraino doan mendi gainetik hegoalderantz dauden lurrak Añarbe errekara isurtzen dute bere ura, honek izen berdineko urtegira eta hornidurarako erabiltzen ez diren urak Urumean bukatzen dute urtegitik irten bezain laster. Ekialdetik mendebaldera aipatuta, ondorengoak dira errekarik garrantzitsuenak. Erain errekak Goizueta eta Oiartzunen arteko muga markatzen du, Bianditzen jaiotzen denetik Artikutzan jaiotzen den Añarbe errekarekin bateratu arte, muga horren adierazle Añarbe erreka bera izango da izen berdineko baserri inguruan Errenteriako udalerrira iritsi arte. Añarbera isurtzen duten errekatxoen artean Pagoluze eta Okilegi dira ibilgu luzeena dutenak. Urumea ibaia Goizuetako hegoaldean jaiotzen da eta Donostian itsasoratzen da, gehiengo luzeran 55 Km inguru ditu eta bere arroak 27.275 Hektarea. 1*5. Biogeografia Biogeografia landare zein anim alien banaketa geografikoa eta banaketa honen zergatiak aztertzen dituen biologiaren atala da. Zientzia honek eginiko munduaren banaketa jarraituz, Oiartzun eskualde Euro-siberiarrean kokatzen da eta zehatzago azpieskualde Atlantiarrean. Pentsatu daitekeen bezala, topatuko ditugun bizidun espezieak, bai landare eta bai animaliak, eskualde horietan hedatutakoak izango dira, bertako baldintzetara moldatuak bai daude. Beste espezie batzuk ere inguruko baldintza
egokiak izan dezakete hemen bizitzeko, bainan hori ez da nahikoa. Historia biologikoak izan dituen gorabeherak espezie bakoitzari bere esparrua izateko aukera eman dio, baina esparru hori mugatua izaten da gehienetan. Kasu gutxi daude mundu guztian edo gehienean zabaltzeko aukera izan dutenenak, gehienak muga geografiko batzuk dituzte eta gune bakoitzean bertara iritsi eta baldintza egokiak aurkitu dituenak bakarrik bizi dira. Dagokigun kasuan, ondorengo elementu biogeografiko aurki ditzakegu: 7.5./. Europako erdialdekoa Elementu honetan Europaren erdialdean hedaturik dauden espezieak biltzen dira. Asko dira landareen artean Oiartzunen bizi direnak. Hala noia, zuhaitzik garrantzi tsuenak: haritza {Quercus rohur), pagoa {Fagus syhatica), lizarra {Fraxinus excel sior), astigarra {Acer campestre) eta haltza {Alnus glutinosa), zuhaiskak: urritza {Corylus avellana), elorria {Crataegus monogyna), gorostia {Ilex aquifolium), zuhandorra {Cornus sanguinea) eta zumalakarra edo oilakarana {Frangula alnus) eta belarren arteko espezie ugari. Hau da zalantzarik gabe Oiartzungo naturari espezie gehien ematen dion elementu biogeografikoa eta espezie hauek osatzen dituzte bere oinarrizko ezaugarriak eta, aldi berean, paisajearen itxura. 1.5.2. Atlantiarra Ozeano Atlantikoak eragindako iurretan kokatzen da eskualde hau eta, guri dagokigunez, Europa mendebaldeko eta Afrika ipar-mendebaldeko zerrenda batean. Beren hedaketa eremua inguru horietan duten landareak ere nahiko ugariak dira hemen eta batzuk paisaje begetalean garrantzi handia dutenak. Elementu honetakoak dira ondo rengo landareak: ametza {Quercus pyrenaica), oteak {Ulex europaeus eta U. gallii), txilarrak edo inarrak {Dahoecia cantabrica, Erica vagans, E. cinerea, E. tetralix), isatsa {Cytisus scoparius) eta beste belar ugari. Oiartzun eta Euskal Herriko kostaldean ematen den klima heze eta epelak Allantiko aldeko gune subtropikaletako landare batzuk bertan bizi ahal izatea ahalbidetu du, hauen artean iratze txiki bat {Hymenophyllum tunbrigense). Elementu hau da sastrakadietan eta belardietan nagusitzen dena mendietan, otadi, isasti eta txilardiak osatuz. 1.5.3. M editerraniarra Oiartzunen elementu m editerraniarrak ez du garrantzi handirik, baina badago. Kantauri itsasotik gertu dauden lurraldeetan, Asturiastik Landetaraino, landare medi terraniarrak lehen azterketa baten ondoren uste litekeen baino ugariagoak dira, baina ez dira asko Oiartzungo udalerrian bizi direnak. Hala ere, bakar batzuk baditugu aipagarriak: ereinotza edo erramua {Laurus nobilis) eta gurbitza {Arbutus unedo) dira adi bideak. Lehenengoa, landatu gabe, naturalki hazitik sortua, behe aldeko erreken inguruetako hegaletan aurki dezakegu eta bigarrena, berriz, mendien magalean kokatzen
diren sastrakadiren batetan. Gainera, huntza {Hederá helix), apomahatsa {Tamus com munis) eta erratza (Ruscus aculeatus). 1.5.4. Endemikoa Elementu lionetan eremu geografiko txiki batean bizi diren espezieak biitzen ditu gu. Oiartzunen ez dago endemismo hertsirik, liau da, Oiartzunen bakarrik bizi den izakirik, baina badaude zenbait espezie beren banaketa eremua oso murritza dutenak, hauez arituko gara hurrengo lerroetan. Hauen artean ondorengoak aurkitzen dira: • Soldanella villosa', listuriko ezkila moduko lore morea ematen duen primulazeoen familiako landaretxoa da, mendialdeko erreken urjauzi inguruetan bizi da eta mendebaldeko Piriniotan eta Kantauri ekiaideko itsasaldean hedatzen da. • Senecio nemorensis subsp. bayonensis: 0,5-1,5 metrotako konposatuen familia ko belar tentea da, lore horiak unbela moduko infloreszentzietan biitzen ditu eta hosto eliptiko zerradunak bakanka irteten zaizkio zurtoinean. Bizkaiko golkoko endemismoa dugu hau. • Petrocoptis pyrenaica: Aiako Harriako harkaitzetan zintzilikaturik bizi den kariofilazeo familiako lore txuridun belar txikia (10-20 cm) da. Mendebaldeko Pirinioetan bakarrik bizi da. 1.5.5. Adbentizioa Atal honetan gizakiak eta bere aktibitateak ekarri dituen espezieak sartzen dira. Hauetako batzuk nahita ekarri dira: landare apaingarriak, barazkiak, mendian landatzen diren zuhaitz mota asko eta anim alia lagungarriak eta baserrikoak, adibidez. Beste batzuk, berriz, garraiatzen ditugun zenbait material eta beste aktibitate batzuei esker iritsi dira: pentsuen osagai diren haziak, landareak ekartzean bere lurrarekin datozenak, garraio bitartekoen bidez iritsi direnak eta abar. Iriste diren bizidun espezie guztietatik, multzo txiki bat baino ez dira gure ingunian berekasa bizitzeko gai direnak eta, hauetatik ia guztiak gune eraldatuetan bizi di ra: hiriguneetan, bide eta errepide alboetan, industrialdetan, erreken kanalizazio eta inguruetan, hondakindegietan eta, orokorrean, lurzorua mugitua izan den edozein lekutan. Landareen artean ondorengoak dira adibide ezagun batzuk: sasiarkazia {Robinia pseudoacacia), lila faltsua {Buddleja davidii) eta barrabas-belarra {Oxalis latifolia).
Uff lim á í siee^
s s s S O ; ^ b f m 3 ii) U A 'i» a u n Ñ ^
ä
m
.^ &
^ M
s a
s ^ ^ sauM
: ^ i w r a ^ í«g Qi^aM id fc?< |ás^ aun»
i O .
_
^ A>vmK9IRIVB-'f*4!»ÍWlHr' i$U fílM rÍ;ÍM 4«^ ^ Ktl^4trt«dii|l|rí¿itór^
^.•'j>i*!tii..t ir<niiM¡||rt..|M Í^-
' >■■
'
ti«>nf,4rtir^M i»!-
2. EGOERA POTENTZIALA
íAi*¿ Íí'^' ■''^-
.
^
T' "
2. EGOERA POTENTZIALA 2.1. Landaredi potentziala Aurreko kapituluan aipatu dugun bezala, Oiartzunek duen kokaleku geografiko eta baldintza fisikoengatik, espezie konkretu batzuk bizi dira berekasa bertan, landa reen artean 1.500 inguru espezie dira. Baso iraunkorrak eratzeko ahalmena duten zuhaitzak, edo klimazikoak, hauek di ra; haritza (Quercus robur), pagoa {Fagus sylvatica), ametza {Quercus pyrenaica) eta haltza {Alnus glutinosa). Beste zuhaitz motak badaude, bainan inongo ustiaketarik gabe epe luzera aipatutako zuhaitzen menpean geratzen dira. Aipatutako lau zuhaitz espezie hauek basoak sortzen dituzte: hariztiak, pagadiak, ameztiak età haltzadiak. Ikusi ditzagun banan-banan. 2.1.1. Hariztia Haritza {Quercus robur) zuhaitz tantaia da, 40 metrotik gora garatzen da, enbor tinkoarekin. Sustraiak sendoak ditu, erdi-sustrai lodia età zuzena 1, 5 metrorainokoa età aldamenetakoak sendoak 6-8 urterà hazten hasten direnak. Fruitua kandu luze ba tean itsatsitako kupuladun ezkurra da. Hazkuntza geldoa du età 200 urtetaraino haz ten jarraitzen du, baina 600 urtetara erruz iritsi daiteke. Adibide gisa, Gemikako Arbolak, XIX mendean hil zenean, I.OOO urte baino gehiago zituen età, gaur egun, Dinamarkan 1.600 urteko haritz bat aipatzen da. Oiartzungo behe aide guztia hariztiz estalia egongo litzateke egoera potentzial horretan, 400-500 metroko altitudetik behera. Eguteretan gorago età laiotzetan beherago kokatzen da hariztia età pagadia edo ameztiaren arteko muga. Baso honek eratu ditu gaur egun hirigune, industrialde edota baserrietako soro età belardiak diren lekuetako lurzoruak. Bi eratako hariztiak bereiz daitezke: eutrofoak età azidofiloak. Lehenengoak haran età behe aldeko muinoetan garatuko litzateke, lur sakon età emankorretan, gaur egun hirigune, industrialde età baserrietako belardi età soroak dauden eremuetan. Baso mota honetan, haritzarekin beste zuhaitz, zuhaiska età belar batzuk ere bizi ohi dira: lizarra {Fraxinus excelsior), astigarra {Acer campestre), zumarra {Ulmus glabra), ezkia {Tilia platyphyllos), zuhandorra {Cornus sanguinea), elorria {Crataegus monogyna), arantza beltza {Prunus spinosa), huntza {Hederá helix), apom ahatsa {Tamus communis), suge-belarra {Arun italicum), merkuriar-iraunkorra {Mercurialis perennis). Sanícula europaea, Vida sepium, età abar luze bat.
Harizti azidofiloa mendietako barrenetan kokatzen diren maldetan hedaluko litzateke. Lurzorua aurreko kasuan baino meheago eta azidoago izan olii da. Gaur egun, oraindik, gordetzen dira haritz baso txiki batzuk, erreka inguruetako hegaletan batik bat, baina bere azalera potentzial gehiena zuhaitz landaketez eta otadiz estalia dago. Era honetako basoetan haritzarekin ondorengo laguntzaileak aurki ditzakegu: urkia {Betula alba), gorostia {Ilex aquifolium), oilakarana edo zumalakarra {Frangida al^us), elorri beltza {Prunus spinosa), elonia {Crataegus monogyna), makatza {Pyrus <-'ordata), urritza {Corylus avellana), Blechnum spicant, Dryopteris ajjlnis, Teucrium scorodonia, Hypericum pulchrum eta abar. Lurzoruaren baldintzak harizti eutrofoarenak baino txarragoak direnez, haritzak eta bestelako zuhaitzek lortzen dituzten garapenak ere motelagoak eta txikiagoak izaten dira. ^â&#x2013; 1.2. Pagadia Pagoa {Fagus sylvatica) zuhaitz garaia da, 30-35 metrotara errez iristen da eta 40 metrotara iritsi daiteke. Enbor nagusi eta adarren egitura inguruko baldintzen arabera
6. PA.GOA {Fagus sylvatica): adaska here hosto eta pagatxarekin.
aldatu egiten da, zuhaitza isolaturik dagoenean beheko adarrak horizontalak izaten di足 ra, baina, basoan hazten denean, goranzkoak eta zuhaitzaren erdialdetik gora azaltzen dira. Sustrai nagusia zuzena eta gutxi sakontzen duena da eta aldamenetakoak oso sendoak eta zabalduak. Fruitua, pagotxa, lau kuskutan irekitzen den kupula bat da eta barrenean 2 (1-3) hazi trigono gordetzen ditu.Pagoa 300 urte inguru arte bizi daiteke. Oiartzunen 500 metro ingumtik gorako mendi eta hegalak estaliko lituzke. Muga hori gorago igotzen da eguteretan eta beherago jaisten laiotzetan. Inguru horietako lurzoru guztietako pH-ak baxuak direnez, bertan garatzen diren pagadiak azidofiloak dira, esan dezakegu Oiartzunen ez dagoela pagadi eutroforik. Pagoarekin bizi diren beste landare batzuk hauek dira: hostazuria {Sorbus aria), otsalizarra {Sorbus aucuparia), hagina {Taxus baccata), gorostia {Ilex aquifolium), ahabia {Vaccinium myrtillus), Blechnum spicant, Oxalis acetosella. Veronica officina足 lis, Descahmpsia Jlexuosa, Ranunculus nemorosus. 2.1.3. Am eztia Ametza {Quercus pyrenaica) tamaina ertaineko zuhaitza da. 20-25 m etrotara iri足 tsi daiteke, baina ohiz txikiagoa da eta lurzoru elkorretan, askotan, zuhaiska modukoa. Enborra, ametz handia denean, zuzen eta ederra izaten da, baina, eskualde hauetan ikusi ditzakegun gehienak, bihurri eta adartsuak dira. Sustraien erdiko ardatza ongi garatua eta sakona da eta aldamenetan horizontalki eta azalean hedatzen
.J -
U
ì ì M
-/<
7. AMETZA (Quercus pyrenaica): adaska bat bere hoslo età ezkurrarekin.
direnak sendoak età estoloniferoak (berekasa zuhaitz berriak emateko gai direnak). Fruitua kandu edo txortenik gabeko ezkurra da. Ametz batek bizirik mende asko iraun dezake. Lurzoru hareatsu età ongi drenatutako lurzoruetan hedatzen dira ameztiak, gain età eguteretan. Oiartzunen, Sorondotik Zariara doan gain inguruetan, Zariatik Biandizko gain età eguterako zerrenda batean, Aiako Harriatik abiatu età Pikogarate pasa ondoren ia Gurutzeraino iristen diren gainetan età Arreskularre età beste tontor batzuetako eguteretan hedatuko litzateke. Ametzak joera pirofitoa du, ongi egokitua dago suari aurre egiteko. Goian aipatu ditugun leku hauek oso erraz erretzen dira, batik bat neguan. Lurzorua ongi drenatua da età udazkeneko lehorteekin, hego haizea egiten duen boladen ondoren, biomasa lehor asko metatzen da mendian: oteak, txilarrak, iratzeak età, gainera, ametzaren hosto sta adaska lehorrak, ametzak ez baititu botatzen hosto lehorrak udaberria aurreratu s^rte. Baldintza hauek denak elkartzen direnean su arrisku handia dago. Ametzak, nahiz età zuhaitz guztia erre, hurrengo udaberrian altsuma berriak emango ditu bere sustraietatik.
Ameztietan bizi ohi diren espezie batzuk hauek dira: gorostia {Ilex aquifolium), elorria {Crataegus monogyna), sagarmina {Malus sylvestris), oteak {Ulex europaeus eta U. galla), txilarrak {Daboecia cantabrica. Erica cinerea, E. vagans, Calluna vul足 garis), M elampyrum pratense, Pseudarrhenatherum longifolium, Agrostis curtisii, Veronica officinalis. Arenaria montana, Anemone nemorosa, Hypericum pulchrum, Potentilla erecta. 2.1.4. Haltzadia Erreka bazter eta ia urte guztian ureztaturik aurkitzen diren lekuetako erregina haltza {Alnus glutinosa) da. Hau da bertako zuhaitz bakarra beren sustraiak beti uretan edukitzeko gai dena. Ez da zuhaitz handia, ez da 10-12 metrotatik gora hazten.
8. HALTZA (Alnus glutinosa): adaska bere hosto eta fruktifikazioarekin. 34
nahiz eta ohiz kanpo 30-33 metrotara iritsi. Ez du sustrai nagusirik, ezta gaztetan ere, baina ia horizontalak diren aldamenetakoak tinkoak dira eta hauetatik sustrai bertikal euskarriak irteten dira. Enbor zuzeneko kono itxura du gaztetan, baina larria denean adaburua borobildua bihurtzen da. Fruituak arraultze itxurako zurezko gerba txikiak dira. Bere iraupena nekez iristen da ehun urtetara. Haltzadiak erreka guztiei jarraitzen die, jaiotzen direnetik itsasora iristen diren arte. Hala ere, mendiko errekastoak maldatsuak eta haranak estuak direnean, ez da batzuetan lekurik geratzen haltzarentzat, inguruko basoa izaten da nagusi. Gainera, ur jarioa duten beste zenbait eremutan ere ongi hedatzen da. Ez da asko aldentzen uretatik .
Haltzadietan ugariak izaten dira bertan bizi diren zuhaiska eta belar espezieak, gaH'antzitsuenetako batzuk hauek dira; lizarra {Fraxinus excelsior), intsusa {Sambucus urritza {Corylus avellana), sahatsa {Salix atrocinerea), zuhandorra {Cornus sanguinea), basaerramua {Euonymus europaeus), oilakarana {Frangula alnus), osina {Vrtica dioica), Alliaria petiolata, Lamium maculatum, Carex pÊndula, C. remota, Hypericum androsaem um, Scrophularia auriculata, Ranunculus repens, M entha (Aquatica, Geranium robertianum, Polystichum setiferum, Dryopteris affmis, Equisefutn spp.. Cardamina pratensis, Lamiastrum galeobdolon, Symphytum tuberosum, Glechoma hederacea. 2.1.5. Gune irekiak Leku guztietan ez da lurzorua zuhaitzak mantentzeko adina garatzen edota ez ditu baldintza egokiak zuhaitzentzako. Oiartzunen bi kasu daude egoera horretan: harkaitz soilak eta gune hezeak. Erliebea malkartsutik bertikalera pasatzen denean, ez da nahiko lurzoru metatzen eta arroka begien bistan geratzen da. Zuhaitzak leku horietatik at geratzen dira eta beste landaredi mota batzuk dira bertan bizitzeko gai direnak. Harkaitzetan, Oiartzun go kasuan ia denak granitozkoak, Aiako Harria da garrantzia duen eremu bakarra, sgon ohi diren zirrikitu, artesi eta ordeka guneetan landare komunitate bereziak bizi dira eta hor gordetzen dira baso itxian bizi ezin diren zenbait sastraka, mulu eta belar. Hauek dira horietako batzuk: oteak {Ulex europaeus eta U. gallii), txilar edo ainarrak {Calluna vulgaris. Erica cinerea, E. vagans, Cailuna vulgaris), ahabia {Vaccinium ^^yrtillus), Agrostis curtisii, Deschampsia flexuosa, Petrocoptis pyrenaica, Asplenium ^^ptentrionale, Huperzia selago, Sedum anglicum, Sedum hirsutum, Galium saxatile, ^>nbilicus rupestris, Jasione montana, Asplenium billotii, Polypodium vulgare. Erreken iturburuetan, lurzorua azidoa eta hareatsua denean eta lurrak urte guztian jariatzen duen guneetan Sphagnum generoko goroldio batzuk oso harroak diren kuxin moduko egiturak antolatzen dituzte. Goroldio pilotxo hauek ur asko denean zurgatu eta gorde egiten dute ur hori eta lehorte garaietan ur hori jariatuz errekatxoen emaria maila handi batean erregulatzea lortzen dute. Putzututako gune hauetan ez da biziko den zuhaitzik eta, beren hedadura handia denean, argi-guneak sortzen dituzte oasoan. O iartzunen adibideak Aritxulegi -B ia n d itz - Uzpuru gainen aldamenetan azaltzen dira, baina, txikiak izanik, sortu daitezkeen soil-guneak ere txikiak izango
ziren. Gune heze hauetan gordetzen diren landareetako batzuk hauek dira: Sphagnum eta beste genero batzuetako goroldioak, txilarrak {Erica tetralix eta E. ciliaris), ihia {Juncus acutiflorus), haragijalea den Drosera rotundifolia eta abar. Ez da antzeman Oiartzunen beste gune hezerik basoan soi-guneak sortzeko adinako tamainarekin. Goran aipatu ditugun bi gune irekien kasuak geografikoki zehaztu daitezkeen lekuetan gertatzen dira, bainan badira beste batzuk ezinezkoa dena hori egitea. Basoan argi guneak sortu daitezke naturalki beste arrazoi batzuengatik: tximistak eragindako sute batengatik, lubizi handi batengatik edo herbiboroen presioarengatik adibidez. Kasu hauetan, sortutako soil-gunean, suzesio ekologikoa abiatzen da berriro basoa berreskuratzeko, bainan soilketa sortu duen arrazoiak denboran jarraitzen badu, zen足 bait egitura begetal iraun egiten dute denboran. Atal honetan egongo lirateke larreak eta otadi-txilardi-iratzeleku konplexuan sartu daitezkeen landaredi motak. 2.2. Antzinako fauna Aurreko atalean deskribaturiko landaredia potentzialarekin bat etorriaz, lurralde hauetako fauna potentziala Europako baso epeletakoa izango litzateke nagusiki, Eu足 ropa Zentraleko leku batzuetan oraindik bere osotasunean kontserbatzen den faunaren oso antzekoa. Basoetako ugaztun kamiboroen taldea, gaur egun aurkitzen ditugun kamiboro txikiek eta hauekin batera bizi izan ziren Hartz arreak (Ursus arctos), Katamotzak {Lynx sp.) eta Otsoak {Canis lupus) osatuko zuten. Herbiboroen taldean Oreina {Cervus elaphus), Orkatza {Capreolus capreolus) eta Basurdea {Sus scrofa) arruntak izango ziren. Ibaietan berriz, gaur egun aurkitzen ditugun beste arrain batzuekin batera Izokina (Salmo salar) aurkituko litzateke; ibai eta errekatan gainera Igaraba {Lutra lutra) eta Muturluze piriniarra {Galemys pyrenaicus) bizi ziren, azken ugaztun hau Pirinioetako eta Iberiar Penintsulako erdi eta iparraldeko erreketako ugaztun endemikoa dena. Ornogabeen artean, Ibai-karramarroa {Austropotamobius pallipes) arrunta izango zen.
9. OREINA (Cervus elaphus). 36
2.2.1. Faunaren beherakada Faunaren beherakada, jatorrizko baso eta ibaietan gertatu diren aidaketa desberdinen ondorioa da. Oraindik ez dago nahikoa infonnazio prozesu hauei buruz zehaztasunez hitz egiteko, baina bai beherakada zirriborroa egiteko behintzat. Aintzinako basoen deforestazio prozesua neolilikoan hasi zen jadanik. Artzantzan oinarritutako gizarte berria basoak larre bihurtzen hasi zen, mendietako gainetan nagusiki hasiera batean. Mendietan sorturiko larredi berriek eta hauetan bizi ziren artaldeek hegazti sarraskijaleen ugaritzea ekarri zuen (Ugatzarena -Gypaetus barbatus- edo Sai arrearena -Gyps fulvus-, esate baterako) eta orduan fmkatu zen hurrengo milaka urteetan eta gaur arte, artzantza eta hegazti hauen artean mantendu den lotura estua. Mendeetan zehar baso-soilketek aurrera jarraitzen dute, basoa larre bihurtzeko eta baita, behe-lurretan, nekazal-lur berrien beharrak asetzeko. Baina badirudi faunaren behin-betiko beheraka ekarriko duen basoen ustiaketa XVI. mendetik aurrerakoa de la. Garai horretan, orain arte aipaturiko nekazal ihardueren beharrei, basoen eskala handiagoko ustiaketa eskatzen duten iharduera industrialak gehitzen zaizkie: untzigintza eta burdinolak alegia. XVIIl. Mendetik aurrera ematen diren desamortizazioek eta XX. mende hasierako zuhaitzen gaitzek penagarria bihurtzen dute Gipuzkoako basoen egoera. Aipatu dugun bezala, fauna forestalaren beherakada basoek jasandako ustiaketaren ondorioa da. Faunaren beherakada hori ezin da ongi ezagutu espezie gehienen ka suan, baina azalduriko prozesuaren lekuko apartak diren hiru karnibororen desagerpenari buruz badago infonnazio apur bat. Aintzinatik gizakiaren interesen kontrakoak izanik hartzak, katamotzak eta otsoak akabatzeko pizti ehiztariak sarituak izan dira historian zehar eta herrietako artxibo askotan horrelako gizonei egindako ordainen berri gordetzen da; historiagileek agiritegietan aurkitu eta ondoren argitaratutako in fonnazio hori {ikus bibliografía atala) ezinbestekoa da kamiboro horien desagerpena ezagutu ahal izateko. Hartza eta katamotza bestalde, ongi kontserbaturiko baso zabaletako animaliak dira eta hórrela, beraiei buruzko aipamenek paisaje forestalen berri ere ematen digute. Hartz arrea (Ursus arctos) XVI. mendean nahiko arrunta zen oraindik Gipuzkoako ii^endialde nagusietan. Aralar inguruan esate baterako, 1579 eta 1603 bitartean 19 hartz hiltzearren ordaindutako sarien berri jasotzen da artxiboetan. 1658. urtean hartz ^at ehizatu zen Gabirian eta 1666. urtean Antzuolan. 1735. urtean Aralarren beste hartz bat ehizatu zen, baina azken honek sortutako ikusmira dela eta, pentsa daiteke ^V III. mende hasieran jada Gipuzkoako mendietan hartza nahiko arraroa zela. Gipuzkoan harrapatutako azken hartza Antzuolan akabatu zuten, 1867. urtean; domesti cata ondoren ihes egindakoa izango zela pentsatu zen orduan eta hau, hartza hemen jadanik desagertuta zegoelaren isla da. XVI. mendean oraindik nahiko arrunta zen karniboro handi hau XVIII. mendearen amaieran edo, berandu bezala, XIX. mendearen hasieran desagertu zen beraz Gipuzkoan. Katamotzari dagokionez, zientzilariek ez dute oraindik argitu hemengo basoetakoa Katamotz iberiarra {Lynx pardina) edo Ipar-katamotza {Lynx lynx) izango zen.
10. KATAMOTZA (Lynx sp.).
Baina, katamotza bazegoela frogatuta dago eta badaude zenbait aipamen agiritegietan: 1762. urtean bat harrapatu zen Mutrikun, 1776 urtean beste bat Arantzazun, 1777 etal781.ean Lizartzan, 1787. urtean Oiartzungo udalak Katamotza harrapatzeagatik sari bat ematen du. Gipuzkoan ezagutzen den Katamotzaren azken aipamena, lekuaren aipamen zehatzik gabekoa, 1820. urtekoa da. XIX. mendearen erdialdera ez dago jadanik Katamotzaren aipamenik Gipuzkoan eta hartza bezala (urte batzuk beranduago agian) Katamotza desagertua zela pentsa daiteke. Badirudi Otsoa {Canis lupus) izan zela karniboro handien artean desagertu zen azkena. Otsoaren aipamenak ere aspaldikoak dira, pizti izugarritzat hartu delako beti, baina batez ere artaldeetan sortu izan dituen kalteengatik. Beste hainbat lekuetan be足 zala, Oiartzungo bailaran 1700. urtean otsoa ugaria zen eta abeltzaintzan kalte han足 diak sortzen omen zituen. 1787. urtean oraindik otsoa hiltzearren sari bat ordaindu zuen Oiartzungo Udalak. Mende bat beranduago, 1895. urtean, Aralarren otsoak harrapatzen ziren oraindik, pozoia erabiliz. Dena den, badirudi otsoen azken populazioak XIX. mendearen amaiera horretan edo XX. mende hasieran desagertu zirela Gi足 puzkoan, nahiz eta gero ere, noizean behin, otsoen agerpen esporadikoak egon diren.
Jl- OTSOA (Canis lupus).
Kamiboro handiekin gertatu zen bezala, beste espezie forestal batzuek ere atzerakada izugarriak jasan zituzten lurralde hauetan. Oreina desagertu zen Gipuzkoan, Orkatza ere desagertuta egon da, gaur egun suspertzen ari den arren; basurdea asko urritu zen, XX. mendeko pinu-landaketek babes berria eskaini dioten arte. Lepahoria {M anes martes), Basakatua {Felis silvestris), Muxar grisa {Glis glis), Euli-txori bel足 tza {Ficedula hypoleuca) eta, oro har, basoekiko beharrizan estuenak dituzten animaliak asko urritu dira azken mende hauetan, mendi askotan desagertu direlarik. XX. mendearen hasieran Gipuzkoako fauna forestalaren konposizioa gaur egun aurkitzen dugunaren antzekoa izango zen. Mende honetan zehar faunak eraso ugari jasan ditu oraindik, habitataren galerak batzuetan, baina eraso zuzenak sarritan, anna eta pozoien erabilera zabaltzearen ondorioz. Hamarkada askotan gertatu den neurrigabeko ehizak espezie forestalengan (Orkatza adibidez) eta baita basoetakoa ez direnetan izan du eragina; neolitoan finkatu zen artzantza eta hegazti sarraskarien arteko lotura ere ia hautsi da, une batzuetan Sai arrea izugarri urritzera eta Ugatza ia desagertzera eraman duen zentzugabeko ehizaren ondorioz. Ibaietako faunaren beherakadak beste prozesu bat eraman du. Beherakada honen zirriborroa egiteko Izokin arrunta indikatzaile egokia da, ongi kontserbaturiko ibaien adierazlea delako aide batetik eta mendeetan mantendu den arrain honen probetxaiTiendu komertzialak bere ugaritasunari buruzko zenbait datu utzi dizkigulako. XIX. mendearen azken hamarkadatan eta XX. mendearen hasieran ibaien probeixamendu hidroelektrikoa zabaldu zen, Izokinaren itzuleran traba handiak jarri zituena. Bailaren industrializazio berria ere garai horretan hasten da eta ibai inguruko urbanizazioa goraka doa. Honek guztiak ibaietako faunan eragina izan zuen eta, badirudi. Deba ibaian adibidez Izokina XIX. mendean desagertu zela jadanik.
Baina, ibai-ekosistematako porrota 1930-I940tik aurrera gertatu zen, populazio eta industrializazio-maila izugarri handitu zirenean: Urola ibaian 1949. urtean harrapatu zen azken izokina, Oria ibaian 1940. urtean, Urumean mendearen erdialdera... Ez dugu aurkitu Izokin amantaren aipamenik Oiartzun ibaian, agian oso goiz desagertuko zen bertatik. Igaraba ere XX. mendearen erdialdera desagertu zen Gipuzkoako ibaietatik. Desagertzera iritsi gäbe, beste ibai-espezie askok ere beherakada nabarmenak jasan dituzte mende honetan, uraren kutsaduragatik gehienak, eta gaixotasunak jota Ibai-karramarroak. Faunaren beherakadaren ondoren gelditzen zaizkigun kom unitate faunistikoen osaketa aurrerago ikusiko dugu, baina gaiarekin amaitu aurretik etorkizunera begira baliagarriak izango zaizkigun bi ondorio aterako ditugu hemen. Gaur egun, nazioarteko hitzannenek eta gure legediak berak, lekuan lekuko faunaren dibertsitatea kontserbatzea eta, ahal den neurrian, suspertzea jarri dute helbuni bezala eta aurreko orrialdeetan ikusitakoa ongi ulertzea garrantzitsua da: Aide batetik, komunitate faunistikoen aldakortasunari buruz pentsatu beharra da go. Aipatu dugun fauna-espezie batzuen beherakadarekin batera, lurralde hauetan beste batzuen gorakada gertatu zen, belardiak atsegin dituen erbiarena edota nekazaiinguruneetan ongi moldatzen zen eperraren kasuak, esate baterako. Beranduago, es pezie hauek urritu egin dira berriz, gehiegizko ehiza izan deiako baina baita XX. mendean eginiko zuhaitz-landaketek berriz ere aidaketa handiak ekarri dituztelako mendietan. Hemendik ikasi beharrekoa zera da: lurralde bateko fauna ez dela animaiien zerrenda fmko bat, dinamikoa baizik; animaliek ingurunearen aidaketa faboragarrien aurrean ongi erantzuten dute eta posible da beraz urritutako fauna eta galdutakoaren zati bat berreskuratzea; desagertzear dauden espezieak ez dute zertan egoera horretan betirako gelditu behar. Bestalde, faunaren beherakadaren arrazoiak ezagutu behar dira. Gaur egun planeta osoan milaka espezie dago desagertzeko arriskuan eta kasu gehienetan kontserbazioegoera larriaren arrazoia berezko habitata galtzea da. Animalien ehiza, arrantza, bilketa edo bestelako eraso zuzenak oso kaltegarriak izan daitezke, batez ere espezie bat jadanik egoera kaskarrean aurkitzen denean. Basoetako faunaren beherakada azaltzeko erabili ditugun Kamiboro handien kasua ikusita, badirudi ehiza izan dela espezie hauek gure lurraldetik desagertzera eraman zituen arrazoia, baina hori kontuz interpretatu beharra dago: espezie horiek gizakiaren interesen kontrakoak izanik gogoz akabatu dira mendeetan zehar eta beraien aurkako borroka horretan lortutako “garaipenak” artxibotan aurkitzen ditugu. Baina desagertzeraino akabatu dira, gizakiaren interesek lurralde osoa hartzen zutelako, hau da, antzinako basoa erabat soildu, zatikatu eta eraldatu behar izan zuelako gizakiak bere beharrak asetzeko. Horren lekuko dira giza-interesekin zuzeneko lehiarik izan gäbe urritu edo desagertu ziren basoetako beste hainbat espezie, eta honengatik guztiagatik zera ikasi beharko genuke: ehiza, arrantza eta bilketak arautzeaz gain, espezieak kontserbatu (eta ahal den neurrian leheneratu edo suspertu) ahal izateko, bizitzeko behar duten habitatak kontserbatzea ezinbestekoa dela.
3. NATURAREN HISTORIA
_
i jIÄ'
$mtm
j^<f¿í>w*v«w0i>u5 p o r ^ •^^■■«¿iÄ
m^ojwlwéa,
i î Â t M i » t W . nOWA} fe«rw-
10 t m
' yâii^ÿsrKRn'âiahdhfiffâiiâilMli^SMibfa ¿kn'ttrw T ftt,;
r« ac rU (-
-Ä--
•’;■-V * ' ^'~
fie k-utti: v o lp iti« '4kl^»U
îifîï
. .'í
¿Hap-í« í!i»i'-*ítirt:!
lí? t5*í1
feí»a
" -H f^ k d k váñ
b c te r * ; ^[ißi
Ä
tp w tiw^
f’ïtr
t-.í-jiíA’
i'';,*-; s ‘ ,v?;ii .r'.v.^
-'Ci
íi?,^
‘>l*y "tà
çlRÎ-:t-
3. NATURAREN HISTORIA 3.1. Sarrera Oiartzungo izadiaren bilakaera -Euskal Herria osoan bezala- mendiaren suntsiketaren historia da; mendia esanahi zaba! batean ulertuta. Mendiak ikuspuntu ekonomiko eta produktibo batetik ikusita, lau osagarri ditu: basoa, larreak, ura eta meategiak. Basoak ezkurrak, gaztainak -gordinik zein irin bezala-, baiak eta ehiza ematen zituen gizakumeen dieta osatuz. Abereek basoan aurkitzen zuten beren sostengua (hostoak, adarrak, gaztainak eta ezkurrak). Egurrak era askotako baliagarritasuna zuen: egurra etxeko suarentzat edo merkatuan saltzeko, etxeko, teknika eta nekazari tresnak egite足 ko, eraikinak, itsasontziak eta abereen hesiak osatzeko. Basabera -garoa eta otea, bereziki- erregai gisa erabil zitekeen labe, burdinola eta karobietan, ongarri edo abereen janaria eta ohiak egiteko. Abereak mantentzeko eta luberriak egiteko erabili ohi ziren larreak. Errekek eta ibaiek ura ematen zuten giza kontsumorako, baratzen ureztaketarako, garbiketarako eta arrantzarako. Azkenik, mendiak meategiak eta harrobiak zi足 tuen, non gizonek eraikitzeko materiala aurkitzen baitzuten. Nolanahi ere, larreak, meategiak eta harrobiak basoaren suntsiketaren ondoren sortzen direla eta uraren kutsadura nahiko berria dela kontutan harturik, esan behar da, atal honetan aztertuko den gai nagusia basoarena izango dela. Historian zehar, behintzat Antzinako Errejimenean, basoa -mendia zentzu zabaiean- bizitzaren bizi-gunea zen. Orduko gizarteak aurrerapena eta ongi-izatea lortzen saiatzen ziren, basoa eta izadia menperatzeko lehia latza mantenduz. XIX. mendea arte, ekonomi ereduak mendiak eta basoak izan zituen ardatz. Garai honetako jardue*'a gehienek egurra behar zuten eta baso menpekotasuna garbia zuten; horregatik jar足 duera hauek izan zuten bilakaerak eragin zuzena izan zuen basoan. Jarduera suntsiko^enak burdingintza, untzigintza, abeltzantza eta nekazaritza izan ziren garai honetan. Gaur egun, gauzak zeharo aldatu dira. Basoak ez du hainbeste garrantzia ekono|T^ian. Paper fabrikek eta zerrategiek krisialdi sakona jasan dute, eta egurraren eskaria jaitsi egin da. Hirugarren sektorearen indartzeak eta, aldi berean, lehen eta bigarren sektoreen atzerapenak basoaren iritzi berria ekarri dute. Egun basoaren interesa iza足 diaren kontserbazioan (izadiaren gozamena, egur kontserbazioa, aisia zerbitzuak, basabereen bizilekua, ikatz erreserba) eta suntsiketan (uholdeak, higadura, klimatologi aldaketak, globalak zein lokalak) datza. Oiartzungo basoaren eta landare paisajearen jatorrizko egoera eragiten zuten faktoreak bi motatakoak ziren:
• Zio naturalak: 1. Baldintza klimatikoak. Oiartzun, Euro-Siberiar klima eremuan kokaturik, klima ozeanikoa du: itsasoaren gertutasunak tenperatura epelak eragiten ditu (batez besteko 13 ®C), eta hezetasun handia, Euskal Herriko inguru euritsuena baita; horregatik, zuhaitz mota nagusienak hostozabalak deritzanak dira (haritza, pagoa, gaztainondoa, lizarra, zumarra, urkia eta abar). 2. Baldintza orografikoak. Kontutan izaten bada Oiartzungo lurraldearen % 70-a 600 metrotik bera dagoela eta pagoa 500-700 metrotik gora azaltzen dela, erraz uler daiteke haritzaren ugaritasuna gailentzea. 3. Baldintza edafologikoak. Oiartzungo lurren kopuru nagusiena silizeoa eta azidoa da, eta haritzak nahiago ditu lur azidoak kareharri eta lur basikoak baino. Faktore hauen eraginez paisaje klimaxa eratzen da: haritz kanduduna {Quercus w bur), haritz kandugabea {Quercus petraeà), pagoa {Fagus sylvatica), gaztainondoa {Castanea sativa) -adituen esanetan, erromatarrek sartu bazuten ere-, ametza {Quercus pyrenaica), lizarra {Fraxinus excelsior), intxaurrondoa {Juglans regia), astigarra {Acer campestre), urkia {Betula alba), urritza {Corylus avellana), haltza {Alnus glutinosa), artea {Quercus ilex), gorostia {llex aquifolium), hagina {Taxus baccata) eta abar. • G izafaktoreak: Baina basoaren bilakaera gizonak bere ingurumenarekin izandako harremanen on dorioa da, etengabeko berrelikadura-prozesu batean. Gizakiak eragindakoak dira on dorio sakonena duten faktoreak, euren suntsiketarako eta aldaketarako gaitasuna kon tutan edukirik. Gizakia da paisajeen itxuran gehien eragin duena. Basoa eta ekonomia elkar baldintzatzen dute, zergati-ondorio harreman batean. 1. Oiartzungo lurraldetasuna. Ertarotik dituen 6.000 hektareak, besteak beste, Pasaia, Errenteria edo Irun baino baso-aberastasun gehiago izatea ahalbidetzen du. 2. Jarduera ekonomikoek basoaren zabalera eta forma baldintzatzen zuten -aurrerago ikusiko den bezala- . Denboran zehar, jardueren garrantzia eta basoa suntsitzeko indarra aldatuz joan da; ezin daiteke konparatu burdin-aroko burdingintzaren eragina, XVIII. mendean zuenarekin. Halaber, jardueren garrantzia historian zehar aldatu egin da: esaterako, burdingintza izan zen jarduera ekonomikoa garrantzitsuena Oiartzunen XIV eta XVIII. mendeen artean, baina XIX. mendean bere pisu ekonomikoa galdu zuen, nekazaritzak eta abeltzaintzak gailendu zitzaiolarik. Hau ulergarriagoa izan daiteke, burdingintzak basoa behar zuela eta nekazaritzak ho nen suntsiketa behar zuela kontutan hartzen bada. Beraz, baldin eta zein den momentuko jarduera nagusiena, horrelakoxea izango da basoaren egoera. 3. Historian zehar biztanleria aldatzen joan da, batzuetan murrizten. gehienetan ugaltzen. Garbi dago biztanleria hedatzen zenean, basoaren ustiaketa sakonagoa zela, eta aldiz, biztanleria murrizten zenean basoari eragindako presioa behera egiten zuela. Basoa ez da paisaje egonkorra, denboran zehar aldatzen baita. Gizakia sortu zenetik, basoak “naturala” izateari utzi zitzaion, baso razionalizatua, hau da, giza-basoa
bihurtzeko. Atal honek bilakaera eta aldaketa horiek guztiak azaltzen saiatuko da. Izotzalditik gaur egunera, izadia apenas aldatu dela uste bada ere, basoak jasan dituen aldaketak sakonak eta ugariak izan dira.
3.2. Antzina Aroa Izotzaldian, lurra estepaz edo izotzez estalia agertzen zen. Holozenoa iritsi zenean landareek birkonkista hasi zuten. Holozenoa hasi aurretik, izotzaldiaren azkeneko denboraldiaren klima gogorra zela-eta, bakarrik bailaren azpietan aurki zitezkeen zu haitzak, urkiak, pinuak eta haritzak. Holozenoaren hasierako beroaldia zela medio, duela 10.000-8.000 urte, haritzak gero eta lurralde gehiago estaltzen zuen, pinuaren ordez. Hurrengo denboraldian, duela 8.000-6.000 urte, haritzak bere garrantzia mantentzen du, urritzarekin batera. Baina, duela 6.000-3.000 urte harizti mistoa agertzen da, non astigarra, hagina, zumarra, lizarra edo gorostia, eta haltza -ibai hertzetanhazten baitziren. Azkeneko denboraldia, 3.000. urtetik hasi eta gaur egun arte zabal tzen da; bertan harizti mistoa 600 metrotik behera mugatzen da. Bi denboraidien ar pean, duela 5.000-1.500 urte, pagoa Adriatikotik -Pirinioak zeharkatuta- etorri eta Euskal Herritik barrena hedatu zen. Nekazaritza -e ta abeltzantza- orain dela 6.000-5.500 urte Euskal Herrian sartu arren, Kalkolitos eta Erromatarren Aroen artean hedatzen eta orokortzen da. Aurrehistoriako nekazaritza ibiltaria zen; hau da, zenbait hamarkadetan egonkorra zen, bai na gero lurrak utzi egiten ziren. Lurrak bertan behera utzi ondoren, urkia azaltzen zen, gero hariztiak eta pagadiak. Neolitos eta Kalkolitos Aroetan, garbi dago 600 me trotik gorako mendiak erabiltzen hasten direla, megalitismoa azaltzen duen bezala. Momentu honetan, garagarra txikia (Ezkandia) eta garagarra arrunta {Hordeum vul gare) eta garia (Triticum dicoccum) ereiten ziren. Dena dela, orduko gizarteek biltzaileak izaten jarraitzen zuten: urrak, ezkurrak, sagarrak eta gurbeak. Adituek diotenez, duela 5.000-3.000 urte deforetazio prozesuak gehitzen dira: ba so ebaketak eta suteak larriagotzen dira eta txilardiak hedatzen hasten dira. Gizonaren presioarengatik haritza eta urritza bere garrantzia jaisten dute. Kalkolitos Arotik Bur din Aroa arte, basoen ebaketa eta sute intentsiboek zuhaiska (ezpala) eta belar (garoa) eraiketen hedakuntza eragin zuten. Basoaren suntsiketa gizonak eragin zuen, biztanleria, nekazaritza eta abeltzantzaren presioak bultzatuta. Biztanleriaren zabalkuntza abere eta laborantza gehiago eskatu ez ezik, egurraren eskaria ere gehitu zuen, eraiki nak eratzeko eta erregai bezala erabiltzeko. Denboraldi honetan, halaber, zenbait in dustri eta artisau jardueren areagotzeak -zeramika eta metalen ekoizpenak- egurraren eskaria igo zuen. Kalkolitos Arotik Erromatarren Garaia arte (duela 4.500 urte-IIL niendea k.o.) nekazaritza orokortu egiten da. Zerealak eta lekaleak lantzen ziren. Bilketak ere jarraitzen du: urrak, ezkurrak, masustak, basaranak edo intxaurrak. Erroma tarren garaian arbolazaintzak emandako fruituak gehitzen dira gizakiaren dietari: mabatsak, aranak, gingak, muxikondoak, pikuak eta olibak. Aurrehistoriako gizarteetan, halaber, haragiak, arrainak eta esneak osatzen zuten euren elikadura. Abereen etxerakotzea ere garai honetan gertatu zen. Lehenago ehizatutako zenbait abere etxean edukitzen eta zaintzen hasi ziren, gehiengo kasuetan obikaprinoak eta bobidoak. Gipuzkoan eginiko indusketak (Altuna eta Castaño) argitzen duten bezala,
behi-azienda izan zen nagusi, etxerakotzea hasi zenetik Erromatarren garaia arte, eta baita Erromatarren garaian ere. Argi dago, behi-azienda askoz baliagarriagoa zela ar di eta ahutz-azienda baino: esnea, haragia, larrua, ongarria, nekazari-lanak. 3.3. Erdi Aroa III eta XIII. mendeen arteko historiaz oso datu gutxi daude, baina ez du ematen gauzak gehiegi aldatu zirenik. Nekazari eta abeltzain gizarteek eragindako oihan-galtzea OSO mugatua eta txikia zen. Erdi Aroan basoaren probetxamendua ez zegoen kasik arautua. Hiri-gutunetan erregeek udal barrutiaren mendien probetxamendua ema ten zien bere m enpekoei, erabilpena zehaztu gäbe. Hau ikusita, esan daiteke ez zegoela basoaren aberastasunean inongo oztoporik XII eta XIII. mendeetan. Basoa aberatsa zen eta ez zegoen inongo izurik bere desagerpena zela kausa. Gaztelako Koroak industri jarduera garrantzitsuei -untzigintza eta burdingintza- pribilegioak eman zizkien. Alfontso X.-ak, 1270. urtean, Getariako hiribilduari itsasuntziak eta etxeak eraikitzeko behar zuen egurra Gipuzkoako edozein lekutik ateratzeko baimendu zion, ontzigintzak lortu zuen garrantziarengatik. Oiartzungo eta Irungo olagizonek eta burdinolek “Burniolen Forua" lortu zuten Alfontso XI. eskutik 1328. urtean; honek, be har zuten egurra moztea -edozein zuhaitz eta lekutik; mendi partikularretik ezik- baimentzen zuen. Foruaren arabera ohitura hau atzetik zetorren, eta aurreko erregeek onartzen zuten. Gipuzkoako burdingintzak zuen garrantzia ikusita, Burdinolen Forua Gipuzkoa osora hedatu zen 1338. urtean. Hórrela hasten zen burdin jardueren nagusitasuna, bai Gipuzkoako ekonomian bai basoaren kudeaketa eta ustiaketan, XIX. mendea arte mantenduko zena. Hiru ziren Erdi Aroan egur eskari nagusiena zuten jarduerak: 1. Eraikuntza. Gipuzkoako herri guztiak bezala, Oiartzunen ere etxe gehienak zurezkoak ziren; bakarrik zenbait dorretxe -Iturriozko Dorrea, Altzibarko Ugarte dorretxea, Zuaznabar, lurrita edo Makutso dorreak, besteak beste-. Egur gogorrak -hari tzak eta pagoak- erabiltzen ziren, baina baita lizarrak eta haltzak ere, eraikinaren gorputzarentzat zein estalkiarentzat. Dena dela, XV. mendearen bukaeran, egurraren ordez, harria erabili ohi zen, bi arrazoiengatik. Lehenengoa, egurraren ahulezia suteen aurrean. Erdi Aroan sute asko gertatu ziren Gipuzkoan: Donostian (1278, 1338, 1361, 1433, 1483, 1489, 1512), Hondarribian (1462, 1498), Oñatin (1488), Tolosan (1282, 1469, 1503), Seguran (1422, 1491), Ordizian (1512), Arrasaten (1305, 1448, 1477, 1489), Azpeitian (1445, 1506), Azkoitian (1436), Leintzen (1498), Hemanin (1512), eta baita Oiartzunen ere (1476, 1515). Bigarrena, egurraren eskasia. 2. Burdingintza. Egur gehien kontsumitzen zuen jarduera zen -ikatza zein burdinolaren eraikuntza (Teilatua, gurpilak, hauspoak eta gabiak)-. Erdi Aroan burdinolek egur kopuru handia kontsumitzen zuten; 1508. urtean Oiartzungo bederatzi olek, urtean 1.000 kintal burdin ekoizten zutenek, 12.000 karga egur behar zituzten ur terò. Diez de Salazarren aburutan, X V mendearen bukaeran, Gipuzkoako 110 bur dinolek 1.650.000 karga egur kontsumitzen zuten urterò, hau da, 550 hektarea ba so (% 0 ’2), 199.700 hektareako lurralde batean.
3. Untzigintza. Garai honetan Euskal Herria, eta batez ere Lapurdi, Gipuzkoa -O iar tzun inguruko untziolak ziren produkzio handiena zutenak: Hondarribia, Errenteria eta Pasaia-, eta Bizkaia Mendebaldeko ontzigintzaren buruan zeuden, euren itsasontziak ziren preziatuenak. Hiru jarduera hauek kontsumitzaile nagusienak izan arren, baziren beste zenbait ekintza egurra mozteko askatasuna zutenak: astagagintza, tomugintza, pipagintza, kutxagintza, errota eta presen eraikuntza, txabola eta hesigintza, eta giza eta abere kontsumoa. Beraz, egurra izan zen lehengai nagusiena Erdi Aroko teknologian, eraikuntzak eta tresnak egitearren. Arestian, aitatu den bezala, jarduera guztiak elkarrekin bizi ziren basoa ustiatzen, inongo arazorik gabe. Nolanahi ere, gauzak aldatu egin ziren XIV. mendearen bukaeran, orduantxe hasi baitziren murrizketak; haritza eta gaztainondoaren -zuhaitz ustiatuenen- ebaketa eta mozketa kontrolpean jarri ziren. XIV. mendean krisialdi sakona suertatu zen; izandako uzta txarrek -klim aren hoztura nabannenaren ondorioz- izurrite galanta ekarri zuten, honek populazioaren atzeraldia ekarri zuen, eta ekonomiak ere kontrakzio sakona pairatu zuen. Baina XV. gizaldian, ekonomia eta biztanleria gora egin zuten: 1508. urtean 480 auzotar zituen Oiartzunek eta 280 Errenteriak; 1491. urtean, Errenteriako mugan 30 baserri zeuden eta 1508. urtean 70. Biztanleria ren hedakundeak, uzten hobekuntzari esker, ekonomiaren garapena eragin zuen, eta burdinaren eskaria zuzpertu. Honi esker, garai honetan burdinolak suspertu egin ziren eta baita ekoizpena ere, eskari berriari aurre egiteko. Honek egurraren kontsumoaren ígoera ekarri zuen eta basoaren atzeraldia. Era berean, jendetzaren igoerak janarien eskaria igo zuen eta lursoro eta larreen hedakuntza ekarri zuen. Abeltzantza eta nekazaritza erdiesten hari ziren garrantziaren adierazgarri dira 1457. urteko Foruak. 1457ko ordenantzen 23. tituluak abereen larratze askea ezartzen zuen, mahasti, mintegi, sagasti, baratza eta lur erein eta itxitan; legeak nekazaritza, abeltzantza eta basogintzaren beharrak elkartzen saiatu zen. Modu Aerean, 1463ko Ordenantzak, 190. tituluak, nekazaritza eta basogintzaren arteko gatazkei irtenbidea aurkitu nahian, edozein lursorotik 6 metrora baino gutxiagora intxaurrondo, gaztainondo, haritz, pago edo lizarrik landatzea eragozten zuen, 1.000 îîiarabedi isunpean; neurri honekin zuhaitzek eragindako itzalaren eragozpenak ekidin nahi ziren. Laburbilduz, Erdi Aroaren bukaera, nekazaritzak eta abeltzantzak, ekintza suntsitzaile baten bidez, basoari lekua kentzea saiatzen zen. Olagizonek bere eskubideak zabaltzen saiatu ziren, basoaren zati handiagoa eta srraztasun handiagoekin gozatzearren, baina udalen interesekin egin zuten topo au’■fez aurre. Arazoa benetan sakona zen, basoaren ustiaketa baitzegoen jokoan. Udalek, Errege-Erregina Katolikoen erreforma ondoren, bere egitura zaildu zuten, eta hori mantentzeko diru sarrera gehiago behar zituzten, ohizko eta ez ohizko gastuei aurre egiteagatik. Oiartzungo udalak eta bertako olagizonek izandako auzian, moz^eko askatasuna m antenduz gero, lurraldeko basoak ebakiak izango zirela eta Oiar tzunek ezin izango zuela bere zorrak ordaindu, desagertuz, adierazten zuten lehenengoak.
XV. gizaldiak denboraldi berri bat dakar paisajearen bilakaeran. Desoihanketa Prozesuaren hasieraren ondorioz, gatazka handiak sortzen dira, hedatzen ari diren jar-
dueren artean (burdingintza, untzigintza, abeltzantza, nekazaritza). Liskar hauek guz tiak bi motatakoak izan ziren: 1. Bi udalerrien arteko mugen zehaztasun gabetasuna. XVI. mendean, bi herrien ar teko mugak ez zeuden ondo zehaztuak eta kokatuak, askotan mugarriak desagertzen ziren edota mugituak izaten ziren. Oraindik 1544. urtean, Juan II eta Enrike IV -aren erregetzan hasitako Errenteria eta Oiartzunen arteko gatazkak irauten zuen. 1491ko apirilaren 7an, Errege-Erregina Katolikoek eman zuten Epai Arbitralaren arabera, bi herrien arteko lurralde amankomunatuak hini zatitan banatu ziren: bi heren Oiartzunentzat eta heren bakarra Errenteriarentzat, nahiz eta ustia keta amankomunatua izaten segitu. Baina arazoak jarraitu zuten, 1505 eta 15I6ko Aginte Errealen kontzesioa behartuz; honen bidez, Juana Erreginak bi zatiak askatu zituen eta baita euren ustiaketa ere. 2. Burdinolen neurrigabeko ugaltzeak, aurka jarri zituen auzokoen Ínteres orokorrak eta burdinolen partikularrak. Gatazkak benetan latzak izan zirenez, irtenbide baka rra hitzannenak izan ziren. Kasu gehienetan baldintzak errepikatzen ziren. Udal basoak hiru motatako angioetan zatituak geratzen ziren: ola bakoitzari gordetakoa -ham ar urtetik hamar urterà mozten zen-, etxeko suetara zuzendutakoa, eta kontzejuarentzat gordetakoa {"propioak”). Udalak zuen angioak seinalatzeko boterea, beraz, udal basoen benetako jabea bihurtu zen. Burdinolei zuzendutako angioak “olaparteak” edo “olabasoak”- martxan zeuden olei egokitzen zitzaien bakarrik; abandonatuak -la u urte jarraian lan egin gäbe zeudenak- eta hustuak ezin zezaketen angiorik eskura. Ekoizpenaren eta basoetaraino distantziaren arabera jasotzen zuen angioa burdinola bakoitzak. Azkenik, basoen ustiaketak doakoa izateari utzi zion. G ipuzkoan hitzarm en asko sinatu ziren: Legazpia-Segura (1412, 1483, 1532), Elduaien-Berastegi (1490), Deba (1465), Elgoibar (1459, 1463), eta Hemani-Donostia (1461). Oiartzungo kasua beranduenetakoa da, 1508. urtean hasi eta 1514. urtea arte luzatu baitzen. Oiartzungo olagizonek sarobeen mugarriak zabaltzen zituzten, udal ba soak murriztuz. Honen aurrean, Oiartzungo udalak, 1508ko azaroaren 27an, udal dekretu baten bidez, ikatza egiteko egur mozketa galarazi zuen, urrezko florin bateko isuna jarriz. Olagizonek kexu azaldu ziren Korregidorearen auzitegian neurri honen aurrean, adierazten zuten lez, aspalditik zuten eta mozteko askatasuna. 1514. urtean emandako epaian, kontzejuak olagizonentzat angioak seinalatu behar zituen udal basoetan, Burdinolen Forua beteta. Sarobe handien diametroak 168 brazakoa izan behar zuen eta sarobe txikiena 84 brazakoa: lau “beyerdisaroe” zeuden -Olagonditu, Ezkorrin, Suerrin eta lani- eta 24 txikiak -Penadegi, Garralorregi, Ilarrazu, Estelu, Berindotz, Angio, Otsandola, Areiuregi, Fagola, Olaberria, Berin, Kasoberakue, Uzpuru, Enarin behekoa, Enarin goikoa, Gorosgarate, Zumalikarreta, Bianditz behekoa, Oyaleku. Basate, Aiaran, Zaria, Suerrin, eta Iraugi g o ik o a-. Azkenik, duela 40 urtetik hona landatutako zuhaitzak tasatu eta moztu zezatela agindu zuen Antonio de Luxan Korregidoreak. Geroago, Valladolidko Erret Auzitegiak baiezko epaia eman zuen 1513 eta 1514. urteetan. Hórrela bukatzen da denboraldi bat, non burdin-interesak basoaren gainean zuten monopolioa agortu baitzen, aro berri bati hasiera emanez, non ezaugarri nagusiena
basoaren ustiaketa eta lege ordenamenduen oreka aurkitzea baitzen, gero eta murriztutako basoaren inguruko jarduera guztien interesen itxaropenak betetzearren. Era be rean, herribasoen erabilpenen m urrizketa-prozesuari eman zitzaion hasiera; XIX. niendean burutuko zen prozesu berriari. Olagizonen interesen eta Ahaide Nagusien nagusitasuna batera desagertu ziren. Burdinolen jabeek, gehienetan bigarren mailako Ahaide Nagusiak zirenek (Gabiriatar Martin Perez, Arrietatar Petri Uri -Errenteriarrak-, Fagoagatar Juan, Olaiztar Esteban, Sarastitar Domingo, Ugartetar Beatriz, Jua nes Torreskoa, Arbidetar Jacobe, Izarabaltar Juan José, Ardoztar Mariatxo, Olaiztar Maria, Arraskuetar Miguel, Goiatar Joanes, Lekunatar Lopetxo, Arbelaiztar Joanes Donostiarra-, Murgiatar Ojer -Hemaniarra-), ordurarte kontzejuak bere menpe izan bazuteñ ere. Aro Berrian boterea galdu eta “pertsona arruntek” hartu zuten bere le kua (Anbuloditar M iguel, Olaizolatar Esteban, Etxeberriatar M artin, Ugaldetxoko Joanes, Lukuonatar Petri, M endarotar Joanes, Aguirretar Juan, Izaguirretar Martin, Sagarzazutar Juanes, Arriolatar Martin, Arangurentar Petri, Urbietako Petri, Alcaitar Martin, Iriartetar Martin, Izarotar Juanes, Saldiasko Pedro, Aranoko Miguel, Rexilgo Martin eta Miguel, Berauneko Juanes, Garbunotar Joanes, Erasotar Joanes, Marquelaingo Joanes, Garaiburutar Pascual, Soroetatar Juanes, Aramburutar Juanes, Lezotitar Martin, Zuloagatar Petri, eta abar). Bi gertakari hauek Espaniar Imperioaren sorreraz batera gertatu ziren. Oihan-galtze arazoak Europa osoan eman ziren, ekonomia eta biztanleria europearraren hedakuntzaren ondoren. Honako egoera hau Errege-Erregina Katolikoen erresuman, Frantzian, Italian edo Britainia Handian ere gertatu zen. Gaztelan, ErregeErregina Katolikoek Aginte Erreal bat eman zuten l496ko urriaren 28an, mendi eta aldaska-sailen kontserbaziorako, non zuhaitzak ebakitzea galarazten eta “zutoihala eta takoa” uzten agintzen baitzen. Karlos I. 15l8ko maiatzaren 21an beste Aginte bebat plazaratu zuen aldaska-sail berriak osatzearren eta euren iraupena lortzearren. 3*4. A ro Berria ^•4.1. Baso m otak Aro Berrian Gipuzkoako basoek euren status juridikoa lortu zuten. Oiartzunen hi^ banaketa desberdin bereiz daitezke: ^ o zk e ta re n arabera: Txaradiak. Azpi-azpitik m ozten ziren zuhaitzak dira. Denborarekin, enborrari zenbait adar ateratzen zitzaizkion eta hauek 12 edo 15 urteko epea behar zuten hazteko eta moztuak izateko. XVI. mendean zuhaitz-mota nagusiena zen burdinberrietan: Elgoibar, Errenteria, Deba, Hondarribia edo Oiartzun; Gipuzkoako ba soaren herena txaradiz osaturik zegoen, bi heren tantaiak zirelarik. Txaradiak burdingintzarako -ik a tz a egiteko- ziren erabilgarriak soilik. Egun, M endibileko txaradiak Ugaldetxon) haritzak eta urritzak ditu. 'Modorrak ' edo motzak. Nahiz eta XVI. mendean erabiltzen hasi, XVII. men dea arte ez zen orokorra egin Gipuzkoan. Modorrak zuhaitz bereziak ziren. “Moz keta” ezaguna zen bai Gipuzkoan bai Bizkaian, baina modorren berrikuntza “zu-
toihala”-n eta “takoa”-n zetzan; bestela esanda, “ipinabar” egitean, hau da, bi adar (bata zuzena, okerra bestea) uztean. Modorren sorrera jarduera desberdinen beharretan datza. Txaradiek burdingintzarentzat balio zuten soilik, eta gainera abereek jaten zituzten moztu ondoren, hazkuntza atzeratuz. Bestalde, Gipuzkoak kurbatoi -itsasontzietan erabiltzen diren pieza okertuak- eskasia handia zuen eta askotan Bizkaitik ekarri beharra zuen. Arazo hauek guztiak konpontzearren modorrak sor tu ziren: 8-10 urteko epean mozten ziren, ipinabarra utziaz lurretik hiru metrotara, abereak mutio berrietara ailega ez zitezen. Beraz, modorrak abeltzantza, burdingintza eta untzigintzaren beharrak asetzen zituen, lehenengo aldiz, denak batera. XVIII. mendean Gipuzkoako baso gehienak modorrak eta tantaiak ziren; txaradien garrantzia nabarmen jaitsi zen. Basaten eta Oialekun aurkitu daitezke pagadi modortuak, eta Arizabalon harizti modortuak. 3. Tantaiak edo zuhaitz-luzeak. Batik bat, eraikinentzat erabili ohi ziren: itsasuntziak, etxeak, burdinolak, errotak eta abarrekoak eraikitzeko. Normalean 60 edo 100 urte zituztenean mozten ziren. Arizabalon ere aurkitu daitezke haritz-tantaiak. Hau honela, bi mota baso bereiz daitezke Aro Berrian: Baso Modortua edo Baso Motza, burdingintzari zuzendua, eta Tantaia edo Baso Luzea, eraikin eta itsasgintzari zuzendua. • Ustiaketaren arabera: 1. Base frankoak edo askeak. Printzipioz, erabilera askea eta librea da. Oiartzunen “suegurrak” dira honen adibide, non biztanleek eta auzokoek beren etxeetako suen eta sukaldeen egurra pilatzen baitzituzten. 2. Propioak. Udal ogasunak ustiatzen zituen bere probetxurako. Udalek diru-iturri ederra bihurtu zuten baso-erem u hauek, bertako egurra salduta zein ustiaketa errentan hartuta. Normalean, bertako egurra burdinolei saltzen zitzaien. Oiartzu nen bi mota desberdin zeuden: a) Burdinolen eskaria asetzeko baso-eremuak. Elgoibarren eremu hauek “Olaparteak” deitzen ziren, eta Legazpian “Olabasoak”. 1625ko urriaren lean, Errenteriaren eredua jarraituz, Oiartzunek bere txaradi propioak hamabi zatitan banandu zituen, urtean bat bakarra saltzearren; hórrela homiketa luzaroan bermatzen zen. Udal dekretu honek zenbait baldintza ezartzen zituen: bi urteko epea ema ten zitzaion erosleari egurra mozteko; ezin ziren zuhaitzak ebaki edo modortu, moztu baizik; baso zatia apirileko lehenengo igandean saldu behar zen enkantean; basozainek suteak eta abereen sarrera ekidin behar zituzten. b) Ondazilegiak. Oiartzunen, jabetza udalak mantendu arren, kapareek gaztainondoak landatu zitzaketen ondazilegietan dohainik. 1623ko Gaztainondoen Landatze Ordenantzak burdinolen homiketa bermatzen saiatu zen, eta aldi berean biztanleen elikadura; horretarako, ondazilegietan nahi adina gaztainondo landatzeko baimena ematen zien auzokoei, zenbait baldintzekin. 3. Partzoneriak, baso amankomunitateak. Herrien artekoak eta j abe pribatuen ar tean ustiatutako basoak. Oiartzunek holako ustiaketa zuen Errenteria, Lesaka eta Hondarribiako mugetan.
4. Sarobeak. Lur-sail borobilak ziren, erdian "austarria” edo “artam ugarria”, eta bazterretan “baztermugarriak” zituzten. XVI. mendea arte, abeltzantza eta baso gintza zituen erabilpen nagusienak. Beranduago, XVII eta XVIII. mendeetan nekazaritzarentzat erabiltzen hasi zen; XVIII eta XIX. mendeetan, sarobe asko base rri bihurtu ziren. Sarobeak udalekoak, partikularrak edo elizarenak izan zitezkeen. Udal-sarobeak propioak bezala ustiatzen ziren, non auzokoak ez zuten inongo eskubiderik, salmentaren bidez ezik. Sarobeetan jabetza banakakoa edo partekatuta zen; 1508ko auzian azaltzen diren sarobe gehienek bi edo hiru jabe dituzte: Pagoatar Juanek Oialeku, Basate eta Bianditzeko sarobeen herena zeukan, Gabiriatar Martin Perezek Zariako sarobea zeukan eta Gorosgaratekoaren erdia, Orreagako Santa Mariako Monastegiarekin batera. • Jabetza eta kudeaketaren arabera: 1- E rrege basoak. Noizbait erregearenak izan diren basoak, hau da, udal baso guz tiak; edukitze udalena bada ere, benetako jabetza erregearena da, horregatik uda lak lur-sailen bat saldu nahi zuenean, Erregearen baimena derrigorrezkoa zen. Aro Berrian, Koroak zenbait füntzionarien laguntzaz (Korregidoreak, Superintendentea, eta Itsas Ministroak eta Komisarioak) edota kudeaketa delegatuaz (Udalak, Alkatetza Handiak, Biltzar Nagusiak, Aldundiak eta Erregeordetzak) baliatu zen basoak zaintzeko. 2- Udal basoak. Aitatu bezala, bi motatakoak izan zitezkeen: propioak eta komunalak. Basoen kudeaketa aldez aurretik udal biltzar orokorrari zegokion, hau da, auzotar eta udal-ofizialek osatutako biltzarrari. Baina, denbora pasa ahala udal biltzarrean sartzea gero eta zailago jarri zen. Udal-basoen zaintza basozainen esku zegoen. Oiartzunen, 1535ko Ordenantzek arautzen zuten legez, urte berri oro bi basozain hautatzen ziren. Dena dela, Oiartzungo bailararen tamaina kontutan edukita, 1699. urtean basozainak hautatu ziren barrutietan: Etxebestetar Matias eta Arangurentar Ramos Olaberriako barrutian, Picaondotar Juan Martinez Aserigorri eta Gorrinzuloagan, Oyartzabaltar Lorenzo Otsaleku eta Auztegin, Lekuna Urdanitibartar Francisco eta Soroetatar Francisco Ipintza eta Urdanitibar, Lekunatar Juanes Mirandabordan, Mitxelenatar Juanes eta Lekuna Arraldetar Esteban Suantzen, Bengoetxeatar Tomas eta Olaziregitar Sebastian Saroe Sastarren, eta Seindar Salbador eta Olazar Felipe Puiegi eta Bordaberrin. Basozainek eginbehar asko zituzten: moztu berriko txaradiak bisitatu, abereen sa nerà, zuhaitzen ebaketa eta mozketa eragotzi, aldaskak zaindu, alkateari zein ba soak m oztu eta saldu behar ziren adierazi, perituari lagundu, salm enta zaindu, egurren neurketara azaldu, luberriak saihestu, eta otsaila, martxoa eta apirilean, goi-epaiekin batera, sarobeak eta mendiak bisitatu, mozketak, ebaketak, sutek eta ikatzobiak zaintzearren. Sindiko prokuradore orokorrak salaketak egiten bazituen ere, Udala eta alkatea zi ren arazo guztien epaiak. Bestalde, epaiek enkantez arduratzen ziren, eta maiordonio boltseroa baso-salmentaren emaitza jasotzeaz. XVIII. mendean beste zenbait kargu azaldu ziren: aldaska-zenbatzailea, mintegizaina, suegurraren partitzailea, mendi-beedorea.
3. P a rtz o n e ria k eta a m a n k o m u n ita te a k . Errenteria eta O iartzungo arteko ba soak batera kudeatzen ziren. Bietakoren bat baso-zatiren bat enkantean jartzeko, bestearen baim ena behar zuen. Saidu ondoren, baso-produktua bi zatitan partitzen zen. 4. P a rtik u la rra k . a) Laikoak. Baso partikularren kudeaketa udal-basoen parekoa zen. Nonnalean, baso partikularrak txikiak ziren; baserri ondoko harizti edo gaztainadi txikiak. Jabetza banakakoa edo partekatua zen. Jabeak nahi zuen bezala ustia zezakeen bere basoa eta jurisdikzio osoa zuen edonor harrapatzeko. Baso hauek saltzeko edo errentanjartzeko, jabeak zuzenean edo enkantean saltzeko aukera zuen; bi garren kasuan jabeak edo bere administratzaileak elizan iragartzea eskatzen zioten udalari, non salmenta gauzatzen baitzen eskribaua eta alkatearen presentziarekin. b) Elizarenak. - Parrokiak. Eliz parrokialak sagasti, gaztainadi eta txaradi eduki ohi zituzten. Oiartzungo Donesteberen Elizak Mendibilgo txaradia zuen XVII. mendean, behintzat; 1680. urtean bere mozketa saldu zitzaion Larrea Garrotar Juanesi. Eliza honek ere Aristorbiaraneko (edo San Esteban Hariztiko) basoa zuen, Arbidetarrekin batera (hauek heren bat zuten); 1678. urtean elizaren maiordomoek 141 zilarrezko errealak jaso zituzten, 120 karga egur saldu ondoren. Halaber, eurek jorratutako eta hesiekin zaindutako mintegiak zituzten. Baso hauen kudeaketa m aiordom oak zeram atzaten, baina O iartzungo kasuan, udal-patronatukua zenez, udalak zeraman agindu ekonomikoak eta maiordo moak ogasunaz arduratzen ziren. - Monastegiak. Ikusi bezala, Orreagako Monastegiak, XVI eta XVIII. men deetan baso eta sarobe jabetza izan zuen Gipuzkoako zenbait lekutan (Usurbil, Zumaia, Deba, Hondarribia, Oiartzun, Aralar, Ordizia, Amasa, Asteasu eta Gesaltzibarren). Orreagako ondareak gomendiotan zatitua zegoen, administratzaile orokor baten menpean. Gainera zenbait administratzaile zeuden Usurbil, Hondarribia, Bortziri eta Artikutzan. Oiartzungo sarobeek Artikutzako administratzailearen ardurapean zeuden. Administratzaile hauek baso kudeaketaz arduratzen ziren: abereak harrapatu, ebaketak, suteak edo lizentzia gabeko salmentak eragozten saiatu, basoak saldu, besteak beste. Orrea gako Kolegiatak Gipuzkoako ondareak mantendu zituen bere esku errentagarriak ziren bitartean. 1571ko uztailaren 26an, Fagoagatar M artinek, Oiartzungo olagizona eta administratzailea, Oiartzun, Hondarribia, Irun eta Errenteriako sarobeak saldu zizkien Oiartzun, Errenteria eta Hondarribiako udalei, euren larre, ur, belar, mendi eta txaradi guztiekin, 150 urrezko dukaten truke. 3.4.2. Basoaren suntsiketaren arrazoiak Aro Berrian garrantzizko bi momentu daude: 1548 eta 1749. Bi data hauek Gipuz koako -beraz, Oiartzungo- basoaren historian bi muga ezartzen dituzte. Lehenengoa
desoihanketa prozesuaren hasiera da, eta bigarrena, berriz, prozesu horren burutzea. Desoihanketak jardueren arteko gatazkak eta kudeaketa kaxkarra ditu iturburu. Ikus dezagun zeintzuk izan ziren. Arc Berrian zehar, aurkakotasuna mantendu zuten interesek. • Abeltzantza Ahuntzak eta behorrak izan ziren arazo gehien eman zituzten abere-motak, oso suntsitzaiieak baitziren; dena dela, behi-aziendaren aurkako neurriak ugariak dira. Oiartzunen hiru behi-azienda {behiak eta idiak) mota zeuden: betizuak, mendian aske larratu eta erdi basatiak zirenak, “baserri-behiak”, beti ikuiluratuak, eta “sarobe-behiak”, sarobeetan zeudenak. Behi-aziendak lizarra eta haritzetatik hosto gazteak, eta pago eta haritzetik ezkurrak jaten zituzten; txerriek pago, haritz eta artearen ezkurrak sta sustraiak, eta ardiek belarraz gain, adaskak. Betizuak ziren abere kaltegarrienak, egunez eta gauez, udan eta neguan larratzen zirenak, eta mutioak jaten zituztenak, zuhaitzen hazkuntza 18-20 urteetara atzeratuz "Oro har, 8-10 urte behar zituzten-. 1606. urtean Oiartzungo udalak zenbait auzo eta ^rrotz, euren ahuntz, ardi, txerri eta zekorrak zaintzeko, udal-lurraldeetan etxoiak ^raikitzen zituztela saiatu zuen. Kasu gehienetan ikazkinak ziren, eta lur horien jabe tza aldarrikatzen zuten. Kontzejuak etxoiak erre, eta berreraikitzea debekatu zuen; stxolak bakarrik sarobeetan eraiki zitezkeen. Auzi luze baten ostean, udalak ordenantza berri bat ezarri zuen 16I0ko urtarrilaren 3an. Betizuen ekintzengatik kaltetuenak burdinolen jabeak ziren; eurek izan ziren arestian aipatutako ordenantzaren bultza^zaileak. Ordenantza abereen jabeen presentzia gabe onartu zen. Olagizonen esanetan, abereen jabeak ziren zuhaitz ezaren errudunak; zuhaitz eskasia honek denboral•iietan ixtea edo egurra inportatzea -burdinaren salneurria igoaraziz- behartzen zituen Oiartzungo olak. Azkenean, ordenantza baieztatua izan zen. Gipuzkoan, XVIII. mendea arte, behiak nagusi izaten jarraitu zuten. Ardiak batik oat belarra behar zuenez gero, ez zuen hedakuntza handia izan Aro Berriaren bukaera basoa nahiko atzera egin eta larreak zabaldu arte; behiak ederki moldatzen ziren o^soan, ardiak ez baina. XVII. gizaldian, burdingintza eta untzigintzak krisialdi ba~ ^^an amiidu zirenean, nekazaritza eta, batez ere, abeltzantza zabaldu egin ziren. Menhorretan, behi eta, batik bat, ardien kopuruak hedakuntza deigarria izan zuten. He^akuntza honek larreen eskasia eragin zuen, eta eskasiak trashumantzia zabaltzea. Gaur egun, Aizkorri edo Aralardik kostalderaino egiten den trashumantzia ez zen ^ ^ III. mendea arte hasi. Egia esan, oro har, 1547ko Larreetako Ordenantza ez zen ^^espetatu Gipuzkoan: Ataun, Lazkao, Olaberria, Idiazabal, Zaldibia, Tolosa eta bere ’Jrraldea, Hemani, Donostia, Ordizia edo Oiartzunek ez zuten onartzen. Herri bakoi^zak abere atzerritarrak harrapatzen zituen. 1551. urtean Oiartzun eta Errenteria kexu ^^aldu ziren Biltzar Nagusietan, Donostiarrak eta Hemaniarrak egindako abere harraPaketagatik. Elkarren arteko arazoak konpontzeko, Gipuzkoako herriek hitzarmenak ^ it e n zituzten; Oiartzun eta Errenteriak 1491. urtean sinatu zuten, ikusi bezala. ^11- gizaldian Oiartzun eta Errenteriak 6.000 ardi zituzten, behi taldeak murriztu zi^'arik. Abere talde hauek, apiriletik maiatza arte, mendi gailurretan larratzen zuten, ^gunez eta gauez, etxera bueltatu gabe iraila arte. Sarobeen kasuan, badira udako sa-
robeak (beyerdisarobeak, sarobe handiak) eta neguko sarobeak (sarobe txikiak). Be raz, Oiartzungo abere taldeek Oiartzunen bertan eta Urumeako Mendi Frankoetan la rratzen zuten, non Errenteria, Astigarraga, Arano, Elduaien, Berastegi, Andoain, Donostia eta Hemaniko taldeak ere pasatzen baitzuten uda. Hitz batez, XVIII. mendea arte, trashumantzia bertakoa zen, mendi-gailurretatik bailara-azpira eta alderantziz. Barneko mendilerrotik kostalderainoko trashumantzia ezartzeko lehenengo saiakerak 1726-1728. urteetan gertatu ziren, dokumentuen arabera. Orduan ailegatu ziren Amezketako artaldeak Oiartzun eta Jaizkibelera. Honen aurrean, Hondarribia, Pasaia eta Oiartzungo biztanleen erantzuna azkarra eta aurkakoa izan zen. Hondarribia eta Lezoko auzokoak kexatu egin ziren. Kanpoko abere taldeak baserri partikularretan zeuden, diru-kopuru baten truke; aitzaki honekin udal basoetan eta mendietan sartzen ziren. Hondarribiako udalak kanporatu egin zituen abere eta abeltzain arrotzak. Oiar tzunen arazoa 1734. urtean sortu zen, bertako udalak Amezketako artaldeak egotzi zituenean, bertako auzokoei kalte egiteagatik. Berriro ere, 1736. urtean hiru artalde aiiegatu ziren negua pasatzera; kasu honetan, udalak artaldeen egonaldia baimendu zuen. Larreen eskasia nabarmena zen XVIII. mendearen azkeneko herenean. 1772ko Biltzar Nagusietan Mutiloa, Gabiria, Onnaiztegi, Azpeitia, Idiazabai, Amezketa, Zaldibia eta Albistur 1457ko Larretako Ordenantza aldatzen saiatu ziren; zehazki, abere taldeek goizez bakarrik larratzeko agintzen zuen klausula, baina ez zuten lortu. Kostaldeko taldeak XVIII. mendearen erdialdean hasi ziren Aralarrera iristen, eta bamekoak XIX. mendearen lehenengo hamarkadan; 1805. urtean Pasaiako hiribilduak lizentziak edo baimenak eman zien Biliabona, Amezketa eta Errezilgo artzain batzuei, elizaren hamarrena pagatzearen truke. Basoaren aberastasuna agortua dagoen momentu batean, udalek diru iturri berriak bilatzen dituzte; lehenago basoari etekin ateratzen bazioten ere, orain larreei aterako diete. Ahuntza izan da abererik kaltegarriena basoarentzat, aldaskak eta hosto berriak eta azala jäten baitzituzten. Ahuntzen jabeak pertsona txiro eta gutxietsienak ziren. Ahuntzaren mantenua ez zen batere zaila, eta etekina, berriz, handia: haragia, esnea, gantza, azala eta ongarria. Oiartzunen, non gari uzta urria baitzen, nekazariek 10 edo 12 ahuntzei esker -euren ekoizpen gehiena errentak eta hamarrenak pagatzeko erabil tzen zutenez gero-, familia mantentzeko, artoa eros zezaketen. Ahuntzaren hondamendia ekiditeko hiru irtenbide erabili ziren: zigorren igoera, hilketa eta haginen murrizketa. Behorrak, bestalde, belarra eta otea jäten zuten, baina aldasketan harraskatzeko ohitura zuten. Ahuntzek eta behorrek eragindako arazoek Erdi Arotik hasi eta gaur egun arte zabaltzen dira. 1457ko Foruetan neurri bereziak agertzen dira. Oiartzun beti ahuntzaren jazarpenaren aide azalduko da, bere burdin-interesak defendatzearren. XVIII. mendean neurri ugarienak hartu ziren bien aurka. Oiartzuni dagokionez, men dearen azkeneko hamarkada da gatazkatsuena. 1790ko maiatzaren 27, Aginte Errealaren aurrean, Errenteria eta Oiartzungo udalek ahuntza kopumaren murrizketa eskatu zioten erregeari. Bi udalek baserritar bakoitzak 25 ahuntz izatea eskatu zuten. Bi udalerrietako 1.000 familiatatik, 80-86 familiak 3.000 ahuntz mantentzen zituzten. Aldundiak ez zuen ahuntz guztiak akabatu nahi, baina bai bere murrizketa. 1798ko
Biltzar Nagusiek zenbait neurri arautu zituzten; behorrak eta aliuntzak soiiik norberen Iurretan egon, maizterren kasuan, jabearen baimena lortu, Aldundiaren baimena jaso, eta artzaina eduki. Dudarik gabe, legedi hau itsas-erakundeen presioaren eraginez sortu zen. Vicente Ruiz de Apodacak, Itsas Ministroak, 1799. urtean Oiartzungo gehiegizko ahuntz kopurua saiatzen zuen. Bere kexak ez ziren adituak izan, 1803. ur tean 5.000 ahuntz Oiartzun eta inguruko basoak deusezten zituztela saiatzen baitzuen. Oiartzungo udalak, halere, 1.317 ahuntz eta 157 antxume zeudela adierazten zuen. Ahuntzen kopurua m urrizteko aginduarekin, bi talde osatu zituen udalak. 1806ko urriaren 30aren egunsentian bi taldeak makilaz armatutako zenbait nekazarik eraso zituzten; A rpidetar N ikolaseri, udal-diputatua, eta bere kideei, zeram atzaten 49 ahuntz kendu zizkieten. XIX. mendean ere, ahuntzen inguruko arazoak iraun zuten. • Nekazaritza XVII. mendean luberri, larre, sarobe eta basoetan -batez ere, sagastietan- eginiko luherriketak ugariak izan ziren. Aitatu den lez, mende honetan Gipuzkoako ekonomiak baserriratze prozesu bat jasan zuen, eta honen ondorioz, lursoroen eraiketa areagotu. l644ko Biltzar Nagusiek luberriketak egiteko modua arautu, eta, nolabait ere, mugatu zituzten. 1657. urtean beste dekretu berria plazaratu zen zentzu berdinean; ezin zen lur soro berririk eratu, zuhaitzak zeuden edo izan zitezkeen Iurretan, edota abereen pasara eragozten bazuten; udalen baimena derrigorrezkoa zen; baimena eskuratuz gero, urterò sei zuhaitz landatu behar ziren. Honako dekretua 1670. urtean izan zen baieztatua. Bes te behin ere, untzigintza eta burdingintzaren interesak goresten ziren nekazaritzaren in teresen gainetik. Luberriketen lehenengo aldia (1650-1680) ez zuen basoa apenas arriskuan jarri, A m erikatik ekarritako artoak (maiz) artatxikiaren (m ijo) lekua hartu baitzuen. Bigarren aldiak (1750-), berriz, zuzenean jo zuen basoa, atzerarazi. • Untzigintza Interes hauen defendatzaile nagusiena Koroa izan zen. Eragozpen nagusiena egurraren horniketa izan zen -1580. urtean, Superintendentearen esanetan, 500-600 tona lo hiru itsasontzi eraikitzeko egurra zegoen Oiartzungo basoetan-; arazo hauek guz tiak konpontzearren baso modortuak sortu ziren, lehenago ikusi den bezala. Halere, arazoak XVIII. mendean mantendu ziren. Bi motatako arazoak gertatu ziren: Materialen salneurria. Udalak euren basoei etekin handiena atera eta homitzaileek salneurri orokorrak paga zitzaten nahi zuen; hauek, ordea, kostuak merketu nahi zituzten. 1772. urtean Amestoitar Ignaciok 101 modorrak erosi nahi izan zuen Oiartzunen. Baina zuhaitzak moztu ondoren, udalak basalana eragotzi zuen, Arizabaloko Jose Ignaciok zuhaitzeko 4 belloizko erreal gehiago emateko prest zegoela adieraziz. Oro har, Gipuzkoako herriek basalana debekatzen zuten, egurra pagatu ezean. Askotan homitzaileek egokiak ez ziren materialak bertan uzten zi tuzten, hori bai, udalari pagatu gabe. Gipuzkoako herrietan 1767. urtean eginiko iTiozketan -besteak beste Oiartzunen- 4.000 pieza baztertu ziren. Arazo hauek gainditzeko, bi aldeak akordio batera iristen ziren. Homitzaile eta itzainen arteko liskarrak, soldata zela kasu. Itzainek ez zuten Aririadarako egurra garraiatu nahi, beste garraioetan (garia, burdina, ikatza edo ar-
doa) soldata handiagoa jasotzen baitzuten. Errenteriako eta Pasaiako untziolek ekoizpen garrantzitsua mantendu zuten XVI-XVIIl. mendeetan; inguruko basoek, Oiartzun, Errenteria, Jaizkibel edo Irunekoek, alegia, hornitu zuten Annadaren eskaria. • Burdingintza Erakunde probintzialak eta udal instituzioak ederki zaindu zituzten burdinolen interesak; are gehiago, udal askok udal burdinolak zituztela {Fagollaga Hemanin, Añarbe Errenterian edo Olaberria Oiartzunen) kontutan edukiz gero. Nahiz eta -lehenago aztertu den bezala- basoaren ustiaketaren monopolioa galdu, burdingintzak pribilegioko egoera izaten jarraitu zuen, udal ogasunarentzat dim-sartze nahitaezkoa baitzen. Basoaren egoera kezkagarriak Biltzar Nagusien erantzuna ekarri zuen. Desoihanketaren garrantziaz lehenengo aldiz jabetuta, 1548ko Biltzar Nagusietan ezarri zen Landatze Ordenantzak: herri bakoitzak urtean 500 haritz edo gaztainondo landa zitzala agindu zuen. Baina Donostia, Tolosa, Azkoitia, Mutriku eta Oiartzunek ez zuten onartu, ordenantza propioak eta mortuen eza zutela adieraziz. Egia esan, Gipuzkoako herriek, Oiartzun bame, ez zuten aipatutako ordenantza guztiz bete; askotan, XVI eta XVII. mendeen zehar, Biltzar Nagusiek euren nahigabea azaltzen zuten, landatutako zuhaitzen agiriak ailegatzen ez zireiako. Untzigintzarako materialen eskasia zela kasu, 1552ko Elgoibarren ospatutako Bil tzar Nagusiek, txaradietan, udal mendietan eta mendi partikularretan, zuhaitzak moz ten zirenean, zortzi “ukondo”-ko tartean haritz edo gaztainondo-tantai bat utzi behar zela -itsasuntziak edo etxeak eraikitzeko- proposatu zuten. Berriz ere, Elgoibar, Errenteria edo Oiartzun, non burdingintza oso indartsua baitzen, aurka azaldu ziren. Ordenantza berria 1552ko maiatzaren IOan aurkeztu zenean, hiru horiei Hemani gehitu zitzaien; ordenantzan 40 ukondoko distantzian haritz edo gaztainondo moztugabea uztea agintzen bazen ere, Errenteria, Donostia, Arrasate, Azpeitia, Elgoibar, Hernani eta Oiartzun 60 ukondo eskatzen zituzten. Oraindik 1555. urtean, herri hauek ez zuten Ordenantza betetzen, eta dirudienez ez zen inoiz bete. Berriz ere, 1563. urtean, burdinolen interesek aurre egin behar izan zioten Koroa eta untzigintzaren interesei. Erregeak, itsasotik bi lekoetara zeuden Gipuzkoa eta Bizkaiko herrien landatzeari bumzko Probisio Errealaren bitartez, bere Annadaren beha rrak osatu nahi zituen. Probintziak aurka azaldu bazen ere, Probisioa mendearen bu kaeran hasi zen praktikan jartzen. Esan bezala, abereak txaradi moztu berrietan sartzen ziren, aldaskak janez eta deuseztuz, eta, era berean, zuhaitzen hazkuntza atzeratuz. Biltzar Nagusiek, 1586. ur tean, honi bumzko Ordenantza onetsi zuten, eta Erregeak 1589. urtean baieztatu ere: lizentziarik gabe, txaradi moztu berrietara sartzea debekatzen zen lau urtez. XVIII. mendean burdinolen eta untzigintzaren beharrek elkar jo zuten berriro. Gi puzkoako basoaren aldi okerrena XVIII. mendearen lehenengo erdialdea izan zen. Egoera oso kezkagarria zenez, Biltzar Nagusiek 1738ko Baso Arautegia ezani zuten, desoihanketa geldi nahian, nonbait. Balere, emaitzak ez ziren uste bezain onak izan. Koroak bere M endi Ordenantza ezarri zuenean, Probintziak bere protesta luzatu zuen,
Foruen aurkako zenbait eraso suposatzen baitzituen, batez ere, administrazio mailan. Basoaren kontrola Itsas Ministroari adjudikatzen zion, baina Probintziak basoaren kontrol handiagoa naiii zuen. Fernando Vl.-ak, Gipuzkoaren balio estrategikoa kontu tan izanik, Ordenantza partikularra eman zion Gipuzkoari, non Gipuzkoak jurisdikzio pribatiboa eta erabatekoa eskuratzen baitzuen, hau da, arlo guztietako kontrola. Era honetan, Gipuzkoak eta bere herri guztiek burdinolen egur homiketa bermatzen zu ten, untzigintzaren interesen gainetik. Honen truke, Gipuzkoak egurra, untziolak, itsasuntziak eta marinelak ematen zizkion Koroari, bere kanpoaldeko politika mantentzeko. Itsas-komisarioak, Manuel Etxeberriak, 1765. urtean egindako ikustaldian, kexu azaldu zen modorrak egiteko moduarekin. Oiartzunen ere ikazkinak modorrak m oz ten zituztenean, ez zuten ardura gehiegi azaltzen; ura enbor gainean geratzen zen, eta, denboraren poderioz, hauek usteldu egiten ziren. Zuhaitzak ez zuen ezertarako balio, cz ikazgintzarako, ezta untzigintzarako ere. Horregatik, Etxebarriak mozketa aditu "itsas-zurgina- baten aurrean egitea eskatzen zuen. • Etxeko kontsum oa Eguneroko kontsumoa besteen maila ez egon arren, garrantzitsua zen: suegurra etxeko suak eta sukaldeak homitzeko, eta egurra tresnak, etxeak eta eraikinak egite ko, are gehiago, negu euritsuen eta hotzaren aurrean. Etxeko beroa mantentzeko —behintzat sukaldean- famili bakoitzak urterò 3-4 gurdi egur -1 2 karga egur- behar zituen gutxienez. Bestalde, Oiartzungo giro hezeak egurra segituan ustelarazten zuen; ^txe baten bame-egiturak mendeak eta mendeak irauten bazituen ere, kanpo-egitura (teilatua, ateak, leihoak, eta abar) ez zuen hamar urte bamo gehiago iraungo. Aipatu bezala, erabilera komunalak murrizketa garrantzitsua pairatu zuen XVI eta ^V III, mendeetan. Erdi Aroan sinatutako hitzarmenak hasi zuten prozesu hau, angioak szarriz eta ustiaketa librea ezeztatuz. Beranduago, 1535. urteko udal ordenantzek “lizentzia” ezarri zuten egurra mozteko eta “suegurra”-ko baso-saila. Kontrol honen au’^ean, nekazariek legez kontrako ebakiak, mozketak, lapurketak eta birsalmentak erabili zituzten, behar beste egur, gaztaina eta orbela eskuratzeko; gertakari hau XVI. mendean hasi bazen ere, XVIII-XIX. mendeetan ezagutu gabeko igoera izan zuen. Suegurraren ingumko gatazkarik luzeena Oiartzun eta Errenteria artekoa izan zen. I505ko uztailaren 23an plazaratutako Probisio En'ealak bien arteko baso amankomutiatuak banandu zituen, baina Oiartzungo biztanleek, hórrela mantenduz gero, Erren teriako mugan zeuden baserriek ezin izango zutela bere burua mantendu eta hustu ^gingo zirela adierazi zuten. 1508. urtean, arazo honi irtenbidea emateko, bakarrik gainean eraman zezaketen egurra mozteko aukera eman zien mugako 70 baserriei. Azkenean, Oiartzungo auzokoen arranguren aurrean, egurra mandoz eta eskuz ateratzeko aukera eman zitzaien. 1574. Urtean, Arizmendin -hem en egiten baitziren Oiar tzun eta Errenteria arteko bilerak eta akordioak- sinatutako hitzarmenak “suegurra”•■en eskubidea ematen zien mugako baserriei: Anatxuri, Altza handia, Altza txikia, ^atxilanda, Doz, Oiartzabal handia, Oiartzabal txikia, Olaziregi goikoa, Olaziregi hehekoa, Arbide, Maritxoren, Aristizabal, Amolatz, Zulotibar, Torres, Etxebeltza, Sa•■^sti, Anbulodi, Arangibel, Txopekoren, Olagartza, Zuaznabar, Eznao, Zerrariaren,
Urdanitibar, Sagartzazu goikoa, Sagartzazu behekoa, lurrita handia, lurrita erdikoa, Juan Sendorena, Aranguren, Iradi goikoa, Iradi behekoa, Soraburu, Intxaurandieta, Arozirritaren, Garro, Ugaldetxo, Txipito, lerobi goikoa, lerobi behekoa, Aranederra (Añarre), Gannendia handia, Garmendia txikia, Garana, Etxanagusia, Miranda, Dukaten, Iriarte, Catalintxoren, Martiauspaginaren, Garanopetxu, Torre, Pauloren, Zelaia, Portutar Tomasenea, Mari Garmendia, Santxorena, Lizaurtar Maestre Miguel, Matezuloagaren, Garbuno eta Saidua -denak Iturriotz eta Ugaldetxon-. Arazoak errepikatu egin ziren XVIII. mendean, baina 70 etxeen eskubideak 1742, 1747, 1756 eta 1757. urteetan egiaztatu ziren. 1762. urteko epai baten ondoren, egu rra gurdi edo zamarietan garraiatzeko parada izan zuten baserritarrek. Halere, XVIII. mendearen erdialdetik aurrera eskubideak murriztu egin ziren; matxinoek, adibidez, baso-ustiaketa askea eskatzen zuten, suegurra, otea, garoa, gaztaina eta abarrekoak biltzeko. Nekazaritzaren hedakuntza ongarrien beharra ekarri zuen, eta hori basaberan inguruko interesak zuzpertu zituen, ongarri gisa erabiltzeko zein karea edo teilak egiteko. 1738. urtean, Errenteriak auzitara eraman zuen Oiartzun, baserritar oiartzuarrak Lezatua, Epeltxerreta, Egustoi eta Bidagorrin, irailak 8 baino lehenago, garoa moztea sartu baitziren. Auzia ez zuen aurrera egin. Konbentzioko Gerran -are gehiago, 1792 eta 1797. urteen artean-, botere eza zelaeta, ebaketa eta mozketei buruzko salaketak areagotu egin ziren. Hauek errepikatu egin ziren 1803. urtean Deban, Zarautz, Zestoa, Aia, Oiartzun, Azkoitia, Hernani, Lizartza, Umieta edo Andoainen. Gertakari hauek guztiak, egurra zein basaberaren lapurketa eta legez kontrako ebaketak, basoaren zorigaitza ekarri zuten. • Suteak Sute gehienak arduragabekeriaz gertatzen ziren, beste jardueretan piztutako sua basoetarantz zabaltzen zelarik. Hiru kasu ziren normalenak: -
Abereen larratzea erraztu nahian, otadiak eta larreak erretzen ziren, belar berri eta freskoa lortzearren. Egoera hauek ohiko ziren, horregatik 1670ko Foruek otadiak erretzea debekatu zuten. Basozainak zeukan suteak gerta ez zitezen ardura; gertatuz gero, itzaltzen saiatu behar zuen eta alkateari abisua eman. Alkateak, bere aldetik, sutearen itzalketa zuzendu behar zuen eta elizako kanpaia jotzeko agindu, biztanleak eta auzokoak “auzolanean” aritzeko.
-
Lursorotan belar txarrak erre eta kendu nahiean.
-
Ikaztobiak pizten edo gaizki itzaliak uzten zirenean. Askotan ikazkinak euren etxetik ateratzen ziren zuzi piztuarekin ikaztobie sua emateko; bidaian ezbeharren bat gerta zekien.
XVIII. mendean uste gabeko suteak areagotu ziren, batez ere otsaila, martxoa eta apirilean, hauek baitziren nekazariak eta abeltzainak aukeratutako hilabeteak sasiak kendu eta erretzeko, eta belarrak berritzeko. ♦ Gudak eta tropa kantonatuak Aro Berrian Gipuzkoak guda-gertakari asko nozitu zituen, Frantziarekin mugan zegoela kontutan harturik. Tropa frantsesen erasoaldiak ohikoak izan arren, Konben-
tzioko eta Independentziaren Gudak izan zuten ondorio latzenak. Oiartzungo kasuan, Bidasoako lerroaren gotorlekuen eraiketak egur-eskari handia eragin zuen, baina, hon baino gehiago, tropa kantonatuen en-egai eskariak ekarri zuen zuhaitzen eta basoen suntsiketa, 1793 eta 1795. urteen artean. Frantses gudarostearen egonaldiak ere mintegien suntsiketa eragin zuen. • Desamortizcizioa eta herri-lurren salm enta XVIII mendearen erdialdetik aun-era hasi zen prozesua dugu honako hau. Udalek zor handiak zituzten, diru itun-iak jaitsi eta gastuak igo egin ziren -funtzionan ben-iak sortu ziren edo udalen nominan sartu ziren (sendagileak, irakasleak, basozamak, udal funtzionariak, herri-lanak, mintegiak, Enege bidea, gudarosteen fmantzaketa). Eragozpen hauek ela udalen dim faltak, basoarekiko eta, batez ere, mmtegiekiko mteresa gutxitu zuten Mintegi jabeek oztopo handiak zituzten landatutako muskilak kobratzeko eta landatzeari utzi zioten; ondorioz basoa ez zen ben-eskuratzen -baina deusezten jan-aitzen zuen-, eta, eskasiarengatik, egunaren salneum ek igo ziren, eskanaren jaitsiera probokatuz. Basoak hain errentagarriak ez zirenez, udalak saltzera behartuak aurkitu ziren. Z onak ordaintzeko, herri basoak eta lurrak saldu zituzten. 3.4.3. Basoaren berreskuratzea Esan bezala, Gipuzkoako basoaren egoera XVIII. mendea oso kaxkarra zen. Hau honela, 1738 eta 1749ko araudiek bultzatuta, Gipuzkoako heniek basoa ben-eskura tzen saiatu ziren. Horretarako, mintegiak eta aldaska-sailak eratzen hasi ziren. Aldas kak birlandatzeko orduan, herri bakoitzak bere estrategia zeraman, jarduera nagusie na hornitzera zuzendua. Norm alean, burdingintza nagusi zen herrietan, Oiartzun bezala, modortuak izateko aldaskak nagusi ziren: 1745 eta 1776. urteen artean, landa tutako aldaska guztien % 65-ak modortuak ziren, eta % 40-ak mntaiak. Haatik, untzi gintza nagusi zen herrietan, Errenteria bezala, % 5-ak kurbatoiak egiteko egokitu ziJ'en, % 75-ak tantaiak, eta % 20-ak modorrak. Oro har, landaketa gehienak haritzenak ziren, eskari handiena zuen zuhaitza baitzen. Haritzen atzetik, gaztainondoak dira landatu eta preziatuenak. Landaketa ugarienak 1775 eta 1796. urteen artean egin ziren; Konbentzioko eta Independentziaren Gerrek joera honekin bukatu zuten. Berlandatutako aldaskak mintegi partikulan-etik (% 56) eta udal mintegietatik (% 44) atera ziren; ulergarria da, Oiartzunen mintegi-eratzaile asko zeudela kontutan hartunk.
端rteak
Partikularrak Kontzejilak Tantaiak Modorrak Guztira Entregatuak 1745 2.517 733 1.784 2.517 1746 1747 2.603 1.471 1.132 2.603 1748 4.676 2.379 2.297 4.676 1749 11.323 6.050 5.273 11.323 1750 1.137 4.557 5.444 250 5.694 4.672 1751 131 3.620 1.241 2.510 3.751 2.379 1752 1.406 5.109 3.216 3.299 6.515 7.251 1753 2.567 11.275 6.244 7.598 13.842 6.168 1754 3.300 6.466 4.971 4.795 9.766 9.689 1755 3.304 9.184 7.330 5.158 12.488 7.405 1756 4.295 6.916 4.858 6.353 11.211 10.083 1757 4.932 3.500 13.585 15.017 18.517 9.443 1758 3.467 4.916 3.969 4.414 8.383 14.818 1759 4.662 2.852 3.053 4.863 7.715 7.825 1760 10.144 17.592 3.708 24.028 27.736 7.647 1761 14.623 5.230 4.820 14.213 19.443 24.031 1762 9.637 9.637 9.637 19.888 1763 12.690 10.064 14.122 11.496 24.186 14.867 1764 9.660 5.632 4.886 10.406 15.292 8.145 1765 3.991 2.386 2.557 4.162 6.548 11.210 1766 5.297 1.172 4.399 8.524 9.696 1.805 1767 8.860 2.032 2.911 9.739 11.771 6.383 1768 5.239 4.527 2.289 7.477 9.766 14.804 1769 6.269 5.131 4.786 5.924 11.055 8.479 1770 7.172 534 3.866 2.840 7.706 10.793 1771 16.940 9.014 7.926 16.940 7.471 1772 11.409 6.069 5.240 11.409 11.298 1773 11.736 10.191 1.545 11.736 12.645 1774 17.141 14.064 3.077 17.141 14.051 1775 9.698 2.009 6.689 9.698 13.713 1776 15.277 GUZTIRA 189.707 149.054 133.529 205.232 338.761 282.240
Galduak
56.521
Landaketak ez ziren oso eraginkorrak izan, Oiartzunen -Irun, Hernani edo Errenterian bezala- landatutako aldasken herena galtzen baitzen. Dirudienez, gaitze honen arrazoi nagusiena zuhaiztxoen landaketa ugariegia izatea zen; 1749 eta 1808. urteen
artean, 100.000 aldaska baino gehiago landatu ziren, behar bezala zaindu ez zirenak. Seste zenbait herritan -A steasu edo Hondarribia-, galtzea % 10-koa zen bakarrik; ka足 su hauetan zuhaitz gutxiago landatu ziren, eta bere zainketa askoz eraginkorragoa izan zen, itxuraz. Landaketen galtzea Gipuzkoan Herria Asteasu Larraul Ordizia _ Segura . Legazpia _Urretxu Deva _Zumaia . Azpeiiia Hernani . Hondarribia _Oiartzun Irun Errenteria ^Foiosa _Ataun
Urteak
Landatuak
Entregatuak
%
Galduak
%
1749-1808 1749-1808 1749-1808 1750-1808 1776-1805 1749-1808 1749-1804 1755-1794 1763-1793 1749-1785
113.274 32.338 75.390 69.940 186.470 69.183
97.819 24.170 47.851 59.281 29.417 55.666 498.765 40.931 239.452 190.062 51.769 282.240 146.898 651.498 281.459 113.407
86 75 63 91 16 80
15.455 8.168 27.539 5.659 155.452 13.517
14 25 37 9 83 20
66 93 86 73 76 68 95
98.051 4.036 46,725 53.040 200.444 133.943 5.846
34 7 14 27 24 32 4
1749-1775 1750-1805 1749-1807 1749-1808 1749-1808
155.810 288.113 55.805 328.965 199.938 851.942 415.402 119.253
Landaketak mintegi-eratzaileen ardurapean zeuden; mintegietatik atera eta birlandatu egiten zituzten udal lursoro batean, diru-kopuru baten truke. Sistema honek ha足 cieran baliagarria izan bazen ere, XVIII. mendearen bukaeran udal ogasunen zoritxaekarri zuen. Udalak ezin izan zuen m integi-eratzaileekin zituen zorrak kitatu, mendearen hasiera arte. Oiartzunen, 1776 eta 1784. urteen artean, mmtegi jaoeei pagatutako dirua, gastu orokorraren % 9I-a suposatu zuen. Zor hauek kitatzeko, Gipuzkoako udalek euren udal-lugorriak saltzen saiatu ziren, Erregearen baimenik sabe, 1813. urtean, Independentziaren Gerrak eragindako botere ezaz baliatuz. Min^sgi-eratzaileak -Femando VII. itzulerarekin, egoera politiko berri baten aurrean zeu^sla ikusita-, jabetza galdu aurretik, eskuratutako basoak moztu eta txikitu zimzten.
Mintegi-eratzaileei ordaindutako dirua Gipuzkoako udalen gastu orokorrean Herria
Urteak
Ehunekoa (%)
Aia Donostia Bergara Azkoitia Legazpia Ordizia Errenteria Oiartzun Ataun Asteasu Segura Zumala
1762-1784 1762-1785 1774-1785 1762-1785 1762-1784 1762-1784 1774-1785 1776-1784 1762-1783 1762-1782 1774-1785 1762-1785
73 86 51 87 77 85 74 92 57 83 95 17
Labur esanda, basoa berreskuratzeko ahalegin handizalea egin arren, Gipuzkoako herriek -Oiartzunek ere- basoaren suntsiketa eragin zuten. Basoak udal ogasunen diru iturri nagusienak ziren. Baso salmentek ohizko eta ez ohizko gastuak fínantzatzeko aukera ematen zuten: gudak, erreklutatzeak, etxe, zubi, bide eta iturri konponketak eta eraiketak -1756. urtean Aserigorriko iturria konpontzearren, 1.200 gaztainondo saldu ziren-, auziak, biltzarkideak, sendagileak, mintegiak, landaketak, eta abar. Ba soaren ekoizpena aztertuta, egur eta abarraren salmenta zen errentagarriena; Oiartzu nen, batez besteko, urterò 2.013.520 marabedi lortzen ziren. Udalarentzat, etekin han dienak 1762 eta 1785. urteen artean jaso ziren: diru-sarreren % 80-a basotik zetorren. Nolanahi ere, basoaren errentagarritasuna jaisten hasi zen XIX. mendearen lehenengo ham arkadan; ulergarria da basoaren atzeraldia kontutan hartzen bada. Basoaren ekoizpena ahulduz batera, basoak berak eragindako gastuek gora egin zuten XVIII. mendean: basozainak, mintegizainak, landaketak, mintegiak, perituak, garoa, otadi eta hostoen banaketa, basoen zatiketa, ebaketak, eta abar. Gastuak 1740 eta 1800. ur teen artean izan zuten sekulako igoera; Oiartzunen, basoak eragindako gastuak gastu orokorraren % 32-a suposatzen zuen.
Batez besteko diru-sarrerak egurra eta gaztaina salmentarekin (belloizko marabediak) Herria
Egurra
Gaztainak
Aia Asteasu Ataun Azkoitia Berastegi Bergara Donostia Errenteria Legazpia Oiartzun Ordizia Segura Tolosa Zumai a
162.257 320.380 257.373 309.246 519.837 258.072 1668.453 776.187 742.469 2.013.520 23.421 50.149 444.112 22.981
107.905 40.503 127.681 3.349 283
22.208 27.294 295.288 634
Hitz batean, gastuak gora eta etekinak bera, hau da, herri basoak errentagarria izateari utzi zion, XVIII. m endearen bukaeran eta XIX. mendearen hasieran. Haatik, Ă?814. urtean egur-lana oraindik ere pisu handia zuen ekonomian, 40 zurgin (8 olagi2on etĂ 5 errementari) baitzeuden. Gauza bera gertatu zen jabetza partikularreko basoetan. Antzinako Erregimeneko baso-ustiaketarako erabilitako eredu agorturik zeSoen. Liberal ereduak sistema ekonomikoa aldatzea aldarrikatzen zuen: baso eta lur uztartuak askatzea. ^â&#x2013; 4.4. D esoihanketa prozesua Orain arte, basoaren suntsiketaren faktoreak -burdingintza, untzigintza, abeltzannekazaritza, etxeko kontsumoa, suteak, gerrak eta desamortizazioa- eta basoa be^eskuratzeko saiakerak aztertu dira. Atal hau, bi prozesuen ezartzearen ondorioak neurtzen saiatuko da, hots, suntsiketa eta berreskuratzeak zer nolako emaitza eman zuten. XVI. mendean basoaren egoera nahiko ona dirudi; dena dela, kostaldean untzigintzan erabiltzeko egurraren eskasia nabannena da mendearen erdialdean. 1602. urtean Oiartzunek ez zuen lugorririk landaketak egiteko, bere basoak bete-bete baitzeuden.
Herria Aginaga Aia Aizarnazabal Amasa Andoain Asteasu Astigarraga Azkoitia Azpeitia Deba Eibar Elgoibar Errenteria Errezil Hernani
Landaketak 400 500 400 300 600 500 400 500 500 500 400 400 800 300 1.000
Herria Hondarribia Irun Lezo Mutriku Oiartzun Oikia Orio Pasaia Urnieta Usurbil Zarautz Zestoa Zizurkil Zubieta Zumaia
Landaketak 500 500 400 300 800 300 200 400 600 300 400 400 300 500 300
XVII. mendearen erdialdea arte, desoihanketa ez da kezkagarria. Superintendenteak 1631. urtean agindutako landaketen arabera, basoaren hedadura mantentzen zen. Edonola ere, Oiartzun da -Errenteria eta Hemanirekin batera- landaketa gehien egin behar dituen herria; burdinolen eta untziolen eskariek hórrela agintzen zuten; seguruenik, gaur egun Donostialdea bezala ezagutzen dena, izan zen basoaren ustiaketa bortitzena jasan zuen lurraldea, bertan biltzen baitziren -in o n ez bezala- deskribatutako jarduera suntsitzaile guztiak. Desoihanketa oso zabalduta ez zegoela esaten de nean, ikuspuntu ekonomiko bat erabiltzen da: jarduera guztiek behar beste lurra zu ten; basoak beteak zeudela adierazten zenean, ez ziren lugorriak, larreak eta lursoroak kontuan izaten. Baina, ikuspuntu ekologista batetik ikusita, desoihanketa sakona zen XVI eta XVII. mendeetan; are gehiago, XIV. mendetatik irekitako larre eta lursoro berriak kontutan izanik.
L u g o rrietan lan d a zitezkeen zuhaitzak (1765-1768) Herria Antzuola Arrasate Asteasu Astigarraga Beasain Bergara Eibar Elgea Leintz O iartzun Ordizia Plazentzia Segura Urretxu Zegama Zumarraga G U ZTIR A
Urteak 28.000 56.000 100.000 29.000 57.000 40.000 20.000 16.000 154.700 92.000 45.500 3.000 122.000 30.000 73.000 15.000 881.700
XVII. mendearen bukaeratik XVIII. mendearen erdialderaino, gauzak okertu egin ziren, eta basoaren atzeraldia nabarmenki sakondu zen, ekonomiaren baserriratzea eta luberriketen eraginez. 1738 eta 1749. urteetako Ordenantzek kezka handia azaltzen zuten; horregatik sortu ziren, desoihanketa gelditzearren. Esfortzu eta landaketa ugafiak egin arren, hostozabalen hazialdia ikusita, emaitzak ez ziren 50-60 urte barru eniango; hau da, lehenengo emaitzak XIX. mendearen hasieran jasoko ziren. 1784. urteko “Basoaren egoera'-r^n arabera, Gipuzkoan 11.237.967 zuhaitz zeu gen. Horietatik, gehiengoa -6.132.732- zuhaitz gazteak ziren, eta bakarrik 2.804.797 Zeuden mozteko prest. Jorge Askasibarren esanetan, hauek Gipuzkoako lurraldearen ^aurdena hartuko zuten. O iartzunen 306.194 zuhaitz zeuden, gehienak zaharrak: 194.588 zahar 110 571 gazte, 1.035 mozteko prest. Zuhaitz motak kontutan harturik, gehienak haritzak ziren: 268.928 haritz, 25.906 pago eta 20.202 gaztainondo. Ares^ian erabilitako neurria -hektarea bakoitzak 440 zuhaitz ditu- aplikatuz gero, Oiar ^zungo basoak 695’89 hektarea izango zituen, eta Oiartzungo lurraldearen -6.000 hektarea- % 11’5 suposatuko zuen. Beraz, 1784. urtean, Oiartzungo ^ 88 5 ez zuen ^ hasorik; desohianketa garbia da.
Gipuzkoako basoaren egoera (1784) Zuhaitz motak
Gazteak
Mozteko prest
Zaharrak
Guztira
Haritzak Pagoak Gaztainondoak Lizarrak Intxaurrondoak Guztira
3.185.176 2.524.236 374.263 33.019 16.038 6.132.732
1.078.752 1.475.147 212.254 14.478 4.166 2.804,797
1.146.525 812.735 292.399 16.059 2.720 2.270.438
5.430.453 4.812.118 878.916 63.556 22.924 11.237.967
XIX. mendean, lehenengo emaitzak eman behar zirenean, Independentziaren Guda gertatu zen. Beranduago, 1808 eta 1835. urteen artean, desamortizazioa garatu zen, eta basoak ezin izan zuen burua altxa. Ezoihanketak, XV. m endean hasi eta XVI, XVII eta XVIII. m endeetan sakondu zenak, XVIII. m endearen bukaeran eta XIX. m endearen hasieran pairaezina gerta tu zen. 3.5. G aur E gungo Arca Arestian deskribatutako egoera ez zen gehiegi aldatu 1833. urteko Mendi-Ordenantzarekin. Honen 212. artikuluak lurralde euskalduneko erakundeen esku utzi zuen arautegien berrikuntza; Aldundiak udal basoen gobernuko partehartzea zuen soilik. Karlistadak zirela eta, aldaketa hauek ez ziren 1848. urtea arte gertatu. Arautegi berri honen ondorioz Probintziak 4 marabedietako oparia ematen zuen landatutako aldaska bakoitzaren truke -gutxienez 50 aldaska landatuz gero-. Udaletxeek mintegi eta landaketen liburu bat eduki behar zuten, eta baita Probintziak ere, non udaletxeek, apirilaren hasieran, bidalitako mintegi eta landaketen berri jasotzen baitzen. Baina 1855. urtean Donostian ospatutako Biltzarretan, Foru Ogasunaren arazoak zirela kasu, opa ria kendu egin zen. Beranduago, 1863. urtean, Gipuzkoako Biltzar Orokorrek ganaduen larratzea eragotzi zuten, berez hazitako basoetan. XIX. mendearen bigarren erdialdea, batez ere azkeneko laurdena, trantsiziozko denboraldia izan zen: Aro berriko araudiak mantendu egin ziren, baina zenbait neurri hartu ziren basoa zuzpertzeko; halere, oihaneztapena ez zuen aurrera egin. Euskal He rriko eta Gipuzkoako basoen berreskuratzea XX. mendearen lehenengo 30 urteetan gertatu zen. Horretarako basogintzan adituak ziren giza-baliabideak eta lurrak behar ziren; hori Baso Zerbitzuaren (1902) eta Mendi Katalogoen (1901) bitartez lortu zen. Aro Berrian deskribatutako faktoreak bere garrantzia mantendu zuten Gaur Egun go Aroan, baina zenbait faktore berri sortu ziren: -
1847. urtean 51 ola egiten zuten lan Gipuzkoan, 1880. urtea arte; Oiartzungo Udalak 1883. urtean saldu zuen Olaberriako burdinola. Burdinolek ekoizpena handia man tendu zuten: Askasibarren esanetan, Gipuzkoan, 1814-1860 artean 1.380.000 kintal burdin, 4.830.000 kintal ikatz eta 2.500.000 tona egur, eta 1860-1888 artean 111.495 kintal burdin egin ziren, hau da, 390.232 kintal ikatz eta 200.000 tona egur.
Desamortizazioek baso asko jarri zituzten merkatuan. Jabe pribatuek erosketan izandako gastuak orekatzearren basoak moztu zituzten edo basabera bihurtu. XIX. mendean lau desamortizazio prozesu eman ziren: Askatasunaren Gudan (18071813), Lehenengo K arlogudan (1833-1835), M endizabalen desam ortizazioa (1836) eta Madozena (1855). Gaztainondoen gaitza zela-eta, ez ziren landaketak egiten ondazilegietan, non ota di, iraleku eta zuhaitz bakan batzuk geratzen baziren. 1885-1886an 18 ondazilegi saldu ziren, baina 1887an salmenta eten egin zen. Oraindik 1889. urtean Oiartzu nek 304 hektarea ondazilegi zituen. Oiartzungo Udalaren utzikeriaz, partikular as kok baimenik gabeko landaketa berriak egin zituzten ondazilegietan. Oraindik 1923. urtean Oiartzungo auzokoek baimena eskatzen zuten ondazilegiak ustiatzeko (Azkorrin, Sarobe-erreka, Gaztaintxiki, Gaztain-motzeko elutsa, Burkondo, Naparribia, Maradimotz, Bidamakueta, Emietako erreka, Penadegi eta Ordoko Oiartzungo maparen F, G, H 7 eta 8-).
Saldutako udal-lurrak (1818-1836)
_ _
Urteak
Lurra (posturak)
Balioa (Belloizko errealak)
1818 1834 1835 1836
61.710 8.961 4.405 12.158
201.774 34.626 17.234 46.400
Basoaren utzikeria eta mozketak eragindako izurriteak. Gaztainondoak “tinta” izeneko izurritea pairatu zuen 1860-1890 urteetan. Izurrite hau Italiatik atera zen 1842. urtean, Portugal (1853) eta Frantziatik (1860) hedatuz. Honen ondorioz 300.000 gaztainondo galdu ziren -Oiartzunen 100.000-. 1907. urtean “oidium ” izeneko izurrite berria nozitu zuen haritzak. Estatu Batuetatik ailegatu zen Gipuzkoara, modortuak eta basabera kutsatuz; ebaketa handiak izan ziren horrek bultzatuta. Abere taldeak ugaldu egin ziren XIX eta XX. mendeetan, nahiz eta behi-abereak bi izurrite sofritu: 1817. urtean Frantzia, Nafarroa eta Arabatik ailegatutakoa, eta 1906. urteko Naparmina edo “Glosopeda”; azkeneko honek, bertako arraza, Piriniotakoa, urritu egin zuen, eta kanpoko arrazak ekartzera behartu. 1812. urtean, Gipuzkoan 9.053 idi, 10.085 behi eta 1.088 zaldi zeuden (Oiartzunen 116 idi eta 96 zaldi). Mendearen bukaeran, 1882. urtean, 53.895 behi eta idi zenbatu ziren Gipuzkoan, 1908. urtean 58.829, eta 1912. urtean 78.492. Ardien kopurua ere gehitu egin zen: XIX. mendearen bukaeran 81.666 ardi bazeuden ere, 1908. urtean 92.131 ziren, 113.267 1912. urtean, eta 120.000 1919. urtean. Azkenik, 1940. ur tean 80.000 behi eta 130.000 ardi zeuden Gipuzkoan. 1908-ko Udal-Ordenantzek ahuntzen sarrera debekatu zuten udal-mendietan.
Abereak
1878-1879
1889-1890
1899-1900
1910
Abelgorriak Zaltabereak Mandoak Astoak Artabereak Ahuntzabereak Txerriak Guztira
1.696 69 41 118 3.462 93 738 6.217
1.493 117 50 127 3.154 42 641 5.623
1.562 137
1.735 148 24 200 3.446 27 816 6.396
93 3.933 5 654 6.371
Oiartzungo abere taldea ingurulco ugariena zen, eta beste herrietara joaten zen larratzera. Herri horietan zerga pagatu arren, 1909. urtean Artikutza, Lesaka edo Goizuetak euren lurraldetan sartzea galarazi zieten, 1912. urtean Irunek eta 1914. urtean Hemanik, landaketetan egiten zuten kalteengatik. Nekazaritza ere bere garrantzia ugaldu zuen. Oiartzunen 1809-1825 urteetan 50 baserri eraiki ziren, eta honekin basoaren presioa gora egin zuen. Horregatik, Oiartzungo udalak 1899 eta 1901. urteetan zenbait bando atera zituen garoaren mozketa segaz eragotziz; igitaia bakarrik erabil zezaketen auzokoek, eta famili bakoitzeko 4 partaide. Garoak 1854. urtean “roña” izurritea pairatu zuen, nonbait. Biztanleriaren presioa ere suegurran eragin zuen. 1825. urtean, auzi berri bat sortu zen Errenteria eta O iartzunen artean. Epaiak Soraburu, Dukatenea, Olagarai, Arain, Zerradi, lerotxiki, Iradi, Arangibel, Garaño, Arozaena, Garmendia txikia eta Txipitoko (Ipintzako) jabeak eta maizterrak Astamuga mendian egindako kalteak ordaintzera zigortu zituen. Suegurraren probetxamendua XX. mendean jarrai tzen zuen, behitzat 1917 arte. Eragozpen aurrean, legez kontrako mozketak jarraitu zuten; urteroko egur-eskaria handia zen: Ospitaleak 40 karga, otea txikitzeko tresnak 20 haritz eta IO pago, gurdien timoiak 10 haritz-tantaiak, karobiak eta labeak 100 haritz modortuak, eta etxeko suak -sukalde ekonomikoaren erabilpena hedatu egin zela kontutan edukita-. Trenbideak. Arditurri eta Artikutzako trenen trabesak egiteko egur asko behar zen. Zenbait kasutan, trenen tximiniek txinpartak botatzen zituzten, batik bat egurra erabiltzen zutenean. Hórrela gertatu zen 1914tik 1918ra; lehenengo Gerra Mundiala zela-eta, ikatzeko inportazioak moztu egin ziren, eta trenen galdarak bertako egurra erabiltzen hasi ziren. 1918. urtean Artikutzako trenak sute handia eragin zuen Oiartzungo zenbait menditan. Suteak. XIX. mendean suteak ohikoak izan arren, I917tik 192lra ugaritu ziren Oiartzunen, otadiak erretzeagatik edota ikazkinek mendian bazkaria berotzeko pizten zuten suarengatik. Suteak gelditzeko, auzolana erabiltzen zen; Oiartzungo artzainak suteak gelditzen laguntzen zuten, bere kabuz eta doan, baita oihanketa
lanetan ere. Suteen arazoa kezkagarria zenez, Aldundiak suak piztea galarazi zuen 1922. urtean, ez bakarrik udal mendietan, baita bertatik 180 metroko dis tantzian. 1925. urtean, Aldundiaren babespean, “Gipuzkoako Baso-suteen Aur kako Aseguru Elkartea” sortu zen; Oiartzun, hasiera batean, erakunde honen kidea ez bazen ere, 1927ko hasi zen bere m endiak aseguratzen: A randaran, Arditurri, Sarobelarre, Basterla, Itsaiturri, Pikoketa, Larrem otz, Bidebieta eta E g ied er, lan d atu b e rrik o m endiak a seg u ra tu z itu e n 6 6 .600 p e z e te n g a tik , 529’90ko sari batekin. ~ Meategiak. 1831-1832 artean “Compañía Guipuzcoana de Minas”-ek auzi garran tzitsua izan zuen Oiartzungo udalarekin, eman behar zion egur kopuruari buruz. 1825. urteko Dekretu Errealaren arabera, meategien jabeek, udal basoetatik, edo zein auzoko bezala ikatzez eta egurrez hornitzeko eskubidea zuten, 10 zuhaitz ale gia. Baina konpainiak kopuru hori ez zela nahikoa esaten zuen. Emandako epaiak konpainiak behar zuen egur guztia ematera behartzen zion udalari, Armadarako aukeratuak eta mozteko prest ez zeudenak ezik. " XlX. mendearen bukaeran harrobi asko ireki ziren Oiartzunen: 1877- Azkorrin, Makurregi eta Intxaurtxieta, 1900- Intxaurtxieta (Maspuru eta Aztegi-zaharran ar tean), 1903- Añarreko-zubia, 1904- Arritxurieta, 1907- Pikokarate eta Fabrikakoharrobia, eta 1913- Arizabalo-errota. Harrobi hauetatik etxeak eraikitzeko (Arditurriko Burdin M eategiko Konpainiarentzat, adibidez) eta karea egiteko kararria ateratzen zen. Harrobi hauek irekitzeko basoa deusezten zen noski. Gauzak aldatu egin ziren Baso Zerbitzuak sortu zirenean, Aldundien eskutik (Ara ban 1910ean eta Bizkaian 1991an). Gipuzkoan 1902. urtean sortu zen, udal basoak hobetu eta zaintzeko, eta baso partikularren oihanketa aztertzeko; Aldundiaren kezka nagusiena lurren arrastea zen, argindar industriaren ezarpena eragozten zuena. Gaine•"a, mendearen hasieran azaldu ziren lehenengo paper-industriak, atzerritik pinu-egur ^kartzen zutenak. Halere, 1905. urtea arte ez zen martxan jarri. Urte horretan Aldundiak mendi-injineru bat eta hiru zaindari izendatu zituen; ordurarte Nekazari Zerbitzuen kideek arduratu ziren basoez. Baso Zerbitzuaren lehenengo ekintza mintegiak eratzea izan zen: 1906-I912an 625 mintegi hektarea eratu zituen; 1912. urtean, 25 hostozabal-minte§ik 400.000 eta 10 pinu-mintegik 600.000 landare zituzten. Oihanketa ekintzek 1.818 hektarea oihandu zuten 1918-an (Lehen Gerra Mundiala zela-eta, egur eskariak igoe^a izugarria izan zuen, egur-salneurrien eta landaketen igoera eraginez). Urte horreAldundiak 8 zaindari hautatu zituen. Gipuzkoako lurraldea 4 eskualdetan zegoen °anatuta, eta bakoitzak lehen mailako eta bigarren mailako zaindari bat, eta mikele^^ak zituen basoak zaintzeko. Oihanketa ekintzetan, Baso Zerbitzuak lagunduta, Gipuzkoako Aurrezki kutxak zuen parte. GAK-ek basalurrak erosi zitzakeen oihantzeko, eta partikularrak bealokatu 20-30 urteetan. Baso Zerbitzuak haziak eta landareak ematen zizkien parIjkularrei. Aldundiak landareak banatzen zizkien udalei bere mintegietatik. Aldun^ak zulo, landare eta itxiturak pagatzen zituen, eta herriek landaketa, eskulana eta 8arbiketak.
Aldundiak emandako zuhaitzen salneurria (1930) (pzta/mila landare) Zuhaitzak
Partikularrak
Koniferoak Hosto erorkorrak Astigarrak eta Lizarrak Intxaurrondoak eta Japoniar gaztainondoa
15-20 30 40 50
Udalak 10 15 20 25
O ihanketa burutzeko erabili ziren zuhaitz m otak hauexek izan ziren: Pinus sylvestris, Pinus Laricio Austrica, Pinus Laricio Corsica, Pinus Laricio Calabrica, Pinus Insignis, Pinus Excelsa, Pinus Strobus, Larix Europea, Larix Leptolepis, Abies Excelsa, Abies Pectinata, Quercus Rubra, Abies Balmasea, Abies Oriental is, Abies Douglasi, Abies Meciezii (Oiartzunen: Pinus Insignis, Maritima Hamilton, Pi nus Sulvestris, Laricio Corsica, Abies Douglasi, Larix Leptolepis, Cupresus M acro carpa, Lonbadiar Makala, Kanadiar Makala, Platanoa, Lizarra, Astigarra, Arkazia, Intxaurondoa eta Japoniar gaztainondoa). Halere, ez zen nahi adina oihandu. Arazo ugari zeuden oihantzeko: -
Landare eza. Eratutako mintegiek ez zuten eskaria betetzen, eta kanpotik ekarritakoak kalitate gutxiago zuten eta garestiagoak ziren. Probintziak mintegi gehiago proposatzen zituen.
-
Larreratze askatasuna, oihandutako lurrak ixtea behartzen zuen.
-
Baserritarren ekintzak landaketak deusezten zituzten.
Oiartzunek, 1887. urtean, 2.120 hektarea harizti eta pagadi zituen bere mendietan (Pikokarate, M artuzenegi, Zumalikarreta, Kauso, Zaria eta Pisatokietan). 1903. ur tean, berriz, 2.000 udal-mendi hektarea eta 30 mendi partikularren hektarea desoihanduak zeuden. Abeltzainek, gaitza gertatu zenetik, ondazilegietan larratzen zituz ten euren abereak. 1919. urtean, abeltzainak kexu azaldu ziren Udalaren aurrean. Baso Zerbitzuak mintegi bat eratu nahi zuen Bidamakuetan, ardi eta zaldi taldeak neguko ekaitzez babesteko leku onenetakorik zena, nonbait. Udalak ez zien jaram onik egin ganaduzaleen eskakizunei. 1928. urtean Buenabista, Momotegi, Pikokarate, Gorrinzulo-berri eta Gorrinzulo-zahar, besteak beste, beren kexak azaltzen dituzte, baso Zerbitzuak, zuhaitzak landatzearren, Galtzibordako-gaina itxi zuelako, bertan mozten baitzuten garoa euren abereentzat. 1935. urtean, “Euzko-nekazarien-bazkuna” kexatu zen, landaketek abereen larratzea oztopatzen baitzuten. Urte bat beran duago, Komisio Probintzialak Egieder eta Galtzibordan larratzeko baimena luzatu zuen, bertako landareak nahiko haziak baitzeuden. Landaketak batik bat Egieder, Arlepo, Erain, Basateko-Isatsa, Olaberria, Olazar, Pagola-Azpia, Penadegi, Naparribia, Ameztoieta, Lerun, Sarobe-larre, Arditurri, Bidebieta, Trapada, Urkabe, Pikoka rate, Otraitz, Arandaran, Aiako Harria eta Erbinarrin egin ziren, mende honen lehen berrogei urteetan.
Zuhaitzak
1890-1919
1919-1930
Pinuak Haritzak Pagoak Lizarrak Platanoak Makalak Arkaziak Zumarrak Astigarra Intxaurrondoak GUZTIRA
377.140 50.550 27.000 2.380 1.450 1.090 970 1.050
465.740 125.470 74.850 5.425 1.995 733 2.125 2.620 250 250 687.208
100 461.730
1924-1936
1943-1944 519.200
305.570
732.000
Oiartzungo basoa, aspaldiko partez, errentagarna izatera bueltatu zen: 1919tik 1929ra O iartzungo Udalak 210.460’46 pezeta lortu zituen bere raendietatik eta V2.199’37 pezeta gastatu zituen landaketetan eta baso kudeaketan; beraz, 138.261 U9 pezetako eíekina atera zuen. XIX mendean basoez arduratzen zirenak “larrezainak” baziren ere -bi ziren eto eskopeta zeramaten-, 1905-etik aurrera udal basozam ak izango ziren. Bi basozam zeuden: horietako bat basoen eta nekazal jabetzen kontserbazio eta zaintzaz arduratuz gain, mintegien eta landaketen eraketa, kontserbazioa eta garapenaz arduratzen zen. 1923tik 1936ra, “Udal Basozaina eta mendi eta obra zaindariak” izendatu ziren. Gizartea basoen eta zuhaitzen garrantziaz jabetzearren, Estatuak “zuhaitz egura ezarri zuen, 1915ko urtarrilaren bosteko Erret Dekretu baten bitartez.; urterò 400 bat zuhaitz landatzen zuten Oiartzungo gazteek, helduek eta zaharrek. 1923ko Gipuzkoako M endi-Ordenantzek Komisio Probintziala eratu zuten m en diak kudeatzeko eta probetxamendua baimentzeko -abuztu eta irail oro, udalek urte ko probetxamendurako baimena eskatu behar zuten-. G i p u z k o a baso-eskualdetan banantzen zen, bakoitzean Zaindari batek basoen ardura zuelarik. Baso Zerbitzuak, ^dalekin batera, oihanketa lanak proposatzen zizkion Komisio Probintzialari. Aldundiak doan ematen zituen landareak, baina landaketa lanak udalek ordaintzen zil^zten; horretarako, Aldundiak dirua aurreratzen zuen, baina errentan hartutako probetxanienduen %15-a eta isunak eskuratzen zituen horren guztien truke. 1937 urtean Bizkaiko eta Gipuzkoako Baso Zerbitzuak Estatura pasatu ziren, Arabak, bert-iz, Frankoren en-ejimenari eskainitako laguntzarengatik, autonomi han^i^goa mantendu zuen mendi antolaketan. 1918 urtean udal mendien bostena bakan-ik zen basoa: 32.800 hektareatik baka'íik 7.000 zeuden oihanduak. 1906-1918 artean, Oiartzunek 145’37 udal-mendi hek^area oihandu zituen; bakarrik Inin ( 2 i r i l hektarea) eta Hondarribia (177 76 hekta-
rea) gailendu zitzaizkion. 1940. urtean probintziak 188.471 hektarea bazituen ere, 35.200 zeuden oihanduak {10.200 udaNbasoak eta 25.000 partikularrak). Beraz, hogeita hamar urte lehenago hasitako ekintzek bere ondorio izan zuten. Orduz geroztik, m endiak gehiago oihandu ziren, aurreko taulan argi eta garbi ikusten den bezala (1943-1944-n 11 urteetan baino zuhaitz gehiago landatu ziren Oiartzunen). 1940 eta 1960 bitartean, nekazaritzak atzera egin zuen, baserritarrek be足 re sostengua industrian bilatzen baitzuten, gero eta gehiago. Era berean, paper-industriak pinu intsinis-aren eskaria areagotu zuen, sistema ekonomiko autarkiko batean.
4. NATURAREN INBENTARIOA
4. NATURAREN INBENTARIOA Kapitulu honetan gaur egungo natura eta bere osagaien deskribapen bat egin nahi dugu. Bizidun ezagun guztiei buruz xehetasunak emateak orrialde gehiegi beteko iituzke daukagun aukerarako, bainan saiatuko gara komunitateetako espezie garrantzi tsuenak aipatu eta beraiez ezaugarri batzuk azaltzen. Aurretik ikusi ditugu zeintzuk diren Oiartzunen ematen diren baldintza fisikoak, animalia eta landareen ikuspegitik zein izango zen egoera potentziala, historian zehar gizakiak noia aldatu duen aintzinako natura eta ondoren ikusiko dugu erabilera mota desberdinek zer eragin duten animalia eta landare komunitateetan. Oraingoan gaur egungo egoerari buruz arituko gara, errealitatean dagoenari buruz. 4.1. Landaredia eta flora Landareak mugitzen ez diren bizidunak dira eta, horregatik, zuzenean jasan edo gozatu behar dituzte dauden gune konkretuko baldintzak. Ornodun bat, eskuarki, babestu daiteke izotz handi batetik, elikagai bilatzeko mugitu edo lehorte garaia de sean uraren bila joan, bainan landareak ezin dute horrelakorik egin. Horregatik oso ondo m oldaturik egon behar dira bizi diren lekuetara eta inguruneak baldintzaren bat behar adina betetzen ez badu, hor ezingo da bizi. Adibidez, nahikoa da nonbait berrogeita hamar urtetik behin haritza akabatzeko adinako lehortea egitea, bertan haritzik bizi ezin izateko, nahiz eta beste berrogeita bederatzietan oso klima egokia eduki. Gune bakoitzean hobekien m oldatzen den espeziea gaindituko da besteei. Horregatik, landarediak ongi erakusten digu leku bakoitzeko baldintzak eta erabile•■aren egoera. Suzesio ekologikoa Eremu soil bat berekasa landarez janzten uzten badugu, ikusiko dugu noia aurrena belar kolonizatzaile batzuk irteten diren, denbora joan ahaJa landaredi motak bat bes tia ordezkatzen joaten dira, aurrena belarrak, geroago sastrakak eta sasiak, gero zu haitz eta zuhaiskak jaioko dira, eta hórrela jarraitzen du klimaxera iritsi arte. Klimaxa ^eitzen diogu inguruarekin orekan eta egonkor dagoen landaredirik garatuenari. Oiartzungo kasuan, oso urriak diren berezko gune irekiak salbu, landaredi klimazikoak bigarren kapituluan azaldu ditugun baso potentzialak izango lirateke, hau da, hariztia, pagadia, ameztia eta haltzadia.
Adibide gisa, hauek izango lirateke hariztiaren suzesio ekologikoan kokatzen di ren zenbait landaredi mota, sinpleenetik konplexuenera: beiardia, otadi-txilardia, sastrakaz osaturiko sasitza, hostozabalen baso mistoa eta hariztia. Gizakiaren, animalia edo bestelako eraginik ez badu, leku bateko landaredia klimaxera iritsiko da epe lu zcan, baina, lehen aipaturiko eraginen bat ematen baldin bada, eragin horrek suzesio ekologikoa oztopatu egingo du eta punturen batetik aurrera joaten ez dio utziko. Urte oro ongarritu eta segaz mozten den beiardia bere horretan jarraituko du lan horiek egiten diren bitartean edo bost urtetik behin erretzen diren eremuak otadi-txilardi egoeratik ez dira irtengo erretzen jarraitzen den bitartean. Baina, eragin hauek eteten direnean, suzesioak bere martxa hartuko du berriro klimax bidean.
12. LANDAREDÍAREN SUZESIO EKOLOGIKOA: I: hasoa, 2: sastrakadia, 3: muludia eta 4: beiardia.
Oiartzunen esan dezakegu ez dagoela egoera klimazikorik, gizakiaren eta bere abereen eragina handia baita, bai historian zehar eta areago gaur egun. Horregatik, landaredi mota desberdinak eta suzesioan puntu desberdinetan kokaturikoak ikus di tzakegu paisajean. Ondorengo orrialdetan landare komunitate garrantzitsuenak azal tzen saiatuko gara. 4.7.2. H ariztia Lehenengo kapituluan esan dugun bezala, hariztiak, gizakiaren eta animalien era ginik izan ez balitz, altitudean 500 - 600 m-tik behera dauden eremu ia guztiak estali ko lituzke. Bainan, hemen kokatzen dira Oiartzungo behe aldeko leku lauenak eta bertan garai batean zegoen harizti horrek sortu zituen lurzorurik emankorrenak, eta gizarteak, gehienetan hala beharrez eta beste batzutan utzikeriaz edo ezjakintasunez, industrialdeak, komunikabideak, etxebizitzak, zuhaitz landaketak, belardiak, soroak, meatzeak eta azpiegitura ugari bertan kokatzeko erabili ditu, hariztiaren kalterako. Gaur egun geratzen diren hariztiak hedadura gutxiko basotxoak dira eta bere egitura eraldatua aurkitzen da. Asko dira Oiartzunen geratzen diren hariztitxoak, hedadura handienak errekak menditik bailarara iritsi behar diren inguruetako maldetan aurkitzen dira: Arditurritik Pikogarate aldera, Oiartzun ibaian Penadegi inguruan, Karrikatik gora eta Sarobe eta Eldotz erreketan. Gainera, beste basotxo batzuk aurkitu ditzakegu behe aldean.
Harizti guztietan haritza {Quercus robur) da zuhaitzik nagusiena, bainan bi eratako hariztiak topa ditzakegu Oiartzunen. Behe-aldetan eta, orokorrean, lurzorua geru足 za marduletan metatzen den lekuetan harizti eutrofoa aurkitzen dugu eta malda eta gainetan, lurzorua meharragoa denean, harizti azidofiloa. Bien arteko desberdintasuna lurzoruaren emankortasunari eta azidotasunari itsatsia dago. Zenbait eta emankortasun gehiago eta neutroagoa izan lurzorua, orduan eta eutrofoagoa izango da hariztia. Alderantziz, zenbait eta elkorragoa eta azidoagoa izan, orduan eta azidofiloagoa izango da. Bata eta bestearen artean ez da askotan eten nabaririk izaten, batetik baste足 ra poliki poliki eta ia ohartu gabe pasatzen gara. 4.1.3. H arizti eutrofoa Esan dugun bezala, harizti mota hau lurzoru sakona eta emankorra dagoen lekuetan garatzen da, erreken ibarretan eta azpizorua kararrizkoa den lekuetan. Horrelako
URRITZA (Corylus avellana): hostoak eta lare eme eta arrak.
baldintzak, Oiartzunen, auzoak, industrialdeak eta biztanleria kokatzen den inguruetan bakarrik ematen dira. Hau da, altitudean 100 metrotik behera aurkitzen diren eremu lauak. Edozein malda edo tontor-guneetara hurbiltzen bagara, ondoren aipatuko dugun harizti motaren eremura sartuko gara. Haritzarekin batera, baina egoera onean dagoenean askoz ere kopuru urriagoan, aurkitzen ditugun zuhaitzen artean hauek dira aipagarrienak: lizarra {Fraxinus excel sior) eta astigarra {Acer campestre), gainera, noizik behinka, zumarra {Ulmus gla bra), ezkia {Tilia platyphyllos) eta pagoa {Fagus sylvatica) azaltzen dira. Erreka edo gune hezeren batea hurbiltzean haltza {Alnus glutinosa) aurkitu dezakegu. Abereak ibiltzen ez diren lekuetan zuhaiskak eta igokariak ugariak izan ohi dira ha rizti eutrofoen bamean, horien artean ondorengoak: urritza {Corylus avelleana), zuhandorra {Cornus sanguinea), elorri beltza {Prunus spinosa), basaerramua {Euonymus europaeus), huntza {Hederá helix), apomahatsa {Tamus communis), aihen zuña {Cle matis vitalba) eta abar. Gune babestuenetan ereinotza edo erramua {Laurus nobilis) eta endalaharra {Smilax áspero) garatzen dira, fiorari mediterraniar kutsua emanaz. Belar ugari hazten da hariztietan, haritzaren adaburuak argi asko sartzen uzten baitu lurreraino. Hona hemen batzuen izenak: Polystichum setiferum, Asplenium scolopendrium, Dryopterís affinis, Hypericum androsaemum, suge-belarra {Arum italicum), erratza {Ruscus aculeatus), mercuriarra {Mercurialis perennis). Sanícula euro-
14. BASO EUTROFOETAKO LAND ARE BATZUK: a) Sanícula euw paea, h) Vicia sepium eta c) Lamiastrum galeobdolon.
paea. Vicia sepium, Lamiastrum galeobdolon, bioleta {Viola sylvestris subsp. riviniana). Ranunculus nemorosus. Euphorbia amygdaloides, Symphytum tuberosum, Pul monaria longifolia, Bromus ramosus. Belar hauen artean iratzeen ugaritasuna azpimarragarria da. Oiartzunen era honetako oso harizti gutxi aurki ditzakegu, geratzen diren ale apu rrak haraneko errekatxoen inguruan aurkitzen dira, haltzadien inguruan. Adibide eder bat Urkabe eta Arkale artean, Beloaga errekaren ibarrean, kokatzen da. Bertan haritz mardulak eta aipatu ditugun beste espezie asko aurkitzen dira. 4.1.4. H arizti azidofiloa Erreka inguruetako sakanetatik irteten garen bezain laster harizti azidofiloaren eremuan aurkituko gara, altitudean 500 metro ingurura iritsi arte. Eskuarki, batetik besterako pausoa ez da bat batean gertatzen, tartean nahasketa antzeko bat izaten bai ta eta trantsizioa pixkanakakoa izan ohi da. Harizti azidofiloetan eutrofoetan baino elkorragoak eta azidoagoak dira lurzoruak eta hauek ez dira hain sakonak, askoz ere meharragoak, kokaturik dauden lekuetako maldetan higadura handia izaten delako eta honek ez du uzten beheko sakanetan ematen diren sakonetara iristen. Harizti mota honen zuhaitz konposaketan bera da nagusi, bainan batzutan beste batzuk ere aurki ditzakegu: gaztainondoa {Castanea sativa) eta urkia {Betula alba), bereziki. Gainera, haritzak neurri handi batean eguzki argia lurreraino iristen uzten du eta zuhaiska, mulu eta igokariak ugariak izan ohi dira. Hona hemen hauetatik ugariak diren batzuk: gorostia {Ilex aquifolium), oilakarana edo zumalakarra (Frangula al nus), elorria {Crataegus monogyna), urritza {Corylus avellana), makatza {Pyrus cor data), sahatsa {Salix atrocinerea), laharrak {Rubus spp.), otea {Ulex europaeus), txilarrak edo ainarrak {Erica vagans, E. cinerea, Calluna vulgaris, Daboecia cantabrica), isatsak {Cytisus scoparius eta C. cantabricus), huntza (Hederá helix), atxaparra {Lo nicera periclymenum) eta apomahatsa {Tamus communis). Belarren artean hauek dira aipagarrienetako batzuk: Blechnum spicant, iratzea edo garoa (Pteridium aquilinum), Dryopteris affinis, Teucrium scorodonia, Hypericum pulchrum, Deschampsia flexuosa, Potentilla erecta, Stachys officinalis. Ranunculus f^emorosus, Solidago virgaurea, erratza {Ruscus aculeatus), anbulo zuria edo porrostoa {Asphodelus albus). Azaldu dugun konposaketa floristikoa ia teorikoa dela esan dezakegu, mota honeta ko hariztietan abereak sarritan ibiltzen dira, batik bat ardiak, eta hauek izugarri jaisten dute floraren aniztasuna eta oihanpean txilar, ote, iratze eta beste belar bakar batzuk baino ez da egoten. Askotan lur gorriak edo goroldioz estaliak non nahi azaltzen dira. Nahiz eta baso honetako lurzoruak harizti eutrofoenak baino elkorragoak izan, ba dute baserri askoren sostengu izateko adinako emankortasunik eta hórrela gertatu da, gaur egungo baserri askotako belardiak eta soroak harizti azidofiloak sortutako lurzo ruetan kokatzen dira. Era berean gertatu da zuhaitz landaketekin, bere esparru potentzialaren zati handi bat horretarako erabili da. Aurrekoak aipatu ondoren pentsatuko duzue ez dela leku asko geratu hariztiarentzat eta hórrela da. Geratzen direnak malda handienetan eta lantzeko oso leku txarrak diren bazterretara mugatuak daude, baserri
inguruetako hariztitxo batzuk salbu. Hedadura handienekoak Ergoienen (Olatxetik Arditurriren iparraldeko maldetan eta Penadegi inguruan) eta Karrikan (Karrikako errekaren alboetan, 250 metrotik behera) kokatzen dira, bainan beste eremu txikiagotan non nahi aurki ditzakegu, beti 400 metro inguru baino beherago. 4.Ì.5. Pagadia Haritzari buruz esaten dute burua lehorra eta oinak bustiak gustatzen zaiola eta pagoari, alderantziz, burua bustia eta oinak lehorrak. Haritza gai da urtaroren batean ureztatzen diren lurretan bizitzeko, baina pagoak ez du horrelakorik jasaten, putzutzen ez diren lurzoruak nahiago ditu, baina asko maite ditu lainoa eta lausoa ugari izan ohi duten lekuak. Bere adaburuaren estrukturari eta hostoen egiturari esker atmosferan dagoen hezetasuna kondentsatu eta tantaka lurrera botatzen du. Pagoak oso ondo jasaten du gure mendietan negu aldean egiten dituen izotzak. Baldintza hauek 400-500 metrotik gorako mendi-gune ia guztiak betetzen dituzte, lurzom iragazkor eta eguteran kokaturiko eremu batzuk salbu. Horregatik Oiartzungo mendietako nagusia pagoa da eta ez dago beste zuhaitzik itzala egingo dionik toki hauetan. Lurzoruak, harizti azidofíloaren kasuan bezala, azidoak eta garapen eskasekoak izan ohi dira. Horregatik esan dezakegu hemengo pagadi guztiak azidofiloak direla eta, ondorioz, pagadiaren osagai diren beste landareek ere joera berdina dute. Pagoarekin beste zuhaitz eta zuhaiska batzuk ere aurki ditzakegu; urkia {Betula alba), gorostia {Ilex aquifolium), elorria {Crataegus monogyna), hostazuria {Sorbus aria), otsalizarra {Sorbus aucuparia), hagina {Taxus baccata), ahabia {Vaccinium myrtillus), txilarrak {Erica cinerea, Calluna vulgaris, Daboecia cantabrica) eta abar. Belarren artean hauek dira ezaugarrietako batzuk; Blechnum spicant, Oreopteris limbosperma, D escham psia flexuosa, Oxalis acetosella, Veronica officinalis, Luzula muìtiflora, kukupraka {Digitalis purpurea), Ranunculus nemorosus. Pagoaren itzala hariztiarena bainan askoz ere itxiagoa da eta horregatik pagadian hariztian baino landare gutxiago hazten dira, bertan egoten den iluntasuna ez baita egokia argia behar duten begetalen garapenerako. Horregatik pagadi askotan lurra ia soilik aurkituko dugu eta basoaren itxura “garbiagoa” da. Oiartzungo kasuan, landa reen urritasuna areagotu egiten da baso guztietatik abere ugari ibiltzen delako eta irte ten diren altsuma berriak berehala jan egiten dituzte. Azienda pagadietan larreratzeak basoaren beraren birsorkuntza ere oztopatzen du, udaberrian emetzen diren haziak bi zi gutxi izaten dute, abereen baten urdailean bukatzen baitute. Egoera hau gaur egun arazo oso larria bilakatu da eta horren ondorioz Oiartzungo pagadirik handienak zaharturik eta birsorkuntzarik gabe aurkitzen dira. Neurririk hartzen ez bada hau kon pontzeko, baso horiek galtzeko arrisku ziurrean aurkitzen dira. Mende honen erdi inguru arte mendi hauetan egin den ikazkintza iharduera dela eta, gaur egungo pago gehienak motzak dira. Hau da, enbor nagusia lurretik bi metro eta erdi ingurura moztuta aurkitzen da eta bertatik zenbait adar sendo irteten dira. Oso gune gutxitan aurki ditzakegu pago tantaiak, ikatzetarako ustiatu gabeak. Zalantzarik gabe Oiartzungo pagadirik handi eta ospetsuena Oieleku - Bianditzekoa da, bainan bere egoera ez da batere ona. Zutargi edo “kandelabro” moduko pago
PAGAD ! AZIDOFILOETAKO LAND ARE BATZUK: a) Deschampsia flexuosa, b) ^ ela m p yru m pratense, c} Dryopteris affinis, d) Blechnum spicant, e) ahabia (Vaccinium w yrtillus),/) gorostia (Hex aquifolium), g) Teucrium scorodonia eta h) Hypericum pulchrum.
zaharrez osatua dago eta, bertan birsorketarik ez dagonez, ez dago batere pago gazterik. Zuhaitzak zahartu eta erortzen ari dira. Beharrezkoa iruditzen zaigu behar diren neurriak hartu eta pagadi hau birsorketa prozesuan jartzea. Gainera, badaude beste pagadi txikiago batzuk Oiartzungo mendietan sakabanaturik, hauetatik handiena Ari txulegi inguruan kokatzen da. 4.1.6. Am eztia Oiartzunen aurki ditzakegun basoen artean ameztia da mediterraniarrena. Askotan hareatsuak izan ohi diren lurzoru iragazkor eta azidoetan garatzen da. Topografiari begiratzen badiogu, 200 metro altitudetik gora, gain eta eguteretan aurkitzen dugu. Leku hauetan, oso sarritan, lehorte boladak gertatzen dira, hego-haizea denean batik bat, eta horrelakorik ez du jasaten ez haritzak eta ez pagoak. Inguruko baldintza haue tan bizitzeko gai izan eta basoa sortzeko ahahnena duen zuhaitz nagusiena ametza da. Beste zuhaitz eta zuhaiska batzuk ere laguntzen diote ametzari, bainan epe luzera ametza gainditzen da. Urkia {Betula alba) eta lertxuna {Populus tremula) dira zuhaitzen artean ia bakarrak lurzoru elkor hauetan bizi izaten direnak, nahiz eta heze-guneetan haritza {Quercus robur), gaztainondoa {Castanea sativa) eta beste zuhaitzen bat aurkitu. Zuhaisken artean hauek dira aipagarrienak: gorostia {Ilex aquifolium), elorria {Cra taegus monogyna), m akatza {Pyrus cordata)eta. oilakarana edo zumalakarra {Frangula alnus). Oiartzunen ez dago amezti garaturik, dauden guztiak oso gazteak eta degradatuak dira eta ez dira lurra estaltzera iristen. Horregatik oso ugariak izaten dira muluak: oteak {Ulex gallii) eta txilarrak {Erica cinerea, Calluna vulgaris, Daboecia cantabrica), batik bat. Belarren artean hauek dira bereizgarrienak; M elampyrum pratense, Pseudoarrhenatherum longifolium, Deschampsia flexuosa, Veronica offi cinalis, Teucrium scorodonia, iratzea edo garoa {Pteridium aquilinum) eta Agrostis curtisii. Porrostoa {Asphodelus albus) oso ugaria izan ohi da, sua erabili den lekue tan batik bat. Lehenengo kapituluan aipatu genuen bezala, ameztia eta bere azpian sortzen diren sastrakadiak pirofitoak dira, hau da, ongi eratuta daudenak aldizkako suak jasateko. Urte batzuetan berekasa egon den amezti batean biomasa lehor asko metatzen da, udazken eta negu partean batez ere. Ametzak hosto iharrak adaburuan mantentzen di tu udaberri arte, oteak eta txilarrak izerdi gabe, lehorrak aurkitzen dira garai hortetan. Bi baldintza hauek elkarturik oso erraza egiten dute eremu horiek erretzea. Bainan, hori gertatzen denean, ondorengo udaberrian bai ametzak, bai oteak eta bai txilarrak altsuma berriak ematen dituzte eta berehala bertiro janzten dute lurra. Oiartzunen ameztiak sastrakadi edo ale bakarretara mugatutako eremuetan azal tzen dira. Zuhaitzak oso gazteak izan ohi dira eta gutxi dira 4-5 metrotik goragokoak. Ondorengo iekuetan ikus ditzakegu: Arkaleko harkaitzak, Ameztoietatik Pikogaratera doazen gainetan, Aiako Harrian, Bianditz - Bunanagirre - Zaria gainen eguteretan eta Zariatik Sorondorako gainetan. Esan dugun bezala, oso gazteak, enbor bihurriekin eta eremu txikietan agertzen dira.
4.1.7. Haltzadiak Haltzadiak urari loturiko basoak dira, lurzorua urte gehienean putzuturik aurkitzen den lekuetan hazten dira. Baldintza horiek erreka alboetan eta ura isurtzen duten eremuetan betetzen dira eta hauetan bizi da haltza. Edozein lurzoru motatan aurkitu de zakegu, beti bustita egoteko baldintzarekin. Behe aldeko lurzoru sakon eta emankorretan haltzadi eutrofoa deritzoguna azaltzen da eta m endialdeko haran estuetan egoten diren lur azidoetan haltzadi oligotrofoa, berriz. Azken hau askoz ere urriagoa da landare espezietan. Haran honen egitura ezagututa, ez dago lekurik hedadura ertain edo handiko haltzadientzat. Denak erreka alboetan eta iturburuetan kokatzen diren haltz ilara gutxiko zerrendak dira eta bere landaredia inguruko harizti edo pagadiarenarekin nahasi egi ten da. Hórrela, zuhaitz mota asko azaltzen dira, baso mistoetan egon daitezkeen guz tiak aurkitu ditzakegu, bainan, ugarienetakoa lizarra {Fraxinus excelsior) da. Aspaldi erreka bazterretan eginiko landaketatatik datorkigu platanoa edo alboa {Platanus hybrida). Gaur egun edozein erreketan ikus dezakegu eta batzutan errekaren zati osoak estaltzen ditu espezie honek. Zume zuria {Salix alba) ere maiz agertzen zaigu Zuhaisken artean ere harizti eta pagadietan azaldu ohi diren guztiak egon daitezke bainan badaude batzuk maizago ikus ditzakegunak: sahatsa {Salix atrocinerea), urri tza {Corylus avellana), intsusa {Sambucus nigra), zuhandorra {Cornus sanguinea) basaerramua {Euonymus europaeus) eta arbustu arrunta {Ligustrum vulgare). Erreka ren barruan, harkaskarra eta area pilatzen den gune batzuetan zume gorria {Salix p u r purea) eta Salix triandra sahatsa. Ez dira inoiz faltatzen ondorengo igokariak: huntza {Hederá helix), laharrak {Rubus spp.), apomahatsa {Tamus communis) eta, askotan, lupulua {Humulus lupulus). Haltzadiak oso aberatsak dira landare espezietan, beste basoetako edozein sar daiteke bere barnean, baina ba dira batzuk lotuagoak daudenak ingurune heze hauetara: Carex péndula, C. remota, Hypericum androsaemum, Scrop hularia auriculata. Festuca gigantea, Bromus ramosus, Myosotis lamottiana. Ranun culus repens, Cardamine raphanifolia, Asplenium scolopendrium, Athyrium filix-feminüs Silene dioica, Symphytum tuberosum, Chaerophyllum hirsutum, Glechoma hederacea. Angelica sylvestris, Brachypodium sylvaticum eta abar. Haltzadiak egoera txarrean aurkitzen dira Oiartzunen, baina, esan beharra dago, Oiartzun ibaiaren bi alboak nahiko jantzita dauzka, nahiz eta dauden haltzadiak oso eraldatuta eta degradatuta egon. Zerrenda meharretan, askotan ilara bat besterik ez, Oiartzungo edozein erreka edo errekatxoren alboetan aurki dezakegu, baita mendi in guruko iturburuetan ere. Bere egurraren ustiapena delako edo lurra nekazaritzarako behar izan delako, haltzak gazteak eta bakanduak ikusten ditugu. Haltzadiek funtsezko papera betetzen dute erreka eta ibaietako biziaren funtzionamenduan. Bertan bizi diren zuhaitz, zuhaiska eta belarrek, beraien sustrai eta enborrekin, uraren abiadura jaisten dute uholde garaietan, inguruko lurzoruen higadura galaraziz eta beraien m etatzeari lagunduaz. Hórrela lortu dira behe aldeko ibarrak. Lurzoru sakontze horrek haltzadia eta bere inguruan dauden komunitateei emankortasuna eskaintze die. Zuhaitzen adaburuek itzala egiten dute en-ekan eta hórrela bertatik doan ura gutxiago berotzen da, bertako faunaren mesede. Lurrazaletik doazen urak, zenbait eta hotzago, orduan eta oxigeno gehiago daramate disolbaturik eta horixe da
16. SAHATSAK: a) sahats iluna (Salix atrocinerea} eta b) ahuntz-sahatsa {S. Caprea).
^7. HALTZADIETAKO LANDARE BATZUK: a] Primula elatior, b) haltzaren adaska (Alnus
glutinosa), b ’)fuktifikazioa, b " ) zuhaitzaren itxura, c) Symphytum tuberosum, d) Ranunculus ficaria eta e) Carex péndula.
uretan bizi diren animaliak bizitzeko, oxigenoa. Erreka alboetako zuhaiztiak ahalmentzen du erreketako arrain biziaren zati handi bat. 4.1.8. B asom istoak Orain arte aipatu ditugun basoak, denak, klimax izatera iritsi daiteke teorian, bakoitza bere lekuan. Baina, beraien egoera ez da egoera horretara inguratzen eta gehie-
ยก8. LIZARRA (Fraxinus excelsior).
netan, landaredia baso izatea iritsi den guneetan, baso mistoa izaten da dagoena. Hau da, basoari ez zaio utzi bere garapena lortzen eta bidearen tarte batean aurkitzen da. Egoera hau, orokorrean, gizakiaren medioz gertatzen da, baina ba daude beste kasu bakar batzuk ustiapen naturalaren bidez gertatzen direnak (lurzoru eskasiarengatik, lubiziak gertatu direlako, haize bolada batek zuhaitzak bota dituelako, sute bat izan deiako eta abar). Horrelako kasuetan eta zuhaitzak hazten utzi direnetan baso mistoa aurkitzen dugu. Baso misto hauetan, lurzoru, topografía, hezetasun eta, orokorrean, ingurunearen baldintzen arabera espezie batzuk beste batzuk baino ugariagoak izango dira. Ez zai gu iruditu egokia komunitate hauen sailkapen zehatz bat egitea, komenigarria deritzogu zuhaitz espezie bakoitza aztertzea eta beraren ezaugarriak ematea. Ez ditugu aipa tuko lehen aztertu ditugunak, hau da, haritza {Quercus robur), Pagoa {Fagus sylvatica), ametza {Quercus pyrenaica) eta haltza {Alnus glutinosa). Lizarra {Fraxinus excelsior). Lizarrak lurzoru sakon, emankor eta hezeak gustuko ditu. Horrelako baldintzak harizti eutrofo eta haltzadien lekuetan ematen dira, horre gatik, oso ugaria da behe aldeko eta erreka inguruetako baso mistoetan. Gainera, as-
VRKIA (Betula celtibérica).
20. ASTIGARRA (Acer campestre). 88
kotan landatu izan da baserri eta belardi inguruetan. Zuhaitz tantaia egiten da, nahiko azkar hazten da eta 20-30 metrotaraino iritzi daiteke, adaburua obala izan ohi du eta adarrak irekiak baina gora jotzen dutenak. Bere hostaila aziendarentzako bazka garrantzizkoa izan da belarra falta izan denean, adaskak moztu eta abereei eman izan zaie beraien elikadurarako, horregatik oraindik ere ikusi ditzakegu lizar motzak zen足 bait guneetan. Urkia {Betula alba). Azal txuri zilarreztatua duen zuhaitz honek nahiago ditu lur足 zoru iragazkor eta azidoak, karezkoak edo trinkoak baino. Horregatik amezti lekue足 tan, harizti azidofilo lekuetan eta pagadi azidofiloen lekuetan aurkitu dezakegu. Zen足 bait eremuetan bertako zuhaitz kolonizatzaile ia bakarra da, Ameztoitik Pikogaratera doazen gainetan, adibidez. 25-30 metroraino iritsi daiteke, bainan Oiartzunen ikus ditzakegunak txikiagoak izan ohi dira. Adaburua konikoa da gaztea denean eta geroago borobildu egiten da. Hosto erronbikoak adartxoetatik zintzilik egoten dira eta itzal gutxi egiten dute, hau da, lurrera argi asko iristen uzten dute.
ZUMARRA (Ulmus glabra).
Astigarra (Acer campestre). Lizarraren antzera, lurzoru sakon eta emankorrak gus足 tuko ditu. Horregatik harizti eutrofo eta haltzadien eremuetan aurki dezakegu, nahiz eta harizti azidofiloarenean ere aurkitu ahal izan. Aurretik aipaturiko zuhaitzak baina tamaina txikiagokoa da, 18-20 metro gehienez. Oiartzunen nahiko urria da eta erreka inguru eta .behe aldeko sasietan aurki dezakegu. Zumarra {Ulmus glabra). Haltzadi eta harizti eutrofoetan egoten diren lurzoru ba足 rro eta hezeak gustatzen zaio. Zuhaitz mardula egiten da eta 25 metrotara iritsi daite足 ke. Azkeneko hamarkadetan Europa guztian zabaldu den grafiosiak bere populazioak asko urritu ditu, espezie beraren etorkizuna ere zalantzak jarriaz. Oiartzun eta inguru guztian, gaur egun, oso zaila da zumar garatu bat aurkitzea, ia denak zuhaitz oso gaz-
22 . G A ZTA iN O N D O A (C astanea sativa). 90
teak dira eta garapen batera iristean grafiosiaren sintomak azaltzen zaizkie beraien nostoetan eta laster hil egiten dira. Gaztainondoa {Castanea sativa). Zuhaitz handia egiten da gaztainondoa, 35 me足 trotara iritsi daiteke. Adar sendoak eta adaburu handi eta borobildua garatzen du, bai足 na gehienetan, ikatzetarako edo beste erabilera baterako ustiatu direnez, motzak izan ohi dira. Lurzoru silizeotan hazten da hobekien, horregatik bere lekurik arruntena ha足 rizti eta pagadi azidofiloena da, nahiz eta eutrofoetan ere azaldu. Dirudienez, erromatar garaian hasi zen landatzen gure mendietan eta gaztainak mende askotan oinarrizko papera bete du gizakiaren elikaduran. XIX. mendearen bukaeran iritsi ziren inguru honetara tinta eta txankro deituriko gaitzak, hain ugariak ziren gaztainadiak desagertaraziz. Gaur egun ale batzuk besterik ez dira geratzen mendi eta baserri inguruetan sakabanaturik eta hauek ere gaitzen sintomak azaldu izan dituzte. Gereziondoa {Prunus avium). Lurzoru sakonak eta hezeak gustatzen zaio gereziondoari, edozein motatako hariztien eremuetan ematen direnen modukoak. 20-25
GEREZIONDOA (Prunus avium).
metrotaraino iritsi daitekeen zuhaitz hau askotan landatu izan da bere fruituengatik, bainan gereziondo basatiak ere aurki ditzakegu baso misto hezeetan eta baserri ingu足 ruko basotxoetan. oso nabarmenak izaten dira udaberrian, loratzekoan, eta udazkenean, hostailak kolore gorrixka berezia hartzen duenean. Ezkia {Tilia platyphyllos). Adaburu handi eta zabala duen zuhaitz honek 30-35 metro edukitzea iritsi daiteke. Lurzoru heze eta sakonak ditu gustuko eta, gaur egun Oiartzunen, ale bakar batzuk besterik ez dira geratzen erreka bazterretan batik bat. Askotan landatu izan da hiriguneetan apaingarri gisa, bai espezie hau eta bai bere senide den Tilia tomentosa. Lertxuna {Populus tremula). Lertxunak urkiaren pareko beharrak ditu, hau da, on足 gi drenaturiko eta silezeoak diren lurzoruak, baina hezetasun gehixeago behar izaten du eta, bera bezala, amezti, pagadi eta harizti azidofiloen eremuetan aurki dezakegu. Urkia baino askoz ere urriagoa da eta han-hemenka, gehienetan taldetxoak osatuz, aurkitzen dugu. Bere garapenean 20-22 metrotaraino iritsi daiteke eta oso erraza da antzematen bere hosto dardaratiengatik.
25. LERTXUNA (Populas tremula).
Baso mistoetan badira bertakotii diren kanpoko beste espezie batzuk, hauen artean ugariena sasiarkazia {Robinia pseudoacacia). Lekadun eta arantzatsua den zuhaitz hau Estatu Batuetako atlantiko aldetik datorkigu eta Europan XVII. mendean hasi zen landatzen. Euskal Herriko Kantauri aldean bertakotzea eta asko ugaritzea lortu du. Gaur egun arrunta da eraldatutako baso mistoetan eta Oiartzunen edonon aurkitu de zakegu. Erreka bazterretan eta heze guneetan jatorria hemendik kanpo duten beste zuhaitz batzuk ere aurki ditzakegu, platanoa edo alboa {Platanus hybrida) eta makala {Populus nigra), adibidez. Mota hauetako basoen konposaketa floristikoa duen lurzoru eta topografiaren araberakoa izaten da eta bertako landaredi potentzialaren seriean agertzen diren espe zieak azalduko dira, bainan, orokorrean, ez dira azalduko baso klimazikoan biziko ziren landarerik zorrotzenak, hauek baldintza oso estuak behar baitituzte eta horrelakoak baso klimazikoan bakarrik ematen dira. ‘^•1-9. Arantzadiak Arantzadiak zuhaiska eta igokariz osturiko komunitateak dira, hauetariko askok ^rantzak dituztelako hartu dute izen hau. Basoen inguruetan, beren argi-guneetan, so-
26. ARANTZADIETAKO LANDARE BATZUK: a) elorria {Crataegus monogyna), a ') lorea, a â&#x20AC;?)
erdibitutako fruitua, b) elorri beltza (Prunus spinosa), c) laharra (Rubus ulmifolius), d) atxaparra (Lonicerapericlymenum), d')fruituak, e) apomahatsa (Tamus communis), e') fruituak eta f) basaerramua (Euonymus europaeus).
roen arteko landare hesietan eta malkarretan aurki ditzakegu batik bat. Nahiz eta lur zoru sakon, heze eta emankorrak izan gustukoenak, beste edozein guneetan ere aurki ditzakegu, bai haltzadiaren eremuan, bai hariztiarenean, bai pagadiarenean eta baita ameztienean ere. Bere konposaketan ondorengo zuhaiska eta igokariak hartzen dute parte: elorria {Crataegus monogyna), laharrak {Rubus spp.), elorri beltzak {Prunus spinosa), arkakaratsak {Rosa spp.), zuhandorra {Cornus sanguinea), sahatsa {Salix atrocinerea), basaerramua {Euonymus europaeus), urritza {Corylus avellana), gorostia {Ilex aquifo lium), apom ahatsa {Tamus communis), aihen zuria {Clematis vitalba), atxaparrak (Lonicera periclymenum). Gainera, orain arte aipatu ditugun edozein zuhaitz bizi daileke komunitate honetan. Baso mistoetan gertatzen den antzera, arantzadietan ere flo ra konposaketa lurzoru eta topografiaren arabera aldatzen da, lekuan dagokion basoa ren suzesioan parte hartzen duten landare espezieak izango dira ugarienak eta beste batzuk, berriz, ez dira azaldu ere egingo. Arantzadiak eginkizun garrantzitsua betetzen dute biziaren aniztasunean. Bertan babesten dira basoko landare asko inguaia erasotua aurkitzen denetan, zentzu hone tan, basoko floraren gordailu garrantzitsu bat direla esan genezake. Bestalde, bertan heltzen diren fruituak (laharren masustak, elorri beltzen basaranak, haitz edo ametzen ezkurrak eta beste landare askorenak) eta sortzen duten sasiak itxiak elikatzeko eta babesteko aukera ematen diote faunari. 4.}. 10. Otadi - txilardi - iralekuak Unitate honetan hiru landaredi mota sartu ditugu. Hiruren konposaketa floristikoa oso antzekoa izan ohi da eta komunitate faunistikoak ere berdintsuak dira, baina be raien itsura erabat nabannena. Erabileraren arabera aldatzen da itsura hori. Abereen nahiko presiorik ez dagoen lekuetan eta periodikoki, urte batzuen barman, sua erabil tzen bada eremu hori “garbitzeko”, orduan otadia ¡zango da garaile. íkuiluetako azpiak egiteko, urte oro eta udazkenean iratzea mozten den lekuetan, berriz, oteak ez du *eku asko izaten, bere ordez iratze edo garoakestaliko du lurra. Lurzoru elkorrenetan eta abereen presioa handiagoa denean, mendi handienen tontor eta gain inguruetan eta mendiko basoen argi-guneetan, txilarra egiten da nagusi. Dena dela, him komuni tate hauek ez dira erabat bereizi agertzen, nahasian ager ohi dira, beti ikus dezakegu edozeinen eragina beste edozeinetan eta askotan oso zaila da bat den ala bestea den bereizten. Lurzom azidoetan hedatzen dira otadi-txilardi-iratzelekuak, Oiartzungo mendi aldeko edozein guneetan aurki dezakegu unitate hau: amezti, pagadi eta harizti azidofí^oen eremuaren bamean, basorik edo zuhaitz landaketa garaturik ez dagoen ia leku guztietan. Hau da, zuhaitz landaketekin batera, Oiartzungo landaredirik ugariena. Esan dugun bezala, oteak {Ulex europaeus eta U. gallii) nagusi direnean otadiaren aurrean eta txilarrak edo ainarrak {Erica cinerea, E. vagans, Calluna vulgaris, Da^oecia cantabrica) direnean nagusi txilardi baten aurrean aurkitzen gara, baina nor^alean biak nahasian aurkituko ditugu. Gune batzuetan bat izango da nagusi eta beste batzuetan bestea. Ote eta txilarrekin batera beste honako landare hauek bizi dira:
27. TXILAR ESPEZIE BATZUK: a) Daboecia cantabrica, a ') lore baten barrita, a ”) hostoak, b)
Erica vagans, b ’) lorea, c) Erica cinerea, c ’) lorea, d) Erica tetralix, d ') lorea, e) Calluna vulgaris, e ’) lorea, e " estanhrea, e ” ’ adaska,/) Erica ciliaris e ia f) lorea.
iratzea edo garoa {Pteridium aquilinum), Lithodora prostrata, Pseudarrhenatherum longifolium, Agrostis curtisii, Potentilla erecta, Galium saxatile, Polygala serpyllifolia, Laserpitium prutenicum subsp. dufourianum, Serratula tinctoria subsp. seoanei, Hypochoeris radicata. Cruciata glabra, Deschampsia flexuosa. Veronica officinalis, Teucrium scorodonia. Sega udazkenean pasatzen den lekuetan goian aipaturiko espezie batzuk ezin dira bizi, inuluak batik bat, eta beraien ordez askoz ugariagoak dira mendi larreetako es pezieak. Hauek ondorengo ataletan aipatuko ditugu.
OTEAK: a) U lexgallii, a ’) lorea, b) U lexeuropaeus eta b ’) lorea.
4 .1 ,]]. Belardiak Atal honetan baserrietako azienda bazkatu ahal izateko erabiltzen diren lurrak sar tu ditugu, mendietako larreak kanpo. Baserri inguruetan kokatzen dira, haltzadiek eta harizti bai eutrofo eta bai azidofiloek sorturiko lurzoruetan. Beraz, Oiartzungo behe aldetan kokatzen dira eskuarki eta urritzen joaten dira altitudean igotzen goazen eran, 400 (500) metro inguruan desagertu arte. Aipatutako inguaine honetako paisajean, hirigune, zuhaitz landaketa eta basotxoekin batera, elementu nagusienak dira. Belardiak sortu eta mantentzeko ezinbestekoak dira zenbait lan, horien artean ongarritzea eta segatzea dira funtsezkoenak. Horregatik, urte oro baserritarrak ongarritu egiten ditu belardiak. Tradizionalki ikuiluetako simaurra, abereen gorotza iratze leho*Tarekin nahastuta, negu edo udaberri partean ongi zabalduta belardi guztian izan ohi da ongarria, bainan gaur egun ongarri mineralak geroz eta gehiago erabiltzen dira. Belardien mantenimendurako beste baldintza periodikoki belarra moztearena da eta ^giteari uztenen zaionean belardia zakartzen hasten da, eta erabat utziaz gero suzesio ekologikoa abiatzen da basorantz. Belardi guztiak, gutxienez, urtean behin eta uda partean, mozten dira eta, lurraren emankortasunaren arabera, bi, hiru edo mozketa ge hiago egin ahal izango dira. Moztutako belarra zuzenean eman daiteke aziendari, baina gehienetan gorde egi ten da belar gutxi dagoenerako, bai lehortuaz, bai siloratuaz.
Konposaketa floristikoari dagokionez bi belardi mota bereiz ditzakegu: belar-sol'oak eta berezko belardiak. Lehenengoetan lurra landu eta belarra erein direnak sarJzen ditugu. Kasu honetan erein den edo diren espezieak izaten dira nagusi, belar txar” batzuen laguntzarekin. Ez bada berriro lantzen soro hori, urtetik urterà ereinda-
29. BELARDIETAKO LANDARE BATZUK: a) Festuca arundinacea, a ') galburutxoa, a " ) ligula,
b) Dactylis glomerata, b ’) galburutxoa, b ”) ligula, c) Anthoxanthum odoratum, c ’) galburutxoa, c " ) ligula, d) Lolium perenne, d ’) bi galburutxo, d " ) ligula, e) Taraxacum gr. officinale,/) Trifolium repens, g) Trifolium pratense, g ’) lorea, h) Cynosurus cristatus, h) galburutxo emankorra eta antzua eta h ’ ligula.
ko belarrak galtzen joaten dira eta, beraien ordez, inguruan dauden berezko belarrak sartzen dira, bigarren belardi motara hurbilduz. Berezko belardietan ez da lurra mugitu eta, erein denean, bertako haziarekin agin da. Horregatik aurkitu ditzakegun belar espezieak bertakoak dira, segaz edo aziendaren ahoz moztuak izatera egokituak daudenak. Ondorengo espezieak dira ohizkoenetatik batzuk- Anthoxanthum odoratum, Lolium perenne, L. multiflorum, Cynosurus cristatus Dactylis glomerata, Poa pratensis, Trifolium pratense, T. repens, T. dubium, Taraxacum spp., Bellis perennis, Leucanthemum vulgare. CrĂŠpis vesicaria, Plantago lanceolata, Rumex acetosa. Hauekin batera beste espezie asko aurki ditzakegu. Belardi hauek dira baserrietako abeltzantzaren oinarria eta baserritarrak kanpotik bazka ekarri nahi ez badu, ezinbestean orekatu egin beharko du duen lur eremua eta azienda kopurua. 4.1.]2. Albiztiak Albitza {Brachypodium pinnatum) oso ugaria da Oiartzun guztian, bai mendialdean bai behealdean edonon aurki dezakegu. Edozein lurzoru motatan ongi molda-
ALBITZA (Brachypodium pinnatum).
tzen da. Bere hosto latzak udazkenean lasto kolorea hartzen dute eta paisajean, belardi bazter, mendiko malda, iratze-leku, otadi, zuhaitz landaketa gazte eta murkoak es taltzen dituzte eta oso nabanuenak egiten dira. Belardiak gaizki zainduak dauden edo mendia “garbitzeko” sua erabili izan den seinaleetako bat albitzaren ugaritasuna iza ten da. Abereek ez dute gustuko, nahiz eta belar eskasiengatik beharra sortzen denean jan beste irtenbiderik ez eduki, zaltabereen kasuan batik bat. Horrelakoetan bera da nagusi zalantzarik gabe landaredian eta besteei oso leku gutxi uzten die, bere hosto luze eta iraunkorrak ia lur guztia estaltzen baitute. Hala ere, beste belar batzuk ere lortzen dute bertan garatu ahal izatea: Centaurea deheauxii, Dactylis glomerata, Agrostis capilaris, Festuca rubra, Polygala vulgaris. Pimpi nella saxífraga, Lotus corniculatus, Dianthus mospessulamis. 4.L 13. M endi larreak Oiartzunen larre soilak dauden lekuak mendiko tontor eta gainetara mugatzen dira eta, orokorrean, zerrenda luze eta estuetan. Pikogarate, Aiako Harria, Bianditz, Buna nagirre, Zaria eta inguruetan aurki ditzakegu larre garbiak, baina, orokorren, otadiekin, txilardiekin edota iratzadiekin nahasian aurkituko ditugu. Unitate hau mendiko abeltzantzaren sostengu izan da mendeetan zehar. Lurzoru elkor eta azidoek eraginda Oiartzungo mendi larreak ez dira oso emankorrak, bere konposaketa floristikoa ez da egokiena aziendaren elikadurarako eta landare horien hazkuntza ere ez da handia. Horrelakoetan Agrostis curtisii gramineoa iza ten da nagusi. Oso nabarm enak dira bere hosto fm ak egiten dituzten mototsak. Gainera, beste belar batzuk ere hazten dira berarekin: Festuca nigrescens subsp. microphylla, Galium saxatile, Danthonia decumbens, Potentilla erecta, Carex caryophyllea. Veronica officinalis, kamamila {Anthemis nobilis), Hypochoeris radicata, Polvgala serpyllifolia, Jasione laevis. Abere gehien ibiltzen den lekuetan, lurra zapaldu eta ongarritzen den guneetan, gain eta lepoak batik bat, larre finagoa garatzen da, besteak beste, honelako belarrekin: Poa annua, Trifolium repens, Lotus corniculatus, Plantago media, Bellis perennis, Taraxacum spp., Festuca rubra. Lehen esan dugun bezala, belar hauekin nahasian, ia beti, otadi, txilardi eta garadietako landareak aurki tzen ditugu. 4 .L Ì4 . H arkaitzak Harkaitzak ia lurzorurik gabe aurkitzen diren arrokak dira, harria begien bistan ge ratzen da, lurra harkaitzaren artesi, zirrikitu eta apal-guneetan bakarrik metatzen da landare batzuei bizia emateko lain. Leku bakoitzean zenbait lur metatu denaren ara bera landare garaiagoak edo txikiagoak bizi ahal izango dira. Oiartzunen dauden harkaitzak granitozkoak edo konglomeratuzkoak dira, denak arroka silezeoz osatuak, ez dago kararrizko harkaitzik. Aiako Harriakoak dira garatuenak, baina beste txikiago batzuk badaude Arkalen, Leunen eta Gogorren Torrearen hegoaldean. Artesi eta zirrikituetan ondoko landareak aurki ditzakegu: Asplenium septentrionale, Huperzia selago, Sedum anglicum, S. hirsutum, Galium saxatile, Umbilicus ru-
MENDI LARRE ONENETAKO LAND ARE BATZUK: a) Festuca rubra, a ’) galburutxoa, b) Danthonia decumhens. b ’) galburutxoa, c) M erenderà montana, c ’) hostoan dagoen landarea, d) Lotus corniculatus, e) Carex caryophyllea, e ’) utrikulua bere glumarekin, f ) Agrostis capillaris, f } galburutxoa, f ’) ligula, g) Luzula campestris, g ’) /orea, h) Galium saxatile, h ’) hostoa, h " ) lorea, h ’”)fru itu a eta i) Plantago media.
32. HARKAITZ SILIZEOTAKO LANDARE BATZUK: a) Sedum anglicum, a ’) lorea, b) Umbilicus rupestris, c) Sedum hirsutum, c ') hostoa eta d) A.splenium septentrionale.
pestris, Jasione montana., Asplenium billotii, Polypodium vulgare eta Petrocoptis pyrenaica. Lur gehiago dagoen lekuetan Erica cinerea, Calluna vulgaris, Vaccinium myrtillus eta Deschampsia flexuosa bezalako mulu eta belarrak hazten dira. 4.1.15. Esfagnadiak Mendietako iturburu batzuetan, lurrak urte guztian ura jariatzen duen leku irekietan, Sphagnum generoko goroldioen koloniak sortzen dira. Goroldio hau kanpotik hazten den bitartean bamealdetik hil egiten da eta sortzen den materia organikoa, ber tako giroa anaerobioa dela eta, ez da usteltzen. Hórrela gai organikoak metatu egiten dira zohikatza sortuaz. Egitura hauek harroak izaten dira eta ur asko denean blaitu eta ura gorde egiten du, baina, alderantziz, ur eskasia denean gordetakoa isuri egiten du, hórrela errekatxoen emaria erregulatuz. Oiartzunen ez dago benetako zohikaztegirik, baina nahiko ugariak dira esfagnadi txikiak, Aritxulegi - Bianditz eta Bianditz - Zaria gain inguruetan batik bat. Gune hauetan ondorengo landareak aurki ditzakegu; Drosera rotundifolia, Carex echinata, C. demissa. Erica tetralix, Juncus acutiflorus, J. bulhosus, Agrostis canina eta abar. Uda partean abereak leku hauetara joan izan dira ura edatea, bertan urte guztian irauten duten putzutxoak egiten baitira.
LAMINA: ESFAGNADIETAKO LAND ARE BATZUK: a) Pinguicula grandiflora, a ’} lorea, b) Juncus bulbflsus, c) Narthecium ossifragum, d) Carex echinata, e) Carex demissa, e ’) galburu emea eta e ’ ') Carex lepidocarparen galburua.
4-Ì.Ì6. M endiko errekatxoak Mendietan, errekatxoak maldan behera jauzi eta bizkor-guneak eginaz jaisten direnean, giro berezia duten guneak sortzen dira erreken inguru hurbilean, urte guztian hezetasunez aseak eta tenperatura nahiko iraunkorrarekin. Toki busti hauetan bere ^n-itasunagatik interesgarriak diren zenbait landare espezie hazten dira, hauen artean Aipagarrienak Soldanella villosa, Saxifraga cliisii eta Hymenophyllum tunbrigense diHauekin batera beste espezie arruntago batzuk azaltzen dira: Saxifraga hirsuta, ^i^fysosplenium oppositifolium, Cardamine raphanifolia eta abar. Horrelako lekuak Oiartzun ibaiaren sorrerako errekasto gehienetan aurki ditzakeSu, bainan espezietan aberatsenak Bianditz - Oieleku gainetan jaiotzen direnak dira, eraldaketa gutxien jasan duten guneak izateagatik ziur aski.
34. ERREKATXOETAN BIZI D IREN LAND ARE BATZUK: a) Cardamine raphanifolia. b) Chrysosplenium oppositifolium, c) Saxifraga hirsuta.
4.1.17. Zuhaitz landaketak Orain arte aipatu ditugun landaredi motak berezkoak edo gutxienez bertako landarez osaturikoak dira, bainan, ondoren aztertuko ditugunetan gizakiaren eragina askoz ere nabannenagoa da. Ondorengo kasu batzuetan lurzorua mugitu eta nahastu egin da, beste batzuetan estali eta beste batzuetan, zuhaitz landaketenean bezala, landare espe足 zie nagusi izango direnak landatu dira, nahiz eta lurzorua ia bere onean mantendu. Historiako kapituluan aipatu dugun bezala, antzinatik, erromatar garaietatik aurre足 ra, landatu izan dira zuhaitzak. Gaztainondoak izan ziren gehienak XIX. mendearen bukaera arte, bainan XX. mendearen hasierarekin, eta batik bat mende honen erditik aurrera, garrantzi handia hartu dute zuhaitz landaketek, estaltzen dituzten eremuak asko hedatu dira eta erabiltzen diren espezieak anitzak dira. Egungo paisajean, baserri eremuekin batera, nagusi egin dira Oiartzungo udalerrian. XX. mendearen lehenengo erdian oso gutxi izan ziren landatu ziren zuhaitzak, Ierra {Pinus sylvestris) eta itsaspinua (Pinus pinaster) beraien artean gehien erabili ziren espezieak. 1950-1060ko hamarkadatik aurrera sekulako bultzada hartu zuen mendi landatze lanak. Laurogeiko hamarkada iritsi arte landatu ziren zuhaitz nabarienak hauek izan ziren, koniferoen artean: intsinis-pinua {Pinus radiata), 500 metro ingurutik behera, larizio-pinua {Pinus nigra), lur azido eta elkorretan, alertzea {Larix kae/npferi), Dou足 glas izeia {Pseudotsuga menziesii) eta izei gorria {Picea abies), azkeneko hiruak 500 metro ingurutik gora. Hostozabalen artean haritz amerikarra {Quercus rubra) eta gaz足 tainondo japoniarra {Castanea crenata) izan ziren espezierik erabilienak.
^5. O IARTZUNEN LANDATU IZAN D IREN KONIFERO BATZUK: a) intsinis pinua (Pinus radiata). a ') zuhaitz halen itxura, h) lariziopinua (Pinus nigra), b ’} zuhaitz haten itxura, c) Lawson altzifrea (Chainaecyparis lawsoniana), c ’) zuhaitz haten itxura, d) alertzea (Larix kaempferi) eta d ’) zuhaitz haten itxura.
Azkeneko urte hauetan landatu diren espezie kopurua asko zabaldu da, gehien bat hostozabalei dagokienez. Bertako espezieak erabili izan dira askotan, pagoa (Fagas sylvatica) eta haritza {Quercus robur), batik bat.. Hedadura handiko sailetan, bakarrik
edo beste espezie batzuekin nahasian, ondorengo kanpoko hostozabalak landatu dira Oiartzungo mendietan: gaztainondo japoniarra {Castanea crenata) eta haritz amerikarra {Quercus rubra) dira gehien erabili direnak, gainera, haltza italiarra {Alnus corda ta), tuliparbola {Liriodendron tulipiferá) eta urkia {Betula pendula). Urkiaren kasuan, bertakoa Betula alba izenekoa da, bainan landaketetan bere antzeko bat erabiltzen da, mintegietan, oraingoz, ez baitute bertakoa ekoizten.. Labur bilduta, hauek dira Oiartzungo mendietan landatu diren zuhaitzen artean gehien erabili direnen ezaugarriak: Zientzi izena Quercus robur
Jatorria
Euskara
Oiartzunen non
haritza
bertakoa
400 m etrotik behera
Fagus syhatica
pagoa
bertakoa
400 m etrotik gora eta laiotzetan
Pinus radiata
intsinis pinua
Estatu Batuetako m endebaldea
400 m etrotik behera
Pinus nigra
iarizio pinua
Europako hego-ekialdea
lur elkor eta mehetan
Larix kaempferi
alertzea
Japonia
500 m etrotik gora
Pseudotsuga menziesii
Douglas izeia
Iparram erika
500 m etrotik gora
Picea abies
izei gorria
Boreo-alpetarra
500 m etrotik gora
Picea sitchensis
Sitka izeia
Iparram erika
500 m etrotik gora
Quercus rubra
haritz amerikarra
Iparram erika
edonon
Castanea crenata
gaztainondo japoniarra
Asiako ekialdea
edonon
Alnus cordata
haltza italiarra
Korsika eta Italiako hegoaldea
Arrietaegia eta A rizluzieta ing.
Liriodendron lulipifera
tuliparbola
Iparram erikako ekialdea
Uzpurutik Artikutza errekara
Betula pendula
urkia
Europa
lur eikor eta mehetan
Gainera, sail askoz txikiagotan beste zuhaitz batzuk landatu dira: bertako lizarra {Fraxinus excelsior), bertako gereziondoa {Prunus avium), bertako haritz kandugabea {Quercus petraea) Iparramerikako intxaur beltza {Juglans nigra), gereziondo amerikarra {Prunus serótina), Iparramerikako sasiarkazia {Robinia pseudoacacia), Austra lia eta Tasmaniako eukaliptoa {Eucalyptus globulus), Iparramerikako eta Europaren hego-ekialdeko bi espezien arteko hibridoa izan daitekeen platanoa {Platanus hispanica) eta abar. Aipagarria da Zaria baserri inguruan espezie asko landatu direla, eta asko horietatik gehienak hemen aipatu ez ditugunak, sail monoespezifiko txikiak osatuaz, arboretum edo ikerlanerako eremu bat izan dadin etorkizunerako. Zuhaitz landaketek ez dute landaredi propiorik, baizik eta landatu den eremuan landaketa aurretik zegoenaren arabera eta lurreraino iristen den argiaren arabera alda tzen da. Gune irekiak, otez jantziak ziren lekuetan, adibidez, otadiak jarraituko du zu haitzak nahiko itzala egin eta oteak menderatu arte eta horrekin batera, oso geldi, ba soetako landarerik kolonizatzaileenak sartzen joango dira. Urte asko beharko lirateke basoko flora garatzeko sail hauetan, baina egurra ustiatzeko epeak oso laburrak dira, 35 urte ingurutik, intsinis pinuaren kasua adibidez, 100 urte arte gehienez, eta denbo ra horretan ez dago astirik komunitate klimazikora hurbildu ere egiteko. Zenbait berezitasun antzematen dira landatutako espezieen artean, alertze landaketetan lurra be-
larrez estalia egon ohi da, intsinis pinudietan laharrak ugariak izan ohi dira, larizio pinu landaketetan otadiak dira nagusi eta abar. Dena dela, beti espezie kolonizatzaileak aurkitzen ditugu eta oso gutxitan, la inoiz, baso garatuenetako landareak. 4.1.18. Soroak eta baratzak Baserri eta etxe inguruetan eduki izan dira bai soroak eta bai baratzak, hariztiak sorturiko lurzoru sakon eta emankorretan. Periodikoki lurra landu eta ongarrituaz egi ten dira eta ganadu-jana eta barazkiak landatu eta hazteko erabiltzen dira lur eremu hauek. Ganadu-janen artean ondorengoak dira gehien erabiltzen direnak; artoa {Zea mays), arbia {Brassica napus), erremolatxa {Beta vulgaris) eta alpapa {Medicago sati va). Barazki espezieak ugariagoak dira, hauen artean ohizkoenak: porruak {Allium porrum), azak eta azalorea {Brassica oleráceo), tipula {Allium cepa), baratzuria {Alium sativum), letxuak {Lactuca sativa), tomatea {Lycopersicon esculentum), baberrunak edo indiabak {Phaseolus vulgaris), piperrak {Capsicum annuum), ilarrak {Pisum sati vum), zerbak {Beta vulgaris), perrexila {Petroselinum crispum) eta abar luze bat. Lurzorua sarritan mugitzen denez, gutxienez urtean behin, ez dago lekurik landa redi iraunkorrarentzat eta bertan aurkitu ditzakegun espezie gehienak urteko landa reak dira edo rizoma edo tuberkuludunak. Hau da, hazitik erne eta bere garapena urtebete baino gutxiago irauten du, haziak eman eta hilaz, edo egokituta dituzten sustrai (rizomak) edo zurtoinen (tuberkuluak) bidez ugaltzen dira. Arruntenetako batzuk on dorengoak dira: sapelarra {Stellaria media), barrabas belarra {Oxalis latifolia), esne belarrak {Euphorbia helioscopia eta E. peplus), Lamium purpureum, urteroko merkuriarra {Mercurialis annua), Galium aparine, uztaoak {Rumex crispus eta R. obtusifolius), pasmo belarra {Anagallis arvensis), beronika {Veronica persica), Sonchus oleraceus, Stachys arvensis, Capsella rubella, zorna belarra {Senecio vulgaris), Poa annua, Medicago arabica. Azkeneko hamarkadetan asko ugaritzen ari da negutegietako baratzak eta ia urte guztian barazkiak (lekuak, tomateak, lekak) lortzen dituzte. Era berean, zenbait fruitu berrien landareak ere landatu dira, Txinan duen kiwia {Actinidia chinensis) eta feijoa {Feijoa sellowiana), adibidez. 4.1.Ì9. Bideak, lur m ugituak eta gune hirituak Atal honetan errepide, tren-bide, pista, kale, industrialde, hirigune, meatze. hondakindegi, aparkaleku, harrobi eta beste leku eraldatuak sartzen ditugu. Oiartzunen, ho rrelako azpiegitura eta gune eraldatuak gehien bat haranean kokatzen dira eta, zenbait eta gehiago gerturatu udalerriaren ipar-mendebaldera, orduan eta sail handiagoak har tzen dituzte. Hedaduraz aipagarrienak industrialdeak, hiriguneak, autopista, errepide nagusiak eta trenbideak dira. Aipamen berezia merezi dute meatzaritza ihardueraren ondoriozko hondakin pila eta mendi erauzketak. Handienak Arditurri eta Otsamantegiko bailaretan kokatzen dira, bainan beste leku askotan ere aurki dezakegu horrelakoren bat: Arlepo, Sauko mina eta abar. Leku hauetan guztietan lurzorua kendu, estali edo erabat eraldatu da eta nahastua, kutsatua edota zapaldua aurkitzen da. Ondorioz, bertan bizi den landaredia gizakiak
36. BARATZETAKO LAND ARE ARRU N TBATZU K : a) Senecio vulgaris, a '} fruitua, h) Cap.'iella bursa-pastoris, b ’)fruitua, b ”) Capsella rubellarenfruitua, c) Chenopodium album, d) Solatium nigrum, d ’) lorea, e) Lamium p urpureum ,f) Stellaria media, f ) lorea, g) Veronica pérsica eta g ’) lorea.
landatutako zuhaitz, zuhaiska eta belar apaingarriz edota berezko landare oportunistaz osatua dago. Toki aproposak dira kanpoko jatorria duten landare kolonizatzaile eta nohiz-behinkakoak aurkitzeko. Lun-a mugitu den lekuetan azaltzen diren bertako landare asko baratz eta soroetan irteten diren berdinak dira. 4. Ì.20. Laudare m ehatxatu edota interesgarriak Landaredi ikuspegitik badaude komunitate batzuk besteen gainetik nabarmentzen direnak beren egitura eta bertan bizi diren landareengatik. Horien artean aipagarrie nak bertako basoak (hariztiak, pagadiak, ameztiak, haltzadiak eta baso mistoak), erre ka buru malkartsu eta itzaltsuak, esfagnadiak eta harkaitzak dira. Ondoren aipatuko ditugun landare ia guztiak honelako lekuetan bizi dira. Eusko Jaurlaritzako Industria, Nekazaritza eta Arrantza Kontseilariaren 1998ko uztailaren 10-eko Ordenan zenbait landare izendatzen dira mehatxatuak aurkitzeagatik eta bertan bere kontserbaziorako zenbait arau ere ematen dira. Beste zuhaitz eta zuhaiska batzuk Gipuzkoako Foru Aldundiko urriaren 16ko 4/1990 Fom Dekretuak babesten ditu. Landare hauetatik badira batzuk Oiartzunen bizi direnak. Hauek dira zientzi izenez alfabetikoki antolatuta: •
Huperzia selago: Likopodioen familiako pteridofitoa da. Adaska gutxiko goroldio tente eta gogor baten itxura duen landare txiki, 20 zentimetrotara gutxitan iristen da, honen ale bakar batzuk Aiako Harriako harkaitz arteetan aurki ditzakegu. Eus kal Herri mailan mendi gorenetan bakarrik aurkitzen da eta denetan oso arraroa da. Eusko Jaurlaritzako legediaren arabera Interes Berezia duten landareen artean dago izendatua.
• Hymenophyllum tunbrigense: Iratzeen saileko pteridofito txiki hau ia ez da iristen 5 zentimetrotara eta mendien behe aldeko erreka zulo ilunetan, uraren zipriztinak iristen diren guneetan, bizi da. Oiartzunen, Ergoiendik Tornolara bitarteko errekan oso puntu gutxitan aurki dezakegu. Makaronesian hedatua dagoen landare hau oso urria da Europako mendebaldean eta Euskal Herri mailan gure inguruko mendi silizeoen magaletan, Lapurdi eta Nafarroara iritsiaz, eta Bizkaiko punturen batean bakarrik bizi da. Eusko Jaurlaritzako legediaren arabera landare Arraro bezala da go katalogatua. •
Gorostia {Ilex aquifolium): Gorostia nahiko ugaria da Oiartzungo mendietan, be rezko baso, sastrakadi eta landare-hesietan sarritan aurki dezakegu. Gipuzkoako Foru Aldundiko urriaren 16ko 4/1990 Foru Dekretuaren bidez babestua.
•
Sagarmina {Malus sylvestris): Sagarrondo basatia mendi silizeotan noizbehinka aurki dezakegu, nahiko urria da eta, Oiartzunen, ale bakarren bat besterik ez dugu ikusi. Garai batean seguru asko ugariagoa izango zen. Gipuzkoako Foru Aldundi ko urriaren l6ko 4/1990 Foru Dekretuaren bidez babestua.
•
Petrocoptis pyrenaica: Lora txuri txikiak dituen belar hau harkaitz bertikalen zirrikituetan sustraitu eta zintzilik bizi da. Oiartzunen, Aiako Harriako granitoen artezietan bakarrik aurkitu da. Landare endemikoa da eta mundu guztian Aiako Harria-Bortziriko mazizo paleozoikoan bakarrik ezagutzen da. Eusko Jauriaritzako legediaren arabera landare Arraro bezala dago katalogatua.
Makatza {Pyrus cordata)'. Udareondo basatia ez da oso iigaria Oiartzunen, bainan non hemenka erraza da aurkitzea, landare-hesi eta baso inguruetan batik bat. Gi足 puzkoako Foru Aldundiko urriaren 16ko 4/1990 Foru Dekretuaren bidez babestua. Saxifraga clusiv. 5 eta 30 zentimetro tartean neurtzen duen erroseta itxurako landa足 re hau Oiartzun ibaiaren iturburu batean, Bianditz azpian, bizi da, errekatxoko urak bustitzen dituen harriarteetan. Euskal Herri mailan Gipuzkoan, Oiartzunen eta Leitzaranen, eta Nafarroako ipar-mendebaldeko mendietan ezagutzen da bakarrik. Eusko Jaurlaritzako legediaren arabera landare Arraro bezala dago kataiogatua. Soldanella villosa: Listutako ezkilatxo moreak udaberrian ematen dituen landare txiki hau, lehen aipatu ditugun beste batzuk bezala, erreka zuloetan, uraren kontaktuan bizi da. Oiartzunen urjauziak eta bizkor-gune ugari dituzten mendietako errekatxoetan aurki dezakegu, iparraldera begira daudenetan soilik. Landare endemikoa da, hau da, mundu guztian inguru honetan bizi da soilik, Aiako Harria-Bortziriko mazizo inguruan (Lapurdi, Nafarroa eta Gipuzkoa), Bizkaiko puntu batean eta Kantabriako beste punturen batean bakarrik ezagutzen da. Eusko Jaurlaritzako legediaren arabera landare bezala dago kataiogatua. Hostazuria {Sorbus aria): Aspaldiko pagadien argi-guneetan eta mendietako landare-hesietan ikus dezakegu azpitik hostoak zuriak dituen zuhaiska hau. Oiartzu-
37. a) Saxifraga clm ii eta b) Soldanella villo.sa. 110
nen ez da batere ugaria, bainan saiatuaz gero aurki dezakegu goi aldeetan. Gipuz koako Foru Aldundiko urriaren 16ko 4/1990 Foru Dekretuaren bidez babestua. •
Otso lizarra {Sorhus aucuparia): Zuhaiska honen hostoak lizarrarenen antza dute, nahiz eta txikiagoak izan. Hortik dator bere izena. Non aurkitu ez dakienarentzat ez da erraza Oiartzunen ikusi ahal izatea, baina hor-hemenka badaude. Hostazuria bizi den inguru berdintsuetan bizi izaten da, bainan askoz ere urriagoa da. Gipuz koako Foru Aldundiko urriaren 16ko 4/1990 Foru Dekretuaren bidez babestua.
•
Hagina {Taxus baccata): Hagina da Oiartzungo berezko zuhaitz konifero bakarra, baina, nahiz eta garai batean ugariagoa zela susma daitekeen, gaur egun ale bakar batzuk bakarrik gelditzen dira. Oieleku-Biandizko pagadian daude eredu aipaga rrienak. Gipuzkoako Foru Aldundiko urriaren 16ko 4/1990 Foru Dekretuaren bi dez babestua.
Hona hemen bere arrarotasunagatik edota bere interesarengatik aipagarriak diren beste landare batzuen izenak: Asplenium billotii, Asplenium septentrionale, Thalictrum aquilegifolium, Rhynchosinapis cheiranthos subsp. setigera, Sedum telephium subsp./flè a n a , Sedum hirsutum subsp. hirsutum, Cytisus cantabricus, Carum verticillatimu Monotropa hypopitiys. Erica ciliaris. Drosera rotundifolia. Linaria repens, Doronicum carpetanum. Senecio nemorensis subsp. bayonensis. Senecio adonidi/olius, Cirsium fìlipendulum, Calamagrostis arundinacea, Carex paniculata subsp. lusitanica, Carex pseudobrizoides. 4.2. Fauna Lurralde bateko fauna, bertan aurkitzen den animalien multzo osoa da. Multzo ho rretan omodunak izaten dira animalia ezagunenak (arrainak, anfibioak, narrastiak, hegaztiak eta ugaztunak) baina hauekin batera, biodibertsitatearen osagai garrantzitsua diren milaka omogabe-espezie bizi izaten dira (intsektuak, moluskuak, araknidoak, eta abar). Animaliatxo hauen garrantziaz jabetzeko hona datu esanguratsu hau: in tsektuak eta hauekin erlazionatzen ditugun beste artropodo batzuk (armiannak, ehunzangoak, ...) planetan ezagutzen diren espezie bizidun guztien %65a dira, eta anima l a guztien %75a baino gehiago. Intsektuak esate baterako, liburu honetan deskribatzen ditugun ekosistemen irauPena bermatzen duten hainbat prozesu ekologikoetan parte garrantzitsua dira (loreen Polinizazioa da prozesu hauetako adibide ezaguna). intsektuen biodibertsitatea izuga*Ti handia da eta beste bizidunen taideetan gertatu den bezala, gizakiak ingumnean sorturiko aldaketek eragina izan dute intsektuengan ere: espezie batzuk desagertu dira jadanik eta beste batzuk desagertzeko arriskuan daude. Hauetariko batzuk inor ohartu §abe desagertuko dira baina beste batzuen kasuan hasi dira babes neurriak hartzen. Oiartzun inguman aurkitzen diren Arkanbelea {Lucanus cervus) eta Rosalia alpina intsektuak esate baterako, espezie babestuak dira gaur egun. Baina hemen gogoratu dugun arren, Oiartzungo faunaren inbentarioa egiteko or duan fauna omogabea ez dugu jasoko. Ornogabeen inbentario batek milaka espezie jaso beharko lituzke eta gainera, munduko beste edozein lurraldetan gertatzen den be lala, omogabe-talde desberdinak oso ezezagunak zaizkigu oraindik hemen, faunaren
inbentario osoa ezinezkoa bihurtuz. Saguzarrak ere ez ditugu inbentarioan sartuko, azken urteetan Euskal Herrian ikerketa interesgarriak egin diren arren oraindik nahi koa informazio ez delako argitaratu. Horregatik ornodun ezagunenak hartu beharko ditugu fauna-aberastasunaren lekuko modura, fauna potentziala eta faunaren bilakae ra historikoa gogoratzean egin dugun bezala. Eta orduan bezala, Kiropteroak edo sa guzarrak ere ez ditugu aipatuko orain ere, ugaztunen talde oso interesgarria izan arren kiropteroen fauna oso ezezaguna zaigulako gaur egun. Bestalde, landaretzaren inbentarioan egindakoari jarraituz, omodunak komunitate nagusien arabera sailkatu eta deskribatuko ditugu. Oro har, ornodunek mugikortasunaren ezaugarria daukate, baina hori hórrela izanik ere, espezie asko habitat mota jakin bati lotuta azaltzen da normalean. Neurri batean behintzat, posible zaigu habitat konkretu batean bizi eta bere baliabideak (babesa, elikagaia...) erabiltzen dituzten es pezieen multzo defmituak aurkeztea eta hori egingo dugu. Komunitate hauek deskribatzeko orduan espezie karakteristikoak seinalatzen dira soilik eta Oiartzungo ornodunen zerrenda zehatzagoa bukaeran erantsiko dugu. BASOAK Aintzinako komunitate faunistikoetatik gelditzen zaizkigun azken lekuko edo testigu gehienak basoetan gordetzen dira. Aintzinako komunitate haiekin konparatzen ditugunean, lehendabizi espezie handien desagerpenaz ohartzen gara (hartza, katamo tza, otsoa). Baina ez da hori desberdintasun bakarra; gaur egun, baso natural asko he dadura gutxiko basotxoak dira eta basoaren berezko estrukturak alteratuak dituztenak gainera. Basoen berezko estrukturak esaten ditugunean, gizakiak eraldatu gabeko basoek dituzten zenbat ezaugarri estruktural adierazi nahi ditugu: adin eta garapen desberdineko zuhaitzak aurkitzea (gazteak, zaharrak, eta bitartekoak); baso-motak onartzen duen neurriko oihanpe garatua izatea (baso barnean garatzen den zuhaiska eta belarren geruza da oihanpea); zutik eta lurrean hildako adar eta enborrak usteltzen egotea; “akatsik” gabeko enbor tenteekin batera, kausa desberdinak direla medio, tamaina desberdinetako zuloak dituzten enborrak aurkitzea, han-hemenka; basoak estalitako hedadura zabaletan, tarteka-tarteka, zuhaitzik gabeko soilguneak egotea (topografiak eragindakoak, berezko suteek, lur biziek edo bestelako perturbazio desberdinek sortutakoak), non suzesio begetalaren fase desberdinak aurkituko lirateke; eta abar. Aipa turiko aniztasun estrukturalak era askotako baliabideak eta aukerak eskaintzen ditu faunarentzat eta beharrizan desberdinak dituzten animali mota askok izango luke lekua gaur egun hemen “teorikoa” den baso honetan. Aintzinako basoaren soiltze eta eraldatzearen ondorioz, goian aipaturiko animalia handiak desagertzeaz gain, beste espezie batzuk (zapelatz listorjalea, basakatua edo muxarra, esate baterako) kontserbazio-egoera hobeagoan dirauten leku gutxi batzuetara baztertu dira, non populazio txiki eta desjarraiak ozta-ozta mantenduz irauten duten. Dena den, halako basoekiko lotura hestua duten espezie interesgarri asko bizi da oraindik Oiartzunen gelditzen diren bertako hostozabalen basoetan. Basoetako bi ko-
munitate faunistiko deskribatuko ditugu: harizti eta hostozabalen baso mistoetakoa lehendabizi, eta pagadietakoa ondoren. 4.2.1. H ariztiak eta baso m istoak Harizti eta baso mistoak baso aberatsak dira landare-espezie eta berezko estrukturatan. Honen ondorioa zera da, basafauna anitz eta interesgarria gordetzen dutela. Baso hauek habitat egokia dira anfibioentzat, hezetasun eta tenperatura maila egokiak ematen direlako hauen bamean. Arrabioa {Salamandra salamandra) eta Basoigel gorria {Rana temporaria) dira komunitate honetako anfibio tipikoenak, izaeraz basoko anfibioak direnak, baina Txantxiku arrunta {Allies obstetricans) eta Apo armnta (Bufo bufo) bezalako espezie ubikuistak ere armntak dira. Narrastiekin berriz ez da berdin gertatzen; eguzki izpien sarrera zuhaitz eta zuhaiska askok mugatzen du足 te eta ondorioz, ez dira asko baso hauetan bizi diren narrastiak. Espezie bereizgarriena Eskulapioren sugea da {Elaphe longissima) baina beste habitat batzuetan ere aur-
TXINBO KASKABELTZA (Sylvia atricapilla).
kitzen diren zenbait espezie aurkitzen dira sarritan harizti eta baso mistoetan, baso ertzetan batez ere, Zirauna {Anguis fragilis) eta Musker berdea {Lacerta viridis) esate baterako. Baso hauen aniztasun estrukturalari esker hegazti txiki ugari aurkitzen da hemen. Berezko txorien artean Baso-txinboa {Sylvia borin), Kaskabeltz txikia (Parus palus tris), Amilotx urdina {Parus caeruleus), Garrapoa {Sitta europaea), Buztan luzea {Aeghitalos caudatus), Eskinosoa {Garrulus glandarius) eta Birigarro arrunta {Turdus philomelos) aipatu daitezke. Okil txikia (Dendrocopos minor) eta Okil handia {Dendrocopos major) ere Oiartzungo baso hauetan aurkitu daitezke. Aipaturiko espezie guztiei, basokoak izanik izaera ubikuistagoa duten beste hainbat gehitu behar zaie: Txinbo kaskabeltza {Sylvia atricapilla), Txepetxa {Troglodytes troglody tes), Txantxangorria {Erithacus rubecula), Gailupa {Pyrrhula pyrrhula), eta beste asko. Gaur egun baso mota hauen hedadura txikia dela eta, basoko hegazti harrapariek aukera gutxi daukate hemen bizitzeko. Ingurune irekietan elikatzen den arren, harraparien artean Zapelatza {Buteo buteo) aipatuko dugu, habia egiteko basoa erabiltzen duen harrapari arrunta. Gaueko harraparien artean Urubia {Strix aluco) da harizti eta baso mistoetan arruntena. Ugaztunen kasuan ere, habitat aberatsa da hau; basoaren alderik hezeenetan Millet satitsua {Sorex coronatus), satitsu txikia {Sorex minutus) eta Lursagu gorria {Clethrionomys glareolus) aurkitu daitezke. Basasagua (Apodemus sylvaticus) arrunta da, ia ha bitat guztietan bezala. Kamiboroen artean berezkoena Basakatua da {Felis sylvestris), hemen aipatua izan dena; basakatuarekin batera Katajineta {Genetta genetta), Azkonarra {Meles meles) eta Azeria ere aipatu daitezke. Ungulatuei dagokionez, Gipuzkoan suspertzen ari den Orkatza {Capreolus capreolus) honelako basoetan babesten da. Harizti eta hostoerorkorretako baso mistoetako komunitate honetako adibideak gaur egun mantxa sakabanatuetan aurkitzen ditugu (Sarobe, Otsandioa, [ntzensoro, Aiendola-Epele). Fragmentazioa, hedadura txikia eta basoen desestrukturazioa baso hauen eta beraietan bizi diren ornodunen komunitateen kontserbazio-arazo nabarnienak dira. Kontserbazioaren ikuspegitik komunitate oso interesgarria da, aintzinako basoetako lekukoa izateagatik, mantentzen dituen espezie-kopuniengatik eta Ínteres berezia duten zenbait espezieren habitata delako. Baso hauek kontserbatzea eta esandako arazoak konponduz ekosistema hauek suspertzea etorkizunerako erronka garrantzitsua da. 4.2.2. Pagadiak Aurreko kasuan bezala, pagadietako komunitate faunistikoa basokoa da erabat. Pagadia, berezitasun nabannenak dituen basoa da (baldintza mikroklimatikoak eta oihanpearen garapen eskasa esate baterako). Horien ondorioz, hariztian eta baso-mistoetan baino omodun-espezie gutxiago aurkitzen da hemen, baina espezie horiek ongi defmituriko komunitate berezia osatzen dute. Anfibioak nahiko animalia tipikoak dira pagadian, bertako baldintzak (hezetasuna, tenperatura freskoa) egokiak bait dira izaera menditarra eta hezezalea duten Arrabioa {Salamandra salamandra) eta Baso-igel gorriarentzat {Rana temporaria); espezie
â&#x20AC;˘^9. ARRABIOA (Salamandra salamandra).
hauek populazio sendoak mantentzen dituzte habitat honetan eta hauekin batera ubikuistak diren beste batzuk ere aurkitzen dira. Aipaturiko baldintzak berriz faktore mugatzailea dira narrastientzat eta hariztian aipatu ditugun narrastiak pagadietan ere hizi diren arren, ez dira horren ugariak. Haiekin batera Sugandila bizierrulea {Lacerta vivipara) aurkituko dugu pagadietan. Hegaztien kasuan, oihanpearen pobretasunak eta pagoaz gain bestelako zuhaitz gutxi egoteak komunitate nahiko mugatua dakar. Hegaztien komunitate honetan txoriak dira nagusi, berezko espezieen artean Garraztarroa {Turdus viscivorus). Basotxinboa {Sylvia borin), Kaskabeltz txikia (Parus palustris) eta Garrapoa {Sitta euroPaea) maiz ikusten dira. Hauekin batera, edozein baso-motatan aurkituko ditugun beste txori batzuk ikusten dira pagadietan, Txonta arrunta {Fringilla coelebs) esate haterako. Hegazti harraparien artean Zapelatz listorjalea (Pernis apivorus) aipatuko dugu, basoa atsegin duen harrapari intsektujale handia, Oiartzungo pagadi batean ^matu izan duena. Ugaztunak ere tipikoki basokoak dira; tamaina txikikoen artean M illet satitsua {Sorex coronatus), Satitsu txikia (Sorex minutus), Lursagu gorria {Clethrionomys gla~
reolus). Sagù lepahoria {Apodemus ßavicollis) eta M uxar grisa {Glis glis) dira berez koak, nahiz eta denak hostoerorkorretako beste basoetan ere aurkitu daitezkeen. Karniboroen artean Basakatua {Felis sylvestris) aipatu behar dugu berriz ere, eta ungulatuen artean basurdea {Sus scrofa). Orohar, pagadietako komunitate faunistikoa harizti eta baso mistoetako komunitatearen antzerakoa da, espezie kopuruan pobreagoa. Baina pagadiak beste baso horiek baino hobeto kontserbatu dira, hedadura handiagoko masak gelditzen dira gaur egun, eta honek Ínteres bereziko espezie askoren babes nagusia bihurtu du pagadia. Aipatu da lehenago pagadi batzuk zahartzen ari direla eta hauen birsorketa prozesua areagotu beharra dagoela; faunaren kontserbaziorako ere interesgarria da pagadiaren etorkizuna bermatzea, baina transfonnazioak gradualki egin beharko dira, hainbat espezie interesgarriren babeslekua den basoa bapatean eraldatu gabe eta naturaren kontserba ziorako legediak babesten dituen Basakatu, Muxar gris, Zapelatz listorjale eta beste animalia interesgarrientzat nahitaezkoak diren babesa, lasaitasuna eta elikagaia bir sorketa prozesuan zehar bemiatuz. 4.2.3. H arkaitzetakofauna Harkaitzetako omodun berezienak hegaztiak dira. Hauetariko gehienek umatzeko eta atsedenerako aukeratzen dituzte harkaitzak, arriskurik gabeko leku lasaiak direlako. Oiartzun inguruko harkaiztegietan, habitat berezi hauetako hegazti tipiko eta interesgarri asko aurkitzen dira. Hauetariko espezie batzuek Oiartzungo udalerrian umatzen dute, besteek m ugatik gertu, baina denak aipatu behar ditugu; azken fmean harkaiztegi nagusiek unitate bakarra osatzen dute eta urte batean leku batean umatzen duenak hurrengoan bestaldean egin dezake. Espezie bereizgarrienak hauek dira; Sai arrea {Gyps fulvus). Sai zuria {Neophron percnopterus), Belatz handia {Falco peregrinus), Belatz gorria {Falco tinnunculus), Erroia {Corvus corax), Haitz-enara {Hirundo rupestris), Harkaitz-zozo gorria {Monticola saxatilis), Hontza zuria {Tyto alba), Buztangorri iluna {Phoinicrurus ochruros), Mendi berdantza {Emberiza da)... Neguan, Pririnioetako gailur izoztuetatik etorritako Harkaitz-txoria {Trichodroma muraria) ikusten da batzuetan. Haitzetako bereizgarriak diren hegazti hauetariko asko desagertzeko arriskuan da go eta hedadura aldetik nahiko habitat txikia den arren, bertako hegaztien komunitatea bereziki interesgarria da. G U N E H EZEAK 4.2.4. Ibaiak eta bere urbazterrak Ibaiak ekosistema bereziak dira, elkarren artean lotura estua duten bi osagai oso desberdinek osatutakoak: ur-ibilgua eta honen ertzetan garatzen den ibaiertzeko ba soa alegia. Oiartzungo ur-sarea osatzen duten ibai eta errekak kontserbazio-egoera desberdina erakusten dute eta honek eragina dauka leku bakoitzean aurkitzen diren omodunekin. Zenbait errekatan ura egoera onean mantentzen da (Penadegi-Tornolakoan esate baterako) baina beste batzuetan egoera txarrean oraindik (Arditurrin adibidez). Oiar-
40. ÂĄGELA (Rana perezi) etĂ b) TXANTXIKUA (Alytes ohstetricans).
tzun ibaiaren egoera ere desberdina da eta bere luzeran zehar uraren kalitate ona, er taina eta txarra duten zatiak aurkitzen ditugu elkarren jarraian. Ibaiertzeko basoaren kontserbazioa, aurrerago deskribatu den bezala, ez da berdina leku guztietan. Honek guztiak baldintzatuko du Oiartzungo erreka eta ibai-zati bakoitzean aurkitzen den ornodunen multzoa. Oraingo honetan komunitate osoaren deskribapena egingo dugu, aintzinako egoerarekin konparatuz gaur egungoa asko degradatu den ekosistema den
arren, bere osotasunean hartuta oraindik ornodunen komunitate interesgarria manten tzen bait du. Kutsatu gabeko uretan bizi diren arrain nagusiak Ezkaikia {Phoximis phoxinus), Amuarraina {Salmo trutta fario) eta Ibai aingira {Anguilla anguilla) dira. Anfibioentzat habitat beharrezkoa da, espezie guztiek beraien bizi-zikloan erabiliko dutena. Ohitura lurtarreko Arrabioak {Salamandra salam andra) Apo arruntak (Bufo bufo) eta Txantxiku arrimtak (Alytes obstetricans) ibaiburuetako errekastoak errunleku bezala erabiltzen dituzte. Urarekiko lotura jarraiagoa duen Ur-igela (Rana perezi) han-hemenka aurkitzen da, kutsadura gutxiko putzu batzuetan batez ere. Narrastien artean bereizgarrienak izaera urzaleko Suge biperakara (Matrix mauro) eta arruntagoa den Suge gorbataduna {Matrix natrix) dira. Ibaiari oso loturik bizi diren hegaztien artean Ur-zozoa {Cinclus cinclus) eta Mar tin arrantzalea {Alcedo athis) ikus daitezke hemen. Ibaibazterreko sasietan Errekatxindorra (Cettia cetti) bizi da. Buztanikara horia {Motacilla cinerea) eta Buztanikara zuria (Motacilla alba) arruntak dira, goi-tramuetan lehena eta behekoetan bigarrena. Ibaibazterreko landaretza ongi garatzen utzi den lekuetan hegaztien komunitate aberatsa sortu daiteke, basoetako komunitateetako hainbat hegazti-espezie errekaren ertzetan biziko direlarik. Ur-bazterreko haltzadi eta baso mistoetan ugaztun ugari aurkitzen da, bertan bizitzen edo baso lineai hauek beraien desplazam enduetan babes m odura erabiltzen. Baina espezie interesgarrienak urari herstuki lotuta bizi direnak dira, hauen artean Ur-satitsu hankazuria {Meomis fodiens), Muturluze piriniarra {Galemys pyrenaicus), Ipurtatsa (Mustela putorius) eta Bisoi europarra {Mustela lutreola) azpimarratu be har dira. Azken hiru espezie hauek Oiartzungo errekatan oraindik irauten dutela konfirmatu beharko litzatekeen arren, bertako faunako espeize interesgarrienetakoak ditugu. Basoekin gertatu den bezala, errekatan oraindik aintzinako ekosistematako azken lekuko interesgarriak gelditzen zaizkigu oraindik eta hauen iraupena ziurtatzeko ura ren kalitateaz gain, ur-bazterreko landarediaren kontserbazioaz eta errestaurazioaz arduratu beharko gara hurrengo urteetan. 4.2.5. Anarbeko urtegia Gizakiak sorturiko ingurunea den arren, zenbait omodun Añarbeko urtegian bizitzera ongi moldatu da, lurralde hauetako ornodunen dibertsitatea aberastuz. Anfibio askorentzat errute-leku ezin hobea da urtegia, lehortzeko arriskurik gabekoa da eta; animali hauen artean Ur-igela (Rana perezi) azpimarra daiteke, urtegian populazio garrantzitsua mantentzen duena eta hemendik kanpo nahiko eskasa dena. Urtegian ez da garatu ur-hegaztien komunitate aberatsik, malda handiko bazterrak eta urtegian urak dituen maila-aldaketak direla eta, ezin delako garatu bazterretako landaretza propiorik. Hala ere, migrazio-garaian eia neguan Basahateak {Anas platyrhynchos). Kopetazuriak (Fúlica atra) eta Lertxun hauskarak {Ardea cinerea) sarritan ikus daitezke ur hauetan. Uda garaian, urgeldiak dauden aidean Murgil txikiak (Ta ns
chibaptus ruficollis) ikusten dira, bertako umegileak agian. Kuliska txikiak {Actitis hipoleucos) ere ikusten dira. 4.2.6. Beste gune hezeak Baso, sastrakadi, belardi, pinudi eta bestelako inguruneetan, han hemenka, putzu eta ur korronte txikiak aurkitzen dira. Hedadura gutxikoak izateagatik hauetan ez da garatzen komunitate faunistiko berezirik, baina dauden lekuko fauna aberasteko nahi koa dira, zenbait anfibioei bertan bizitzeko aukera sortzen zaielako. Uhandre palmatua {Triturus helveticus) honelako gune heze txikieri loturiko anfibio tipikoa da. G IZAK IAK ERALDATUTAKO G U NEAK Esan dugu aurrerago gizakiak aintzinako oihana momentuko beharrak asetzeko eraldatu duela mendeetan zehar. Eraldaketa horren ondorioz habitat berriak sortu di ra; jatorrizko habitatarekin konparatuz babesa, elikagaia eta faunarentzat garrantzitsuak diren beste beharrizanen eskaintza desberdina da habitat berrietan eta horren aurrean ornodunek erantzun desberdina erakutsi dute; espezie batzuk ezin izan dira moldatu baldintza berrietara, beste batzuk bai eta bestalde, jatorrizko basoetan aurki tzen ez ziren beste espezie batzuek aukera berriak aprobetxatu dituzte, bertako fauna ren osagai arruntak bihurtu direlarik. Hórrela komunitate faunistiko berriak sortu dira. Labur sailkatuta, bi eratako habi tat (eta komunitate faunistiko) berriak sortu direla esan genezake: habitat forestal be rriak eta habitat irekiak (forestalak ez direnak). Oiartzunen hauek dira gizakiak sortu riko habitat nagusiak; habitat forestalen artean zuhaitz-landaketak (pinudiak...) eta habitat irekien artean landazabala eta sastrakadiak. Hiru habitat berri hauek nortasun oso desberdina daukate bertan bizitzera moldatu diren omodun-taldeen aldetik eta na turaren kontserbazioaren ikuspegitik. ^■2.7. Zuhaitz-landaketak Aurreko mendeetako baso-soilketa etengabeen ondoren, Gipuzkoako mendietan ^X . mendean egin diren zuhaitz landaketek baso-inguruneen azalera handitzea ekarri dute. Baina zuhaitz-landaketa berriek ez dute lortu jatorrizko basoetako biodibertsitatea nabannenki berreskuratzea. Noia da hori? Baso-inguruneak diren arren, zuhaitz landaketak faunarentzat bereziak dira zentzu ^skotan eta horren arrazoia ez da bakarrik landatzeko orduan aukeratu den espeziea exotikoa/bertakoa edo koniferoa/hostozabala den. Landaketen berezitasun nagusiak, basoek izaten duten “egituraren” berezitasunak dira, lehenago ere aipatu ditugunak. Jatorrizko basoan zuhaitz gazteak, zaharrak, eta bitartekoak zeuden bitartean lan daketa berri hauetan zuhaitz guztiak adin berekoak izaten dira. Koniferoen landake^ak produktibitateari begira zaintzearen ondorioz “garbiak” izaten dira sarritan, hau da, ez dute oihanpe garaturik izaten, lurrean ez da hildako adar eta enborrik aurki^2en. Jatorrizko basoetan, kausa desberdinak direla medio, tamaina desberdinetako Zuloak zituzten enborrak aurkitzen ziren, han-hemenka; baina landaketa komertzialezuhaitzak gazteak eta zainduak direnez, enborrak zuzenak dira, akatsik gabekoak,
zulorik gabekoak. Amaitzeko, koniferoen landaketa komertzial hauek zahartu baino lehen botatzen dira, matarrasa izeneko probetxamendu mota dela eta zuhaitz guztiak aldi berean desagertzen direlarik lur-sail batean. Hori guztiarengatik, jatorrizko basoekin konparatzen ditugunean, Ă?nteres komertzialeko zuhaitz-landaketak ingurune sinpleak direla nabannen ikusten dugu. Basoe-
41. a) TXANTXANGORRIA (Erithacus rubecula) era h) ZOZOA (Turdus merula).
120
tako animalia espezialistek behar dituzten hainbat elementu (hildako egurra, zuhaitzetako zuloak, oihanpea) falta dira eta egitura aldetik horren sinpleak izatea da, az ken fmean, basoetako fauna berreskuratzeko zuhaitzen landaketa komertzialek era k u ste n d u ten a h a lm e n e s k a s a re n a rra z o ia . In g u ru n e h a u e ta k o o rn o d u n e n komunitatearen adibide bezala, pinudikoa aurkeztuko dugu. Anfibio eta narrasti gutxi aurkitzen dira landaketa hauetan. Ez dago ingurune hauetako espezie bereizgarririk eta basoetako espezie hezezaleen muestra pobretua aurkitu daiteke bertan. Arrabioa {Salamandra salamandra), Zirauna {Anguis fragilis) eta Honna-sugandila {Podareis muralis) aurkituko ditugu esate baterako. Hegaztien komunitatea aberatsagoa da, bai espezie-kopuruan eta baita ale-kopuruan ere. Kasu honetan ere baso-izaera duen komunitatea aurkitzen dugu. Pinudietako espezie tipikoenak Erregetxo bekainzuria {Regulus ignicapillus), Pinu kaskabeltza {Parus ater), Am ilotx m ottoduna {Parus cristatus), Gerri-txori arrunta {Certhia brachydactyla) eta Txonta arrunta {Fringilla coelebs) dira. Pinudi helduen kasuan Okil handia {Dendrocopos major) arrunta da. Pinudiak oihanpe garatua duenean eta antzinatik gelditu diren gaztainondo enbor zahartuak edo beste espezie batzuetakoak mantentzen dituenean, hegaztien komunita tea aberastu egiten da. Aurrean aipatu ditugunekin batera Txinbo kaskabeltza {Sylvia atricapilla), Txepetxa {Troglodytes troglodytes), Txantxangorria {Erithacus rubecu la), Zozoa {Turdus merula), Birigarro arrunta (Turdus philomelos) eta abar bizi dira bertan. Dena den habitat forestal guztien arteko dibertsitate baxuena ematen da pinudian, beraien homogeneotasunagatik. Pinudietako ugaztun-komunitate berezirik ez dago. Espezie forestal banakaren bat aurkitzen da, Katagorria {Sciurus vulgaris) esate baterako, baina honekin batera espe zie ubikuistak bizi dira bertan, Basasagua {Apodemus sylvaticus) eta Satitsu arrunta {Crocidura russula) batez ere. Ugaztun handiek pinudia babes-leku bezala besterik ez dute erabiltzen. Hori da basurdearen kasua {Sus seroja). Laburbilduz, pinudiak baso autoktonoen islada pobretua den komunitatea manten tzen du, goian deskribatu ditugun sinpletasun eta homogeneotasuna direla eta. Zenbat età tratamendu gehiago jaso pinudiak (inausketak, garbiketak, ...) are eta gehiago urruntzen da bere baso izaeratik eta pobreagoa da gordetzen duen biodibertsitatea. Dena den, faunaren kontserbazioaren ikuspegitik balorazio bikoitza egin beharra dago zuhaitz-landaketen kasuan. Aide batetik, desagertzeko arriskua duten ornodun forestal guztiak harizti eta pagadietakoak dira eta zuhaitz-landaketa hauek, orain arte behintzat, ez dute faunaren kontserbazioan ekarpen nabarmenik egiten. Baina bestalde, potentzialki oso interesgarriak dira, zeren eta basoko animalia ez-espezialistak ja so dituzten bezala, pentsatzekoa da baso hauen gestioan produkzio-irizpideak eta kontserbazio-irizpideak uztartzea lortuko bagenitu (estrukturaren aldetik dituzten hutsuneak nolabait betetzen, esate baterako) desagertzear dauden espezieak eta basoeta ko omodun espezialistak jasotzeko gaitasuna lortuko zutela, ingunme baliotsuak izatera iritsiko liratekeelarik. B ide horretan saiatzea izango litzateke basogintza eramangarriaren oinarrietako bat.
4.2.8. Landaz.abala Landazabala, nekazaritzari ioturiko paisajea da, belardi, soro, iraleku, etxe-ingiini eta basotxoen multzoa. Oiartzunen, landazabalaren paisajea Oiartzun ibaiaren iba rrean eta zenbait auzoetan ezagutu genezake. Landazabala paisaje konplexua da. Bertan ematen diren landaretza-aniztasunak eta nekazal jarduerek elikagai aukera ugariak, baldintza lokal desberdinak eta babesa elkartzen dituzte. eta horrek, faunaren dibertsitate bereziki aipagarria dakar. Landazabalean esate baterako, Apo amantaren (Bufo bufo) eta Txantxiku amintaren {Alytes obstetricans) populazio aberatsak aurkitzen dira; baldintza egokiak dituen lekuetan Uhandre palmatua {Triturus helveticus) ere arrunta izaten da. Landazabaieko mikroklima aniztasunari esker narrasti-dibertsitate handia aurkitzen dugu eta espezie tipikoenak Zirauna {Anguis fragilis), Horma-sugandila (Podareis muralis), Musker berdea (Lacerta viridis). Suge gorbataduna (Matrix natrix), Eskulapioren sugea {Elaphe longissima) eta Seoane sugegorria ( seoanei) dira. Landazabalean bereizgarria den ornodun-taldea hegaztiena da. Landazabalean ematen den ingurune-nahasketa dela eta, basoetako hegaztiak eta leku irekietakoak elkarrekin aurkitzen ditugu. Ingurune hauetako hegaztien dibertsitatea berezko basoetakoa baino handiagoa da. Ohizkoak dira Lepitzulia (Jynx torquilla), Arabazozo pikarta {Sturnus vulgaris), Zozoa (Turdus merula), Birigarro arrunta (Turdus philom e los), U da-txirta {Anthus trivialis), L anda-txolarrea (P asser m ontanus), Kukua (Cuculus canorus), Enara arrunta {Hirundo rustica), Amilotx urdina (Parus caeru leus), Txorru arrunta {Carduelis chloris) eta Txirriskil arrunta (Serinus serinus). Lan dazabaieko hesiei eta han hemenka dauden sastrakadiei lotuta Sasi-txori arrunta {Mipp o la is p o lig lo tta ) eta A ntzandobi arrunta {Lanius collurio) aurkitzen ditugu. Basotxoen ertzetan Eulitxori grisa (Muscicapa striata) behatu daiteke. Leku irekiagoetan Berdantza-horia (Emberiza citrinella) bizi da. Hegazti harraparien artean, Ontza zuria (Tyto alba), Zapelatz arrunta {Buteo buteo) eta Belatz gorria (Falco tinnunculus) dira aipagarriak. Landazabaieko hegaztien komunitatea asko aldatzen da urtaroen arabera. Udaran. hegazti habigileen dibertsitate handia ematen da ingurune honetan; udazkenean, espe zie migratzaileek aide egiten dute (enarak eta kukuak esate baterako) baina hauek hegoalderantz abiatzearekin batera landazabala Europako ipar eta erdialdetik hegoalderantz m igratzen ari diren txori askoren atseden-lekua da, E ulitxori beltzarena (Ficedula hypoleuca) esate baterako. Neguan berriz hegazti negutarren bizilekua da, Birigarro txikiarena (Turdus iliacus) esate baterako; migraziorik egin gabe hemen gelditzen diren espezie sedentarioen populazioak, iparraldetik etorritako espezie negutarrekin nahasten dira. Neguan, landazabalean dauden hegaztien dibertsitatea udaberri-udarakoa baino txikiagoa izaten da baina hegazti-kopurua aldiz handigoa. Landazabala da hegazti kopuru eta dibertsitate handiena mantentzen duen inguru nea (basoak baino gehiego) eta urteko sasoi desberdinetan erabiltzen duten hegazti askoren biziraupenerako habitat oso garrantzitsua. Landazabala ugaztun askorentzat bizileku egokia da. Mikrougaztunen kasuan espezie-kopuru handia dago; karraskarien artean Uzta-sagua (Micromys minutus), Arra-
42. ENARA (Hirundo rustica) eta ETXE TXOLARREA (Passer domesticus).
toi arrunta {Rattus rattus), Arratoi beltza {Rattus norvegicus), Etxe-sagua {Mus musculus), Larre-lursagua {Microtus agrestis), Satain piriniarra {Microtus pyrenaicus) eta Lursagu lusitaniarra {Microtus lusitanicus) ohizkoak dira. Intsektiboroen artean be rriz Triku arrunta (Erinaceus europaeus), Sator arrunta {Talpa europaea), Satitsu arrunta {Crocidura russula) eta Baratz-satitsua {Crocidura, suaveolens) dira ohiz koak. Uzta-sagua da landazabaleko mikrougaztun bereizgarrienetakoa, habitat hone tako belardietan bizi bait da soilik. Untxia ere (Orictolagus cuniculus) aurkitzen da zenbait lekuetan, landazabaleko sastrakadien inguruan. Kamiboroen artean ugarienak Azeri arrunta {Vulpes vulpes) eta Lepazuria {Martes foina) dira; garai batean erbinudea {Mustela nivalis) landazabaleko karniboro txiki tipikoena zen baina gaur egun, askoz urriagoa da. Lurraren erabileraren ondorioa den arren, aipagarria da landazabalean esplotazioa eta kontserbazioaren artean lortutako oreka. Ornodunen komunitate aberatsa manten tzen du landazabalak, aberatsagoa mikrohabitaten eskaintza handiagoa den neurrian. Nekazaritza nahitaezkoa izanik, bizidunetan aberatsa den naturaren aprobetxamendu mota hau jarraitu beharreko eredua da. Etorkizuneko nekazaritza eramangarriaren adierazleetako bat ingurune hauetako basotxo eta hesi naturalen kontserbazioa eta errestaurazioa izan beharko dira. 4.2.9. Sastrakadiak Zaila da sastrakadietako komunitate faunistikoaz hitz egitea; izan ere honelakoetan aurkitzen diren ornodunen espezie kopurua nahiko pobrea izanik espezie bereizgarri gutxi dauka. Hala ere, nahikoa zabalera hartzen dutenean, sastrakadiak baldintza ekologiko bereziak dituzten habitatak izaten dira, ingurune bereziak, eta berezitasun horiek kontutan hartuaz bertan bizi diren omodunak aipatzeak merezi du. Sastraka diak {ote-lurrak, txilardiak, iralekuak) landazabalaren osagaia ere badiren arren, habi tat bereizgarri bezala mendialdean aurkitzen ditugu nagusiki. Gehienetan ingurune nahiko lehorrak izaten dira, hezetasun gutxi mantentzen du tenak. Berezitasun hau mugatzailea da anfibioentzat, eta talde honetako Apo am m ta {Bufo bufo) eta Txantxiku arrunta {Alytes obstetricans) aipatuko ditugu soilik, sastra kadietako txoko batzuetan aurkitzen direnak. Alderantziz gertatzen da narrastiekin; omodun hauek baldintza ekologiko egokiak aurkitzen dituzte eta ondorioz, espezie
43. AZERIA (Vulpes vulpes). 124
gehien duen ingurune-mota izatera iristen da hau: Sugandila bizierrulea {Lacerta vivi para), Honna-sugandila {Podareis muralis), Iparraldeko suge leuna {Coronella aus triaca) eta Seoane sugegorria {Vipera seoanei). Ez da hegazti gehiegi bizi otalur atlantikoetan, baina bizi direnak ingurune mota hauetako tipikoak dira, basoetan aurkitzen ez direnak eta Udalerriko fauna aberasten dutenak: Hegatxabal arrunta {Alauda arvensis), Tuntun am m ta {Prunella modularis), Pitxartxar burubeltza {Saxícola torquata), Etze-txinboa {Sylvia undata) eta Txoka arrunta {Carduelis cannabina) esate baterako. Uda txirta {Anthus trivialis) ere aurki tzen da tarteka, zuhaitzak daudenean. Bestalde, leku irekiak izanik, hegazti harrapariek m aiz arakatzen dituzte leku hauek gainetik hegan eginez, Sai arreak {Gyps fulvus), Mirotz zuriak {Circus cyaneus) eta Arrano sugezaleak {Circaetus gallicus) egiten duten bezala. Ugaztunak gutxi dira hemen; mikrougaztunen artean Satitsu arrunta {Crocidura fvssula) Larre-lursagua (Microtus agrestis) eta Basasagua {Apodemus sylvaticus) dira arruntenak. Otalurrak ugaztun handiagoen babeslekua ere izan daitezke, Azeri arruntarena {Vulpes vulpes), Azkonarrarena {Meles meles) eta Erbiarena {Lepus europaeus) adibidez. 4^2.10. Ornodun interesgarriak Bere kokapenagatik eta zenbait habitatek mantentzen duten kontserbazio-egoera onagatik, Oiartzungo fauna abertsa da eta Euskal Autonomia Erkidegoan onartutako ^asa eta Itsas Fauna eta Landaredian Arriskuan dauden Espezieen Zerrendan jasotzen diren zenbait espezie hemen aipatuak izan dira. Jarraian, animalia hauen zerren da, Katalogoak bakoitzari emandako arrisku-maila eta espezie bakoitzaren habitat na gusia azaltzen ditugu: •
Suge berde-horia {Coluber viridiflavus): Interes Berezikoa. Harizti, baso misto eta pagadiak.
•
Eskulapioren sugea (Elaphe longissima): Interes Berezikoa. Harizti, baso misto eta pagadiak. Landazabala.
• Zapelatz listorjalea {Pernis apivorus): A rraro a . Harizti, baso misto eta pagadiak.
Sai arrea (Gyps fulvus): Interes Berezikoa. Harkaitzak (umatzeko eta atsedenerako). Lepitzulia {Jynx torquilla): Interes Berezikoa. Landazabala. Ur-zozoa {Cinclus cinclus): Interes Berezikoa. Ibai eta errekak. Harkaitz-zozo gorria {MontĂcola saxatilis): Interes Berezikoa. Harkaitzak. Erroia {Corvus corax): Interes Berezikoa. Harkaitzak (umatzeko eta atsedenerako) Muturluze piriniarra {Galemys pyrenaicus): Interes Berezikoa. Ibai eta errekak. Muxar grisa {Glis glis): Zaurgarria. Harizti, baso misto eta pagadiak. Ipurtatsa (Mustela putorius): Interes Berezikoa. Ibai eta errekak. Beste batzuk. Bisoi europarra {Mustela lutreola): Zaurgarria. Ibai eta errekak. Basakatua {Felis silvestris): Interes Berezikoa. Harizti, baso misto eta pagadiak.
5. INGURUMEN ERABILERA ETA NATURA
Ï-.': -r
- \ ' ‘'v •* ■'•'.- f> . s , • . . ■■<•
-
- .•'
-
'• i ^ P
*
5. INGURUMEN ERABILERA ETA NATURA Gizakiak betitik erabili izan du bere inguruko natura elikatu, berotu eta bere biziak behar dituen beste baldintza asko, ahal izan duen neurrian, asetzeko. Historiako atalean ikusi dugun bezala, erabilera hori, Neolito aroa iritsi arte, naturarekiko giza kiaren eragina bere tamainako beste edozein animalia espezien antzekoa izan zen, baina, hortik aurrera, eragin hori handitzen joan zen, eta garrantzi izugarria izan du azkeneko mendeetan. Kapitulu honetan eragin hori nolakoa eta zer mailatakoa den argitzen saiatuko ga ra. Aurrena nekazaritza, abeltzaintza eta, orokorrean, baserriari lotutako jarduerak az tertuko ditugu, “tradizional” hitzean bilduta. Atal berdinean sartuko ditugu, gaur egun desagertuta dauden, meatze eta oletako jarduera eta ondorioak. Bigarren atal batean gaur egungo ustiaketa eta erabilera motak aztertuko ditugu, hau da, gizakiok ñola erabiltzen dugun lurra, landaredia, fauna eta ingurune guztia. Laburpen gisa hona hemen, Eusko Jaurlaritzak 1996an eginiko E.A.E.ko Baso Inbentarioko datuak erabilita, udalerriko azalera ñola banatzen den erabilera desberdinen arabera: Erabilera
Hedadura (Ha.)
% Publikoa
Ura Hiritua Harkaitzak Belardiak Mendi larreak Sastrakadiak Zuhaizti itxiak Zuhaizti bakanak Lan intentsiboak
19 322 59 1.542 219 716 2.765 289 20
99,43 5,24 100,00 3,51 87,09 54,47 73,32 30,53 15,31
^•1. Lurraren jabegoa eta egoera administratiboa Iturri desberdinak ez dator ados zenbaki zehatzekin, baina hektarea oso gutxien ^artearekin hauek dira datu orokorrak. Oiartzungo Udalerriaren hedadura 6.000 Ha.da eta hauetatik erdia jabego pribatukoak dira eta beste erdia, 3.000 Ha. baino gehixeago, Herri Lurrak dira, Udalaren jabegokoak.
Jabetza pribatuko lurrak sail txikiak dira, bataz beste 2 Ha.-tara ez dira iristen, eta jabe desberdin askoren eskuetan daude. Tradizionalki baserri bateko etxe eta lur guztiak pertsona bakar batek jaraunsten zituen, etxeko seme zaharrenak normalean, hórrela baserria eta bere lurrak bere osotasunean mantentzen ziren. Baina azkeneko hamarkadetan baserri gehienetan lurrak zatitu eta senideen artean banatu izan dira eta horrek, hiritze prozesuarekin batera, hedadura txikiko lur sailak eta jabe asko egotea ekarri du. Arazo hau saihesten hasteko, 1999. urtean, Foru Dekretu berri bat atera da baserritarren testamentuak pertsona bakar batentzat egiteko bidea legeztatuz. Bestalde, legezko partzelarik txikiena hektarea batekoa, 10.000 m'-koa, da eta. horren ondorioz, lur bat ezin da zatitu zati horietakoren bat hektarea baino txikiagoa baldin bada. Jabego publikoko beste 3.000 Ha. horietatik 2.078, 2 Herri Onurako Mendiak dira eta Uztailaren 8ko 6/1994 Foru Araua, Gipuzkoako Mendiena, indarrean jarri zenetik Gipuzkoako Foru Aldundiko Basoetako Administrazioari dagokio bere zainketa eta kudeaketa. Oiartzungo Onurako Mendiak lau menditan daude banatuak, Gipuzkoako Herri Onurako M endien Katalogo Berria sortzen duen azaroaren 21eko 108/1995 Foru Dekretuaren arabera: Mendiaren izena
Hedadura
2.063.1
Pikokarate
582,01 Ha.
2.063.2 2.063.3 2.063.4
Kausua Martuzenegi Zaria Denera:
Id. zenbakía
578,40 Ha. 840,17 Ha. 779,67 Ha. 2.078,2 Ha.
Kokalekua Arditurri errekaren arroa eta hortik behera Oiartzun ibaiaren iparraldea Karrika eta Eldozko erreken arroak Tornola errekaren arroa Añarbe errekaren arroa
Mendi hauek ez daude sail jarrai batean eta muga jator batzuekin, baizik eta barrutiak eta muga hautsiak oso ugariak dira eta hauek asko zailtzen dituzte bertan egin behar diren planak eta lanak. 5. /. /. A iako Harria Parke Naturala 1995eko ekainaren 5eko Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkarian argitaratu zen A iako-harria parke natural deklaratzen duen 241/1995 Dekretua, apirilaren 1 Ikoa. Horren bidez, Aiako Harriako ingurua Parke Natural izendatu zen eta legez ko babes berezia ematen zitzaion. Horretarako, egun eta aldizkari berdinean argita ratu zen Aiako Harria Parke Naturaleko Antolamendurako Plana (240/1995 Dekre tua, apirilaren lik o a ). Plan honek lurralde antolam endurako beste arau guztiak baino m aila gorenagoa du eta, ondorioz, bai Oiartzungo arau subsidiarioak, bai mendietako foru arauak eta antolamendurako beste dokumentu guztiak plan honen menpe geratzen dira.
Parkeak host udalerrietako lurrak hartzen ditu. HĂłrrela banatzen dira, Erabilera eta Kudeaketa Plan Eraetzailearen zirriborrorako egin ziren neurketen arabera: Udalerria Oiartzun Irun Errenteria Hernani Donostia Denera
Hedadura parkean 3.008,4 Ha. 1.258,3 Ha. 1.736,5 Ha. 621.1 Ha. 209,8 Ha. 6.913,8 Ha.
Denerako hedadura honi Inguruko Babes-aldea kentzen badiogu 6.105 Ha. geratuko lirateke. Parkea deklaratzen duen Dekretuak Gipuzkoako Foru Aldundiari ematen dio Parkea kudeatzeko ahalmena eta Patronatu bat sortzen du. Patronatu hori 18 ordezkariz dago osatua eta Ierro hauek idazterakoan bildu da lehenengo aldiz, 2000ko martxoaren 29an., bitartean inongo pausorik ez da eman Parkearen susperketan. Natur Baliabideen Antolamendurako Planak Parkean naturaren kontserbaziorako zenbait helburu, artezpide eta arau ezarri eta bertan egin daitezkeen erabilerak arautzen ditu. 5.1.2. M endi abeItzaintza Hau da aipatuko ditugun jardueren artean lehen hasi zena, aintzinako Neolito aroan eman zituen lehenengo urratsak eta etengabeko eraldaketan orain arte iraun du mendez mende. Oiartzunen antzinatik zaindu diren animaliak asko dira: zakurrak, katuak, ardi eta ahariak, behi eta zezenak, behor eta zaldiak, ahuntz eta akerrak, astoak. txerriak, oilo eta oilarrak eta abar. Baina, hauetatik bakar batzuk besterik ez dira gaur egun mendian larrean ibiltzen direnak, ahuntzak eta txerriak debekatu zirenetik, arta bereak, zaltabereak eta abelgorriak dira mendi aldean ikus ditzakegun bakarrak, nagusiarekin doazen zakurrak eta gau-partean ibiltzen diren katuak salbu. Oiartzungo mendietan ibiltzen den aziendaren negu eta udako larreak hurbil daudenez, baserritarrak abereak baserritik zaintzen ditu, hau da, baserrian bizi da, eta, ondorioz, Oiartzungo mendietan ez dago artzain txabolarik, bertan artzaina bizitzeko modukorik behintzat. Aberez ongi arduratzen diren abeltzainek negu partean ez dute azienda mendira bidaltzen, baina asko dira, gorde lekurik ez dutelako edo utzikeriaz, urte guztian mendian edukitzen dituztenak. Horregatik, edozein egunetan ikus ditza kegu artalde txiki batzuk, behorrak edota behiak mendian. Abere batzuk urte osoan mendian ibiltzen badira, berdina gertatzen da beren ibiliek hartzen duten hedadurarekin, ez dago mendiko bazterrik abererik iristen ez denik, zuhaitz landaketak egin berriak egoteagatik edo jabego pribatukoak izateagatik itxirik aurkitzen ez diren eremu guztietan behintzat. Abeltzain bakoitzak bere azienda
inguru jakin batean erabiltzen du, baina denen artean udalerriko herri lur guztia har tzen dute. Nahiz eta Udalaren baimena derrigorrezkoa izan azienda herri lurretan larreratu ahai izateko, badaude zenbait abeltzain jaramonik egiten ez dutenak. Hala ere, saiatu gara Oiartzungo Herri Lurretan ibiltzen diren abelburuen benetako zenbakira inguratzen. Hemen dituzue lortutako emaitzak 1999ko urterako: Abeltzainak, guztira, 70 dira. Abere mota
Kopurua
Artabereak (ardi, ahari,...) ZaitaberĂŠak (behor, zaldi,...) Abelgorriak (behi, zezen,...)
3.855 83 84
Abeltzain bakoitzak dituen abere kopurua ondorengo tauletan ikus daiteke: Artabereak: Abelburuak 1 - 25 2 6 - 50 51 - 100 101 -2 0 0 >200
Abeltzainak 6 16 14 12 2
Zaftabereak: Abelburuak 1- 5 6 - IO 1 1 -1 5 > 15
Abeltzainak 15 4 2 0
Abelgorriak: Abelburuak 1- 5 6 - 10 I l - 15 > 15
Abeltzainak 5 5 1 1
Taula hauetan ikus daitekeen bezala, abeltzain gehiengoak abelburu gutxi ditu eta bakar batzuk baino ez dira bertatik bizitzeko adina abere dituztenak. Esan deza kegu, herri Iurretan abereak edukitzen dituztenetatik gehienak diru iturria beste ja r dueren batetik dutela eta horientzat abeltzaintza “aisialdiko” eginkizun bat besterik ez dela. Natura ikuspegitik, abereak mendian funtsezko papera jokatzen dute. Aintzinako belarjale basatiak egiten zuten antzera, ez diete suzesio ekologikoari bere klimaxera iristen uzten, basoko gune batzuk irekiak mantendu eta larreak antolatzen dituzte. Horrela natur-komunitate aniztasuna handitu egiten da, larreak, muludiak eta sastrakadiak hedatu eta paisajeako gune askotan nagusitu araziz, mendi gainetan batik bat, eta bertan bizitzeko gai diren espezieak, bai animalienak eta baita landareenak ere ugariagoak dira. Aldi berean beren gorotz eta pixak ongarritu egiten dute lurzorua. emankortasuna maila batean igoaz. Bestalde, kulturalki, ohiturik gaude m endian ardiak, behorrak edota behiak ikusten eta horrek nolabaiteko alaitasuna ematen diola paisajeari esan dezakegu. M enditik azienda desagertuko balitz, asko izango ziren tristura sentituko luketenak. A beltzaintza Oiartzungo pertsona askok bizi dute. Baserrietan jaiotako zen bait pertsona ezingo lirateke bizi abererik gabe, beraien biziaren zatirik garrantzitsuenetako bat baita. Baina, badira, eta ugari, abereek mendiko naturari egiten dizkioten kalteak. Ikusi besterik ez dago Oiartzungo bertako baso heiduen egoera, bai pagadiak, bai hariztiak eta, zer esanik ez ameztien kasuan. Harizti eta pagadien kasuan, baso horietatik ibil tzen bagara, ikusiko dugu ia ez dagoela zuhaitz gazterik, basoak bere kabuz ez direla birsortzen. Ezkurra, pagotxa edo beste zuhaitz batzuen hazietatik emetzen diren lan dare guztiak ez dira urtearen bukaerara iristen, ardi, behor edo behiren baten urdail barruan bukatzen dute. Lehen esan dugun bezala, abereak baso hauetako bazter guztietara iristen dira. Egoera hau arazo larri bilakatu da gaur egun. Baso batzuk, Oieleku-Biandizkoa adibidez, zahartu eta, neurri gogorrak hartzen ez badira, desagertzeko bide ziurrean aurkitzen dira. Ametza, haritza eta pagoa ez bezala, oso erraza da erretzen, neguan batik bat, eta hauxe izan da Oiartzungo ia amezti guztiak desagertzearen arrazoia. Gaur egun ez di ra ameztirik geratzen, dauden arrastoak zuhaitz oso gaztez osatuak eta bazter kontatu batzuetan bakarrik ikus ditzakegu. Esan beharra dago Oiartzungo larreak oso eskasak direla. Lurzoru oso azidoak eta elkorrak dira orokorrean eta, ondorioz, ematen duten uzta ere urria izaten da. Hori de la eta, oso erraz nagusitzen dira ote, txilar, iratze eta abereen gustuko ez diren zenbait belar, larre fínak lurzoru basiko eta emankorragoak behar baititu. Mendiak otez gar biak mantentzeko tradizionalki sua erabili izan da, baina, nahiz eta era erraza eta merkea izan eginkizun horretarako, ez bada baldintza oso zehatzetan egiten, lurra bustia dagoenean adibidez, epe luzera ez du lurzorua elkortu besterik egiten. Gainera, beti dago sua otadietatik kanpora ihes egiteko arriskua. Sua da, gure iritziz, Oiartzungo la rreen gaur egungo egoeraren arduradun nagusienetako bat.
Arazo hauek saihesteko eta larreak hobetzen joateko asmoz zenbait pauso ematen ari dira administraziotatik, bai Udaletik eta bai Diputaziotik. Urte oro zenbait gune otez garbitzen dira, hegazkina erabiliz ongarri minerala banatzen da Aritxulegitik Za ria arteko gain guztietan eta zenbait guneetan hobekuntza pian bereziak ari dira gara tzen: Gainbeltz, Madarimotx eta Pagoagalarreko gainetan, hain zuzen. Toki hauetan larrearen produkzioa nabarmen igotzea da helburua. Gainbeltzen, gainera, azienda biltzeko eskorta bat egin da garraioak, osasun tratamenduak eta beste edozein arrazoi dela eta abereak bildu behar direnerako. Lehorte boladak izaten direnean, abereak erreka eta iturrietara joaten dira ura eda tea eta, ondorioz, bertako urak zikindu egiten dituzte. Oiartzungo herriko ur homidurako hartuneak beherago aurkitzen direnez, noiz behinka osasun arazoak sumatu dira banatzen den uretan. Hori dela eta, analisien bidez jatorria ziurtatu ondoren, zenbait erreka eta iturri abereei itxi beharra izan da eta trukean aska batzuk eraiki dira men dietan, Zaldin, Madarimotx eta Pagoagalarre inguruetan. 5.1.3. B aserà, belardi eta soroak Gizakiak nómada izateari utzi zionetik aurrera, Oiartzungo bailaran eta ingurukoetan, baserria izan da mende luzeetan biztanleri gehiengoaren sorleku, bizileku eta sostengu. Baserriko etxea izan da sendia eta bere abereen bizileku eta bertan gordetzen ziren lanabes eta uztak. Etxearen inguruan, lurrik lau eta hoberenetan, baratza eta so roak landu izan dira eta baserri inguruko beste lur ia denak, topografia eta lurzoruen baldintzak egokiak diren kasuetan behintzat, belardiak zaintzen dira. Mugetan, bazteiTetan, murkoetan eta malkarretan basotxoak eta landare-hesiak mantendu izan dira. Baserriak, gainera, gehienetan mendian beste lurren batzuk izan ohi ditu, iratzea edo egurra lortzeko erabiltzen direnak. Baserri inguruak Euskal Herriko Kantaurira isurtzen diren lurraldeetako paisajearen ezaugarri eta bertako naturaren baldintzatzaileen artean garrantzitsuenetakoak di ra. Baso itxiak ziren eremuak ireki eta landarediaren estruktura aniztu egin du base rritarrak, soroak, belardiak, landare hesiak eta basotxoak sortuz. Estruktura anitz honek baso itxian bizi ezin daitezkeen landare eta animalien presentzia posible egiten du, landazabaleko komunitateak osatuz. Landare hesiak eta basotxoak mantendu dituzten baserri eremuak landaredi eta fauna aberatsa gordetzen dute. Belardi eta soroetan gune irekietako espezieak gara tzen dira eta landare hesiak eta basotxoak espezie hauei gordelekua, elikagaiak eta birsorketarako guneak eskaintzen diete. Aldi berean, zuhaiska, sasi eta zuhaitzez osaturiko egitura hauek egotea basoetan bizi ohi diren zenbait espezie mantendu ahal izateko ezinbesteko baldintza da, basoko flora eta faunaren gordailu bilakatzen dira, espezie hauentzat beharrezkoak dituzten elikagaiak, babesa, itzala eta hezetasuna es kaintzen baitiete. Basoko komunitate eta landazabaletako komunitateen arteko oreka bat dago, biek parte hartzen dute eta beraien artean osagarriak dira. XIX. mendearen bukaeran alanbre arantzadunaren erabilera zabaldu zenetik eta, batik bat, XX. mendearen erdialdetik aurrera baserriak mekanizatzen hasi zirenetik paisaje hori sinplifikatzen joan da poliki-poliki. Landare hesiak eta basotxoak desa-
gertzen joan dira eta belardiaii eta pinudiak izan dira beraien lekua bete dutenak. Alanbre arantzadunak eta artzain elektrikoak askoz ere seguruagoak dira abereak lur sail konkretu batetik irten gabe edukitzeko eta inakinaz egiten diren lanak erraztu egi ten dira, oztopo gutxiago aurkitzen baitituzte. Baina, bide honek baditu bere aide txarrak. Sinplifikazio honek fauna eta landaredian parte hartzen duten espezien murriz keta dakar eta galtzen direnak espezializatu eta ahulenak dira. Landare hesiak kendu diren lekuetan edo soildu diren zuhaiztietan oso zaila izango da espezie hauek berres kuratzea, urte askotako prozesu etengabea beharko du. Landare hesi eta basotxoak abereentzat ere mesedegarriak dira, ekaitz garaietan haizeengandik babesten dituzte, zuhaisken adaska berriak, hostoak eta fruituak aziendaren elikadura osatu egiten dute eta udako egun eguzkitsuetan itzala ematen diete. Gainera, belarrak baino sustrai sakonagoak dituztenez, euriarekin lurzoruaren behe aldera joaten diren ongarriak jaso eta hostoak edo adarrak erortzerakoan berriro lur zom gainera ateratzen dituzte beiardia ongarrituz. Ez da mesprezatzekoa inguruko hezetasuna mantentzeko eta uraren erregulazioan duten papera. Landare hesiak eta basotxoak, itzala eta, landareen lurrinketaren bidez, inguruko hezetasun maila igo egiten dute, belardietako lurzomaren hezetasuna maila baten erregulatuz. Era berean, lurzomko uraren isuria ere erregulatu egiten dute, iturri eta erreketara iristen den ur emariak gora behera gutxiago izaten ditu eta bere kalitatea hobetu egiten da. Eragin hauen guztien ondorioz lur gutxiago galtzen da euri jasak gertatzen direnean, lurzo m aren higadura asko murriztuz. Azkeneko hamarkadetan Oiartzun eta ingumko ustiategi askok intentsifikazioaren bidea hartu dute, esne behiekin edota untxiekin lan egiten dutenak batik bat. Ordurarte, baserri bakoitzean mantentzen zen abere kopurua zituen lur eremuen hedadura eta kalitatearen arabera zegoen. Zenbait eta lur gehiago eta emankorragoak eduki baserri batek, orduan eta abere gehiago mantendu zezakeen. Baina, gaur egun azienda asko kanpotik ekarritako belar ondu edota pentsuarekin mantentzen dira. Kasu hauetan ez dago lur eremu eta abere kopumaren artean erlazio zuzenik. Abeltzaintzarako industriak direla esan genezake. Lurrari atxikitutako baserrietan sortzen diren hondakinak berriro lurrera itzultzen dira, ongarri gisa, hórrela zikloa itxiaz. Baina, beren lurrak mantendu daitezkeenak baino abere gehiago badituzte, arazo larria sortzen da animalien gorotza eta pixa kudeatzekoan. Zati bat, gehiegi askotan, lurrean zabaltzen da, baina beste zati handi bat sobera dago eta ez da jakiten zer egin horrekin. Batzutan erreketan bukatzen dute hondakin hauek, urak kutsatuz. Hauek dira Oiartzun guztiko abeltzaintzari bumzko 1999ko datu batzuk: Buruak
Ustiateglak
Buru/Ustiategi
Handiena
Txikiena
Txerriabereak
27
5
5,4
12
1
A huntzabereak
204
45
4,5
16
1
Z altabereak
156
59
2,6
15
1
Buru kopurua guztira Ustiaketa kopurua Batez-besteko buru kopurua Ustiategi handienaren buru kopurua Ustiategi txikienaren buru kopurua 1 - 5 buru 6 - 1 0 buru 1 1 - 1 5 buru 1 6 - 3 0 buru 3 1 - 5 0 buru 50 buru baino gehiago
1.931 206 9,4 306 1 112 45 22 20 6 1
Artabereak: Buru kopurua guztira Ustiaketa kopurua Batez-besteko buru kopurua Ustiategi handienaren buru kopurua Ustiategi txikienaren buru kopurua 1 - 10 buru 11 - 25 buru 2 6 - 50 buru 51 - 100 buru 101 - 200 buru 200 buru baino gehiago
7.238 124 58,4 463 1 19 31 33 19 13 9
Datu hauek gainetik bakarrik aztertuta, garbi ikus dezakegu Oiartzunen abeltzain足 tza ustiategiak tamaina txikikoak direla eta baserritar gutxi direla lanbide horretatik bakarrik bizi direnak. Kasu gehienetan abeltzaintza beste lanbideen batetik lorturiko soldataren osagarri edo aisialdirako aitzakia bat besterik ez direla. Aktibitate ekonomiko bezala eragin gutxi du, nahiz eta kultura eta ingurumen ikuspegietatik garrantzi handia izan. Azkeneko urteetan antzematen den joera abelgorrien gutxitzea da, esne-behiena batik bat, ez baita errentagarria gertatzen. Oso zaila da herri malkartsu hauetan Europan eta Europatik kanpo dauden beste lurralde lau eta emankorragoetan ekoizten den esnearen prezioekin lehiatzea, beti irtengo da galtzaile, noia eta ez den beste balioren bat eransten landutako produktuak eskainiz: yogurra, mamia, g a z ta ,...
5.1.4. Iratze eta orbel bilketa Jarduera hauek baserriko eginkizun garrantzitsuetako batzuk dira. Iratzea udazke nean, ihartuta aurkitzen denean, segatu eta biltzen da ikuiluko azpiak egiteko, hau da. abereen ohe gisa erabiltzeko. Iratze hori erabili ondoren, gorotzarekin nahastuta, ba ratz, soro eta belardietan zabaltzen da lurzorua ongarriztatzeko. Berdintsu gertatzen da orbel bilketarekin, basoetan biltzen zen udazkenean eta iratzearen bide berdina eramaten zuen. Biak garrantzi handia izan zuten orain dela hamarkada batzuk arte, niendietako hektarea asko erabili dira eginkizun horretarako, baina, azkenaldian ia ez da orbelik biltzen eta iratze lekuak geroz eta hedadura gutxiago dute. Horren ordez fardoetan erositako lastoa erabiltzen da edota horrelakorik gabe gorotza eta pixa putzuetan gordetzen da, hauek betetakoan bonba eta hodiak erabiliz lurretan zabaltzeko. Aldaketa arraroren bat gertatu ezean, urte gutxitan desagertuko dira jarduera hauek. Iratze lekuak urte oro segatzen direnez ez dute lekurik zuhaitz eta zuhaiskentzat, hauetako batzukeme izan dira garadietan, baina, iratzeak egiten duen itzal itxia dela eta, bereziki, segak egiten duen lanarengatik, ez daukate aukerarik garatzeko. Berdin gertatzen da orbela biltzen den lekuetan, basoan zuhaitz garaiak bakarrik egoten dira, ez da zuhaitz gazte eta zuhaiskarik ikusten. Hórrela, Oiartzungo mendietako eremu asko, gainak eta maldak batik bat, soilak aurkitzen dira eta baso direnetan, mendiko abeltzaintzarekin batera, basoaren birsorketa eta zabalkutza galarazten da. Presio ho nek garrantzi handia du Oiartzungo naturan. Mendiari urte oro uzta bat kentzen zaio eta trukean ez du ezer jasotzen. Lurzoruari emankor mantentzeko behar dituen elikagaiak kentzen zaio eta geroz eta elkorragoa bihurtzen da. Jarduera hauek, intentsitate handiarekin ematen direnean, epe luzera, kaltegarriak gertatzen dira mendiaren emankortasunarentzako eta natura sinplifikatu egiten dute. 5 .1.5. Ikazkintza eta su-egiirra Egurra izan da oinarrizko energia, aurrena, ikatz minerala eta, gero, argindarra za baldu ziren arte. Hau da, XX. mendearen ia erdirate. Egurraren energia beharrezkoa zen eginkizun askotarako: etxea berotzeko, jana prestatzeko, metalak lortu eta landu ahal izateko, karea egiteko eta abar Gaur egun, jarduera honek ez du izan zuen garrantzirik, mozten den su-egurra oso gutxi da eta, esan genezake, ez duela naturan eragin aipagarririk. Baina, orain dela hamarkada gutxi arte jende askorentzat bere biziko lanbide ikazkintza izan zen eta lan horren ondorioak orain ere irauten dute. Oraindik ikusi daitezke zuhaitz motz eta zaharrak leku askotan, Oieleku-Biandizko pagadia da adibiderik garrantzitsuena. Ustiatuak izan ziren beste zenbait basok ez zuten irauteko auke rarik izan, batzutan gaixotu edo zahartu eta hil egin zirelako eta, gehienetan, pinua landatzeko bota zirelako. Ikazkintzak izan zuen garrantziaren lekuko O iartzungo mendietako edozein bazterretan antzeman ditzakegun txondar-plazak dira. Aipatu ditugun zuhaitz motz eta zahar horiek paper oso garrantzitsua jokatzen du te naturaren aniztasunean. Beren enbor zulotsu eta erdi ustelak biziz beterik daude, usteltzen ari den egurra omogabe askoren elikagaia da eta hauek, aldi berean, beste animalia asko mantentzen dituzte, bertan goroldio eta onddo asko bizi dira eta pira mide trofikoan gorenean dauden haragijale batzuen gordeleku dira, basakatuaren kasua adibidez.
5.1.6. Basogintza Basoak funtsezko papera betetzen dute naturan: inguru fisikoa babestu egiten dute eta ingurugiroaren kalitatea hobetu egiten dute. Betidanik ezagutzen dira basoen onurak, baina, askotan, bertan dagoen egurraren balioaren arabera soilik neurtu izan da onura hori. Atal honetan naturak, eta azken finean gizakiak, zuzenean edo zeharka basoengandik jasotzen dituen ekarpenak aztertzen saiatuko gara. Esan dugun bezala, basoak inguru físikoa babesten dute. Babes hau klima, ur eta lurzoruan antzematen da gehien bat. Zuhaitzak elkarren ondoan kokatzen direnez, ho riek egiten duten adaburu eta hosto geruzak mikroklima berezi bat sortzen du baso barruan. Bertan tenperatuak kanpoan baino modulatuagoak dira, hau da, gora behera gutxiago izaten dute. Uda partean, eguzkiak gogor erasotzen duenean, zuhaitzen hostotzak itzala eta freskura sortzen du baso barrenean eta neguan ez du hainbeste hotz egiten. Adituek diotenez, 3-4 °C-raino iritsi daiteke urte osoan bataz besteko tenpera tura aidaketa baso barrenekotik kanpokora. Hosto erorkorreko zuhaitzak dituzten ba soetan, Oiartzungo berezko baso guztietan, efektu hau udan da nabariena, neguan ez du hainbesteko eraginik. Haizearen indarra asko jaisten da basoetan, % 50-eraino iri tsi daiteke. Basoetan neurtu daitekeen prezipitazio kopurua igo egiten da, bai euri ge hiago egiten duelako, % 3-4 euri orografikoan eta % 20-25 horizontaletan, bai hostotzan gertatzen den kondentsazioarengatik. Hiru eragin hauegatik eta zorura eguzki askoz gutxiago iristen delako, hezetasun maila kanpoan baino altuagoa da, % 25-30 udan eta % 8-10 neguan. Basoak uraren zikloan ere eragin handia dute, ez bakarrik goian aipatu dugun be zala erortzen den euri kopurua igotzen delako, baizik eta erortzen dena hobeto erregulatzen delako ere. Ekaitz batean lurreraino erortzen den euri kopurua, hosto eta adarretan gordetzen denarekin, % 17-an jaitsi daiteke hostozabalen baso batean. Bes talde, basoetako lurzoruetan iragazten den ura larrea dagoen eremuetan baino 70 al diz handiagoa da eta 40 litro inetro karratuko euria jasateko gai da azaleko isuririk gertatu gabe. Horregatik, iturri eta erreketako ur emariak gora behera gutxiago izaten dituzte basoa dagoen guneetan. Oihanak uholdeen eraginak gutxitu eta lehorte boladetan ur emaria mantendu egiten ditu. Zuhaitzak lurzorua eutsi eta garatu egiten du. Inguni fisikoko kapituluan aipatu dugun bezala, azpizoruan dagoen harriak, bizidunak eta beren hondakinak, prozesu fìsiko-kimiko konplexu baten bidez, egituratzen dute lurzorua eta zuhaitzak dira pro zesu horretan gai organiko gehien jartzen dutenak. Horregatik baso batean sastrakadi edo larre batean baino lurzoru gehiago sortzen da eta sortzen dena emankorragoa da. Gainera, euriteetan lurraren higadura galarazi eta beren sustraiekin drenajea hobetzen dute. Azterketa batzuen arabera, zuhaitzik gabe dagoen eremu bat landatzeak lurraren galera % 52-an jaitsi dezake 100 urtetan. Ingurugiroaren hobekuntzari dagokionez, basoen eragina hiru ataletan sailkatu de zakegu: bizidunen mantenua, uren kalitatea eta atmosferaren garbiketa. Basoetan bes te komunitate mota askotan baino bizidun gehiago bizi da, zuhaiztietan egon ohi di ren bulbo, rizoma, fruitu, sustrai eta abarrak elikagaien gordailuak baitira eta bertan ematen den klimaren leuntasuna egokiagoa da espezie askorentzat. Gorago esan du gun bezala, basoak lurraren higadura galarazten du eta uraren emaria erregulatu, on-
dorioz, oihanak isurtzen duten ura kalitatehobekoa izango da, suspentsioan eramango dituen solidoak, uhertasuna sortzen dutenak, gutxiago izango dira. Esate baterako, baso bat bota ondoren solido horiek aurretik baino 6-8 aldiz gehiago izaten dira, nitratoak 40 aldiz gehiagora iritsi daitezke eta fosforoa 2-18 aldiz gehiago. Gainera, itu足 rri eta erreken emariek gorabehera gutxiago izaten dituzte urtean zehar. Zuhaitzak ai足 rea garbitzeko diten kapazitatea jakina da, gai dira hautsa, alkitranak, olioak eta gas toxikoak hartu eta gordetzeko, beraien kaltean askotan, euri azido edota beste kutsa足 dura mota batzuengatik hiltzera iritsi baitaitezke. Industrialde askoren inguruan dau足 den zuhaitzetan erraza da kalteak antzematea. Baso hektarea batek urtean 20-30 Tm C0= irensten ditu eta 10-25 Tm oxigeno askatzen ditu atmosferara.
46. PINU AREN PROZESIONARIA (Thaumetopoea pityocampa).
140
Orain arte baso hitza ugari erabili dugu, baina, zer da basoa? Askorentzat basoa zuhaitzez jantzitako eremua da, baina, zehazki esanda, basoa berez sortu eta manten du den zuhaiztia da eta gizakiak iandatutakoei zuhaitz landaketak deitzen diegu. Era honetan ulertuta, Oiartzungo basoetan agintzen duten espezieak lau besterik ez dira: haritza {Quercus robur), pagoa {Fagus sylvatica), ametza {Quercus pyrenaica) eta haltza {Alnus glutinosa). Bertakoak diren beste zuhaitz asko daude, baina hauek aipatutakoen menpean geratzen dira komunitatea heltzen doan eran, nahiz eta heldutasun bide horretan gune batzuetan behin-behineko garaile suertatu eta basotxoak osatu. Gaur egun esan dezakegu ez dela baso heldurik geratzen Oiartzunen, bere ordez baso eraldatuak eta zuhaitz landaketak aurkitzen ditugu. Gizakiak, orain dela 2.000 urte errom atarrak hemendik ibili zirenetik aurrera behinik behin, zuhaitzak landatu izan ditu m endian eta soro bazterretan. Baina, XX. mendearen erdialdetik aurrera gorakada nabarm ena izan du basogintzak, batik bat O iartzungo U dalak Papelera E spañola enpresarekin hitzarm ena sinatu eta 1960an landaketak egiten hasi zirenetik, orduan hasi baitzen ordurarte ezezagunak ziren zuhaitzez estaltzen mendietako eremu asko eta asko. Horien artean garrantzi gehien izan duena intsinis pinua {Pinus radiata) izan da, hitzarm enean sartzen zi ren lurren % 90 hartu zuen espezie honek. Ordutik aurrera urritiko herrialdetan jalorria duten zuhaitz mota asko landatu da eta mendiak kudeatzeko erak ere zeharo aldatzen joan dira. Antzina landaketa eta ustiaketa lanak gizakia eta abereen indarrarekin egiten zi ren, baina gaur egun, gizakiaren indarrak oraindik garrantzi handia izan arren, makinen lana da nagusi. Garraioak traktore, kamioi eta kotxetan egiten dira, bideak egite ko hondeamakina (“eskabadora”) erabiltzen da, egurrak kablez ateratzen dituzte eta esku-erreminta asko daude lana errazteko. Tresneria honek gizakiari izugarrizko indarra ematen dio mendian Ian egitean eta, horregatixe, naturan duen eragina oso go gorra izan daiteke era egokian erabiltzen ez denean. Mekanizazio garai honetan, mendiko edozein bazterretara, edo inguru oso hurbilera, kotxez iritsi daiteke. Oiartzungo mendietan dauden pisten luzera orotara ehundaka kilometroetan neurtzen da, nahiz eta datu zehatzik ez eduki. Basoa ustiatzeko era ere zeharo aldatu da, gaur egun “baso garai erregularra” dei turiko sistemara egiten da lana. Hau da nonnalean egiten den zikloa: landatu nahi den saila “garbitu” egiten da zuhaitz, zuhaiska eta mulu guztiak moztu eta erreaz; ondofen lurrean zuloak egiten dira 2, 5-3 m-ko tartearekin eta zuhaitz txiki bana landatzen da zuloetan; landareak hazten diren bitartean, lehenengo urteetan, beste “garbiketa” batzuk egiten dira lehian sartu daitekeen beste landareak menperatzeko; zuhaitzak bei'e heldutasunera iritsi arte inausketak eta bakanketak egiten dira geratzen direnak on gi garatu daitezen, eta zuhaitzak bere sasoira iritsi direnean ondotik moztu eta berriro zikloari hasera ematen zaio. Lortzen den egurra era askotan erabiltzen da: egiturak, sitzariak, papera eta abar egiteko. Ustiaketa mota honen bidez, adin berdineko zu haitz sailez osatzen da paisajea. Oiartzungo mendietan gehien erabili diren espezien gutxi gora-beherako sasoi-gaI'aiak hauek dira:
120-150 urte 150-200 urte 30-35 urte 40-50 urte 60-70 urte 60-70 urte 60-70 urte 60-70 urte
Pagoa (Fagus sylvatica) Haritza (Quercus robur) Intsinis pinua (Pinus radiata) Itsas pinua (Pinus pinaster) Douglas izeia (Pseudotsuga menziesii) Larizio pinua (Pinus nigra) Alertzea (Lcirix kaempferi) Ipar haritza (Quercus rubra)
Eusko Jaurlaritzak 1996an eginiko Baso Inbentarioaren arabera, honela banatzen dira hektareatan zuhaizti desberdinak Oiartzungo udalerrian: B otea
L a n d a tu b e rria
L a tiz a la (c rta in a )
F u s ta ia (h a n d ia )
143
60
88
599
891
0
891
56,50
Larizio pinua iPmws nigra)
0
34
136
64
235
0
235
98,47
Aiertzea (Larix)
0
15
116
85
216
0
216
93,17
Douglas izeia (P seudom ga menziesii)
0
9
60
2
7!
0
72
99.06
Ler gorria fP/nui sylvestris)
0
0
2
10
11
0
1!
100.00
Izei gorria
0
2
8
0
10
0
10
100.00
Beste konifero batzuk
0
0
0
5
5
0
5
100.00
Sekuoia (Sequoia)
0
0
0
5
5
0
5
100.00
0
2
100,00 28.22
E sp eziea Intsinis pinua iPinui radiala]
D en era B e rre ia tu a D e n era
% P u b lik o a
Z tàm a (Cedrus)
0
0
0
2
2
Lawson altzifrea (Chamaecyparis ìawsoniana)
0
0
2
0
2
0
2
143
123
412
768
1.447
0
1.447
71,78
K oniferoak denera Baso mistoa
0
0
174
15
190
207
397
22,75
370
97,46
Pagoa ffa^H Jivlvaiica)
0
85
4
259
348
11
Haritza (Quercus robur)
0
31
92
142
266
20
287
67,60
Haritz amerikarra (Quercus rubra)
0
34
95
105
234
15
249
85,04
Hostozabalen landaketak
0
212
4
0
217
14
230
80,86
Gaztainondoa (Casianea)
0
11
14
0
25
2
27
83,75
Erreka basoa
0
0
0
16
16
7
22
7,63
Sasiarkazia (Robinia pseudoacacia)
0
0
11
0
11
f
Ì2
0,00
Haltza
0
8
0
0
8
1
9
99,44
Platanoa (Pìatanus)
0
0
3
1
4
0
4
12,24
Ameiza (Quercus pyrenaica)
0
0
0
0
0
i
1
100,00
H ostozabalak guztira
0
382
397
539
1.318
288
1.606
67,02
143
SOS
809
1.307
2.76S
289
3.053
69,28
DENERA
Zuhaitz landaketak, berez, ongarriak dira natura ikuspegitik. Ez dira berezko basoen mailara iristen, baina garrantzizko papera dute lurzorua sortu eta eusten, ura babesten, bioaniztasuna garatzen eta atmosfera garbi mantentzen. Ezin dezakegu berdina esan beraiekin egiten den erabilerari buruz. Pista irekitzeak, bakanketak eta, batik bat, soilketak, hau da, saileko zuhaitz guztien mozketak, egiten direnean lurzorua mugitu eta urratu egiten da azalera handietan eta, ondorioz, euri boladak gertatzen -direnean lur galera handiak gertatzen dira. Hórrela, urak zikindu, erreken ubidea eta urtegiak bete eta natu raren aniztasuna urritu egiten dira. Paisajean ere kalitate murrizketa gogorrak gertatzen dira baso bat botatzen diren bakoitzean. Eragin kaltegarri hauek urte batzutan irauten dute eta pixkanaka moteltzen joaten dira landaredia berriro hazten den eran. Azkeneko urte hauetan mendien ustiaketari buruzko filosofía aldatu egin da, uda lari dagokionez behintzat. Helburua ez da hainbeste etekin ekonomiko zuzena ateratzea egiten diren inbertsioen errentagarritasuna bilatuaz, baizik eta lehengo basoen berreskuraketa lortu nahi da. Horren ondorioz, geroz eta bertako zuhaitz gehiago landatzen da Oiartzungo mendietan. Horien artean gehien landatu direnak haritza eta pa goa izan dira. Kanpoko espeziek ere landatu dira, baina gehienetan bertakoaren la gungarri gisa. Pista berriak irekitzea ere asko murriztu da. Hona hemen jabego publikoko mendietan landatu diren zuhaitzak 1987tik 2000 Urte artean; Zuhaitz mota H aritzak P asoak L arizio oinuak K orsikako haltzak U rkiak A lertzeak Intsinis Dinuak G ereziondoak D ouglas izeiak G aztainondo japoniarrak nn /rain n n d o ak G ereziondo am erikarrak lo a r haritzak T ulioarbolak Sekuoiak L izarrak Intxaurrondoak Intxaurrondo beltzak Izei gorriak A stigarrak Z edro atlantikoak X arm ak Itsas pinuak B este espezie batzuk D e n e ra
Kopurua 128.543 81.647 70.813 57.584 31.735 24.323 20.750 19.948 18.700 16.775 16.720 12.050 9.233 5.200 4.200 4.022 3.981 2.250 1.500 1.000 600 500 250 44.332 576.656
5.1.7. Errepide, industrialde eta hiri-guneak Oiartzunek mendi asko eduki arren, bertan dauden garraiorako azpiegiturak, in dustrialdeak eta hiriguneak garrantzi handia eta hedadura asko hartzen dute. Udale rriaren behe aldean ipar-mendebaldean, altitudean 100 metrotik behera, kokatzen di ren lautada eta malda gutxiko muinoetan hedatu dira. Garraio-bideen artean hauek dira garrantzitsuenak: •
A-8 autopista (Bilbo-Behobia). Afrika eta Penintsulatik Europarako bide bizkorra. Gainera zerbitzu-gune bat eta sarbide bat. Erabiltzeko ordaindu beharra.
•
N-1 errepidea (Madril-Irun, Errenteriako saihesbidea barne). Aurrekoaren aitzindaria. Dohainik denez, oraindik askok erabiltzen dute bidaia luzeetarako.
•
Algeciras-Madrid-Irun-Paris trenbidea. Gertueneko geltokia Errenterian dago.
•
Donostia-Hendaia trena. Geltokia Arraguan.
•
Bigarren mailako errepide sarea: Arragua-Elizalde-Gurutze-Inm, Oiartzun-Astigarraga, Gurutze-Pikogarate-Irun, Gurutze-Lanbarren, Ugaldetxo-Elizaide-ErgoienAritxulegi-Lesaka, Ugaldetxo-Altzibar-Bianditz-Artikutza.
•
Beste garraio-bideak: zaku handi honetan kaleak, auzoen arteko errepideak, baserrietako bideak eta mendiko bide eta pistak sartuko genituzke.
Oiartzungo edozein mapetan ikusi daitekeen bezala bide asko, ehundaka kilometro eta batzuk besteak baino zabalagoak, ireki dira bertatik garraioak egin ahal izateko. Industrialde eta zerbitzu guneak ibarretako sai! lauetan, lurrik emankorrena zegoen lekuetan, eraiki dira. Adibide garrantzitsuenak Arragua-Lintzirin eta Ugaldetxon dau de. Gainera, ba daude beste txikiago batzuk Eregoienen eta Altzibar-Karrikan. Oiartzungo hiri-guneak oso sakabanaturik daude eta zortzi auzoetan banatzen dira, iparraldetik hegoaldera: Arragua, Gurutze, Elizalde, Ugaldetxo, Altzibar, Iturriotz, Ergoien eta Karrika. Auzo hauek ondo bereiziak daude, nahiz eta batzutan tarteetako mugak oso garbiak ez izan. Elizaldek egiten du buru bezala eta bertan kokatzen dira udaletxea, eliza eta beste hainbat zerbitzu. Auzo guztiak dute bere erdigunea, baina biztanleriaren zati handi bat etxe barreiatuetan bizi da, bakoitza bere bide, ur, argindar eta oinarrizko beste zerbitzuekin. Natura ikuspegitik, aipatu ditugun eremu horiek guztiek ezaugarri antzekoak dituzte, lurzorua kendu, estali edo erabat eraldatuta dute eta, ondorioz, bertan ez dago emankortasunik. Naturarentzat leku ia galduak dira. Kasu gehienetan lurzoru sakon eta aberatsak zeuden guneetan kokatzen dira azpiegitura hauek, horregatik, naturan gertatzen den galera handia izaten da eta galera horrek ez du itzulirik izaten. 5.1.8. Meatze, harrohi eta hete-lanak Meatzaritzak garrantzi handia izan zuen Oiartzunen XX. mendearen erdialderarte. Leku askotan aurki ditzakegu meazuloak eta bertatik ateratako materialekin osaturiko hondakindegiak. Horien artean garrantzitsuenak, eta gutxienez erromatarren garaitik ustiatu direnak, Arditurri-Otsamantegikoak dira. Mende luzeetan zehar lan egin da meatze horietan eta azkeneko urteetan, gainera, aire zabalean deituriko sistemara egin
â&#x20AC;˘ <^) ARRATOIA (Rattus norvegicus), b) KATUA (Felis catus) eta c) USAPAL TURKIARRA (Streptopelia decaocto).
ziren, hau da, lehergaien bidez mediko harkaitza puskatu, mea atera eta geratzen diren harriak hondakindegietara botaz. Asturiana de Cinc enpresak 1987an meatzeak behin betirako utzi zituenean egoera tamalgarrian utzi zuen ingurua. Aiako Harriaren magalean kokatzen diren Arditurri eta Otsamantegiko bailaretan gaur egun bolumen izugarriko hondakin piloak, harri gorrian duden horma handiak, meazulo ugari eta, denetan kezkagarriena, bertatik isurtzen den ur kutsatua dauzkagu. Meatzeak martxan egon ziren azkeneko lan urteetaraino meazuioetatik ateratzen zuten minerala eta garai horietako ondorioak lurpean, harkaitzean, zulatu ziren gale ria kilometro asko eta hauen alboetan ateratako material esteril pilak dira. Hala ere, azkeneko urteetan egin zen hondamendi handiena, mea lehergaiez, aire zabalean, ate ra zutenean. Lehengo metodoek baino askoz ere gogorragoa da hau, harri tona asko puskatu eta mugitu behar baitira mea pixka bat ateratzeko. Hórrela sortu dira gaur egun ikus daitezkeen harrizko horma bertikal izugarriak eta hondakin pila erraldoiak. Ingurua ezagutzen ez duenak izua eta guzti sentituko du Arditurriko bailara miatzen badu. Nahiz eta neurketak oso zehatzak ez izan, Euskal Unibertsitateko Kimika alorreko Kutsadura Laborategiak, Aldundiko Obra Hidrauliko eta Ingurugiro departamenduaren laguntzarekin, eginiko txostenean azaltzen diren datuen arabera hauek dira hondakindegi hauen bolumenak; Hondakindegia Arditurri Esterilak Otsamantegi Sta. Barbara Denera
Bolumena (m') 40.000 110.000 100.000 33.000 283.000
Aipatu duguna begi-bistan dago, joan eta ikusi edo argazkien bidez ezagutu dezakegu, baina ba da beste kutsadura mota bat hain erraz ikusten ez dena eta aurrekoa baino erasokorragoa dena, uretan dagoen metal astunen kontzentrazio altua, hain zuzen. Gorago aipatu dugun meazulo sarea urez asea aurkitzen da eta zenbait zuloetatik ura kanporatzen da. Ur hau mineral txikituarekin kontaktuan dagonez, zenbait metal astun (Kadmioa, Kromoa, Kobrea, Burdina, Beruna, Zinka, Merkurioa eta abar) disolbatu egiten dira eta jaiotzerakoan urarekin errekara isurtzen dira. Egoera hau areagotzeko, menditik garbi jaisten diren errekatxoak hondakindegien barrenetik pasatzen dira eta, meazuloetan gertatzen den bezala, ur horiek metal astunak arrastatzen dituzte errekaraino eta euri-jasa indartsuak gertatzen direnean piioetako materiala bera ere ubidea eta inguruak estaliz errekan behera abiatzen da. Metal astun horiek bizidunen organoetan metatu egiten dira eta kasu larrienetan. uretan bizi direnetan adibidez, heriotzara eramaten dute biziduna. Hori dela eta, Arditurri eta Otsamantegiko erreketan ez dago ia bizirik, ez animaliarik eta ez landarerik, Olatxen Tomola errekarekin bat egin arte. Hemen bi erreken urak nahasten direnean, metalen kontzentrazioa jaitsi egiten da eta horri esker erreka berriro bizia aurkitzen
dugu. Hala ere, kulsadura hori garbi antzematen da hortik behera Oiartzun errekaren ibarreko lurrekin eta Pasaiako portuko sedimentuekin egin diren analisietan. Arazo benetan kezkagarria da hau eta irtenbideren bat premiazkoa duena. Eskala askoz ere txikiagoan, baina arazo berdintsua gertatzen da Arlepoko meatzearekin. Honen ondorioz Karrika errekaren burua kutsatua dago, nahiz eta mendian behera doan eran errekatxo garbien urak berehala jaitsi metalen kontzentrazioa. Oiartzunen zenbait harrobitatik atera izan zen harria, karaitza batzuetan eta ofíta beste batzuetan, baina beren tamaina txikiarengatik ez dute eragin handirik izan natu•■an. Hala ere, leku askotan ikus ditzakegu jarduera honen ondorioz geratu diren hondeaketak. Geratzen diren harriak biluzik egoten dira eta oso zaila eta geldoa da eremu borien kolonizazioa landareen aldetik. Betelan handienak industrialdeak eta garraio bideak eraikitzeko egin dira eta bauetan, lehen esan dugun bezala lurra estalia geratzen da eta natura ia deuseztatuta. Hala era, ba dira beste beteketa batzuk gero eraikitzeko erabiltzen ez direnak. Kasu bauetan horien helburua beste nonbait kentzen diren materialak isurtzea da eta, ongi egiten den kasuetan, bete beharrekoa bukatutakoan lur begetala zabaltzen da eragin<^ako eremu guztian. Jarduera honen zama eramaten duten lur sailetan lehendik dau den bizidun komunitate guztiak desagertu egiten dira, material pila batez estaltzen baita. Baina, bukatutakoan lurra zabaltzen den kasuetan lehengo natura berreskura tzea posiblea da, nahiz eta epe luzea behar hori aurrera eraman ahal izateko. Oiartzu*^en martxan dauden betelanak ez dira handiak eta hauek dira garrantzitsuenak: Arra§uako A gerreberri baserri ingurua (Lezoko m uga ondoan), G urutzeko Irastorza baserria eta autopista bitartean, Ugaldetxoko Bastida baserri ondoan, Elizaldeko Aú pele inguruan eta Gurutze-Irun errepide ondoan. Ehiza eta arrantza Ehiza eta arrantzaren konpetentziak Foru Aldundiarenak dira, hau da, jarduera ho*^en kudeatzailea bera da eta berak ezartzen ditu arauak eta egiten du jarraipena eta ^aintza. Kudeaketa hori gauzatzerakoan atal zabal bat Ehiza Federakuntzaren eskueutzi du Aldundiak eta, gaur egun, Oiartzunen Federakuntza bamean dauden bi el^arteak, Bizardia eta Lartaun, arduratzen dira ehiza eta arrantzaren antolakuntzaz. Ehizari dagokionez, Oiartzungo udalerria, Gipuzkoako lurralde gehiena bezala, ^uztien Ustiapen Zinegetiko egoera du, hau da, ez dago kotorik eta, ondorioz, legezedozein ehiztarik ehizatu dezake. Aiako Harria Parke Natural izendatu zenetik, P^rke honek hartzen duen eremua Ustiapen Zinegetiko Berezia duen kudeaketa unita le bihurtu da. Bestalde, kontutan eduki beharreko beste status zinegetiko berezi bat ^■^e badago: Zaldingo debekalekua. 54, 2 Ha. ditu eta bertan ezin da ehizarik egin. Erbja garatzeko egina da eta bertatik erbiak aske uzten dira. Gainera Ehiza Federakun^2ak Trapada inguruan bere jabegoko lur sail bat du eta bertan dituzten instalakuntzezenbait ekitaldi eta lehiaketa egiten dira, ehizarekin eta tiroketarekin zer ikusia ^tJtenak batik bat. Ehizarik garrantzizkoena tiro postu fmkoetatik udazkenean egiten den hegazti mi^’■atzaileena, eta bereziki pagausoarena, da. Oiartzunen legezko postu ugari daude
tontor, muino eta bizkarretan banatuta. Postu horietako batean ehiza egin ahal izateko ezinbestekoa da aurrez, egun oro, elkarteetan egiten diren zozketetan parte hartu eta posturen bat suertatzea. Zozketa hauetan ez dute oiartzuarrak bakarrik parte hartzen, baizik eta inguruko eta urrutiagoko herrietatik ere etortzen dira ehiztariak. . Postu berdinetatik eta garai berdinean, gainera, birigarroak, araba-zozoak, antzarrak eta beste hegazti migratzaile batzuk ere ehizatu izan dira. Udazkeneko ehiza garaiaz kan po, neguaren bukaera aidera “kontrapasan” ere ehizatzen da pagausoa, hegoaldeko lurretatik iparraldekoetara bidaiatzen denean. Ehiza mota honek udazkenekoak baino askoz ere garrantzi gutxiago dauka eta bere legezkotasuna oso eztabaidatua da azke neko urte hauetan Espezie migratzaileen artean oilagorra da tradizionalki, udazkenean negutokietara doazenean eta negu bukaeran iparraldera doazenean, ehizatu den beste espezie bat. Ehiza mota hau besteek baino askoz ere minoritarioagoa da, ehiztari zaletuenak besterik ez dute egiten. Zakurrarekin mendian zehar ibilaldi luzeak egitea suposatzen du eta, oilagorren bat antzemandakoan, altxarazi eta, tiro egiten duenak asmatzen badu, botatzen da. Oiartzunek baldintza egokiak eskaintzen ditu oilagorren ehizarako. Erbia da ehizatu izan den beste espezie ohizko bat, baina, urte luzeetan zehar ge hiegi ehizatu delako, ia desagertarazita aurkitzen da gur egun. Horregatik, kudeatzaileek erabaki zuten erbiak kanpotik ekarri, bertan ugaltzen utzi eta gero mendian askatzea, populazioa handitzeko asmoarekin. Horretarako egin zen Zaldingo debekalekua. Gaur egun Oiartzunen ez dago erbirik ehizatzerik.
48. ERBIA (Lepus capensis). 148
Untxia eta faisana ere ehizatzen dira, biak birpopulaketa planen bitartez ari dira kudeatzen, hau da, kanpotik ekarri, jaregin eta handik denbora gutxira ehiza daitezke. Untxiaren kasuan populazioa bertakotu daiteke, baina, faisanaren kasuan, oso zaila ikusten da, ez baitago ugalketarik. Basurdea oso ugaria izan zen garai batean, baina ia desagertu egin zen XX. mendeko azkeneko hamarkadetan. 1993 Foru Aldundiak, herriko elkarteen lankidetzarekin, birsarkuntza plana jarri zuen abian. Horretarako, Errenteriako mendietan, Garair>on hain zuzen, itxidura bat antolatu zuten basurdeak Euskal Herriko iparraldetik ekarri eta bertan ugaltzeko asmoarekin. Arrakasta izugarria izan zen eta, Nafarroatik sartu direnekin batera populazioa asko ugaritu eta arazo bihurtzea iritsi dira, baserri eta mendietako soro eta belardietan makina bat kalte egiten baitituzte. Gaur egun Oiartzun eta inguruko udalerrietan uxaldi ugari egiten dira neguan zehar ela horietan basurde asko botatzen dituzte, 1999ko abuztuaren 28tik 2000ko otsailaren 5era, adi bidez, Irun, Oiartzun eta Errenteriako udalerrietan 83 basurde hil zituzten legezko üxaldietan. Toki berean 1997ko abenduaren 8tik 1999ko otsailaren 21 arte 95 basurde ehizatu ziren. Orkatzak ere behin edo behin ikusi izan dira Oiartzungo mendietan, baina oso Urriak dira eta ehizatzea debekatua dago. Ehizak, zentzuz egiten denean, ez dakar kalte handirik natura ikuspegitik, baina bistorikoki ez da hórrela izan. Betidanik gizakiak ahal zuen moduan ahal zuen anima l a gehien ehizatzen saiatu da. Batzuetan jateko, besteetan piztiak desagertarazteko, oilategietan eta ikuiluetan kalte ugari egiten baitute, baina XIX. eta, batik bat, XX.. 'Mendeetan, arma eta beste zenbait trikimailu masiboki erabiltzen hasi zenetik gertatu den hondamendia izugarria izan da. Espezie batzuk desagertu egin ziren eta, beste ba^2uk, zorian aurkitzen dira. Badirudi azkeneko urteetan ehiztariak beste bide bat jo•Tatzeari ekin diotela, ehiza euskorrari, baina oraindik goiz da orain arte izan diren ^iTats onak denboran zehar iraungo dutela ziurtatzeko. Arrantzari dagokionez, baimendutako espezie bakarrak amuarraina eta aingira dira. Oiartzungo erreka guztietan aurki ditzakegu arrain hauek, Arditurriko errekan eta Ka^kakoaren buruan, Arlepoko meategi inguruan, izan ezik (salbuespen hauek meatzari^ari buruz aritu garenean arrazoitu ditugu). Lizentzia eduki eta garai eta egunak erresPetatzen dituen arrantzale orok egin dezake arrantza Oiartzungo erreketan. Hala ere, 9*ä^zun ibaian, Ugaldetxotik behera heriotzarik gabeko arrantza heriotzarik gabekoa *2an behar da, hau da, arrantza egin daiteke, baina arrain bat ateratzen den bezain laster, ^^iiua kendu eta berriro errekara itzuli behar da, bertan bere bizia jarrai dezan. Orain egiten den kudeaketaren beste arrisku bat kutsadura genetikoarena da. Ehiza l^galtzeko askotan kanpotik ekarri ohi dira animaliak eta, gerta daiteke, hauek genetijjpki bertakoengandik desberdinak izatea. Sartu direnak bi aukera dituzte: bertakoekin lehian jarri eta bietako batek irabazi edota bertako populazioarekin nahastu. Bi ^^suetan lehendik zeuden animalien ondare genetikoa, bertako baldintzetara egokibetirako desagertu edo eraldatzeko arriskua dago. Hori saihesteko ezinbestekoa birpopulaketarako aukeratzen diren arrain, hegazti edo ugaztunak ahalik eta ger^tienekoak eta antzeko baldintzetan bizi direnak izatea. Badakigu azken urte hauetan horretatik ari direla saiatzen ehiza kudeaketaren arduradunak.
49. AM VARRAÌNA (Salmo frutta fario).
5.1.10. M endiko atseden erabilerak Aiako Harria eta Oiartzungo beste mendiak betidanik topagune izan dira mendizaleentzat. Mendien egitura, paisajea eta inguruetan bizi den populazio ugaria dira in guru lasai hauetara jendea hurbiltzeko arrazoi nagusienak; perretxiko, gaztaina, ka m am ila, basaran eta horrelakoak biltzera inguratzen direnak eta ehizara etortzen direnak ahaztu gabe. Asko dira Oiartzungo mendietan egiten diren jarduerak: ibili, korrika, bizikleta, bainatu, eskalada, zaldiz ibili, parapente, ehiza, arrantza, abeltzain tza, aztama arkeologikoak ikusi, jolas, ikusmira egon, otordu lasai bat egin, eguzkia hartu, perretxikoak edota fruituak bildu eta, orokorrean, naturaz gozatu. Uda eta udaberriko egun eguzkitsuak dira jende gehien biltzen dituztenak, asteburu eta jaiegunak batik bat. Bisitariak inguruko herrietakoak izan ohi dira (Donostia, Pasaia, Errenteria, Lezo, Oiartzun eta Irun), baina maila txikiagoan um magotik ere etortzen dira. Nahiz eta mendi bazter guztietara iritsi jendea, errepideen inguruak dira erabilie nak, inendi tontor eta bizkarren inguaietatik pasatzen den guneak batik bat: Aiako Harria Elurretxetik edo Aritxulegitik, Aireko kaxkua-Pikogarate inguruko gainak Oiartzun-Ingelesaren Gaztelua errepidetik, Aritxulegiko mendatea Oiartzun-Lesaka errepidetik eta Zaria-Oieleku-Bianditz Artikutzako errepidetik. Oiartzungo mendietatik pasatzen dira ondorengo ibilbide markatuak: • • • •
GR i l . Pirinioetako ibilbidea. GR 121. Gipuzkoako itzulia. PR-G 20. Aiako Harria itzulia. PR-G 21. Elurretxe-Buena Vista-San Esteban.
Hiru atseden gune erabili ditzakegu: Oieleku, Aritxulegi eta Otraitzeko borda. Hiruretan aterpe bana, iturriak eta mahai eta aulkiak dauzkagu bertako egonaldia atseginagoa egiteko. Arditurriko trena geldirik geratu zen meategiek itxi zirenean eta azkeneko urteetan egokitzen ari da “bidegorri” gisa. Bide hau Pasaiako portutik Arditurriraino, Aiako Harriaren magaleraino, doa, itsasoa mendiarekin elkartuz. Oraindik ez dago ibilgu
guztia egokituta, baina hala ere, azpiegitura honek sekulako arrakasta izan du eta egunero pertsona asko dira erabiltzen dutenak paseatu eta kirola egiteko. Utzita aur kitzen den beste trenbide bat Ugaldetxo, Altzibar eta Karrikatik pasatuz Artikutzara zihoana da, baina kasu honetan, nahiz eta aurrikusita egon, oraindik ez dago oinezkoentzat egokitua. Erabilera publikorako Aritxulegiko mendate inguruan, lehen Mikelete etxea eta militarren barrakoiak zeuden lekuan, aterpe bat egiteko proiektua bum tuta dago eta 2000. urte honetan eraiketa lanak hasteko asmoa du udalak. Aterpe honen helburua iTiendizaletasuna, naturari loturiko sentsibilitatea hedatzea eta biztanleei mendiaz goZatuz atseden gune bat eskaintzea dira. Bertan lo-lekuak, kanpina, jatetxea, bulegoak eta hauek guztiek behar dituzten azpiegiturak egongo dira. Apustu handia egiten du Oiartzungo herriak Aritxulegiko aterpearekin. Orain artekoan erabilera publikoaren aide politaz aritu gara, baina badauka beste bat hain polita ez dena eta mendietan arazoak sortzen dituena. Aurpegi itsusi honetan erasokorrak diren zenbait jarduera aipatuko ditugu: egun eta leku konkretu batzuetan gertatzen diren masifikazioak, moto eta 4 x 4 ibilgailuen ibilaldiak, zakurrak sortzen dituzten arazoak, zenbait pertsonen axolagabekeria,... Oinezkoek egin daitezkeen kalteak oso txikiak dira, baina bide eta garai konkretu batzuetan gertatzen diren masifikazioak lurra urratu eta zoru galera aipagarriak ekar dezake. Hori gertatzen da Aiako Harrira igotzeko dauden bi bide nagusietan: Elurretxeko lepotik (inm go udalerrian) eta Aritxulegitik (Oiartzun eta Lesaka arteko mu san ). Bi bide hauek erabat urraturik eta gune askotan bikoiztu edo biderturik daude eta, eria egiten duenean, lurzorua urarekin maldan behera joaten da, bideen ibilgua Sakondu eta lurzoru galera handiak sortaraziz. Honen ondorioz aipatutako bide hauen ingumko leku asko eta asko erabat gorriturik aurkitzen dira. Askoz ere erasokorragoak dira motoekin eta beste ibilgailuekin egiten diren jarduerak. Aiako Harria Parke Natural izendatu zenetik, Oiartzungo mendietan asfaltaturiko errepideetan ibil daiteke legalki bai motoan eta bai kotxean, bertan lurrak edo Azienda dutenak ezik, pista eta mendi zabalean erabat debekatuta dago ibilgailuz ibilfzea. Hala ere, asko dira jaram onik egiten ez dutenak eta motordun ibilgailu asko •kusten dira mendietan, astebumetan eta oporretan bereziki. Oso erraza da motozale koadrilak abiadura handian eta zarata asko atereaz mendian zehar ikustea. Ibilgailuak lurzoman egiten duten galera oinezkoen kasuan antzera gertatzen da, baina ibilbide Askoz ere luze eta ugariagoetan. Egoera oso larria da zenbait malda eta tontorretan. Ibilgailu hauek, eta motoak batik bat, beste arazo batzuk ere sortzen dituzte m en dian: mendiko gune lasaietan ateratzen duten zarata eta bidean doazela animalia, per^sona edota beste ibilgailuren batekin izan ditzaketen istripuak, doazen bideetarako Abiadura handiegian, ia lasterketak eginaz, ibiltzen baitira. Zakurrak ere arazo ugari sortzen dute mendian. Horietariko aipagarrienak artalde ®ta beste abereen artean egiten dituzten iskanbilak dira, ondo hezita ez dauden zakur Askok ardi eta, orokorrean, azienda atzetik korrika hasten baitira eta taldea izutu eta ^Asterka abiatzen denean edozein gauza gerta daiteke. Urte oro izaten dira hórrela hiltzen diren edo kumea galtzen duten ardiak.
Mendira hurbiltzen den jendea, orokorrean, nahiko txukuna izan ohi da, baina beti dago axolagabekeriaz jokatu eta besteen jokabide jatorra zalantzan uzten duena. Ja rrera tamaigarri hauen ondorioz, edozein bazterretan topa ditzakegu zaborrak (botilak, ontziak, zabor-poltsak, paperak, kartutxo azalak eta abar), ez da arraroa kotxeak garbitu edo olioa aldatutako aztamak ikustea eta atseden-guneetan dauden instalakuntzak zikinak edota puskatuak aurkitzea arrunta da. 5. /. / 1. Uraren erabilera KHmari buruz hitz egin dugun atalean esaten zen bezala, Oiartzun eta inguruko udalerriak, Goizueta eta Bortziriakoak batik bat, Euskal Herri eta inguru zabal batean euri gehien egiten duen lekuak dira, urteko 2.000 litrotik gora botatzen du urtean. Honi eta mendien egitura, hedadura eta landarediari esker bertako erreketan ur emaria nahiko egonkorra izaten da urte guztian, nahiz eta euri boladetan igo eta lehorte ga raietan jaitsi. Gainera, industrialdeak eta hirigunek haranaren behe aideetan kokaturik daudenez, ibai eta erreketatik jaisten den ura garbia da, bizi askoren sostengu da. Ur hau sekulako aberastasuna da Oiartzungo herriarentzat eta ezin dugu utzi inolaz ere gaitzen. Lainoetatik erortzen zaigun euriaren zati batek mendiko landaredia eta fauna mantentze du, beste bat lurrindu eta airera joaten da eta gainerakoa, ubideetatik behera abiatze da. Ur hauetatik gehienak erreketan behera itsasorantz joaten dira naturalki, baina beste zati garrantzitsu bat desbideratu eta era desberdinetan gizakiaren zerbitzurako erabiltzen dugu. Ondoren aipatuko ditugu garrantzitsuenak. Oiartzunek bere ur homidura gehiena bertako urekin egiten du eta beste zati txi kiago bat Añarbeko Mankomunitateak duen zerbitzutik. DATUAK. Gainera, udala azkeneko urte hauetan bertako ura erabiltzeko azpiegiturak egokitu, berritu eta osa tzen joan da, bertako uraren aide apustu sendoa eginaz. Horren adibide esanguratsuenak hauek dira: ur sarea hedatu eta berritu egin da, Portuberriko araztegian berrikun tza asko egin dira, Arriteako ur depositu berria bukatzear dago, Pullegin araztegi berri bat martxan jarria da eta dauden hartunetara ura garbia iristeko mendiko gune askotan lan egin da: ubideak egokituz (pistaren batek zeharkatzen dituen guneetan batik bat), abereei itxiaz, arroan zuhaitz landaketak eginaz eta aban Herriaren homidurarako ur hartuneak ondorengo guneetan daude kokatuak: • • • •
Tornola edo Intzensoro errekatik Portuberrin Epele errekatikEpelen Karrika edo Zorrola errekatik Masbumn Eldotz errekatik Eldotzen
Gainera, altitudea dela eta, herriko hornidura iristen ez den baserrietan bere hartu neak dituzte, multzoka edo bakoitzak berea. Era honetara iturri eta errekatxo askotatik hartzen da ura baserrien homidurarako. Añarbeko urtegiak aipamen berezia merezi du. Zaria-Bianditz mendilerrotik he goaldera dauden lur guztietako urak urtegi honetan biltzen dira. Ur hauek eskualdeko herriak homitzeko erabiltzen da. Hemendik hartzen dute behar duten ura Donostiak,
Lasartek, Hemanik, Pasaiak, Errenteriak, Lezok eta Oiartzungo industrialde batzuk. Azpiegitura handi honen kudeatzailea aipatutako herrien udalak osatzen duten Añarbeko Mankomunitatea, Anarbeko Urak enpresaren bitartekotzarekin, da. Biztanleei iristen zaien uraren kalitateak geroz eta garrantzi gehiago dauka, geroz eta argiago baitago osasunean duen eragina, eta gaur egungo garai industrializatu hauetako biztanleria oso zorrotza da gai honetan. Urak ezin dira erreka edo iturrietatik zuzenean, tratamendurik gabe, eraman etxeetara, aurrez arazm eta kloratzea ezin bestekoa da. Hala ere, zenbait eta ur garbiagoak sartu arazketa instalakuntzetan, or duan eta errazagoa izango da behar adinako kalitatea eskaintzea jendeari. Kate honetan oinarrizko baldintza arroaren egoera da, hau da, mendiak eta ubideak zer egoeratan aurkitzen diren. Zenbait eta landaredi itxiagoa egon, orduan eta ur garbiagoa isuriko du lur horrek, landarediak lurzorua eutsi eta ura araztu egiten baitu. Alde rantziz, lur sail bat soildu, erre edo bertan lur mugimenduak egiten badira, orduan isurtzen diren urak lur eta gai organiko gehiago eramango ditu eta, ondorioz, zikinagoak izango dira. Hori oso garbi ikusi izan dute Oiartzungo ur zerbitzukoek; pinudi bat bota, pista berri bat ireki edo dagoenen bat konpondu edota beste lur mugimenduren bat egin den bakoitzean arazoak sortzen dira araztegian eta etxeetara iristen den Uraren kalitatea izugarri jaisten da. Labur esanda, mendiak eta errekak ondo tratatzen baditugu, ur emari egonkorragoa eta kalitate hobeagokoa izango dugu eta, axolagabekeriaz jokatzen badugu, berehala gure etxeetako kaniletan antzemango dugu. Urak, erreketan maldan behera doanean, ongi antolatzen bada, indar handia sor dezake. Indar hau erabili izan da olak, meategiak, errotak, zerrak eta argindar makinetxeak martxan edukitzeko. Jarduera guzti hauek erreken alboetan kokatzen dira, gorago ura kanal batean desbideratzen da, nolabaiteko ur-jauzi bat sortzen dute artifizialki eta horrek sortzen duen indarra erabiltzen da makinaria mugitzeko. Errota eta olak ugariak dira Oiartzunen, baina gaur egun denak geldirik daude, ez dago bakar batere m artxan. M eategi eta zerrak ere erabat utziak daude, desagertu ez diren kasue tan. Baina ez da berdina gertatzen argindar makinetxekin, lau dira gaur egun uraren indarrez argindarra ekoiztu eta saltzen dutenak: • • • •
Berdabio. Añarbe errekatik Artikutzan hartzen du ura. Okillegi. Añarbe errekatik Berdabio baino beheraxeago hartzen du ura. Portuberri. Penadegi errekan du hartunea. Penadegi. Olazar errekan, Bianditz azpian, hartzen ditu urak.
Zentral hidroelektriko hauek askotan arazoak sortzen dituzte erreken emarian eta bertatik doazen uretan. Oso nórmala da hauetariko makinetxe batzuk erreka zati bat Urik gabe edo oso gutxiarekin uztea, arrainen mugimenduetarako erabateko oztopo izatea (hartunetan dituzten uharkak horma fisiko zeharkaezinak direlako) edota ur homiduran arazo larriak sortzea {ura gutxitu edo uhertu egiten dutelako). Orain dela gutxi arte etxe, industria eta zerbitzu guztiek ur zikinak zuzenean erre kara botatzen zituzten. Hórrela ibaia oso egoera txarrean aurkitzen zen, kutsadura 'iiaila oso altua zen eta bertako bizia urria, ez baitziren betetzen bizidun gehienek be har dituzten oinarrizko baldintzak. Egoera tamalgarri hau asko zuzendu da. 1998an jarri zen martxan saneamendu azpiegitura, ordutik aurrera Oiartzungo biztanleri eta
industri gehienen urak hodian bildu eta erreketatik kanpo bideratzen dira. Oraingoz ur zikin horiek zuzenean itsasora botatzen dira, baina erdi epe batean ur zikin horien araztegia eraikitzeko asmoa dago Donostiako Loiola auzoan. Orduan lortuko da ur horiek garbiagoak isurtzea eta itsasoari bidaltzen diogun zikinkeria asko jaistea. Oraingoz, saneamendu sare horretatik zenbait auzo eta baserri at geratu dira, hau da Ergoien, Karrika eta barreiaturik aurkitzen diren baserri gehienen kasuan gertatzen dena. Saneamendutik kanpo aurkitzen diren etxe berri guztietan eta lehendik dauden askotan putzu septikoak jartzen ari dira, hórrela, epe motzera, Oiartzungo errekak garbiak eta biziz beteak ikusteko aukera izango dugu. Erreka eta ibaiak, egiten duen euri kopuruaren arabera gora behera asko izaten di tuzte. Bolada luze batean euririk egiten ez duenean, lehorte garaietan, urak asko jais ten dira eta eskasia sortzen da homiduran, baina kalterik handienak euri asko egin on doren g e rta tz e n diren u h o ld eak dira. H isto rik o k i b e tid a n ik h ó rrela izan da, periodikoki lehorte eta eurite boladak izan dira. Hona hemen azken ehun urte ingumtan izan diren uholde garrantzitsuenak: 1895eko ekainaren lOean. 1915eko apirilaren lOean. 1917ko irailaren 8an. 1932ko abuztuaren 27an. 1933ko ekainaren 16an. 1933ko urriaren 23an. I935eko maiatzaren 5ean. 1953ko urrian. 1954ean. 1983ko abuztuaren 26an. Errekaren bi bazterretan aurkitzen diren baso ilarak garrantzi izugarria dute uraren kalitatea eta bizia mantentzeko. Baso hauetan haltza izan ohi da nagusi, baina berarekin beste zuhaitz, zuhaiska eta belar espezie asko aurki ditzakegu. Zuhaitz hauek itzala egiten diote errekan doan urari eta hórrela ez diote uzten berotzen. Ura zenbait eta beroagoa egon, orduan eta oxigeno gutxiago darama disolbaturik, eta oxigeno hau ezinbestekoa da erreketan bizi diren arrain eta beste bizidun askorentzat. Gainera, ubidearen hertzetan aurkitzen diren zuhaitzen sustraiak lurzorua higaduraren aurka eutsi eta uretan bizi diren animaliei babesa ematen diote. Baso hau kentzen denean edo, askoz ere okerrago, ubidea bera kanalizatu edo desbideratzen denean, uraren ka litatea jaitsi eta bizidunei kalte handia egiten zaie. Erreketako landaredi eta faunaren egoera ez da txarra Oiartzunen, oro har, nahiko ondo kontserbaturik daude ubideak eta inguru hurbileko basoak. Baina, ba daude egoera tamalgarriak ere. Aipatu ditugu meatzaritzaren ondorioz kutsaturik aurkitzen diren errekak (Arditurri eta Arlepo), baina erreken behe ibilguan, industrialde ondoetatik pasatzen direnean batik bat, ehundaka metro askotan ubidea erabat kanalizaturik aurkitzen da eta beste zenbait guneetan bazterretako zuhaiztia falta da, eraikuntzak egin direlako gainean edo zuhaitzak kendu zirenetik soilik daudelako.
5.1.12. Lurzorua Goian aipatu ditugun jarduerak eragin zuzena dute lurzoruan. Industrialdeak, hiriguneak etxeak, errepideak, trenbideak, pitak, urtegiak eta horrelako azpiegiturak lur zorua kendu edota estali egiten dute, beraz, eremu horiek guztiek natura ikuspegitik ia antzuak dira, landaredi eta fauna urri eta kolonizatzaile batzuei besterik ez diote bi zitzeko modurik eskaintzen. Lurzoruak galduak dira ia betirako. Haranaren behe aldetan hau da arazorik nagusiena, bestalde, bertako maldak leunak direnez, higaduraren bidez galdu daitekeen lur kopurua txikia da eta esan dezakegu higadura ez dela Urtean hektareako 10 tonetara iristen. Mendia aldearen kasuan errealitatea erabat bestelakoa da. Errepide eta, batik bat. pistak dira dena zeharkatzen dutenak. Esan dugun bezala, ehundaka kilometro asko ireki dira historian zehar eta nagusiki azkeneko hamarkadetan. Baserrietara bideak egokitzea eta basogintza izan dira pistak irekitzeko arrazoi nagusienak. Hala ere, basogintzan gaur egun erabiltzen diren metodoak dira lur mugimendu gehien sortzen dituztenak. Oiartzungo mendietan ditugun malda handiak lagunduta, horrelako jar dueren ondorioz lur asko gaitzen da. Edonorentzat oso zaila da zenbait lur gaitzen den antzematea horrelako ekintza bat egiten den bakoitzean. Gai honi buruz oso iker keta gutxi egin da eta ez daukagu datu fidagarririk. Hala ere, ondoren aipatuko ditu gun datu teorikoak zer mailatako arazoak ari garen argituko digute. Datu hauek guz tiek mendi inguruari buruzkoak dira. Gaur egun dagoen landarediarekin eta inongo lur mugimendurik egin gabe bataz hesteko higadura garrantzi gutxikoa izango litzateke: 10-25 tona hektarea eta urteko. Toki batzuetan ez litzake 10 tonara iritsiko, baina beste gune konkretu batzutan 50100 tonakoa izango litzateke. Batere lur mugimendurik egin gabe zuhaitz guztiak kenduko bagenituzke, bataz besteko higadura 50 - 100 tona hektarea eta urteko mailara iritsiko litzateke eta, na hiz eta toki lauenetan 1 0 - 2 5 tona ingurukoa izan, beste eremu batzutan, Artikutzako Urtegiaren arroan adibidez, 100 tonatik gorakoa gertatuko litzateke. Azken muturrera joanda eta besteetan bezala lur mugimendurik egin gabe, landaredi guztia deuseztatuko bagenu, kopuru hori denean 100 tona hektarea eta urteko ’■ßailatik gora egongo litzateke. Pentsatu behar dugu nonbait lur mugimenduren bat egiten dugunean, berriro landarediz estali arte, gune hori, azkeneko kasuan baino egoera larriagoan jartzen dugula, landaredirik ez baitago eta, gainera, lurra harrotzearekin higadura arriskua handitu egiten dugu Nahiz eta Oiartzunen orain artean hon-elakorik ez gertatu, beste zenbait inguruetan Bizkaia batez ere, ohizkoa da pinudi bat botatakoan lurra goldatzea lan daketa ben-ia egiteko. Horrelako kasuetan 2.600 tona hektarea eta urteko lur galera neurtzera iritsi da. Zenbaki hauek guztiek, ongi aztertzen ditugunean, zer pentsatua ematen digute ’nendietan egiten diren jarduerak burutzeko metodoei buruz. Kontuan eduki behar dugu lurzorua ez dela berritzen den baliabide bat, gaitzen dena betirako galdu da, lur zoru milimetro bat ekoizteko baso batek ehundaka urte behar ditu eta epe hau askoz ei'e luzeagoa da belardietan.
5.1.13. Airea Oiartzungo airearen kalitatea ona dela esan dezakegu, ez da antzeman, behintzat, arazo larririk eta egiten diren analisien emaitzak hórrela adierazten digute. Hala ere, ondoren aipatuko ditugu esandakoa ñabartzen duten egoera batzuk. Industrialdeetan, bai udalerri honetakoetan eta bai oso hurbil aurkitzen diren ingumko herrietakoetan (Errenteria, Lezo, Pasaia, Irun) beti izaten dira airera gai kutsakorrak botatzen dituztenak, erreketa edo funditze prozesuetan sortzen direnak batik bat. Kutsadura hori haizearen eraginez edo haizerik gabeko egunetan sortzen den alderanzketa tennikoa dela eta herritarrak bizi diren lekuetara iritsi daiteke. Hala ere, esan dugun bezala, ez da gaur egun arazo larria eta egun eta gune konkretu batzuetara mugatzen da eta sekula ez da antzeman maila larririk. Arearen kutsadura beste iturri garrantzitsua trafikoa da. Kontuan eduki behar dugu bertatik A-8 Bilbo-Behobia autopista, N-1 Madril-Irun errepide nazionala eta maila txikiagoko beste errepide mordoska bat pasatzen direla. Hauetan ibiltzen den ibilgailu kopurua handia da eta beraien ihes-tutuek botatzen dituzten gasak atmosferan barreiatu eta inguruan dabiltzan pertsona eta bestelako bizidunei kalte egin diezaiokete. Trafiko hau eta industri iharduerak dira beste kutsadura mota baten iturriak, zarataz ari gara. Errepide erabilien inguruetan eta industrialdeetako gune batzuetan zarata osasunarentzat kaltegarriak izan daitezkeen mailetatik goragokoak jasaten ditugu. Zorionez, Oiartzunen biztanleriaren gehiengo nabarmen bat leku horietatik nahiko urrun bizi da eta beraientzat ez da arazo gertatzen, baina lantokian ari diren langile askorentzat eta aipatutako lekuetan bizi direnentzat ez da gustukoa izaten eta batzuetan osa sun arazoak ere sor ditzake. Gainera, behin behineko beste zarata iturri batzuk ere ga rrantzia badute: obra batzuk, ibilgailu zaratatsuak, Hondarribiako aireportuan jaitsi edo igotzen diren hegazkinak, jaietan egiten diren ekitaldi batzuk eta tabemetako musika eta ahotsak dira horien adibideak. Argindarra banatzen duten lineak dira beste elementu bat aireari eta paisajeari era sotzen diotenak. Edonon aurki ditzakegu Oiartzunen. Bertatik pasatzen dira aldez ai de nazioarteko hiru linea garrantzitsu, bata 200 Kw-koa eta beste biak 400 Kw-koak. Gainera, oso ugariak dira kapazitate gutxiagokoak, industrialde, auzo eta baserri guztietara iristen baitira argindar hariak. Hauei telefonokoak erantsi behar diogu. Hórrela non nahi ikusiko ditugu beraien artean hariak dituzten metalezko dorre handiak edo txikiagoak eta hontiigoizko edo zurezko zutoinak. Argindar linea hauek paisajean egiten duten erasoa nabarmena da, bai haranetik eta bai mendietatik pasatzen baitira. Gainera, oso eztabaidatua da gaur egun linea ho riek sortzen dituzten elektro-magnetiko eremuek gizakiaren osasunarengan duten era gina.
6. ETORKIZUNERAKO HAUSNARKETAK
f
.
M '
lúb4RÍ»w»
net iftfMïfiMrÂ,' teaw . M TÜ^
“jiuMfcrtfwmHfraii ^
ets '
'. ^ tsite ssïVü» *a^ii
f«: cc»
iâfê il«iw »1^ iicàijipi
.115 í.^ 'i'iiíf! í;^ P i-mr.-i-y 'Î--M x 'iï ' ’»’ï -H ;.A^V’
î'*ôW*
_^iOfcçoii ìfei^-ji^fc B4ñ|í(í|ii Í¿íú"SÍ|áí,¿ —
^1«r»
Áof) «udii tk^oâtp ÍT.
IM '.
wwM«IV'*. t e• »* .^
.
■ÿ?
/.t. .U'SI
- ;•
.-
T.
6. ETORKIZUNERAKO HAUSNARKETAK 6.1. Sarrera Orain arte iraganako eta gaur egungo egoeraz aritu gara, baina azkeneko kapitulu honetan etorkizunera begira jarriko gara. Ez da erraza datozen urte eta hamarkadetan bizitzak eta gizakion ikuspuntuak izango dituzten aldaketak sumatzea, baina ez baga ra saiatzen arazoak aurrikusi eta etorkizuna planifikatzen, ziur gaude, historiak erakutsi digun bezala, ez garela iritsiko jarri ditugun helbunietara. Bide horretan lehengo pausoa lortu nahi ditugun helburu minimo batzuk garbi edukitzea da, nahiz eta ikuspuntu eta iritzi desberdin askotatik abiatu. Sektore desber dinek ingurua bere begiekin ikusten dute eta bakoitzarentzat lurralde antolaketaren helburua desberdina izango da. Baso lanetik bizi denak egur ugari ikusi nahiko du niendian, abeltzainak larre zabal eta emankorrak, arrantzaleak erreka garbi eta arrainez beteak, autobus gidariak errepide onak eta geltoki erosoak, industriariak lantokientzako leku egokiak eta zerbitzu onak; edonork jarri ditzake beste adibide asko. Baina iritzi horiek guztiak uztartu eta elkarlanean jarri behar dira helburu sendoetara iristeko. Ñola nahi, badago muga bat helburu hori zehazterakoan: planteatzen den etorkizuna iraunkorra izan behar du, ezin du ondorengo belaunaldien bizia hipotekatu, gutxienez, gaur egun ditugun baliabideak mantendu eta hobetzen saiatzea da gutxieneko oinarria. Orain arte behin baino gehiagotan aipatu dugun bezala, hiru dira naturaren oinaiTizko baliabide nagusiak: ura, lurra eta airea. Hiru horiek ongi zaintzea izan behar du güre helburuaren ardatza. Uraren ziklo osoa kontutan eduki beharko dugu, hodeietatik lurrera erortzen denetik itsasora iristen den arte. Bitarte honetan arro guztiaren egoerak baldintzatuko du bere kalitate eta iraupena. Mendi, malda eta bailaretan baso egonkorrak baldin baditugu, orduan eta ur garbiagoak izango ditugu erreketan eta hauen emaria ere egonkorragoa izango da urte guztian, lehorte garaietan hobeto mantenduko da eta euri-jasa handi baten aurrean mantsoago igoko da. Baliabide honen äürkakoak, berriz, oso ugariak dira: lur mugimenduak, isurketak, landaredi eza edo gutxiegi egotea, errepide eta pistak, ur probetxamenduak eta abar. Hauek guztiak urafen kalitatea jaitsi egiten dute edota bere erregulazio onaren aurka doaz. Ura, gaur egun eta ziur areago etorkizunean, oinarrizko baliabidea da gizakiaren^2at eta bere garapena baldintzatuko du etorkizunean. Nahiko ur eta garbia edukitzea Sekulako altxorra da gizarte batentzat. Eta horrela da Oiartzunen: euri asko egiten du, niendi gehiena zuhaitzez estalia aurkitzen da, biztanleria behe aldean kontzentraturik
dagonez, iturburuetan ez da ia inor bizi, egoera hauek denak dute eragina ditugun urak izateko. Gure ahalegin guztiak egin behar ditugu ur horren kalitatea mantendu eta hobetzen, bestela urrezko arrautzak jartzen dituen oiloa galtzeko arriskua dugu. Lurzorua da himkote honetan beste partaideetako bat. Landare, animalia eta azpizoruan dagoen harriaren artean sortzen den geruza konplexu eta emankorra da, baina OSO geldi egiten denez, milaka urteko epeak behar dira bere hazkuntza igartzeko, berritzen ez den baliabide bezala erabiltzea behartuta gaude, galtzen utzi gabe. Oiartzu nen dugun ur eta lurra Oiartzunen jaio eta egiten da, bertako erreka guztien buruan aurkitzen baikara, kanpotik ez datorkigu deus ere maila honetan. Bestalde, lurzorua galtzea oso erraza da, naturalki, baldintza onenetan ere, beti galtzen da zerbait euriak eramanda, ura baita Oiartzunen, munduko lurralde gehiene tan bezalaxe, lurzoruaren higadura sortzen duen eragile nagusiena. Gure lurralde honetan hain ugariak diren euri jasak denbora gutxian ur asko botatzen dute eta ur ho rrek, lurzoruak zurgatu ez duenak, izugarrizko indarra hartzen du maldan behera abiatzen denean eta berarekin lurrean aurkitzen diren materialak eramaten ditu. Lur zorua landarediz estalia badago, urak azalean eraman daitekeen abiadura asko jaisten da eta lurzorua bera lotuago aurkitzen da landareen sustraiengatik. Horregatik, asko jaisten da higaduraren eragina eta areago baso itxi batean aurkitzen bagara, holakoetan lurzoruaren estruktura porotsuagoa da eta ur gehiago gordetzeko ahalmena du be re baitan eta zuhaitzen adaburuak euria maila handi batean eutsi eta bideratu egiten dute, azaleko emaria maila handi batean jaitsiz. Alderantziz, zenbait eta landaredi gutxiago orduan eta higadurak garrantzi handiagoa edukiko du eta, zer esanik ez lurra mugitu berria badago, orduan lurzoru galerak proportzio erraldoietara iristen diraOiartzungo kasuan, gainera, mendialdean ditugun maldak kontutan hartuta, arazo hau larriagotu egiten da, uraren abiadura malda handitzearekin bidertu egiten baita. Hirugarren oinarrizko baliabidea airea da, baina hau ez da aurretik aipatu ditugun beste biak bezala, bertan sortzen dena, baizik eta Lurraren hemisferioetan zehar etengabe bidaiatzen du, itsaso eta lurraldeak zeharkatuz. Lehenago esan dugun bezala, ai rea kutsatzen duen jarduerarik garrantzitsuena, gure kasuan, trafikoa da, nahiz eta in dustria bakar batzuk ere lagundu lan horretan. Bestalde, mendi eta bailaretan dauden zuhaiztiak asko laguntzen dute atmosfera garbitu eta oxigenatzen, denen onurarako. Hiru baliabide hauek egoera onean mantentzea da natura ikuspegitik eduki behar dugun helbururik garrantzitsuena, beste guztien sostengu baitira. Ez dago abeltzaintzarik, ez basogintzarik, ez bizi itxurazkorik ura kutsatu edo alferrik galtzen badugu. lurzorua errekan behera joaten uzten badugu edota airea jasanezina bihurtzen baduguHórrela ez dago lurrari loturiko jarduera euskorrik izango etorkizunean. Lurzorua, ura eta airea egoera ahalik eta onenean mantentzea izan behar du helburu guztien ardatz nagusia. Beste helburu garbietako bat, aurrekoarekin ezinbestean lotua, bizitzaren aniztasu na mantendu eta ugaltzen laguntzea da. Aurreko ataletan ikusi dugun bezala, naturalki bertan bizi izan diren landare eta animalia espezieak eraso bortitza izan dute gizaklaren jarduerei esker. Milaka urtetako historiaren gorabeherak garatu zituen landare eta animalia komunitateak neurri handi batean galdu egin ditugu. Asko dira Oiartzun eta ingurutik desagertu diren espezieak. Hauetatik animalia handienak bakarrik eza-
gutzen ditugu: artza, otsoa, katamotza, igaraba, izokina, ugatza eta abar, baina ez dau kagu inongo erreferentziarik ornodun txiki, omogabe eta landareei dagokionez, baina 2>ur gaude ehundaka espezie izan direla galdu direnak gure mendi eta haranetatik. Bi de honetan alderantzizko bidea hartu behar dugulakoan gaude, bitartekoak jarri behar ditugu aniztasuna bultzatzeko, bertako basoa indartuz, natur guneak zainduz, errekak garbiak edukiz, zuhaisken sasiak bultzatuz eta, orokorrean, inguru egokiak edukitzea saiatuz bertako espezien garapenerako. Helburuen artean azkenerako utzi duguna etekin ekonomikoarena da. Gaur egun hizi garen gizartean hori baita jartzen den helburu bakarra eta ez dugu uste bultzada*‘en beharrean aurkitzen denik. Alderantziz, horixe da ingurumenaren egoera tamalga^iaren arrazoi nagusia. Etekin ekonomikoa ateratzeko erabili izan da lurra historia guztian zehar eta beharrezkoa izan da gizakiak duen garapena lortzeko, baina bidean beste gauza asko galdu ditu, orain faltan ditugunak. Ez dugu esaten etekin ekonomikorik ez dela aurrikusi behar lurraren kudeaketa planteatzekoan, baizik eta ez dela helburu bakarra izan behar, besteekin balantzan jarri behar den bat besterik ez dela. Gainera, etekin ekonomikoa aipatzean lurrak zuzenean ematen digunak bakarrik kon^ tan hartzen ditugu: egurra, belarra, bizitzeko edo lantegietarako tokia, mea, harria eta abar, ez ditugu zeharka iristen zaigun beste ondasun batzuk kontuan hartzen: ura^en garbitasun eta erregulazioa, paisajearen kalitatea, ehiza eta arrantza, atseden erahilerak eta abar luze bat. Hauek ere bere balioa dute, eta ez txikia, eta bere neurrian haloratzen jakin behar dugu. Orokorrean, lurra kudeatzerakoan jarri behar dugun baldintza nagusiena etorkizuneko belaunaldientzako inguru ahalik eta onena uztea da. Gizakiak lortu duen inda*^arekin, ez bagara oso azti ibiltzen, erraza izango da itzulerarik gabeko muga batera •'■istea. Haranak eta muinoak industria eta etxebizitzak betetzeko arriskuan daude, bas^ak zuhaitz-soro bihurtzen ari gara, errekak askotan urik gabe geratzen dira elektri^itatea ekoizteko, geroz eta konposatu kimiko ugariago zabaltzen ditugu mendietan. ^ide honi galga jarri eta norabidez aldatzen ez badugu, urte gutxitan arazoak ez du ir tenbiderik izango. Bizitzaren sostengu den lur hori era jasankor batean erabili behar ^Ugu, eragina duten jarduera guztiak denboran, epe luzera, irauteko moduan antola^ 2, naturak ezartzen dituen mugak gainditu gabe. Oinarrizko helburuak finkatu ondoren, sektore desberdinei begiratuko diegu eta °akoitzari buruz gure ustez zer bide hartu behar duen eta zein jarduera diren egokiak Adierazten saiatuko gara. ^•2. Lurralde antolaketa Espazioa antolatzen duten plangintzak geroz eta garrantzi handiagoa hartzen ari oso garbi ikusi baita lurraldeak ongi antolatzen ez badira, gizartearen hazkuntza ^aotikoa eta jasanezina bilakatzen dela. Lurraldearen osotasuna kontutan edukita, an^^latu egin behar dira erabilera desberdinak, sarrerako atalean aipatu ditugun helbu^ a k ahaztu gabe. Industrialdeak, hiriguneak, errepideak eta abar beharrezkoak dira, ^^mbestekoak gaur egungo eta ondorengo gizarteentzat, baina ingurumenari ahalik ®ta errespetu gehienarekin antolatu eta bideratu behar ditugu.
Azkeneko hiru lau hamarkadetan Oiartzungo hiritze prozesuak bultzada izugarria izan du eta, industria eta garraio azpiegiturari dagokionez, presiorik handiena Errenteria, Lezo eta Irun inguruetatik datorkigu, Donostiatik Baionara, edo alderantziz, doan garapen ardatzetik. Hortik pasatzen dira garraio azpiegitura handiak eta inguru horretan kokatzen dira Oiartzungo industrialde gehienak. Oiartzungo ikuspegitik bere udalerriko ipar mendebaldeko zerrenda zabai bat hartzen dute eta, nahiz eta oraindik industrialdeen artean baserri, belardi eta basotxoak aurkitu ahal izan, badirudi hiritze prozesu hori geldiezina dela industri lur eskaera asko baitago momentu honetan. Beste horrenbeste gertatzen da etxebizitzekin, baina hauek egiten dituztenak industrialdeetatik urrun kokatu nahi dituzte, auzoetan eta inguruko muinoetan. Industriarako lurrarekin gertatzen den bezala, presio handia dago etxeak egiteko, auzoak geroz eta handiagoak dira, geroz eta leku gehiago okupatzen dute, batzuk besteekin ia bat egin arte. Gainera, mendien behe aldeetan ere geroz eta etxe gehiago egiten ari di ra, bailara guztian barreiatuz. Barreiatze honek zailtasun eta mantenu kastu handiak dakartza oinarrizko azpiegituretan: bideak, argindarra, ur homidura, telefonea, saneamendua eta abar. Bi jarduera hauek, industrienak eta etxebizitzenak, baserrietako lur emankorrenetan kokatu dira eta hazkuntza hau baserriaren beherakada izugarri batekin batera ger tatu da. Egoera honek, nahiz eta baserritar batzuentzat diru iturri oparoa suposatu, Oiartzun eta ingumetako baserri onenak hipotekatu egin ditu. Baserri etxe gehienak zutik eta bizirik mantentzen dira, baina beren ihardueraren oinarri diren lurrak eraikin eta azpiegituraz estali dira eta hórrela nekazari edota abeltzaintzarako ez dute etorkizunik. Hiriguneetatik urmnago dauden baserriak, berriz, ez dute horrelako erasorik izan, baina, oinordetza eman denean, baserri askotako lurrak zatitu egin dira senideen artean eta geratu diren pusken tamainak ez du minimorik betetzen baserritik bizi ahal izateko. Mendialdeak, oraingoz, ez du era honetako presiorik izan eraikuntza mundutikHemen beste jarduera batzuk dira eragina dutenak: pista eta bide irekitzea, zuhaitz landaketak, mendiko abeltzaintza, zentral hidroelektrikoak eta abar. Aipatu ditugun jarduera hauek ongi ezagutu eta etorkizunerako sumatzen den ja rrera aztertu ondoren, espazioan izango duen hazkuntza bideratu eta kontrolatzea ezinbestekoa da. Horretarako, lehenengo pausoa, goian aipatu ditugun helburuak ahaztu gabe, zer jarduera diren onargarriak eta zeintzuk ez erabakitzea eta beraien ar tean lehentasunak garbi edukitzea da eta ondoren bakoitzari bere lekua izendatu be har zaio. Garbi dago Oiartzunen industria Ugaldetxo eta Arragua ingumetan garatu dela eta udalerri bezala begiratuta, kokapen nahiko egokia imditzen zaigu, bizilekuetatik na hiko aparte daude, erreken behe aldean dago eta barmtiaren mutur batean aurkitzen baita. Hórrela, udalerriaren hedadura gehiena eta erreken ibilguen zatirik nagusiena industriak sortzen dituen arazoetatik aldenduak aurkitzen dira. Baina, industriak hartu duen indarra ikusirik, jarduera honi muga batzuk jartzea beharrezkoa ikusten duguGure ustez, Oiartzunen muga hori A-8 autopista inguma, Ugaldetxo eta Txikierdi ingumetatik hegoaldera ez luke pasa behar. Ez zaigu onuragarria imditzen Gumtze in gurua, Arkale eta Urkabe bitarteko bailara, Elizalde ingurua edota Ugaldetxo-ItU'
iTiotz-Altzibar bezalako haranak jarduera industrialak kokatzeko antolatzea, eta zer esanik ez Ergoien edo Karrika auzoen kasuetan. Hori herritarren bizitzaren kalitatearen aurka joango litzateke, etxebizitzak eta industriak nahastean. Gainera, Oiartzunek dituen natura-gune interesgarri asko betirako galduko lirateke eta hain goraipatua den paisajea erabat eraldatu eta baliogabe utziko luke. Oiartzungo jendea bizi den lekua, etxebizitzak, zortzi auzotan banatzen da: • • • • • • • •
Altzibar Arragua Elizalde Ergoien Gurutze Iturriotz Karrika Ugaldetxo
Hauetako bakoitzak bere hirigunea eta nortasuna du, naiz eta Elizalden kokatu udaletxea eta eliza nagusia. Nortasun hauek mantentzea oso interesgarria iruditzen 2aigu, aberastasuna eta antzinatik datorren kutsu berezi bat ematen baitio Oiartzuni. Horretarako hirigintzatik planteatzen diren ekimenak errealitate hau kontutan eduki beharko dute, auzo bakoitzeko erdiguneak bultzatuz eta etxebizitza eraikuntza berriak horietan kokatzen saiatuz. Guretzat, horiek dira leku egokienak hirigintza proiektu berriak garatzeko. oraka bat mantenduz auzo desberdinen artean. Bestalde, azkeneko hamarkadetan eta azkeneko urte hauetan asko areagotuz, etxe isolatu ugari ari dira altxatzen Oiartzunen, neurri handi batean lurraren jabegoaren ^atiketari eta momentu ekonomiko oparoari esker. Fenomeno honek jende askoren^2at bizi kalitatea hobetzea dakar, gutxienez etxebizitzari dagokionez, baina natura eta paisaje ikuspegitik kalitatea nabannen jaisten da. Ez dugu ahaztu behar etxeak ugal^2en diren lekuetan baserria asko ahultzen dela eta toki horietan kokaturikoak aukera §utxi eskaintzen dutela edonoren sostengu izateko. Atal honetan lurralde antolaketari buruz ari garenez eta kontutan izanik gaur egun etxebizitza berri eskaera handia dela, eraikuntza jarduera auzoen inguruetara bideratu beharko litzake baserrietako eremuak ahal den neurrian etxez libre mantenduz. Haran eta muinoetako eremu honetan mantentzen diren basotxoak eta erreka bazterrak ukitu §abe uzteak garrantzi handia du, bertan gordetzen baitira berezko landare eta animalia baliotsuenak eta paisajeari aniztasun eta aberastasun handia ematen baitiote, gainera, Urak garbi eta biziak mantentzeko funtsezko papera betetzen dute. Etxeen arteko berde Sunei ere (zuhaitzak, belardiak, hesiak, lorategiak) garrantzi handia eman behar zaie, Paisajea leundu eta erakargarriagoa eginaz kanpo, zenbait landare eta animaliei hirian bizitzeko aukera ematen diote eta hiriguneak bizigarriagoak bihurtzen ditu. Hala ere, etxebizitza eraikuntzari espazioan muga batzuk jarri beharra dago, bestemendietan hedatzen hasteko benetako arriskuan gaude eta hori lehen jarri ditugun helburuen aurka joango litzateke eta, gainera, azpiegituren mantenua izugarria izango htzateke. Muga hori gehienez 150-200 metroko altitude inguruan kokatu daiteke, ez
zaigu egokia iruditzen hortik gora etxebizitzak hedapenik izatea, salbuespen konkretu batzuk kanpo. Hortik gora mendien eta naturaren gunea izan behar dela iruditzen zai' gu. Eta hori hórrela da ez bakarrik natura eta paisajearen kontserbazio ikuspegitik, herriaren ekonomiari begiratuta ere oso garestia izango litzateke mendialdean etxe barreiatuak behar dituzten azpiegiturak mantentzea eta, gainera, paisajeari ere ez lioke inongo mesederik egingo. Jarri dugun muga horretatik gora mendiko jarduerak dira nagusi eta oso biztanle gutxi bizi dira sakabanatutako baserri bakar batzutan. Mendi inguru honen hedaduraren gehiena herri lurrak dira, Udalaren jabegokoak eta, lehen aipatu dugun bezala, za tirik handiena Aiako Harria Parke Naturalaren bame aurkitzen da. Gure iritziz, ereinu honi guztiari Parke Naturala izendatu zenean erabili zen fílosofiari eutsi behar zaio, hau da, naturaren kontserbazioa izan behar du kudeaketaren ardatz nagusia eta jarduera guztiak honen inguruan antolatu behar dira. Ondoren mendiko jarduera eta baliabide mota garrantzitsuenak banan-banan aZ' tertuko ditugu. 6.3. Basogíntza Oiartzungo udalerriaren erdia, hau da, 3.000 Ha. (30 Km ') zuhaitzez estalia dagoDatu soil honek erakusten digu basogintzak duen garrantziaren tamaina. Baso hauetako ia guztiek mendi aldean kokatzen dira, oso txikia da haran eta muinoetan aurkitzen diren basotxoek suposatzen duten azalera, eta gure kasuan horrek esan nahi du mendien hegal malkartsuak direla basoak hedatzen diren eremu nagusia. Bi faktore hauek uztartzen direnean, sail zabalak eta malda handiak, esan genezake lehen mailako gai batez ari garela, Oiartzungo baliabide naturalak baldintzatzen dituen oinarriz ko jarduera batez. Zuhaiztietan egin dezakegunak erantzun zuzena izango du uraren kalitatean, basoaren garapen eta egituran, lurzoruen mantenuan, bizitzaren aniztasunean, paisajearen kalitatean eta, orokorrean, ingurumenaren kalitatean. Gainera, zuhaitzek urte asko behar dutenez hazteko, epe luzeko ekintza baten aurrean aurkitzen gara, etorkizuneko belaunaldiak jasoko duten oinordetza baldintzatzen duena. Basoen hiru laurdenak Udalaren jabegokoak dira, beraz, erakunde publikoei dagokie kudeaketaren lanik handiena eta atal honetan komentatuko ditugunak beraiei dagokie, nahiz eta berdin balio jabe partikularrei, baina, kasu honetan neurri handi ba tean ja b e b ak oitzaren borondatean dago hem en em ango d itugun gom endioak jarraitzea ala ez. Orain arte, historia guztian zehar, basoetan egin diren lan guztiak egurra lortzeko izan dira. XX mendearen erdi alderarte oletan, untzigintzan eta eraikuntzan erabil» izan zen egur hori, gero paperaren pasta egiteko ustiatu ziren mendiak eta azkeneko urteetan, paper-fabrikak pasta egiteari utzi diotenez, zerrategietara joaten da ateratako egur gehiena. Gaur egun ustiaketa mota honen errentagarritasun ekonomiko zuzena zalantzan dago, hórrela ziurtatzen du I992an Eusko Jaurlaritzak argitaratutako AnáU' sis y diagnóstico de los sistemas forestales de la C.A.P.V. liburuak 128. orrialdeanKasurik onenean, kalitate hobereneko intsinis pinuarenean, errentagarritasuna % 80an kalkulatzen du eta beste guztiak hortik behera kokatzen dira. Esan beharra dago
lehenengo kalitateko intsinis pinurik ez dagoela Oiartzunen eta bertan dauden zuhaitzetatik errentagarritasun handiena ematen dutenak Duoglas izeia (% 4, 76) eta bigarren mailako intsinis pinua (% 4, 44) dira. Ikus daitekeen bezala, ez gaude sektore indartsu baten aurrean eta bertan egin daitezkeen inbertsioak ez dira interesgarriak kapitalari dagokionez. Baina, behin eta berriro esan dugun bezala, basoak dakargun onura zaila da kapitalaren errentagarritasun soilean neurtzen, hor ez baitira beste faktore batzuk kontuan edukitzen, gizarteari zeharka iristen zaigunak: tenperaturen m oteltzea, haizearen abiadura jaistea, euri kopuruaren igoera, uraren isurketa jaistea eta infiltrazioaren jgoera, urtegien bizitzaren luzapena, lubizi arriskuaren jaitsiera, higaduraren murrizl^eta, lurzoru sortzea, atmosferaren garbiketa, ur kalitatearen igoera, paisajearen aniz tasuna, biozenosien mantenua, lanpostu sorrera eta abar. Esan genezake basoak ze harka zuzenean baino onura gehiago sortzen duela eta faktore horiek oso kontutan eduki behar ditugula plangintza antolatzekoan. Basoen ustiaketa intentsiboak, egurretarako soilik egiten denak, lanen mekaniza2ioa eskatzen du, hau da, ahalik eta lan gehien makina bidez egitea eta, guk ditugun ^aldak kontutan edukita, horrek pista ugari egitea eta makinariarekin lurra ezinbes tean harrotzea dakar. Gainera, ustiaketa metodoa baso garai erregular bezala deitzen dena erabiltzen da: lurra soilik dagoenean zuhaitzak landatu eta hauek bere sasoi one^ean daudenean erabat bota eta zikloa berriro hasi. Hórrela, erabiltzen den espeziea•■en araberako epeetan, periodikoki, 35 - 100 urtetik behin, eremu bakoitzean egur guztia atera eta lurra soildu egiten da, gainera, bitartean egiten diren lanak, bakanke tak batik bat, lur mugimenduak suposatzen dituzte. Era horretako ustiaketak natura•■en sinplifikatze izugarri batea garamatza. Zuhaiztiak ongi garatuak eta egurretarako Oso egokiak lortu ditzakegu, egin beharreko lanak ongi burutzen baditugu, baina bei'arekin joango den flora, fauna, ura eta lurzoruari dagokion aberastasuna neurri handi batean galdu egingo dugu. Lurzoruen galera handia izango da, urak uherragoak izan do dira eta, bizidun espeziei dagokionez, zorrotzena, ingurumenetik baldintza estua§oak eskatzen dituztenak, aberatsenak, galdu egingo dira, espezie ugarien eta koloni^atzaileen m esederako. Ez zaigu bide egokia iruditzen etorkizuneko baliabideak bemiatzeko, alderantziz, mendialdea dinamika industrial batean sartuaz gero eta men diko lurra soro bat izango balitz bezala tratatuez gero, baliabide horiek betirako deu^eztatuko ditugu epe ez hain luzera. Mendiarekiko dinamika industrial horren aurrean beste jarrera bat proposatzen duSu, gure ustez, berezko baliabideak errespetatuaz aberastasun handiagora eramango §aituena. Historia luzean zehar gizakiak bizi ahal izan eta garatzeko ezinbestekoa '2an du mendia ustiatzea, nahiz eta askotan gehiegikeriak egin. Baina gaur egun ez Baude egoera horretan, basoak mugitzen duen dirua oso gutxi da mugimendu oroko^arekin neurtuta, ez dugu egurrak ematen duen etekinik behar bizimodu duin bat Edukitzeko. Gainera, arazo larriak garatzen ari dira egurraren inguruan: landaketetan ^•■abili izan diren zenbait espezien gaitzak egiten ari diren kalteak (ondoak eta bakte^*oak sorturikoak batik bat, intsinis pinuaren Fusarium ondoa adibidez), egur mota Askoren prezioen beherakada nabarmena. eskulan falta lanetarako (geroz eta langile gehiago ekarri behar izaten dira kanpotik, bertan inork nahi ez duelako horrelako la-
netan jardun eta etorkinak ahal duten bezain laster beste lanbideren batera joaten di ra) eta prozesionariaren aurka periodikoki egin behar diren fumigatze lan kutsakorrak dira horien adibide. Proposatzen den bidearen ardatza mendia ahal den gutxiena ukitzea da. Badakigu etorkizunean urte asko beharko direla orain arte egin dena bideratzeko, bainan epe luzerako planteamendua hori izan behar dela uste dugu. Basoak egonkortasun luzea behar du naturan duen papera ongi betetzeko: lurzorua sortzeko, urak garbiak mantenu eta erregulatzeko eta bizitzaren aniztasunaren gordailu izateko. Epe luzeko plangintza etengabe batean sartu beharrean gaude eta plangintza horren helburua â&#x20AC;&#x153;baso garai irregularraâ&#x20AC;? deiturikoa lortzea da, hau da, leku bakoitzari dagokion berezko espe zieak, adin guztietako zuhaitzak eta oihanpe ongi garatua edukiko dituena. Oiartzunen ehundaka hektarea asko daude egurretarako landatutako zuhaitzez estaliak eta berekasa ugaltzeko zailtasun handiak dituztenak. Hauek guztiek lehenago
50. TXIOA (Phylloscopus collybita). 166
edo beranduago atera egin beharko dira. Laster ateratzeko moduan intsinis pinuaz landaturik daudenak dira, 1960ko hamarkadan landatuak eta orain bere sasoian dau denak. Horien ondoren etorriko dira larizio pinuak, alertzeak, izeiak, ipar haritzak, gaztainondoak eta abar. Urte askotako lana izango da, baina bertatik ateratako eteki nak berreskuraketa lanak fínantzatzeko balio ahal izango dute, hórrela erabakiko balukete agintariek. Denbora horretan, urte oro, eremu bat edo bat baino gehiago soildu egingo dira eta, legeak agintzen duen bezala, bi urte baino lehen berriro landatu egin beharko difa. Momentu horretan erabakitzen da soilduari eman behar zaion etorkizuna. Landatzen dugun zuhaitz espeziearen arabera, eremu horren etorkizuna bideratuta geratuko da. Horregatik, garrantzi handia du espeziearen aukeraketak. Berriro egur ustiaketa ren bidea aukeratzen bada, epe motzeko edo ertaineko zuhaitzak landatuz, lehengo dinamika berdinean sartuko dugu lurra eta, gure ustez ez da biderik egokiena. Lekuan bertako berezko zuhaitza landatu beharko genuke, hau da, hariztiaren hesparruan ba dago haritza, pagoarenean kokatzen bada pagoa, erreka ingurua bada haltza eta abar. Horrek ziurtatuko luke baso horren iraupena denbora luzean, bertan ugaldu eta jarraitzeko ahalmena izango baitu. Oiartzunen berezko zuhaitz oinarrizkoak haritza, pagoa, ametza eta haltza dira. Beraz, landaketa berriak egiterakoan hauetakoren bat izan beharko litzateke landaketaren osagai nagusiena. Liburu honen bigarren kapituluan agertzen da landaredi potentzialaren mapa, bertan azaltzen da zuhaitz horietako bakoitzak zer hedapen edukiko lukeen Oiartzunen. Eskema orokor horri jarraitzea proposatzen dugu. Horrek ez du esan nahi plangintza konkretu bat egin behar denean sakonago aztertu eta beraien Arteko mugak gehiago zehaztu behar ez direnik. Badira beste zuhaitz mota batzuk laguntzaile egokiak izan daitezkeenak: lizarra gune heze eta lur emankorra dagoen le kuetan, urkia lurrik hareatsu eta lehorrenetan eta bertako gereziondoa lurzoru eman korra dagoen edozein lekutan. Gainera, lehenengo urtetan bertako landarea babestu eta egituratzen laguntzeko bertakoak ez diren beste espezie batzuk ere erabil daitez ke: alertzea, izeiak, larizio pinua eta abar, baina zuhaiztia garatzen doan eran bertakoa bultzatu behar da, besteak bakanketan bidez kentzen joanaz. Azkeneko urte hauetan egin diren zuhaitz landaketak zuhaitz mota askorekin egin dira eta hauek lur sail txikietan banatuta. Tratamendu berdina izan duten sail bakoi tzak hektarea bakar batzuk besterik ez dute. Hórrela, tratamendu desberdina duten Partzela txikiz beterik aurkitzen da mendiko paisajea. Ez zaigu hori bide egokia irudi tzen. Gure iritziz, mendia sail txikietan zatitu beharrean, baso zabal eta jarraiak lortzea joan behar da, orain zatituta aurkitzen diren eremuak batzea. Horrek bertako bizidun zorrotzenak, ingurum en ikuspegitik behar gehiena dituztenak, hedatzeko Aukera emango luke eta lortuko litzatekeen paisajea askoz ere koherenteagoa izatea ekarriko luke, betiere leku bakoitzeko baldintza fisikoei begiratuz, lur bakoitzak di^tien gaitasunak kontuan edukiz. Lan honen atal askotan aipatu dugu Oiartzungo mendiak oso maldatsuak direla, bailarak eta muinoak kentzen baditugu, geratzen den azaleraren erdia baino gehiagoan maldak % 50tik gorakoak dira. Horrek esan nahi du higadura arriskua izugarria dela, lurzoru galera handiak izateko arriskua. Horregatik, garrantzia handia dute ba-
soko lanak egiteko erabiltzen ditugun metodoek. Gaur egun, mekanizatze prozesu indartsu batean sartuak gaude. Pertsona eta abereen indarrak geroz eta garrantzi gutxia go du eta ahal den gehiena makinaz egiten da, egurra ateratzekoan eta garbiketak egiterakoan batik bat. Azkeneko bi lan hauetan, lehenengoan bereziki, lur mugimendu asko egiten dira makineria maldetan sartzen delako eta makina horiek lan egin behar duten lekura inguratu ahal izateko pista sare handia ezinbestekoa dute. Metodo hauek egokiak izan daitezke leku lauetarako, horietan higadura arriskua oso txiki da eta bi deak egitea askoz ere errazagoa, baina ez hemen dauden malda handietarako. Ordain du behar dena gehiegi iruditzen zaigu: mendiak pistaz josirik edukitzea eta higadura asko igotzea. Lur mugimenduek eta pistak sortzen dituzten arazoak saihesteko mekanizazio bidetik urrundu egin behar ditugu mendiak eta beste metodo batzuk erabiltzen hasi. Zenbait lekutan lan horiek egiteko kablea erabiltzen da, beste batzuetan mandoen bi dez egiten dira. Badakigu horrelako metodoak erabiliz gero lortzen den etekin ekonomiko zuzena asko murrizten dela, eskulana oso garesti baitago, baina, aide horretatik gaitzen dena, pisten presentzia jaitsiaz eta lur gutxiago galduaz irabazten dugu. Leku konkretu batzutan hobea izango da egurra atera gabe uztea eta mendiari berezko dinamikan aurreratzen uztea, bertara makinaria iritsi araztea baino. Landaketa egin ondorengo urteetan ezinbestekoa da zuhaitzen inguruan hazten di ren sastraka eta belarrak kentzea, bestela hauek gainditzen dira zuhaitzei eta galarazi egiten dituzte. Garbiketa hauek zuhaitzak ote, lar, isats, iratze edo leku bakoitzean ir teten den sastrakaren gainera irten arte egin behar dira. Neurri handi batean lan hauek saihesteko komenigarria da landatzen den zuhaitza ez izatea oso txikia, gutxienez 70 - 100 cm dituen landarea gomendatzen dugu. Horrela, aide batetik garbiketa egiterakoan hobeto ikusiko dira eta ez ustean mozteko arriskua jaitsi egingo da eta, bestetik. urte gutxiago beharko du inguruko sastrakadia gainditzeko. Landare handiagoa garestiagoa izan ohi da, baina aide horretatik gaitzen duguna, garbiketetan aurreratuko dugu. Zuhaitzak kozkortzen direnean beren egitura moldatzeko komenigarria da inausketak egitea, beheko adarrak eta enbor bikoitzak kentzeko. Z uhaitzak oraindik handiagoak egiten direnean beharrezkoa izaten da bakanketak egitea. Zuhaitzak itxian landatu izan dira eta hazten doazen eran bakandu beharra dago geratzen dienei lekua egiteko. Momentu hauek izan behar dira bertako zuhaitza utzi eta laguntzailea kentzen joateko parada. Basoan ez dira dena zuhaitzak, beste landare eta animalia asko bizi dira eta hauek gune egokiak edukitzea garrantzi handia dauka aniztasuna bennatu nahi badugu. Ho rretan zuhaiskak paper garrantzitsua dute, elikagaia eta gordelekua eskaintzen baitute beren fruitu eta egitura itxiarekin. Zuhaisken presentzia bultzatzeko aldekoak gara eta horretarako bi bide proposatzen ditugu. Lehenengoa dagoena gordetzea izango litza teke. Hau da, lurren arteko mugatan, basoen hertz eta argi-guneetan, larre inguruetan eta abarretan aurkitzen diren zuhaiskak errespetatzea edozein tratamendu egiterakoan, basoa soiltzen denean batik bat. Landaketa berri bat egin behar denean lur sail horretan dauden zuhaiskak bertan utzi behar dira, kontu handia edukiaz kalterik ez sortzeko. Suak ere, lurrak “garbitzeko” edo beste edozertarako mendian erabiltzen denean, kalte handia egiten die zuhaiskei, erabat desagertarazi ere egiten du. Bigarren
bidea, lehenengoarekin batera ibili beharrekoa, zuhaiska landaketak egitekoa da, oso l^omenigarria izango litzateke baso eta larreen artean zuhaiskez osaturiko zerrendak ^ntolatzea elorriak, gorostiak, arantza beltzak, sagarminondoak, makatzak, haginak, bostazuriak, otsolizarrak, zuhandorrak eta horrelakoak landatuz. Nahikoa litzateke himetro zabalera duen zerrenda bat zuhaiska hauez landatzea basoaren hertza jarraiitxiduraren barrutik ingurune horri aberastasun handi bat emateko, gainera, abei'een babeserako ere balioko luke. Bizitzaren aniztasunean paper garrantzitsua jokatzen dute ohizkoak ez diren gu^eak, Oiartzungo kasuan harkaitzak, esfagnadiak, iturburuak, errekak eta zuhaitz zabarrak dira horietariko adibide nagusi batzuk, bertan bizi baitira espezie arraro eta be’‘ez ie n a k . Fiauek g u z tie k o n g i e rre s p e ta tz e a fu n ts e z k o a da e sp e z ie h o rie k i'^antentzeko. Kontutan eduki beharko ditugu garbiketa lanak, pistak, landaketak edo beste edozein ekintza antolatzekoan. Aipamen berezia merezi dute iturburuak eta Errekak. habitat oso hauskorrak izanez gain, higaduraren aurka egiten duten lanagatik eta uraren erregulazio eta garbitasunean jokatzen duen paperagatik. Baso lanak egite•"akoan errekak eta iturburuak ez ukitzea proposatzen dugu, bai ur urte guztian daramatenak, bai denboraldi batzutan agortzen direnak, ubidetik aide bakoitzera gu^xienez 20 metro inongo tratamendurik egin gabe, urbazterretako landaredia berresl^uratzeko edota indartzeko lanak izan ezik. Mendiko garbiketa lanak egiterakoan zubaitz hondakinak erreka zuloetan p ilatzea ohitura bilakatzen ari da azkeneko denboraldi honetan, jokaera hori erabat baztertu beharko litzateke, izugarrizko kaltea Egiten baitiote hor bizi diren espeziei, eta zer esanik ez hondakin horiei sua ematen diotenean. Basoen garapena baldintzatzen duen beste jarduera garrantzitsua mendi abeltzain^2a da. Gaur egun abereak Oiartzungo mendietako bazter guztietara eta urte guztian ií'isten dira, kopuru nahiko handietan gainera. Ardi, behor eta behi horiek belarraz gain zuhaitz gazteak ere jaten dituzte. Horregatik edozein lekutan landaketa berri bat Egiten den bakoitzean inguru guztia itxi beharra dago hesolaz eta alanbrez azienda barrura ez sartzeko, bestela landare gaztea jan egingo luke eta landaketak ez luke Etorkizunik izango. Berdina gertatzen da baso helduetan, nahiz eta zuhaitzak hazia Eman eta hau emetzea iritsi, oso nekez iristen da urtebeteko bizitza izatea, ia beti abe•■Eak jan egiten dute. Egoera hau arazo larria da zenbait basotan, Oieleku - Biandizko P^gadiarena adibiderik garbiena, urte askotan ez da landare berririk hazten utzi eta gaur egun desagertzeko zorian aurkitzen dira hórrela jarraituaz gero. Ezinbestekoa da ^9so horiek berreskuratzeko plangintza bat egitea eta lehenbailehen berpizte bidean Jartzea.
Baso politikan oraindik mantentzen diren berezko basoei eman beharko Htzaieke ’Ehentasuna, orain arte bide luzea egin baitute eta ezin ditugu galtzen utzi, berritzeko ^^kera eman beharrean gaude. Gehienetan nahikoa litzateke abereengandik libre edul^itzea urte batzutan, bertan ernetzen den haziekin nahikoa litzateke landare gaztea ^^ateko. Era honetara jokatu beharko litzateke harizti eta pagadien kasuetan, ez baitu| e inongo eragozpenik dauden egoeran edo bakanketa arin bat egin ondoren beren ezeta pagatxaren bidez ugaltzeko. Haltzadi eta, orokorrean, erreka bazterretako ba^oekin nahikoa da ez ukitzea, zuhaitzik ez botatzea, berekasa ongi ugaltzeko.
Ameztiari aipamen berezia egingo diogu, baldintza oso txarretan aurkitzen baita. Geratzen diren ametz apurrak oso gazteak dira eta otadi itxien barruan aurkitzen dira normalean. Ametzaren kasuan etsairik handiena sua da, komunitate pirofitoak, sua oso erraz hartu eta jasaten dutenak, dira bere esparruan garatzen direnetatik gehienak. Hauen artean ugarienak otadiak dira eta, abeltzainak oso ondo dakiten bezala, otadiak oso erraz erretzen dira negu partean, baina, erre ondoren urte oso gutxitan berriro ota dia jantzi egiten da. Su horren kaltetuetako bat ametza izan ohi da, baina bere estoloietatik berriro altsuma berriak eman ohi ditu berehala. Ameztiak zabaldu eta hedatzea nahi badugu, ezinbestekoa dugu suaren aurkako borroka oso luze bat eramatea. Lortzen badugu mendietatik sua desagertaraztea, ameztien etorkizuna oraingoa baino oparoagoa izango da. 6.4. M endi abeltzaintza Betidanik egin da abeltzaintza Oiartzungo mendietan, baina beste jarduera batzuekin, basogintzarekin baitik bat, gatazka ugari izan ditu historian zehar. Bi Ínteres kontrajarrien arteko gatazkak izan dira. Abeltzainek larre leku gehiago nahi izan dute eta basozaleek, berriz, basoen hedadura handitu egin nahi izan dute. Etorkizunerako ezinbestekoa dugu bi Ínteres hauek uztartu eta plangintza serio bati ekitea. Abeltzai nak eta beren azienda, gaur egun eta aurrikusi daitekeen etorkizunean ere, beharrezkoak dira mendian, ez antzinako ohitura eta eskubide delako soilik, natura eta paisa jearen aniztasuna mantentzen laguntzen dutelako ere. Bestalde, goian aipatu dugun bezala, baso egokiak mantentzeak ere garrantzi izugarria dauka, bai natura ikuspegi tik eta bai mendiko baliabideen sostengurako. Ezinbestekoa dugu mendiaren bi ikuspegi hauek ongi antolatzea, biak bateragarriak gerta daitezen etorkizunean. Orain arte, askotan, abeltzain bakoitzak nahi duen azienda bota izan du mendian, inori konturik eman gabe eta inongo plangintzetan oinarritu gabe. Egoera hori epe luzera jasanezina gertatzen da, gehiegikeriak noiznahi gertatzen baitira, larre eta basoen kalterako. Jarrera horren aurka mendian ibiltzen diren abereen kontrol zehatza propo satzen dugu eta kontrol hori lurraren jabeari dagokio, hau da, Udalari. Erakunde ho nek egin behar ditu plangintzak, berari dagokio baimenak ematea, berak ezarri behar ditu larre epeak eta jarritako arauak betearazteko bitartekoak berak jarri behar ditu. Horrek ez du esan nahi abeltzainekin ez dela kontatu behar, alderantziz, Udalak, biztanle guztien ordezkari bezala, sektore guztien iritziak kontutan hartu behar ditu eta, zer esanik ez, abeltzainenak horien artean. Horretarako sortu berria da Oiartzungo Abeltzainen Elkartea, hau izan behar du abeltzainen ordezkari udalaren aurrean eta bien arteko adostasuna lortzea izan behar du elkarrizketen helburua. Hala ere, Udalak biztanle guztien irizpide eta interesak eduki behar ditu kontutan larreak antolatzekoan, ez bakarrik abeltzainenak. Abeltzain profesionalak, hortik bizi edo sostenguaren zati garrantzitsu bat hortik dutenak eta abeltzaintzan aurrerabidea jorratzen saiatzen ari direnak, izan behar dira lehentasuna edukiko dutenak planak egin eta martxan jartzerakoan, horiei begira antolatu behar dira mendiko larreak. Gainera, horiek dira antolaketaren beharra ikusten dutenak, aisialdiko abeltzainak, orokorrean, ez dute antolaketaren beharrik ikusi nahi, askoz ere errazagoa baita beraientzat araurik ez egotea, beraiek nahi duten bezala eta
non nahi erabiltzea azienda mendian. Noia izango da bestela? Askotan ez baitute abersak neguan babesteko lekurik ere eta gehienak, jubilaturik aurkitzen ez direnak, aste guztia bere lantokian aritzen dira. Gure ustez, aisialdiko abeltzantza jaisten joan be har da, profesionalei lekua utziaz. Bestalde, antolaketa planetan abeltzainak parte hartzea beharrezko ikusten dugu. Horretarako sortu zen Oiartzungo Abeltzain Elkartea eta beraien'iritziak estimaga*^iak izan daitezke mendian edozein plangintza antolatzekoan, bai larreei dagokionez, hai zuhaitz landaketei dagokionez ere. Beraien iritzia kontutan edukitzea garrantzi tsua da plangintza orekatu bat egiteko, ahaztu gabe zer esana duten beste sektore guztiena. Baso eta larre eremuei buruzko adostasunak lortuko bagenituzke, bultzada han dia suposatuko luke mendiko baliabideen ustiaketa jator bat egin ahal izateko bidean. Hautsi behaiTa dago, nahiz eta erraza ez izan, horrela bermatzen du historia luzean gertatutako gatazkak behintzat. basozale eta abeltzainen arteko liskarra eta, pentsatzen dugu, orain dela momentu egokia, ez baitago mendien ustiaketari dagokionez ^ntsezko Ínteres ekonomikorik jokoan. Oiartzunek larre motxeko mendiak ditu, granitoak eta arroka metamorfikoak mal da horietan garatzen dituzten lurzoruak meheak eta emankortasun eskasekoak dira eta, ondorioz, bertan hazten diren larreak ez dira kalitate onekoak. Gainera oso erraz 'zikintzen” dira, oteak, albitza, txilarrak eta horrelako sastraka eta belarrak indar han dia dute eta ez da asko behar larre guztia histeko. Horrek suposatzen du, larre itxurazkoak eduki nahi baditugu, nolabaiteko tratamenduak egin behar direla. Horien artean hi dira egin daitezkeen garrantzitsuenak: garbiketa eta ongarriztatzea. Larreetan hazdiren sastrakak kentzeko betitik erabili izan den metodoa sua da, baina, azterketa guztiek dioten bezala, “gaur bonbon, bihar hor konpon” erakoa da. Egia da sua oso erosoa dela otadiak erraz suntsitzeko negu partean eia ondorengo urte batzuetan belar gehiago irteten dela, baina aldi berean lurrak dituen ongarri asko aske utzi eta higadu^^ren menpe uzten duela, epe luzera lur horiek emankortasuna gaitzen joaten dira eta ^3ihestu nahi zen arazoa areagotu egiten dela. Sua periodikoki, urte gutxiren maizta^^narekin, erabili behar da sail bat garbi mantentzeko eta, zenbait eta gehiago erre, ^•■duan eta sarriago erabili beharko da eta larrea geroz eta ahulagoa izango da. Suak ‘nomentu bateko arazoa konpontzen du, baina, epe luzera, norberaren teilatu gainera harriak botatzea da. Askoz ere egokiagoa iruditzen zaigu lan hori, nahiz eta gehiago ^®sta, sasi-garbitzeko makinarekin egitea. honek ez baitu lurzorua ukitzen, eskuz egi ten denean batik bat. Behin eremu bat garbitu ondoren, nahikoa litzateke ondorengo ^>^eetan eskuzko sega-makina batekin pasatzea larrea garbi mantentzeko. Herbizidak erabiltzea ere ez zaigu egokia iruditzen, landare eta animalia espezie asko deusezta^^2 gain, substantzi kimiko kutsakorrak zabaltzen baitira mendian. Larreak hobetzeko egin ohi den beste ekintza bat ongarritzea da. Esan dugun be^^^a, lurzoruak emankortasun eskasekoak dira eta hori konpontzeko ongarriak zabaldu ohi dira larreetan. Aspaldiko ohituraz ongarritze hori simaurrarekin egin izan da, horrela lortu dira baserrietako belardi gehienak, baina, baserritar bakoitzak bere lu^3k ongarritu ditu eta mendiko larreetako bertan dabiltzan abereak egiten duten goro^2a izan da ongarri bakarra. Azken urte hauetan, Foru Aldundiko zerbitzuek bultzatuongarri minerala zabaldu da hegazkinez Oiartzungo lareetan. Horretarako egin
behar diren inbertsioak eta lortzen diren etekinen, hau da, abeltzainek izaten duten errentaren igoeraren artean dagoen oreka oso zalantzazkoa da. Hala ere, larreen kalitatearen egoerak bobera egiten du eta hori abeltzainak pozik hartzen dute. Bizidun guztiak bezala, landareak, eta tartean larreek osatzen dituzten belarrak, jaio (eme), hazi eta ugaldu egin behar dira, bestela, desagertze bidean jartzen dira. Oiartzungo larreen arazoetako bat hori da, abere asko urte guztian ibiltzen da mendian eta abereei gehien gustatzen zaien belarrak behin eta berriz mozten dituztela eta ez zaiela aukerarik ematen loratu eta haziak garatzeko. Hazirik ez badago, ez dago belar berririk eta larrea zahartu eta kalitatea galtzen joango da. Bestalde, neguan azienda etxean biltzen duten abeltzainek, artzainek bereziki, udaberrian berriro mendira eramaten dutenean belar guztia jana aurkitzen dute, beraien kalterako. Bi arazo hauek saihesteko ezinbestekoa ikusten dugu larreei atsedena ematea negu-udaberri aldean, menditik abere guztiak kenduaz epe jakin baten barruan, gutxienez otsail, martxo eta apirilean. Abereen garraioak eta osasun kanpainak egiteko oso lagungarriak dira biltoki eta erabilerarako leku egokiak edukitzea mendian bertan. Horietako azpiegitura baten adibidea Agiñekasko eta Ibañarri bitartean, Artikutzako errepide alboan, aurkitzen da. Era horretako instalakuntzak zabaldu egin beharko lirateke beste larre inguru ba tzuetara, Aritxulegi ingura adibidez. Liburu honen beste atal batzuetan aipatu dugun bezala, erreketan doan uraren kali tateak garrantzi izugarria du, ez bakarrik Oiartzunen edaten den urarengatik, eta ez da gutxi, iturburu, erreka eta inguruetako bizia horri lotuta doalako. Zenbait eta kalitate hobea eduki erreketako urak, orduan eta komunitate aberatsagoak edukiko ditugu in guru horietan. Urak kutsatzen dituen eragileetako bat, ez garrantzitsuena noski, baina bai serioski hartu beharrekoa, abereak errekatxoetan edatearena da. Azienda errekara joaten denean ura edatea edo hortik pasatzen denean egiten duen gorotzak bakteriaz, gehienbat, kutsatzen du ura. Hori garbi ikusi izan dugu ur hornidurarako egiten diren aldizkako analisietan eta askotan arazo larriak sortu ditu Oiartzungo biztanleei iristen zaien uretan. Ur garbia, behin eta berriro esan eta esango dugun bezala, lehen mailako baliabidea da, oso zuhur zaindu behar duguna, inolaz ere zikintzen utzi behar ez duguna. Arazo honi irtenbidea emateko komenigarria litzateke mendiko larre guztietan sakabanaturik abereek ura edateko askak egitea, hórrela lehorte boladetan ez dute erreketara joateko beharrik izango eta garai horietan areagotzen den arazo hau saihestea lor daiteke. Berdin esan genezake jabego pribatuko lurretan dauden zenbait erre katxo eta iturriei buruz, hobe litzateke bertatik uraren zati bat desbideratu eta erreketatik kanpo askak antolatuko balira. Abereak mendian, baserrietan ia gertatzen ez den bezala, nagusi ezberdinenak di renak beraien artean askotan elkartzen dira eta, ondorioz, oso erraza da batak besteari gaixotasun kutsakorren bat eranstea. Horregatik garrantzi handia dauka abeltzain ba koitzak, denak, bere hazienda osasuntsu edukitzea, albaitarien aholkuak ongi beteaz eta egiten diren kanpaina guztietan parte hartuz. Nahikoa da abeltzain zabar bat ego tea, bestei kalte larriak eragiteko. Mendira joaten den aziendak kanpaina guztiak egiu eta osasun zerbitzuen baimena beharko luke gauzak ongi egiteko.
6*5. Baserria Baserriaren munduak aldaketa asko izan ditu historian zehar, baina XX mendearen erditik aurrera aldaketa horiek asko bizkortu dira eta baserria krisialdi sakonean aurkitzen da ordutik. Europa eta munduko merkatuak irekitzen joan ziren eran base*TÌtarrak lehia egin behar zuten kanpoko abeltzain eta nekazariekin, bizimodua zeharo aldatu zen. Etxeko produktuak kontsumitu eta kanpotik ezer gutxi erostetik erabat alderantzizko egoerara itzuli zen baserri mundua. Garai horretatik aurrera geroz eta ga rrantzi gehiago zuen kanpoan erosten zenak baserriak ekoizten zuena baino eta egoe ra hori mantenu ahal izateko intentsifikaziora, ahalik eta gehien ekoiztera, jo zen. Saserri bakoitzean zegoen abere kopurua izugarri igo zen, lanak mekanizatu eta az piegitura ugari eraiki ziren lana errazteko. Baserri asko industria txikien antzera anto latu ziren esnea, haragia edota barazkiak saltzeko, baina gai horien prezioak geroz eta baxuagoak dira eta hasiera batean ustiapen errentagarriak ematen zutenak geroz eta etekin gutxiago ekartzen zuten baserritarrarentzat eta lortzen ziren produktuen kalita tea ere jaisten joan zen. Oiartzun eta inguruko klima egokia da nekazal eta abeltzaintza jardueretako, bait^a lur eremu txiki eta maldatsuak zeharo eragozten dute lanen mekanizazioa. Nola lehiatu Europan zehar eta beste lurraldeetan dauden zail lau eta zabalekin? Kantitate età prezioetan ezinezkoa da lehia horretatik irabazle irtetea. Hori dela eta intentsifika^io bide horrek porrot egin zuen eta gaur egun oso gutxi, eta geroz eta gutxiago, dira bide horretatik jarraitzen dutenak. Baserrietako jarduera utzi egin da kasu askotan eta beste askotan oso neurri txikian mantentzen da, etxeko zaharrenak bizi diren bitar^ean, belardiak garbiak mantentzeko edo gaztek horretarako zaletasuna dutelako, baitra bertatik bizitzeko aukera dutenak oso gutxi dira. Baserrietako biztanle gehienak industria eta zerbitzuetan egiten duten lanetik bizi dira. Baserriarentzat ikusten dugun irteera bakarra hiru ardatz nagusiren inguruan mugitzen da: lurrari loturiko ustiaketan jardutea, bertako produktu landuak ekoiztea eta kalitatea helburu dela lan egitea. Baserri bakoitzak erabiltzen dituen lurren araberako tistiaketa tamaina edukitzea komeni da. Hórrela, kanpoan erosi behar dena asko mu'^izten da eta enpresa handiek ezartzen duten prezio politikarekiko menpekotasuna Neurri handi batean saihestu daiteke eta ekoizpen prozesuko maila guztiak kontrolatu daitezke lortu nahi dugun produktuaren kalitatea ziurtatzeko. Tamaina txikiko ustiaPenak, gainera, hondakin gutxiago sortzen ditu eta beraien kudeaketa askoz eirazagoa •^a, gehienetan belardi eta soroen ongarrietarako erabiltzen denarekin konpontzen da arazoa. Norbaitek esan dezake ustiapen txiki batekin etekinak ere txikiak izango direla. dago bigarren gakoa. Baserri bat behi esnea ekoizteko lanetan jarduten badu, oso ^aìla izango zaio munduan zehar hain ugaria den produktuarekin prezioetan lehiatzea, oraingoz behintzat, ez baitago merkatuan desberdintasun garbirik prezioan bertako esnea età beste edozein lekutako esnearen artean. Baina, hori ez da gertatzen ardi Sazta edo sagardoaren kasuetan, adibidez. Ez bata eta ez bestea ez daude munduko ^este antzeko produktuen prezioekin lotuta, horrelakoak hemen bakarrik egiten dire^ako età, produktu estimatuak direnez, bai bertan eta bai beste leku askotan, beren baigo egiten da. Eskaintza eta eskaeraren artean esnearen kasuaren alderantzizkoa
gertatzen da, eskaera gehiago dagoela eskaintza baino eta, ondorioz, produktu horiek lortzen dituzten prezioak altuagoak dira. Berdin esan dezakegu kalitatezko beste produktu batzuei buruz: ziurtagiria duen okela eta oilaskoa, garaiko zenbait barazki, eztia, kalitatezko kontserbak, ogia, prestatutako janariak eta abar. Gai gordinak lantzean lortzen den etekina ez dugu enpresen esku utzi behar, egokiagoa iruditzen zaigu baserritarren lana ordaintzeko izatea, nahiz eta horretarako azpiegitura batzuk antolatu izan behar. Aipatu dugun hirugarren ardatza kalitatea da. Ez dugu ezer egiten baserrian sekulako lanak hartu eta kalitate kaskarreko produktu bat eskaintzen badiegu bezeroeiHauek, nonnala den bezala, ez dira egongo prest produktu horregatik antzeko beste batzuengatik baino diru gehiago ordaintzeko. Hori lortzeko, hau da, saltzen duguna prezio onean egitea, ezinbestekoa da kalitatean oinarritutako produktua izatea eta bezeroei konfidantza osoa emango diona. Kalitate hori ekoizpen prozesu guztian eduki behar da kontuan, iruzurrik egin gabe eta aldagai guztiak ahal den hobekien kontrolatuz. Bereziak eta kalitatezko produktuak lortu ondoren saldu egin behar dira eta, horretarako, ekoizleen elkarteak eta kalitate txartelak bultzatzea iaiditzen zaigu egokie足 na, orain arte antolatu direnen arrakastari jarraitu eta hobetzen saiatuz, salmenta zuzena ahaztu gabe. Behin eta berriro esan dugun bezala, baserriak fimtsezko papera betetzen du natu足 ra eta paisajearen aniztasunarekiko. Baserri inguruko belardiak, landare hesiak, fruitarbolak, basotxoak eta beraien arteko egiturak babesa eskaintzen die bizidun espezie askori, bai landareak eta bai animaliak eta gure bailaretako paisajearen ezaugarri dira. Ondare kultural eta natural hori baserritarrek sortu, gorde eta zaindu dute orain arte eta aurrerantzean ere horrela izateak garrantzi handia du gure inguruaren nortasuna eta aberastasuna bennatzeko. Nekazal jardueraren jaitsierarekin zenbait ingurutan zailtasunak daude belardiak bere horretan mantentzeko, zaindu ezean sasiak hartzen baitituzte eta beharrezkoa da urte oro belarra moztea eta komenigarria ongarriztatzea. Ekintza horiek lan gogorra suposatzen dute baserritarrarentzat eta oso erraz uzten zaio egiteari, etxean abererik ez badago behintzat. Kasu hauetarako, eta ikusirik zenbait baserritarrek arazoak dituztela lur gutxiegi dutelako, erabilera horretarako lur salmentak eta alokairuak bultzatu egin behar lirateke, behar bada, erakundeen partaidetzarekin. Baserriaren atal hau bukatzen hasteko, landare-hesiek natura eta paisajeen joka足 tzen duten papera azpimarratu nahi genuke. Landare-hesiak, zentzu zehatzean, zuhaitz eta zuhaiskez osaturiko itxidurak dira, baina, esanahia zabalagoan hartzen badu足 gu, zuhaiskak nagusi diren edozein landare egiturari aplika diezaiokegu eta guk era honetara erabiliko dugu. Landare-hesiak lur sail desberdinen arteko mugetan, bideen bazterretan, baso hertzetan, erreken alboetan eta horrelako lekuetan aurkitzen dituguEgitura hauek, lehen esan dugun bezala, lur sailak ixteko erabili daitezke, abereei itzala eta haizearengandik babesa ematen diote, animalia askori janaria eta gordelekua eskaintzen diote, landare askoren gordailu dira eta paisajeari aniztasuna eta bizitasuna gehitzen diote. Onura hauek guztiek kontuan hartu beharrekoak dira eta bal baserritar eta lurjabeen aldetik eta bai erakundeenetik bultzatzea oso komenigarria ikusten dugu. Euskal Herrian antzinatik landare-hesiak egiteko izan diren ohiturak
TXEPETXA (Troglodytes troglodytes).
'^erreskuratu eta gaurkotzen saiatu behar dugu, natura eta paisajearen aniztasuna bul^zatzeko. Gure ustez, baserriak badu etorkizuna, baina ez merkatuko produktu arrutetan Euâ&#x20AC;&#x2122;â&#x20AC;&#x2122;opa eta mundu guztiko nekazari eta abeltzainekin lehiatuz, baizik eta, lurrari loturiko *^stiaketetan arituaz, bertakoak diren produktu landu bereziekin, beti ere kalitateko oisendoekin. Baserritarrak, naturaren eta paisajearen zaindari izan denez eta izan ^ehar duenez, gizartearen laguntza merezi du eta era askotara eskaini daitekeen laSUntza hori, nagusiki, erakundeetatik bideratu behar litzateke. ^â&#x20AC;˘6. H erri lurrak eta bideak Lurraren erabilerak aztertu ditugun atalean aipatu dugun bezala, Oiartzunek 3.000 fjektarea herri lur ditu eta hauen banaketa nahiko korapilatsua da, muga bihurri eta °^n\iti askokin. Hori konpontzen joateko udalak azkeneko urte hauetan lur erosketa trukaketa ugari egin ditu, beti lur eremuak osatzen joateko helburuarekin, baina, ^ori bide luzea da eta ezinezkoa izango da, aurrikusi dezakegun epean behintzat, lul^ak osorik eta muga garbiak lortzea. Hala ere, garrantzi handia du bide hori jorratzen J^iTaitzeak, barrutiak kentzen joanaz eta mugak ahal den neurrian zuzenduaz. Atal honetan egin beharrean dauden beste bi lan garrantzitsu aipatu nahi ditugu: ^erri lurren mugatze eta mugarritzea eta herri bideen inbentarioa egitea. LehenengoaI"' dagokionez, Oiartzungo herri lurrak lau menditan daude banatuak: Pikokarate, ^artuzenegi, Kausua eta Zaria, hauetatik Martuzenegi da bakarra mugaketa egina ^^ena, bainan mugarritze lanak egin gabe daude guztietan. Egoera horrek arazo asko ^ortzen ditu leku bakoitzean mugak zehaztekoan, eztabaida eta hanka-sartzeak sarriian gertatu ohi dira. Gainera, muga zehatzak ezagutzen dituztenak, udal mendizaina baserritar zaharrak batik bat, geroz eta gutxiago dira eta ezaguera hori arriskuan Aurkitzen da. Arazo hauek behin betirako konpontzeko bide bakarra legezko mugatze
eta mugarriztatzea egitea da eta, hori Foru Aidundiari dagokionez, bere Foru Arauak hórrela ezartzen baitu, bera izan beharko da lan hori aurrera lehenbailehen eraman behar duena. Horretan udalak ere zeregina badu: lana ahal duen indar handienarekin bultzatzea eta bere zerbitzuek eman dezaketen laguntza guztia lana ongi burutzeko eskaintzea. Aipatu dugun beste eginkizuna herri bideen inbentarioa egitearena da. Izan ere, Oiartzunek duen hedadura handiarekin eta barreiaturik aurkitzen diren auzo eta baserriekin, herri bide sarea oso zabala da, ehundaka kilometro ibi! genezake bide horietatik. Hala ere, bide horiek guztiek ez daude ofizialki dokumenturen batean bilduta. Badaude zenbait mapa eta idazki, zaharrak eta berriak, bide horiek agertzen direnak, baina legezko pisu eskasa dute eta, ezbairen bat sortzen denean, ez dira baliagarriak froga bezala epaitegi baten aurrean eta horrek bai udalari eta bai herritarrei arazo larriak sortzen dizkiete. Askotan. nahiz eta ohituraz auzokoak garbi eduki bide bat herri bidea dela, oso zaila izaten da hori frogatzea eta liskar ugari sortu izan ditu gai honek. Horretarako irtenbide bakarra legezko inbentario bat egitea da, hau da, plano batean bide guztiak adierazi, jendaurrean azaldu eta behin betiko onarpena egitea. Hórrela, garbi geratuko litzateke pubiikoak diren bideak eta ez direnak, sarraski asko saihestuz. Inbentario hau lehenbailehen egitea premiazkoa da eta udalari dagokio. Bi lan hauek gaur egun teknologiak eskaintzen digun tresna eta metodoekin egitea komenigarria da, hau da, informazio hori guztia digitalizatzea beharrezkotzat jotzen dugu. Hórrela, etorkizunean, edozein plangintza edo ekintza abian jartzerakoan asko erraztuko du informazioaren bilketa lana eta hartu beharreko erabakiak zehatzagoak izateko pausu handi bat suposatuko du. Badira egun erabiltzen ari diren eta eraginkortasuna frogatu duten zenbait tresna horretarako: “GPS” sistema, puntu konkretu baten koordenadak zehazteko sateliteen bidez eta “GIS” programak, bildutako informazioa mapan adierazi, interpretatu eta ordenadorearen bidez erabiltzeko egokiak direnak, adibidez. Tresna hauek asko erraztuko lukete eta zehatzagoak egiten lagunduko lukete teknikoen lanak eta, eztabaidak sortzen direnean, erabakiak hartu behar dituenak egiazko informazioa eta zehatza edukiko luke. 6.7. Ura Edozein gizarteentzat nahiko ura eta garbia izatea sekulako altxorra izan da histo ria guztian zehar, nahiz eta askotan bere kide eta agintariek horretaz ez ohartu eta, gi' zarte horien garapena aurrera joan den eran, geroz eta garrantzi handiagoa hartzen joan da. Gaur egun inork ez du zalantzan jartzen uraren balioa eta betetzen duen fun tsezko papera gizartearen garapenean eta, datu guztien arabera, etorkizunean areagotu egingo da balio hori. Horregatik, ura behar dugulako industrian, baserrietan, zerbi tzuetan, etxeetan, kaleetan eta beste jarduera askotan, ongi zaintzea eta galtzen edo zikintzen ez uztea lehen mailako eginkizuna da gizaki guztiontzat. Norbaitek esan de zake ur arazorik ez dugula Oiartzunen, mendi zabalak ditugu eta euri asko egiten du urtean zehar, baina, hori ez da hórrela. Askotan izan dira arazoak nahiko ura eta gar bia homitzeko herritarrei: batzutan lehorte boladak izan direlako eta ura denentza^ iristen ez zelako, bete batzutan isurketaren batek ura zikindu duelako eta askotan. lu rra desegoki erabiltzeagatik, lurzom kopum handia erreketan behera joan delako.
Ura zaintzeak lurra zaintzea esan nahi du, lurra baita lainoetatik erortzen den ura j^udeatzen duena. Berak hartzen du euria egiten duenean eta gero pixkanaka jariatzen JOaten da sobera duena, hórrela errekek ura dute urte guztian, nahiz eta bolada batean euririk ez egin. Gainera, araztegi papera betetzen dute, ura iragazi eta garbia manten duz. Onura hauek areagotu egiten dira lurzoma landarez estalia aurkitzen denean, besustraiak lurra eutsi eta uraz azalean daraman abiadura jaitsi egiten baitute. Alde*'antziz, zenbait eta soilagoa egon lurra eta zenbait eta gehiago harrotu lurzorua, Orduan eta ur-kolpe eta lehorte bolada gehiago izango dira eta erreketan doazen urak ^^eagoak, zikinagoak, izango dira. Arazo hauek saihesteko beharrezkoa da mendie tan lurrak baso egonkorrez estalita egotea eta lur mugimenduak ahalik eta gutxien ^Zatea. Etorkizunean gure erreketan ur emari egonkorrak eta garbiak ikusi nahi badi^^gu, bide bakarra mendiak zaintzea da, malda handienetan baso egonkorrak garatuz, ahalik eta pista edo horrelako lur mugimendu gutxiena eginaz eta epe motz edo ertai^eko baso ustiapenak baztertuz. Erreken ubideak eta bere inguruak paper oraindik garrantzitsuagoa betetzen dute, bertatik joaten baitira ur guztiak. Erreken aldamenetan zuhaitzak eta, orokorrean, lan daredi itxia egoteak garrantzi handia du, ez bakarrik uraren garbitasuna mantentzeko, haizik eta uholdeak lehuntzeko ere. Zuhaitzak itzala ematen diote errekari eta, ondo^^02, urak ez dira hainbeste berotzen. Hórrela lortzen da urak oxigeno gehiago eduki^^ea, berotuko balitz, zuhaitzik gabe dauden guneetan gertatzen den bezala, oxigenoa galdu eta bertako bizia asko urritzen da, uren kalitate maila ere asko jaitsiaz. Urbazte^etako landarediak duen garrantziarengatik erreka eta errekatxo guztien aldamen ba^oitzean 20 metroko zerrenda bat ukitu gabe uztea proposatzen dugu, bertako basoa Saratu dadin eta prozesu natural bat eraman dezan. Badakigu zenbait guneetan hori ez dela bideragarria, behe aldetan batik bat, baina jorratu behar den bidea dela uste duBu, mendiko errekatxoetan gutxienez. Lurzorua ongi gorde eta errekak babestuta ez dugu ezer egiten gero edozein gauza botatzen badugu errekara: ur zikinak, pixa, industriatan erabiltzen diren zenbait pro duktu eta abar. Erreketara egiten diren isurketa guztiak ongi zaindu behar dira. Urrats ^sndia eman da ur zikinen kolektorea eraikitzearekin, isurketa gehienak bertan bildu ^^a araztegira joango baitira epe motzean. Hala ere, oraindik isurketak sarritan gerta|zen dira, ez lehengoak bezain kutsatzaileak, industria gehienak kolektoreari erantsiak ^aitaude, baina bai ardura merezi dutenak. Horien artean aipagarrienak nekazal ustiaintentsiboetako pixaren putzuetatik egiten direnak dira. Herritarrak gai honetan ^ontzientzia hartzea eta agintarien aldetik zuhur jokatzeak garrantzi handia du errekeur garbiak ondorengo urte eta belaunaldietan gorde eta gozatu ahal izateko. Oiartzunek urarekin sekulako altxorra du eta hori hórrela izaten eta hobetzen joa^ea herritar guztion zeregina da, baina agintariek ardura berezia dute, lehen esan du§Un bezala, mendian, erreketan eta hiriguneetan politika egokia eramateak bennatuko etorkizunerako nahiko ura eta kalitate onekoa edukitzea. Herriak egin duen apusbertako urarekin homitzearena da eta oso egokia iruditzen zaigu, ez bakarrik hol^ela herriak kontrolatzen duelako eta sortzen diren lanpostuak bertakoak direlako, °aizik eta mendiak eta errekak hobeto zaintzeko balioko duelako. Askoz ere garbiago '^Usiko dugu ur hartune batean sartzen den uraren kalitatea bertara isurtzen duen arro
guztiak duen egoeraren ispilu dela eta arro horretan egiten den edozein ekintzak bere eragina izango duela edaten dugun uretan. 6.8. Lurraren erabilera pubiikoa Lurraren erabilera publiko esaldiarekin ulertzen duguna lurralde publikoetan egiten diren aisialdiko erabilerak dira, hau da, ehiza, arrantza, oinezko edo txirrindu ibilaldiak, perretxiko edo fruitu bilketa, kanpina, mendi edo errekako atsedenaldiak eta ho足 rrelako jarduerak. Ondoren, horietako garrantzitsuenak banan-banan aipatuko ditugU6.8.1. Ehiza eta arrantza Orain dela urte gutxi arte bai ehiza eta bai arrantza mendian eta errekan zegoena harrapatzean oinarritzen ziren, ez zen beste inongo kudeaketarik egiten eta horrek faunaren beherakada nabarmena ekarri zuen, espezie asko desagertzeraino iritsi zirenEhiza eta arrantzaren urritasuna ikusirik, ehiztariak eta arrantzaleak, Foai Aldundiaren laguntzarekin, mendi eta erreken birpopulaketari ekin zioten. Horrela askatu ziren amuarrainak, basurdeak, erbiak, untxiak, faisaiak, galeperrak eta abar. Horietatik batzuk Oiartzunen ugaldu eta irauteko gaitasuna dute, baina beste batzuk ez edo oso neurri txikian, eta hauek (amuarraina, faisaia eta galeperra, adibidez) jaregin eta on足 doren ehizatu edo arrantzatzeko soilik erabili ohi dira. Bertan ugaltzen direnen arteko batzuk, basurdea adibidez, arazo larriak sortzera iritsi dira bere ugaritasunarengatikBerpopulatze politikarekin batera, jarduera horien arautze prozesu bat ere eman da. Horrela, ibaiak zatietan sailkatu dira eta bakoitzean arrantza mota desberdinak egiten dira edota debekua ezarri da horietako batzutan; hegazti migratzaileak, usoa da horietan gehien estimatzen dena, ehizatzeko postuak fmkatu eta zozketak arautu egin dira; ehiza debekatutako eremuak izendatu dira eta abar. Kudeaketa honen guztiaren ardura Foru Aldundiko Mendietako departamenduak, ehiza eta arrantza federakun' tzek eta Oiartzungo ehiza eta arrantza elkarteek dute eta beraiek antolatzen dituzte egiten diren plan eta ekintzak. Orain arte jorratu den bideak, gure ustez, bere alderdi onak dauzka, bainan baita beste batzuk asko hobetu daitezkeenak ere. Arazoak aztertu eta irtenbide bat eman nahi izatea; horretarako, erakundeen arteko elkarlana bultzatu izana, eta gutxienezko arau batzuk jarri eta errespetatzen saiatzea daude alderdi onetan. Beste alderdian, be' rriz, Oiartzunen bizi den fauna kontutan hartuta ehiztari eta arrantzale gehiegi egotea eskualdean; kudeaketa garbi eta garden baten falta, eta bereziki ehizak eta arrantzak azken urte hauetan hartzen ari den bidea, ehizatu edo arrantzatu daitekeena abereak izango balira kudeatzea, alegia. Hemen ez gara ehiztari eta arrantzaleen barneko gai administratiboetan sartuko, ez zaigu gunea iruditzen horretarako, baina bai natura gordetzean duen eraginean. Ez dugu zalantzarik ehiza eta arrantza faunaren eta natura osoaren aniztasun eta oparotasunarekin erabat uztartuta joan behar direla. Kalterik besterik ez dugu lortuko mendia granja handi batean bihurtzen badugu, basurdeak, untxiak, erbiak, amuarrai' nak edo beste edozein espezie hazteko soilik den leku bat egiten badugu eta ez badi' tugu zaintzen beraiek bizi diren habitatak. Animalia guztiak toki egokiak behar dituZ'
bizitzeko eta bakoitzak bere papera jokatzen du naturaren orekan. Horregatik, ezin ahaztu naturaren osotasuna eta espezie bakar batzuei begira jarri, hórrela segum Asko naturaren eragile asko ahaztu egingo ditugu eta ez dugu lortuko nahi ditugun em aitza.
Arrantzaren kasuan, edonork antzemango du ur garbi eta iraunkorra izateak ga^antzi handia duela errekan amuarrainak egoteko, baina hori lortu ahal izateko ele'Tientu asko zaindu behar ditugu; arroan egiten diren erabilerak, ur zikin edo beste edozein substantzien isurketa, ubidearen egitura, ur-bazterretako landaredia, errekako ^rarekin egiten diren desbideraketak eta abar. Liburu honen beste atal batzuetan hitz ®§in dugu arroan egiten diren erabilerek uraren kalitatean duten eraginaz eta orain§oan ez dugu berriro azpimarratuko, baina bai beste eragile batzuk. Errekara egiten diren ur zikin edo beste substantzi kutsakorren isurketek eragin ^Uzena dute errekako uraren kalitatean eta bertako bizi guztia momentuan suntsitu edota era iraunkor batean asko oztopatu dezakete. Horregatik, isurketa horiek saihestea eta gerta ez daitezen aurrez neurriak jartzeak garrantzi handia dauka. Bestalde, ubidearen egiturak zer ikusi handia dauka errekan bizi diren bizidunentzat. Erreka ba^oitzak, berez, egitura konkretu bat dauka, bere putzu, jauzi, ur-bizkor, bare-gune eta Abarrekin. Baina, askotan, gizakiak bere eskua sartzen du bertan eta egitura artifizia*Ak ezartzen ditu, presak, ur hartuneak, bideak eta horrelakoak eraikiz, edota erreka ®fabat aldatzen du kanalizazioen bidez, ingurua eta ubidea eraldatu eta sinplifikatuz. ^resak eta ur-hartuneak gehienetan ez dute uzten uretako fauna behetik gora pasatzen ondorioz, erreka, bizidunei dagokionez, zatitu egiten dute. Horrek eragin handia ^Auka, kalterako noski, espezie askoren bizian eta espezie batzuentzat, izokinarena Adibidez, jasanezina gertatzen da eta ezinezkoa da beraientzat bertan bizitzea. Oztopo noriek guztiek ahal den neurrian kentzea eta berririk ez eraikitzea komenigarria litzateke erreketan bizi oparoa eduki ahal izateko. Bestalde, ura hotza mantendu ahal izateko eta, ondorioz, ongi oxigenatua egoteko °ere bidean itzala behar du eta hori bazterretako zuhaitzak eskaintzen diote. Aldi be*^^An, zenbait lekutan, kanalizatuetan batik bat, ura errekan mehe eta zabalik doa eta [J^nnalean baino askoz ere gehiago berotzen da, bere kalitatearen kalterako. Alderdi I^Auek guztiek kontuan hartu behar ditugu erreken inguruan plangintzak antolatze^oan eta, ahal den neurrian, orain arte eginiko akatsak zuzentzen saiatu. Ehizaren kasuan ere antzeko zerbait gertatzen da, habitata da biziaren aniztasun ugaritasuna bennatu dezakeena. Mendiak egoera kaskarrean baditiigu, beti berezaniztasunaren ikuspegitik, bertan haziko den fauna ere kaxkarra izango da, nahiz mendiak ehiza daitezkeen espeziez birpopulatzen ahaleginak egin. Lehen esan duSvin bezala, mendia ez da ehiza ustiaketa erraldoi bat, granja bat alegia, fauna anitz “Aten bizileku izan behar du eta horrek habitat egokiak eta nahiko elikagaiak izatea ^^Posatzen du. Ehiztariek horretan ardura berezia eduki beharko lukete, ehizaren eus^*^nasuna ongi kontserbatutako natura bati estu uztartu baitago. Beraiek izan beharko J*^Ateke bertako basoen eta landare-hesi edo heskaien bultzatzaile nagusiak, horietan “Aitatza faunaren aniztasunaren oinarriak. Basoak helduak eta ongi estrukturatuak ^^ukitzeak garrantzi handia du. Basoetan zuhaitz zaharrak eta zuhaisken geruza ongi Saratua egoteak, zuhaiska multzoak, erreka bazterretako baso garatuak, otadiak, la-
rreak eta, orokorrean, paisaje naturala anitza eta egonkorra izatean datza aberastasun hori. Eta ehiza, egin behar bada, ugaritasun horren errentetan oinarritu behar da eta ez ehiza daitezkeen espezien kudeaketan soilik. Aipamen berezia merezi dute hegazti migratzaileek ehizatzeko postuek, horietatik botatzen dena ez baitago bertako naturari zuzenean lotua, hemendik pasa besterik ez dute egiten gehienak, nahiz eta askotan atsedenaldiak bertan hartu beharra izan. Hau da zabalduena dagoen ehiza mota eta edozein tontorretan topa ditzakegu postu horiek udazkenean, bainan asko dira kokaleku egokia ez dutenak, batzuk etxebizitza edo baserri inguru hurbilean aurkitzen direlako, beste batzuk atseden-guneren baten aldamenean daudelako edota asko erabiltzen diren bidean ondoan jarri direlako. Postu horien banaketa ongi aztertu eta, kasu askotan, murriztu beharra dago, mendiaren beste erabilerak ere zilegiak direlako eta ehiztariak ez direlako mendian gozatu dezaketen bakarrak. Bestalde, ez gara â&#x20AC;&#x153;kontrapasaâ&#x20AC;? deituriko ehizaren aldekoak, nahiko eraso egi' ten baitzaie usoei pasan doazenean eta, gainera, ehiza mota oso minoritarioa da eta inguruko beste herrialdeetan ere debekatua dago gaur egun. Ehiztari eta arrantzaleak izan behar lirateke mendiak egoera onean mantentzeko indar gehiena egin behar luketenak, zuzenki parte hartuaz mendiaren kudeaketan. Zer egin handia dago: erreka inguruak zaindu, zuhaisken landaketak bultzatu, basogintzan egiten diren ekintzak kontrolatu eta, orokorrean, Oiartzungo natura egoera onean mantentzen lagundu, hortik eta ez beste inongo bidetik izango baitute ehizatzen eta arrantzatzen jarraitzeko aukera etorkizunean, kanpotik ekarritako animaliak erreketan edo mendian askatzeak ez du momentu horretako gutizia bete besterik egiten. Etorkizuna bennatu nahi badute ezinbestekoa da lurralde osoa zaindu eta bertako natura garatzen laguntzea. 6.8.2. Ibilgailuak Arazo larria sortu da azkeneko urteetan ibilgailuak mendian erabiltzen diren erarekin. Kotxeak eta, batik bat, motoak edonondik ibiltzen dira mendian. Egia da kotxeak pistetatik kanpo gutxi irteten direla, gune konkretu batzuk salbu, baina motoen zaleak nahiago izaten dute, bide eta pistatatik urruntzea eta mendian zehar ibiltzea. Jarduera hauek bi eragin garrantzitsu dute naturan. Lehenengoa eta garrantzitsuena lurzoruan sortzen duten higadurarena da. Gurpilak lurraren azala harrotu egiten dute eta, ondorioz, euria egiten duenean sortutako erreten horretatik abiatzen da ura maldan behera lurzorua eramanaz eta denborarekin erreten hori geroz eta sakonagoa egiten joaten da, arazoa areagotuz. Gaur egun Oiartzunen eta inguruko herrietan nabarmenak dira eginiko kalteak mendi gainetan eta zenbait maldatan. Ibilgailuak inguruan duten bi' garren eragin kaltegarria presentzia bera da, animaliak eta abereak izutu egiten dituzte, zarata sortzen dute mendi lasaietan eta, bere neunian, mendiak kutsatzen laguntzen dute, edozein bizidunek, gizakiok bame, dugun harrapatzeko arriskua barne. Aiako Harriako parke Naturalaren Antolaketa Planaren araudiak dionez, erabat debekatuta dago errepide eta baserri bideetatik kanpo motorra duten ibilgailuak ibil' tzea, baina hori, orain arte behintzat ez da errespetatu. Beharrezkoa ikusten dugu, in' formazio kanpaina sendo baten ondoren, neurri zorrotzak hartzea jarduera horren kontra, aste bukaeretan batik bat. Ezin da onartu moto talde handiak, eta azken bola-
honetan lau gurpileko motoak tartean direla gainera, mendi tontor, lepo eta maldetan zehar edonola ibiltzea. Mendizainek zuztarretik moztu egin behar dituzte jarduera horiek, eta hori administrazio guztien esku dago, Foru Aldundiarenean batik bat, bera haita mendi gehienen legezko kudeatzailea, baina udalak berak ere zer egina badu hoâ&#x20AC;˘Tetan. Beste atseden erabilera batzuk Mendian beste atsedenezko beste erabilera publiko asko egiten dira: ibilaldiak, otorduak, kanpina, perretxiko, gaztaina, kamamila edo beste fruitu batzuen bilketa, ^iTeketako bainuak, eskalada, parapentea eta abar. Hala ere, ez dira asko arazo aipa§arriak sortzen dituztenak eta horien arteko lehenengoetakoak zakurrak eta zaborrak *^*ra. Ibilgailuen kasuan esan dugun bezala, zakurrak mendian loturik joan behar dira ^arke Naturalaren araudiaren arabera, artzain eta ehiz zakurrak bere lanean ari dire^ean izan ezik, baina hori ere ez da errespetatzen eta urte oro izaten dira sarraskiak ^akur eta ardien artean eta, ondorioz, azken hauek oso kaltetuak gertatzen dira. SarriJan hiltzen dira ardiak zakurren baten hozkada edo izuarengatik. Arazo hau saihesteere ibilgailuentzako aipatu ditugun neurri berdinak proposatzen ditugu: infonna^*0 kanpaina eta kontrol zehatza. Nahiz eta uretan zehar arazo larririk ez sortu mendira atsedena hartzea inguruko Jerrietatik datorren jendearekin, izaten dira bolada batzuk, uda partean eta aste bu*^aeretan batik bat, jende asko hurbiltzen dena Oiartzungo mendietara freskuraz eta Paisaiaz gozatzea. Kasu hauetan kotxeak eta jendea pilatu egiten da gune konkretu ^atzuetan eta horien presentzia berak nahiko enbarazu sortzen du mendiko eta bertan ^abiltzan abereen lasaitasunean. Komenigarria litzateke jarduera hori ez zabaltzea eta j^hal den neurrian behe aldetara bideratzea. Arditurriko meategien eremua, horretara^0 prestatu ondoren, izan daiteke leku egoki bat egun pasa datozenentzat. Etortzen askok behar duten bakarra lasai jolas egin eta otordua egiteko leku atsegin bat *^esterik ez da. Ahal den neurrian mendien goi aide eta maldak babestu egin behar di1"^Jendetzaren eraginetik. Ez gaude errepideetatik mendietara igo ahal izatearen aurP â&#x20AC;&#x2122; baina ez zaigu egokia iruditzen Oieleku, Uzpuru, Bianditz, Aritxulegi edo horreako lekuak atseden masiboaren esku uztea. Hori eragoztearekin batera behe aldean P^ste irtenbide batzuk planteatu behar direla iruditzen zaigu.
.
m a í m m a ^ 0 0 ié m s i t i( ^
- m r n ^ r«^tHti« n é « ^ ^ 1^ itt« r
■ A«; rwKUííí^.-ií,” '.íVí jj'.í jííhií- • c u ^m m ' » (á ^ 'lc J H
^'9t%
m p « m ^ «!»: ^ iíK iín á
-i-':.
“â^pç. pí«
íjytias iWÍpjáf: r¡^i t e « r a i^üÿ^iCÎ
:'-?ÍÍCí : A ttiÄ toK Ä ^tlifc^fctN li*, íoia-'M
I. ERANSKINA
OIARTZUNGO ZUHAITZ ETA ZUHAISKAK
Frantsesa
Gaztelania
E u sk a ra
Z ie n tz l iz e n a
¿uniperus communis
Ipurua
Enebro común
Genévrier commun
Jaxus baccata
Hagina
Tejo
If
l-durus nobilis
Erramua, ereinotza
Laurel
Laurier
S-^ematis vitalba
Aihen zuria, ezker alhena
Clemátide
Vigne blanche
]^imus glabra
Zum ar hostozabala
Olmo de montaña
Orme blanc
jjum ulus lupulus
Lupulua
Lúpulo
Houblon
£ogus sylvatica
Pagoa
Haya
Hêtre Chêne vert, yeuse
.2^ercus ilex
Artea
Encina
.Quercus petraea
Haritz kandugabea
Roble albar
Chêne rouvre
Quercus robur
Haritz kanduduna
Roble peduncuiado
Chêne pedonculé
Quercus pvrenaica
Ametza
Melojo, marojo
Chêne tauzin
.^inus glutinosa
Haltza
Aliso
Aune
Urkia
Abedul
Bouleau
.£<irpinus betulus
Xarma, pago lizarra
Carpe
Charme
.£orylus avellana
Urritza
Avellano
Noisetier Tout saine
.^^tula alba
Turrum o belarra
Androsemo
J jiia platvphyllos
Ezki hostozabala
Tilo de hoja grande
Tilleul de Hollande
Jjlia cordata
Ezki hostotxikia
Tilo de hoja pequeña
Tilleul à petites feuilles
Sd^tus salvifolius
Estrepa
Jara
Ciste
^ p u l u s tremula
Lertxuna
Temblón
Tremble
^ l i x triandra
Sahatsa
Sauce
Sauie
. ^ l i x atrocinerea
Sahats iluna
Bardaguera
Saule roux
Ahuntz-sahatsa
Sauce cabruno
Saule marsauh
^ i i x purpurea
Zuma gorria
Sargatillo
Osier rouge
.^ ic a cinerea
A inar edo txilar purpura
Brezo ceniciento
Bruyè
-£í}ca ciliaris
Ainar edo txilar iletsua
Carroncha
Bruyère ciliée
^ c a tetralix
A inar edo txilar lauhostoa
Brezo de turbera
Bruyère
. ^ c a vagans
A inar edo txilar burusoila
Biércol
Bruyère vagabonde
arborea
Zurikatxa
Brezo blanco
Bruyère arborescente
lusitanica
Portugal txilarra
Brezo albar
Bruyère de Portugal
.^p e ric u m androsaemum
caprea
Z ie n tz i iz e n a
E u sk a ra
Gaztelania
Frantsesa
Brecina
Cailune
Gurbitza
Madroño
Arbousier
Ahabia
Arándano
Myrtille
Laharra
Zarza
Ronce
Laharrak
Zarzas
Ronces
Rosa spp.
Arkakaratsak
Rosales
Rosiers
Pvrus cordata
Makatza
Peral silvestre
Poirier sauvage
Malus sylvestris Sorbus aucuparia
Sagarmina
Manzano silvestre Pommier sauvage ^
Otsalizarra
Serbal de cazadores Sorbier des oiseaux ^
Sorbus torminalis Sorbus aria
Basagurbea
Mostajo
Alisier
Hostazuria
Mostajo
Allier
Calluna vulgaris Daboecia cantabrica Arbutus unedo Vaccinium myrtillus Rubus ulmifolius Rubus spp.
Ainar edo txilar arrunta Ainar edo txilar kantauriarra
Crataegus monogyna
Elorri zuria
Espino albar
Aubépine
Prunus spinosa Prunus avium Cytisus cantahricus
Elorri beltza
Endrino
Prunellier
Gereziondoa
Cerezo
Merisier
Isatsa
Retama
Genêt
Cytisus scoparius Genista hispanica subsp. occidentalis
Isatsa
Retama negra
Genêt à balais
Otabera
Ollaguina
Genêt d'Espagne _
Ulex europaeus Ulex gallii Ononis repens
Ote zuria
Argoma
Ajonc
Ote beitza
Argoma
Itxiokorria
Gatuña
Ajonc Buerane épineuse ^
Daphne laureola Cornus sanguinea
Garatxo belarra
Adelfilla
Laurier des bois
_
Zuhandorra
Comeio
Cornouiller
^
Euonymus europaeus Ilex aquifolium Buxus sempervirens Rhamnus alaternus Frangula alnus
_
^
Basaerramua
Bonetero
Fusain
^
Gorostia
Acebo
Houx
_
Ezpela
Boj
Buis
Txorbeltza, Karraskiloa
Aladierno
Nerprun alateme
Oilakarana, zumalakarra
Arraclán
Astigar arrunta
Arce menor
Bourdaine _ Érable champêtre
Astigar zuria
Falso plátano
Érable sycomore__
Huntza
Hiedra
Lierre
^
Solanum dulcamara Lithodora prostrata Ligustrum vulgare
Azeri-mahatsa
Dulcamara
Douce-amère
^
Arbustu arrunta
Aligustre
Troène
Fraxinus excelsior Phillyrea latifolia
Lizarra
Fresno
Frêne commun
Gartxu hostozabala
Labiémago prieto
Filaria à larges teuilj^
Sambucus nigra Lonicera periclymenum Viburnum opulus Ruscus aculeatus Smilax aspera
Intsusa
Saúco
Sureau noir
Atxaparra
Madreselva
Chevrefeuüle
Gaukarra
Mundillos
Viorne obier
Erratza
Rusco
Petit houx
Endalaharra
Zarzaparrilla
Liseron éoineux
Tamus communis
Apomahatsa
Nueza negra
Tamier
Acer campestre Acer pseudoplatanus Hederá helix
_-
___ _
E u sk a ra
Z ie n tz i iz e n a
Frantsesa
Gaztelania
^icus carica
Pikondoa
Higuera
Higuera
Juglans regia
Intxaurrondoa
Nogal
Nogal
Castanea sativa
Gaztainondoa
Castaño
Castaño
fJlmus minor
Zum ar hostotxikia
Olmo
Olmo
^Imus laevis
Zumar dilinkaria
Olmo temblón
Olmo temblón
f^opulus alba
Zurzuria
Álamo blanco
Álamo blanco
^opulus nigra
M akala
Chopo
Chopo
^alixfragilis
Zume hauskorra
Mimbrera
Mimbrera
^alix alba
Zum e zuria
Sauce blanco
Sauce blanco
f^yrus communis
Udareondoa
Peral
Peral
^ a lu s domestica
Sagarrondoa
Manzano
Manzano
Cydonia oblonga
Irasagarrondoa
Membrillero
Membrillero
^espilus germanica
M izpirondoa
Níspero
Níspero
Aranondoa
Ciruelo
Ciruelo
M ahatsondoa
Vid
Vid
^funus domestica vinifera
Z ie n tz i iz e n a
Abies alba
E u sk a ra
(jaztelania
Izeia
Abeto
Frantsesa Sapin pectiné
Pseudotsuga menziesii
Douglas izeia
Abeto de Douglas
Sapin de Douglas
Picea abies
Izei gorria
Abeto rojo
Epicéa
Picea sitchensis
Sitka izeia
Picea de Sitka
Epicéa de Sitka
Larix kaempferi
Alertze japoniarra
Alerce japonés
Mélèze du Japon
Larix decidua
A lertze europearra
Alerce europeo
Mélèze d’Europe
Cedrus spp.
Zedroak
Cedros
Cèdres
Pinus pinaster
Itsas pinua
Pino maritimo
Pin maritime
Pinus nigra
Larizio pinua
Pino laricio
Pin laricio
Pinus sylvestris
Lergorria
Pino albar
Pin sylvestre
Pinus radiata
Intsinis pinua
Pino de Monterrey
Pin de Monterrey
Pinus spp.
Pinuak
Pinos
Pins
Chamaecyparis lawsoniana
Lawson altzifrea
Ciprés de Lawson
Cyprès de Lawson _
Liriodendron tulipifera
Tuliparbola
Tulipero de Virginia
Tulipier
Platanus spp.
Platanoa
Plàtano
Platane
Juglans nigra
Intxaur beltza
Nogal negro
Noyer noir
^
Quercus rubra
Haritz amerikarra
Roble americano
Chêne rouge
_
Castanea crenata
Gaztainondo japoniarra
Castaño japonés
Châtignier du Japon
Betula pendula
Urkia
Abedul
Bouleau
Alnus cordata
Kortzegako haltza
Aliso de Córcega
Aune du la Corse
Tilia tomentosa
Ezki zilarkara
Tilo plateado
Tilleul argenté
Populus deltoides
Makal kanadarra
Chopo del Canadá
Peuplier du Canada
Acacia dealbata
Arkazia
Mimosa
Mimosa
Robinia pseudoacacia
Sasiarkazia
Falsa acacia
Faux-acacia
^
Euonymus japonicus Eucalyptus globulus
Eukaliptoa
Eucalipto
Eucalyptus
Aesculus hippocastanum
Indigaztainondoa
Castaño de Indias
Marronnier d’Inde
Acer platanoides
Asligar zorrotza
Acirón
Érable plane
_
Ailanthus altissima
Ailantoa
Allanto
Allante
^
Buddleja davidü Ligustrum ovalifolium Ligustrum lucidum Lonicera japónica
_
II. ERANSKINA
OIARTZUNGO ANIMALIA ORNODUNAK
• j Tttìnotk Í8Wi#a¿t ■;, ■ irf*iii%i ^ ii !*■ ■ ntt* .
j.
'u s s r -r .
fft5
IM .. ,
f<ii*i»jM^i«Il iw
J fe à ïîîÂ
i t e
’"' ’ ■»•«'’.w^
ff'i1iii.iiat. • H 71^
Ä
S S • ■ssç i l j ë ^ n ^ i ïÜ ^ T i f
K" ». ■ •^mé
' '*' - '-rif..' *l ii-À.M lil»). ’■ •] I>un.'i«rri>ÿi1^iÿi
4 -£ î:
J S ^ - -••, ,.T^ •■?!i,-¿- r niiC.«; ’n.».i .iiiiStf|i?r^
ï.
„Il
.. ^Ai'-.-'- •■••'■ Äfe»>
*- .*
.'
-r^ I
,-i^. _-V^ i r - T 4 ^ - f '
'..^■j'I' .iv^êv:
^£;5•^>•Ääi .>r. ■.
-'• >;.£*•.^i-5.-.".-- -
“
OIARTZUNGO ORNODUNEN ZERRENDA Jarraian aurkezten den Oiartzungo ornodunen zerrenda, Oiartzungo Udalak eska^uriko “Oiartzungo Udalerriko Landalurren Azterketa” izeneko txostenean oinarritzen da. Bertatik habigile zihurrak ez diren hegazti batzuk kendu dira eta espezie berriren hai gehitu. Dena den, ez dezagun ahaztu natura uste baino aldakorragoa dela eta ho^elako zerrendak eguneratu beharra ere gertatzen dela, une batean dauden espezie ba^2uk urte batzuk beranduago desagertuta egon daitezkeelako eta alderantziz, une ba^san jaso ez diren espezieak leku bateko faunaren osagai izan daitezkeelako urte hatzuk beranduago. Zerrenda hau erreferentzia bezala hartu daiteke beraz, baina behin-behinekoa eta irekia dela ahaztu gabe. A rra in a k Z ie n tz i iz e n a
anguilla .^ I m o trutta fario
E u sk a ra
Gaztelania
Frantsesa
Ibai aingira
Anguila
Anguille
Ibai amuarraina
Trucha de río
Truite de rivière
Urrearraina
Pez rojo
Poisson rouge
J^o xin u s phoxinus
Ezkailua
Piscardo
Vairon
J^l^^acheilus borbaiulus
M azkar arantzagabea
Lobo de río
Lovhe franche
auratus
A n fìb ìo a k ____
E u sk a ra
Z ie n tz i iz e n a
Gaztelania
Frantsesa
Arrabioa
Salamadra común
helveìicus
Uhandre palmatua
Tritón palmeado
Triton palmé
■ ^ te s obstetricans
Txantxiku arrunta
Sapo partero común
Crapaud accoucheur
A pe arrunta
Sapo común
Crapaud commun
Urigela
Rana común
Grenouille commun
Basoigel gorria
Rana bermeja
Grenouille rousse
-^a m a n d ra salamandra
bufo ■ ^^^p ere zi temporaria
Salamandre tachetée
Narrastiak Z ie n tz i iz e n a
G aztelan ia
E u sk a ra
F ra n U e sa
Laceria viridis
M usker berdea
Lagarto verde
Lézard vert
Lacerta vivipara
Sugandila bizierrulea
Lagartija de turbera
Lézard vivipare
Podareis muralis
Hormasugandila
Lagartija roquera
Lézard des murailles
Anguis fragilis
Zirauna
Lución
Orvet
Coluber viridiflavus
Suge berdehoria
Culebra verdiamarilla
Couleuvre vert et ¡aune
Coronella austríaca
Iparraldeko suge leuna
Culebra lisa europea
Couleuvre lisse
Coronella girondica
H egoaideko suge ieuna
Culebra lisa meridional
Couleuvre bordelaise
Elaphe longissima
Eskulapioren sugea
Culebra de Esculapio
Couleuvre d'Esculape _
Natrix mauro
Suge biperakara
Culebra viperina
Couleuvre vipérine
Natrix natrix
Suge gorbataduna
Culebra de collar
Couleuvre à collier
Vipera seoanei
Seoane sugegorria
Víbora de Seoane
Vipère de Seoane
Hegazti habigileak Euskara
Zientzi izena
Oiartzunen*
Ciaztelania
Frantsesa
Pernis apivorus
Z apelatz listorjalea
Abejero Europeo
B ondrée l iv o r e
Gypsfulvus Buteo buleo Falco timunculus
Sai arrea
Putrea
Buitre Leonado
V autour fauve
Z ap elatz am inia
Z apelaitza
Busardo Ratonero
Buse variable
C ernícalo V ulgar
Faucon crécerelle
Cuculus canorus
K ukua
K ukua
Cuco
C oucou gris
Tyto alba
H ontza zuria
O ntza
Lechuza Com ún
Effraie des clocher?
Strix aluco Apus apus
lim b i a n u n ta
B asollo e n eala
C árabo Com ún
C houette hulotte
Sorbeltz arrunta
In iy u a
V encejo Com ún
M artinet noir
Jynx lorguilla
L epilzulia
O kill-txikia
Torcecuello
Torcol fourm ilier
Picus viridis Dendrocopos major
O kil berdea
O kill-aundia
Pito Real
Pic vert
Pico Picapinos
Picépeinche
Hirundo rupestris Hiruiìdo rustica
H aitzenara
A vión Roquero
H irondelle des rocheR
E nara a n u n ta
Enara
Delichon urbica
E nara azpizuria
Anthus trivialis Motacilla cinerea
B elatz gorria
O kil handia
_
Golondrina Común
H irondelle rustique
Enara ipurzuria
A vión Com ún
H irondelle de fenêtre _
U da txirta
Txila
B isbiia Arbóreo
Pipit des arbres
B uztanikara horia
B uxtaixka
Lavandera Cascadeña
Berjeronette des luiss«^
B uztanikara zuria
B uxtaixka lepo-beitza
Lavandera Blanca
Bergeroneiie grise _
U r zozoa
U rtxoxoa
M irlo Acuático
CIncle plongeur
Txepetxa
Txapetxa
Chochín
Troglodyte m i g n o j ^
Prunella modularis Erithacus rubecula
T untun an’unta
Sasi-txoria
A cento: Com ún
A ccenteur m ouchet
T xantxangorria
T xantxangorria
Petirrojo
Rougegorge fam ilig|_ .
Phoenicurus ochruros Saxícola torcuata
B uztangorri iluna
B uxtaixka ip u rgo n ia
C olirrojo Tizón
R o u g q u eu e n o i r _ _
P itx an x ar b urubeltza
K arkapitta
Tarabilla Com ún
T arier pâtre
Motacilla alba Cinclus cinclus Troglodytes troglodytes
^
___ ,
J^onticola saxatihs
H arkaitzzozo so rria
R oquero Rojo
M erle de roche
X'ffdus menda
Z o zo arrunta
Zozoa
M irlo Común
M erle noir
J j ^ u s pkitomelos J'ii'dus vi: viscivorus
B irisarro arrunta
B illigarroa
Zorzal Com ún
G rive m usicienne
G arraztarroa
B illigarro aundia
Zorzal C harlo
G rive draine
Cettia ceni
E rrekatxindorra
R uiseñor Bastardo
Bouscarle de Cetti
.I^cusieHa naevia
B enarriz nabarra
Buscarla Pinioja
Locustelle (achetée
JjjWolais polyglotta
Sasitxori arrunta
Zarcero Com ún
H ypolaís polyglotte
M '»ia undata
Etze-txinboa
C urruca R abilarga
Fauvette pitchou
.¿ jviQborin áiricapilla collybita ignicapillus
B asotxinboa
Txinboa
C urruca M osquitera
Fauvette des jardins
T xinbo kaskabeltza
Txinbo burubeltza, Txirabua
C urruca Capirotada
Fauvette à tête noire
T xio arrunta
Txiyoa
M osquitero C om ún
Pouillot veloce
E rregetxo bekainzuria
M ikela-txoria
R eyezuelo Listado
R oitelet à tnpie bandeau
Papam oscasG ris
G obem ouche gns
Txirritxa
M ito
M ésange a longue queue
Muacicapa striata
E uliîxori grisa
^Sithalos caudatus
B uztan luzea
palustris cristatus ^ r u s ater major '•ûeuropaea S ^ ^ i a brachydactvla glandarm
K askabeltz txikia
C arbonero Palustre
M ésange nonnette
A m ilotx m ottoduna
H errerillo Capuchino
M ésange huppée
Pinu kaskabeltza
C artonerò G anapinos
M ésange noire
A m ilotx urdina
K axkaurdiña
H errerillo Com tín
M ésange bleue
K askabeltz handia
K axkabeltza
C arbonero Com ún
M ésange charbonnière
T repador azul
Sittelle torchepot
G arrapoa G erritxori arrunta
A rraxtalua
Agateador Com ún
G rim pereau des jardins
A nizandobi arrunta
T xori-aundia
A lcaudón dorsirrojo
Pie-grièche écorcheur
E skinosoa
Ixkiñusoa
A rrendajo Com ún
Geai des chênes
' corone
B elabeltza
B elea
Corneja Negra
Corneille noire
■corax
Erroia
B eletzarra
Cuervo
G rand corbeau
A rabazozo pikarta
A rtxoxoa
Estornino Pinto
Étourneau sansonnet
E txetxolarrea
Parefa-txoria, Faa-txoria
G orrión Com ún
M oineau dom estique
L anda-txolarrea
Parefa-txori txikia
G orrión M olinero
M oineau friquet
T xonta arrunta
Pintxotea
Pinzón V ulgar
Pinson des arbres
Txirriski! arrunta
Txirriskala. Berdelayo-txikia
V erdecillo
Serin cini
■SS''duelis chloris
T xorru arrunta
B erdelayoa
V erderón Com ún
V erd ierd T u ro p e
■^^duelis carduelis S^dueÜs cannabina
K arnaba
K ardiñeroa
Jilguero
Chardonneret élégant
T x ok a arrunta
Txoka
Pardillo Com ún
Linote m élodieuse
G ailupa
X unxuna
Cam achuelo Com ún
B ouvreuil pivoine
Escribano C erillo
Bruant jaune
vulgaris
3 ^^r domeslicus ^^^rmontanus coelebs
'lapyrrhula °Jfi:a citrinella
B erdantza horia M endiberdantza
calandra
G ariberdantza
B erdantxa
Escribano M ontesino
B ruant fou
Triguero
B ruant proyer
'^C>0LF0 LEIBAR AXPE (1983). “Nom bres que reciben a l o n a s aves en Oyarzun". Oiartzun.
U g a z tu n a k Z ie n tz i iz e n a
E u sk a ra
Frantsesa
Gaztelania
Erifiaceus europaeus
Triku arrunta
Erizo común
Hérisson d'Europe
Galemvs pvrenaicus
Muturluze piriniarra
Desmán del Pirineo
Desman des Pyrénées
Talpa europaea
Sator arrunta
Topo común
Taupe d'Europe
Sorex minutus
Satitsu txikia
Musaraña enana
Musaraigne pygmée
Sorex coronatus
Millet satitsua
Musaraña de Millet
Musaraigne coronnée
Neomys fodiens
Ursatitsu ankazuria
Musgaño patiblanco
Musaraigne aquatique
Crocidura russula
Satitsu arrunta
Musaraña común
Musaraigne musette
Crocidura suaveolens
Baratzsatitsua
Musaraña campesina Musaraigne des jardin^]^
Mustela nivalis
Erbinudea
Comadreja
Belette
Ipurtatsa
Turón
Putois
Bisoi europarra
Visón europeo
Vison d'Europe
^
Martes foina
Lepazuria
Garduña
Fouine
__
Meles meles
Azkonarra
Tejón común
Blaireau européen
^
Vulpes vulpes
Azeri arrunta
Zorro común
Renard roux
Felis silvestris
Basakatua
Gato montés
Chat sauvage d'Europe_^
Katajineta arrunta
Gineta común
Genette
Sciurus vulgaris
Katagorri arrunta
Ardilla común
Écureuil d'Europe
Glis glis
M uxar grisa
Lirón gris
Loir
^
Ratón espiguero
Rat des moissons
__
Mustela putorius Mustela lutreola
Genetta genetta
___
__
Micromys minutus
Uztasagua
Apodemus flavicollis
Sagu lepahoria
Ratón leonado
Mulot à gorge jaune
Apodemus sylvaticus
Basasagua
Ratón de campo
Mulot sylvestre
Rattus rattus
Arratoi beitza
Rata campestre
Rat noir
Rattus norvegicus
Arratoi arrunta
Rata común
Rat surmulot
__
Souris domestique
__
^
Mus musculus
Etxe-sagua
Ratón casero
Cletrhrionomys glareolus
Lursagu gorria
Topillo rojo
Campagnol roussâtre__
Microtus agrestis
Larrelursagua
Ratüla agreste
Campagnol agreste
Microtus pyrenaicus
Satain piriniarra
Topillo pirenaico
Campagnol de G erbe__
Microtus lusitanicus
Lursagu lusitaniarra
Topillo lusitanico
Campagnol basque
Oryctolagus cuniculus
M endi-untxia
Conejo común
Lapin de garenne
Lepus europaeus
Erbi europarra
Liebre norteña
Lièvre
Basurdea
Jabalí
Sanglier d'Europe
__
Corzo
Chevreuil
^
Sus scrofa Capreolus capreolus
Orkatza
III. ERANSKINA
OIARTZUNGO PERRITXIKOAK
b a rre ra Azken urte hauetan nabaria da perretxiko biltzaileak eman duten gorakada. Noiz ^Ahi eta nun nahai ikus genezake gure inguruko basoetan edo belardietan, bai gazte heldu beren xaxki edo boltxarekin naturak ematen dizkigun perretxiko goxoak nahaian. Bestalde, baita ere perretxiko biltzera ateratzeak ematen digu egunerolan astun eta arazoetatik ihes egitea amasa garbiago eta hobea hartuko dugun leKuetara, natura bere osotasun guztian ezagutzea, eta helbum horiek lortu ondoren tortilla goxo bat egiteko hainbeste perretxiku bildu badugu oraindik hobe. Baina badira zenbait perretxiko oso ondo ezagutu behar ditugunak beren pozoita^tina benetan arriskutsua izanik intoxikazio ugari ematen dituztelako eta zenbait kasuetan zoritxarrez hiltzeraino.
^^rretxiko biltzaileentzako zenbait gomendio Lehenengo, perretxikoak biltzeko lekua aukeratu behar dugu, ahalik eta garbie¡JA izan dedila ibiltzeko eta arrisku gehiegirik ez duen lekua istripuren bat izan ez
■^ezagun. Joan behar dugun lekua ez badugu ondo ezagutzen, gomenigarria izango litzateke ^^rrez Uirralde horretako maparen bat lortu, bertan bideak eta pistak nondik ñora diJj'^azen aztertu, hórrela edozein momentuan jakin dezagun irteeraren bat zein norabi^eetan daukagun. Baita ere kontutan hartu behar dugu zenbaitetan nahiko erreza dela basoan barmra ^Artu, inoiz ibili ez geran eta ezagutzen ez ditugun lekuetan aurkitu eta orientazioa §Altzea, horretarako gomenigarria ikusten dugu brujula bat eramatea. Gomenigarria da baita ere perretxikoak biltzera beti lagunen batekin joatea. Men•an edozein istripu, nahiz eta arina izan, arriskutsua gerta daiteke, are gehiago istriP*iaren lekuan bakarrik aurkitzen bagera.
Ogitarteko bat edo fmta eta kantinploran ura eramatea ez zaigu gaizki etorriko guibilaldia uste genuen baino luzeagoa egiten bazaigu. f*erretxikoak biltzera joateko behar ditugun zenbait elementu: , Xaxki edo otarre bat, bere barrua iratze edo garó freskoarekin estaliaz. Plastiko '^Itsak ez dira gomenigarriak eta zenbait probintzietan galeraziak daude. Bastoi on bat, brujula, labaina eta txistu bat, edozein momentuan txistua joaz lagure berri izan dezan.
Gure interesa, perretxiko jangarriak biltzeaz aparte, beste zenbait mota ezagutzeko nahaia bada, ondo etorriko zaigu kaja edo kutxa bat eramatea, jateko ditugun perretxikoak, ikertzeko eraman nalii dutuguenetatik bereizteko. Egokia da ere kuadernotxo bat eram atea, bertan anotatu ditzagun perretxiko hauen ezaugarriak eta bereziki hauen bizilekua (belardia, zer motatako basoa, eta abar..) Perretxiko mota hauek sailkatzerakoan laguntza handikoak bait dira datu hauek. Perretxikoak ahalik eta osoen biidu behar dira, horretarako labainaren laguntzarekin aterako ditugu lurretik beren ezaugarri guztiekin (bolba, bulboa), ezin dugu arriskatu zenbait perretxiko labainarekin txurtenetik moztu eta txapela bakarrik jasotzeaKontutan hartu perretxikuzaleak hasi berrietan, hainbat heriotz ekarri dituen Anid' nita phalloides, Russula heterophila edo gibelurdinarekin nahastu dezakeela, txapela bakarrik biltzeko ohitura balu. Ez dugu inoiz perretxiko bat jango, jangarria ala pozitsuan den zalantza minimoren bat daukagun bitartean. Perretxiko bat jan aurretik, jangarria ala pozoitsua den ziurtasun osoa eduki nahi baduzu, jo ezazu horretarako dauden Mikologia elkarteengana edo perretxikoak ondo ezagutzen dituen mikologoarengana, hauek gustora emango bai dizkizute nahi dituzun argibide guztiak. Ezin gaitezke fidatu, ez itxura edo eta usain oneko perretxikoekin jangarriak dire' lakoan. Hor bait daukagu gure Entoloma lividun (maltzurra, la engañosa) hirin usain gozo eta itxura paregabekoa daukan perretxikoa, Euskal Herrian izan diren pozoinketa gehienen errudun. Esan beharra dago, perretxiko jangarriak pozoitsuetatik bereizteko balio duten aintzinako zenbait esaera guztiz gezurtatu behar ditugula, alegia, bareak jaten ditue nak edo zilarrezko moneda beltzatzen ez dituztenak jangarriak direla {Amanita phü' //o/í/e5-hilkorra hamaika aldiz ikusten bait da bareak jan ostean), edo eta perretxikoa moztu ostean urdintzen direnak eta egurretatik ateratzen direnak pozoitsuak direla {Pholiota aegerita-MdkaX Ziza egurretik ateratzen zaigu eta guztiz jangarria da), ea. Perretxiko jangarriak pozoitsuetatik bereizteto modu bakarra, espezie bakoitza bere ezaugarri guztiekin ondo ezagutzea da. Kontutan hartu beharrekoa da ere, espezie edo mota asko daudela ondo prejitu edo egosi ondoren jangarri honak izanik, gordinik edo gutxi eginak pozoitsu gerta daiteZ' keenak, zenbait espezie gordinik hilkorra gertatu leike {Aá.Paxillus involutus). Perretxiko pozoitsuren bat jateagatik intoxikazio baten aurrean aukitzen bazera. inguruen daukagun eritetxeren batetara joatea gomendatzen da lehen bait lehen. KasU hauetan interesgarria izaten da ere, jan den perretxikoaren zatitxo bat aurkitzea bede' ren, mikologoren batek aztertu dezan zein espezie pozoitsu jan den eta hori jakineZ sendagileak bere tratamendu egokia aukera dezan. (Perretxikoen pozoia desberdina izanik, tratamenduak ere desberdinak bait dira). Nahiz eta jakin pozoitsuak direla, errespeta ditzagun guk bildu nahi ez ditugun pe' rretxiko mota guztiak, naturaren ekilibrioa mantentzeko berain funtzioa izanik, mota guztiak beharrezkoak ditugulako
Espezie bereziren bat ezagutu edo ikertzeko nahaikoak ditugu bi edo hiru ale jasotzea, gainontzekoak mendian utziaz bere funtzioa egiten jarrai dezaten. Gaur egun gure mendi eta basoak jasaten ari diren perretxiko zaie mordo eta bil^eta gehiegikeriaz arduratuta, zenbait herri eta probintzi hasiak dira nonnatiba be*^iak prestatzen perretxikoen bilketa mugatzeko. Errespeta ditzagun normatiba beeta era berean errespeta eta zaindu ditzagun Naturak bare osotasun guztian einan dizkigun altxor hauek.
Perretxikoen sorrera Perretxiko edo onddoak ikertzeko zientziari “Mikologia” deritzen zaio. Badira zenbait perretxiko neurri haundikoak begirada batekin ikusi ditzazkegu^ak, makroskopiko bezela ezagutzen ditugunak, bainan perretxiko mota gehienak ^ikroskopikoak dira, hauek ikusi ahal izateko mikroskopioa erabiltzea beharrezkoa ^ena. Guk hemen lehen taldeko makroskopikoak bakarrik aztertuko ditugu. Onddoa sortzeko, aurrez hifak edo algodoi itxurazko ari mehe eta luze batzuen bij^ez osatutako mizelioa egon behar du. Mizelio hau bai basoetan edo belardietan bizi ’eike, baina gehienetan izkutatuta egoten da lurraren azpian, hostoen azpian, landa*^een azaletan, animalien gorotzetan, hezurretan eta abar Onddoaren bizitzako zenbait uneetan lehen aipatutako mizelio horretatik beste himultzo haundi bat elkarturik ateratzen dira, hifa multzo honi “primordioa” deritzen ^^io, eta ondoren primordio hauek desarroilatzen duten araberan osatzen joaten dira ^arpoforoak” edo guk ezagutzen ditugun perretxikoak. Karpoforo hauek nahiz eta oso forma edo itxura ezberdinetakoak izan, denok da["ämate zati bat fertila “himenioa” deritzen zaiona. Himenio honetatik aterako dira °este mizelio berriak sortzeko beharrezkoak diren “esporak”. Hemen aipatuko ditugun perretxikoak bi klasetako esporak dauzkate, “basidioesPofak'" basidio baten kanpoan sortzen direnak eta ''askosporak'’ aska baten barruan ^'^rtzen direnak Himenioa egon liteke perretxikoen barruan Scleroderma, Lycoperdon, Bovista, ge^eroetan, edo hodien barruan Boletus, Xerocomus, Leccinum, generoetan, eta orrietan ^^ssula. Lactarius, Tricholoma, generoetan. Himenio horietatik ateratzen diren esporak, naiz eta fonna ezberdinekoak izan dehelburu berdina daukate, hurrengo perretxikoak ateratzeko behar diren mizelio berriak sortzea. Espora batek leku egokia aurkitzen duenean sortzen hasten da lehen aipatutako l^izelioa, baina espora hau sexu {+) izanik sortzen duen “lehen mailako mizelioa” ez gai bera bakarrik perretxiko edo karpoforoak emateko, horretatako beste sexuko (J esporak sorturiko beste lehen mailako mizelioarekin elkartu behar du. Bi lehen maimizelio hauen elkarketaren ondorioz sortzen den mizelioari “bigarren mailako *^Ì2elioa” deitzen zaiolarik. Bigarren mailako mizelio honek garai, ezetasun eta hotzbero egokiak topatzen di*^enean emango ditu bere perretxiko berriak, honela bere zikloa itxiaz.
Mizelio hau urteetan bizi leike elikatzeko behar dituen sustanzia organikoak irauten duten bitartean. Hau dela eta, mizelio honek urteetan zehar eman ditzazke bere fruituak leku berdinean. Honela uler dezakegu gure aitonek leku horien kokapena isilpean gordetzearen arrazoia, zenbaitek herentzi bezela uzten zituztelarik beraien ondorekoei.
Perretxikoen sailkapena Perretxiko bat sailkatzerako garaian bere gorputzaren ezaugarri guztiak kontutan hartu behar ditugu. Esan genezake gorputzaren zati guztiak aztertzeko, perretxiko mota guztietan gi' zon emakumeen zentzumen guztiak, entzumena ezik, kontutan eduki behar ditugulaLehenengo aztertuko ditugun ezaugarriak ikusmenaren bidez aztertuko ditugu, azterketa honen bidez, perretxikoaren neurriak begibistan izango ditugularik, kontutan harturik askomizeto asko milimetro batera ez direla iristen eta Fomes fomentariiis (ardagaia edo kardakia) ia metro batera iritsi daitekeela. Kontutan hartzeko beste datu bat, perretxikoen koloreak dira, perretxiko batzuk haragia ebaki edo ikutu ondoren, beren kolorea mantentzen dute, adibidez. Boletus aereus (onddo beltza), besteak aldiz, aidakorrak dira. Zenbait kasutan, himenioa ikutu ondoren, ikututako eremua kolorez aldatzen da, gehienetan urdin kolorea hartuz, adibidez, Xerocomus badius (onddo arrea) perretxikoan. Haragia mozterakoan kolorez aldatzen direnak ere badira, kolore aidaketa hau ezberdina izan daitekeelarik, Boletus erythropus-en (onddo hanka-gorria) kasuan adibidez, haragia kolore horitik urdinera pasatzen da eta Russula nigricans-tn (gibelilun orri-zabala) kasuan berriz, haseran haragia kolore txuritik gorrira pasatzen da eta ondoren beltzatuaz. Ikusmenarekin amaitzeko aipatu, zentzumen honen bidez, beste hainbat ezaugarri ere azter ditzakegula, hala noia, perretxikoen formak, gorputzaren ornamentazioa, eraztunak, bolbak, hileak, eta abar. Erabili beharreko bigarren zentzumena, ukimena dugu, honen bidez, haragiaren zenbait ezaugarri aztertuko ditugu, auskorra den, adibidez. Russula virescens (gibelurdina), fibrosoa den, adibidez, Amanita phalloides (hiltzaile berdea), edo zimela eta hautsi ezina den, adibidez, Daedalea quercina (haritz ardagaia). Usaia dugu beste zentzumen garrantzitsua perretxikoen munduan, perretxikoen usai ezberdinak, eguneroko eginkizunetan usaitzera ohituta gauden usaiekin erlaziO' natzen saiatuko gara, h贸rrela ditugu, Marasmius alliaceus eta Marasmius scorodonius baratxuri usainduna, Entoloma lividum eta Calocyhe gambosa hirin usaia dutenak, M acrocystidia cucumis zardin usainduna, Amanita citrina patata usainduna. Clitocybe odora eta Clitocybe suaveolens anis usaindunak, Agaricus macrosporus eta Hygrophorus agathosmus almendra usaindunak... h贸rrela zerrenda luze bat osatu dai' tekeelarik. Hala ere, aipatu behar dugu, zenbaitetan usai hauek nabaritu ahal izateko, eragiu haundia duela perretxikoak biltzeko momentuan hauek duten ezetasun edo lehortasun mailak, hego haizea delarik, perretxikoa usaitu ahal izateko etsairik haundiena, berehala lehortzen bait ditu perretxikoak.
Azkenik aipatu zaporeak ere baduela bere eragina, hirin, haragi mikatza, pikantea, gozoa e.a. duten perretxiko asko bait ditugu. Perretxikoak ondo sailkatu ahal izateko, bi atal nagusi daude, makroskopiko eta öiikroskopikoa. Perretxiko zaleak ordea, hauterarik lehenari ematen dio garrantzia, hots, makroskopikoari, era honen bitartez perretxiko jangarri eta pozoitsu ezagunenak sailkatzeko aukera bait dugu. Makroskopikoki sailkatzerakoan ondorengo atalak hartu behar ditugu kontutan: -
Txapela Kolorea Himenioa Txurtena edo hanka Haragia
Kontutan hartu beharrekoa da perretxikoa hazitzen doan chinean bere gorputza aldatzen doaia eta haizea, euria edo hotz-beroak ere alda ditzazkeela perretxiko honen Ezaugarri nabarienak. Aldaketa hauek eman daitezkeela jakinik, perretxikoak sailka tzerakoan nahasterik izan ez dezagun oso kontutan hartu beharrekoak dira. Txapela: Txapelaren ezaugarriak aztertzerakoan kontutan hartu beharrekoa da, hazitzen doan ehinean bere forma aldakorra dela, kanpai formatik ganbilera edo eta laudatura alda daitekeelarik. Txapelaren atalean begiratu beharreko beste ezaugarria tamaña da, honela jakingo hait dugu txikia (+-5 zm), erdiparekoa (+-10zm) edo handia (15-20zm bitartean) den. Begiratu beharreko ondorengoa ornamentazioa, kutikula edo azala askagarria den ala ez, leuna, hiletxua, biskaduna edo lehorra den, txapelaren ertza nolakoa den. ÍCoIorea: Ezaugarririk garrantzitsuena bezain zailena dugu hau. Jakinik zein kolore multzo haundia dugun esku artean eta perretxikoetan eman daitezkeen aldaketa handiak kontütan harturik. Hala ere, perretxikoak sailkatzen esperientzia gehiagotzen dugun ehi^ean errezago egingo zaigu kolore hauek mugatzea. him enioa: Zalantzarik gabe hau da perretxikoak sailkatzerakoan ezaugarririk nabarienetakoa. Vertan, ezaugarri makroskopiez gain mikroskopikoak ere aurkitzen bait dira. Himenio hau, kasu gehienetan, perretxikoaren azpikaldean kokatzen da, Agarika*^lan laminak dira, Boletaletan hodiak eta Hydnazeetan orratzak. Aphyllophoral familia batzuetan, himenioa ia guztiz lisoa izaten da {Stereum hir^^tum) edo zenbait kasuetan tolestua {Cantharellus ciharius) eta gorputzaren leku ezherdinetan kokatzen da.
Gasteromycete familietan himenioa gorputz barruan Icokatzen da eta zahartzaro bitartean ez da kanporatzen. Ascomycete famihetan himenioa gorputz barruan, azalean edo eta peritezioetan koka daiteke. Perretxiko mota nagusienak Agaricomyceteak izanik, hauen himenio motak azter足 tuko ditugu: Laminak: Koloreaz gain, beraien forma aztertu beharko degu, zabalera, lodiera, ertza, beraien arteko tartea, hankarekiko elkarketa, ea Hodiak: Kolorea, luzera, neurriak eta forma aztertuko ditugu. Boletacea gehiene足 tan hodiak errez askatzen dira haragitik, Polyporaceetan ordea gorputzari guztiz bat eginik izaten ditugu. Txurtena edo hanka: Zenbait kasuetan txapelarengandik aska daitekeena eta besteetan ez ordea. Sailkatzeko garaian begira dezakegu ere txapelarekiko txurtena erdian edo aide batean da足 goen. Neurriak, kolorea, form a eta ornam entazioa dira kontutan hartu beharreko ezaugarriak txurtena aztertzerakoan. Txurtena erdibitzen dugunean, bere barrua betea, zuloduna edo hutsa izan leike. Txurtenaren kanpo aldea, eskamaduna, fibrillosoa, sareduna ea izan leike. Txurtenaren omamentazioan aztertu beharrekoak dira, eraztunik duen, bolbarik duen edo eta txurtenaren muturra sustraiduna, muturzorrotza den, horretarako gom e' nigarria da perretxikoa biltzerakoan lurrazpitik osorik ateratzea, lur azpian dauden ezaugarriak oso garrantzitsuak izango bait dira sailkapena egiterako orduan. Haragia: Haragia auskorra, zimela edo fibrillosoa izan leike. Haragia aztertzerakoan gS' rrantzitsua da honen kolorea, zaporea eta usaina. Begiratu beharrekoa da ere haragia puskatzerakoan kolorea aldatzen zaigun, ikusmenaren atalean aztertu dugun bezala.
Intoxikazioak gertatutakoan Intoxikazio bat gertatuz gero, lehenik egin beharrekoa Heritetxerik hurbilenera joatea da ahalik eta azkarren. Intoxikazio mota bakoitzak tratamendu berezia izanik oso garrantzitsua gertatzen da sendagilearentzat zein perretxiko motarekin izan den pozoiketa jakitea, horretarako sendagileei eman beharreko datu garrantzitsuenak hauek dira: -
Zein ordutan jan diren eta zenbat aldiz. Jan ostean zenbat denborara nabaritu ditugun bere eraginak. Perretxikoez gain jan diren beste janariak zeintzuk izan diren adieraztea. Zein eratara prestatu diren: Egosiak, pantxan, gordinik, ... Perretxikoen ezaugarriak eta bilketa lekua. Jandako perretxikoen zati edo muestraren bat.
OIARTZUNGO ZENBAIT PERRITXIKOEN ZERRENDA ^yroporus castaneus í^uskaraz: Onddo gaztaina. Gaztelaniaz: Boleto castaño. T xapela: 0 6-10 cm-koa, ganbila, berehala lautua, gorri-gaztainkara uniformea. Kutikula ilaunduna, belusatua, lehorra. - . i H odiak: Motzak, hankatik askeak, zuritik borirà bitartekoak, orban marroidunak. í*oroak: Oso txikiak, hodien kolore berekoak. H a n k a: 5-8 x 2-3 cm-koa, zilindrikoa, leizetsua, hauskorra, txapelaren kolore berekoa. M am ia: Hauskorra, zuria, zertxobait arrosa motelera aldatzen dena. Ez-urdmkorra.
Usain gutxikoa eta hur-zaporeduna. E sp o ra k : Obalatuak, 8-12 x 4-6 mm-koak; espora-jalkina horixka. H a b ita t: Hostoerorkorren eta koniferoen basoetan, udan eta udazkenean. Ez oso
arrunta. Jangarritasuna: Jangarria, sukaldaritza-balio txikikoa
^uillus grevillei Euskaraz: Onddo apaina. Gaztelaniaz: Boleto elegante. T xapela: 0 5-12 cm-koa, koniko eta zabaldu bitartekoa, titiduna. Hori eta hori-
laranja bitartekoa. Kutikula askagarria, likatsua. H odiak: Ertainak, pixka bat dekurrenteak, hori bizi eta oliba-kolore bitartekoak.
í*oroak: Txikiak, hodien kolore berekoak, ukitzean marroiak. H an k a: 4-8 x 0,8-2 cm-koak, luzatua, zilindrikoa, horia, oinarrian ilunagoa, eraztunaren gainetik erretikulatua, zuntzexkatua. M am ia: Horixka, ebakitzean gris-arrosa, ez-urdinkorra. Geranio-usaina. Zapore gozoa. ^ s p o ra k : 7-10 x 3-4 mm-koa, espora-jalkina arre-horixka. H a b itat: Alertzeen (Larix) azpian bakarrik, udatik udazkenera.
Jangarritasuna: Erdipurdikoa. Txapelaren kutikula likatsua kentzea gomendatzen da.
^uillus luteus ^Uskaraz: Pinudi-onddo likina. Gaztelaniaz: Boleto anillado. T'xapela- 0 5-12 cm-koa, ganbil eta zabaldu bitartekoa, titiduna, marroi ilun eta
txokolate purpura bitartekoa. Kutikula askagarria, ertzetik kanpora ateratzen dena; lilcäisuä iTiorcxkä H odiak: Ertainak, atxiki-dekurrenteak, hori motel eta oliba-kolore bitartekoak.
í*oroak: Ertz zorrotzekoak, horzdunak, txikiak, hodien kolore berekoak. H anka- 5-10 x 1-3 cm-koa, sendoa, zilindrikoa, marroi gorrixkako pikorrak eraztunaren gainean (erretikulatugabea); eraztuna zuria eta lehorra da gainetik, eta , morexka azpitik. ^ M amia: Samurra, zurixka, horixka kutikularen azpian. Ez-urdmkorra. Usain eta zapore gutxikoa.
Esporak: Fusiformeak, 7-10 x 3-3,5 mm-koak; espora-jalkina okre-horixka. Habitat: Koniferoen azpian oso ugaria udazkenean. Jangarritasuna: Jangarria. Txapelaren kutikula likatsua kentzea gomendatzen da.
Suillus granulatus Euskaraz: Pinudi-onddo pikorduna. Gaztelaniaz: Boleto granulado. Txapela: 0 4-10 cm-koa, ganbil eta lautu bitartekoa, krema-horixka eta marroi gorrixka bitartekoa, kolore uniformeduna. Kutikula askagarria, oso likatsua, kanpora ateratzen dena. Hodiak: Motzak, itsaskorrak, hori argiak. Poroak: Poligonalak, hodien kolore berekoak, gaztetan esne itxurako tantaz hornituak. Hanka: 4-10 x 1-3 cm-koa, zilindrikoa, pikor zurixkaduna; pikorrak zahartzerakoan ilundu egiten dira. Eraztunik gabea. Mamia: Hori mĂłtela, samurra, cz-urdinkorra, zapore gozokoa, usain ederrekoa. Esporak: 7,5-10 x 3-4,5 mm-koak; espora-jalkina marroi okrea. Habitat: Koniferoen azpian oso ugaria maiatzetik urrira. Jangarritasuna: Erdipurdikoa. Txapelaren kutikula likatsua kentzea gomendatzen da-
Xerocomus badius Euskaraz: Onddo arrea. Gaztelaniaz: Boleto bayo. Txapela: 0 4-15 cm-koa, hemisferiko eta ganbil-zabaldu bitartekoa, marroigaztainkara, ilegabea. Kutikula leuna, eguraldi hezearekin likatsua, askatzen zaila. Hodiak: Ertainak, adnatuak, hori zurixka eta oliba-kolore bitartekoak, hankaren inguruan zirkulua eratzen dutenak. Poroak: Hodien kolore berekoak, ukitzean berde-urdinxkara aldatzen direnak. Hanka: 6-12 x 1-3 cm-koa, tentea, zuntzexkatua, txapela baino argiagoa, erretikulatugabea, hodien txertaguneetan zurixka. Mamia: la zuria, ebakitzean urdinkorra, trinkoa, usain ederrekoa, zapore gozokoa. Esporak: 11-15 x 4-6 mm-koak; espora-jalkina marroi oliba-kolorekoa. Habitat: Oso arrunta koniferoen eta hostoerorkorren basoetan, irailetik urrira bitartean. Jangarritasuna: Jateko ona.
Xerocomus chrysenteron Euskaraz: Onddo urregorria. Gaztelaniaz: Boleto de came amarilla. Txapela: 0 4-10 cm-koa, hemisferiko eta ganbil-lautu bitarteakoa, adinarekin zapaldua. Marroi arrosakara, oliba-koloreko tonuak dituena. Kutikula lehorra, ilupaduna, berehala zartatua, gorri odol-kolorekoa edo morexka interstizioetan. Hodiak: Motzak, zertxobait dekurrenteak eta oso â&#x20AC;&#x153;saihetsâ&#x20AC;? bereziz hornituak. hori motel eta hori olibakara bitartekoak. Poroak: Handiak, irregularrak, hodien kolore berekoak, ukitzean berde-urdinxkak. Hanka: 3-8 x 1-2 cm-koa, zilindrikoa, oinarrian kurbatua, zuntzexkatu-ildaxkatua. horia, kolore gorri purpurako pikorrez eta zerrendez hornitua.
^ a m ia : Hori bizia, kutikularen azpian gorrixka, ebakitzean zertxobait urdinkorra; ondoren, gorritu egiten da. Usain leuna, zapore melenga. E sp o ra k : 1 1-15x4-6 mm-koa; espora-jalkina marroi-olibakara. H a b itat: Aski arrunta udatik udazkenera, hostoerorkorren eta koniferoen azpian, lurzoru azidoetan. J a n g a rrita s u n a : Jangarria, erdipurdikoa.
^halciporus piperatus f^uskaraz: Piper-onddoa. G aztelaniaz: Boleto picante. ^xapela: 0 3-10 cm-koa, hemisferikoa, gero lautua, marroi-horixka uniformea. Kutikula lehorra, kobre-koloreko islaz argitua. H odiak: Adnatu-dekurrenteak, hankaren txertagunean “orriak” dituztenak, askatzen zailak, motzak. ^oroak: Zabalak, ertz zorrotzekoak, irregularrak, kanela-marroi eta kobre-kolore bitartekoak. ^ a n k a : 3-8 x l-2 cm-koa, txapelaren kolore berekoa, goian argiagoa, oinarrian hori bizia. ^ a m ia : Samurra, horixka, hodien gainean arrosakara, oinarrian hori bizia, hankan zuntz egiturakoa. Usain gutxikoa, zapore oso mina. Ez-urdinkorra. E sporak: 8-12 x 3-5 mm-koak; espora-jalkina arre-olibakara. h a b ita t: Koniferoen eta hostoerorkorren azpian. Aski arrunta. J a n g a rrita s u n a : Ez da jangarria, zapore minegia izateagatik.
boletus erythropus ^u sk araz: Onddo hankagorria. G aztelaniaz: Boleto de pie rojo. ^ ’íapela: 0 5-20 cm-koa, hemisferiko eta ganbil-lautu bitarteakoa, mamitsua, sendoa. Marroi iluna eta kolore purpura eta olibakara bitarteko tonalitateak hartzen dituena. Kutikula ilaunduna, belusatua, lehorra. ^<ídiak: Hanka inguratuz, zarratuak, hori oliba-kolorekoak, ebakitzean urdinkorrak. f*oroak: Txikiak, biribilak, gorri-laranja edo gorri purpura kolorekoak. ^ a n k a : 5-20 x 2-5 cm-koa, mamitsua, klabiformea, hondo horiaren gainean gorri laranja koloreko puntuez (erretikulatu gabe) hornitua. ^ a m ia : Trinkoa, bukaeran biguna, hori limoi-kolorekoa, ebakitzean berehala eta nabarmenki urdinkorra. Usain ederra eta zapore gozoa. ^ sp o ra k : 1 3 -1 8 x 5 -6 mm-koa; espora-jalkina arre-olibakara. H a b itat: Arrunta hostoerorkorren azpian, bitxiagoa koniferoen basoetan. J a n g a rrita s u n a : Jateko ona, ondo egin behar da jan aurretik. Gordinik toxikoa da.
^^letus luridus l^^skaraz: Onddo zikina. G aztelaniaz: Boleto cetrino. ^ ’íapela: 0 5-20 cm-koa, hemisferiko eta ganbil-lautu bitartekoa, hori-olibakara eta okre-marroi bitartekoa, normalean okre-laranjatua, ukitzean urdin iluna. Kutikula lehorra, hezetasunarekin likatsua, matea.
Hodiak: Luzeak, askeak, motzagoak ertzean eta hankarekiko elkargunean, hori eta hori-olibakara bitartekoak. Poroak: Txikiak, biribilak, hori-laranja eta gorri odol-kolore bitartekoak, ukitzean urdinkorrak. Hanka: 4-15 x 2-5 cm-koa, goian horia, gainerakoan laranja kolore gorrixka eta purpura ardo-kolore bitartekoa, hankan behera luzetara jaisten den sare gorrixka batez homitua. Mamia: Tentea, txapelean horia, hodiekiko txertagunean marra gorri bereizgarria, eta hankaren oinarrian gorri ardo-kolorekoa duena. Ukitzean biziki urdinkorra. Usain gutxikoa, zapore leunekoa. Esporak: 12-15 x 5-7 mm-koak; espora-jalkina arre-gorrixka. Habitat: Hostoerorkorren basoetan edo koniferoekin nahastutako basoetan. Lurzoru karetsuetan. Arrunta. Jangarritasuna: Ondo egin ondoren, jangarria, erdipurdikoa. Gordinik toxikoa.
Boletus satanas Euskaraz: Satan onddoa. Gaztelaniaz: Boleto de Satanas. Txapela: 0 6-30cm-koa, hemisferiko eta lautu-ganbil bitartekoa, mamitsua, trinkoa, zuri-grisa, gingilduna, ertz biribilkatua. Kutikula, gaztetan ilaunduna, gero lehorra, hezetasunarekin lubrifikatua, matea. Hodiak: Luzeak, askeak, horiak, ebakitzean zertxobait urdinkorrak. Poroak: Txikiak, biribilak, hori limoi-kolorekoak eta, berehala, gorrixka eta gorri odol-kolorekoak, ebakitzean zertxobait urdinkorrak. Hanka: 4 -1 5 x 5 -1 0 cm-koa, motza, oso sabeldua, erroluzea, erretikula gorri edo gorri laranja-kolorekoa duena. Mamia: Lodia, zurixka edo horixka, ebakitzean zertxobait urdinkorra. Usain garratza. Zapore melenga. Esporak: 12-15 x 5-7 mm-koak; espora-jalkina marroi-olibakara. Habitat: Lurzoru karetsuetan, hostoerorkorren azpian, leku eguzkitsuetan. Ez oso arrunta. Jangarritasuna: Toxikoa. Gastroenteritis gutxi-asko larria eragin dezake.
Boletus calopus Euskaraz: Onddo hankaederra. Gaztelaniaz: Boleto de pie rojo amargo. Txapela: 0 5-15 cm-koa, hemisferikoa, ondoren ganbila. Kutikula matea, belusataua, beix grisaxka eta okre-arretsu bitartekoa, tonalitate horixka-olibakarak dituena. Hodiak: Adnatuak, finak, horixkak, eta gero olibakarak. Poroak: Finak, biribilak, horixkak, ukitzean berde-urdinxkak. Hanka: 6-12 x 2-4 cm-koa, klabiforme-zilindrikoa, goiko aldean horia, goian gorri bizia, erretikula polit batekin estalia, goiko aldetik zuria, eta beste guztian arrosakara. Mamia: Trinkoa, horixka, ebakitzean urdinkorra. Zapore oso mingotsa eta usain pixka bat garratza. Esporak: Fusiformeak, 11-16 x 4-6 mm-koak; espora-jalkina arre-olibakara.
^ 3 b ita t: Banaka edo talde txikiak osatuz, liostozabalen eta koniferoen azpian. J a n g a rrita s u n a : Zaporez hain mingotsa denez, ez da jangarria.
boletus aereus Euskaraz: Onddo beltza. G aztelaniaz: Boleto negro. Trapela: 0 6-25 cm-koa, hemisferiko eta ganbil bitartekoa, lodia, kutikula belusatua, arre-beltxexka, zona zurbilagoak eta arre-ilunagoak dituena. h o d iak : Aske-adnatuak edo askeak, luzeak, zurixkak, gero horixkak, eta azkenean berdexkak. i^oroak: Finak, hodien kolore berekoak. ^ a n k a : 5-12 x 3-8 cm-koa, klabiformea, sabeldua, lodikotea, beix-okrekara, goiko aldean hondoa baino zurbilagoa den erretikula batez estalia. ^ a m ia : Trinkoa, gogorra, zuria eta airearen kontaktuarekin aldagaitza. Zapore gozoa, perretxiko-usain ederra. i-sporak: Fusiformeak, 12-16 x 4-5 mm-koak; espora-jalkina okre-horixka. h a b ita t: Hostozabalen azpian, batez ere haritz, arte eta gaztainondoen azpian {Quercus, Castanea). Ja n g a rrita s u n a : Jangarria, oso ona.
boletus pinophilus E uskaraz: Kaskabeltza. G aztelaniaz: Boleto de pino. T rapela: 0 6-30 cm-koa, ganbila, mamitsua, kutikula zertxobait likatsua, eta gero lehorra eta pikorduna, arre-gorrixka edo kaoba-kolorekoa. H odiak: Luzeak, zurixkak, gero horixkak, azkenean berdexkak. j*Ăśi*oak: Finak, hodien kolore berekoak. ^ ^ n k a : 5-12 x 5-10 cm-koa, sabeldua, lodikotea, oinarria puntan bukatzen dena, arre-gorrixka, goiko erdialdetik erretikulu zuri-horixkarekin estalia. ^ a n iia : Trinkoa, zuria, kutikularen azpian arrosakara, airearen kontaktuarekin aldagaitza, zapore gozoa, perretxiko-usain gozoa. ^sporak: Fusiformeak 13-18 x 4-6 mm; espora-jalkina olibakara. ^ a b ita i: Koniferoen eta hostozabalen azpian udaberritik udazkenera. J a n g a rrita s u n a ; Jangarria, oso ona.
^oletus edulis |^**skaraz: Udazkeneko onddozuria. G aztelaniaz: Boleto comestible. ^^apela: 0 5-30 cm-koa, ganbila, lodia, kutikula leuna, likatsua, eguraldi hezearekin distiratsua, arre gaztaina-kolore edo kaoba-kolorekoa. ^ o d iak : Luzeak, muxarratuak, zuriak, gero horixkak, azkenean berdexkak. JJ>roak: Finak, hodien kolore berekoak. ^ ^ n k a : 8-20 x 3-6 cm-koa, lodikotea, sabeldua, hazterakoan liraintzen dena, . gainazala zurixka-okrekara, goiko erdialdean erretikulu zurixka batez hornitua. ^ ä n iia : Trinkoa, zuria, kutikularen azpian arrosakara, airearen kontaktuarekin sidagaitza. Zapore gozoa, perretxiko-usain ederra.
Esporak: Fusiformeak 13-18 x 4-6 mm-koak; espora-jalkina arre-olibakara. Habitat: Koniferoen eta hostozabalen azpian, batez ere udazkenean. Jangarritasuna: Jangarria, oso ona.
Boletus aestivalis Euskaraz: Udako onddozuria. Gaztelaniaz: Boleto reticulado de verano. Txapela: 0 6-25 cm-koa, ganbila, kutikula matea, lehorra, arre kanela-kolore uniformea, eguraldi lehorrarekin zartatzeko joera duena. Hodiak: Adnatuak, zuriak, gero horixkak eta azkenean berdexkak. Poroak: Finak, hodien kolore berekoak. Hanka: Sabeldua, gero zilindriko edo udare-formakoa, txapelaren kolore berekoa, erretikulu zurixka eta erliebedunez hornitua. Mamia: B. ^Ăşfw/w-arena baino bigunagoa, zuria, airearen kontaktuarekin aldagaitza. Zapore gozoa, perretxiko-usain ederrekoa. Esporak: 13-17 x 4-6 mm-koak; espora-jalkina arre-olibakara. Habitat: Hostozabalen azpian, batez ere haritzen azpian {Quercus) udaberritik udara. Jangarritasuna: Jangarria, oso ona.
Tylopilus felleus Euskaraz: Onddo mingotsa. Gaztelaniaz: Boleto amargo. Txapela: 0 5-15 cm-koa, hemisferikoa, gero ganbila, kutikula matea, lehorra, arregamuza kolorekoa, zartatu egiten da eguraldi lehorrarekin. Hodiak: Luzeak, muxarratuak, zurixkak, gero arrosakarak. Poroak: Finak, hodien kolore berekoak. Hanka: Sabeldua, gero zilindrikoa, okrekara edo arrea, erretikulu arre ilun eta erhebe handikoa duena. Mamia: Trinkoa, zuria, airearen kontaktuarekin aldagaitza, usaingabea, baina zapore mingots handikoa. Esporak: Fusiformeak 12-16 x 4-6 mm-koak; espora-jalkina arre-arrosakara. Habitat: Lurzoru azidoetan, konifero eta hostozabalen azpian. Jangarritasuna: Ez da toxikoa, baina baztergarria, bere mingostasunagatik.
Leccinum scabrum Euskaraz: Urki onddoa. Gaztelaniaz: Boleto de pie escabroso. Txapela: 0 6-15 cm-koa, hemisferikoa, gero ganbila. Kutikula leuna, belusatua, lehorra, eguraldi hezearekin zertxobait likatsua, gris arre eta arre gorrixka bitartekoa, erizetik kanpora ateratzen dena. Hodiak: Meheak, luzeak, zurixkak, gero arre-okrekarak. Poroak: Txikiak, biribilak, hodien kolore berekoak, ukitzean orbankorrak. Hanka: 8-20 x 2-3 cm-koa, betea, lodia, oinarria askotan kurbatua, azala zurixkagrisaxka, ezkata pikortu gris-ilun edo arre-beltxexka txikiak dituena. Mamia: Zurixka, txapelean biguna, hankan zuri zikina eta zuntz-egiturakoa. Zapore gozoa, usain atzemanezina.
E sp o rak : Fusiformeak 13-19 x 5-6 mm-koak; espora-jalkina arre-herdoiltsua. H a b itat: Bakarka edo talde txikietan, helar tartean, urkien azpian {Betula). Ja n g a rrita s u n a : Jangarria, erdipurdikoa.
^axülus involutus Euskaraz: Orri-onddo hiltzailea. G aztelaniaz: Paxilo enrollado. '^xapela: 0 5-15 cm-koa, titiduna, gero lautua eta zapaldua, ertz nabarmenki biribilkatua eta matazatua, kutikula leuna eta likatsua, gero ia lehorra, arrehorixka-burdinkara. O rriak: Zarratuak, anastomosatuak, horixka-olibakarak, igurztean gorritzen direnak eta azazkala pasatzean txapeletik erraz askatzen direnak. H anka: 4-8 x 1-2 cm-koa, zilindrikoa, kurbatua, azala horixka-arrea, oinarrian ilunagoa, puntan amaitzen dena. ^ a m ia : Biguna, horixka, airearen kontaktuarekin iluntzen dena, usain ederrekoa, zapore azidoa eta mingotsa. ^sporak: Espora-jalkina arre-herdoilkara; 7-10 x 5-6 mm-koak. H a b itat: Konifero eta hostozabalen azpian, batez ere urkien azpian (Betula). J a n g a rrita s u n a :
^ygrophoropsis aurantiaca Euskaraz: Zizahori faltsua. G aztelaniaz: Rebozuelo falso. *táp e la: 0 3-8 cm-koa, ganbila, azkenean inbutu-formakoa, ertz biribilkatua, kutikula ilupaduna, hori-laranjatu eta laranja-gorrixka bitartekoa. J'*'»*iak: Laranja-kolorekoak, fmak, zarratuak, urkilatuak eta oso dekurrenteak. H anka: 4-8 x 0,5-1 cm-koa, zilindriko eta beheko alderantz zertxobait estutu bitartekoa, kurbatua, betea, laranja-kolorekoa, oinarritik gora beizten joaten dena. ^ a n iia : Ez oso trinkoa, hori laranja-kolorekoa. ^sporak: Espora-jalkina zuri-horixka; 5-8 x 3-5 mm-koak. ^ a b ita t: Koniferoen basoetan arrunta. J a n g a rrita s u n a : Jangarria, sukaldaritza-balio txikikoa. Batzuetan Cantharellus cibarius izenekoarekin nahasten da.
^^phalotus illudens Euskaraz: Apo-ziza. táp ela: 0 5-10 cm-koa, ganbila, gero zapaldua, azkenik inbutu-formakoa, ertz finekoa, kutikula hori laranja-kolorekoa, leuna edo fm-fm zuntzexkatua. Fosforeszenteak, hori laranja-kolorekoak, fmak, zarratuak eta nabarmenki ^ dekurrenteak. ^nka: 8-15 x 1-2 cm-koa, gutxi-asko eszentriko eta uhintsua, zilindrikoa, oinarrian j. estutua. zuntz-egiturakoa, beste aleekin sortakatua, txapelaren kolore berekoa. ^auiia: Zertxobait horixka edo laranja-kolorekoa, trinkoa, usain sarkorra, zapore Zertxobait garratza. ^Porak: Espora-jalkina zuri-krema; 5-7 x 4-6 mm-koa.
Habitat: Sortak eratuz pagoaren familiakoen motzondoetan. Jangarritasuna: Espezie toxikoa, gorako liandiak eragilen dilu jaten denetik 2-3 ordura.
Camarophyllus pratensis E u skaraz: Belardi-ezkoa. G aztelaniaz: Higroforo de los prados. Txapela: 0 4-8 cm-koa, ezkila-forma eta ganbil bitartekoa, erdian loditua, ertz mehea, kutikula matea, beix-okrekara eta okre laranja-kolore bitartekoa, argizari itxurakoa. Orriak: Argizariaren tinkotasunekoak, zuri-krema eta beix-okrekara bitartekoak, lodiak, banatuak, dekurrenteak, tarteka orriak dituztenak. H an k a: 3-8 x 1-2 cm-koa, zilindrikoa edo zertxobait estutua oinarrian, betea, txapela baino argiagoa. M am ia: Hauskorra, zuri-krema, usain eta zapore onekoa. E sporak: Espora-jalkina zuria; 6-8 x 4-6 mm-koak. H ab itat: Zelaietan, belar tartean, udazkenean eta neguaren hasieran. Jangarritasuna: Jangarria, kalitate eskasekoa.
Hygrocybe psittacina E u sk araz: Ezko berdeska. G aztelaniaz: Higroforo verde. T xapela: 0 2-5 cm-koa, hemisferiko eta ezkila-forma ganbil edo zabaldu bitartekoa, ertz ildaxkatua. Kutikula eguraldi hezearekin oso likatsua, berde iluna, berdehorixka, arrosakara, berdea izanik nagusiena. O rria k : Zabalak, sabelduak, banatuak, atxiki eta muxarratu bitartekoak, horiberdexkak. H an k a: 3-6 x 0,3-0,5 cm-koa, zilindrikoa, betea, gero hutsa, txapelaren kolore berekoa, goiko aldetik berdea, likatsua. M am ia: Mehea, berdea edo hori-berdexka, usain eta zapore garbirik gabea. E sporak: Espora-jalkina zuria; 7-10 x 4-6 mm-koak. H ab itat: Korro handiak eratuz, belardi eta larreetan. Jangarritasuna: Sukaldaritza-baliorik gabea.
Hygrocybe calyptraeformis Euskaraz: Ezko arrosa ubela. T xapela: 0 3-7 cm-koa, koniko puntadun eta zabaldu bitartekoa, erradialki zartatzen dena, erdian punta zorrotzeko titi bat gordez. Kutikula leuna, distiratsua, arrosa lila bitartekoa. O rria k : Sabelduak, atxikiak, arrosak. H anka: 5-11 x 1-1,5 cm-koa, zilindrikoa, hutsa, zuria, isla arrosakara arina, luzetara bihurritu eta zartatzen da. M am ia: Mehea, ahula, zuria, kutikularen azpian zertxobait arrosakara, usain eta zapore garbirik gabea. Esporak: Espora-jalkina zuria; 6-8 x 4-7 mm-koak.
H a b itat: Belardi eta larreetan, batez ere udazkenean. J a n g a rrita s u n a : Sukaldaritza-baliorik gabea.
^ ygw cybe punicea Euskaraz: Ezko gorri handia. Gaztelaniaz: Higróforo rojo. 'Í'xapela: 0 5-12 cm-koa, koniko eta ezkila-forma edo zabaldu bitartekoa, titi txiki batekin erdian. Kutikula leuna, eguraldi hezearekin likatsua, gorri eskarlata, ertzerantz argiagoa. ^ rr ia k : Sabelduak, lodiak, oso bakanduak, askeak, hori eta laranja-gorrixka bitartekoak. Hanka: 6-12 x 1-3 cm-koa, zilindrikoa, sendoa, hutsa, zuntzexkatua, hori-Iaranja eta gorrixka bitartekoa, oinarrian zuria. ^ a m ia :. Lodia, zuria, kutikularen azpian horia, usaingabea, zapore leuna. Esporak: Espora-jalkina zuria; 8-11 x 5 -6 mm-koak. H ab itat: Arrunta udazkenean, belardi eta larreetan. J a n g a rrita s u n a : Jangarria, kalitate eskasekoa.
P eca ría amethystina Euskaraz: Lakaria ubela. Gaztelaniaz: Lacaria amatista. ^^apela: 0 2-6 cm-koa, ganbila, pixka bat zilborduna, gero lautu eta zapaldu bitartekoa, ertz irregularra, leuna edo ezkata zuntzexkatu morexka fm txikiak dituena. ^ ï'riak : Moreak, bakanak, lodiak, sabelduak, pixka bat dekurrenteak. H anka: 4-10 x 0,5-1 cm-koa, zilindrikoa edo oinarrian estutua, zuntzexkatua, txapelaren kolore berekoa. E sp orak: Espora-jalkina zuria; esferikoak, eztendunak, 8-11 mm-koak H ab itat: Arrunta koniferoen eta hostoerorkorren azpian, udan eta udazkenean. J a n g a rrita s u n a : Jangarria, kalitate eskasekoa.
^Utocybe odora E u sk araz: Anis-klitozibe berdea. G aztelaniaz: Anisada.
t á p e l a : 0 3-7 cm-koa, ganbila, gero lautua, erdian zertxobait zapaldua, ertz mehea, •euna, pixka bat biribilkatua. Kutikula leuna edo erdian zuntzexkatua, berdetirdinxka. ^*'*'iak: Meheak, zarratuak, atxiki eta zertxobait dekurrente bitartekoak, grisberdexka motelak. Hanka: 4-8 x 0,5-1 cm-koa, zilindrikoa, pixka bat zuntzexkatua, zuria, gero berde. tjrdinxka, oinarria feldro zuri batekin estalia. ^ ^ m ia : Ahula, zuria, kutikularen azpian berdexka, zapore gozoa, anis-usain bortitza. Esporak: Espora-jalkina krema; 6-7 x 3-4 mm-koak H abitat: Koniferoen eta hostozabalen basoetan udan eta udazkenean ^**garritasuna: Sukaldaritza-baliorik gabea.
Clitocybe geotropa Euskaraz: San Martin ziza. Urril-ziza. Gaztelaniaz: Platera. Txapela: 0 10-25 cm-koa, mamitsua, ezkila-formakoa, adinarekin inbutu-forma hartuz, titi oso markatua, ertz barnera kurbatua, kutikula lehorra, krema-okre eta beix bitartekoa. Orriak: Dekurrenteak, zarratuak, zurixkak. Hanka: 5-15 x 2-3 cm-koa, sendoa, tinkoa, zilindrikoa, goiko aldera estutzen dena. MamĂŹa: Zuria, hankan zuntz-egiturakoa, zianiko-usaina, zapore gozoa. Esporak: Espora-jalkina zuri-krema; 6-8 x 5-7 mm-koak. Habitat: Ilaratan edo zirkulutan banatuta, baso eta belardietan. Udazkenean arrunta. Jangarritasuna: Jangarria, ona.
Clitocybe rivulosa Euskaraz: Bideetako klitozibe zuria. Gaztelaniaz: Clitocibe de las cunetas. Txapela: 0 2-6 cm-koa, ganbil eta zapaldu bitartekoa, zuria, gainetik estalki irinduna, desegiten denean kolore krema-okre edo arrosakarako zona kontzentrikoak uzten dituena. Ertza mehea, uhintsua. Orriak: Subdekurrenteak, ez oso zarratuak, krema argi eta krema arrosakara bitartekoak. Hanka: 3-7 x 0,3-0,5 cm-koa, zuntz-egiturakoa, txapelaren ia kolore berekoa. Mamia: Mehea, zuria, usain ahui ederra, zapore gozoa. Esporak: Espora-jalkina zuria; 4-6 x 2-4 mm-koak. Habitat: Belardi eta larreetan, korroak edo taldeak eratuz, batzuetan Marasmius oreades-en ondoan. Jangarritasuna: Nahiko toxikoa. Muskarina dauka Amanira muscariak bezala.
Lepista nebularĂŹs Euskaraz: Ilarraka. Pago-ziza. Gaztelaniaz: Pardilla. Txapela: 0 7-18 cm-koa, ganbil eta zabaldu bitartekoa, zertxobait titiduna, ia zapaldua, gaztetan biribilkatua, beix grisaxka edo arre grisaxka. Kutikula leuna, distiratsua, erraz askatzen dena. Orriak: Ez oso dekurrenteak, zarratuak, desberdinak, txapeletik erraz askatzen direnak, krema motel eta gris-horixka bitartekoak. Hanka: 6-12 x 2-4 cm-koa, tentetrinkoaa, zuntz-egiturakoa, ia erraboilduna, txapelaren kolore berekoa edo motelagoa, isla krema-horixkak. Mamia: Zuria, tentea, usain berezia eta aski bortitza. Zapore gozoa. Esporak: Espora-jalkina zuri-horixka; 6-8 x 3-4 mm-koak. Habitat: Talde handitan, hostoerorkorren eta koniferoen azpian. Oso arrunta eia ugaria urrian eta azaroan. Jangarritasuna: Jangarria, baina urdail delikatuek ez dute ondo onartzen. Ondo eginda jatea gomendatzen da.
depista nuda Euskaraz: Ziza hanicaurdina. Gaztelaniaz: Pie azul. T x ap ela: 0 5-15 cm-koa, ganbila, berehala lautua, ilegabea edo zertxobait irinduna
gaztetan, hezea, urdin-morexka marroiaz nahasia. Kutikula mehea, hezetasunarekin likatsua, askatzen zaila. ^ r r ia k : Zarratuak, ez oso dekurrenteak, lilak, gero okre-arrosakara eta isla morexkekin osatuak, askatzen errazak. Hanka: 5-10 x 1-2 cm-koa, betea, zuntz-egiturakoa, luzetarako zuntzexkak dituena, orrien kolore berekoak. ^ a m ia : Morea, oinarrian zuntz-egiturakoa, usaina zertxobait fruta-antzekoa edo irinkara-espermatikoa. Esporak: Espora-jalkina arrosakara; garatxo fmdunak, 6-8 x 4-5 mm-koak. H a b ita t: Hostoerorkorren eta koniferoen azpian eta basoen ondoko larreetan. J a n g a rrita s u n a : Jangarria.
^Ăącholomopsis rutilans Euskaraz: Pinu-ziza arrunta. Gaztelaniaz: Tricoloma rutilante. T xapela: 0 6-15 cm-koa, ganbila, mamitsua, biribilkatua, ertz mehea, zuntzexkatu-
ezkatatsua, metxa lila-morexkak dituena hondo horiaren gainean. ^i'i'iak: Zarratuak, ertz matazatuak. hori kromo-kolorekoak. H an k a: 6-10 x 1-2 cm-koa, lodia, txapelaren kolore berekoa, zuntzexka ez hain trinkoak dituena. ^ a m ia : Hori bizia, larrukara, zuntz-egiturakoa. Usain ahula. Zapore mingotsa. Esporak: Espora-jalkina zuri-krema; 6-8 x 4-5 mm-koak. H ab itat: Arrunta koniferoen usteldutako motzondoen gainean. J a n g a rrita s u n a : Sukaldaritza-baliorik gabea.
^f'icholoma portentosum Euskaraz: Ziza ilun-hankahorixka. Gaztelaniaz: Capuchina. *^apela: 0 4-12 cm-koa, ganbila, subkonikoa, zabaldua, irregularra, ertz biribilkatua, gingilduna, kutikula erradialki zuntzexkatua, gris-morexka eta grisbeltxexka bitartekoa, tonalitate olibakaraz lagundua. ^Âťâ&#x20AC;&#x153;iak: Zabalak, irregularrak, lodiak, muxarratuak, zurixkak eta tonalitate horit)erdexkak dituztenak, azkenean gris-orban bihurtzen direnak. ^ ^ n k a: 6-12 x 1-2 cm-koa, zilindrikoa, sendoa, zuntz-egiturakoa, betea, zuria eta tonu hori-berdexkak dituena. ^ ^ niia: Lodia, trinkoa, zuntz-egiturakoa, zuri eta horixka bitartekoa, irin-usain eta zaporekoa. ^ p o r a k : Espora-jalkina zuria; 6-7 x 4-5 mm-koak. ^bitat: Urritik abendura koniferoen eta, batzuetan, hostoerorkorren azpian. ^*igarritasuna: Jangarria, ona.
Tricholoma equestre Euskaraz: Zaldun-ziza orrihoria. Gaztelaniaz: Seta de los caballeros. Txapela: 0 4-10 cm-koa, ganbil ia ezkila-formako eta zabaldu bitartekoa, ertz irregularra, kutikula likatsua, hori sufre-koloreko eta arre-olibakara bitartekoa. Orriak; Meheak, zarratuak, uhintsuak, muxarratuak, hori sufre-kolorekoak. Hanka: 5 -1 1 x 1 -2 cm-koa, subzilindrikoa, leuna, ezkata arre txikiekin, zuntzegiturakoa, betea, horia. Mamia: Lodia, zuntz-egiturakoa, tinkoa, ertzerantz horixka eta barruan zuria, usain eta zapore pixka bat irin-tankerakoak. Esporak: Espora-jalkina zuria; 6-8 x 4-5 mm-koak. Habitat: Udazkenean koniferoen azpian, lurzoru hareatsu-silizeoetan. Jangarritasuna: Jangarria, oso ona.
Tricholoma sulphureum Euskaraz: Kirats-zizahoria. Gaztelaniaz: Tricoloma azufrado. Txapela: 0 4-8 cm-koa, hemisferiko eta lautu bitartekoa, titi kamusduna, sufrekoloreko hori bizia, tonu arreren batekin, adinarekin ilundu egiten da, batzuetan berdexkatuz. Kutikula lehorra, zetakara, matea, askaezina. Gaztetan ertz biribilkatua, batzuetan uhintsua. Orriak: Muxarratuak, askeak, txapelaren kolore berekoak. Hanka: 3-9 x 1-1,5 cm-koa, zilindrikoa, batzuetan uhintsua, sufre-kolore horikoa, zuntzexka ilunagoak dituena, oinarrian zurixka. Mamia: Sufre-kolore horikoa, mehea. Hiri-gasaren usain mina, zapore gozo desatsegina. Esporak: Eliptikoak, espora-jalkina zuria; 9-11 x 5,5-7 mm-koak. Habitat: Koniferoen eta hostoerorkorren azpian. Jangarritasuna: Baztertzekoa, bere gas-usain bizi horrengatik.
Tricholoma columbetta Euskaraz: Ziza usozuria. Gaztelaniaz: Palomita. Txapela; 0 6-10 cm-koa, ganbil-konikoa, zabaldua, titiduna, ertz gingildua; kutikula leuna, zetakara, zuri garbia. Orriak: Zuriak, zabalak, muxarratuak, desberdinak, ertzean uhintsu eta irregularrekoak. Hanka: 4-10 x 1-2 cm-koa, betea, gogorra, batzuetan uhintsua, oinarrian estutua, zuria, batzuetan oinarrian berde-urdinxka. Mamia: Lodia, trinkoa, zuntz-egiturakoa, zuria, zapore eta usain pixka bat irintankerakoak. Esporak: Espora-jalkina zuria; 5-7 x 4-5 mm-koak. Habitat: Abuztutik azarora, batez ere hostoerorkorren azpian. Jangarritasuna: Jangarria, baina pixka bat zuntz-egituraduna.
Tricholoma saponaceum Euskaraz: Ziza xaboiusainduna. Gaztelaniaz: Tricoloma saponรกceo. Txapela: 0 6-12 cm-koa, ganbila, ertzean uhintsua, gainazal leunekoa, hezetasunarekin pixka bat likatsua, lehortasunarekin zartatu eta ezkatatsua, berde olibakara, berde grisaxka, arre grisaxka, gris horixka. O rria k : Krema-zurixkak, isla berdexkekin, zabalak, bakanduak, adnatumuxarratuak. H a n k a: 5-10 x 1-2 cm-koa, betea, zilindrikoa, oinarrian gorrixka. M am ia: Trinkoa, zurixka, tonu gorri-arrosakarak oinarrian eta jandako zatietan, xaboi-usaina, zapore pixka bat mingotsa. f^sporak: Espora-jalkina zuria; 5-6 x 3-4 mm-koak. Habitat: Arrunta koniferoen eta hostozabalen azpian, udatik udazkenera. J a n g a rrita s u n a : Sukaldaritza-baliorik gabea.
^ncholoma terreum Euskaraz: Ziza arrea. Gaztelaniaz: Negrilla. Txapela: 0 3-7 cm-koa, ganbila, zuntzexkatu-ilupaduna, itxura belusatua, kutikula lehorra, gris argi eta gris beltxexka bitartekoa. Orriak: Muxarratuak, zuri-grisaxkak. Hanka: 4-6 x 0.6-1 cm-koa, zilindrikoa, zurixka eta zuri-grisaxka bitartekoa. M am ia: Mehea, zurixka, usain nabarmenik gabea eta zapore gozo baina zertxobait mingotsekoa, inoiz ez irin-tankerakoa E sp o ra k : Espora-jalkina zuria; 5-8 x 4-5 mm-koak. Habitat: Koniferoen azpian, ale askoko taldeak eratuz. J a n g a rrita s u n a : Jangarria, ona.
^dlocyhe gambosa Euskaraz: Udaberriko zizazuria. Perretxikoa. Gaztelaniaz: Seta de San Jorge. ^Xapela: 0 5-12 cm-koa, trinkoa, mamitsua, konkortu-ganbila. Ertza biribilkatua. Kutikula matea, askaezina, zuri eta krema-okrekara bitartekoa. O friak: Adnatu-muxarratuak, zarratuak, ugariak, zuriak edo zuri-krema kolorekoak. ^ a n k a : 3-8 x 1-2 cm-koa, aski zuntz-egiturakoa, zilindrikoa edo pixka bat erraboilduna. ^ a m ia : Zuria, tentsendoaea, trinkoa. Irin freskoaren usain eta zapore bereizgarriak. ^sporak: Espora-jalkina zuri-krema; 4-6 x 3-4 pm-koak. h a b ita t: Taldeak edo korroak eratuz belardi eta larreetako belar tartean, gutxiagotan koniferoen edo hostozabalen basoetan. J a n g a rrita s u n a : Jangarria, oso ona. Euskal Herrian gehien estimatzen diren Perretxikoetakoa da. p
^^udoclitocybe cyathiformis ยก^^skaraz: Pseudoklitozibe beltza. Gaztelaniaz: Clitocibe en forma de copa, tรกp ela: 0 4-10 cm-koa, inbutu-formakoa. Ertza mehea, biribilkatua. Kutikula ^euna. ilegabea, marroi iluna, eguraldi lehorrarekin argiagoa.
Orriak: Bakanduak, oso dekurrenteak, zurbilak, grisaxkak. Hanka: 5-10 x 0,5-1 cm-koa, elastikoa, zuntzexka zurixkak dituena txapela bezalako hondo ilun baten gainean. Mamia: Gris argia, elastikoa. Zapore gutxikoa Esporak: Espora-jalkina zuria; 8-11 x 5-7 |im-koa Habitat: Hostoerorkorren basoetako soilguneetan, bide-ertzetan, etab. Ez da oso arrunta. Jangarritasuna: Jangarria, sukaldaritza-balio eskasekoa.
Armillar矛a mellea Euskaraz: Enbor ziza. Gaztelaniaz: Armillaria de color de miei. Txapela: 0 5-12 cm-koa, ganbil eta zabaldu bitartekoa. Adinarekin, ertz ildaxkatua. Kutikula zurixka edo hori m贸tela, gainetik ezkata txiki marroi olibakara eta hori ezti-kolore bitartekoz jantzia. Orriak: Meheak, arkutuak, zarratuak, dekurrenteak, zurixkak eta, zahartzean, isla okre-arrosakarak dituztenak. Hanka: 6-18 x 1-2 cm-koa, zutz-egiturakoa, fusiformea, goian zurixka, eraztun mintzairea. Eraztunaren azpitik sigi-sagan banatutako ezkata txikiz jantzia. Mamia: Zurixka edo pixka bat arrosakara. Lizun-usaina. Zapore gozoa edo mingotsa. Esporak: Espora-jalkina zuria; 8-10 x 5-6 pm-koak. Habitat: Oso zopizarkara, parasitoa eta saprofitoa hostozabalen eta koniferoen enborren gainean. Arrunta eta ugaria. Jangarritasuna: Gordinik toxikoa.
Collybia confluens Euskaraz: Marasmio mordoskatua. Gaztelaniaz: Colibia agrupada. Txapela: 0 2-4 cm-koa, ganbil eta lautu bitartekoa, ertzean mehea. Kutikula askaezina, zuri-horixka, pixka bat arrosakara, erdian ilunagoa. Orriak:. Ugariak, estuak, oso itxiak, askeak, txapelaren kolore berekoak edo zerbait motelagoak. Hanka: 5-10 x 0,3-0,5 cm-koa, hutsa, hauskorra, kartilago-egiturakoa, ilupadun grisaxka hondo arrosa motelaren gainean. Mamia: Zuria edo zurbila. Usain eia zapore gutxikoa. Esporak: Espora-jalkina zuri-krema; 6-10 x 3-4 mm-koak. Habitat: Arrunta hostoerorkorren eta, batez ere, pagoen azpian, sortak eratuz. Jangarritasuna: Jangarria, sukaldaritza-balio eskasekoa.
Collybia dryophila Euskaraz: Haritz marasmioa. Gaztelaniaz: Colibia de los robles. Txapela: 0 3-6 cm-koa, ganbil eta lautu bitartekoa, erdian zertxobait zapaldua. Kutikula leuna, oso higrofanoa, gorrixka lehoi-koloreko eta hori-okre edo horizurixka bitartekoa.
O rria k : Meheak, estuak, zarratuak, askeak edo zertxobait dekurrenteak, zuri-
horixkak. H an k a: 4-7 x 0,2-0,5 cm-koa, zilindrikoa, tinkoa, kofaduna, hori laranja-kolorekoa.
^ a m ia : Eskasa, mehea, zuria, perretxiko-usain gozokoa. í^sporak: Espora-jalkina krema; 4-6 x 2-3 mm-koak. H a b itat: Oso arrunta koniferoen eta hostoerorkorren azpian. J a n g a rrita s u n a : Jangarria, sukaldaritza-balio eskasekoa.
^ollyhia butyracea f^uskaraz: Kolibia gurinkara. Gaztelaniaz: Colibia butirácea. T xapela: 0 4-8 cm-koa, ganbil eta lautu bitartekoa, zertxobait titiduna, mamitsua.
Ertza uhintsua. Kutikula oso higrofanoa, arre ilun eta arre-horixka bitartekoa, erdian ilunagoa. O rriak: Zarratuak, ia askeak, zurixkak. H an k a: 4-7 x 0,5-2 cm-koa, luzetara zapaldua, oinarrian zabaldua, zerbait zurruna, gris-arre iluna, goian argiagoa, oinarrian gorrixka. ^ a m ía : Biguna, zurixka, zapore leuna, usain gozo edo zertxobait mindua. Esporak: Espora-jalkina zuri-krema; 6-9 x 3-4 mm-koak. H a b itat: Oso arrunta koniferoen eta hostoerorkorren azpian. J a n g a rrita s u n a : Jangarria, sukaldaritza-balio eskasekoa.
^ollybia fusipes Euskaraz: Kolibia marroia. Gaztelaniaz: Colibia de pie fusiforme. Trapela: 0 4-10 cm-koa, ganbil eta zabaldu bitartekoa, oso irregularra, ertzean biribilkatua. Kutikula leuna, lehoi-koloreko eta gorrixka, orban burdinkaraz osatua. ^»Tiak: Zabalak, oso bakanduak, atxikiak, zurixkak, gero arre-prrixkak. H an k a: 6-8 x 0,5-1,5 cm-koa, fusiformea, erroluzea, gogorra, tinkoa, luzetara ildaxkatua, betea, gero hutsa, goiko aldetik arre gorrixka argiagoa. ^ 3 m ia : Gogorra, larrukara, elastikoa, zurbila. usain eta zapore garbirik gabea. ^sp o rak : Espora-jalkina zuria; 5-6 x 3-4 mm-koak. H ab itat: Oso arrunta, zopizarkara hostoerorkor-enborren gainean, bereziki haritzetan {Quercus). Ja n g a rrita s u n a : Sukaldaritza-baliorik gabea.
^^demansiella plathyphylla I^Uskaraz: Kolibia sustraitsua. Gaztelaniaz: Colibia de sombrero estriado. T rapela: 0 7-15 cm-koa, ganbil eta zabaldu-lautu tartekoa, gris marroi edo marroi olibakara, erradialki zartatua, zuntzexka txiki ilunak. j;'*'í'iak: Oso zabalak, bakanduak, lodiak, adnatuak, zuri eta zuri-krema bitartekoak. Hanka: 6 -1 0 x 1 -2 cm-koa, zilindrikoa, sendoa, zuntz-egiturakoa, zurixka, oinarrian . lodiagoa, mizelio-harizpiak azaltzen zaizkio bertan, sustrai moduan. ^ ^ m ia : Zuria, tinkoa, usain garbirik gabea, zapore zertxobait mingotsekoa.
Esporak: Espora-jalkina zuria; 7-10 x 6-7 mm-koak. Habitat: Oso arrunta koniferoen eta hostoerorkorren azpian, zuhaitz zaharren motzondoetan, leku hezeetan. Jangarritasuna: Jangarria, sukaldaritza-balio eskasekoa.
Oudemansiella mucida Euskaraz: Kolibia lingirdatsua. Gaztelaniaz: Mucidula viscosa. Txapela: 0 2-10 cm-koa, hemisferiko eta ganbil-lautu bitartekoa. Kutikula oso likatsua, lingirdatsua, leuna edo zimurduna, gris mĂłtela, gero elur-zuri kolorekoa. Orriak: Zabalak, bakanduak, atxikiak, lameladunak, zuriak. Hanka: 3-8 x 0,5-1 cm-koa, mehea, zurruna, zuntz-egiturakoa, zuria, oinarrian lodiagoa; goiko aldean eraztun bat, ildaxkatua, mehea eta zuria. Mamia: Mehea, zuria, usain eta zapore garbirik gabekoa. Esporak: Espora-jalkina zuri-krema; 14-18 x 12-17 mm-koak. Habitat: Arrunta, talde zopizartuak eratuz azaltzen da pago-enbor zaharren gainean. Jangarritasuna: Jangarria, sukaldaritza-balio eskasekoa.
Oudemansiella radicata Euskaraz: Kolibia erroluzea. Gaztelaniaz: Colibia de raĂz larga. Txapela: 0 4-10 cm-koa, ganbil eta lautu bitartekoa, titiduna, ertzean ildaxkatua. Kutikula zimurtua edo tolesduna, eguraldi hezearekin oso likatsua, arre eta beix zurbil bitartekoa. Orriak: Bakanduak, zabalak, atxikiak, zuriak edo zerbait arrosakarak. Hanka: 7-15 x 0,5-1 cm-koa, zurruna. leuna, zuzena, goian estutua, oinarrian loditua, oso erraz hausten den erroa eratzen duena. Mamia: Mehea, zuria, usain eta zapore leunekoa. Esporak: Espora-jalkina zuri-krema; 12-17 x 9-12 mm-koak. Habitat: Oso arrunta hostoerorkorren azpian, jeneralean pagoarenak diren egur eta hildako motzondoen gainean. Jangarritasuna: Jangarria, sukaldaritza-balio eskasekoa.
Marasmius alliaceus Euskaraz: Marasmio baratzuria. Gaztelaniaz: Marasmio aliĂĄceo. Txapela: 0 1-4 cm-koa, ganbil eta lautu titidun bitartekoa, ertzean ildaxkatua, arre argia, okrea, ia zuria ere bai. Orriak: Meheak, zarratuak, atxikiak, zurixkak eta isla arrosakaradunak. Hanka: 6-12 x 0,2-0,5 cm-koa, mehea, zuzena, beltza arrea den goiko aldean izan ezik, belusatua. Mamia: Eskasa, baratxuri usain eta zapore handikoa, pixka bal mingotsa. Esporak: Espora-jalkina zuria; 8-11 x 6-7 mm-koak. Habitat: Arrunta hostoerorkorren adarren edo zuren gainean, ia bakarrik pagoetan. Jangarritasuna: Jangarria, sukaldaritza-balio eskasekoa.
Marasmius oreades Euskaraz: Marasmio jangarria. Gaztelaniaz: Senderuela. T x ap ela: 0 2-6 cm-koa, ezkila-formako eta lautu bitartekoa, titiduna, ertz liozkatua,
higrofanoa, okre laranjatu eta kafesne argi bitartekoa. O rria k : Zuri-kremak, zabalak, bakanak, askeak, lameladunak. H a n k a: 3-7 x 0,3-0,6 cm-koa, zilindrikoa, leuna, tinkoa, eta horri esker, bihurtzen
erraza, krema-laranjatua. M am ia: Mehea, txapelean elastioka, hankan tinkoa, zurixka; pixka bat arbendol
mingotsen usaina, zapore gozoa. E sp o ra k : Espora-jalkina zuria; 8-10 x 5-6 mm-koak. H a b ita t: Arrunta belardietan, korroak eratuz, batzuetan clitocybe rivulosa-xtn
ondoan. J a n g a rrita s u n a : Jangarria, oso ona.
^ycena crocata G aztelan iaz: Micena de leche azafranada. T x ap ela: 0 1-3 cm-koa, koniko ezkila-formako eta zabaldu bitartekoa. Kutikula gris-
olibakara, ertzean argiagoa, oso ildaxkatua eta orban hori azafrai-kolorekoak dituena. O rriak: Sabelduak, atxikiak, zuriak, laranja-koloreko orbanak dituztenak. H an k a: 4-10 x 0,1-0,3 cm-koa, zilindrikoa, zurruna edo andarkatua, leuna, hutsa, goian horia, behean laranja azafrai-kolorekoa, feldro ilupadun gutxi-asko zuri eta laranjatu bitarteko batez estalia. M am ia: Mehea, laranja-kolorekoa, txapelean eta hankan kolore bereko latexa duena. Usain eta zapore garbirik gabea. E sp o ra k : Espora-jalkina zuri-krema m贸tela; 8-10 x 4,5-6 mm-koak. H a b ita t: Oso arrunta pagoen azpian, hildako adaxka eta orbelen gainean. J a n g a rrita s u n a : Sukaldaritza-baliorik gabea.
^ycena rosea E u sk a ra z : Kanpaitxo arrosa. Gaztelaniaz: Micena rosa. T x ap ela: 0 2-6 cm-koa, koniko eta zabaldu bitartekoa, titiduna. Kutikula higrofanoa,
arrosa, titia krema-arrosakara tankerakoa, ertz ildaxkatua, txapelaren beste guztia baino argiagoa. O rria k : Bakanduak, zabalak, sabelduak, atxikiak, lameladunak, zuriak, gero arrosa motelak. H an k a: 5-9 x 0,4-0,8 cm-koa, zilindrikoa, oinarrian zabaldua, luzetara zuntzexkatua, zuria eta isla arrosak dituena. M am ia: Mehea, zuria, errefau-usain eta -zapore garbia duena. E sp o rak : Espora-jalkina zuria; 6,5-8 x 4-5 mm-koak. H a b itat: Oso arrunta koniferoen eta hostoerorkorren azpian. J a n g a rrita s u n a : Ez da jangarria.
Flammulina velutipes Euskaraz: Flamulina zolabeltza. Gaztelaniaz: Colibia de pie aterciopelado. Txapela: 0 3-8 cm-koa, ganbil eta zabaldu bitartekoa, leuna. likatsua, distiratsua, arre-horixka eta laranjatu bitartekoa, ertz argiagoa eta zertxobait ildaxkatua. Orriak: Adnatuak, zuri-kremak, gero horixka laranja-kolorekoak. Hanka: 4-7 x 0,5-1 cm-koa, zilindrikoa, kurbatua, gainazal bereziki belusatua, arrehorixka eta oinarritik hasiz belzten doana, guztiz ilelatza, erroluzea. Mamia: Hur-usain eta -zaporekoa. Esporak: Espora-jalkina zuria; 6,5-9 x 4-5 mm-koak. Habitat: Zopizarkara eroritako hostozabal-enborren eta zuhaixken gainean, bereziki Ulex europaeus izenekoan. Jangarritasuna: Jangarria, sukaldaritza-balio eskasekoa.
Clitopilus prunulus Euskaraz: Errotaria. Gaztelaniaz: Molinera, MuserĂłn. Txapela: 0 5-8 cm-koa, ganbil eta zabaldu bitartekoa, irregularra, gingilduna, gainazal lausoduna, ertz fm eta barnera kurbatua. Orriak: Zarratuak, dekurrenteak, zuri eta arrosakara bitartekoak. Hanka: 2-5 x 0,5-1 cm-koa, zilindrikoa, zuria, eszentrikoa. kurbatua. Mamia: Oso hauskorra, irin freskoaren usaina eta zaporea dituena. Esporak: Espora-jalkina arrosakara; 10-13,5 x 5-6 mm-koak. Habitat: Oso arrunta, batez ere hostozabalen basoetan. Jangarritasuna: Jangarria, oso ona; kontuz ibili behar da clitocyhe zuri toxiko batzuekin nahasi gabe.
Entoloma lividum Euskaraz: Azpiarrosa maltzurra. Gaztelaniaz: La engaĂąosa. PĂŠrfida. Txapela: 0 5-15 cm-koa, mamitsua, ganbil eta lautu bitartekoa, erdian titi kamusduna. Ertza uhintsua, gaztetan barnera kurbatua. Kutikula lehorra, ezhigrofanoa, zuri-horixka edo gris-perla, zuntzexka adnatuak. Orriak: Ez oso zarratuak, muxarratuak, krema-horixka eta arrosa-izokinkara bitartekoak. Hanka: 5-10 x 1-3 cm-koa, zilindrikoa, sendoa, kurbatua, oinarrian puztua, zurikrema, gero horixkatu edo iluntzen joaten dena. Mamia: Trinkoa, irin freskoaren usaina duena. Esporak: Espora-jalkina arrosakara; poligonalak, 8,5-11 x 7-10 mm-koak. Habitat: Arrunta hostozabalen basoetan, batez ere hariztietan. Jangarritasuna: Oso pozoitsua, oso usain gozoa duen arren. Inolako zalantzarik gabe, hau izango da Euskal Herrian intoxikazio gehien eragiten dituen perretxikoa.
^luteus atricapillus Euskaraz: Pluteo marroia. Gaztelaniaz: PlĂşteo cervino. T x ap ela: 0 4-14 cm-koa, ezkila-formako eta zabaldu-Iautu bitartekoa, gainazal
leuna, distiratsua, zertxobait likatsua, marroi eta sepia bitartekoa, erdigunea ilunagoa, zimurtsu-titiduna. Ertza zorrotza, ildaxkatua. O rriak : Zarratuak, askeak, zuriak, esporak heldu ahala arrosara aldatzen direnak. H a n k a: 5-10 x 0,5-2 cm-koak, zilindrikoa, hauskorra, hutsa, txapeletik erraz askatzen dena, zuria eta zuntzexka marroiak dituena. ^ a m ia : Zuria, oso hauskorra, arbi-usainekoa. E sp o ra k : Espora-jalkina arrosakara; 7-9 x 5-6 mm-koak. H a b ita t: Arrunta usteltzen ari diren enbor eta adarren gainean. Jangarritasuna: Sukaldaritza-baliorik gabea.
^luteus leoninus E u sk a ra z : Pluteo horia. Gaztelaniaz: PlĂşteo amarillo. T x ap ela: 0 2-5 cm-koa, ganbil eta zabaldu bitartekoa, titi zabal eta kamutsarekin.
Kutikula matea, belusatua, hori-urre edo hori laranja-kolorekoa, disko ingurua arrea. O rriak: Zarratuak, kremak, gero arrosara aldatzen direnak, ertz horixka. H a n k a: 5-8 x 0,3-0,8 cm-koa, zilindrikoa, txapeletik erraz askatzen dena, oinarrian loditzen dena, zuria, horiz tindatua batez ere oinarri aldera, luzetara marratua. M am ia: Hauskorra, zuria, usaingabea, zapore gozokoa. E sp o ra k : Espora-jalkina arrosa iluna; 7-8 x 5-6 mm-koak. H a b ita t: Usteltzen ari diren enbor edo adarren gainean, jeneralean banaka. Jangarritasuna: Sukaldaritza-baliorik gabea.
^manita vaginata E u sk araz: Kukumelo grisa. Gaztelaniaz: Amanita enfundada. T xapela: 0 5-10 cm-koa, ezkila-formako eta zabaldu bitartekoa, titiduna, ertz oso
ildaxkatua, gris errauts-koloreko eta gris-horixka bitartekoa, biluzia, batzuetan bolba-hondarrak dituena. Kutikula askagarria, hezea, satinatua. O rria k : Askeak, zuriak, ez oso zarratuak, lameladunak. H an k a: 6-12 x 0,6-1 cm-koa, zuria, hauskorra, goitik estutua, erraboilduna, hutsa, zona nabar ilunago batekin. Eraztunik gabea. Bolba mintzairea, iraunkorra, altua eta estua, zuria, barrutik ilunagoa. '^ am ia: Zuria, oso hauskorra, usain eta zapore garbirik gabea. E sp o ra k : Espora-jalkina zuria; ez-amiloideak, esferikoak, 10-12 mm-koak. H ab itat: Arrunta hostoerorkorren eta koniferoen azpian, lurzoru azidoetan. J a n g a rrita s u n a : Sukaldaritza-baliorik gabea; gordinik toxikoa da.
^fnanita caesarea Euskaraz: Kuletoa, Gorringoa. Gaztelaniaz: Amanita de los CĂŠsares, Oronja.
Txapela: 0 8-20 cm-koa, hemisferiko eta ganbil-lautu bitartekoa, zapaldugabea eta titigabea, mamitsua, laranja-kolore edo gorri-laranjatu bizikoa, oso gutxitan plaka formakoak diren (ez ezkatak) bolba-hondarrak dituena. Ertza ildaxkatua, mehea. Kutikula erraz askatzen dena, leuna, distiratsua. Orriak: Zarratuak, urkilatuak, askeak, zabalak, hori sufre-kolorekoak. Hanka: 8-15 x 2-3 cm-koa, sendoa, mamitsua, betea, gero kotoikara, hori sufrekolorekoa. Eraztun mintzairea, iraunkorra, ildaxkatua, hori sufre-kolorekoa, zintzilikaria. Bolba mintzairea, zabala, tinkoa, zuria. Mamia: Tentea, zuria, horia. Intxaur-zaporea. Usain ahul oso berezia, usteltzerakoan kirastuna. Esporak: Espora-jalkina zuri-horixka; ez-amiloideak, 9-12 x 6-7 mm-koak. Habitat: Talde txikitan, batez ere harizti eta gaztainadietako soilguneetan, leku eguzkitsuetan. Jangarritasuna: Jangarria, oso ona.
Amanita muscaria Euskaraz: Kuleto faltsua. Gaztelaniaz: Matamoscas. Txapela: 0 6-20 cm-koa, hemisferiko eta zabaldu bitartekoa, zerbait zapaldua, heldutan ertz ildaxkatua, gorri eskarlata eta gorri-laranjatu bitartekoa. Kutikula erraz askatzen dena, distiratsua, hezetasunarekin likatsua, euriarekin desager daitezkeen ezkata zuriak dituena. Orriak: Askeak, zarratuak, zuriak edo zuri-kremak. Hanka: 6-20 x 1-2 cm-koa, zuria, luzatua, eraztunaren azpian ezkataduna, erraboil biribil-oboidea eia bolba-hondar kontzentrikoak eta hauskorrak dituena. Eraztun zuria, mintzairea, zabala, azpitik matazatua, ildaxkatugabea. Mamia: Zuria, kutikularen azpian hori-laranja, tentea. Usain ahula, zapore gozoa. Esporak: Espora-jalkina zuria; ez-amiloideak, 9-11 x 6-8,5 mm-koak. Habitat: Hostoerorkorren eta koniferoen azpian. Oso arrunta eta ugaria. Lurzoru azidoetan. Jangarritasuna: Toxikoa, baina ez hilgarria.
Amanita pantherina Euskaraz: Lanpema txarra. Gaztelaniaz: Amanita pantera. Txapela: 0 4 - 1 0 cm-koa, hemisferiko eta zabaldu bitartekoa, ildaxkatua, txokolatemarroi purpura edo isla horixkez osatua, ertzean argiagoa, ezkata zuriak eta ugariak, irin-itxurakoak, euriarekin desagertzen direnak. Orriak: Zarratuak, askeak, desberdinak, zuriak, ertz irindunak. Hanka; 6 -1 2 x 1 -2 cm-koa, askagarria, mehea, zuria, zuntzexkatu-irinduna, erraboilduna, goian estutua. Eraztun mintzairea, mehea, suntsikorra, hankaren erdi parean, ildaxkatugabea. Bolba atxikia, erraboilaren kontra estutua, eraztun helikoidal bereziak eratuz. Mamia: Samurra, zuria. Errefau-usaina. Zapore gozoa. Esporak: Espora-jalkina zuria; ez-amiloideak, 9-12 x 7-8,5 mm-koak. Habitat: Batez ere hostoerorkorren azpian, gutxiago koniferoen azpian. Aski arruntaJangarritasuna: Oso toxikoa, baina ez hilgarria.
Amanita junquillea Euskaraz: Lanperna horia. Gaztelaniaz: Amanita junquillea. T x ap ela: 0 3-10 cm-koa, ganbil-hemisferiko eta lautu bitartekoa, ertzean leuna, gero
ildaxkatua, horia, hori-okrea, biluzia edo bolba-hondarrak dituena. Kutikula erraz askatzen dena, distiratsua, hezea, argizari-itxurakoa. O rria k : Ez oso zarratuak, askeak, zuriak, ertz irindunak, lameladunak. H a n k a : 6-10 x 1-1,5 cm-koa, zilindrikoa, erraboilduna, matazatu-irinduna, askotan arbi-formakoa. Kolore bereko eraztuna, mintzairea baina hauskorra, oso igarokorra, askotan falta dena. Bolba zuria, mintzairea, erraboilaren gainetik “koilareteak” eratuz egoten dena. M am ia: Samurra, hezea, zuria (kutikularen azpian zitrinoa), usain garbirik gabea. Zapore gozoa. i^sporak: Espora-jalkina zuria; ez-amiloideak, 9-12 x 7-8,5 mm-koak. H a b ita t: Batez ere koniferoen azpian. Oso arrunta. J a n g a rrita s u n a : Toxikoa.
Amanita phalloides Euskaraz: Hiitzaile berdea. Gaztelaniaz: Cicuta verde. T x ap ela: 0 5-12 cm-koa, hemisferiko eta ganbil-lautu bitartekoa, batzuetan
zapaldua, ertz leuna, ildaxkatugabea. Kutikul^erraz askatzen dena, satinatua, eguraldi hezearekin likatsua, berde-horixka eta berde-olibakara bitartekoa, erdialdean ilunagoa, zuntzexka erradial ilunagoak dituena, normalean bolbahondarrik gabe. O rriak: Askeak, desberdinak, zuriak eta isla berdexkak dituztenak. H an k a: 5-15 x 1-2 cm-koa, goian estutua, erraboilduna, zuntz-egiturakoa, zahartzaroan hutsa, zurixka edo hori-berdexka, askotan nabar eta zona horiberdexkez osatua. Eraztun mintzairea, zuria edo hori-berdexka, zintzilikaria. Bolba zabala, mintzairea. M amia: Zuria, samurra, erraboilean arola. Usain ahula, azkenean desatsegina. Zapore gozoa. E sp o rak : Espora-jalkina zuria; amiloideak, 8-10,5 x 7-8,5 mm-koak. H a b itat: Baiiarrik edo taldetan, koniferoen eta hostoerorkorren (bereziki haritzen) azpian. Lurzoru silizeoetan. Arrunta eta oso ugaria leku batzuetan. J a n g a rrita s u n a : Hilgarria. Perretxiko guztien arteko arriskutsuena dela esan daiteke, hain ugaria izateagatik.
^nianita rubescens E uskaraz: Galdakao lanperna. Ardotsua. G aztelaniaz: Amanita vinosa. T xapela: 0 5-15 cm-koa, ertz leuna, hemisferiko eta ganbil-zabaldu bitartekoa, zurixka eta marroi-gorrixka bitartekoa, garatxoduna edo plaka grisaxka, horixka edo okrexkak dituena. Kutikula distiratsua, zertxobait likatsua. ^»■riak: Askeak, zarratuak, zuriak eta orban gorri edo marroi-ardokarak dituztenak, ertz ia irinduna.
Hanka; 6 -1 5 x 1 -3 cm-koa, belea, goian estututa, arbi-formakoa, zurixka edo arrosakara-ardokara, batez ere oinarrian. Eraztun mintzairea, zabala, zuria edo arrosaz tindatua, gainetik ildaxkatua. Bolba irinduna eta txapelaren gainean hondar grisaxkak dituena. Mamia: Zuria, aireraren kontaktuarekin gorri-ardokara. Zapore gozoa. Usain berezirik gabea. Esporak: Espora-jalkina zuria; amiloideak, 8-10,5 x 6-7 mm-koak. Habitat: Hostoerorkorren eta koniferoen azpian. Oso arrunta. Jangarritasuna: Jangarria, ona, baina gordinik toxikoa. Ondo eginda jan behar da beti.
Agaricus campestris Euskaraz: Barrengorria. Gaztelaniaz: Champiñón silvestre. Txapela: 0 4-10 cm-koa, globo-formako eta ganbil bitartekoa, zuntzexkatua edo ezkataduna, zurixka. Orriak: Askeak, arrosak, azkenean beltxexkak. Hanka: 3-7 x 1-2 cm-koa, betea, zilindriko eta fusiforme bitartekoa, oinarrian estutua, eraztunaren azpian zuria eta zuntzexkatu-kotoikara, eta eraztuna sinplea eta ez oso sendoa. Mamia: Erdialdean lodia, gailurrean zuria edo zerbait marroi-arrosakara. Usain eta zapore atseginak. Esporak: Espora-jalkina marroi purpura; 7-9 x 4-6 mm-koak. Habitat: Belardi eta larreetan, taldeka. Jangarritasuna: Oso ona, ale gazteak direnean.
Agaricus xanthoderma Euskaraz: Xantoderma. Gaztelaniaz: Agàrico amarilleante. Txapela: 0 5-10 cm-koa, globo-formakoa, konoenborkara eta ganbil bitartekoa, kutikula leuna, zuria, erdialdean grisaxka, igurztean horitu egiten da, arregrisaxkara aldatuz. Orriak: Askeak, estuak, zarratuak, zurbilak, gero arrosa haragikara argiak, azkenean marroi ilunak. Hanka: 6-12 x 1-2 cm-koa, zilindrikoa, erraboilduna, leuna, zuria, igurztean horitu egiten da, batez ere oinarrian. Mamia: Zuria edo arrosakara, tinta-usain handia eta desatsegina, batzuetan pixka bat iodo antzekoa, alkoholarekin biziki horitzen da. Esporak: Espora-jalkina marroi purpura; 5-6,5 x 3,5-4 mm-koak. Habitat: Belardi eta larreetan, baso txikien eta lorategien ertzetan. Jangarritasuna: Toxikoa.
Lepiota cristata Euskaraz: Galanperna usaintsua. Gaztelaniaz: Lepiota maloliente. Txapela: 0 2-4 cm-koa, ezkila-formako eta ganbil-zabaldu bitartekoa, titiduna, gaztetan trapezoidala, mehea, zurixka eta disko marroi arrosakara, ezkata erradial arre-arrosakarak.
O rria k : Askeak, zarratuak, zuri eta krema-horixka bitartekoak. H a n k a: 2-5 x 0,2-0,4 cm-koa, ziHndrikoa, hutsa, zuria, gero oinarrian arrosa-
haragikara. Eraztun markatua, igarokorra, zurixka eta kutikularen kolore bereko bitartekoa. M am ia: Mehea. hauskorra, txapelean krema-zurixka, hankan marroi-ardokara. Usain bortitz berezia. E sp o ra k : Espora-jalkina zuria; 6-8 x 3-3,5 mm-koak. H a b ita t: Hostoerorkorren eta koniferoen azpian, baita lorategi, belardi, etab.etan ere. J a n g a rrita s u n a : Toxikoa edo susmagarria.
impiota oreadiformis E u sk a ra z : Galanperna leuna. T xapela: 0 2-4 cm-koa, ezkila-formako eta lau-ganbil bitartekoa, titiduna. Kutikula
ezkata zuntzexkatu finak dituena, lehoi-kolore edo lehoi-kolore okrexka, erdian ilunagoa. Ertza oxkarduna, krema-zurixka. O rria k : Askeak, sabelduak, zarratuak, zuriak. H a n k a: 2-7 x 0,4-0,8 cm-koa, zilindrikoa, eraztun-lekuaren gainean lits zuriak dituena: eraztuna ez da beti nabarmena izaten. Horren azpitik erezel orokorraren hondarrak, krema eta krema-okrexka bitartekoak. M am ia: Zurixka, hankan arrosakara. Zapore gozoa. Usain ahula. E sp o ra k : Espora-jalkina zuria; 10-15 x 5-6 mm-koak. H a b ita t: Basoen ertzean, batez ere hostoerorkorren basoetan. Ez da oso arrunta. J a n g a rrita s u n a : Ez da jangarria.
^acrolepiota procera E u sk araz: Galanperna jangarria. Gaztelaniaz: Apagador. Matacandil. T xapela: 0 10-30 cm-koa, esferiko-oboide eta zabaldu bitartekoa, titiduna. Ertza
oxkarduna. Kutikula lehorra, matea, hondo gris-arrosakararen gainean metxa marroiak dituena, irregularrak. O rria k : Hankatik askatuak, sabelduak, zurixkak. H anka: 15-40 x 1-3 cm-koa, zilindrikoa, hutsa, zuntz-egiturakoa, zonaka hondo argiagoaren gainean sigi-sagan egindako markatu berezia, goian estutua, erraboilduna. Eraztun zabala, bikoitza, goitik zurixka, hankatik ateratzen dena. Mamia: Zuria, aldagaitza, hankan zuntz-egiturazkoa. Intxaur-zaporea. Fruta-usaina. E sp o rak : Espora-jalkina zuria; 12-18 x 8,5-1 Imm-koak. H ab itat: Hostoerorkorren eta koniferoen baso mehatzetan, eta baita belardietan ere. Oso arrunta. J a n g a rrita s u n a : Jangarria, ona. Txapelak bakarrik jan, hanka kenduta, guztiz zurkara da eta.
^ucoagaricus leucothites E u sk araz: Galanperna zuria. G aztelaniaz: Lepiota blanca.
t รก p e l a : 0 4-10 cm-koa, oboide edo ezkila-formako eta zabaldu bitartekoa, titigabea. Kutikula lehorra, matea, zetakara, zuri garbi eta okre oso argi bitartekoa.
Orriak: Askeak, zarratuak, zuriak, gero arrosa motelak. Hanka: 4-8 x 0,5-1,5 cm-koa, zilindrikoa, erraboilduna, zuria, tentea, gero hutsa. Eraztun mintzairea, mehea, mugikorra eta igarokorra. Mamia: Zuria, samurra, erraboilean arrosakara. Zapore ona. Fruta-usaina. Esporak: Espora-jalkina zuria edo zuri-arrosakara; 7,5-10 x 5-6 mm-koak. Habitat: Belardi, lorategi, labore-lur, etab.etan. Arrunta. Jangarritasuna: Sukaldaritza-baliorik gabea.
Cystoderma amianthinum Euskaraz: Galanperna zokousainduna. Gaztelaniaz: Cistoderma amiantina. Txapela: 0 2-5 cm-koa, ganbil eta lautu bitartekoa, ertz apendikulatua, titia gutxi markatua. Kutikula kizkurra, matea, hori eta hori-okre bitartekoa, kanporantz “desegiten” doazen matazak dituena. Orriak: Atxikiak, lameladunak, zuri eta krema-horixka bitartekoak. Hanka: 3-6 x 0,2-0,6 cm-koa, zilindrikoa, mehea, txapelaren kolore berekoa hankaren goiko aldean geratzen den eraztun-zona edo “armila” irindunaren azpian. Mamia: Hauskorra, horixka. Alkanforraren edo lur bustiaren antzeko usain berezia. Esporak: Espora-jalkina zuri-krema; 4,5-6 x 2,5-3,5 mm-koak. Habitat: Hostoerorkorren edo koniferoen azpian. Lurzoru azido eta hezeetan. Oso arrunta. Jangarritasuna: Ez da jangarria.
Coprinus comatus Euskaraz: Urbeltz galparduna. Gaztelaniaz: Barbuda. Txapela: 0 3-10 c-koa, zilindriko-oboide eta ezkila-formako eta zabaldu bitartekoa. Ertza zuntzexkatua, grisaxka. Kutikula zuria eta ezkata iletsu zuri eta zuri-okre bitartekoak dituena, diskoa horixka-okrea. Adinarekin ertz zartatu eta belztu egiten da. Orriak: Askeak, zarratuak, zuriak, gero arrosakarak, eta azkenean beltzak eta urberak. Hanka: 4-30 x 1-3 cm-koa, zilindrikoa, hutsa, erraboilduna, zuria, zuntzexkatua, gero leuna. Eraztun estua, zuria, mugikorra, igarokorra. Mamia: Mehea, hauskorra, zuri eta arrosakara bitartekoa, gero beltza. Usain eta zapore ahulak. Esporak: Espora-jalkina beltxexka; 10-12x6-8 mm-koak, ernetze-porodunak. Habitat: Lorategi, bide-ertz, zabortegi, etab.etan. Oso arrunta Jangarritasuna: Jangarria, oso ona.
Coprinus atramentarius Euskaraz: Urbeltz gorritzailea. Gaztelaniaz: Coprino antialcohólico. Txapela: 0 3-7 cm-koa, oboide eta koniko-ganbil bitartekoa, ertz gingilduna. gero arraildua. Kutikula zetakara, gris horixka eta gris arre bitartekoa, ezkata okrexka txikiekin.
O rria k : Oso zarratuak, sabelduak, gero beltxexkak eta urberak. H a n k a : 5-15 x 1-1,5 cm-koa, zurixka, leuna, eraztun-zona hauskorra, igarokorra,
oinarrian ia. M am ia: Mehea, biguna, hauskorra, zuri-grisaxka, usaingabea eta zaporegabea. E sp o ra k : Espora-jalkina beltxexka; leunak, ernaltze-porodunak, 8-10 x 5-6 mm-
koak. H a b ita t: Zopizarkara askotan lurpean egoten diren zurezko hondarren gainean;
horregatik lur gainekoak direla ematen du askotan. Arrunta. J a n g a rrita s u n a : Toxikoa edari alkoholdunekin lagunduta jaten bada.
^anaeolus sphinctrinus Euskaraz: Orribeltz berdeska. Gaztelaniaz: Paneolo alucin贸geno. T xap ela: 0 2-4 cm-koa, oboide eta koniko eta ezkila-formako bitartekoa, ertz
kurbatua, ertzetik kanpora ateratzen dena, errezeletik geratutako hondar triangeluar zuriak dituena. Kutikula leuna, distiratsua, ez-likatsua, gris olibakara eta gris beltxexka bitartekoa. O rria k : Ez oso zarratuak. askeak, sabelduak, zabalak, gris eta gris beltxexka bitartekoak hondo olibakararen gainean. Ertza zuria. H an k a: 6-12 x 0,2-0,4 cm-koa, zuzena, hutsa, txapelaren kolore berekoa, goian argiagoa. M am ia: Mehea, grisaxka, usain eta zapore garbirik gabea. E sp o ra k : Espora-jalkina beltxexka; limoi-formakoak, 15-20 x 9-12 mm-koak. H a b ita t: Belardi, bide-ertz, etab.etan, eta baita animalien gorotzaren gainean ere. Oso arrunta. J a n g a rrita s u n a : Ez da jangarria.
^anaeolus semiovatus Euskaraz: Orribeltz arrautzerdia. Gaztelaniaz: Paneolo anillado. T xapela: 0 2-5 cm-koa, oboide eta koniko edo ezkila-forma bitartekoa, titigabea,
ertzean leuna, oxkargabea. Kutikula askagarria, leuna edo zimurduna, hezetasunarekin likatsua, lehorrean distiratsua, gaztetan gris-buztinkara eta gamuza-kanela bitartekoa, diskoa ilunagoa, ertz gris ahula. O rria k : Adnatuak, zabalak, marroi-grisaxka eta beltxexka bitartekoak, ertz zuriak. H an k a; 6-10 x 0,2-0,5 cm-koa, kofaduna, erraboilduna, zuntz-egiturakoa, txapelaren kolore berekoa. Eraztun mintzairea, mehea, gardena, esporekin beizten dena. M am ia: Hauskorra, biguna, zuri-grisaxka, usain eta zapore garbirik gabea. E sp o rak : Espora-jalkina beltza; isla purpurarik gabeak, eliptikoak, 14-21 x 8-12 mm-koak. H a b itat: Ongarritutako lurzoru edo abereen gorotzaren gainean, bereziki zaldienean. J a n g a rrita s u n a : Ez da jangarria.
^sathyrella candolleana E u sk araz; Drosofila zuriska.
Gaztelaniaz: Satirela blanca.
Txapela: 0 2-6 cm-koa, ezkila-formako eta lautu bitartekoa. zerbait titiduna. Kutikula irinduna, gero leuna, hezetasunarekin marroi mótela, eguraldi lehorrarekin ia zuria, ertz hozkatu eta matazaduna, errezel-hondarrak. Orriak: Zarratuak, gris-lila eta txokolate-marroi purpura bitartekoak. Hanka: 3-8 x 0,3-0,8 cm-koa, hutsa, hauskorra, zurixka, goitik ildaxkatua. Mamia: Mehea, zuria, usain eta zapore garbirik gabea. Esporak: Espora-jalkina arre-purpura; eliptikoak, 6-9 x 4-5 mm-koak. Habitat: Zopizarkarkara edo taldeka, parke, lorategi, bide-ertz, etab.etan. Oso arrunta. Jangarritasuna: Sukaldaritza-baliorik gabea.
Psathyrella velutina Euskaraz: Drosofila malkoduna. Gaztelaniaz: Satirela aterciopelada. Txapela: 0 3-10 cm-koa, hemisferiko eta ganbil edo lautu bitartekoa, titi kamutsa età gutxi markatua. Kutikula belusatua eta zuntzexkaduna, lehorra, matea, higrofanoa, arre-gorrixka edo okrexka, lehortzerakoan argitzen dena. Orriak: Atxikiak, bakanduak, arreak, ilundu eta orban beitzak uzten dituzten tantak dituztenak, azkenean beltxexkak. Hanka: Zilindrikoa, hutsa, puntan zurixka, oinarrian okre-marroia. Eraztun iraunkorra, esporekin beltxexka. Mamia: Gogorra, marroia, usaingabea ea zaporegabea. Esporak: Espora-jalkina beltxexka; garatxodunak, 9-11 x 5,5-7 mm-koak. Habitat: Talde handitan, bide-ertzetan, hostoerorkorren basoetako soilguneetan. Arrunta. Jangarritasuna: Jangarria, sukaldaritza-balio eskasekoa.
Agrocybe aegerita Euskaraz: Makal ziza. Gaztelaniaz: Seta de chopo. Txapela: 0 3-14 cm-koa, hemisferiko eta ganbil zabaldu bitartekoa. Kutikula lehorra, zimurtua, marroi eta zuri-krema bitartekoa. Ertza biribilkatua edo barnera kiribildua. Orriak: Atxikiak edo muxarratuak, zarratuak, zurixkak, gero marroi tabakokolorekoak, ertz argiagoa. Hanka: 3-15 x 1-1,5 cm-koa, zilindrikoa, oinarrian estutua, betea, gogorra, zurixka. gero arrea. Eraztun zurixka, mintzairea, iraunkorra. Mamia: Zuria, trinkoa, irin zaharkituaren usaina, zapore gozo eta atsegina. Esporak: Espora-jalkina marroi tabako-kolorekoa; 8-11 x 5-6 mm-koak. Habitat: Zopizarkara, motzondo edo gaitzak jotako zuhaitzen gainean, beti hostoerorkorretan, batez ere makaletan. Jangarritasuna: Jangarria, ona, batez ere ale gazteak direnean.
Stropharia semiglobata Euskaraz: Gorotz-sorgin txikia. Gaztelaniaz: Estrofaria semiglobosa.
T xapela: 0 2-3 cm-koa, hemisferiko eta ganbil bitartekoa. Kutikula leuna,
hezetasunarekin likatsua, distiratsua, hori lasto-koloreko eta okre-horixka bitartekoa. Orriak: Adnatuak, oso zabalak, gris eta marroi purpura beltxexka bitartekoak. Ertza motelagoa. H a n k a: 5-11 x 0,2-0,4 cm-koa, horixka, eraztunaren gainean zurbilagoa, eraztunaren azpian likatsua. Eraztun mehea, lingirdatsua, igarokorra, esporen eraginez belztua. M am ia: Mehea, koloregabea, usain eta zapore garbirik gabea. Esporak: Espora-jalkina beltz-morexka; punta-porodunak, 16-20 x 9-10 mm-koak. H a b ita t: Zaldi-gorotzaren gainean, materia organiko askoko belardietan, etab.etan. Oso arrunta. J a n g a rrita s u n a : Sukaldaritza-baliorik gabea.
^ypholoma sublateritium Euskaraz: Suge-ziza teilakoloreduna. Gaztelaniaz: Hifoloma de color ladrillo. T xapela: 0 3-10 cm-koa ganbil eta lautu bitartekoa, titiduna, mamitsua. Kutikula
lehorra, leuna, zetakara, gorri adreilu-kolorekoa eta ertzean horitzen dena, errezeletik geratutako lits krema-kolorekoekin apaindua. O rria k : Zarratuak, atxikiak, hori-grisaxka eta beltxexka bitartekoak, ertz zurbilagoak. H a n k a: 5-12 x 1-1,5 cm-koa, zilindrikoa, zuntz-egiturakoa, goitik horixka, gortinaren azpian arre-gorrixka. Cortina bera igarokorra da, horixka, eraztun baten antzekoa. M am ia: Hori ahula, hankaren oinarrian marroi-gorrixka. Usain gutxikoa. Zapore mingotsa. E sp o ra k : Espora-jalkina arre-purpura; ernetze-porodunak, 6-7,5 x 3-4,5 mm-koak. H a b itat: Zopizarkara, talde itxiak eratuz hostoerorkorren motzondo gainean, inoiz ez koniferoetan. J a n g a rrita s u n a : Toxikoa
^ypholoma fasciculare Euskaraz: Suge-ziza mingotsa. Gaztelaniaz: Hifoloma de lรกminas verdes. ^xapela: 0 3-7 cm-koa esferiko-ganbil eta lautu bitartekoa, titiduna, ertz matazatua gortina-hondarrekin. Kutikula leuna, lehorra, marroi-laranja eta hori-limoi bitartekoa. O rria k : Zarratuak, atxikiak, sufre-hori eta berdexka bitartekoak, azkenean esporen eraginez beltxexkak. Hanka: 5-10 x 0.5-1 cm-koa, zilindrikoa, askotan kurbatua, zuntzexkaduna, txapelaren kolore berekoa. Cortina igarokorra. horixka, eroritako esporen eraginez purpura. ^ a m ia : Hori sufre-kolorekoa, mehea, hankaren oinarrian arrea. Zapore oso mingotsa. ^sporak: Espora-jalkina gris-marroi-purpura; ernetze-porodunak, 6-8 x 3-4 mm-koak. h a b ita t: Hostoerorkorren eta koniferoen motzondoen gainean. Oso arrunta.
Jangarritasuna: Toxikoa.
Inocybe geophylla Euskaraz: Inozibe zuria. Gaztelaniaz: Inocibe terrestre. Txapela: 0 2-5 cm-koa, konikoa, titiduna, ertz hasieran biribildua, zuria edo zuria eta erdigunea okrexka, gainazal zetakara. Orriak: Askeak, zurbilak, gero okrexkak. Hanka: 2-6 x 0,3-0,6 cm-koa, zilindrikoa, oinarrian pixka bat arina, zuria, puntan lausoduna Mamia: Zurixka, mehea, usain espermatiko garbikoa. Esporak: Espora-jalkina okrea; 8-10 x 5-6 mm-koak. Habitat: Arrunta koniferoen eta hostozabalen azpian. Jangarritasuna: Toxikoa.
Hebeloma sinapizans Euskaraz: Arbiki falkaduna. Gaztelaniaz: Hebeloma de olor a r谩bano. Txapela: 0 5-15 cm-koa. ganbil eta zabaldu bitartekoa, zerbait titiduna. Kutikula hezetasunarekin likatsua, krema, krema-arrosakara. arre arrosakara edo gorria. Ertza leuna, biribilkatua, gero uhindua. Orriak: Muxarratuak, kremak, gero arre kanela-kolorekoak, ertzean argiagoak. Hanka: Zilindrikoa, sendoa, hutsa, txapela baino zurbilagoa, ezkata txikiak dituena. Ebakitzean, apendize triangeluar berezia hankaren goiko aldean. Mamia: Lodia, zurixka. Zapore mingotsa, errefau-usaina. Esporak: Espora-jalkina tabako-kolorekoa; 10-15 x 6-8 mm-koak. Habitat: Hostoerorkorren eta koniferoen azpian. Arrunta. Jangarritasuna: Toxikoa.
Gymnopilus spectabilis Euskaraz: Egur-ziza bikaina. Gaztelaniaz: Foliota anaranjada. Txapela: 0 4-20 cm-koa, hemsferiko eta ganbil-zabaldu bitartekoa, titiduna, horixka eta lehoi-koloreko eta gorri bitartekoa. Kutikula lehorra, zetakara, zuntzexkaduna. ezkata txiki ilunagoak dituena. Orriak: Zarratuak. adnatu-muxarratuak, hori motel eta lehoi- eta azafrai-kolorekoa, heldua dagoenean. Hanka: 8-15 x 1-3 cm-koa, sabeldua, fusiformea, okre horixka eta arre-gorrixka bitartekoa, bere oinarrian. Eraztun zabala, mintzairea, hankaren kolore berekoa. gero esporen eraginez okre-burdinkara. Mamia: Hori m贸tela, ukitzean marroia. Usain gutxikoa, zapore oso mingotsa. Esporak: Espora-jalkina marroi-okrea; 8-10 x 5-7 mm-koak. Habitat: Zopizarkara, hostoerorkorren motzondo eta adarren gainean batez ere. Arrunta. Jangarritasuna: Ez da jangarria, bere mingostasunagatik.
Gymnopilus penetrans E u sk a ra z : Egur-ziza zola-zuria. Gaztelaniaz: Gimnopilo penetrante. T x ap ela: 0 2-8 cm-koa, ganbil eta lautu bitartekoa, titiduna, mehea. Kutikula
zuntzexkaduna, lehorra, leuna, lehoi-kolore eta marroi-gorrixka bitartekoa. Ertza uhindua. Orriak: Estuak, zarratuak, atxikiak, hori motelak, adinarekin okre burdinkarak. H a n k a : 4-7 x 0,4-0,8 cm-koa, zilindrikoa, hutsa, goian horia, behean marroigorrixka, zuntzexka zurixkak dituena, mizelio-hondarrak, oinarrian kotoikara. Gortina zurixka eta igarokorra. M am ia: Horixka, hankan lehoi-kolorekoa. Zapore oso mingotsa. Perretxiko- edo iodo-usaina. E sp o ra k : Espora-jalkina burdinkara; mikroskopioan hori urre-kolorekoak, 6-9 x 4-5 mm-koak. Habitat: Koniferoen enbor eta eroritako adarren gainean, batzuetan pago-egur ustelduen gainean ere bai. Oso arrunta. J a n g a rrita s u n a : Ez da jangarria, bere mingostasunagatik.
t^ermocybe semisanguinea Euskaraz: Sare orrigorria. Gaztelaniaz: Cortinario de lรกminas rojas. T xap ela: 0 2-6 cm-koa, koniko eta ezkila-formako eta zabaldu bitartekoa, titiduna,
leuna edo pixka bat zuntzexkatua, marroi-horixka eta marroi-olibakara uniforme bitartekoa. Orriak: Zarratuak, atxikiak, odol-koloreko gorri bizia, gero marroi iluna, ertz argiagoa. H a n k a: 6-10 X 0,5-1 cm-koa, zuntzexkatua, zilindrikoa, oinarrian konkortua, hori argia, oinarrian karmin argia (mizelioa). Gortina horixka, hankan hondarrak uzten dituena. M am ia: Hori argia, mehea. Errefau-usain arina. E sp o ra k : Espora-jalkina burdinkara; 6-8 x 4-5 mm-koak. H a b ita t: Batez ere koniferoen azpian. Lurzoru pobre eta azidoetan, hareatsuetan. Arrunta. J a n g a rrita s u n a : Susmagarria.
^aterina marginata Euskaraz: Galera hiltzailea. Gaztelaniaz: Galerina rebordeada. T x ap ela: 0 2-5 cm-koa ganbil eta zabaldu bitartekoa. Ertza mehea, ildaxkatua.
Kutikula lehorra, higrofanoa, marroi burdinkara eta okre horixka bitartekoa, lehortzerakoan argiagoa. O rria k : Estuak, zarratuak, adnatu-dekurrenteak, marroi motel eta okre burdinkara bitartekoak. Ertza zurixka. H an k a: 3-7 x 0.2-0,4 cm-koa, zuntz-egiturakoa, okre motel eta marroi ilun bitartekoa, behean. Eraztun mintzairea, garbia, hankari atxikia, igarokorra. M am ia: Mehea, horixka, irin-usain eta -zapore nabarmenak.
Esporak: Espora-jalkina okre-burdinkara; 8-10 x 5,5-7 mm-koak. Habitat: Taldeka, ez-zopizarkara, egur-hondakinen gainean, batez ere koniferoetan, eta baita hostoerorkorretan ere. Arrunta. Jangarritasuna: Pozoitsua, hilgarria.
Pleurotus cornucopiae Euskaraz: Belarri luzea. Gaztelaniaz: Cuerno de la abundancia. Txapela: 0 3-10 cm-koa, ganbil eta zapaldu bitartekoa, inbutu-formakoa, etz uhindua, zartatua. Kutikula matea, irinduna, gero leuna, krema eta krema-okre bitartekoa, azkenean marroia. Orriak: Zurixkak, denbora askoan dekurrenteak, anastomosatuak. Hanka: 2-5 x 1-2 cm-koa, betea, sendoa, oinarrian estutua, eszentrikoa, adarkatua, txapelaren kolore berekoa. Mamia: Tentea, zuria. Zapore ona. Irin-usaina, zenbait autoreren arabera, gazta- edo amoniako-usaina. Esporak: Espora-jalkina zuri-lila m贸tela; 8-11 x 3,5-4 mm-koak. Habitat: Talde itxietan, motzondo eta eroritako adarren gainean, batez ere pagoenetan. Ez oso arrunta. Jangarritasuna: Jangarria, ona.
Pleurotus ostreatus Euskaraz: Belarri landua. Gaztelaniaz: Pleuroto en forma de concha. Txapela: 0 4-15 cm-koa, konkortu eta maskor-formako zapal bitartekoa, ertz leuna. Kutikula lisoa, distiratsua, zerbait likatsua, beix eta gris bitartekoa, batzuetan kolore morexkaz tindatua. Orriak: Dekurrenteak, zarratuak, zuriak. Hanka: 1-3 x 1-1,5 cm-koa, eszentrikoa, zuria, oinarrian mizelioaren hondar zuriak dituena. Mamia: Elastikoa, tinkoa, zuria. Perretxiko-usaina. Zapore ona. Esporak: Espora-jalkina zuria; leunak, 8-10,5 x 3-4 mm-koak. Habitat: Hostoerorkorren enbor gainean, batez ere/ii^M.s'-aren gainean. Arrunta. Jangarritasuna: Jangarria, ona.
Russula delica Euskaraz: Gibelzuri orrizabala. Gaztelaniaz: Rusula bianca. T xapela:0 7-18 cm-koa, ganbil-zabaldu eta oso zapaldu bitartekoa, ia inbutuformakoa. Ertza oso biribilkatua, beti leuna. Kutikula mehea, matea, zuria, gero marroi okrexkaz orbandua. Orriak: Adnatuak edo subdekurrenteak, zuriak, isla gris zikinak dituztenak, ukitzean okreak, lodiak, ez oso zarratuak, lameladunak. Hanka: 3-5 x 2-4,5 cm-koa, zilindrikoa, motza, lodia, oso gogorra, zuria edo marroi okrexkaz orbandua. Mamia: Lodia, oso gogorra, zuria, airearen kontaktuarekin okrea. Fruta-usaina, gero arrain-usaina, zapore mina, orrietan handiagoa.
Esporak: Espora-jalkina zuria; 8-11 x 6,5-8 mm-koak. Habitat: Arrunta hostozabalen eta koniferoen azpian. Jangarritasuna: Sukaldaritza-baliorik gabea. Russula nigricans Euskaraz: Gibelilun orrizabala. Gaztelaniaz: Rusula ennegrecida. Txapela: 0 6-15 cm-koa, ganbil eta zabaldu bitartekoa, titiduna edo sakonki zapaldua, arre zikina, azkenean beltxexka. Kutikula adnatua, fina eta lehorra.
Orriak: Zabalak, lodiak, banatuak, lameladunak, oso zurrunak eta hauskorrak, krema-horixkak, gero arreak eta, azkenik, kedar-koloreko edo beltzak.
Hanka: 3-8,5 x 2-3 cm-koa, zilindrikoa, motza, goian lausoduna, zuria, ukitzean arre-gorrixka, azkenean oso iluna.
Mamia: Gogorra, lodia, oso hauskorra eta zurruna, ebakitzean gorri odol-kolorekoa, gero arre kedar-kolorekoa, azkenean beltza. Zapore mingarra.
Esporak: Espora-jalkina zuria; 7-8 x 6-7 mm-koak. Habitat: Oso arrunta hostozabalen eta koniferoen azpian. Jangarritasuna: Sukaldaritza-baliorik gabea. Russula ochroleuca Euskaraz: Gibelokre hankazuria. Gaztelaniaz: Rusula bianco ocrĂ cea. Txapela: 0 4-11 cm-koa, ganbil eta lautu bitartekoa, zapaldu eta ia inbutu-formako bitartekoa. Ertza kamutsa, leuna edo laburki ildaxkatua. Kutikula askagarria, okrehorixka eta hori-berdexka bitartekoa. Orriak: Zuriak edo krema-kolorekoak, ertzean kamutsak, zarratuak edo pixka bat bakanduak. Hanka: 3-7 x 1-2,5 cm-koa, zilindrikoa, sendoa, tinkoa, oso zimurtua, zuria edo arrea, hezetasunarekin grisaxka. Mamia: Lodia, trinkoa, zuria edo hezetasunarekin grisaxka. Usain ahula, zapore pixka bat mina. Esporak: Espora-jalkina zuria; 8-10 x 6,5-8 mm-koak. Habitat: Oso arrunta lurzoru silizeoetan, hostozabalen eta koniferoen azpian. Jangarritasuna: Sukaldaritza-baliorik gabea.
Russula virescens Euskaraz: Gibelurdina. Gaztelaniaz: Seta de cura Txapela: 0 4-10 cm-koa, globo-formako eta lau-zapaldu bitartekoa, ertz azkenean ildaxkatua. Kutikula oso lehorra, baita euriarekin ere, berehala zartatua, gardingakoloreko berde bereizgarria, baita ia zuria ere. Orriak: Zuriak edo krema-kolorekoak, isla arrosakarak dituztenak, zarratuak edo pixka bat askatuak, meheak edo lodiak. Hanka: 4-9 x 2-4 cm-koa, zimurtua, hauskorra, trinkoa, gero leizetsua, zuria. Mamia: Trinkoa, hauskorra, zuria, usain ahul ez oso atsegina, zapore gozoa. Esporak: Espora-jalkina zuria; 6-9 x 5-6,5 mm-koak.
Habitat: Oso arrunta hostozabalen azpian, batez ere haritz eta pagoetan. Jangarritasuna: Jangarria, oso ona.
Russula cyanoxantha Euskaraz: Urretxa. Gibel beltxa. Gaztelaniaz: Rusula de los cerdos. Carbonera. Txapela: 0 4-15 cm-koa, globo-formako eta lau-zapaldu bitartekoa, ia kopaformakoa, ertz oso barnera kurbatua, gero zorrotza eta leuna. Kutikula lodia, likatsua, koipetsua, berdea, gris-berdexka, morea edo hiru koloreen nahasketazkoa, behin edo behi ia zuria. Orriak: Beti zuriak, estuak, elastikoak, koipetsuak. Hanka: 3-10 x 1-3 cm-koa, lodia, gogorra, zilindrikoa, leuna edo aski zimurtua, zuria edo lilaz orbaindua. Mamia: Lodia, oso gogorra, zuria, kutikularen azpian morexka. Usain gutxikoa, zapore gozoa. Esporak: Espora-jalkina zuria; 7-9 x 6-8 mm-koak. Habitat: Oso zabaldua eta ugaria hostozabalen azpian. Jangarritasuna: Jangarria, oso ona. Euskal Herrian gehien estimatzen diren Russula-eVdko bat.
Russula heterophylla Euskaraz: Gibelberde orrizuria. Gaztelaniaz: Rusula heterófila. Txapela: 5-12 cm-koa, ia globo-formako eta lau-zapaldu bitartekoa, gero kopafromakoa. Ertza zorrotza, leuna. Kutikula mehea, lehorra, matea, ertzean oso fin zartatua, berde eta arre-olibakara bitartekoa, erdian beltxexka. Orriak: Zuritik berde-horixka motelera bitartekoak, finak, zarratuak, hankaren ondoan oso urkilatu-anastomosatuak. Hanka: 4-7 x 1,5-3 cm-koa, zilindrikoa, oinarrian estutua, ia leuna edo zimurtua, gogorra, oso hauskorra, zuria edo oinarrian arrea. Mamia: Gogorra, oso hauskorra, zuria edo arre alderakoa, kutikularen azpian berdexka. Usain ederra, zapore gozoa. Esporak: Espora-jalkina zuria; 5-8 x 5-6 mm-koak. Habitat: Arrunta, hostozabalen eta koniferoen azpian. Jangarritasuna: Jangarria, oso ona.
Russula vesca Euskaraz: Gibelarrosa goiztiarra. Gaztelaniaz: Rusula comestible. Txapela: 0 4-10 cm, hemisferiko eta lau zapaldu bitartekoa. Ertza zorrotza, leuna. Kutikula urria ertzean, estaltzen ez duena, arre-gorrixka eta tou arrosakarak dituena, urdaiazpiko egosiaren arrosa argikoak, oso gutxitan erabat zuria. Orriak: Zarratuak, meheak, hankaren ondoan anastomosatuak, zuriak, azkenean herdoil-kolorez pikartatuak. Hanka: 3-10 x 1-3 cm-koa, zilindrikoa, oinarrian estutua, ia leun eta erabat zimurtu bitartekoa, trinkoa, berehala larbek hartua, hauskorra, zuria edo orban marroiduna-
à
Mamia: Trinkoa, azkeneak larbak dituena, zuria, lierdoil-koloreko marroia hartzeko joera handiarekin, usain ederra, hur-zaporea.
Esporak: Espora-jalkina zuria; 6-8 x 5-6 mm-koak. Habitat: Arrunta urkien, haritzen eta pagoen azpian. Jangarritasuna: Jangarria, oso ona. Russula parazurea Euskaraz; Gibelberde iluna. Txapela; 0 4-8 cm-koa, ganbil eta lau zapaldu bitartekoa, azkenean ia kopaformakoa. Ertza kamutsa, leuna, gero ildaxkatua. Kutikula lehorra, matea, lausotasun urdinxkaduna, gris-berdexka, erdian arbel-koloreko tonu ilun edo morexkak dituena. Orriak: Kremak. arrez pikartatuak, lodiak, azkenean askatuak, hauskorrak. Hanka: 4-6 x 1-2 cm-koa, oinarrian estutua, leuna, lausoduna, trinko eta hauskor bitartekoa, betea edo oso leizetsua, zuria edo arretsua. Mamia:. Ez oso lodia, trinkoa, hauskorra, zuria, kutikularen azpian berdexka, zapore gozoa. Esporak: Espora-jalkina krema; 6-8,5 x 5-6,5 mm-koak, subretikulatuak. H a b ita t: Oso arrunta hostozabalen eta koniferoen azpian. Jangarritasuna: Jangarria, ona.
Russula olivacea E u s k a ra z : Gibeloliba. G aztelaniaz; RĂşsula oliva.
Txapela: 0 6-16 cm-koa, subgloboso eta lau zapaldu bitartekoa, edo ia inbutuformakoa. Ertza lodia, leuna edo orban kontzentrikoz markatua. Kutikula matea, granatea, berdea edo marroi-olibakara, askotan granatea eta zona berdexkak dituena. Orriak: Okre motelak eta isla zitrinoak, azkenean horiak, zarratuak, azkenean zabalak eta lodiak, oso hauskorrak. H a n k a ; 5-10 x 1-4 cm-koa, zilindrikoa, sendoa, leuna, oso trinkoa, zuria, goian arrosakara. Mamia: Oso gogorra, azkenean arola, zuria. Geranio-usain ahula, zapore gozoa. E sp o ra k : Espora-jalkina horia; 8-11 x 7-10 mm-koak. H a b ita t: Oso arrunta pagadi handietan. J a n g a rrita s u n a : Jangarria, ondo egiten bada. Gordinik edo labean eginda, toxikoa. Azken urteotan espezie honen eraginez hainbat intoxikazio izan dira Euskal Herrian.
Russula aurata E u sk a ra z : Gibel kuletoa. G aztelaniaz; RĂşsula dorada. T xap ela: 0 5-10 cm-koa, hemisferiko eta lau bitartekoa, guztiz zapaldua. Ertza
biribila, leuna edo laburki ildaxkatua. Kutikula distiratsua, gorri-laranjatu, laranja edo hori-laranjatua.
Orriak: Okrexkak, ertzak hori sufre-kolorekoak, zarratuak, meheak, hauskorrak. Hanka: 6-8 x 1-2,5 cm-koa, zilindrikoa, zimurtua. tentea, gero arola, hauskorra, zuria edo partzialki hori sufre-kolorekoa. Mamia: Tente eta arol bitartekoa, zuria, kutikularen azpian hori bizia. Zapore gozoa. Esporak: Espora-jalkina hori argia; 8-10 x 7-8 mm-koak. Habitat: Aski arrunta hostozabalen azpian. Jangarritasuna: Jangarria.
Russula emetica Euskaraz: Gibelgorri okagarria. Gaztelaniaz: RĂšsula emĂŠtica. Txapela: 0 6-10 cm-koa, ganbil eta lau bitartekoa, pixka bat zapaldua, ertz kamutsa, ildaxkatua. Kutikula oso erraz askatzen dena, likatsua eta distiratsua, gorri garbia edo gorri-arrosakara. Orriak: Zuri garbiak, zabalak, finak, hauskorrak, ertz leunak. ez oso zarratuak. Hanka: 4-8 x 1-2,5 cm-koa, zuri garbia, tentea, berehala arol eta hauskorra, gainazal zimurtua. Mamia: Hauskorra, zuria. Fruta-usaina, zapore oso mina. Esporak: Espora-jalkina zuria; 9-10 x 7-8 mm-koak. Habitat: Arrunta koniferoen azpian. Jangarritasuna: Ez da jangarria, bere zapore mingar eta pikanteagatik.
Russula sardonia Euskaraz: Pinudi-gibelubela. Gaztelaniaz: Rlisula acre. Txapela: 0 4-10 cm-koa, ganbil eta lau bitartekoa. titiduna, batzuetan ia kopaformakoa. Ertza laua, mehea. Kutikula askaezina, purpura morexka. batzuetan berdexka. Orriak: Hori zitrino eta okre argi bitartekoak, finak, estuak, zarratuak, adnatuak edo dekurrenteak. Hanka: 3-8 x 1,5-2,5 cm-koa, subfusiformea, gero zilindrikoa, leuna. lausoduna, gogorra, azkenean leizetsua, morexka. Mamia: Gogorra, hauskorra, gainazala zuria edo zitrinoa. Fruta-usaina, zapore oso mina Esporak: Espora-jalkina okre argia; 7-9 x 6-7 mm-koak. Habitat: Oso arrunta eta ugaria, koniferoen azpian bakarrik. Jangarritasuna: Ez da jangarria, bere zapore mingar eta pikanteagatik.
Lactarius piperatus Euskaraz: Esneki zuri-orribildua. Gaztelaniaz: Lactario pimentero. Txapela: 0 3-15 cm-koa, ganbila, zapaldua, ondoren lautua, azkenean inbutuformakoa. Kutikula zuri-krema, herdoil-koloreko orbanekin, adinarekin ilundu egiten da, lehorra, ertzean tipikoki zimurtua. Orriak: Adnatu-dekurrente eta dekurrente bitartekoak, oso zarratuak, urkilatuak, krema argiak, adinarekin iluntzen direnak.
Hanka: 4 -1 0 x 1 -3 cm-koa, zilindrikoa, oinarrian estutua, txapelaren kolore berekoa. Mamia: Gogorra, biguna, aldagaitza, usain garbirik gabea, zapore oso mingarra. Latex oso ugaria, zuria, aldagaitza, oso mingarra. Esporak: Espora-jalkina zuria; 7-9 x 5-6,5 mm-koak. Habitat: Talde ugaritan, hostozabalen azpian, batez ere haritz eta pagoetan. Jangarritasuna: Ez da jangarria.
Lactarius torminosus Euskaraz: Esnegorri faltsua. Gaztelaniaz: NĂscalo falso. Txapela: 0 4-11 cm-koa, ganbila, laua, erdian beti zapaldua. Eguraldi hezearekin kutikula likatsua, ertzetan iletsua, gorri adreilu-kolorekoa, okre-laranjatu edo arrosakara, askotan zonaka koloretua. Ertza biribilkatua, leuna. Orriak: Atxiki eta dekurrente bitartekoak, meheak, zarratuak, zurixkak, tindu arrosakarak hartzen dituztenak. Hanka: 4-6 x 1-2 cm-koa, zilindrikoa, hutsa, zurixka eta txapelaren kolore bereko tonuak dituena. Mamia: Gogorra, zuria eta tonu horixkak eta gorrixkak dituena, fruta-usaina, zapore gozoa. Latex ez oso ugaria, oso mingarra. zuria. Esporak: Espora-jalkina krema-izokinkara; 8-10 x 6-7,5 mm-koak. Habitat: Urkien {Betula) azpian bakarrik. Jangarritasuna: Toxikoa. Urdail eta hesteetako ondoez larriak sortzen ditu.
Lactarius deliciosus Euskaraz: Esnegorria. Pinutela. Gaztelaniaz: NĂscalo. Mizcalo. Txapela: 0 5-15 cm-koa, ganbil eta zabaldu-inbutukara bitartekoa, beti zapaldua. Kutikula laranjatu-gorrixka edo laranjatu-horixka, adinarekin berdexka, hezetasunarekin likatsua, lehorrean belusatua. Ertza leuna, biribilkatua. Orriak: Adnatu eta dekurrente bitartekoak, zarratuak, meheak, laranja-kolorekoak, zahartzen doazen neurrian berdez orbantzen joaten dira. Hanka: 4-7 x 1-2,5 cm-koa, zilindrikoa, hutsa, txapelaren kolore berekoa, foseta txiki zenbaitekin. Mamia: Zurixka, berehala laranjatua, eta azkenik berdexka. gogorra. Zapore pixka bat mingarra, fruta-usaina. Esporak: Espora-jalkina zuria; 7,5-9 x 5,5-7 mm-koak. Habitat: Oso arrunta koniferoen azpian, udazkenaren hasieratik aurrera. Jangarritasuna: Jangarria.
Lactarius blennius Euskaraz: Pagadi-esneki berdea. Gaztelaniaz: Lactario mucoso. Txapela: 0 4-12 cm-koa ganbil eta lau bitartekoa, azkenean inbutu-formakoa, gris marroi olibakara, ertz aldera argitzen joaten da, orban txiki ilunagoak azalduz. Kutikula oso likatsua edo eguraldi hezearekin lingirdatsua, askaezina, pixka bat zonakatua.
Orriak: Adnatu-dekurrenteak, zarratuak, zurixkak, gero krema argiak, igurzterakoan gris olibakaraz orbantzen direnak. Hanka: 4-7 x 1-2 cm-koa. zilindrikoa, betea, berehala leizetsua, txapelaren kolore berekoa, orban ilunagoak dituena, likatsua. Mam矛a: Zurixka, kutikularen azpian gris berdexka, zapore gozoa, 10-15 segundo ondoren mingarra. Usain garbirik gabea. Latexa oso ugaria, zuria, lehortzerakoan berde-grisaxka, gozoa, 10-12 segundo ondoren mingarra. Esporak: Espora-jalkina zuri-krema; 6-8,5 x 5-6,5 mm-koak. Habitat: Arrunta, batez ere pagoen azpian, taldeka orbelen azpian. Jangarritasuna: Ez da jangarria, bere zapore mingarragatik.
Lactarius volemus Euskaraz: Esnatoa. Gaztelaniaz: Lactario anaranjado. Txapela: 0 5-15 cm-koa, hemisferikoa, ganbil eta zabaldu bitartekoa, erdian zapaldua. Kutikula matea, belusatua, lehorra, askaezina, arre-gorrixka edo laranjatua. Gaztetan ertz biribilkatua. leuna. Orriak: Subdekurrenteak, zarratuak. krema, heldutasunean okrexkak, igurztean iluntzen direnak. Hanka: 6-12 x 1-3 cm-koa, zilindrikoa, fusiformea, gogorra, betea, txapelaren kolore berekoa, puntan argiagoa. Mamia: Gogorra, zuri-horixka, minutu batzuetan iluntzen dena, zapore gozoa, itsaskia gogoratzen duen usain berezia. Latex oso ugaria, zuriz, lehortzean arrexka, gozoa. Esporak: Espora-jalkina zuria; 8-11 x 8-10 mm-koak. Habitat: Oso arrunta eta ugaria koniferoen eta hostoerorkorren azpian. Jangarritasuna: Jangarria, sukaldaritza-balio eskasekoa.
Cantharellus cibarius Euskaraz: Zizahoria. Gaztelaniaz: Rebozuelo. Txapela: 0 3-12 cm-koa, ganbila eta mamitsua, ertz barnera kurbatua, gero zapaldua, ertz fina, gingilduna, hori argi eta laranja bitartekoa. Himenloa: Tolestura dekurrenteak, interbenatuak, anastomosatuak, orri lodi modukoak, txapelaren kolore berekoa. Hanka: 4-7 x 1-2 cm-koa, zilindrikoa, betea, oinarrian estutua eta txapelaren kolore berekoa. Mamia: Trinkoa, elastikoa, zapore gozoa, mertxika lehorren usaina. Esporak: Espora-jalkina hori-laranjatu m贸tela; 7,5-10 x 4,5-6 mm-koak. Habitat: Hostoerorkorren eta koniferoen azpian. Arrunta. Jangarritasuna: Jangarria, ona.
Cantharellus friesii Euskaraz: Friesi saltsa-perretxikoa Gaztelaniaz: Rebozuelo de Fries
Txapela: 0 1-3 cm-koa, ganbil eta azkenean lautu edo inbutu-formako bitartekoa, laranja-gorrixka edo arrexka, bizia eta nabarmena. Kutikula askagarria, ez-likatsua, pixka bat higrofanoa. Ertza uhintsua, gingilduna, batez ere heltzen denean. Himenioa: Tolestura anastomosatuak, dekurrenteak, txapela baina argiagoak. Hanka: 1-2 x 0,3-0,5 cm-koa, zilindrikoa, betea, txapelaren kolore berekoa edo argiagoa. Mamia: Mehea, laranja-kolorekoa. Zapore gozoa, azkenean pixka bat mingarra. Fruta-usaina. Esporak: Espora-jalkina horixkak; 8-10,5 x 4-5 mm-koak. Habitat: Hostoerorkorren eta koniferoen azpian, goroldioaren gainean. Jangarritasuna: Jangarria, ona.
Craterellus cornucopioides Euskaraz: Saltsa-perretxiko beltza. Gaztelaniaz: Trompeta de los muertos. Txapela: 0 4-8 cm-koa, inbutu-formakoa hankaren oinarriraino, ertz irregularki uhindua, marroi grisaxka eguraldi hezearekin. Kutikula ezkatatsua, askaezina.
Himenioa: Leuna edo gutxi markatutako tolesturekin, grĂs-marroi eta gris-urdinxka bitartekoa.
Hanka: Txapelaren formari jarraituz, hutsa, elastikoa, himenioaren kolore berekoa. Mamia: Elasdkoa, mehea, tinkoa, grisaxka. Usain gutxikoa. Zapore gozoa. Esporak: Espora-jalkina zuria; oboidalak, 12-16 x 8-10,5 mm-koak. Habitat: Talde ugarietan hostoerorkorren baso hezeetan, batez ere pagadietan. Arrunta. Jangarritasuna: Jangarria, ona. Ramaria form osa Euskaraz: Atzapar ederra. Gaztelaniaz: Ramaria elegante. Karpoforoa: 10-15 cm zabal eta 25 cm altu, koral-zuhaixka formakoa. Enbor sendoa, mamitsua, oinarrian zuria eta gainerakoan artosa-laranjatua. Adar ugariak, luzeak, oso adarkatuak, arrosa-izokinkara eta punta hozkatu hori-limoikarekin gaztetan. Esporak heltzen direnean, karpoforo guztiak hartzen du tonu okrea, baita puntek ere. Mamia: Zuria, hauskorra, ebakitzean ilundu egiten da. Usain gutxikoa. Zapore mingotsa. Esporak: Espora-jalkina horixka; garatxodunak, 8,5-14 x 4,5-6 mm-koak. Habitat: Talde txikitan hostoerorkorren basoetako lur hezearen gainean, batez ere pagadietan. Arrunta. Jangarritasuna: Toxikoa.
^ydnum repandum Euskaraz: Tripaki argia. Gaztelaniaz: Gamuza. Lengua de vaca. Txapela: 0 6-15 cm-koa, ganbil eta ganbil-lautu bitartekoa, mamitsua, trinkoa, ertz irregularki gingilduna. Kutikula matea, ilupaduna, gamuza motel eta gamuzakaramelu bitartekoa.
Orratzak: Dekurrenteak, zarratuak, oso hauskorrak, txapelaren kolore berekoak edo motelagoak. Hanka: 4-8 x 1,5-4 cm-koa, askotan eszentrikoa, oso motza, zuria edo zuri-horixka. Mamia: Zuri-krema, airearen kontaktuarekin ilundu egiten da, sendoa, hauskorra. Usain ona. Zapore pixka bat mingotsa. Esporak: Espora-jalkina krema; ertz zorrotzekoak, 7-8 x 5,5-7 mm-koak. Habitat: Talde ugarietan, hostoerorkorren eta koniferoen azpian. Oso arrunta eta ugaria. Jangarritasuna: Jangarria, ona.
Piptoporus betulinus Euskaraz: Urki ardagaia. Gaztelaniaz: Yesquero del abedul. Txapela: 0 7-20 cm-koa, erdizirkularra, ertz kamuts eta lodia, zuri-grisaxka eta kafesne argi bitartekoa. Hodiak: Zurixkak, motzak. Poroak: Txikiak, biribilak, hodien kolore berekoak. Mamia: Zuria, gaztetan samurra, gero larrukara, txikoria-usaina. Esporak: Espora-jalkina zuria; zilindrikoak, 5-6 x 1,5-2 mm-koak. Habitat: Urki-egur {Betula) biziaren edo hilaren gainean. Jangarritasuna: Sukaldaritza-baliorik gabea.
Laetiporus sulphureus Euskaraz: Ardagai horia. Gaztelaniaz: Poliporo azufrado. Karpoforoa: 10-50 cm zabal eta 3-6 cm lodikoa, bata bestearen gainean jarritako zenbait txapelez eratua. txapel uhinduak, hori-limoi eta laranja biziak, adinarekin moteldu egiten dira. Ertza kamutsa. Hodiak: 4 mm-ko luzera, hori sufre-kolore bizikoa, ur-tantak segregatzen ditu. Mamia: Mamitsua, biguna, gogorra eta adinarekin zurkara, zurixka. Usain handia, aski atsegina. Zapore garratza. Esporak: Espora-jalkina zuri-horixka; hialinoak, 5-6,5 x 3-4,5 mm-koak. Habitat: Hostoerorkorren parasito bezala, bereziki haritzetan; azkenean heriotza eragiten die. Oso arrunta Jangarritasuna: Sukaldaritza-baliorik gabea.
Fomes fomentarius Euskaraz: Ardagaia. Kardakiya. Gaztelaniaz: Hongo yesquero. Karpoforoa: 0 10-50 cm-koa eta 5-20 cm lodikoa, eseria, zaldi-apo formakoa, gainetik zolda gogor eta lodi batez estalia, zonakatua, zuri-grisaxka eta gris errauts-kolore bitarteko zonatan. Hodiak: Estratifikatuak, burdinkarak. Poro biribilak, gris motelak, adinarekin arrexkak. Mamia: Kortxokara, oso gogorra, lehoi-kolore eta arrexka bitartekoa. Esporak: Espora-jalkina zuria; 15-20 x 5-6,5 mm-koak.
H a b ita t: Arrunta hostoerorkorren zur hilaren gainean, batez ere pagoetan (Fagus). J a n g a rrita s u n a : Sukaldaritza-baUorik gabea.
Auricularia auricula-judae E u s k a ra z : Judasen belarria. Gaztelaniaz: Oreja de Judas. K a rp o fo ro a : 0 3-10 cm-koa, eseria, gelatinakara, aurikulariformea, heltzen denean
gingilduna. Barruko gainazala arre-gorrixka eta marroi-morexka bitartekoa, zainez betea. Kanpoko gainazala ilaunduna, zuri-grisaxka eta arre-olibakara bitartekoa. M am ia: Mehea, gelatinakara, elastikoa. Zapore gozoa, atsegina. E sp o ra k : Espora-jalkina zuria; 17-22 x 6-8 mm-koak. H a b ita t: Hostoerorkorren zur hilaren gainean, batez ere intsusetan eta astigarretan (Sambucus, scer). J a n g a rrita s u n a : Jangarria, sukaldaritza-balio eskasekoa.
Clathrus ruber Gaztelaniaz: Clatro rojo. Karpoforoa: 0 5-12 cm-koa, globo-formakoa, oinarrian errizomorfo (erro) zuri
E u s k a ra z : Kaiola gorria.
handi bat duena. Peridio zetakara, satinatua, mehea, geruza gelatinakara lodia estaltzen duena, barruko mintz zuri baten eta hainbat trenkadaren tartean hartuta; multzo horrek bolba osatzen du. Fruitu-gorputza kaiola oboide formakoa, gorri adreilu-kolorekoa, arola eta hauskorra, kanpotik zarratua, barrutik mugerra, mukigleba gris-berde olibakara batekin estalia, usain kirastunekoa. E sp o ra k : Hialinoak, espora-jalkina zuri-arrea; 5-6 x 1,5-2 mm-koak. Habitat: Isolatuak edo talde txikitan, humus askoko baso mehatz eta eguzkitsuetan. J a n g a rrita s u n a : Sukaldaritza-baliorik gabea.
^Uithrus archeri Euskaraz: Izar gorria. Gaztelaniaz: Estrella roja. karpoforoa: 0 4-8 cm-koa, globo-formakoa, maspildua, itxia, oin-erro luzea, peridio zuria, zetakara, mehea, barnean geruza gelatinakara lodia duena. Garatzen denean, hanka arol motza duen fruitu-gorputza ateratzen da, eta 3-6 besotan zatitzen da, normalean 5 besotan, horizontalean zabalduz eta itsasoko izar baten itxura hartuz. Egitura arola, gorria, goiko aldean muki-gleba berde olibakara duena, usain kirastunekoa. E sp o ra k : Espora-jalkina zuria; hialinoak, 5-6,5 x 2-2,5 mm-koak. Habitat: Ale ugariak humus askoko baso azidoetan. J a n g a rrita s u n a : Sukaldaritza-baliorik gabea.
Phallus impĂşdicas E u sk araz: Etsai zakila. Gaztelaniaz: Falo hediondo. K arp o fo ro a: 0 3-8 cm-koa, arrautza itxiaren formakoa, oin-erro luze zuria, peridio
leuna, uniformea, zuri zetakara, mehea eta barrutik geruza gelatinakara lodiz
estalia. Fruitu-gorputz luzea, 20 cm izan dilzalce, fusiformea, arola, zuria, hulsa, eraztuna goiko aldean buruaren ondoan, txano parabolikoa, kanpoaldea albeolatua, muki-gleba berde batez estalia, hiilotz-usainekoa. Esporak: Espora-jalkina hori m贸tela; hialinoak, 4-5 x 1,5-2 mm-koak. Habitat: Talde txikitan, usteldutako landare-hondar askoko era guztietako basoetan. Jangarritasuna: Sukaldaritza-balio eskasekoa.
Scleroderma citrinum Euskaraz: Astaputz arrunta. Gaztelaniaz: Escleroderma amarillo. Karpoforoa: 0 4-10 cm-koa, globo-formakoa, puntaren inguruan zapaldua, eseria, kolore horiko mizelio ugariarekin. Peridioa zuri argia, lodia, 2 mm lodierainokoa, ezkata arre handiak dituena. Punta modu irregularrean zartatzen da esporak askatzeko. Gleba arre eta beltz bitartekoa, heltzen denean hauskara. Kautxu-usain berezia. Esporak: Globo-formakoak, erretikulatuak, ia arantzadunak, 10-12 mm-koak. Habitat: Isolatuta edo taldeka, baso eta sastrakadietan, batez ere ezpondetan, lurzoru azidoetan. Jangarritasuna: Ez da jangarria.
Helvella crispa Euskaraz: Mitra zuria. Gaztelaniaz: Oreja de gato blanca. Txapela: 0 3-5 cm-koa, zaldi-zela formakoa, hanka aldera makurtutako plaka gingildunak dituena, goitik krema-zurixka laua, azpiko aldetik okrekara kanelakoloreko eta ilaunduna. Hanka: 6-10 x 1-3.5 cm-koa, zilindrikoa, zuria, klabiformea, luzetara saiheski sakonez eratua, etz irregular irtenekin, anastomosatuak, bamea hutsa, artekatua, lakunosoa. Mamia: Txapelekoa hauskorra, hankan elastikoa, mehea, zuria, usain eta zapore garbirik gabea. Esporak: Eliptikoak, zurixkak, usain leunekoak, 17-20 x 10-12 mm-koak. Habitat: Basabide-ertzetan, talde txikitan. Jangarritasuna: Sukaldaritza-baliorik gabea.
Morchella esculenta Euskaraz: Karraspina. Gaztelaniaz: Colmenilla. Txapela: 6-15 cm-ko altuerakoa, konikoa, gero oboide eta ia globo-forma bitartekoa, hutsa, gainazala albeolo sakon eta irregularrez osatua, gris eta krema-okrekara bitartekoa. Hanka: Hutsa, zurixka eta beix-okrexka bitartekoa, zilindrikoa, oinarria loditua eta ildaxkatua. Mamia: Elastikoa, zurixka, usain leuna, zapore melenga. Esporak: Espora-jalkina hori-okrea; 17-24 x 11-13 mm-koak. Habitat: Ibai eta errekastoen ibaietan, zumar, lizar eta hurritzen azpian. Jangarritasuna: Jangarria, aurrez egosi ondoren.
IV. ERANSKINA
ERABILI DUGUN BIBLIOGRAFIA
■ jfeoifcir« ' h t w t i i i i i ' p ^ r i ^ itV4
fMt iuni
■_*Ji3
mfys. •a /Ci-W Km^ohik:
5J?r^ f-r. v;?,-i i'..: IM a r. :NSidlR£; la m ' J'i Ti'
- >- !-•<-*“-^l
j
ERABILI DUGUN BIBLIOGRAFIA AA.AA. (1990). La explotación forestal en Euskal-herria. Bailarak. Guía de ríos, va lles y comarcas de Euskalerria. 4. alea, Linorsa. AIZPURU I., ASEGINOLAZA C., URIBE-ECHEBARRÍA RM „ URRUTIA R eta ZORRAKIN I. (1999). Claves ilustradas de la Flora del País Vasco y territorios limítrofes. 831 orrialde. Eusko Jaurlaritza. Gasteiz AIZPURU L, CATALÁN P. eta GARIN F. (1990). Euskal Herriko zuhaitz eta zuhaisken gidaliburua. 477 orrialde. Eusko Jaurlaritza. Gasteiz. ALBERDI, X. eta ARAGÓN, A. (1998). La contrucción naval en el País Vasco du rante la Edad Media. Itsas Memoria. Untzi Museoa. Donostia. ALESSIO, C.L. (1985). Boletus Fungi Europaei. Libreria editrice Biella Giovanna. Saronno. Italia. ALVAREZ, J, BEA, A., FAUS, JOSE CASTIEN, E., MENDIOLA, I. (1985): Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako Ornodun Kontinentalen Atlasa. Eusko Jaurlaritza, Lurralde-Antolaketa eta Garraio Saila, Ingurugiro Sailordetza, Gasteiz. ARAGÓN RUANO, A. (1996). La importancia de la madera en la tecnologia medie val en Gipuzkoa. Jornadas sobre minería y tecnología en la Edad M edia peninsu lar. 463-470 orr. Sociedad Española de Estudios Medievales, S.A. Hullera VascoLeonesa. León. ARAGÓN RUANO, A. (1999). Basoa Euskal Herriko historian zehar. Uztaro, 29, 25-38 orr. ARANZADI, S.C., DEPARTAMENTO DE MICOLOGÌA. Setas del País Vasco/Euskal-Herriko Perretxikoak. Fundación Social y Cultural Kutxa. ARIZAGA BOLUMBURU, B. (1990). Urbanística M edieval (Guipúzcoa). Kriselu. Donostia. ASCASIBAR, J. (1980). Historia forestal del país. M endiak 1, 60-74 orr. Etor. Do nostia. ASEGINOLAZA C., GÓMEZ D„ LIZAUR X., MONTSERRAT G., MORANTE G., SALAVERRÍA M.R. eta URIBE-ECHEBARRÍA RM. (1988). Vegetación de la Comunidad Autónoma del País Vasco. 361 orrialde. Eusko Jaurlaritza. Gasteiz.
ASEGINOLAZA C„ GÓM EZ D „ LIZAUR X., MONTSERRAT G., MORANTE G-, SALAVERRÍA M.R. eta URIBE-ECHEBARRÍA RM. (1991). E u s k a l Auto nomi Elkarteko landarediaren mapa. 64-11, 64-IV eta 65-1 -IH. Eusko Jaurlaritza. Gasteiz. ASEGINOLAZA C„ GÓMEZ D., LIZAUR X„ MONTSERRAT G., MORANTE G-, SALAVERRÍA M.R. eta URIBE-ECHEBARRÍA RM. (1984). Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako landare katalogoa. 1.149 orrialde. Eusko Jaurlaritza. Gasteiz. BAUER, E. (1980). Los montes de España en la Historia. Nekazaritzako Ministeritza. Madril. BILBAO, L.M. (1979). Transformaciones económicas en el País Vasco durante los siglos XVI y XVII. Historia del País Vasco, 2, 111-143 orr. Erein. Donostia. BON, M. (1988). Guía de campo de los hongos de Europa. Ediciones Omega, S.ABarcelona. BRAVO, J. (1892). Legislación de Montes. Madril. BREITENBACH, J. eta KRÀNZL1N, F. (1984, 86, 91, 95). Champignons de Suisse. Vol. 1-4. Edition Mykologia CH-6000 Lucerne 9. Suisse. CANDUSSO, M. (1997). Hygrophorus s.I. Fungi Europaei. Librería Basso. Alassio. Italia. CANDUSSO, M. eta LANZÓN, G. (1990). Lepiota s.l. Fungi Europaei. Librería edi trice Giovanna Biella. Saronno. Italia. CAPPELLI, A. (1984). Agaricus L : Fr. SS. Karsten (Psalliota). Fungi Europaei. Li breria editrice Biella Giovanna. Saronno. Italia. CARRASCAL, L.M. (1986): Caracterización ecológica y hiogeográfica de la avi fauna de un macizo montañoso vizcaíno (País Vasco). Munibe (Ciencias Natura les) 38, 9-14. CARRASCAL, L.M. (1986): Estructura de ¡as comunidades de aves de las repobla ciones de Pinus radiata del País Vasco. Munibe (Ciencias Naturales) 38, 3-8. CARRASCAL, L.M. eta TELLERIA, J.L. (1988); Relación entre avifauna y estructura de la vegetación en los medios agrícolas del norte de la península Ibérica (País Vasco atlántico). Munibe (Ciencias Naturales) 40, 9-17. CARRIÓN ARREGUI, I.M. (1991). La siderurgia Guipuzcoana en el siglo XVlUKutxa~EHU. Bilbo. CEBALLOS L. eta RUIZ DE LA TORRE J. ( 1979). Á rboles y arbustos de la España Peninsular. 512 orrialde. Escuela Superior de Ingenieros de Montes. Madril. CETTO, B. ¡funghi dal vero. Vol. 1-7. Arti Grafiche Saturnia. Trento. Italia. COURTECUISSE, R. eta DUHEM, B. (1994). Guide des Champignons de France et Deww/?e.Delachaux et Niestlé S.A. Lausanne. Switzerland. DÀ HN CK E, R.M. (1993). 1200 PUze in Farbfotos. AT Verlag Aarau/SchweizStuttgart.
DE PABLO C.T.L., DÍAZ, F. eta MARTÍN DE AGAR, P. Pérdida del suelo y explo tación forestal en el País Vasco. Bizia, 35. DENNIS, R.W.G. (1978). British ascomycetes. J. Cramer. Vaduz. Germany. DÍEZ DE SALAZAR, L.M. (1983). Perrerías en Gipuzkoa (siglos XIV-XVI). Haranburu. Donostia. DÍEZ DE SALAZAR, L.M. eta AYERBE IRIBAR, M.R. (1991). Juntas y Diputacio nes de Gipuzkoa, 1. Gipuzkoako Foru Aldundia. Donostia. ELLIS, M.B. eta ELLIS, J.P. (1985). Microfungi on Land Plants. Croom Helm. Lon don & Sydney. EUSKO JAURLARITZA - ARABA, BIZK AIA eta GIPUZKOAKO FORU A L DUNDIAK (1994). Euskadiko Baso Plangintza, 1994-2030. EZEZAGUNA (1950): Siguiendo la historia de nuestros ríos. Sección de Ictiología y Piscicultura. Munibe, (1950) 38-44. EZEZAGUNA (1958): Esquema de la situación actual de los ríos de la región: Gui púzcoa. Sección de Ictiología y Piscicultura. Munibe, (1958) 53-57. GALARZA, A. (1987): Descripción estacional de las comunidades de paseriformes en una campiña costera del País Vasco. Munibe (Ciencias Naturales) 39, 3-8. GALLI. R. (1996). Le Russule. Edinatura. Milano. GARAYO, J.M. (1984). Aprovechamientos agropecuarios forestales en común en Alava. Sancho El Sabio Fundazioa. Gasteiz. GARCÍA CORTAZAR, J.A. (zuz.) (1985). Bizcaya en la Edad Media. Haranburu. Donostia. GOGEASKOETXEA, A. (1993). Los montes comunales en la M erindad de Busturia, siglos VXm -XlX. EHU. Bilbo. GOIHENETXE, M. (1987). Lapurdi historian. Elkar. Donostia. GÓMEZ PRIETO, J. (1988). El montazgo en la villa de Valmaseda siglos XVI-XVII. II Congreso Mundial Vasco. Congreso de Historia de Euskal Herria, 3, 191-204. orr. Txertoa. Donostia. GOROSABEL, P (1899-1901): Noticia de las cosas memorables de Guipúzcoa. 3. ed.. La Gran Enciclopedia Vasca, 1972, Bilbo. GOYHENECHE, E. (1985). Historia de Jparralde: Desde los orígenes a nuestros días. Txertoa. Donostia. GROOME, H.J. (1990). Historia de la Política Forestal del Estado Español. Inguru giroaren Agentzia. Madril. IMÍZCOZ BEUNZA, J.M. (1992). Tierra y sociedad en la montaña de Navarra: los comunes y los usos comunitarios del Antiguo al Nuevo Régimen. Siglos XVIII-XX. Príncipe de Viana, 16. Nafarroako Gobernua. Iruñea. INSTITUTO GEOLÓGICO Y MINERO DE ESPAÑA. (1971). Estudio geológico de la provincia de Guipúzcoa. División de geología del IGME (79. tomoa). Madril.
IS ASTI, L. (1850): Compendio historial de la muy noble y muy leal provincia de Guipúzcoa. Imp. Baroja, Donostia. IZAGUIRRE, R. (1934j; Las Ciencias Naturales y los archivos. Katamotz: ¿Tigre? RIEV 25,707-714. IZTUETA, J.I. (1847): Guipuzcoaco condaira.edo historia. Imp. Baroja, Donostia. JÜLICH, W. (1989). Guida a la determinazione dei funghi. Arti Grafíclie Saturnia, s.a.s. Trento. Italia. KÜHNER R. eta ROMAGNESI, H. (1953). Flore analytique des champignons supérieurs. Masson et Cie. Editeurs. Paris. LANGE J.E., LANGE D.M. eta LLIMONA, X. (1969). Guía de campo de los hon gos de Europa. Ediciones Omega. Barcelona. LARRAÑAGA ZULUETA, M eta TAPIA RUBIO, I. (1993). Colección documental del archivo municipal de Hondarribia. I. Eusko Ikaskuntza. Donostia. LASKIBAR, X. eta PALACIOS, D. (1991). Perretxikuak euskal herriko perretxikuen gida. Elkar, S.A. Donostia. LÉIBAR AXPE, A. (1983). Nombres que reciben algunas aves en Oyarzun. Oiartzun. LOTINA, R. (1985). Mil setas Ibéricas. Diputación Forai de Vizcaya. Bilbao. LYNCH, J. (1991). El siglo XVIII. Crítica. Bartzelona. MARCHAND, A. (1971, 73, 75, 76, 77, 80, 82 83, 86). Champignons du Nord et du Midi. Vol. 1-9. Societé Mycologique des Pyrenées Mediterranéennes. Perpignan. France. MENDAZA, R. eta DIAZ MONTOYA, G. (1981). Las setas Manual práctico para el aficionado. Sección de micologia de Iberduero. Ed. Vizcaina. Bilbao. MENDAZA, R. eta DIAZ MONTOYA, G. (1987). Las setas. Sección de micologia de Iberduero. Bilbao. MOSER, M. (1980). Guida alla determinazione dei Fungi (Polyporales, Solétales, Agaricales, Russulales). Arti Grafiche Saturnia, s.a.s. Trento. Italia. MUGICA, S. (1911): La caza del oso en Guipúzcoa. Euskalerriaren aide, 1: 53-58. MUGICA, S. (1917): Por tierras de Guipúzcoa. Los cuadrúpedos. Euskalerriaren ai de 151: 177-190. NOORDELOOS, M.E. (1992). Entoloma s.l. Fungi Europaei. Libreria editrice Gio vanna Biella. Saronno. Italia. NORMA FORAL DE MONTES DE GIPUZKOA (1996). Gipuzkoako Foru AldundiaDonostia. NOVÍSIMA RECOPILACIÓN DE LAS LEYES DE ESPAÑA ( 1975). VII liburua. Esta tuaren Boletin Ofíziala. Madril. OIARTZUNGO UDALA (1992): Oiartzungo Udalerriko landalurren azterketaTxosten teknikoa.
ORDENANZAS GENERALES DE MONTES (1833). Errege Inprimategia. Madril. OTAEGI ARIZMENDI, A. (1985). Las ventas de bienes concejiles en la provincia de Gui 'çuzcoa, durante la Gerra de la Independencia. In GONZALEZ PORTILLA, M. Industrialización y Nacionalismo. Análisis comparativo. I Coloquio Vasco-Ca talán de Historia. Bartzelona. OTAEGI ARIZMENDI, A. (1991). Guerra y crisis de la hacienda local. La venta de bienes comunales y propios de Guipuzcoa, 1764-1814. Gipuzkoako Foru Aldun dia. Donostia. PHILLIPS, R. (1981). Les champignons. Editions Solar. France. PIQUERO, S. (1991). Demografía guipuzcoana en el Antiguo Régimen. EHU. Bilbo. RIVA, A. (1988). Tricholoma (Fr.) Staude. Fungi Europaei. Librería editrice Giovan na Biella. Saronno. Italia. ROMAGNESI. H. (1967). Les Russules D 'Europe et D 'Afrique du Nord. Bordas. Paris. RUIZ URRESTARAZU M.M. (1992). Análisis y diagnóstico de los sistemas foresta les de la Comunidad Autónoma del País Vasco. 369 orrialde. Eusko Jaurlaritza. Gasteiz. RUIZ, J.M. (1997). Guía Micològica. Tomo n° 1 Orden Boletales en España. Servisistem-Euskoprinter. Bilbao. SOCIETAT CATALANA DE MICOLOGÌA. Bolets de Catalunya. (XVII series). Edi tât per: Societal Catalana de Micologia. Barcelona. TORRES J.A. eta VIERA L.I. (1999). Oiartzungo Haranaren geologia. 337 orrialde. Mugarri 5. Oiartzun. URANZU, L. (1955): Lo que el río vió. La región del Bidasoa. 2. ed.. La Gran Enci clopedia Vasca, 1975, Bilbo. URIARTE AYO, R. (1988). Estructura, desarrollo nal vizcaína (1700). 1840). EHU. Bilbo.
crisis de la siderurgia tradicio
URIARTE, G. (1985). Estructura económica. Historia del País Vasco. Siglo XVIII. Deustuko Unibertsitatea. Bilbo. URZAINKIM IKELEIZ, A. (1990). Comunidades de montes en Guipúzcoa: Las parzonerías. Deustuko Unibertsitatea. Bilbo.
RESUMEN El presente libro tiene por objetivo principal dar a conocer el entorno natural de Oiartzun, profundizar en el estudio del uso de la tierra y plantear algunas propuestas orientadas a definir unas bases de futuro, siempre desde la perspectiva de una actitud positiva por la conservación de la naturaleza. En aras a conseguir tales objetivos, se ha trabajado en estas direcciones: • Condicionamientos físicos: geologia, topografía, red abastecimiento agua y ubi cación geográfica. • Situación potencial: vegetación y fauna previsibles en la actualidad si con los actuales condicionamientos físicos dejáramos a la naturaleza seguir el destino de su propia evolución lógica, sin someterla a la influencia del género humano. • Historia de la Naturaleza: evolución que han experimentado nuestros bosques y montes a lo largo de la historia. • Inventario y recopilación: análisis de las comunidades de plantas y animales existentes actualmente. • Utilización del entorno natural: uso del suelo y algunas de sus aplicaciones: do minios, legislación, ganadería, silvicultura, núcleos urbanos, etc. • Reflexiones para el futuro: Descripción de los ejes principales que a nuestro juicio deben de contribuir para que las futuras generaciones puedan disfrutar de la naturaleza en las mejores condiciones posibles. Además, la publicación se completa con los siguientes anexos: Árboles y arbustos en el municipio de Oiartzun, animales vertebrados de Oiartzun, setas de Oiartzun (in cluida guía para recogida e identificación) y una amplia relación de fuentes bibliográ ficas utilizadas en la elaboración de este trabajo.
•Vi ' ' - ' - " ' i - ^ ■■'■¿UfK'-'.’-'■rM.i ,
-V- ■•'■
■'* . -■■; ■
-,
. rfiSa, J'j.V'.-
RESUME Ce livre a comme but primordial de faire connaître l’environnement naturel de Oiartzun, d ’approfondir dans l’étude de l’usage de la terre, ainsi que d ’établir quel ques propositions orientées vers la définition des bases pour l’avenir, et ceci dans la perspective d ’une attitude positive concernant la conservation de la nature. En vue d ’atteindre de tels objectifs, notre travail à suivi ces directions: • Conditionnements physiques: géologie, topographie, réseau d ’approvisionne ment en eau et emplacement géographique. • Situation potentielle: Végétation et faune à prévoir de nos jours si, avec les con ditionnements physiques actuels nous laissions à la nature suivre le cours de sa propre évolution logique, sans la soumettre à l’influence de l’espèce humaine. • Histoire de la Nature: l’évolution opérée dans nos forêts et montagnes tout au long de l’histoire. • Inventaire et recueil: analyse des variétés de plantes et d ’animaux qui existent à l’heure actuelle. • Utilisation de l’environnement naturel: usage du sol ainsi que quelques unes de ses applications: domaines, législation, élevage, sylviculture, ensem bles ur bains, etc. • Réflexions pour l’avenir: description des principaux axes qui, à notre avis, dev ront concourir pour que les générations à venir puissent jouir de la nature dans les meilleures conditions qui soient. Les annexes suivants viennent à compléter la publication: arbres et arbustes dans la commune de Oiartzun, animaux vertébrés de Oiartzun, champignons de Oiartzun (qui inclut un guide pour leur récolte et classement), ainsi qu’une vaste liste des sour ces bibliographiques utilisées dans l’élaboration de ce travail.
<rmm » w trtH irt a o w I W i á W r t iw » «I «Mk 40ròAii)f I ob g iof
ÍM 1.
fe»$k
Slatto ' b u ^ '
:-«á& |0«d> T n M «1 9Í) ;ÍN^
.
e f f W r ^ * e * i Ì W « tf i^ jiiicntmK jMWi^ 'ÿfe ti» t: =.:'or;y> v^-À ' ' M H 0 à é » irfi M W ^ \ \h>'y I ifí¿ á ; 't'í^*i|íííix tn jt
m t 9 » m ifn 1» «etjh* atflmciO UKk^u«^MlW{& ptastoàlO «I» H e ^ « b « i i j *i«iŸ a ta r ^ ü .'fert»<Qn>wji^<iri#'
■: /
■•
SUMMARY The main purpose o f this book is to introduce Oiartzun’s natural environmemt, to study in depth the use o f the land and to raise some proposals directed to define some basis for the ftiture, keeping at all times a positive attitude towards the preservation o f nature. In order to reach such aims, the following points have been considered: • Determining physical factors: geology, topography, water supply system and geographical location. • Potential situation: vegetation and fauna forecasted nowadays if, with the pre sent determining physical factors, we would allow nature to follow its own lo gical evolution without being submitted to the influence o f the human being. • History o f Nature: the evolution experienced by our forests and m ountains throughout the history • Inventory and data collection: analysis o f the plants and animals existing at present. • Use o f the natural environment: use o f the land and some o f its applications: domains, legislation, livestock, forestry, town centers, etc. • Thoughts for the future: Description o f the essential points that, in our opinion, must contribute so that the future generations can enjoy nature in the best possi ble conditions. In addition, the book is completed with the following appendix: trees and bushes in the Oiartzun municipality, vertebrate animals in Oiartzun, mushrooms in Oiartzun (including a guide to help in their collection and identification) and a wide list o f bi bliographical sources used in the preparation of this work.
r
m
à M
m
m
'-fi
oi j s o i i m f é f t » i m m ¿'ou^humO-«^
ì*r
- ■-V-'
tf n.
^
ii0Ì» M i» M .««»4 tm taaà
J w » íííü W Í»tó,^*#«nW [ ^
^
m iM m x>
. (RBfliqO w
W yi*Ä
ì^ ìrW ? Ï0 ì(^43ìH * < *caw <|<^íaírfV JS^
;
Jft fflÜ T llirtt filtrT F Ífffr ttìm t e S a flà |à jÉ Ì|Ì ^ ^
:«n4ÌiiriiÌ<{qK
tìioi^w o«ìfs4«iv%lfi:>ì
iütßl ^
;flo u a rtjli'’i ' j a m I
-ì*
^ í^¿-v-> . ' V i i :cufV¿;y!ÍfiBtíí^
ladKffS hM .a W ‘
iÖ ^SÖ i«
giB{^)o jí¿íN6iN|olt«®
«
1^- '^■*
S t ' àiï i:» '
m
;
ZUSAMMENFASSUNG Als Hauptziel hat sich dieses Buch vorgenommen die in Oiartzun herrschende N a turwelt bekannt zu geben, sowie auch die Nachforschungen über Bodennutzung zu intensivieren und einige Vorschläge vorzustellen, damit, stets m it einer positiven Einstellung zur Naturerhaltung, die Zukunftsgrundlagen hierfür gesetzt werden. Um diese Ziele zu verwirklichen ist in folgenden Richtungen gearbeitet worden: • Landesbedingte Voraussetzungen: Geologie, Ortskunde, W asserversorgung snetz und geographische Ortung. • Potentielle Situation: Fauna und Vegetation die in Gegenwart voraussichtlich herrschen würde, wenn mit den heutigen landesgebundenen Voraussetzungen wir die Natur sich selbst frei entwickeln ließen ohne Einfluß des Menschen. • Naturgeschichte: Entwicklung unserer Wälder und Berge endang der Geschichte. • Verzeichnis und Zusammenstellung: Auswertung der gegenwärtig existierenden Tier- und Pflanzengemeinschaften. • Nutzung des natüriichen Umfeldes: Bodennutzung und einige Anwendungen: Grundstücke, Gesetzgebung, Viehhandel, Forstwirtschaft, Ortschaften, usw. • Überlegungen für die Zukunft: Beschreibung der hauptsächlichen Richtlinien, die unserer Meinung nach, dazu beitragen würden, daß die künftigen Genera tionen die bestmöglichen Bedingungen vorfmden können, um von der Natur zu profitieren. Weiterhin wird diese Publikation mit folgenden Anlagen ergänzt: Bäume und Büs che in Oiartzun, W irbeltiere in Oiartzun, Pilze in Oiartzun (inklusiv Leitfaden zur Pilzsammlung und -Identifizierung) und ein weitgehendes Verzeichnis der zur Erste llung dieses Werkes mitwirkenden bibliographischen Quellen.
iH:>6oë isd 0 m <9 um ^ ¡ t M mah
h s x j^ H ^ «9b, lis»» *iwf}9. . r n ^ iO^ te M jM fb j
faoü kit»>ví
' .R9&T9Wtif9a>9 iflhsiri íW !»¿i((O tf% itíto^ ïHh ,;^ h trr ü m V i m *0
M X maÊé aàJ
.•U u n to iO
« aetoáfiliñiaiiqhnij 5t5g?
m ' » ß W ^ ^ m W a û â tsh i^ . b m e s u l i 's S b îfA ^ l «^' ^ i » A d «at> iu n ù£mf- 3<>«6w owl’j m r í ju d b iç D M < f» b > iu th u a M iù & « n ^ « lK ja iw im t9 d t^ ^ ' iati sM tím jgig«»£I ¿lou i>b^W -maanf |i h * w « « |a ^ t a è
A :)|i
^}tt»í¡tMiU«»)«AA ayûiia hmj s»ii£kim«e9b«>ll : k à Î3^o^ J RäcföMtAß ^
&r.^irta«i»0
íKnbif^ jdfe^f|u^ 1QÀ ##
*
:^btfâfS a â i m igiB ^raé'»^ • u a g ^ m f itt»& 4 m y wnwM »fc
IRUDIEN AURKIBIDEA 1. OIARTZUNGO MAPA LITO LO G IK O A ...............................................................14 2. OIARTZUNGO MAPA T O PO G R A FIK O A ....................................................... ...20 3. OIARTZUNGO ARROEN MAPA ..........................................................................22 4. OIARTZUNGO BASO POTENTZIALEN M A P A ............................................ ...30 5.
H A R IT Z A
(Quercus robur): adaska bat bere hosto eta e z k u rra re k in ............. ...31
6. PAGOA (Fagus sylvatica): adaska bere hosto eta pagatxarekin ...................... ...32 7. AMETZA (Quercus pyrenaica): adaska bat bere hosto eta ezkurrarekin -------33 8. HALTZA (Alnus glutinosa): adaska bere hosto eta fruktifikazioarekin ............34 9. OREINA (Cervus elaphus) .......................................................................................36 10. KATAMOTZA (Lynx s p . ) ......................................................................................
38
11. OTSOA (Canis lupus) .............................................................................................
39
12. LANDAREDIAREN SUZESIO EKOLOGIKOA: I: basoa, 2: sastrakadia, 3: muludia eta 4: belardia ........................................................................................... 76 13.
avellana): hostoak eta lore erne eta a r r a k ........................
77
14. BASO EUTROFOETAKO LANDARE BATZUK: a) Sanicula europaea, b) Vicia sepium eta c) Lamiastrum galeobdolon.................................................
78
15. PAGADI AZIDOFILOETAKO LANDARE BATZUK: a) Deschampsia flexuosa, b) Melampyrum pratense, c) Dryopteris affmis, d) Blechnum spicant, e) ahabia (Vaccinium myrtillus), f) gorostia (Ilex aquifolium), g) Teucrium scorodonia eta h) Hypericum p u lc h ru m ........................................
81
U R R IT Z A (C o ry lu s
16. SAHATSAK: a) sahats iluna (Salix atrocinerea) eta b) ahuntz-sahatsa (S. C a p re a )................................................................................................................. 17. HALTZADIETAKO LANDARE BATZUK: a) Primula elatior, b) haltzaren adaska (Alnus glutinosa), b ’) fuktifikazioa, b ” ) zuhaitzaren itxura, c) Symphytum tuberosum, d) Ranunculus ficaria eta e) Carex p é n d u la .........
85
18. LIZARRA (Fraxinus ex celsio r)............................................................................. ..86 19. URKIA (Betula celtibérica)......................................................................................87 20. ASTIGARRA (Acer c a m p e stre )........................................................................... ..88 21. ZUMARRA (Ulmus glabra) .................................................................................... 89 22. GAZTAINONDOA (Castanea s a tiv a ).................................................................. .. 90 23. GEREZIONDOA (Prunus a v iu m )........................................................................... 91 24. EZKIA (Tilia platy p h y llo s).................................................................................... .. 92 25. LERTXUNA (Populus tremula) ........................................................................... ...93 26. ARANTZADIETAKO LANDARE BATZUK: a) elorria (Crataegus monogyna), a’) lorea, a” ) erdibitutako fruitua, b) elorri beltza (Prunus spinosa), c) laharra (Rubus ulmifolius), d) atxaparra (Lonicera periclymenum), d ’) fruituak, e) apomahatsa (Tamus communis), e’) fruituak eta f) basaerramua (Euonymus europaeus)......................................
94
27. TXILAR ESPEZIE BATZUK: a) Daboecia cantabrica, a’) lore baten barrua, a” ) hostoak, b) Erica vagans, b ’) lorea, c) Erica cinerea, c’) lorea, d) Erica tetralix, d ’) lorea, e) Calluna vulgaris, e’) lorea, e" estanbrea, e ’” adaska, f) Erica ciliaris eta f) lo re a ......................................................................................
96
28. OTEAK: a) Ulex gallii, a’) lorea, b) Ulex europaeus eta b ’) l o r e a ..................
97
29. BELARDIETAKO LANDARE BATZUK: a) Festuca arundinacea, a’) galburutxoa, a” ) ligula, b) Dactylis glomerata, b ’) galburutxoa, b ” ) ligula, c) Anthoxanthum odoratum, c ’) galburutxoa, c” ) ligula, d) Lolium perenne, d ’) bi galburutxo, d ” ) ligula, e) Taraxacum gr. Officinale, f) Trifolium repens, g) Trifolium pratense, g ’) lorea, h) Cynosurus cristatus, h) galburutxo emankorra eta antzua eta h ” . ligula . . .
98
30. ALBITZA (Brachypodium pinnatum )..................................................................
99
31. MENDI LARRE ONENETAKO LANDARE BATZUK: a) Festuca rubra, a’) galburutxoa, b) Danthonia decumbens, b ’) galburutxoa, c) Merenderà montana, c’) hostoan dagoen landarea, d) Lotus corniculatus, e) Carex caryophyllea, e’) utikulua bere glumarekin, f) Agrostis capillaris, f ') galburutxoa, f ” ) ligula, g) Luzula campestris, g ’) lorea, h) Galium saxatile, h’) hostoa, h ” ) lorea, h ’” ) fruitua eta i) Plantago m e d ia ....................lOl 32. HARKAITZ SILIZEOTAKO LANDARE BATZUK: a) Sedum anglicum, a ’) lorea, b) Umbilicus rupestris, c) Sedum hirsutum, c’) hostoa eta d) Asplenium septentrionale ..................................................................................102 33. LAMINA: ESFAGNADIETAKO LANDARE BATZUK: a) Pinguicula grandiflora, a’) lorea, b) Juncus bulbosus, c) Narthecium ossifragum, d) Carex echinata, e) Carex demissa, e ’) galburu emea eta e” ) Carex lepidocarparen galburua...........................................................................................103
34. ERREKATXOETAN BIZI DIREN LANDARE BATZUK: a) Cardamine raphanifolia, b) Chrysosplenium oppositifolium, c) Saxifraga liirs u ta ........... 104 35. OIARTZUNEN LANDATU IZAN DIREN KONIFERO BATZUK: a) intsinis pinua (Pinus radiata), a’) zuliaitz baten itxura, b) larizio pinua (Pinus nigra), b ’) zuhaitz baten itxura, c) Lawson aitzifrea (Chamaecyparis lawsoniana), c’) zuhaitz baten itxura, d) alertzea (Larix kaempferi) eta d ’) zuhaitz baten itxura ...........................................................................................105 36. BARATZETAKO LANDARE ARRUNT BATZUK: a) Senecio vulgaris, a’) fruitua, b) Capsella bursa-pastoris, b ’) fruitua, b ” ) Capsella rubellaren fruitua, c) Chenopodium album, d) Solanum nigrum, d ’) lorea, e) Lamium purpureum, f) Stellaria media, f ’) lorea, g) Veronica persica eta g ’) lorea . . . 108 37. a) Saxifraga clusii eta b) Soldanella v illo sa ..........................................................110 38. TXINBO KASKABELTZA (Sylvia a tric a p ilia ).................................................113 39. ARRABIOA (Salamandra salam andra)................................................................ 115 40. ICELA (Rana perezi) eta b) TXANTXIKUA (Alytes obstetricans)............... 117 41. a) TXANTXANGORRIA (Erithacus rubecula) eta b) ZOZOA (Turdus m e ru la )....................................................................................................................... 120 42. ENARA (Hirundo rustica) eta ETXE TXOLARREA (Passer domesticus) . . 1 2 3 43. AZERIA (Vulpes vulpes) ...................................................................................... 124 44. SUGANDILA (Podareis m u ra lis )......................................................................... 125 45. AIAKO HARRIA PARKE NATURALA, OIARTZUNI DAGOKIONEZ . . . 131 46. PINUAREN PROZESIONARIA (Thaumetopoea p ity o c a m p a )...................... 140 47. a) ARRATOIA (Rattus norvegicus), b) KATUA (Felis catus) eta c) USAPAL TURKIARRA (Streptopelia decaocto) ................................................................ 145 48. ERBIA (Lepus c a p e n sis)........................................................................................ 148 49. AMUARRAINA (Salmo trutta fario) .................................................................. 150 50. TXIOA (Phylloscopus co lly b ita)........................................................................... 166 51. TXEPETXA (Troglodytes troglodytes)................................................................ 175
n
I s s V t À l i ï O X Î f c ^ S s Î friait p*6(}(|0 tfufmattpNMr^;^ j^ tw u S ^ m x tq HAS y ^ m m n j^ jp C i ^Ài^ViÛMri*!) «iaixtef ^ J jntntH xHftitos m t^ } o M ^ x jM s a $>, ,(sA«iao6wif .......... vm m ïik d iA <'ii
o>
ay o h w ^ (MiXUSTAa ti^^ÎSÎÀÀ ^SiÂiMkJ C ^ À T ^ k ^ À â ^ l | 3 l | i Ç P ^ .ittciii»} f |p » .A S % 'i^ k im $ x M i â é É M i r ^ ut ¿ .M s k iy tîiitm ta ^ i^ fr a ^ ^
g l^
...... ..
x o tK J W r û A fm k
,„
î® 4£5U Î!
...
"tnrtj'^fP^^TT^'^*- • ......................................
j
n>ü| i ' ii^ i
• j . . .-
-
in inurr^iftifin -
.
>
.
.
AURKIBIDE OROKORRA ACURRA .........................................................................................................................
7
SARRERA .......................................................................................................................
9
1.
BALDINTZA FISIK O A K ....................................................................................
H
L L M a RKO GEOLOGIKOA.........................................................................................................
13
L L L Arroka ig n e o a k ....................................................................................
13
1.1.2. A rr o k a m e ta m o rfik o a k
....................................................................................
16
1.1.3. Arroka bolkanikoak.............................................................................
16
1.1.4. Arroka d etritikoak................................................................................
16
1.1.5. A rro k a k a rb o n a ta tu a k .......................................................................................
17
1.1.6. Arroka kuaternarioak .........................................................................
17
1.2. K l i m
......................................................................................................................................
17
1.2.1. Prezipitazioak ......................................................................................
17
1.2.2. T enperaturak........................................................................................
18
a
1.3. T o p o g r a f ia
.........................................................................................................................
1^
1.3.1. E rlie b e a .................................................................................................
19
1.3.2. M endi-ingurua......................................................................................
19
1.3.3. H aran-ingurua......................................................................................
21
1.4. U r - s a r e a ..............................................................................................................................
21
L4.L Oiartzun ibaiaren a r r o a .......................................................................
21
1.4.2. Bidasoa ibaiaren a rro a .........................................................................
23
1.4.3. Urumea ibaiaren a rro a .........................................................................
23
1.5. B io g e o g r a f ia .......................................................................................................................
23 263
1.5.1. Europako e rd ia ld e k o a ........................................................................... 24 1.5.2. Atlantiarra ............................................................................................. .. 24 1.5.3. M editerraniarra...................................................................................... 24 1.5.4. Endemikoa ............................................................................................. 25 1.5.5. A dbentizioa............................................................................................. 25 2. E G O E R A PO TEN T ZIA LA .....................................................................................27 2.1. L a n d a r e d i
p o t e n t z ia l a .....................................................................................29
2.1.1. H a r iz tia ................................................................................................. ...29 2.1.2. Pagadia ................................................................................................. ...31 2.1.3. A m e z tia ................................................................................................. ...32 2.1.4. H a ltz a d ia ..................................................................................................34 2.1.5. Gune irekiak ........................................................................................ ...35 2.2. A n t z in a k o
f a u n a ................................................................................................36
2.2.1. Faunaren beherakada........................................................................... ...37 3. NATURAREN H I S T O R I A .......................................................................................41 3.1. S a r r e r a ............................................................................................................ ...43 3.2. A n t z in a A ro a ................................................................................................. ...45 3.3. E r d i A roa ...........................................................................................................46 3.4. A ro B e r r ia .........................................................................................................49 3.4.1. Baso m o ta k ..............................................................................................49 3.4.2. Basoaren suntsiketaren a rra z o ia k ..................................................... ...52 3.4.3. Basoaren berreskuratzea.................................................................... ...59 3.4.4. Desoihanketa p ro z e s u a ..........................................................................63 3 .5 . G a u r E g u n g o A r o a ......................................................................................................... ....6 6
4. NATURAREN IN B E N T A R IO A ........................................................................... ...73 4 .1 . L a n d a r e d ia
etĂ fl o r a
................................................................................................. ....75
4.1.1. Suzesio e k o lo g ik o a ............................................................................. ...75 4.1.2. Hariztia ................................................................................................. ... 76 4.1.3. Harizti e u tro fo a .................................................................................... ... 77 4.1.4. Harizti azidofiloa..................................................................................... 79 4.1.5. Pagadia ................................................................................................. ... 80
4 .1 .6 . A m e z t i a .................................................................................................................... 4 .1 .7 . H a l t z a d i a k ............................................................................................................... 4 .1 .8 . B a s o m i s t o a k ......................................................................................................... 4 .1 .9 . A r a n t z a d i a k ............................................................................................................ 4 .1 .1 0 . O ta d i - tx ila rd i - i r a l e k u a k ............................................................................
95
4 .1 .1 1 . B e la rd ia k
...............................................................................................................
97
4 .1 .1 2 . A l b i z t i a k .................................................................................................................
99
4 .1 .1 3 . M e n d i l a r r e a k ....................................................................................................... 4 .1 .1 4 . H a rk a itz a k
............................................................................................................ ^00
4 .1 .1 5 . E s fa g n a d ia k ......................................................................................................... ^02 4 .1 .1 6 . M e n d ik o e r r e k a t x o a k .......................................................................................103 4 .1 .1 7 . Z u h a itz l a n d a k e t a k ............................................................................................ 104 4 .1 .1 8 . S o ro a k e ta b a ra tz a k
..........................................................................................10^
4 .1 .1 9 . B id e a k , lu r m u g itu a k e ta g u n e h iritu a k .................................................. 107 4 .1 .2 0 . L a n d a re m e h a tx a tu e d o ta in te re s g a rria k
................................................109
4 .2 . F a u n a ...................................................................................................................................... 111 4 .2 .1 .
H a riz tia k e ta b a s o m i s t o a k ............................................................................ 113
4 .2 .2 .
P a g a d i a k ................................................................................................................. 114
4 .2 .3 .
H a rk a itz e ta k o f a u n a ..........................................................................................116
4 .2 .4 .
I b a ia k e ta b e re u r b a z t e r r a k ............................................................................ 116
4 .2 .5 .
A 単 a rb e k o u rte g ia ...............................................................................................118
4 .2 .6 .
B e s te g u n e h e z e a k ............................................................................................ 119
4 .2 .7 .
Z u h a i tz - la n d a k e t a k ............................................................................................ 119
4 .2 .8 .
L a n d a z a b a l a ......................................................................................................... 122
4 .2 .9 .
S a s t r a k a d i a k ......................................................................................................... 124
4 .2 .1 0 . O rn o d u n in te re s g a rria k
..................................................................................125
5. IN G U R U M E N E R A B IL E R A E T A N A T U R A 5 .1 . L u r r a r e n
127
ja b e g o a e ta e g o e r a a d m in is t r a t ib o a ............................................. 129
5 .1 .1 .
A ia k o H a rria P a rk e N a tu ra la ....................................................................... 130
5 .1 .2 .
M e n d i a b e l t z a i n t z a ............................................................................................ 132
5 .1 .3 .
B a s e rri, b e la rd i e ta s o r o a k ............................................................................ 135
5 .1 .4 .
Ira tz e e ta o rb e l b i l k e t a .................................................................................... 138
5 .1 .5 .
Ik a z k in tz a e ta s u - e g u r r a ..................................................................................138
5 .1 .6 .
B a s o g in tz a ............................................................................................................ 139
5 .1 .7 .
E rre p id e , in d u s tria ld e e ta h ir i- g u n e a k .................................................... 144
5 .1 .8 .
M e a tz e , h a rro b i e ta b e t e - l a n a k .................................................................... 144
5 .1 .9 .
E h iz a e ta a r r a n t z a .............................................................................................. 147
5 .1 .1 0 . M e n d ik o a ts e d e n e r a b i l e r a k ..........................................................................150 5 .1 .1 1 . U ra re n e r a b i l e r a ................................................................................................. 152 5 .1 .1 2 . L u r z o r u a .................................................................................................................J 55 5 .1 .1 3 . A i r e a .........................................................................................................................156 6. E T O R K IZ U N E R A K O H A U S N A R K E T A K
...............................................................157
6 .1 . S a r r e r a ................................................................................................................................ 159 6 .2 . L u r r a l d e ANTOLAKETA ................................................................................................. 161 6 .3 . B a s o g ín t z a
.........................................................................................................................164
6 .4 . M e n d i ABELTZAINTZA ...................................................................................................... 170 6 .5 . B a s e r r i a .................................................................................................................................173 6 .6 . H e r r i 6 .7 . U r
a
lurrak
ETÀ BIDEAK ............................................................................................175
........................................................................................................................................... 176
6 .8 . L u r r a r e n ERABILERA
I.
p u b l i k o a ................................................................................. 178
6 .8 .1 .
E h iz a e ta a r r a n t z a .............................................................................................. 178
6 .8 .2 .
Ib ilg a ilu a k
6 .8 .3 .
B e ste a ts e d e n e ra b ile ra b a t z u k .................................................................... 181
............................................................................................................180
E ra n s k in a O IA R T Z U N G O Z U H A IT Z E T A Z U H A IS K A K B e rta k o z u h a itz , z u h a is k a e ta ig o k a ria k
..................................................183
..........................................................................185
A in tz in a tik la n d a tu ta k o z u h a itz , z u h a is k a e ta i g o k a r i a k .......................................... 187 A m e rik a e z a g u tu o n d o re n la n d a tu d ire n z u h a itz , z u h a is k a e ta ig o k a ria k . . . . 188 II.
E ra n s k in a O IA R T Z U N G O A N IM A L IA O R N O D U N A K
....................................................... 189
A r r a i n a k ........................................................................................................................................... 191 A n f i b i o a k ........................................................................................................................................ 191 N a r r a s t i a k ........................................................................................................................................ 192 H e g a z ti h a b i g i l e a k ...................................................................................................................... 192
Ugaztunak .................................................................................................................194 III. E ran sk ín a O IA R TZU N G O P E R R IT X IK O A K .................................................................. 195 S a r r e r a ....................................................................................................................... 197 Perretxiko biltzaileentzako zenbait gom endio ..................................................... 197 Perretxikoen so rre ra ................................................................................................. 199 Perretxikoen sailkapena...........................................................................................200 Intoxikazioak gertatutakoan ..................................................................................202 OIARTZUNGO ZENBAIT PERRITXIKOEN Z E R R E N D A .......................... 203 IV. E ran sk ín a ER A B IL I DUGUN B IB L IO G R A FIA ..............................................................243 RESU M EN ..................................................................................................................... 251 R E S U M E ......................................................................................................................... 253 S U M M A R Y .....................................................................................................................255 ZUSAM M ENFASSUNG .............................................................................................257 IRUD IEN AU RKIBIDEA ...........................................................................................259
....................
r
. ■- ■
-
V
''M^w 4v ;■-'l.iv^ür' v‘<^
....
-Ái A.
s'
•* '
^
fWBS-u-
/
Y
•aM
7
i/
T \L
MUGABRi □
□
Lehen Liberalismoa O iartzun H aranean
O iartzungo Esteban Donearen Elizako moneta aurkikuntza
El Prim er Liberalismo en el Valle de Oiartzun (1800-1840)
El hallazgo monetario de la Iglesia de San Esteban (Oiartzun) 1995
M aría Teresa G abarain A ranguren
Miguel Ibañez Artica Arkeologia salla / A partado arqueológico:
B Oiartzun Zaharreko familia eta ondasunak Míkrohistoria eta Genealogia XVI-XVIII mendeak Familias y fortunas del O iartzun Antiguo Microhistoria y Genealogía Siglos XVI-XVIII Ju a n Javier Pescador C.
M arian G uereñu Urzelai M“ del M ar López Colom
B O iartzun H aranaren Geologia Geología del Valle de O iartzun José Angel Torres Sáenz Luis Ignacio Viera Ausejo
□
□
Oiartzungo kantutegia
Oiartzungo Hizkera
Ju a n M ari Lekuona
Idoía Fraile Ugalde Ainhoa Fraile Ugalde
B
Bertako herri memoriatik
Oiartzungo natura Carlos Aseginolaza Ip arrag irre
•«‘r-yrT:.: &
m iâ m m
* 1 _____ _
m -
.
4 ¡ Í
- . . >..v.-.
fh -
e d w à jh g » « N e » « W S
e w  n » é k lie * k î « w m t f l im h eiO
(sw rh i^ ^ iUKÍ9tíñlK«fr
«mälanaiäU'« » tM aM>«alD(*98«^liÍKi
*jthA liiA w il'N ig» IeirtFhe^ XA B aéiAwli» »■hwrrOI m h ^
e n isF » tA < ln * le O o m T «hiAfl
S 'liieâBeidsimwwH- méM M ^
-■
■-f-ï*^';
t» r- '£
»í t^ .i’ '
¿L:v
f.
..i
,
i. --->
,,
E G ILE AK A R G ITA R A TUTAKO LIBURUAK: - ARABA. BIZKAIA ETA GIPUZKOAKO LANDARE KATALOGOA. Eusko Jaurlaritza (1984). ^ EUSKAL AUTONOMI ELKARTEKO LANDAREDI MAPA (17 ale). Eusko Jaurlaritza (¡986-1991). -
VEGETACIÓN DE LA COMUNIDAD A U TÓ N O M A D EL P A ÍS VASCO. Eusko Jaurlaritza (1988).
-
CLAVES ILUSTRADAS DE LA FLO RA DEL PAÍS VASCO V TERRITO RIOS LIMÍTROFES. Eusko Jaurlari tza (1999).
- ARALAR PARKE NATURALA. Egíleen argitalpena (¡999). -
LOS H AYEDOS PREP¡RENAICOS A RAG O NESES Y SU CO N SERVA CIÓN. Gobierno de Aragón (2000).
OIARTZUNGO UDÄLÄ