LARTAUN ABESBATZA Oiart zunen kanta-soinua
ESTEBAN J. AGIRRE LAZKANO
Egilea: Esteban J. Agirre Lazkano Argazkiak: Kutxa Fototeka Lartaun Abesbatza OĂąatibiatarren sendia Lehen argitalpena: 2015eko abuztua Ale-kopurua: 500 Argitaratzailea: Oiartzungo Udala, Kultura Batzordea ISBN: 978-84-88917-41-6 Lege-gordailua: SS 680-2015 Maketazioa, inprimaketa eta koadernaketa: Michelena artes grĂĄficas, S.L. Astigarraga - Gipuzkoa Oiartzungo Udalak ez du derrigorrez bat egiten liburuaren egileek egin ditzaketen adierazpenekin
Etxekoei: Sandra, Uxue eta Ibani, liburu honetan murgilt zeko “baimena� eman didazuelako. Lartaundar adiskide guztiei, liburukoei, bereziki. Eta lerroen artean galduta gerat zerik nahi ez dudan Juanito Arozena lagunt zaile finari.
AGURRA Hauxe duzue gure herriko ondarea berreskuratu eta herritar guztiont zat eskuragarri jart zeko ahaleginean Oiart zungo Udalak kalerat zen duen Mugarri bildumaren hogeita bigarren alea. Oraingoan, Lartaun Abesbat zak bere 50. urteurrena bete berri duen honetan, Lartaun Elkarteak eta batez ere Lartaun Abesbat zak hamarkada horietan bizitukoaren errepasoa egin nahi izan du. XX. mendeko 50-60ko hamarkadetan sortu zen Lartaun Elkartea, diktadurapean gure herriak hainbat arlotan bizi zituen gabeziei –hezkunt za, kultura, ekonomia‌– konponbidea eman nahian. Elkartea hasieratik lanean aritu zen gure herriaren garapen sozioekonomiko eta kulturalaren alde, eta ekonomia eta hirigint za alorretan egindako lanketez gain, pilotan, mendizaletasunean, ant zerkian edota musikan ere nabarmendu zen. Horrela, elkarteko Folklore sailaren baitako talde gisa, 1964. urtean Lartaun Abesbat za sortu zen urte haietan erbestetik gurera it zulitako Yon Oùatibia handiari esker. Bera izan zen abesbat zaren lehen zuzendaria hamabost urtetan zehar, 1964tik 1979ra, eta ordutik hona asko izan dira Lartaun zuzendu dutenak: Iùaki Altuna (19801990), Agustin Mendizabal (1990-1998), Alait z Guridi (1998-2009) eta egun taldea zuzent zeko ardura duen Maddalen Dorronsoro. Bost hamarkada horietan hainbat sari, aipamen eta momentu gozo igaro ditu taldeak, baina, jakina, une zailak ere bizitu ditu abesbat zak. Horrelakoetan, beti erakut si ohi du konpromisoari eusteko jarrera baikorra. Iaz, 2014. urtean, Lartaun Abesbat zak bere 50. urteurrena ospat zeko egitarau zabala eskaini zion Oiart zungo herriari. Lana gogor egin behar izan zuten, inondik inora, baina emait za are ederragoa izan zen. Ikuskizun eta ekint za guztietan herritarron erant zuna ikaragarria izan zen eta oiart zuarrok asko gozatu genuen. Bejondeizuela. Oiart zungo Udalaren izenean, nire eskerrik beroenak eman nahi dizkizuet lan honetan parte hartu duzuen guztioi, eta bereziki eskertu nahi nuke Esteban J. Agirre Lazkanok Mugarri bildumaren ale hau osat zen eta prestat zen egindako lanagatik. 7
Eskerrik asko, beraz, gure herriko iraganaren eta orainaren ezagut zan sakont zen lagunt zeagatik, eta, noski, Mugarri honen bitartez oiart zuar guztiont zat eskuragarri jart zeko aukera eman izanagatik. Lan hau gure herriaren historia zatit xo bat da, azken mendeetako Oiart zun ezagut zeko erakusleihoa, hain zuzen ere, izan ginenaren eta garenaren ezagut zan sakont zen lagunduko digun tresna baliagarria. Iosune Cousillas Kultura Bat zordeburua
8
HITZAURREA Lartaun Abesbat zaren historia orriotara ekart zea ez da, besterik gabe, Oiart zungo musika- edo kantuzaleek, taldean elkartu eta berrogeita hamar urtetan egindako ibilbidea, oparoa den arren, jasot ze hut sa. Ziurtasun osoz esan dezakegu abesbat za honen historia aski atipikoa dela; ezagut zen ditugun abesbat zen ohikoa baino aberat sagoa, sakonagoa, zabalagoa, esango nuke. Are gehiago; ezagutu ahal izan ditudan arrastoak oinarri hartuta, beste hau esatera ere ausart zen naiz: Lartaun Abesbat za herri oso batek bere historiako une batean hasi eta urteetan eut sitako kultura-mugida zabalaren emait za, fruitu eta erakusgarri mardula dela, alegia. Herri-mugida zabal horrek izen bat atera zuen gipuzkoarron plazara: LARTAUN; bai eta herri bat identifikatu ere berari lotuta: Oiart zun. Halere, zehaztasunez eta bere osoan ematekotan, Lartaun, Sociedad Cultural, Recreativa y Deportiva izena eman beharko genuke, 1958ko sorrera-agirietan, une hartan ofiziala zen hizkuntza bakarrean aditzera ematen denez. Liburu honetan, labur-beharrez, Lartaun Elkartea deitura erabiliko dugu hura aipatzean, oiartzuarron artean gaur egun ere erabiltzen den bera, alegia. Erakunde berriaren ingurumarian, esan bezala, laster abiatu zen herri osora hedatu zen mugida zabala; kultura mailan, bereziki, baina baita herriko kirolgint zan zein – harrigarriagoa bada ere, frankismo beteko gizarte- eta ideologi testuinguru hartan – herri mailako politikagint zan ere. Luze joko liguke herri-mugida haren zergatiak eta nondik norakoak behar bezala aztert zea; baina Lartaun Abesbat zaren 50 urteko ibilbidea behar bezala ulert zeko, ezinbestekoa da hartara jotzea. Hala ere, gera bedi oraingoz sakontze hori gaiari betebetean eta erroetatik heldu nahiko liokeen beste nor edo nori zuzendutako iradokizun gisa. Dena dela, ezin ditugu gure herrian han eta hemen geratu zaizkigun eta haren ondorengo zuzenak diren “arrasto” gogoangarri bat zuk aipat zeke ut zi; kultura alorrekoak, bereziki. Hor dugu, erakundeen artean adibidez, Lartaun Txistulari Taldea, gaur egun ere tinko dirauena bere lanean; hor, baita, Intxixu Antzerki Taldearen urteetako lan oparoa ere. Norbanako ezagun bat zuei dagokienez, berriz, testuinguru bereko emait zat zat har litezke, neurri batean bederen, euskal kulturan sona eta itzal ukaezina duten izen batzuk ere: Xabier Lete, Julen Lekuona, Joan Mari Lekuona, Antton Valverde… 9
Eta hor erdian kokaturik, orrion gaira etorriz, aurrez esan ditugun erakunde- eta pert sona-izen askori loturik, Lartaun Abesbat za bera ere. Errealitate horri leial izan nahiez, horregatik, saihet sezina zen abesbat zaren historia-liburu honetarako iturburu izan zuen elkartearen â&#x20AC;&#x201C; eta herriaren! â&#x20AC;&#x201C; historia, neurri batean bederen, islat zea. Lartaun Abesbat zak, izan ere, Lartaun Elkarteak jarrita zeuzkan helburu berberen bidetik jo zuen eta jo nahi du gaur ere: elkarteak Oiart zun hobea lort zeko1 zuen asmo nagusi berbera izan da abesbat zari eut si dion arnasa ere, ez nola edo halako arte-zaletasuna bakarrikâ&#x20AC;Ś asma litekeen ederrena baledi ere. Bide horretatik zihoan Hit zaurre hau irekit zen zuen lehen esaldia bera; horixe iradoki nahi zen eta komeniko da, aurrera joan ahala ere, kontuan izatea. Zuzen ulert zeaz gain liburua irutean jarraitu dugun lan-ildoa, irakurleak hobeto kokatuko du orri guztion luze-zabalean izan dugun asmoa: urteurren baten ait zakiaz jaulkit zen diren ohiko laudorioz betetako oroigarri< edo pasadizo eta bit xikeriak baino harago, Oiart zunen historiako une eta osagai bat merezi bezalako tokian jart zea, alegia, eta gure egunotako errealitatea, ondorioz, ulergarriago egiten lagunt zea eta, elkartearen lehen asmo nagusien ildotik, etorkizun hoberanzko bidean jarraibideren bat edo beste eskain lezakeen tresna apal baina baliagarria eskaint zea. Ohar dezagun, halere, ez dugula gure herriaren gaine ko ahitu arteko ikerketan sartu nahi izan: abesbat zaren historia izaki liburuaren gaia, ia abesbat zara eta sorburu duen elkarteko gertaera, agiri eta pert sonetara baino ez dugu jo eta, ikerketaren objektibotasuna bermat ze aldera, ia iturri horietara mugatu gara. Ziur, idazlanari ekiterakoan geure buruari jarri genion asmoa betet zeaz gain, irakurleari ere zehat zagoa eta errazagoa gertatuko zaiola jarrait zen eta, abestuz historia horretan parte hart zera animatuko balit z, abesbat zaren 50 urteko jardun-hariari modu zuzenean eusten eta iraunarazten.
1
ÂŤPor un Oyarzun mejorÂť leloa ageri da elkartearen buletineko orrialde askotan, elkartearen jardunari norabide ematen zion eslogan nagusia. 10
1958-1965 HASTAPENAK
Oiart zun, 1960ko hamarkadaren atarian Gipuzkoako udalerrien artean, Oiart zun beti izan da, biztanleriaren ikuspegitik begiratuta, erdi mailako herria; hau da, herrixka edo herri t xikia izan gabe, Gipuzkoako beste eskualdeen buru egiten duten herrien – Azpeitia, Oñati, Ordizia, etab.en – erdi parean ibili dena. Horrekin batera, auzo-herriek XX. mendeko zenbait hamarkadatan jaso zuten espainiar-eskulangile etorkinen olderik ez zen etorri gurera eta, ondorioz, Oiart zuni ez zit zaion tokatu gertaera horrek ekarri zituen azpiegituretako (hezkunt zan eta hirigint zan batik bat) eta kulturako eragin gordinak bizit zea; horrek ekarri du, bestalde, alor horretatik atera gabe, gure herria izatea Oiart zualde eskualdeko udalerri euskaldun bakarra. Estatistika-datuek diotenez, berriz, herriak 1960 inguru hartan 5.000 biztanle pasat xo zituen. Euskal giroko herri “lasai” baten klixea erakusten zuela esan genezake: euskal giroari eta betidaniko ohitura eta usadioei eusten ziena. Gizarte-egitura hartan baserri-giroko nekazarit zak pisu nabarmena bazuen ere, belaunaldi gazteen eskulana gehienbat, eskualdeko lantegietara abiat zen hasita zegoen, inguruko herrietako industriari prestakuntzarik gabeko eskulan merkea eskaintzera. Gipuzkoako hainbat herritan ordurako gertat zen ari zenaren aurrean – Errenterian eta Pasai Ant xon gertat zen ari zena, paradigmatikoena eta gertukoena oiart zuar haient zat – eta herrira bertara ere iristen hasi ziren gertakari sozial eta ekonomiko berrien aurrean, nabaria zen herriaren ordura arteko gizarte-antolamendua eraldaketa handi baten Elizalde auzoa Lizarretik, 1950eko hamarkadan. atarian aurkitzen zela. Diktadurapeko gizarte- eta politika-antolamenduak, Elizako agintarit zaren lagunt zaz, ordura arte azpian eta isilpean gorde zituen kezka, nahi eta planteamen13
duak gordin azalerat zen hasi ziren hizpide dugun 1960ko hamarkada haren atarian. Gizartearen eraketari, lanari, osasungint zari, ekonomiari, herri-ohitura eta kulturari, heziketari… eta horietako bakoit zean jarraitu beharreko politikari nahiz hartu beharreko erabakiei eragiten zieten faktoreak ziren. Areago, herriaren eredua bera zen – edo, nahiago bada, jarraitu nahi zen eredua – urte haietan kinkan zegoena. Goikoen erabakiz eztabaidan jarri ere ezin zen egoera haren aurreko jarrera kritikoak non-nahi pizten ari ziren. Ordura arteko herri-ereduari eutsi ala industriari atea ireki? Industriari atea irekita ere, edozein mota eta tamainatako industria ala une hartako Oiart zunen beharrei irtenbidea emango liokeena? Edota, une hartako eztabaidaren beroan esaten zen bezala, “lorategi-hiria” egiteko ereduari jarraitu ala herria «kkolossalissmo» (sic) industrialaren at zaparretan hipotekatu? Gut xi gorabeherako testuinguru horretan, bada, pert sonen eta taldeen nahiak bidera zit zakeen herri-antolamendurik gabeko Oiart zun hartan, herriko familia-buru eta gazteen kezkent zat eztabaidagunea eta irtenbideren bat eman nahi zuen tresna baliagarri izateko bokazioaz jaio zen 1958ko abenduaren 28an Lartaun Elkartea. Asmo hori erakusten du, hain zuzen, ondorengo datu honek: erat ze-agiria betet zen duten orrialdeetako 9 paragrafoetatik 3tan gazteen hezkunt zak hart zen du tarte nagusia. Hona, jarraian, orduko hizkunt za ofizial bakarrean hit zez hit z esaten zena: «como reflejo del mayor empeño que anima a esta Sociedad, se da conocimiento de un estudio realizado en torno al gravísimo problema de la enseñanza en este valle de Oyarzun, que resulta un problema de complicadísima solución y considerando que en el Valle residen unos 600 jóvenes de ambos sexos, comprendidos Lartaun Elkartearen erat ze-akta, handik urte eta erdira, entre los 12-18 años, en su 1960ko maiat zean, elkarteak kaleratu zuen buletinak kontu mayor parte huérfanos de ematen duenez. 14
estudios, se considera de gran necesidad y urgente solución, la consecución de un local apto para alojar a un mínimo de 100 alumnos »2. Esandakoak ez ziren, halere, hasierako beroaldiaren ondorio, herriko familia askotan barren-barrenetik bizi zen kezkaren erakusgarri baizik. Hori adierazten digute lehen urte haietako buletinen orrialdeak alderik alde zeharkat zen dituzten esamolde bik: Escuela Nocturna de Orientación Profesional deituak, batetik, eta Plan de Ordenación del Valle de Oyarzun derit zanak, bestetik. Horiexek hart zen dute buletineko orrialde-kopuru zabalena eta, horrekin loturik, pent sat zekoa da hartuko zuela, elkartearen gidarit zan arit zen ziren ordezkari eta arduradunen ahalegin handiena ez ezik, baita herritar askoren buru-hauste, ahalegin, afan eta solasak ere.
Lartaun Elkartearen ekarpena XX. mendeko Oiart zunen historia idazteko bidean, eginkizun legoke Lartaun Elkartearen ibilbide oparoa jasot zea. Horregatik, liburu honen xede eta gaia den kontakizunaren haritik atera gabe, Lartaun Abesbat zaren sorrera eta lehen urrat sak ulert zeko, ezinbestekoa da gure abesbat zaren iturburua den elkarteak urte haietan bete zuen jardunari, apur batean besterik ez bada ere, arreta jart zea. Zertan arit zen ziren “sozio” haiek? Nola antolatuta zeuden? Zer lortu nahi zuten? Zenbat ziren? Zertarako balio izan zuen ahalegin horrek guztiak? Zertan izan ziren eraginkor?… Elkarteak, hasteko, herriaren egoera hobet zeko nahi beraren inguruan kezkaturik edota, gut xienez, sentibera zeuden oiart zuar andana elkart zeko meritua izan zuen. Elkartea 1958 hartan sortu eta urtean behin edo bitan herritarrekiko hit zordura agertu ohi zen buletinak ia ale guztietan dakart za azken agerkaria kaleratu artean bazkide egindako pert sonen zerrendak. Dena den, halakorik ez bagenu ere, ez da zaila asmat zen informazio-iturri idat ziek ekarri dizkiguten lekukot zen azpian hainbat eta hainbat herritar anonimoren lan isila, egunez egun, inon azaldu gabe egiten den hori, alegia. Ezinezkoa lit zateke, egindako lan isilaren oinarri hori gabe, buletinean aipat zen diren elkarte-atalek urtean zehar gauzatutako jardueren laburpenik ematea. Zeren laburpena eman, ezer egin ezean? Idat ziz ematen dena, horregatik, hilabeteetako lanen iceberg-erpina dela esan genezake, desbiderat zeko beldurrik gabe. Aleetan barrena, hor ageri eta etorri dira gureganaino hainbat eta hainbat pert sonaren aipamenak eta, zituzten kezkak akuilaturik, alde batetik eta bestetik orduko erakunde eta agintarien aurrean egiten ari ziren ahaleginak. Batzuk gazteei irtenbide hobea emango zien prestaketa emateko eskola sort zen arituko ziren, beste bat zuk liburutegia erat zen, edo kirol-zaletasunari, oro har, eta atletismoari zein mendizaletasunari zein pilotari, t xirrindularit zari edo arraunketari edo futbolari, zehazkiago,
2
Lartaun, aldizkaria, 1. zenb., 1960ko maiat za, Acta Constitucional, 11. or. 15
irtenbidea eskaini nahian, edota, kulturgint zari hert siki gagozkiola, folklorea, ant zerkia, literatura, zine-zaletasuna… sustat zen. Ahaleginak ahalegin eta helburuak lortu ala ez, ongi etorriko da ohart zea orduko lanak eta ereindako hazia zenbait gauzatan, ait zindari baino areago, aurrelari ere gertatu zirela eremu bat baino gehiagotan. Hor dago, diogunaren erakusle, oraindik eginkizun edota hastapenetan dagoen eskualdeko kirola erat zeko egitasmo integral baten premia. Bere garaian, Lartaun Elkartea bertan zela, Ibaiondo izenez lant zen hasi zen proiektua baliagarri izan liteke oraindik ere gaur egun, hut setik hasi beharrik gabe, bide horretan zerbait egiten hasteko. Gurera etorriz, bazen, Lartaun baitan eratu ziren lantaldeen artean, urte haietan harako “Fomento Cultural” izenez ezaguna zen bat ere, kasuan kasuko eremuari zegokion zaletasuna sustat zeko asmoz, hit zaldiak, lehiaketak eta emanaldiak antolat zen zituena. Inolako diru-lagunt zarik gabe, bazkideen eskuzabaltasunari esker, herri-liburutegi bat erat zera irit si zen. Edo, gaurko hit zak erabiliz, kultura-et xe dei genezakeen eraikin baten egitasmoari ere ekin zion, harik eta… – ahalmen handiagoa eduki orduko agintarien aurrean – norbaitek kanpotik asmo guztiak geraraztea lortu zuen arte. Horrekin guztiarekin bat etorriz, horregatik, ez da harrit zekoa urte bat zuk geroago herrian ikastola-proiektua abiat zeko nahiak piztu eta horri tinko helt zea erabaki zenean, Lartaun Elkarteak bertan parte hartu eta buru-belarri bult zat zea egitasmoa – horretan bere ondare propioa jarriz bult za ere–, haren bideragarritasunari begira eratu zen Biandit z, S.A. sozietatean zuzeneko akziodun eginez. Hori jasot zen dute 1975eko ot sailean egin zen bat zarrari buletinak ematen dizkion orrialdeetan aurkitu ditugun ondorengo lerroek: «Participar como ente Sociedad Lartaun en la S.A. “Biandit z”, suscribiendo acciones por el resultante del importe de la venta de terrenos »3. Esandakoa gut xi balit z, elkarteak adorea izan zuen baita udalerri mailako politikagint zan hit za hart zeko ere. Horren lekuko dira 1966 inguruko urteetan – hot s, frankismorik sendoenaren erdian! – elkartetik hala deituriko «Plan General de Ordenación Urbana Municipal del Valle de Oyarzun» egitasmoaren inguruan abiarazi zituen lanak: eman ziren hit zaldietatik hasi, herrian zabaldu zen inkesta bidez sakondu eta soziologian, arkitekturan, legeetan, ekonomian… aditu ziren lantalde batek osatu eta Udalari aurkeztu zioten «Avance de Plan General» batean gauzatu zirenak4. Elkarteak herriari egin zion ekarpenik behinena, nolanahi ere, estatistika, balantze eta kontuetan isla ezin den zera dela esango nuke: haran osoan sorrarazi zuen herri-mugida, alegia; herriko arlo askotan sumatu zen irat zart zea, pizkundea, hobet zea eta gauzak 3
Lartaun aldizkaria, 27. zenb. 1976, 8. or. Gai honetan elkartetik egin ziren ahaleginen eta eraman ziren lanen tamainaz jabetu nahi duenari lagungarri gertatuko zaizkio, 1966ko ekaineko buletinaren 425-435. or.ak eta 1971ko apirileko 531-533. or. ak. Besterik da, emaitzetara jaitsi gabe, horren guztiaren kostua jakitea: zertzeladaren bat edo beste, gehienez ere, gaia “sufritzea” tokatu zitzaien zuzendaritzakoek eman ahalko dute. 4
16
elkarrekin egiteko nahia. Zehat z-mehat z deskribatu ezin den, baina elkartearen aldizkariak 1967ko abenduan, bere hit zak erabiliz, «Lartaun giroa» deit zen duen zera: «Azkenengo zazpi-zort zi urtetik onunt za beste gauz bat arkit zen det Oyarzun’en» onela zion, orain egun bat zuek, errenderiar ezagun batek. «Giro berri bat esango nuke, batez ere gazte artean. Eta-batere t xurikeri asmorik gabe esango dizut, nire irit ziz, Lartaun’ek sortuazi duala giro ori. Berari zor zayola aldakunt za ori. Berak jarri du gaztedia ibilian; motor bat bezela izan da, azkeneko urte auetan; orain arte mendi-gurdi aztuna bezela egon dan erria zuzpertu duan motorra… Lartaun giroa! Berdin da esatea Oyarzun Lartaun Elkartearen buletinaren lehen urteetako ale baten giroa. Orixe zaitu ta piztu azala. nai du Lartaun’ek… Lartaun giroa, euskal giroa!»5. Giro horren adierazle da, gorago aipatu dugun bezala, Lartaun Elkarteak urte haietan zuen bazkide-kopurua bera: 800 inguru, alegia, 1960ko mart xoaren 31n. Hot s, zenbateko horrek adierazten duenaz hobeto jabe gaitezen, elkartea sortu eta urte eta erdirako Oiart zungo biztanleriaren %16 inguru Lartaungo bazkide zen!! Ez da erraza izango halako tamainara eta hain denbora laburrean iritsitako elkarterik topatzea inongo herritako elkarteen artean. Datuaren sakonera joan eta haren esanahia hobeto ulertzeko, ohar gaitezen zenbateko horretan ez direla sart zen adingabeko gazteak, ezta – gehienetan behint zat – familia bereko beste kideak ere; izan ere, garaiko gizarte-ohitura eta lege-hesiak jarraituz, familiaburu egiten zuen senarraren izena ematea gertatzen baitzen ohikoena horrelako gauzetarako. Gertaera haiek eta beren inguruabarrak ezagutu ez eta mende erdi geroago datu eta xehetasunok ezagut zera iristen den XXI. mendeko irakurleari zert xobait ulergarriago 5
Ik. Lartaun aldizkaria, 21. zenb. 1967ko abendua, 477-478. or. 17
egiteko, elkarte hura tarteko, herrian gertat zen ari zena, zera esango nuke: Lartaun Elkarteak gaurko udalerri batean alderdi politikoek udalaren kudeaketan betet zen duten rol-aren ant zeko egitekoa betet zen zuela, alegia… baina alderdi izan gabe eta horrelakorik izateko asmorik gabe, herria hobet ze aldera, herritarren irit zi-, ideologiaeta jarrera-aukera zabalena bilt zeko asmo hut sez baizik. Ez dezagun ahaztu udal administrazioaz ardurat zen ziren alkate-zinegot ziak goitik izendatuta zetozela eta goikoen esanak betearaztera mugat zen zirela gehienbat udal-jardueran, menpekoak beren hartan ahalik eta isilena mantent zen zituzten bitartean. Esan gabe doa halako agintariek apenas zutela ekimenik herritarren artean sor zitezkeen era bat edo besteko premia edo kezkent zat legezko irtenbideren bat bilat zeko. Ez zen komeni, horien konponbidea bilat zeko ait zakiaz, nahikoa isilean gordet zen ziren asmo zaharrak (edo horrelako zerbait gertat zeko susmoa) piztea. Berdin zen horiek hirigint zakoak, hezkunt zakoak, kulturakoak, ekonomiakoak, herri-eredukoak edo dena delakoak izatea. Norbaitek ezer planteat zekorik izanez gero alor bat edo bestean, afinitate ideologikoaren edota makineria administratiboa ‘olioztat zeko’ izan zit zakeen baliabide ekonomikoen arabera lortu ahalko zuen, besterik gabe. Horrelakorik izan ezean, ordea, alferrikakoa izango zen dena, zitekeen onena baledi ere esku artean ekar zezakeena. Lartaundarrek, alde horretatik, inon ikusten ez zen berrikunt za ekarri zuten Oiart zuna: herriari pult sua hartu eta horretatik sumat zen zituzten gabeziei konponbidea emateko pausoak ematen hastea. “Erregimenekoek” ezin izan zuten mugida hura gerarazi, guztia “erregimenak” berak jarritako bideen errespetu osoz egina zetorrelako. Egia zen herri-mugida hartan zebilt zan askoren izenak, beraien edota beren familiakoen iragan politiko abert zale edo euskalt zaleagatik, oso gaizki edo, gut xienez, mesfidant zaz ikusiak zirela frankisten ‘Movimiento’ko6 buru egiten zutenen aldetik, baina lege-betebeharretarako izenak agerian jarri behar izan zituztenean, gure elkarte-gidariek erakut si zuten zuhurt ziak ezinbestean onart zera behartu zituen. Behin hori esanik, egia da baita Lartaunen izen eta kolorez zetozen pert sonak eta gaiak, oro har eta besterik gabe, susmagarri egiten zit zaizkiela ere: ‘nazionalista’ kut sukoak, beraiek esaten zuten bezala; eta, horregatik, ahal zela, ez lagunt zekoak edota, ezinezkoa bazen, kontu handiz tratat zekoak, gut xienez. Horiek horrela, Lartaundik sortu eta abian jarri ziren ia ekimen guztiak zailtasunen artean, ekonomiako eskasia itogarrian garatu behar izan zituzten. Arestian aipatu dugun lanbide-eskolarena izan liteke diogunaren adibide ezin argiena… eta hori, herriarent zat hain oinarrizkoa den hezkunt za bezalako alorra zelarik. Eta ahalegin 6 Izen hori – Movimiento Nacional, zehat zak izateko – hartu zuen frankismoan alderdi politikoen lekuan eratu zen antolaketak. Halako deitura hartu ez arren, bera zen legezko alderdi bakarra. Bertan bildu ziren Francoren kolpea babestu zuten talde eta pert sonak eta bertako kide izan behar zen edota, hala ezean, hango print zipioenganako leialtasuna zin egin behar zen, estatuko edozein egituratan sartu edota handik arit zeko: udala, aldundia, sindikatua, eskola, unibert sitatea… Egitura-mult zo horrek osat zen zuen garai hartan erregimena deit zen zena.
18
hori bezala, dozenaka saio eta ekimen aipa dit zakegu herritarren bult zadari esker abian jarri zirenak, baina, borondate osoz emandako lehen urrat sen ondoren, sostengu ororen faltagatik ihartuta amaitu zutenak. Gogoratu, bestela, atletismoan eta horretarako atondu zen zelaiaren inguruan gertatuak; edota liburutegiaren ingurukoak; edota ornitologiakoak; edota Kultura-Sustapeneko taldearen ekimenari sor zaizkion hainbat eta hainbatetan gertatutakoak: bihoa, bat besterik ez aipat zearren, musika, ant zerkia eta zinema ardat z hartuta, eraiki nahi zen et xearen gainera hiritar soil baten eskutik erori zen ‘betoa’… guztia bertan behera gerat zea lortu zuen arte7. Elkarte berria sort zean eragileek erakut sitako zuhurt zia aipatu dugu arestian. Apunte haren haritik, egokia derit zot horretan apur bat gerat zeari; izan ere, erabakigarria gertatu bait zen, eragozpen guztien gainetik elkartearen izena eta izana eta xede erabakigarrienak aurrera atera zitezen, elkartea, estutuetan jasot zen zenez, orduko legeek onar zit zaketen jarduera eta helburuetara mugat zen zela. Horregatik, behin lehen oinarri hori ongi finkatuta, elkarte barruko lantalde bat edo bestetik bult zat zen ziren ekint zak elkarte baitako sail bat edo besteren ekimen partikular bilakatu ziren: bazkide-mult zo batek bult zatu, antolatu eta eut siak eta, horrenbestez, kanpoko agintarien fiskalizaziorik gabe, elkartearen barne-erregimeneko trataera emanez egiten zirenak. Hori horrela, behin Lartaunen legeztat zea lortu eta gero, haren baitan sortuz joan ziren izen, nahi eta kolore guztietako lantalde edo sailak haietako bakoit zaren buru egiten zuen pert sonaren ardurapean gerat zen ziren eta herritik kanpo zeuden goiagintariek ez zuten zer esanik edo eginik haien aurka… Francoren ‘Movimiento’ko print zipioen aurka ez zihoazen bitartean, behint zat.
Abesbat za, sort ze-bidean Aurreko orriotara ekarri ditugun zert zelada aipagarrienon ingurumari horretan sortuz joan zen Lartaun Abesbat za. Herrian euskal kulturaz kezkaturik zegoen zenbait pert sonak, galt zen edo galt zeko arriskuan ikusten zituzten herri-usadio zaharrei eut si nahirik, beren artean bat hartu eta Lartaunen baitan Folklore lantaldea eratu zuten. Hala hasi ziren, urte askoan isilik egon ondoren, Santa Agedako koruak Oiart zungo kale eta auzoetan ibilt zen edota Olent zeroren inguruko kantak ent zuten… bat-bateko adibide erraz eta nabarmenenak besterik ez ematearren. Azpiatal honi izenburua ematean eta aurreko paragrafoaren hasieran espresuki jarri dudana ez galt zearren, ohar gaitezen «sortuz joan» idat zi dudala eta ez, zuzenean, “sortu”. Izan ere abesbatza –eta hau izan liteke toki gehienetan ikusten diren beste abestaldeengandik gurea bereizten duen ezaugarri berezienetakoa– ez zen bat-batean sortu, pixkana erne baizik, elkarteko zenbait gizon-emakumek piztutako barne dinamikari loturik, arestian esan berri dugun giroak une batean eman zuen ernamuinaren antzera. 7
Gaiari buruzko zuzeneko informazioa ezagut zeko, ik Lartaun aldizkaria, 12. zenb. 1963ko apirila, 280-291. or. 19
Herria era guztietako premia handien artean bizi zen, inondik iristen ez ziren erant zunak bilat zera behartuta, gazteenent zat bezala, herritar guztient zat, heziketan bezala, lan- eta herri-antolamenduan ere; bizibideari dagozkionetan bezala, herriaren arnasa den kultura-gaietan ere. Hitz batean, herriaren izana eta izan nahi zuenaren eredua zegoen une hartan jokoan eta, lan honen xedeari dagokionez, herria biziberritu nahiak eragin zuen kultur sustraietaraino jot zea: horren espresioa zen folklore eta usadio zaharretara, adibidez. Nahi horien fruitu izan zen, esan bezala, Santa Ageda bezperako koplak abestera irteteko ohitura berreskuratzea. Hona, nola kontatzen duen 1960ko martxoan buletinaren LEHEN aleak, – espresuki nabarmendu dut xehetasuna, irakurleak are argiago izan dezan aipuak duen esanahia eta garrantzia– elkartea sortu eta urte eta erdi eskasera: (La Sección de Folklore) «se propone recoger, revivir y fomentar el estudio de nuestras costumbres populares… Inicialmente, ha restablecido la costumbre, perdida hace unos 25 años, de salir a cantar la víspera de Santágueda. Veinte jóvenes recorrieron este día los diversos barrios del Valle, en la forma tradicional»8. Hogeiko talde hau izan zen urte bat zuk geroago sortuko zen Lartaun Abesbat zaren aurrekari eta aitzindaria. Ohitura horren eta laster Lartaun buletinaren orrialde bat (1961eko mart xokoa). asko ekin zion Eguberritako Folklore sailak antolatuta, urte hartan Santa Ageda eguneko Olent zerorena berreskuratu koplak kantat zera atera zen taldeari buruzkoa. Lartaun eta suspert zeko asmoen Abesbat zaren aurrekari izan ziren ekimenen lekukot za inguruan, kezka berak erazaharrenetakoa. gindako elkarteko jendea 8
20
Lartaun aldizkaria, 1. zenb. 1960ko maiat za, 22. or.
mugit zen hasi zen eta lantaldeak erat zen. Herri-kulturako mugimendu sakon horren adierazle ezin hobea dugu elkartearen ahot sa dakarkigun Lartaun aldizkaria. Lan honen esparrutik atera gabe, folklorearen eta musikaren alorretara mugatuz bakarrik, hona, diogunaren erakusle, denbora luzeko lan isila eskat zen duten ondorengo mugarri hauek: 1961eko urriaren 22rako zort ziko talde bat osatu zen, denak oiart zuarrak, t xistuan arit zeko. Buletinak azpimarra bereziz adit zera ematen du taldeak data horretan eskaini zuen kont zertua. 1962ko urtarrilaren 7an Kultura-Sustapeneko lantaldea edo, orduan esaten zen bezala, Fomento Cultural izenekoa eratu zen, bere baitan bildu zituen ZORTZI!! azpi-atal eta guzti: hitzaldiak, ant zerkia, literatura, hitzaldiak… eta musika landuko zituztenak, hain zuzen. 1963ko Xanistebanetan egin zuen lehen agerpena herriaren aurrean, hala eratutako talde gisa bere izen eta guzti zituen, Lartaungo t xistulari-taldeak. 1964ko maiat zari dagokion Lartaun aldizkariak Folklore sailaren iragarki bat kaleratu zuen, musikazaleei solfeo-ikastaroetan parte hart zera dei egiteko. Iragarkiak argi adierazten zuen ikasketa horien at zetik zegoen asmoa: «Después de los cursos de solfeo se pretenden formar “grupos de canto” y “grupos de instrumentistas”, dentro de nuestras posibilidades»9 1964ko abuztu-irailetan t xistulari taldeak herrian eta herritik kanpo emandako hainbat emanaldiren berri dakarkigu buletinak… …Harik eta 17. buletinak, 1965eko apirilekoak, Lartaun Abesbat zaren eta honen musika-jardunaren lehen berri ofiziala eta ziurra ematen digun arte. Urtetik urtera eta urrat sez urrat s eman ziren pausoen ondoren, osagaiak prest ziren argitara atera nahi zuen fruituak forma egokia hart zeko. Hori gauzatuko zuen pert sona gilt zarria ere herrian zen, laster batean ikusiko dugunez. Hona, jarraian, gertakari haren inguruko xehetasunak.
Lartaun Abesbat zaren ‘jaiot za’ 1964ko abenduaren 24a – hau da, egun horretako Olent zero egunaren ospakizuna – da, esku artean ditugun agiriek argi eta garbi adierazten digutenez, Lartaun Abesbat za, hala eraturiko kantari-talde gisa, lehen aldiz ezagutzera eman zen data10.
9
Lartaun aldizkaria, 15. zenb. 1964ko maiat za, orri erant sia. Nolanahi ere, Olent zero egunarekin denen aurrera atera ahal izateko, prestaketa-lanak aldez aurretik hasi ziren ezinbestean: maiat zean musika-klaseetarako gonbitak zabaldu ondoren, hainbat neska eta mutil elkartu ziren kantat zen ikastera eta urrian gai izan ziren abesbat za gisa arit zeko erabakia hartu eta aurkezpena egiteko prestat zen hasteko. Honela adierazita dator buletinaren 18 alean, 1966ko ot sailari dagokionean: «Este año la Sección (de Folklore) desea concretar y reforzar la personalidad del “Coro”… fundado en octubre de 1964, cuenta en sus filas con 75 voces mixtas». 10
21
Egun horretan plazaratu eta ezagut zera eman zen jendearen aurrean. Berau dugu, zalant zarik gabe, Lartaun Abesbat zaren jaiot za-eguna. Gera gaitezen astiro gertakari hartan; gogora dit zagun haren ingurumarian koruaren agerpenari loturik gertatu ziren xehetasunak. Zilegi bekigu, horretarako, hit zez hit z hona ekart zea Lartaun Abesbat zaren sorrerari bide eman zion Folklore taldearen ordezkari Jose Mendizabalek gertaera haiei buruz idat zi zuena: «…esta noche de Olent zero hizo su presentación el Coro “LARTAUN”, de esta sección, con el siguiente repertorio a cuatro voces: “Ator, ator”, Oi Bettleem”, “Gabon-gaba”, “Olent zero”. Después de su actuación en el “KONSEJUPE”, actuó en Gurut ze, Ergoyen, Arragua, Ugaldecho, Iturriot z, Karrika y Alcibar, dando la nota Navideña a todo el Valle de Oyarzun» 11 . Idat zizko lekukotasunak dioena gorabehera eta, gauzak osorik esate aldera, aipat zekoa da hemen abesbat zaren lehen agerraldi hartan esku hartu zuen baten zuzenketa. Berak dioenez, behint zat, kantasaioen ordena ez bait zen aipuan ageri dena izan, alderant zizkoa baizik – auzoetan lehenik eta, ekint za burut zeko, plazan amaitu–, ‘betidanik’ Oiart zunen ohi den bezala. Abesbat zaren “jaiot zaeguneko” lehen jardun hark segida izan zuen berehala: «Después de ver la buena impresión que causó la noche de “OLENTZERO”, el coro se animó y también salió en la “NOCHE VIEJA”, cantando “Urte zarreko kantak”… En estas actuaciones, acompañó al coro el grupo de t xistularis de la sección» (de Folklore)12. Lartaun Abesbatzak jendaurrean eman zuen lehen kontzertuaren berri ematen duen orrialdea, Lartaun buletinaren 1965eko apirileko alean. 11 12
22
Lartaun aldizkaria, 17. zenb. 1965eko apirila, 400-401. or. Lartaun aldizkaria, 17. zenb. 1965eko apirila, 401. or.
Lehen emanaldi haietaz esaten dena burut zeko eta kultura alorrean izan zuen tamaina eta eragina hobeto ulert zeko, ongi etorriko da buletinaren ale berean datorren ondorengo iruzkina jasotzea: «La actuación del Coro de la Sección de Folklore fue una de las agradabilísimas sorpresas que nos depararon estas fiestas (de Navidad). Un coro joven, entusiasta y artista que cantó con dulzura el repertorio compuesto por las cuatro canciones anunciadas. ¡Otra sorpresa agradable! El Coro ejecutó su programa en los ocho barrios del pueblo La noticia es que ya contamos con otro coro en Oyarzun Sí; cantan bien, ¡muy bien!, y existe mucho entusiasmo. En el artístico, la batuta del maestro don Juan Oñatibia, nuestro apreciado “Juanito”, tiene su impronta. En el del entusiasmo y dedicación, aparte de los cantantes, aparecen Jexús-Mari, Pelu y Joshé. Zorionak denari!»13. Horraino, kontu-emate nahiz bozkariozko hit zetan jasota, Lartaun Abesbat zaren jaiot zaz ziurtasun osoz eta agiri bidez frogaturik dakiguna. Gertakaria bere osoan uler dezagun, hala ere, ez zaigu gaizki etorriko azpimarra bat zuk nabarment zea. Ekarri ditugun aipuek, lehenik eta behin, argi uzten dute, beren laburrean, abesbat za Folklore saila egiten ari zen lanaren barruan kokatuta zegoela; areago, sail haren baitako atal bat zela. Folklore sailak eginiko jardunaren kontu-emate gisa azalt zeaz gain buletinean, hori dioskute bai hit zez hit z arestian jaso dugun aipuak, bai ale bereko beste pasarteek ere. Sortu berri den abesbat za aurreko urteetan, euskal arnasa berreskuratu nahian, egin ziren ahaleginen segida bat da; hot s, abesbat zak jarraipen, sakontasun eta indar berria eman nahi dio Folklore sailetik ordura arte egindako lanari. Hona, koruaren sorreraren berri dakarten lerro beraietan santa-eskeko irteerari buruz esaten dena: «La víspera de esta Santa (Agueda), siguiendo tradición, el Coro “LARTAUN” recorrió todos los barrios del Valle »14. Merezi du azpimarrat zea ordezkari-arduradunak idat zi zuen «siguiendo tradición» hori. Ordura arte parte-hart zaileak hala nahita santaeskerako elkart zen zen taldearen lekuan, aurrerant zean antolaketa baten barruan, izen eta guzti, bere esku funt zionat zen duen abesbat za ageriko zaigu egiteko horren oinordeko. Herrian koru bat sort zeko zegoen egarriaren eta, aldi berean, ekint za horrek izan zuen arrakastaren seinale garbia da taldea osat zen zuten lagunei buruz dakargun datu hau: 72-75 pert sonak osat zen zuten abeslari-taldea. Zinez oso kopuru handia, hastapenetako datua izateko: Lartaunen eskutik, oro har, herrian hedat zen ari zen prestat ze-gogoaren erakusgarri argia. Eta pert sonei buruz ari garela, ez dezagun ahaztu beste hau ere: abesbat za osat zen zuten pert sona-mult zo zabal horretan gizonezkoak eta emakumezkoak zeuden. Egundo ez zen Oiart zunen halakorik ikusi: emakumezkoak gizonezkoekin batera talde berean kantari. Ordura arte herrian zegoen korua, parrokiakoa, gizonezkoen 13 14
Lartaun aldizkaria, 17. zenb. 1965eko apirila, 406. or. Lartaun aldizkaria, 17. zenb. 1965eko apirila, 401. or. 23
ahot sez osatuta zegoen eta ahot s ‘zuriak’ eskat zen zituzten kantak abestu behar zirenean, mutilen ahot setara jot zen zuen. Urrat s berria, beraz, kantetan ere – emakumearen ekarpena erakusgarri egiteko, oraingoan–, abesbat zaren eskutik herrian eman zena: Lartaunen ekimenarekin batera herrian, oro har, zabalt zen ari zen aire berriaren froga bat gehiago. Aipatu ditugunez gain, agerian ut zi beharreko datua da buletineko orriotan sumat zen den abeslarien eta t xistularien arteko elkarlanarena ere: bi taldeek hasieratik bertatik eta berrogeita hamar urteon luze-zabalean lankidet za eredugarria erakut si dute herriko hainbat ospakizuni musika-janzkera hobea ematen. Bakoit zak bere bidea egin badu ere, bat zuek eta besteek beti erakut si dute elkar osatu eta lagunt zeko jarrera herriko kultura lant zean. Jarrera horrek ia urtero izan du pareko isla egokia egiteetan ere, Xanistebanetako edo musikarien zaindari den Santa Zezilia jai-inguruko kont zertuetan, adibidez, edo sona handiko ospakizunen bati musika-edukia jarri behar izan zaionean: Kilometroak jaia (1992), Yon Oñatibiaren jaiot zako (2011) edo heriot zako (2004) urteurrenak, etab. Ez ahaztekoa da, era berean, abesbat zaren hastapen eta garapeneko lehen urteetan Yoni hainbat eratara lagundu zion pert sona bat: Xabier Olaskoaga, errenteriarra. Bere euskalt zaletasunari eta aurreko urteetan jendaurreko kantagint zan izandako eskarmentuari esker, lagunt zaile ezin hobea gertatu zit zaion askotan Yoni, buruan zituen hainbat gurari eta asmo egiteetara eramateko orduan: bert soak idazteko bezala, ikuskizunak aurkezteko, kantoreei lagundu behar bazit zaien edota ant zezpenen bat egin behar bazen, etab. Auzo-herrikoa izanik eta Oiart zunen lan egiten zuenez, beti agertu zen prest Oiart zunen aurrera egin nahirik ari zen gure taldeari eskain ziezaiokeen lagunt za emateko. Ekarri ditugun data- eta datu-mult zoak ez gintuzke, hala ere, eraman behar pent sat zera elkartetik emandako urrat sek at zerabiderik edo hut segiterik gabe egin zutela, arrakasta eta t xalo artean, beti aurrera. Ezta gut xiago ere! Oztopo ugari jart zen zit zaizkien kanpotik herrian egin nahi ziren euskal mota hartako ekimenei eta elkartean bertan ere – zer esanik ez, herrian! – gorabeherak izaten ziren hainbat arrazoirengatik, antolatu nahi ziren zenbait jardun aurrera eramateko. Prestaketetarako behar izaten zen denborarena behin eta berriz ageri da sailen berri dakarkiguten hainbat buletinetako lerroetan. Asko legoke esateko, zorit xarrez, tonu horretan gazteen prestaketari begira abian jarri nahi zen eskolaren harira edota hiri-ordenamendurako egin nahi zen plan orokorraren harira edota hit zaldien, literatura-lehiaketen edota beste hainbat egitasmoren harira. Guri dagokigun jardun-eremuak ere ez zuen ihes egingo lege horretatik. Buletineko lerroak, beren laburrean, abestalde bat aterat zeko arduretan bereak eta bi egindako zenbaitent zat neke- eta et sipen-iturri ziren bizipen garrat zen adierazgarri dira. Hona, adibide bat: «Tampoco este año se celebró “la Víspera de Santágueda”; no hubo ningún grupo que saliera al atardecer »15 Lerrooi halako kut su 15
24
Lartaun aldizkaria, 12. zenb. 1963ko apirila, 270. or.
gazi-geza darie, gauzak zenbaitetan nahi bezala joaten ez ziren seinale: «El pasado año no se salió, parece ser, porque cayó en domingo; este año, sin embargo, fue lunes. ¡Una verdadera pena!»16 Gorabehera artean izanik ere, arnasberrit zeko nahiarekin batera, elkartean pauso tinkoz indart zen ari zen abesbat za aurrera eramateko nahia. Arestian aipatu ditugun faktore d e m og r a f i ko e k , k u l t u rakoek eta politikakoek haztegi ezin hobea atondu zuten Oiart zun haraneko bazter guztietan. Nolanahi ere, aitor dezagun, bazen une hartan herrian aipatu faktore horiei guztiei forma eta adierazpidea eman zien ‘katalizat zaile’ bat: pert sona bat. Bera gabe, aipatu osagai guztiak ez ziren, ziurrenik, gorput z Abesbat zaren sorrerako garai bert suan, Lartaunen t xisbatean uztart zera irit siko; tulari-talde bat sortu zen. Hona, talde horren ait zindari edota sendot ze-bidean gertatu zen oiart zuar zort zikotearen lehen agerraldia. ez zuten, are ziur rago, Erat zailea, oraindik Estatu Batuetako at zerrian bizi zen hurrengo urteetan erakut si Yon Oñatibia. zuten bezalako abiada sendoa hartuko; hit z gut xitan esateko, ez ziren, inondik ere, Lartaun Abesbat zaren izaera taxutu duten ezaugarrietan gorpuztuko. Pert sona hori – ba ote da honezkero asmatu ez duenik! – irakurleak ziurrenik buruan eta ahoan duen Yon Oñatibia izan zen: at zerrian, beti bere ‘euskal sena’ri eut siz, urteak egin ondoren, Lartaun Elkartea sortu ondorengo lehen urte haietan herriratu zena. Baita nahikoa azkar ematen hasi ere elkartearen asmoei egin ziezazkiekeen ekarpenen adierazgarriak.
16
Lartaun aldizkaria, ibid. 25
Lehen urrat sak Yonek esku hartu zuen jardunetan jarritako adoreari esker, Lartaun Elkartearen kultur ekarpenak, musikarekin loturikoak batez ere, egundoko abiaduraz garatu ziren. Txistulari eta abeslariekin egiten zuen prestaketa-lanari, bat zuent zat eta besteent zat sort zen zituen konposizioak erant si behar zaizkio, betiere kanpoan hainbat eta hainbat emanaldi eskaint zea ahalbidetuko zion eta ordurako sortuz zihoan harreman-sarea ahaztu gabe. Jardun nekaezin horren erakusle aparta da abesbat zak herriaren aurrera azaldu eta sei hilabete geroago Oiart zundik kanpo eskaini zuen lehen emanaldi garrant zit sua. Errenterian izan zen, Madalena jaien pregoi gisa eratu zen kont zertuan. Nabari da gertakariaren berri dakarkigun Jose Mendizabalen kontaketan emanaldi hark oiart zuar gazte haient zat izan zuen garrant zia: «RENTERIA – MAGDALENAS DEL 65. Noche inolvidable; máxima responsabilidad adquirida por todos los componentes, nuestro debut fuera de casa»17. Azpimarra neurea da, datua, duen esanahiagatik, albait agerien jart zeko. Gut xi balit z, urte bereko irailaren 8an Lartaun talde osoa – t xistulariak eta abeslariak – Eibarko Arrate santutegi eta auzoan egiten diren jaietara gonbidatu zuten bigarrenez eta han parte hartu zuten goiz-arrat saldez bat zuek zein besteek: goizetik, elizkizun eta kont zertuetan abesbat zak; eta arrat saldez, Euskal Herriko dant za solteko II. t xapelketan t xistulari-taldeak. Aitort zekoa da, zehaztasunaren mesedetan, Lartaun Elkarteak Oñatibiaren eskutik bizi izan zuen susperraldia ez zela hert siki abesbat zaren sorrera zela-eta abiatu, lehenago aipatu dugun Folklore sailaren jardunari loturik baizik. Izan ere, abesbat zaren egitasmoa abian jarri zenerako, t xistulari-taldea urtero agert zen zen herriaren aurrera – betiere udal arduradunei ongi irudit zen bazit zaien – Xanistebanetan emanaldi berezia eskaint zera. Are gehiago, abesbat za sortu zenerako – 1964ko maiat zerako, zehazki – t xistulari-taldeak jada bere lehen diskoa atera zuen eta, garaiko buletinean Jose Mendizabal, Folklore sailaren arduradunak adierazten digunez, bigarren disko bat kalerat zeko prestaketa-lanetan ari zen18. Bide batetik zein bestetik, argi dago Folklore sailaren jarduna sasoi betean ari zela joan den mendeko hirurogeiko hamarkada hartan, Yon Oñatibiaren ekarpen oparoak lagunduta. Atal hau burut zeko, abesbat zaren lehen urrat son berri ematen duten Errenteriako lehen jardun haren erakusgarri diren lerrook dakart zagu jarraian: «…Suena el primer acorde y en el ánimo de la Coral brilla la luz del éxito; las distintas cuerdas nos oímos perfectamente Y así, dentro del magnífico marco que presenta la gran plaza de bailables, cumplimos nuestro compromiso con un final sensacional, cual es la presentación como estreno a cuatro voces, del popular “Agur Zuberoa”, que gustando enormemente, los aplausos fuerzan a repetir»19. 17
Lartaun aldizkaria, 20. zenb., 1967ko apirila, 449. or. Lartaun aldizkaria, 15. zenb., 1964ko maiat za, 345. or. 19 Lartaun aldizkaria, 20. zenb., 1967ko apirila, ibid. 18
26
Ongi baino hobeto laburbilt zen digute lerro horiek atal honen luze-zabalean azpimarratu ditugun osagaiak: abesbat zak sorreratik erakut si duen euskal kultur eta festa-giroa pizteko konpromisoa, t xistulari eta abeslarien arteko elkarlana eta Yon OĂąatibiaren etorri joriaren emait za diren konposizioak kalerat zekoa. Azkenari loturik eta lerro artean ezkutatuta geratu baino lehen, azpimarra dezadan oiart zuar askorent zat, oro har, eta Lartaunen aritutakoent zat bereziki, esangura berezia duen datu hau: Yon OĂąatibiaren Agur Zuberoa kanta 1965eko Madalena bezperan ent zun zela lehenengo aldiz, Errenteriako Alamedan. Urrat s apurrok eman ondoren, sei hilabete eskas igaro zirela, taldearen arnasa zen Yon zuzendarit zan kokaturik, jada inork ez zuen zalant zan jart zen abesbat zari etorkizun oparoa zabalt zen zit zaiola. Hurrengo urteetako jardunak erakut siko zuen lehen uneko ustearen egia.
27
LEKUKOAK MINT ZO Atal bakoit zaren buruan doazen solasaldi hauen bidez, kasuan kasuko historiaren edukia gertat zean partaide izan ziren edota oraindik ere diren pert sona adierazgarri bat zuen ahot sa ekarri nahi izan dugu orriotara. Ziur historiaren zorroztasuna ez ahultzeaz gain, gertutasuna eta berotasuna ekarriko diotela ezagutzera eman nahi den abesbatzaren bizi-tarte honen kontakizunari.
Adolfo Leibar Arrasaten jaioa naiz, baina aitaren lanagatik lau urte nituela Errenteriara bizit zera etorri nint zenetik hemen bizi naizenez, Oiart zualde honetakoa naiz izaeraz, pent saeraz eta bizieraz. Oiart zualdekoa diot, eta ez Oiart zungoa, zeren eta ezkondu nint zenean etorri bainint zen ‘behin-behinekoz’ hona, Errenterian et xebizit zak egiten hasi bitartean. Ez zitzaidan, halere, gaizki atera etorrera hura, hemen jarrait zen baitut harrezkero nire lehen asmo haiek bete gabe, oso gustura aurkit zen naizelako herri honetan. Errenteriako gazte-urte haietan eliz talde batean hasita, inguruko egoerak ezagutzen, aztertzen eta bideratu nahian hasi… eta orduko udalari egoera lazgarri haietako batzuk bideratzeko proposamenak egitera ausartu ginen. Horrelako saiakera bat zuk egin eta gero, ezkondu eta Oiart zuna etorrita – salt seroa bainaiz–, bide beretik jarraitu nuen hemen ere. Horrela hasi nuen nire gizarte-ibilbidea: Lartaun, Udala, Aldundia… Inguruan ikusten dudanari buruz arit zeaz gain, irakurt zeko eta idazteko zaletasuna ere badudanez, nahikoa argazkia zehatza atera ahalko du irakurleak esandakoetatik niri buruz20.
Jesus M. C. Nuñez Niri buruzko zertzeladak ematean, Adolforen antzera hasi beharrean naiz, baina “alderant ziz”. Oiart zuarra eta guraso oiart zuarren semea izanik, Igant zin jaio nint zen halabeharrez: aitak hara joan behar izan zuelako lan egitera. Aita gazterik hil zen eta, horregatik, Oiartzuna itzuli ginen familia osoa eta hemen bizi naiz harrezkero. Lanbideko jardueretan beti presente izan dut pertsona dela, bere osoan, bizitzako balio handiena. Horrek bultzatu ninduen, esate baterako, kooperatiben sorkunt za bult zat zera edota herrigint zan jardutera… hori egitea oso latza zen diktadurako garaietan. Argi genuen ez zitzaigula debalde aterako asmoa eta bila etorriko zitzaizkigula, gertatu zen bezala: atxilotuta eraman baikintuzten orduan nahiko famatua zen “capitán Villa”ren aurrera. Herrigint zarekin lotuta, beti izan dut musikarako zaletasuna ere. Aitarengandik jasota, ziurrenik; biolina jot zen bait zuen eta zinema mutuen garaian ‘pelikulak jot zera’ deit zen bait zioten. Ni, berriz, gitarra-klaseak ematen hasi nint zen denbora librean eta harro esan dezaket nirekin ikasia dela Xabier Lete bera. Oso harro nago baita Juanitoren (Oñatibia) adiskidetasunagatik eta haren alboan egon nintzelako Lartaunen sorreran.
20
Xehetasun gehiago nahi duenak 2005eko Oiart zun urtekarian aurki dezake, han egiten dioten elkarrizketa zabalean. Ik. Oiart zun urtekaria, 35. zenb., 10-23. or. 28
Zer nolako egoerak edo gertaerak bizit zen ziren Oiart zunen, Lartaun Elkartea sort zera eraman zutenak? Zerbait aipagarririk gertatu edo zebilen herrian elkarte hori sort zeko? A.L. – Hasteko, Oiart zunen egoera ulertu behar da; oso desberdina baitzen, alde askotatik begiratuta, oraingo honen aldean. Ekonomiaren ikuspegitik begiratuta, Oiart zun 1950eko urte haietan baserritar-herria zen: nekazarit zan lan egiten zuen herria. Laborantzatik bizitzeko adina ematen zuen haran zabaleko herria zenez, jendeak, oro har, baserrietan lan egiten zuen… Lartaun Elkartea sortu zen urte-inguru hura arte, hain zuzen. Hau da: urte batzuk lehenago industria era basatian sartu zen gizarte- eta geografi testuinguru hartan, Oiartzun berandu ireki zen bigarren sektorera. Gertatu zenean, gainera, industriaren sartzeak arazo latz bat jarri zuen agerian: gazteen, eta batez ere mutilen prestaketa-falta egoera berri hartarako. Arazoa oraindik gordinagoa egin zen, eskola ematen zuten mojek erabaki zutenean mutilak 12 urte bete arte bakarrik egon ahalko zirela beren ikastetxean. Detaile hori izan zen, arazoari irtenbideren bat bilatu nahian, jendea mugit zera eta Lartaun Elkartea sort zera eraman zuena. J.C.N. – Esan diren horiek Oiart zunek bizi zuen arazoaren larria erakusten dute. Hain larria, industria-herriek (ondoan genituen horietako bat zuk) gurea bezalako nekazari-herriek baino askoz ere errenta handiago zutela. Pent sa zer nolako eragina izango zuen horrek, besterik gabe, gazteen artean! Egoera haren detaileari begirat zen badiogu, ohartuko gara jendea herrian “jasot zaile” zen urteetan bakarrik zegoela: zerbit zuen jasot zaile zenean, hau da, umetan ikasi eta zaharretan sendatu egin behar zenean, horrek dakarren gastuen handitzearekin. Oiartzuarrak “sort zaile” ziren urteetan, berriz, – heldutasunean, hau da, gastu gut xien eragiten zuten urteetan– inguruko herrietara ateratzen ziren eta han uzten zuten beren lanaren aberastasuna. Herriko agintariek ez zituzten sentit zen ondorioak eta ont zat ematen zuten egoera
hura. Areago, abert zaleak omen zirelaeta, herri-mugimendu haren aurka atera ziren. Lartaun Elkartearen meritua izan zen herriaren premia horiez jabetu eta, goikoen erant zunaren zain geratu gabe, irtenbide bila eta irtenbideak ematen hastea. Lartaun Elkartea, estatutuek diotenez, «Sociedad Cultural, Recreativa y Deportiva» zen. Oso gauza arrunta, garai bert suan edota geroago sortu ziren gainerako elkarteei begirat zen badiegu. Zerk egiten zuen, ordea, desberdina LARTAUN beste “soziedadeen” aldean? A.L. – Azkena esan den hori, hain zuzen; hau da: elkartea izan zela herrian bizi ziren arazoei denak elkarturik irtenbidea aurkit zeko tresna. J.C.N. – Horretan, gainera, Oiart zunen suerte handia izan genuen Adolforekin. Urte inguru hartan etorri bait zen Errenteriatik Oiart zuna bizit zera eta, herri hartan eskarmentua hartu zuenez elkarteak sort zen, esperient zia hori ezin hobeto etorri zit zaigun oiart zuarroi, esan den erant zun-bilaketa horretarako, nork bere aldetik egin ordez, elkar hartuta egiteko. A.L. – Ut z iezadazue horretan ñabardura bat egiten. Txikia dirudi, baina berebiziko eragina izan zuen elkartearen garapenean: elkarteerakunde bakarraren barruan –Lartaun– atalak sort zearena alegia. Izan ere, behin elkartea gobernadoreak onartu eta gero, atalak, barneerregimeneko gauza izanik, kanpoko inoren baimenik gabe eratu baitzitezkeen, guk, urteetan egin genuen bezala21. 21
Bada oraindik Adolfo Leibarren paperen artean 1959ko otsailaren 14ko data duen orri bat, Propuesta del socio Adolfo Leibar Axpe izenburua daramana. Bertan, hitzez hitz dio: «se propone a la Junta directiva de LARTAUN la creación de unas SECCIONES que abarquen aquellas disciplinas…». Erantsirik daraman beste orritxo batean osatzen da: «Propuesta que fue aceptada inmediatamenete, así como la creación de las correspondientes secciones de Atletismo, Caza y Pesca, Ciclismo…» 29
Kanpotik begiratuta, inongo elkartetan ikusten ez den gauza nabarment zen da buletinean: gazteriaren hezkunt zak (hor dago gaueko langint za-eskola…) eta hirigint zak daukaten present zia, pisua eta garrant zia elkartearen lanetan. A.L. – Lehenago esan bezala, herrian, hezkunt zan batik bat, bizi zen egoera izanik elkartea sort zea ekarri zuena, normala zen gai horrek hart zea pisu handiena zuzendarit zakoen ahaleginetan. Asmoa handia eta, orduko erregimen politikoari erreparatuz, oso zaila gertatu zen; pent sa ezin ahalako nekeak ekarri zituen, normala denez, orduko herri-agintarien traben ondorioz eta, harrigarria badirudi ere, baita herriko eliz agintarien aldetik ere. Eskerrak harremanak genituela une hartan Vatikanoan zebilen Sebastian Laboa monsinorearekin! gestio bat zuk egin bait zizkigun erlijioso-talde bat hona etorri eta lanbide-eskola erat zeko lagunt zen. Lurrak izendatu ere izendatu ziren, baita haiek irakasteko makineria jart zeko prest azaldu ere, baina, alde askotatik egin ziren presioengatik, asmoa horretan geratu zen: asmotan! Hala ere, aukera hau aprobet xatu nahi dut ekimen haren balioa erreibindikat zeko eta, beste edozeren gainetik, ekimen hartan parte hartu zuten irakasleen giza kalitatea agerian jart zeko: goren mailakoa! Pent sa zenbat urte pasa diren ordutik hona eta handik pasatakoak oraindik oso gogoan dituztela! J.C.N. – Hirigint zari dagokionez, berriz, udala zen horrelako ezer nahi ez zuena. Herrian ez zen deus egiten, alkatearen kontrol (eta ‘peaje’) pert sonaletik kanpo. Lartaunen elkartu ginenok eskat zen genuen hirigint zaplana egiteak, alabaina, bere eskuen kontrolpetik ateratzen zuen alor hori guztia. Herriaren etorkizuna gutxiago inporta zitzaion Lartaunek –han genbiltzanak abertzaleak omen ginelako– sort zen zion mesfidant za baino. Horregatik, udaletik kanpo egonez ezingo genuelako deus ere lortu, udalera sart zea erabaki genuen. Eta asko ginenez Lartaunen elkartuta geundenok, 30
lortu genuen – pent sa! – bi zinegot zi aterat zea ere: Adolfo eta ni nerau… ezertarako balio izan ez bazigun ere. Gai horiek jorrat zen zirelarik elkartetik eta ziren garaiak izanik, zer nolako harremana zuen elkarteak orduko agintariekin? A.L. – Agintariekin genuen zuzeneko harremana herri mailakoa zen gehienbat, alkatearekin batez ere; eta, hit z bitan esateko, harreman t xarra zen. Gure proposamenei beti ezezkoa ematen zien, hasteko; eta nahikoa zen Lartaunen izen edo kut suko zerbait planteat zea, mesfidati agert zeko edota, okerrago, ukoa emateko. J.C.N. – Adolfok dioena ulergarriago egiteko, konturatu behar da Oiart zun ordura arte bake-bakean egon zela urteetan – hilerriko bakean bazen ere – eta Lartaun plazara aterat zeak dena mugiarazi zuela. Egiten genuen presioaren ondorioz, lortu genuen, hala ere, alkatea aldat zea; baina izendapenak gobernadoreagandik etorri behar zuenez, gero eta alkate okerragoak jart zen zizkiguten eta ez genuen aurrerapenik lortu. Eta agintarien eta herritarren mugimenduak kontrolat zeko zeuden guardia zibil eta besteekin? A.L. – Elkartearen sorreran aritu ginen lehen urteetan ez genuen arazo berezirik izan: ezinezkoa zen. Frankismoa garaile ageri zen urteak ziren. Nazioartean ere, orduan hasi ziren gerra ondorengo blokeo-urteak gaindit zen. Gerran galt zaile gertatu zirenek ez zuten ia ezertarako adorerik eta isil-isilik zeuden. Horregatik kontrolat zen gintuzten, baina Lartaun estatutuetan adierazten zenera mugatzen zela ikusten zutenez, mesfidati egon arren herrian egin nahi genituen gauzengatik, toleratu beste erremediorik ez zitzaien geratu. J.C.N. – Anekdota batekin argituko dut zure galdera. Lartaunen prestat zen genituen jarduerak zirela-eta, zenbait aldiz tokatu zitzaidan guardia zibilen kuartelera joatea. Halako batean han buru egiten zuenarekin herriari buruz hizketan ari nint zela, kontatu zidan honako destinoa eman ziotenean norbaitek
esan ziola suerte handia zuela, oso herri politera joatea tokatu zit zaiolako; eta gainera, hemen bake-bakean biziko zela. Hori bai, esan zidan ez zuela deus ulertzen Lartaundik egin nahi genuenetako ezer eta harrituta bota zidan: «Ustedes siempre andan a vueltas con eso del ‘chestu’. No entiendo a qué viene tanto ‘chestu’ y más ‘chestu’». Nahikoa adierazgarria dela, uste dut, galdetzen duzuna argitzeko. Beste gauza nabarmena bazkidekopurua da: 1.000tik gora, sortu eta bost urte baino lehen! J.C.N. – Hala da, bai. Eta ikuspegi horretatik, arrakasta hit zak adierazten du ondoen elkartearen inguruan sortu zen giroa. Familia osoak – senar eta emazte, inoiz seme eta alaba eta guzti – egin ziren Lartaungo bazkide, ez elkartearen ait zakiaz atera nahi zuten irabaziren baten bila, elkarteari lagunduz bult za nahi zituzten egitasmoengatik baizik. Pent sa zenbaterainokoa izango zen arrakasta, Oiart zundik kanpo bizi ziren herritarrak ere bazkidetu zirela! A.L. – Eta herriko jendeari dagokionez, ez da ahaztu behar hemen bizi zen egoera: nekazari-herria izanez, inoren lagunt zarik gabe aurkit zen ziren baserritarrak eta, Lartaun lagunt zera azalt zean, gure alde agin zuten ia aho batez. Beste gauza deigarria da elkartearen baitan sortuz joan ziren sailak: atletismoa, t xirrindularit za, folklorea, irakaskunt za, kultura-sustapena, mendizaletasuna, etab. J.C.N. – Bai; lehenago esan dizugu zerbait, horrela antolat zeko izan genituen arrazoiez. Eta hainbat urte igaro eta gure begirada at zera botat zean, onuragarri gertatu zela aitortu behar dut, elkartearent zat ez ezik, baita sail bakoit zetik bult zat zen ziren jarduerent zat ere. Sail bakoit za, izan ere, elkartean edo herrian bizit zen ziren zaletasunen neurrian jaiot zen bait zen; gero, zaletuek egiten zuten bult zadari esker, indartuz joan zitekeen; eta sendotu ahala, sail bakoit zak askatasun eta nortasun handia hart zen zuen… ia elkartearen baitako elkarte izateraino.
A.L. – Horixe gertatu zen abesbat zarekin ere. Folklore sailaren barnean sortutako atala zen hasieran eta, Yon Oñatibiari eta hark egiten zuen lanari esker, gero eta nortasun eta indar handiagoa hartu zuen eta, bere diru-sarrerak zituenez, elkarte barruan ia bere kabuz jardutetik gaur bere izaera eta bizit za propioak dituen talde izateraino heldu da. Elkarteagandik izena jaso zuen eta ez da gut xi oraindik ere mantent zen duela ikustea. J.C.N. – Adolfo esaten ari den horretatik abiatuta, esango nuke Lartaun Elkarte hura kultur hazitegia eta mintegia gertatu zela Oiart zunent zat eta… Euskal Herriarent zat, atrebituko nintzateke esatera. Zenbat izen lotu ditzakegun garai hartako mugidekin!: musikan, Lartaun Abesbatza; antzerkigintzan, Intxixu; kantagint zan, Xabier Lete edo Antton Valverde, etab. luze bat, Euskal Herri mailan nabarmendu direnak aipatzeagatik bakarrik. 1964ko abenduaren 24an plazaratu zen lehenengo aldiz Lartaun Abesbat za (ik. Lartaun aldizkaria, 400. or.). Zer gogorat zen duzue abesbat zaren sorrera eta lehen pausoetako ingurumari haietaz? J.C.N. – Gogoan dut, elkartetik deituta, maiat z inguruan abian jarri nahi genituen musika-klaseak hasi eta astebetera etorri zela Yon herrira bizitzera. Elkartean azaldu eta handik egiten ari ginen lanari eskua luzatu zionean, Yonek indar berria eman zien, alde batetik, gure asmoei –Eguberri-jirako ohiturak berreskuratzea zen guk buruan genuena– eta, bestetik, aire berri modernoa erantsi zion guztiari. Eta esan berri dudan aire berri horrena frogat zeko, hona datu bat inor gut xik jakingo duena eta adit zera eman nahi dudana: gaur egun Euskal Herriko ikastola eta eskola gehienetako haurrek kantat zen duten “Dindan-don, din-dan-don, Eguberri on” abestia Yonek ekarri zuela Estatu Batuetatik, berak moldatu zuela Euskal Herrira eta Oiart zunen kantatu zela lehendabiziko aldiz, Lartaunen ahot setan. Pent sa zertaraino irit si zen Oiart zundik egiten ari ginenaren it zala! A.L. – Esaten ari garen horretatik atera gabe, nik esango nuke Juanitok inork baino 31
hobeto asmatu zuela jendea elkart zen. Herriratu berri hartan abesbat zaren Eguberritako prestaketetan bezala, berdin gertatu zen gainerako beste ekimenekin ere; handienekin bezala (Euskal Show, irteerak…), baita txikienekin ere (ent saioak, etab.). Zenbat aldiz plazaren erdira atera, kaxa batera igo eta jendea elkart zen zuen kantat zera. Txistua eskuetan zuela, aski zen bera bakarrik jaia sortzeko. Juanitok aparteko indarra ematen zion egiten zuen orori, edozer zelarik ere egitekoa: kanta, t xistua, musika, euskara, irakaskuntza… Lartaun Txistulari-taldea, Lartaun Abesbat za, Euskal Show, Mirandaola… Zer nolakoa izan da Yon Oñatibiaren pisua Oiart zunen eta Oiart zungo kulturgint zan? J.C.N. – Aurreko galderakoan esan berri den horretan laburbilduko nuke Juanitok urte haietako Oiart zun hari eman ziona: jendea asmo beraren inguruan elkart zen zekiela, alegia. Pent sa, gaurko elkarrizketaren ardat za dugun abesbat zaren eremutik atera gabe, zenbatengana iristen zen eta abian jart zen zituen: Oiart zungo auzo guztietako 80 inguru gazte mugiarazten zituen astero bi aldiz kantat zen ikastera. Herrian lehen agerpena egin eta urte erdira – Madalenetarako – geu izan ginen Errenteriako Alamedan herriko jaien hasierako pregoia “jant zi” genuen taldea. Batean eta bestean zituen harremanei esker, Tolosako Udaberri Dant za-Taldea, nolabait esateko, gure ballet-talde bihurtu zuen, Euskal Show taularat zen genuenerako. Eta, hemengo gaia ez bada ere, hori eta beste hainbeste esan liteke euskarari dagokionez: Estatu Batuetatik ekarri eta euskara irakasteko egokitu zuen metodoa, edo irrati bidezkoa, edo haurrei kanta bidez euskara irakastekoa… A.L. – Esaten ari garena tarteko, ez bakarrik Lartaun Elkarteak, Oiart zunek ere ospe handia hartu zuen inguruko herrietan. Hemen egiten ari ginena ispilua zen askorentzat: frankismoaren urterik “gloriosoenen” erdian eta dena esku artean estu-estu lotuta zeukatela, hemen ‘zerbait’ egitera iristen ginela erakusten genuen. Egia esan, ez zen asko, zeren eta 32
gaizki ikusiak baikinen agintarien aldetik eta eginahalak eta bi egiten zituzten gure asmoak ahalik eta gehien oztopat zeko; baina folklorearekin loturiko gauzetan ezinezkoa zitzaien dena isilaraztea; guk, berriz, uzten zizkiguten zirrikiturik t xikienak baliat zen genituen gure asmoetarako. «Por un Oyarzun mejor» zen gure leloa eta horri lotu gintzaizkion. Gogoan dut Lezotik ere, arazo eta asmo berdint suak zituztenez, deitu gintuztela gure esperient ziaren berri ematera eta, administrazio-gaietan neuk nuenez eskarmenturik handiena, aholkulari-lanetan ibili nint zela herri hartako Allerru Elkartea sortu eta abian jartzeko lehen pausoetan laguntzen. Izena bera Jaizkibelgo toponimo bat da eta neronek proposatu nien orduko lezoar aitona bati ent zun niolako aho-korapilo batean erabiltzen. 1964ko abenduaren 24an plazaratu zen Lartaun hura eta gaurko hau. Nola ikusten duzue abesbat za, haren jaiot zara eraman zuten arrazoiei dagokienez? J.C.N. – Ordukoan eta gaurkoan ere, neurri batean behint zat, ezagut zen dudanez, abesbat zaren inguruan piztu zen lagunarteko giroa azpimarratuko nuke. Desberdina ikusten dut, ordea, garaiak eta egoerak desberdinak direlako, orduko oiart zuarrek erakut si zuten parte-hart zea: ordukoa izugarria izan zen gaurkoaren aldean. A.L. – Jesus Marik dioena, ziurrenik, orduan deus ere ez zegoelako izango da eta jendea, alde guztietatik isilarazita, zerbait esan eta egiteko irrika biziz zegoelako. Hala ere, hainbeste urteren ondoren, gaur egun ere 40tik gora lagunek elkart zen jarrait zen duzuela ikustea izugarrizko meritua da zuent zat eta, herritarron aldetik begiratuta, egundoko balioa Oiart zunent zat, gurearen tamainako herri batean halako musika-taldea edukitzea. Zein da Lartaun Abesbat zak betet zen duen eta bete beharko lukeen egitekoa Oiart zunen? A.L. – Argi ikusten dut Lartaun sortu zen garaian, herriak ahot sik ez eta herriaren ahot s
bihurtu zela Lartaun. Bada horixe opa nahi diot gaurko Lartaun Abesbatzari ere: herriaren ahots izaten jarrai dezala. Horixe izan zen Yonek, zuzendari zela, herri-folklorea eta herri-abestiak baliatuz, egin zuena. Eta urte haietan herriari ona opa zioten hainbeste gizon eta emakume elkart zea lortu zen bezala, ea gaur egun ere belaunaldi berriak erakart zen dituzuen zuen artera, koruari beste horrenbeste urte ematera iritsi zaitezten. J.C.N. â&#x20AC;&#x201C; Horrekin batera eta, kulturataldea izaki, kultura lant zen duzuenez, abesbat zak Oiart zuni eskain diezaiokeen zerbit zu aberasgarrienetako bat, nire ustez, jendeari musikazaletasuna lant zeko aukera eskaint zea da. Lartaun Abesbat zari ikusten diodan egiteko honek lotura du historikoki elkartearen sorrerako urteetan Oiart zunen pil-pilean zegoen gazteen heziketaren inguruko kezkarekin eta, zer esanik ez, informatikaren eta globalizazioaren garaiak bizi dituzten belaunaldi berriei ut zi behar diogunarekin. Zein da Lartaun Abesbat zari ikusten diozuen etorkizuna? Nondik jo beharko luke, zuen ustez? A.L. â&#x20AC;&#x201C; Iraun duen urteen ondoren abesbat zak duen apustu handienetako bat, nik uste, Oiart zungo haur eta gazteak musikazaletasunean heztea da. Abesbat zaren sorrerako urte haietan, bizi genuen egoera larriagatik, begien aurrean genituen asmo eta helburuak beste bat zuk ziren: gure herri-nortasunarekin lotutako ohitura eta espresioei bide ematea. Horregatik eta horretarako jaio zen abes-
bat za, elkartearen Folklore sail barrenetik forma hartu zuen erant zun gisa. Eremu horrek gaur egun askoz osasun hobea du eta aginte publikoa ere, nahiz eta krisia hor dagoen, inplikatu egiten da horretan. Hori dela-eta, nik uste, Lartaun Abesbat zak gaur folkloreari baino zuzenago musikari begira egon beharko lukeâ&#x20AC;Ś betiere folklorearekiko lotura ut zi gabe, noski. Hau da, badago gaur musika-eskola bat Oiart zunen eta Lartaunek horren osagarri eta espresio-bide izan beharko luke zenbait gauzatan. Maila teknikoa aski ziurtatuta eduki dezakegu; faltako lit zatekeena pizgarri baten t xertoa da, gazteei ikasten dutena kanpora aterat zeko bidea eskain diezaiegun gertutik. J.C.N. â&#x20AC;&#x201C; Nik Lartaunen lehen urte haietako jendearen adin-inguruari erreparat zen diot eta orduko abeslariak gehienbat gazteak ginela ikusten dut. Gaur, berriz, abesbatzaren etorkizuna bermatuko lukeen harrobiaren falta sumatzen dut: gazteek osatutako koru bat, gazteen gustuko musika eta estiloa landuko duena. Musika-eskolan egiten dutena klase-orduetatik kanpora ateratzeko gogoa emango diena. Konturat zen naiz, gure urteen aldean, oso bestelakoak direla gaurkoak, baina ezin da zerbait egin harrobia sortu eta lantzeko? Kiroletan bezala, abesbatzari ere horrek ziurtatuko dio etorkizuna. Nola egiten den hori musikan? Ez dakit; baina zerbait bai egin behar dela. Zuek gazteak zarete eta taldeak merezi du, baita orain artean egin den bideak ere. Milesker, Adolfo eta milesker, Jesus Mari!
33
1965-1979 GARAPENA ETA LORPENAK
Lartaun Abesbat zak aipatu berri dugun hasiera distirat sua izan bazuen, pert sona bati esker izan zen. Horregatik, Lartaun Abesbat zaren historia jasot zea xede duen liburu honek dagokion tartea eman behar, nahitaez, taldearen sort zaile eta bult zat zaile behinena izan zen Yon Oñatibiari. Berari zor dio taldeak ia hasieratik bertatik erakut si zuen maila; bai eta denbora laburrean lortu zuen hedadura ere. Haren it zalak eman dio koruari – eta, ondorioz, haren ekarpena da – oraindik ere mantent zen duen zant zua, bai bere herri-izaera eta helburuei dagokienez, bai bere musika-estiloari dagokionez. Lartaun Abesbat zaren garapenari loturiko orriok une honetan, horregatik, Yon Oñatibiaren izena eta haren jardun eta lanak bere lekuan jart zera zuzendurik doaz ezinbestean; bai eta 50. urteurreneko perspektiba honetatik, abesbat zaren bilakaeran izan zuten tamaina ulergarriago egitera ere, inguruan egon litezkeen beste datuak ahaztu gabe, noski.
Erraldoi bat: Yon Oñatibia (1911-1979) Yon Oñatibia Audela Oiart zunen jaio zen 1911ko azaroaren 24an, herriko medikua zen Bernardoren eta Mariaren lehensemea. Gurasoez gain, hamar senidek osat zen zuten familia: zazpi mutil eta hiru neska. Lehen ikasketak egin ondoren, 17 urte betet zear zela, Valladolidera joan zen zuzenbide ikasketak egitera. Han bi urte egin ondoren, Zaragozan amaitu zuen karrera 1934an. Ohar dezagun Yonek ez zituela gustura egin, bizit zako lanbidea izateko asmoz, gurasoek eskaini zizkioten abokatu-ikasketak. Berak esaten zuenez, ikasmahai gainean zuzenbideko paperak izaten omen zituen begi-bistan eta musikakoak, azpiko tiraderan, solfeoa ikasteko. Karrera amaitu eta herrira it zult zean (1934), lanean hasi zen. Ez, ordea, bere lanbidean – inoiz ez zuen horretan jardun–, Oiart zungo Bat zokian baizik, bertatik bult zat zen ziren kultur ekint zen dinamizat ze-lanetan. Urte haietatik hasita, kultura-alorreko langint za bilakatu zen Yonen bizit za osoaren ardat z, batik bat euskararen eta musikaren lanketari loturikoa. Ez alferrik, haren bizit za zert zelada nagusi batean laburbilt zen hastekotan, oker handirik gabe esan dezakegu Yon euskaran eta musikan – batean zein bestean, neurri bikainean – 37
Yon Oñatibiaren sendia. Anai-arreben artean zaharrena, Yon at zeko lerroan ageri da zutik, amaren parean.
irakasle, sort zaile, interprete eta… gestiogile izan zela. Bada Oiart zungo Bat zokitik bult zat zen ziren kultura-lanetan – ant zerkia, musika, euskara, literatura… – murgildurik harrapatu zuten mutil gaztea Espainiako gerrako lehen tiroek eta, soldaduen errepresalien beldur, Hendaiara alde egin zuen eta handik, Parisera. Hiri hartan – hobeto esan, Europa osoan batetik bestera mugituz – egin zuen bost urteko egonaldiak azpimarra berezia merezi du liburu honen xedea den Lartaun Abesbat zaren historiari dagokionez. Izan ere, Eresoinka euskal kanta- eta dant za-taldea sortu eta 1937ko abenduaren 18an ant zerki, musika eta dant zaz osaturiko ikuskizuna aurkeztu bait zuten Pariseko Pleyel aretoan… geroago Estatu Batuetan Oñatibiak zabalduko zuen Euzkadi ikuskizunaren eta gure artean ezagut zera eman zuen Euskal Show izeneko ikuskizunaren ait zindaria. Bigarren mundu-gerra orokort zeaz bat, heriot za, jazarpena eta anabasa non-nahi nagusitu zirenean, ordea, egokiago ikusi zuen Europa ut zi eta Ameriketara aldat zea (1941). Santo Domingon geldialdi labur bat egin ondoren, Venezuelara jo zuen, ordurako bertan kokatu eta ministerio batean lanean ari zen Joxe anaiaren lagunt zari esker, harik eta… «goiz batean Caracaseko Kont serbatorio Nagusira joan zen arte, bere musikarekiko zaletasun eta goseak nolabait aset zeko asmoz… Musika ikasten eta irakasten aritu zen bertan… Txistulari taldeak ere sortu zituen, eta dant zariak ere jai38
rik jai erabili zituen bere zuzendarit zapean. Pizkunde izeneko abesbat za ere sortu eta zuzendu zuen Caracasen garai hartan…»22. 1953an, musikaren lanketarako sentit zen zuen irrika ase nahiez, New Yorkera aldatu zen eta hango New York College of Music kont serbatorioan organoa, konposizioa eta zuzendari-ikasketak egin zituen. Urte hartan bertan «euskal abestiz eta t xistu musikaz hornituriko diskoa grabatu zuen. Yonek berak kantatutako eta berak jotako t xistu piezak»23. Oparoak eta emankorrak izan ziren, benetan, Yonek Estatu Batuetan eman zituen urteak. Pariseko Eresoinka hartatik abiada hartuta, Euzkadi izeneko ikuskizuna sortu zuen. Osatu zuen baita Euskal Group izenez bataiatu zuen hamaseiko artista-taldea ere eta bost urtetan hiru bira egin zituzten Estatu Batuetan barrena, euskal folklorean oinarritutako emanaldiak eskaint zen. Egonaldi hartan, euskara, bere bizit zako beste ardat zari loturik, ezagutu zituen teknologia elektronikoak – irratia eta diskoak, batez
Yon Oñatibia (at zeko lerroan, ezkerraldekoa) 1953ko urtarrilaren 30ean, New York-era eraman zuen Liberté ont zian.
22 23
KAZABON, A. Yon Oñatibia (1911-1979), Bidegileak bilduma, 29. zenb., Gasteiz 2002, 11. or. KAZABON, A. ibid., 13. or. 39
ere – baliat zen zituzten hizkunt zen irakaskunt zarako metodoak ere. Eta Euskal Herrira etorri zenean, orduko egunkari eta irrati bidez abian jarri zituen… joan den mendeko 60ko hamarkadan!! 1958 aldera hasi zen – hot s, Lartaun Elkartearen sorrera-urtean – Oiart zuna joanetorriak egiten eta, horrekin loturik, baita bere herriko kulturan eragiten ere. Oraindik erbesteratua izanik, ez zuten iraupen luzerik izango bisitaldiok eta, are gut xiago, zarata handirik aterako, baina ez ziren, inondik ere, ant zuak gertatu. Lan isil baina jarraituaren ondorioz, etort zen hasi eta hiru urte betet zerako – 1961erako, alegia–, osatu zuen bere herrian lehen t xistulari-taldea, geroago (1963) Lartaun Txistulari Taldea izango zenaren ait zindaria. Gertakariak bereziki deigarria eta esangurat sua behar zuen izan herrian, ez alferrik elkartearen buletinak argazki eta guzti adit zera ematen baitu, eskaini zuten programaren xehetasunekin batera: «Ocho t xistularis, todos de Oyarzun, ejecutaron un concierto compuesto íntegramente por obras de un oyart zuarra, asímismo ejecutante en este día de tan singular efeméride; nos referimos a don Juan Oñatibia. ¡Zorionak!»24 Horretan gaudelarik, merezi du orriotara ekart zea aipatu berri dugun ale horretan bertan datorkigun Yoni buruzko ondorengo datua ere; ale horrek publiko egiten baitu bertako orrietan atera zen 7. bazkide-zerrendan «Juan Oñatibia Audela» Lartaun Elkarteko bazkide egin zela 949 zenbakiarekin25. Horrekin batera, nabarmendu dezagun, Yonen bizitokia ez ezik, egoera politiko-administratiboa erakusten duen honako datu hau ere: Yonen helbidea urte haietan, gezurra badirudi ere, Ameriketan zegoen oraindik, New Yorkeko Madison Square Station-en. Dena dela, joan zen pixkana legeztat zen bere egoera eta 1963an lortu zuen, azkenik, Oiart zunen gerat zea bizit zen eta lan egiten. Zalant zarik gabe, Yonen present ziaren eta bult zadaren ondorio dira, neurri handi batean, lehenago ere aipatu ditugun t xistulari-taldearen sorrera eta lan honen xedea den esku arteko Lartaun Abesbat zarena ere (1964).
Sorkunt za-lanak Nekaezina izaki, Yonek bere herriko –areago, Euskal Herriko– kulturari eskaini dion ondarerik behinena sorkunt zari loturik dator eta, horien artean, garai hartan sona handiena izan zuen Euskal Show derit zon ikuskizunaren eskutik. 1967ko apirilaren 30ean egin zen Euskal Herrian antzerki musikatu haren lehen agerpena, Legazpiko Eslesa aretoan. Lanak zirrara handia sortu zuen ent zuleen artean eta, lehen emanaldi gogoangarri haren ondotik, herri askotatik deitu zituzten ikuskizuna eskaintzera. Diogunaren tamaina hobeto neurtzeko, koka bedi irakurlea joan den mendeko urte haietan eta jarri pentsatzen 24
Lartaun aldizkaria, 7. zenb., 1961eko abendua, 160. or. Bertan ikus dezakegu iruzkinean aipat zen den kont zertu hau 1961eko urriaren 22an egin zela, udalet xeko kont zejupean. 25 Lartaun aldizkaria, 7. zenb., 1961eko abendua, 147. or. 40
zer izan zitekeen frankismo gordineko urte haietan halako izenez, Oiart zungo abeslariz eta t xistulariz eta Tolosako dant zariz horniturik zetorren ikuskizun bat taularat zea Tolosako Leidor Ant zokian, esate baterako, edota Errenteriako Don Bosco Ikastet xean ospatu zen nazioarteko folklore-jaialdi batean. Ikuskizunak jendearen harrera beroa jaso zuen eta taldea harat-honat ibili zen, hasi Ant zuolan eman zuen hurrengo emanalditik eta 1967ko udaberri-udaldietan Ipar nahiz Hego Euskal Herriko herri eta hiriburuetan eskaini zituen emanaldiak burutu arte. Eta ziren bezalako garaiak izanik – hot s, euskal kut suko oro eta, zer esanik ez, euskarazko oro susmagarria gut xienez zen garaiak izanik–, toki bat baino gehiagotan sortu ohi ziren arazoak, herriko aginEuskal Show ikuskizunaren lehen emanaldietako baten tariak edota guardia zibilak esku-programaren azala. Estreinaldikoa ez bada ere, bai arretat suak baziren beren Lartaun Abesbat zak gordet zen duen zaharrena. egitekoetan. Bat zuetan kantengatik edota haietan esaten zirenengatik izango zen, bestetan, aktoreren batek janzten zuen jantziagatik –mikeleteuniformeak agintari arretat suegien edota polizia ezjakinen galdeketa estu bat baino gehiagorako bide ematen zuen hainbat tokitan– edota baita dantzarien txapeletan ikusten ziren zinten koloreengatik; izan ere galarazita bazegoen zuri-berde-gorria, ez baitzukeen arazorik sortu behar zuri-hori-berde-gorrizko konbinazioak, sarritan azaldu behar izaten zutenez… eta egiten zutenez. Tokian-tokian horrelat su joan ohi ziren pasadizoetatik berriz ere ikuskizunaren mamira etorriz, ez zen, halere, Ameriketatik ‘inportatu’ zuen Euskal Show hau Yonek sortu eta abesbat zak ezagut zera eman zuen lan bakarra. 1967ko urtarrilean Lartaun Abesbat za, lehen aipatutako t xistulariak eta dant zariak lagun, Bilboko Buenos Aires ant zokian aritu zen, Yon Oñatibiak sortu eta Euskal Herriko Txistulari Elkarteak 41
antolatutako “Euskal Dant za Berrien” lehiaketaren irabazle gertatu zen Donibane Dant zaren lehen taularat ze-emanaldia eskaint zen. Yonen sorkunt zen artean sart zekoa da baita 1970eko apirilaren 30ean gure abesbat zak Legazpin estreinatu zuen Mirandaola izeneko ant zezpen-koadroa ere26. Arestian aipatu ikuskizuna bezala, hau ere Euskal Herriko hainbat lekutan eskaini zen, alboan, aurrekoan bezala, Lartaungo t xistulari-taldea zutela eta, oraingoan, Pasai Ant xoko Alkartasuna taldeko dant zariekiko lankidet zan. Aipatu ditugun lanak badira ere ent zunenak, ez zen horretan amaitu Yon Oñatibiak Lartaun Abesbat zaren eskutik kaleratu zituen lanak. Elkartearen buletinak beste estreinaldi baten testigant za dakargu: Yon Done Iturri dant zarena, alegia. 1972ko ekainaren 23an izan zen, bertan esaten den bezala, «San Juan karrikako festen barruan»27. Dena dela, musika-sorkunt zaren ikuspegitik Oñatibiak ut zi duenaren tamainaz – kopuruari dagokionez oso zabala baita – eta mailaz – horietako bat zuek hainbat sari merezi izan bait zituzten – aise jabetuko gara Antton Kazabonek bere biografiarako arretaz aztertu eta xehetasun osoz idat zi dituen datuoi esker: «Musikaren alorrean Yonen produkzioa benetan oparoa izan zen. Konposizio ugari idat zi eta landu zituen. Era guztietako lanak sortu eta harmonizatu zituen… Zer ez zuen egin Oñatibiak? Denetik: I. Txistu eresiak: 102 pieza. Gehienak berak sortuak eta gut xi bat zuk harmonizatu zituenak. II. Sortutako eresiak: 66 konposizio. III. Orkestrarako: 10 pieza sortu zituen. IV. Piano eta organorako ereslanak: 54 lan harmonizatu zituen. V. Gitarrarako konposizioak: 126 moldaketa. VI. Abesbat zarako harmonizazioak: 125 pieza, euskaraz eta erdaraz. VII. Eliz kantak: 100 konposizio harmonizatu zituen. VIII. Haur abestiak: 28 pieza sortu zituen. Guztira, beraz, 500 piezatik gora. Izugarria Yonek musika arloan ut zi digun ondarea, ikaragarria harengandik jaso dugun alt xorra»28.
Maisu eta interpretea Dena ezinezkoa gertatu bada ere, produkzio ikaragarri horren zati bat Lartaun Abesbat zak gorde du zint zo asko bere errepertorioan. Bat zuk ‘klasikoak’ bilakatu 26
Lartaun aldizkaria, 24. zenb. 1971ko apirila, 562. or. Lartaun aldizkaria, 25. zenb. 1972ko ekaina, 576. or. 28 KAZABON, A. Yon Oñatibia (1911-1979), Bidegileak bilduma, 29. zenb., Gasteiz 2002, 19. or. 27
42
dira bere emanaldietan: Agur Zuberoa edota Binbili-bonbolo adibidez. Izan ere Lartaun Abesbat za zerbaitegatik nabarmendu bada, musika baliatuz festari beti erant si dion kulturazko gainbalioagatik izan da. Folklore-erroei zint zo eut siz, taldea herriz herri ibili da Euskal Herrian barna 50 urte hauetan, deit zen zioten lekuetan kalitatezko euskal musika eskaint zen. Lehen zuzendariagandik jaso eta ikasi duen bidea izan da, arteaz asko jakin gabe, musikaz – musika onaz – gozatu nahi zutenent zat musika ‘ulergarria’ eskaint zea. Hori bai, arrunkeria eta errazkerien oso beste ert zean eta, bere lanak zirenean, Yonek konposizioei ematen zien eta, kantarietatik beraietatik hasita, inor hot z uzten ez zuen halako ukitu moderno deigarri eta guzti.
Lartaun Abesbat za, bere lehen agerraldietako batean Oiart zungo Kont zejupean abesten Yon Oñatibiaren esanetara.
Zenbat aldiz ez zuten ‘madarikat zen’ orduko – eta oraingo! – Lartaungo abeslariek dena korapilat zen eta zailt zen zuen harako nota edo akorde edo pasarte hura! “Yonen ukitua” esamoldez ezagut zen ziren detaile teknikoak. Ahaleginaren poderioz, halere, lort zen zen zailtasun teknikoak menderatu eta emanaldiak kalitate handiz ematea. Horretarako egiten ziren astean bitan ent seguak: abesbat zak oraindik ere zint zo eusten dion orduko ohitura. Ez dezagun ahaztu abesbat zaren sorrerako aurrekari zuzena 1964ko maiat zean solfeoa ikasteko zabaldu zen gonbita izan zela. Yon zen klase haietako maisuetako bat eta azaldu ziren gazte-mult zo hartatik atera zituen abesbat za freskuraz hornitu zuten ahot s asko eta asko. Urteak geroago ere ikus liteke noizean behin buletineko orrialdeetan Folklore sailaren izenean idazten duenak gogorarazten duen «el coro sigue sus ensayos, los lunes y jueves» oharra ere. 43
Gehienek, halere, musika-ezagut za handirik ez zuten, eta Yonen ahaleginak, neurri handi batean, haiei solfeo-oinarriak eta programetako kanten nondik norako oinarriz koenak erakustera zuzent zen ziren. Zilegi bekit hemen, garai haietan hogei urte bete berriak zituen Xabier Leterekin gertatu zit zaion pasadizoa gogorat zea: haren kantat zeko era eta ahot s modulazioa-ikusirik, kanturako balio ez omen zuela-eta, taldean onart zeke, bazter ut zi bait zuen oiart zuar olerkari eta kantariaren lankidet za-eskaint za. Historiako ironiak!! Ez ziren, ordea, horretatik etort zen gure musikariaren buruhausteak. Asterik aste eta tokat zen zen egun bakoit zean berritu beharreko ahalegina izaki ent seguetako lan isila, partaideen artean nekea edo ut zikeria zabalt zen zirenean eta bertarat zen zirenak urrit zen zirenean izaten zituen Yonek bere borroka- eta haserre-aldiak, elkartearen aldizkariak 1969ko 23. alean hasi eta zenbait aldiz begietara ekart zen digunez.«Parece como si aquellas nuestras primeras ilusiones cuando se formó nuestro coro, han desaparecido definitivamente. Me refiero a nuestra falta de ganas por asistir a los ensayos. Siempre estamos con lo mismo, pero, para que surta efecto, no hay más remedio que insistir sobre ello. ¿No os parece deplorable y triste que, después de tantos sacrificios que nos ha costado llevar adelante este tesoro que es el coro, ahora, por una dejadez tan lamentable, tengamos que renunciar a una fuente de unión y solaz entre la juventud oyarzuarra? El Coro Lartaun nos necesita… y nosotros necesitamos del Coro, para activar un poco nuestra labor social…»29 Aipua luze
Lartaun Abesbat za eta Baionako Sainte Cécile Orkestra, Arthur Demesse-ren esanetara Oiart zunen eskaini zuten kont zertuan. 29
44
Lartaun aldizkaria, 23. zenb., 1969ko abuztua, 524. or.
xamarra izan da, baina merezi zuela uste dut, abesbat zaren garapenaren bilakaerak eramandako bidea, ameskeria eta gorazarre lirikoetan desit xuratu gabe, errealitatearen egiatik gidat zeko. Dena dela, horietaz jabeturik ere, adieraztekoa da, aurreko lerroaldietan Lartaunen eta Yonen interpretatzaile-egitekoaz esan berri dugunaren erakusgarri eta osagarri, abesbat za ez zela inolaz ere bere sorreraren arrazoi eta iturburua izan zen folklorearen muga barruan it xita geratu. Ait zitik, ia hastapenetako urteetatik bertatik ekin ziola – “a capella” nahiz txistu-taldeaz lagunduta– polifonia lantzeari ere. Jarduera-esparru honetan iritsitako mailaren erakusgarri behinenak ditugu zenbait urtetan ia ohikoak bilakatu ziren musika sakroko kont zertuak: Baionako Sainte Cécile Orkestra Sinfonikoarekin batera Ipar eta Hego Euskal Herriko zenbait hiritan Lartaunek jendaurrera ekarri zituenak. Zehaztu dezagun, emanaldi haien nondik norakoak neurri batean bederen sumat zeko, kontzertu haietako atriletan J. Gilles-en nahiz F. Liszt-en Requiem Meza bana edota L. van Beethovenen Meza Do Maiorrean egon zirela.
Lorpenak eta gorabeherak Zailtasunak zailtasun, ahalegin jarraitu haiek fruituak erakusten hasi ziren eta, Oñatibiaren maisu-kredent zialez plazaraturik, ez da harrit zekoa oso azkar – ia berehala esango nuke – izen handiaren jabe egin zirela herritarren aurrean. Hainbat lekutatik herriko jaien baitako kultur eskaint za betet zera deit zen zieten, abesbat za sortu eta urtebete baino lehen herritik at egin zuten Madalenetako lehenbiziko irteera hartan edota Tolosa, Andoain, Ant xo, etab.etako jaietan bezala. Lerrootan diogunaren eta abeslari haiek lortutako mailaren ageriko, hona urte bateko kontu-emateetan ikus litekeen aipamena: «Abuztuaren 1ean Arabako huri buru den Gasteizko festei hasiera emanez saio bat egin zuten (abesbat zako kideek). Lehenengo berak bakarrik eta hurren beste lau abeslari taldeekin. Abeslari talde hauek Euskal Herriko eskualde bakoit zaren ordezkarit za eraman zuten. Gipuzkoako ordezkarit za Lartaun Abeslari taldeak eraman zuen»30. Interpretazio-lan horien aitorpen publiko handienen artean sailka litekeen lorpenik ent zutet suena, garai bert suan etorri zit zaion Tolosako Abesbat zen Lehiaketaren eskutik. Lau aldiz parte hartu izan du Lartaun Abesbat zak aipatu sariketa horretan: 1969an, 1970ean, 1971n eta 1972an. Lehiaketaren hastapeneko ediziora bertaratu ondoren, bigarren edizioan hirugarren saria lortu zuten ahot s mistoen atalean, Periko Mit xelena lekukoak hit zez hit z kontat zen digunez: «24 de julio.- Al igual que en el año anterior (1969), la Coral Lartaun participó en el II Certamen para masas Corales de Tolosa… Se consiguió el tercer premio entre once masas corales»31. Hirugarren urteko parte-hart zea honela deskribat zen digu han aritu zen bozeramai30 31
Lartaun aldizkaria, 25. zenb., 1972ko ekaina, 576. or. Lartaun aldizkaria, 24. zenb., 1971ko apirila, 562. or. 45
leak: «Urriaren 31-an III Tolosako Abeslari Taldeen Txapelketan parte hartu zuen. Aurreko urtean gure taldea saritua izan arren, aurten ez dute horrelako aukerarik izan… Nola nahi ere pozik etorriak ditugu, eta berriz joateko gogoarekin»32. Azken parte-hart zeak 1972ko ediziokoak izan behar, buletinaren 1973ko aleari kasu egiten badiogu. Hona, taldearen ordezkariak idat zi zuena: «31 octubre a 1 noviembre: Certamen de Masas Corales en Tolosa. Participación de la Coral en la modalidad de voces blancas, en el que se consiguió el tercer premio»33. Lau parte-hart ze, beraz, eta bi sari. Ez da balant ze makala! Ez, ordea bakarra ere! Urte haietatik hona izandako garapenagatik eta bereganatu duen ospeagatik ent zutet suagoa bada ere gure artean Tolosakoa, oso izen handikoa da Torreviejan (Alacant) egiten den Nazioarteko Habanera eta Polifonia Lehiaketa derit zana. Baita Gipuzkoakoa baino zaharragoa ere; 1955ean hasi bait zen ospat zen. Lartaun Abesbat za 1973an aurkeztu zen lehiaketaren 19. ediziora eta hor ere 3. saria irabazita it zuli zen et xera. Lorpen gogoangarria, inolako zalant zarik gabe eta edozein aldetatik begiratuta, Estatuan halako maila duen norgehiagoka batean halako postua irit sita et xerat zea. Baina – harrigarria!–, gertatutakoaren inguruan egunkariek
Lartaun Abesbat za, Yon Oñatibiaren esanetara, Tolosako Abesbat zen Lehiaketan. 32 33
46
Lartaun aldizkaria, 1972ko ekaina, 576. or.. Lartaun aldizkaria, 26. zenb., 1973ko maiat za, 608. or.
abuztuaren 21eko alean aipat zen zutena salbu, “et xean” ez dugu haren aipamenik jasota aurkitu inon. Edo ez hain harrigarria! Sei-hilabetekari izateko asmoz urte hartan atera zen buletinaren alea maiat zean atera zen kalera – hau da, Torreviejako lehiaketan parte hartu aurretik – eta 1975aren azkenera arte – hot s, bi urte geroago arte – ez dugu ale berririk ikusiko34. Aski denbora-tarte zabala, urte eta erdi lehenagoko lorpen hark inolako jakin-minik pizteko jada irakurleen artean. Tarte horretan, gainera, herrian ez ezik, estatu espainiarrean gertatutakoak gertatu zirelarik35 eta, laster batean astiroago begiratuko dugun elkarte barruko egoerari erreparatuta, ulergarria da abesbat zaren garaipen honi buruz topatu dugun erabateko isiltasuna. Ingurura samaldan etort zen ari ziren hodei belt zak gorabehera, oparotasun- eta betetasun-urteak ziren haiek Lartaun Abesbat zarent zat eta gera ezinezko jardunez beteak, Yon Oñatibia zuzendariarent zat. Lau urtetan hiru sari eskurat zeaz gain, horrek eskat zen duen lana ahaztu gabe, 1970eko irailean taldeak Bart zelonako abesbat zen bilkura nagusian parte hartu zuen. Han-hemenka Euskal Show ikuskizuna eskaint zen jarraitu zuen. Hasiak zebilt zan baita Mirandaola lana taularat zen eta zorrozten ere. Geroxeago, 1973an, urte horretan hasi berria zen «Musikaste 73» jaialdian parte hart zera gonbidatu zituzten. Erant si horiei guztiei, Oiart zunen bertan, auzo bat zuetako nahiz herriko jaietan edota kasuan kasuko ospakizunen ait zakiatan eskaint zen zituzten emanaldi “xamurragoak” eta konturatu ahalko gara zer nolako erritmoa eta eskaint za pert sonala eskat zen zuen koruan abesteko konpromisoak. Lotura hori izan ohi zen gehienetan taldeko kideen ent segu-lanerako at xikimendua jait sarazten zuena; baina baita Francoren diktadurapeko azken urteetan hasita, euskal gizartean t xartuz joan zen giro politikoa ere. Lerro bat zuk gorago aipatu dugun aldizkariko editorialak argi islat zen du dioguna, artikulua irekit zen duen lehen lerrotik hasita: «De un tiempo a esta parte andan bastante revueltas las cosas en nuestro pueblo…»36. Eta orrialde osoko lerro-artetik suma litekeen bekozkoa are ilunagoa egiten da hurrengo orrialdeak dakarren «Nota de última hora» bati erreparat zen badiogu; bertan azalt zen da aldizkariak – eta, pent sa litekeenez, elkarteak – 1975eko azaroaren 34 Aldizkariaren kalerat ze- eta banat ze-daten berririk ez badugu ere, ale horrek urriko eta azaroko erreferent ziak dakart za aurkezpeneko nahiz editorialeko artikuluetan. Aipatu aleak ematen dituen erreferent ziak eta irit si zaizkigun aleen hurrenkerak bakoit zaren mant xetan besterik dioen arren, ale berriaren aurkezpeneko aipatu artikuluak honakoa esaten du: «La última Memoria para Socios fue publicada en octubre de 1973 y se repartió en 1974. En 1975 se editó una memoria especial [Egilearen oharra: aurreko urteko eginen eta hurrengo urteko aurreikuspenen bat zar-idazkia, zehazki] de carácter intrínseco en la que se reflejaban las actividades de 1974». Ik. Lartaun aldizkaria, 27. zenb., 1975eko ekaina-abendua, 1. or. Agerian jarri dugun xehetasunaz gain, ohar dezagun aldizkariak alearen azalean erakusten duen «1976» urtearen aipamena akat s bat dela eta ohar honetan dakargun 1975a dela egiazkoa, ale berorren 3. or.ko mant xetak eta beste zenbait datuk agerian uzten dutenez. 35 1973an, Carrero Blancoren heriot za, atentatu baten ondorioz. 1975eko udaldian, heriot zaz amaituko zen (azaroaren 20an) Francoren gaixoaldia. Irailean, Txiki eta Otaegiren eta beste hiru aktibistaren exekuzioa. Azaroan, Oiart zungo alkatea, atentatu batean hila. 36 Lartaun aldizkaria, 27. zenb., 1975ko ekaina-abendua, 3. or.
47
24an gertatu zen Antonio Echeverria, herriko alkatea hilt zearen aurrean hartu zuen jarrera37. Jendearen nolabaiteko joan-etorriak gauza ohikoa badira ere gure abesbat za bezalako kultur taldeen artean, giro nahasi hark azkartu egin zuen Lartaun Abesbat zaren ahult ze-prozesua, abeslarien kopuruari begirat zen badiogu; taldeko zenbaitek erakusten zuten suspert ze-gogoak, hala eta guztiz ere, hauspoa eman zion garra galt zen ari zen suharrari. Diogun hori, hala ere, gure hit zetan baino hobeto islat zen da Lartaun aldizkariaren azken agerpena izango zen 26. alean: «Hirugarren sasoi aldi hau… ez da oso dizdirat sua izan. Ez dira jaialdi gehiegi eman. Obeto esan ta agerpen gut xi egin dira… Tolosako abesbat zen jaialdirako Lartaun Abesbat zak bertan parte hart ze-hit za emana zuen… (baina) azkeneko orduan ut zi egin behar izan dugu… (horrek) taldearen baitan frustrazio bat ekarri du… Antolat zaileek 25 abeslari gut xienez eskatu ohi dituzte sariketara joaten diren abesbat za denei. Gu ez giñen irixten kopuru horretara… Tolosako sariketa uztea, lehendik datorren giro kaxkar baten ondorioa da…»38 Urtebete bat zuez luzat zen ari zen krisialdia eta hori adierazteko erabilt zen diren espresioak zerbait sakonaren eta zabalduaren adierazgarri direlarik ere, une berean, ez zegoen koruko jendea ordura arte egindako lanak bertan behera uzteko: «Onek denak ez du esan nahi abesbat za desegitera dijoanik, ezta gut xiagorik ere. Taldea behint zat lanean jarrait zeko asmotan da»39. Eta eut si egin zion eta taldeak iraun egin zuen, abeslariek elkar hartuta erakut si zuten kuraiari eta guztiei adorea ematen zien zuzendariaren gaitasunari esker.
Yon/Lartaun: elkar-eragina… barne eta kanpoaldera Giza talde ororen legea den argi-ilunen arteko bilakaerak ez gintuzke, dena dela, balorazio ezkorra egitera eraman behar, askoz ugariagoak eta distirat suagoak baitira, zalant zarik gabe, argi arteko eta oparotasunezko urteak. Horregatik, Lartaun Abesbat zari loturik agert zen ari garen haren zuzendari izan zenaren soslaia honetan, ezin dugu baztertu Yonen beste alderdi hau: antolat zailearena. Kontuan izan leku batera eta bestera joan eta han-hemen halako edo bestelako egitarau-mota eskaint zeak, prestaketaz gain, kudeaketa-lan it zela eskat zen duela: harreman-sare zabala eta eraginkorra eta bulego-lan saiatua, ezinbestean. Ez dugu berririk azken lan isil hori zeramaten pert sonez, nahiz eta pent sat zekoa den elkartearen idazkarit zatik eramango zirela. Nolanahi ere, bakarrik ibili ez arren, aise suma dit zakegu ingurumari horretan guztian Yonen present zia eta it zala.
37
Lartaun aldizkaria, ibid., 4. or. Lartaun aldizkaria, 29. zenb., 1976ko ekaina-abendua, 36-38. or. 39 Lartaun aldizkaria, 29. zenb., 1976ko ekaina-abendua, 36. or. 38
48
Zaragozan zuzenbide-ikasketak amaitu ondorenean (1934) eman zituen Yonek jendaurreko ekint zak kudeat zeko lehen pausoak. Espainiako Errepublikaren urte aurrerazaleenetan, orduko Oiart zungo bat zokiak bult zat zen zituen ekimenen artean, ant zerki-talde bat eratu eta Manuel eta Martin Lekuona anaien Eun dukat obra zuzenduz, eman zituen Yonek bere kudeat zaile-eremuko lehen urrat sak. Donostian I. saria irabazi ondoren, Yon gaztea kideko oiart zuar talde haren ant zezlana ezagut zera emateko irteerak antolat zen ibili zen. Lehen esperient zia hau baliagarri gertatuko zit zaion, gut xira (1936), erbestera atera behar izan zuenean, Eresoinka taldearekin Europan barrena Euskal Herriaren izen ona zabalt zen ibili zen urteetarako. Horretatik hartuko zuen abiada, ziurrenik, Ameriketako erbeste-aldian sortu eta hazi eta, herrira it zult zean (1963), ‘inportatu’ zuen Euskal Show famatua erat zeko eta garat zeko abilezia… are gehiago, ikuskizunen produkzioari dagozkionetan, Estatu Batuetan ikusi eta ikasi zituen teknikak baliatuz. Ikasitakoari esker lortu zuen Oiart zungo mugetatik irten eta Euskal Herrian barna zabalt zea herritarren artean gordet zen ziren arteabileziak, t xistu eta kantarekin lotutakoak bereziki. Herritik bertatik hasi eta eratu zituen, izan ere, t xistulari- eta abeslari-taldeak. Saiatu zen dant zari-talde bat ere prestat zen eta, ahaleginak hut s egin zuenean, jo zuen Tolosako Udaberri Dant za Taldeagana eta, ant zezle apur bat zuk bereganatu ondoren, ekin zioten Euskal Herriko eta beste herrialdeetako ant zoki eta plazetan agert zeari. Bai eta arrakastaz egin ere, garaiko kronika eta tokian tokiko herri-oharretan jasot zen denez. Oiart zunen betet zen zuen Yon Oñatibiak Estatu Batuetan eman zuen lehen ikuskizulanaz gain – eta gure espanaren esku-programa. Bertan ageri da Yon, t xistua eskuan rrut zat hartu dugun musikaduela. 49
ren eremuari atxikirik– Donostian ere sortu zuen beste koru bat: Usandizaga Abesbatza izena zeramana; baita izen bereko diskoet xe bat ere, 30 disko inguru aterako zituena, gehienak koruen musika zabalt zeari lotuak. Azpimarrat zekoa, argitaldariak kaleratu zituen lanen artean, Euskal Abesbatza Antolojia - Antología de la Música Coral Vasca izena daraman bilduma eta hori osat zen duten 6 diskoetan ezagut zera eman ziren musika-lanak, horien egile eta interpretatzaileak ahaztu gabe40. Ezinbestean aipatzekoa dugu hemen bildumako seigarren alea, Yon hil eta ia hamar urtera –1988an– ateratakoa, sortzaile oiartzuarraren musika-lanei eskainitakoa. Bertan entzun litezke, Lartaun Abesbat zaren41, Donostiako Orfeoiaren, Amet sa, Santa Zezilia eta Usandizaga abesbat zen ahotsetan, gure maisuak abestaldeentzat sortutako musika-lan aipagarrienetako batzuk. Abesbat zako zein t xistulari-taldeko interpretat zaile eta zuzendari gisa atal horri dagokion lekuan aipatu ditugun lanek beraiek ere, askok beren konplexutasunagatik – ez dezagun ahaztu bat zuk orkestra eta ballet eta guzti zirela–, harreman-sare eta koordinazio-lan it zela eskat zen zuten antolaketan, prestaketa administratibo-teknikoan zein artistikoan. Hori guztiagatik, harridura azalt zea besterik ez zaigu gerat zen, geure buruari galdezka hasten garen bitartean nondik atera zezakeen gure gizonak tartea, hainbeste egitekori erant zuteko. Gure harridura, ordea, are eta handiagoa egiten da, kontuan hart zen Yonek sortutako Usandizaga Disket xeak haren zuzendarit zapean sortutako disko-bilbadugu ez zela musikarena izan Yonen duma. jarduna lot zen zit zaion eremu bakarra. Herrira etorri berri hartaz gero, geratu gabe ikusten dugu bere bizit zako maitea zuen euskararen alorrean ere: etorrerako urte berean (1963) Edili Argitalet xea sortuko du bere anaia Manuelekin batera, une hartan sort zen ari ziren ikastoletarako euskarazko materialak kalerat zeko. 1965ean 40
Bildumak 1971n egin zuen lehen kalerat zea, Aita Donostiaren lanei eskainitako disko baten bidez eta, 1988ra arte luzat zen den ibilbidean, XX. mendeko zort zi egileren lanak aurkezten ditu. Bildumak, diskoetako izenburuei erreparat zen badiegu, musika-egileak jarri nahi ditu agerian. Halere, oso ‘ait zakia’ egokia bilakatu zen Hegoaldeko lau herrialdeetako 17 abesbat zaren izenak eta interpretazio-lanak jendartean ezagut zera emateko. Bildumak jarduerari ondoen eut si zion urteak 1971 eta 1974 bitartekoak izan ziren: Yon Oñatibia arte-zuzendaria izan zen garaikoak. Azken alea, berriz, 14 urteko tartearen ondoren atera zen: 1988an; hau da, Yon desagertu eta bederat zi urte geroago. Yonen musika-lanei eskainia da eta pent sat zekoa da argitalet xearen eta bildumaren zuzendaria ez ezik, horien bult zat zaile behinena izan zenaren omenetan kaleratuko zela. 41 Bildumako ale honetarako espresuki egindako grabaketak izaki, diskoaren kredituetan Iñaki Altuna ageri da oiart zuarrek interpretatu zituzten kanten zuzendari. 50
Euskera Irrati Bidez lana atera zuen; denborarekin 10 argitaraldi izatera irit siko zena… hari loturiko Método Radiofónico en Discos edota haurrent zako beren beregiz sortu zuen Jolas Bidez hizkunt za-irakaspeneko metodoa ahaztu gabe. Bere argitalet xe-jardunari eta euskara-irakaskunt zari loturik, nazioartean oso ezagunak diren haur-ipuin asko ere euskaratu zituen: Edur Zuri, Txano Gorrit xu, Hamelin’go Txirularia… Bere bizit zaren azken urteetan buru-belarri aritu zen anaia Manu eta Iñakirekin Estatu Batuetako Reader’s Digest-n ant zekoa izan nahi zuen Saski-Naski hilabetekariaren proiektua prestat zen. Lan erraldoi horretako lehen aleak kalean ikusteko zoria ere bizitu zuen behint zat. Izan ere Yon hil baino 3 hilabete lehenago – 1979ko ot sailean – atera bait zen kalera aldizkari berriaren 1. alea. Atal hau amaitu aurretik, bere herrian batik bat eta Euskal Herriko hainbat lekutan pert sona eta erakunde asko eta asko euskal kulturgint zan abian jarri zituen atergabeko jardute nekaezin horren erakusle esangurat su bat ekarri nahi dugu puntu honetan orriotara. Izan ere, hil baino aste bat zuk lehenago, Yonek Analyse Morphologique du Basque, Structures Générales de la Langue izenburua daraman doktorego-tesia aurkeztu bait zuen Parisen eta «1983ko epaillaren (mart xoaren) 22an, Sorbona Unibert sitateak Izkunt zalarit zan doktore titulua eman zion Yon Oñatibia’ri. Azpimarratu bear da titulu-ematea il-ostekoa izan zala, Frant zia’ko unibert sitate ospet suenean, zazpi mende luzeetan, sekula gertatu ez zen egokiera»42. Bego bere horretan datua, denon ezagut zarako eta Oiart zungo kultur eragile bizkorraren aitorpenerako.
42
ITURRIOZ IBARLUCEA, J. Yon Oñatibia Gogoratuz, Oiart zungo Udala, Oiart zun 2004, 78. or. 51
LEKUKOAK MINT ZO Atal bakoit zaren buruan doazen solasaldi hauen bidez, kasuan kasuko historiaren edukia gertat zean partaide izan ziren edota oraindik ere diren pert sona adierazgarri bat zuen ahot sa ekarri nahi izan dugu orriotara. Ziur, historiaren zorroztasuna ez ahult zeaz gain, gertutasuna eta berotasuna ekarriko diotela ezagut zera eman nahi den abesbat zaren bizi-tarte honen kontakizunari.
Moises Gonzalez Oiart zunen jaio eta hemen eman dut bizit za eta horregatik beti nahi izan dut onena nire herriarent zat. Agian horrexegatik hasi nint zen gazte nint zenetik Lartaunen. Lehendabizi han eratuta zegoen Kultura-Sustapeneko taldean; hori bideratuta zihoala ikusirik eta abesbat za sort zeko asmoen berri jakitean, ez nuen zalant zarik izan nire ahalegint xoa horretan jart zeko. Harrezkero, berrogeita hamar urte daramat zat bertan, tokatu zaizkigun une gorabeherat suak eta pozezkoak bizit zen. Errepaso azkar bat eginda, zalant zarik gabe aitortu behar dut askoz ugariagoak izan direla bigarrenak, bai egin dugun lan onagatik bai eta taldean beti izan dugun giro jatorragatik. Nire kasua, zehazki, hori izan ez bazen ere, askok eta askok ia deus ez jakin arren musikaz, laster asko irit si ginen gure kantu-lanaren fruituak jasot zera: ikuskizunak, kont zertuak, t xaloak, bidaiakâ&#x20AC;Ś guztia, esan bezala, denon artean osat zen genuen lagunarteko giroan.
Maite Gezala Lezoko jatorriko oiart zuarra izanik, nire musika ibilbidea bi herrietako familian arnastu dudan musika eta tresna eta kantuen artean piztu eta handitu da pixkana, aitarengandik hasita. Gogoan dut nahikoa t xikia nint zela parte hart zen nuela auzoko jaietako kantu-t xapelketetan eta baita dotrinako koruan ere. Handit zean, Lartaun Abesbat zan hasteko aukera izan nuen eta hor jarraitu dut nire afizioa lant zen eta bizit zen eta horrekin gozat zen. Ez dut ahaztuko Yon OĂąatibiarekin hasi eta Lartaunek izan dituen zuzendari guztiekin abesteko aukera izan dudala eta, inportanteena, bakoit zarengandik jaso dudala zerbait berria kanturako. Afizioak berak bult zatuta, une bat zuetan beste taldeekin ere arit zen naiz, baina nire lehen taldea beti izan da eta izango da Lartaun Abesbat za; hor koralista egiteaz gain, bakarlari gisa pauso bat zuk emateko suertea ere izan dutâ&#x20AC;Ś eta, egia esan, gustura sentitu naiz beti. Horiek horrela, nire gogoa orain arte bezala jarrait zea da; ea urte askorako den.
52
Zenbat urte daramat zazue Lartaun Abesbat zan? M.Go. – Abesbat za sortu zenean elkartearen arduretan nenbilenez, zuzenetik bizi izan nituen koruaren sorrerako lanak eta bertan hasi nint zenez, hasiera-hasieratik nago Lartaun Abesbat zan, hau da, berrogeita hamar urte daramat zat. M.Ge. – Nik bi urte gut xiago daramat zat: berrogeita zort zi. Haurra, zaharrena, jaio eta horretatik sortutako lanengatik bat zuetan apur bat erretiratu behar izan banuen ere, ez nuen loturarik eten eta ahal bezain agudo heldu diot beti koruko mart xari. Zerk ekarri zintuzten hona? Zerk eusten zaituzte oraindik horretan? M.Go. – Txiki-t xikitatik izan dut zaletasuna kulturako gaietarako; horrek bult zatu ninduen herrian alor horretan sort zen ziren ekimenetan parte hart zera (ant zerkia, zinea…) eta, Yon etort zeaz batera, abesbat za sortu behar zela esaten hasi zirenean, naturaltasun osoz hasi nint zen bertan kantat zen. Harrezkero, pasa diren urteei begiratuta, konturat zen naiz mundu horrek tira bakarrik ez, aberastasun bat gertatu zaidala; eta, ditudan urteekin, oraindik hala gertat zen bazait, zergatik ut zi? M.Ge. – Familian musikarekiko bizi zen giroak bult za ninduen hona. Familian eguneroko gaia izan da musika. Aitak 12 urte zituenetik tronpeta jot zen zuen Lezoko bandan; aitona, berriz, bandako zuzendari izan zen; aitaren senide guztiek – bederat zi ziren – denek jot zen zuten pianoa edota beste tresnak: osaba Polent zi, adibidez, ezagunena delako, t xistua jot zen nabarmendu zen. Neu ere 3 urte nituela jart zen omen ninduten kantari: kantei hasiera eman neuk jarrait zeko eta, tonuz aldatuta ere, ongi jarrait zen omen nion doinuari. Horrela musikaz zaletu eta bederat zi urte inguru nituela, gogoan dut amari esan niola musika ikasi nahi nuela eta berak erant zun zidala hori mutilen gauza zela. Eta hala hemen,
Lartaun sortu eta kantat zeko aukera sortu zela ikusi nuenean, bertan hasi nint zen. Abesbat zaren lehen urteetan Yon Oñatibia izan zenuten zuzendari. Nola azaldu zer/ nor/nolakoa zen? M.Go. – Yonek Oiart zunen egin zuena behar bezala ulert zeko, kontuan hartu behar da, lehenengo, orduko Oiart zun hura oso beste era batekoa zela gaurkoaren aldean. Jendea, orduan, nor bere auzoan bizi zen, besteekin ia harremanik gabe, igandeetako meza-garaikoan izan ezik. Yonek eman zuen lehen pauso ikaragarri bat, jendea aste barruan elkart zen hasi zenean, solfeoa ikasteko. Izan ere bazegoen abesbat za bat ere: elizakoa; baina Elizaldeko zenbait gizonek osatutako ‘elitea’ zen hura, emakumerik ez bait zegoen eta mutil koskorrak urteko jai bat zuetarako bakarrik elkart zen bait ziren bertan. Juanito izan zen herriko jendea mugit zen hasi zena; elkart zeko giroa sortu zuena. M.Ge. – Bai, hala zen. Juanitok jendearekin topo egiten zekien eta haiekin sart zen zen. Benetan plazagizona zen… hit zaren zent zu horretan. Bero-bero hit z egiten zizun bere asmoez eta kut satu egiten zintuen. Zaila zen ezezkoa ematea, konbent zitu egiten bait zuen. Abilezia handia zuen jende gaztea erakart zeko eta, hala, gero eta jende gehiago etorri zen taldera. Pent sa, laurogeiren bat pert sona inguru izatera irit siko ginen, gehienak gazteak eta ordura arte deus egiten ez zen euskarazko musikagint zan edozer egiteko prest geundenak. M.Go. – Baina, hori bai: aurretik bera izango zen lehena jarraibide ematen. Zenbat aldiz joaten zen, hala, bera bakarrik auzo batera eta bestera, t xistua joz, festa jart zera. Besteei eskat zen ziena berak, bakarrik izanda ere, bete egiten zuen. Euskal Show, Mirandaola… maletan ikuskizun bat hartu eta herritik kanpo atera 53
eta arit zea… nola bizit zen zen garai haietan hori taldean? M.Go. – Sinestezina egiten zit zaigun. Batez ere abesten hasi eta bost urterako hor baikenbilt zan Euskal Herrian barrena. Nik esango nuke Lartaun Abesbat zaren urrezko urteak izan zirela 1969tik 1975era bitartekoak. Lehen urteak taldea prestat zen eta errepertorioa osat zen igaro ondoren, prest ikusi gintuen kanpoaldera salto egiteko. Ez, hala ere, geu bakarrik, Yonen proiek tuaz sinet sirik zeuden inguruko zenbait pert sona eta taldek lagunduta baizik: Donostian berak sortutako Usandizaga Abestaldeko kideak, Tolosako Udaberri Dant za-Taldea, Lartaungo t xistulariak… M.Ge. – Hartu-eman handiak izateaz gain, Yonek saldu egiten zuen esku artean zuena. Abilidade berezia zuen horretarako. Ez, ordea, zurikeriaz ibilt zen zelako, berak sinet si egiten zuelako baizik aurrena. Eta Juanitok sinet si egiten zuen koruagan. Argi esan dezakegu, horregatik, Juanito gabe ez ginela egin genuena egitera irit siko. M.Go.- Areago: bere egitasmoak “salt zerakoan”, Juanito ez zen mugat zen euskaldunen edo euskalt zaleen taldeetara; beldurrik gabe jot zen zuen euskal kut suko ororen et sai zirenengana ere: frankisten beraiengana – Radio Nacional de España irratia edota Unidad zein La Voz de España egunkariak, esaterako – …eta lortu egiten zuen toki horietan ere euskal kultura sart zea! M.Ge.- Lorpen horiek behar bezala neurt zeko, 40 urte at zera jo behar da: Euskal Herrian euskaraz ia deus egiten ez zen urteetara. Eta testuinguru horretan, herri t xiki bateko talde honek Euskal Herri osoa alderik alde zeharkatu zuen euskarazko bere ikuskizuna zabalt zen. Eta arrakasta handiz, gainera. Ikuskizuna, bere konplexutasunean hainbeste arlo ukit zen zituelarik eta euskaraz, t xundigarria gertat zen zen orduko gizartean. Gogoan dut, adibidez, Gasteizen bi emanaldi eman genituela – arrat saldez eta gauez – hango ant zoki nagusietako batean; 54
pent sa zenbaterainoko ikusle-kopurua bilduko zen… non, eta Gasteizen! Eta nola ikusten duzue hori guztia gaurko egunetatik eta gaurko begiz? M.Ge. – Gaur gogoratu; baina orduan, bizi! Eta gogobetetasun-sentipenez, gainera; egiten ari ginen lanak, denon arteko lankidet zarako giro onari esker, halako arrakasta lort zen zuela ikustean. M.Go. – Pozez eta harrotasunez begirat zen diet egun haiei eta pent sat zen dut merezi izan duela denbora librea herriaren mesedetan ematea. Orkestrarekin batera arit zera ere irit si zineten; hor daude Baionako Orkestrarekin mugaren bi aldeetan eman zenituzten Beethoven, Liszt eta Gillesen mezak. Zer esan nahi du horrek orduko Lartaun Abesbat zaz? M.Ge. – Gure kabuz sekula pent satuko ez genuen gauza izan ziren guret zat. Lan asko eskat zen ziguten emanaldiak gertatu ziren: ezagut zen ez genuen zuzendari batekin arit zea, gure jarduna orkestrarekin tartekat zea… Hala ere, elkarren arteko errespetu handiz eta tent sioari eut siz, lortu egin genuen gauzak ongi egitea eta hainbat urtez errepikatu genuen esperient zia. M.Go. – Koruak maila bat igot zea gertatu zen guret zat. Orkestrarekin eskuz esku jardutea amestera ausartuko ez ginen gauza bat bizit zea izan zen: gozamen hut sa. M.Ge. – Horretan ere Juanitok zuen “erru” guztia. Izan ere koruari galdet zen zionerako, berak hartuta izaten bait zuen konpromisoa eta gero, bere abileziari esker kut sat zen zigun ilusioaz, abeslariok horretan buru-belarri sart zea lort zen zuen. Zer oroit zapen duzue Yon Oñatibiaren heriot zaz eta horrek abesbat zan izan zuen eraginaz? M.Go. – Zaila egiten zait adieraztea. Korua umezurt z geratu zen bat-batean. Tal-
dea sortu zuena eta, lanerako zuen gaitasun harrigarriari esker, irit si zen tokiraino eraman zuena desagertu egin zit zaigun egun batetik bestera eta gu aurrera egiteko biderik eta gaitasunik gabe aurkitu ginen; eta, hala ere, geure buruei Yonek lortutakoa ezin genuela ut zi esanez, haren proiek tua bult zat zen jarraitu behar genuela erabaki genuen. M.Ge. – Denok, korua eta herri osoa, hot z ut zi gintuen kolpe ikaragarria. Egun batetik bestera esku hut sik geratu ginen, deus gabe: ez proiekturik, ez ahalmenik, ez baliabiderik… Ez da ahaztu behar hil zen garai inguru hartan bazuela Yonek proiektu berri bat esku artean: Jesus Guridiren El Caserío zarzuela berak euskaratuta ematea. Prest zuen ordurako libretoa eta aukeratuta, bakarlariak, lehen probak egiten ere hasiak ginen… Baina guztia bertan behera geratu zen. Zein izan da abesbat zan bizi izan duzuen unerik zailena eta unerik gozoena? M.Go. – Yonen heriot za oso une garrat za izan bazen ere, unerik zailenak, niret zat, koruko kideen kopurua jaistearekin batera etorri ziren. Yonen heriot za-urterako, koruko asko ezkondu eta familia osat zen hasi edota kanpora joan ziren bizit zera eta abeslariok 25 inguru izango ginen. Garai haietarako Oiart zunen zegoen Izot z gazteen korutik etort zen zit zaizkigun zenbait gazte, probat zen zuten eta handik gut xira desagertu egiten ziren. Horiek aipatuko nituzke une zailenen artean. M.Ge. – Bat nator zailtasunak aipat zerakoan esan denarekin. Areago: gogoan dut esaten genuela gure korua ez zutela lau kordak osat zen, lau harit xok baizik. Korua “en precario” zegoen, ez genekien kont zertu baten ostean hurrengo batera irit siko ote ginen. Ent saioak amait zean, zenbat aldiz ez ote genion esan elkarri: «jarraituko dugu?». Dena uzteko kinka larrian egon ginen, baina aurreko urteetan bizitako pozaldiek – Tolosako lehiaketan lortutako garaipenak aipatuko nituzke bereziki – aurrera egiteko kemena eman ziguten.
M.Go. – Bai; une gozoak askoz ugariagoak izan badira ere 50 urte hauetan, uneak berak baino areago, adiskidetasunezko lagunartean elkart zea aipatuko nuke abesbat zako nire bizipenik gozoena bezala, bai lehen eta bai orain ere. Hala ere, une bat nabarment zekotan, Bilbon, Bellas Artes ant zokian eman genuen Yonen Donibane dant zaren estreinaldia aipatuko nuke: egun biribila izan zen, alde guztietatik. M.Ge. – Une gozoak aipat zerakoan, lehen esan dudana azpimarratuko nuke: bizi izan ditugun une pozgarriak kemen eta adore bihurtu zaizkigula aurrera egiteko. Eta bizitzen ari garen talaia honetatik begiratuta, at segina dela horiek guztiak kolore horrekin ikustea. Deskriba iezaguzue nola ikusten duzuen orain 50 urteko Lartaun Abesbat za hura eta gaur egungoa. M.Go. – Orduko taldea esperient ziarik gabeko eta ilusioz betetako talde gaztea zen, erronkarik zailenei ere aurre egiteko indar ematen duen adorez jant zia. Gaurko hau esperient ziak ematen duen jakituriaz jant zita ikusten dut, lehengo ilusio haiei eusten dien une berean. Nola, bestela, atera dituen bezala atera urteurreneko ospakizunak? M.Ge. – Orain 50 urte, gut xi ziren euskal kultura lant zen zuten taldeak eta gu horietako bat ginelarik, erant zukizun horrek eskakizun handiak zekarzkigun. Prest azaldu ginen, ordea, eta hor ut zi genuen gure ekarpena eta horrek harro sentiarazten gaitu. Gaurko giroa oso bestelakoa da euskal kulturan eta gure taldea ere asko aldatu da. Teknika aldetik ere asko hobetu dugu, hizkunt zei dagokienez ere gaur egun, euskarazko kantez gain, herri eta hizkunt za eta kultura askotako errepertorioa lant zen dugu. Datu deigarria izan liteke, gaurko Lartaun Abesbat za nola dagoen esateko, Harribelt za Elkarteak uztailaren 31rekin antolat zen duen kont zertua gure esku joan zela gogorat zea eta ent zule guztien aipamen ezin hobez atera zit zaigula. 55
Non egon da 50 urte hauetan abesbat zak aurrera egiten asmat zeko gakoa? M.Go. – Gako soil bat baino, hainbat gako ikusten ditut. Horietako bat Yon Oñatibiak orduko abeslariengan ut zitako arrastoa da. Hura ezagutu eta bizi izan genuenok gordeta mantendu ditugu bai orduko irakaspenak eta bai orduko sua eta harra ere. Bigarren gakoa unerik zailenetan taldeari eut si izana da: ez ginen asko eta, amore eman gabe, nola-hala iraunaraztea. Hirugarren gakoa, baina ez horregatik hirugarren mailakoa, pisu handikoa baizik, Izot z eta Izot z Txiki abesbat zetatik etorri zaizkigun gazteak dira: bat zuk, zuzendariak eta beste bat zuk, abeslariak. Horien kemena eta ausardia erabakigarriak izan dira, ahulenik geundela dena bertan behera ez uzteko eta, haien arrimuan, guk ere aurrera egiteko, ikusten genien gogoa ez it zalt zearren. M.Ge. – Esan direnei deus kendu gabe, faktore eta data garrant zit su bat ekarri nahi dut hona: 2004a; Yonen heriot zaren 25. urteurrena bete zenekoa, alegia. Izan ere, horren bueltan pauso erabakigarri bat eman zen. Gertaera hura gogorat zeko prestaketetan, dei egin zit zaien parte hart zera garai batean Lartaunen ibili eta une hartan elizako koruan abesten zutenei. Horri esker, gizon eta emakume mult zo eder bat gehitu zit zaion abesbat zari. Denbora-tarte bat hartu behar izan zen, egokit ze-lana egiteko, baina Yonek ereindakoari esker, etorri berriak nahikoa azkar egin ziren abesbat zako eskakizunetara eta abesbat za gai izan zen aski denbora gut xian egoera bideratu eta indarberriturik agert zeko Yonen omenetan eman zen kont zertura. Beste gako bat ere aipatu nahi dut. Txikia dirudi, baina marka uzten duen horietakoa, nire ustez. Honela deituko nioke: jendea gustura, ongi pasat zera etort zea… ez gauza nekeza egitera. Eta hori da egia; halaxe joaten gara gehienok eta halako giroa sort zen dugu… jakin, badakigun arren egun guztiak ez direla berdinak gertat zen eta atera ohi 56
direla tarteka egun goibelagoak ere. Baina koruak ematen dizkigun tarte on horiek askoz gehiago dira t xarrak baino. Horregatik jarrait zen dugu, hain zuzen, kantat zen. Zein da Lartaun Abesbat zaren ‘lekua’ Oiart zunen? Nola ikusten duzue Lartaun Abesbat zaren eta Oiart zungo herriaren arteko lotura? M.Go. – Bat zuetan susmoa izaten dut lotura eskasa ote dugun herriarekin. Susmo hori, batez ere, herrirako prestat zen ditugun zenbait kont zerturen ondotik sort zen zait: ilusio osoz prestatu egitaraua, inoiz baita kanpotik ekarri ere beste talderen bat eta, hain jende gut xi ikustean, neure buruari galdezka hasten naiz: «Hain gut xi interesat zen ote da herrian guk egiten duguna? Hain lotura eskasa al dugu herriarekin? Geure afizioetan hain murgilduta ote gaude, ez garela konturat zen jendea beste gauzetan dabilela?». Une jakin bat zuetako bat-bateko galderak diren arren – ez da, beraz, gehiegizko ondoriorik atera behar–, nire ustea da abesbat zak ez duela merezi bezalako protagonismorik herrian. Agian geure burua “salt zen” asmatu ez dugulako? Edo behar den tokietan aurkeztu ez garelako? Zalant zarik gabe estutu beharrean gaude herriarekin ditugu hartu-emanak… 2014ko ekint zetan ikusi den bidetik. M.Ge. – Hain zuzen horixe nindoan esatera. Ni oso pozik nago joan den urtean herritarren aldetik sumatu dudan harrerarekin. Hasi uztailaren 31ko kont zertutik, eta bai irailaren 20ko ikuskizunean zein irailaren 21eko kont zertuan jende asko etorri zen gure deira. Eta gehiago, oraindik: ni, behint zat, t xundituta geratu nint zen iraileko kont zertuan bereziki jaso genituen t xaloak direlaeta. Une horietan behinik behin, herriaren eta koruaren arteko sintoniaren bizipen argia izan nuen; oso bereak sentit zen gaituela Oiart zunek; egiten ari garen lana aitort zen duela.
Nolanahi ere ez diot deus kendu nahi beste datuari ere, hau da, herriarent zat erakargarriago egin behar dugula geure burua. Izan ere, zenbait emanalditara, umeak direla-eta, familietatik jendet za hurrerat zen den bezala, Lartaungoei komeni zaigu herritarrent zat deigarri egiteko gilt zarria non legokeen asmat zea. Zein da abesbat zak, – nola edo hala iraun bakarrik ez – aurrera egin nahi badu, erant zun beharko duen apustua,? M.Go. – Herri t xikia gara eta modu it xuroso batean aurrera egin nahi badugu, ezinbestekoa ikusten dut herrian kultura – eta musika bereziki – jorrat zen duten beste taldeekin harremanak sendot zea. Nor bere t xokoan berea egiten jarrait zeak ez du deusetarako balio. Lartaun Abesbat zak osasun ona izan nahi badu, nahitaezkoa du elkarlana eta elkarren arteko proiektuak bult zat zea. Uste dut hori eginez, lagundu gait zaketen erakundeek ere, herrikoetatik hasita, seriotasun handiagoz hartuko gintuzketela. M.Ge. – Bat nator esandakoarekin, zeren eta nor berean sartuta egoteak eta hor
bere bidea egiten saiat zeak pobretu egiten baikaitu eta, elkarrekin lan eginez, gauza berriak egiten asma baitezakegu. Guri dagokigunez, orain artean bezala, lanean jarrait zea da gure apustua; uste baitut korua, adina eta jarreragatik, prest eta gai dela erronka berriei erant zuteko. Eta azkenekoa, jende berria erakarri korura; eta gazteak badira, hobe. Eta hau da horretara naraman arrazoia: urrezko ezteiak direla-eta, hainbat gizon eta emakume gerturatu eta aritu dira gurekin kantat zen; oso ongi pasa dutela ere aitortu digute, baina oso gut xi izan dira izena eman eta abesbat zako kide egin direnak. Zerbait gehiago erant si nahi diozue orain arte esandakoari? M.Go./M.Ge. – Gure eskerrik zint zo eta sentituena Oiart zun osoari, guk eman diogunaren trukean egin digun harreragatik eta erakut si digun gertutasunagatik… zenbaitetan, hunkit zerainokoa. Milesker, Moises eta milesker, Maite!
57
1979-1990 LEHEN BELAUNALDIAREN TXANDA
Ezbehar mingot sa San Joan eta San Pedro jaien inguruko 1979ko uda hasiera ez zen ahazteko modukoa gertatu oiart zuar askorent zat, batez ere Lartaun Elkartearen jiran zebilt zanent zat eta, zer esanik ez, Lartaun Abesbat za osat zen zuten kideent zat. Ekainaren 23an, Errenteriatik Urnietara autoz zihoala izan zuen istripu baten ondorioz, ekainaren 30ean hil zen Donostian Yon Oñatibia. Albiste lazgarri haren zirrarak alderik alde astindu zuen Oiart zun osoa eta – okerrik gabe esan liteke – baita Euskal Herria ere. Horren erakusle garbi dira egun eta aste haietako komunikabideetan azaldu ziren mota eta egile ugarien artikuluak, batik bat euskararen eta musikaren langint zan zebilt zanenak. Abesbat zaren bilakaera, ordura arteko gorabehera eta argiilunak barne, traumatikoki etenda geratu zen une batez. Baina lerro hauen xede den historiaren haritik aterako gintuzkeen gertakari honetan ez katramailaturik gerat zeko, balio beza, horien berri jaso nahi duenarent zat, aurreko atalaren amaieran aipatu dugun Jesus Iturrioz Ibarlucearen Yon Oñatibia Gogoratuz liburuak. Bertan datoz, Yonen soslaia eta lana jasoz, ‘unean bertan’ eta urteak geroago idat zi ziren artikulu denak edo ia denak. Baita, xehetasun bila ibili nahi duenarent zat, aski orientagarri gertatuko den ‘izendegi’ bat ere, kasuan kasuko egilearen, medioaren eta dataren berri dakarrena43. Yonen batutapean abesbatzak sorreratik zeraman ibilaldi bizkorra etenik geratu arren bat-batean, ez zen, hala eta guztiz ere, bertan behera edo suntsiturik geratu. Yonek abesbatzan zuen pisua eta itzala erabakigarriak baziren ere, ez ziren bakarrak. Neurri berean handia zen bazkideek eta abeskideek urte gut xiren buruan halako garapena lortu zuen proiektuari eusteko erakutsi zuten borondatea ere. Estatu Batuetako urte haietatik Yonen laguntzaile izan zen Jose Manuel Azkue organo-jotzailearen gidaritzapean bete ondoren taldeak hartuta zituen konpromisoak, abesbat zako prestat ze-lanetan Yonen lagunt zaile gertukoenak zirenen esku geratu zen Lartaun Abesbatzari segida ematea. Erronka horretan jardun zuten denek, bai abesbat zan kantat zen jarraitu zutenek, bai, haiekin bat 43
Diogunaren osagarri eta idat zizko informazio-iturrien gaia argit zeko, komeni da jakitea urte askoan herriko kulturgint zaren berri jasot zen zuen Lartaun aldizkariak ut zita zeukala Yonen heriot za-urterako egiteko hori eta lekukoa pasata, 1975az gero Xanisteban jaien ingurumarian oiart zuarren eskuetara iristen den Oiart zun urtekariari. Berau izango da aurrerant zean, lekuko bizien ekarpenekin batera, Lartaun Abesbat zari buruzko zehaztasun idat zien informazio-iturri behinena. 61
eginik, koruaren zuzendarit zari helt zera ausartu ziren abeskideek ere. Eta kantagint zan arit zen zen lagunmult zoak, murrit zagoa izan arren, Lartaun Elkartearen baitan jarraitu zuen organikoki, musikaren ikuspegitik folklorea jorratzen zuen elkarteko atal gisa. Datu honek, halere â&#x20AC;&#x201C; elkarte baitako sail Yonen heriot zakoan sendikoek prestatu zuten eskela. baten azpiatal izatearenakâ&#x20AC;&#x201C;, ez gintuzke eraman behar uste izatera kantuarena beste bat gehiago zela, besterik gabe, Lartaun Elkartean, ezta gutxiagorik ere; are gut xiago, garrant zirik gabeko jarduerat zat hart zen zenik. Inoiz ez zen halakotzat jo. Hona, koru-atalak elkartean zituen nortasun eta pisua argi erakusten duen datu bat; 1973-1975 urte tarteari dagokio, ez da, beraz, abesbatzaren hasierakoa, taldeak hedapena eta egonkortasun-maila ukaezinak zituen garaikoa baizik. Abesbatzak gastuen %8,63aren zama zekarkion elkarteari, baina, une berean, elkarteko aktiboen %47,82 jart zen zuen. 1965etik hasita begiratu ditugun balant zeetan gastuek maila bert suan jarrait zen dute, aktiboak elkarte osoaren %80,37ko tamainaraino irit si ziren bitartean 1967 urtean44. Esanahia argia da: abesbat za gai zen, batetik, nola edo hala â&#x20AC;&#x201C; ikuskizunen ordainetan jasot zen zenetik nahiz koralistek jart zen zutenetik â&#x20AC;&#x201C; bere burua finant zat zeko eta, une berean, atal honek bilt zen zuen bere baitan elkartearen edukien erdia inguru. Nabaria da, beraz, abesbat zako kideek lotura estua bizi zutela elkartearekin. Zutabe sendo horiek eut si zioten, zalant zarik gabe, Yonen desagert zea gorabehera, taldeari eta beroriek jarri zuten oinarria, aurrerago emango zituen urrat setarako. Abesbat za egoera horretan kokatuta zegoela gertatu zen Yonen heriot zaren gertaera lazgarria. Urte bat zuk lehenago elkartearen buletina ere desagertu zen (1976) eta abesbat zaren berri idat zirik ez dugu aurkitu 1988 arte, hot s Yon OĂąatibiaren heriot zaren inguruabarrean idat zitako berrietatik 9 urte bete arte. Izan, izango dira garaiko komunikabideetan jasota, unean uneko emanaldi edota ikuskizunen bat edo besteren erreferent ziak, datuz datuko xehetasunak jasot zeko balioko dutenak. Baina liburuaren asmoa, abesbat zaren 50 urteetako kronika ematea baino harago, taldeak bere historian zehar ut zi duen eta etorkizunean ere Euskal Herrian, oro 44
62
Ik. Lartaun aldizkaria, 18., 22., 24., 25., 27. eta 28. zenb.ak
har, eta Oiart zunen bereziki ut z lezakeen marka edo ekarpena agerian uztea denez, nahiago izan dugu, hemeroteketako xehetasun eta pasadizoetan galdu gabe, gertueneko erreferent zia sakon eta esangurat suenetara jot zea. Aurreko lerroaldearen hasieran aipatu dugun idat zizko datuaren erreferent zian, horrela, esaten zaigu 30 ahot sek osat zen dutela Lartaun Abesbat za, gazteak indart su datozela musikazaletasunari dagokionez, baina gehienbat… Izot z Txiki, Izot z Ahot s Txuriak eta Izot z Abesbat za derit zen taldeetan bildurik45. Bere urritasunean, halere, datu aski interesgarriak, batez ere atal honetan bertan aurrerago esango dugun Lartaun Abesbat zaren nortasun publikoari eta legeztat zeari dagokienetarako. Edonola ere, datu-urritasun honen erdian baditugu mugarri bat zuk, baliagarri izango zaizkigunak abesbat zaren historia orri hauetara ekart zen jarrait zeko.
Goitik beherako eraldaketak Horixe ari zen gertat zen, Oiart zun hartan ez ezik, baita Hego Euskal Herri osoan ere abesbat zaren ibilbide historiko hau mugat zeko jarri dugun 70ko hamarkadako azken bosturtekoaren inguruan. Franco desagertu eta, horrekin loturik, haren aginduetara – diktatuetara, esan genezake zuzentasunez – politikan eratutako erregimen diktatorial-poliziala desagert zeaz batera, Espainiar Estatuan Trant sizio Demokratikoa izenez ezagut zen den prozesu politikoa hasi zen. Horrek Europako beste estatuetako demokraziekin homologa zitekeen monarkia parlamentarioa ezart zea ekarri zuen Hegoaldeko egitura politikoetan eta, horrekin batera, ordura arte debekatuta zeuden alderdi politiko eta sindikatuek agerian eta bidez jardun ahal izan zuten herrigint zaren plaza publikoan. Ireki zen aro politiko berri hartan, 1977an egin ziren lehen hauteskunde orokorrak eta 1979an, lehen udal hauteskundeak. Lartaun Elkartearen sorreran eta urteetako jardunbidean present zia eta pisu nabarmena izateaz gain, elkartearen eta bazkideen ahalegin etengabea eskatu zuten eremu garrant zit suenak – gazteen heziketa edo herriko hirigint za, esaterako – estatuko edo tokiko administrazioen eskumen bihurtu ziren eta zegokien tokia hartuz joan ziren erakunde bat zuen eta besteen aurrekontuetan. Jada ez zegoen Lartaunen beharrik Oiart zun hobe baten aldeko planteamenduak egiteko, erreibindikat zeko edota kudeat zeko nahiz diseinat zeko. Horrela, aipatu alorretako gaiei buruz garai batean sumat zen zen premiatasuna ahulduta, Lartaunen elkartebizit za gero eta gehiago bere baitan eratuta zeuden sekzio bat zuen jardunbidera mugatuz joan zen; eta jende eta, diru gehien mugit zen zituzten atalak izaki, ehizara eta t xirrindularit zara gehienbat.
45
NUÑEZ, J., Carta a Yon Oñatibia, in Oiart zun urtekaria,18. zenb., 1988ko abuztuaren 3koa, 30. or. 63
Ez zen, ordea, baretasunez bizitako prozesua gertatu. Euskal gizartean oldartuta zebilt zan gatazka politikoaren olatuak bizi-bizian sentitu ziren Oiart zunen ere. Jendearen jarrerak herrigint zako sigla, kolore eta jarreretan lerrotuz joan ziren konfrontazio-giro nahasian, nor bere jarrerei gero eta tinkoago at xikiz eta horietan hert sikiago it xiz. Okerrena zen, ordea, konfrontazioa ez zela bakarrik dialektikoa edo ideologikoa gertat zen ari. Sufrimenezko egoera lat zak bizi ziren herriko familia askotan, at xilot zeen, deserrirat zeen edota kart zela zigorren eskutik. Egoera are eta saminagoa bilakatu zen bat zuent zat, talde armatuen ekint zengatik eta haiekin batera etorri ziren gertakari lazgarriengatik. Diogun giro horren frogagarri izan zen 1975eko azaroaren 24an – hau da, Franco hil eta 4 egunetara – gertatu zen herriko alkatearen hilketa. Pert sona eta taldeen artean egon zitezkeen adostasunak edo desadostasunak gorabehera, jarrerak zurrundu egin ziren eta nor berean it xiz eta besteenaz aldenduz joan zen. Liburu honen jardueraesparrua den gaiari at xikiz, egoerak bere eragina izan zuen – nola ez – abesbat zan ere. Areago, abesbat zarent zat ez zen lagungarria gertat zen ari Yon Oñatibia zuzendariak zenbaiten begietara irudika zezakeena: EAJko militante historikoa eta urte bat zuez erbesteko Jaurlarit zaren ordezkaria eta urte inguru horietan alderdi barruko korronte zurrunenen bult zat zaile. Garai batean erakargarria bazen Lartaun deiturak – elkarteak nahiz abesbat zak – irudikat zen zuena, urte inguru honetan kut su desat segina zerion askorent zat abesbat zaren ingurumariari eta, herritarren arbuiorik eman ez bazen ere – horrelakorik ez da 50 urteotan gertatu–, jendearen jarrera hot zagoa egin zen elkartearekiko eta honen baitako atala zen abesbat zarekiko. Hala, garai batean askok pent sa bazezaketen «nik ere nahi diat horretan parte hartu», uneotan askoren jarrera «utikan; parte har dezala nahi duenak» esaldian laburbil daitekeela esango nuke.
Alt xa, eta aurrera Aurreko ataletan nabarmendu ditugun onura ukaezinetarako eta azken orduan aipatu ditugun zailtasunetarako, Yon Oñatibiaren izena eta irudia ziren, ezbairik gabe, Lartaun Abesbat zaren erreferente nagusia eta, bera gabe, korua ez zen irit siko hain urte gut xiren buruan lortu zuen mailara. Aitortu beharrekoa da baita asmatu zuela, taldearen onerako, arduretan bera bakarrik ez ibilt zen ere. Aipat zekoa da hemen, Yoni lagunt zen jardun zutenen artean, lehen uneko abeslaria izan zen Periko Mit xelena. Berak jarduten zuen, Yoni lanak arint zearren, kordatan egin beharreko ikasketa-lanak aurrerat zen. Bera atera zen behin baino gehiagotan, zuzendariaren ezintasunen bat sort zean, haren ordez koruaren zuzent ze-lanak egitera. Yon desagert zean ere, berak hartu zuen lehen urtean bere gain korua aurrera aterat zeko erant zukizuna ere. Lagun honen lehen uneko present zia eta ekarpena eta, horrekin batera, urte-inguru hartan koruan parte hart zen zutenek, etorkizun-sen ukaezina erakut siz hartu zituzten erabakiak funt sezkoak gertatu ziren abesbat zaren iraupenari eusteko. 64
Taldea noraezean aurkitu zen bat-batean. Ordura arteko guztia zint zilik geratu zen, taldearen arima zen sort zaile eta gidariari gertatutako ustekabeko ezbeharragatik. Non aurkitu egoera hura bideratuko zuen norbait? Zein ziren halakoari eska zekizkiokeen gaitasunak? Egonik ere, taldeak bazuen baliabiderik erant zuteko? ‘Baliabideak’ esatean, koruan behar zen zuzendariari eskaini behaUrteetan Yonen lagunt zaile izan zen Periko Mit xelenak rreko ekonomiakoez gain, heldu zion (goiko ilaran ezkerraldetik bigarrena), Yonen abesbat zan jarrait zen zuten heriot za ondoren, abesbat za zuzent zeko ardurari. abeslarien gaitasun musiko eta teknikoez ari naiz. Izan ere, ez dezagun ahaztu abesbat za Lartaun Elkartearen baitako sail baten barruan eratu eta funt zionat zen zuen taldea zela. Ez dezagun ahaztu ezta 1979 hartan gizartean, oro har, eta politikan, batez ere, bizi zen egoera zurrunbilot sua. Liburu honen ardat za den korua eta abesbat za gertuenetik ukit zen dituzten gertakariei dagokienez, berriz, urte hartako apirilean egin ziren Euskal Hegoaldeko herrietan, aspaldiko partez, udal hauteskundeak eta horrek, beste gai bat zuk lant zean aipatu dugun bezala, goitik behera aldat zen zituen Lartaunen sorrera ekarri zuten faktoreak. Hau da, hit z argiagoz esateko, zuzendariaren desagert zeaz abesbat zari erori zit zaion ezusteko ‘impasse’ hura noiz, eta bere kokagune sozietarioa zen ingurumariaren birplanteamendu orokorra ematen ari zela suertatu zen. Nondik edo handik irtenbideren bat aurkitu beharra zegoen: uda-hasierak ekarritako buruhauste gaiztoari konponbide egonkorra eman behar zitzaion nola edo hala, urte hartarako ikasturterako ez bazen, bai hurrengorako; hots, 1980-1981erako. Hala egin ezean, irtenbiderik onenaren zain egonda ere, arazoa egunez egun larriagotzen ariko zen. Une haren larriaz jabetu zen taldea eta, esku arteko lehen konpromisoei Jose Manuel Azkue organo-jotzaile eta lagunak luzatutako eskuaz erantzun eta gero, herrian bertan bilatzea deliberatu zuten taldea zuzenduko zuen pert sona. Musika-ikasketak zituen norbait izan behar zuen, hasteko; horiek zein mailatakoak behar zuten argi ez bazeukaten ere. Gaztea beharko zuen, inondik ere, helduenen artean ez baitzen ikusten –ezinezkoa zitzaion Jose Manuel Azkue salbu–aipatu bi baldintzok beteko zituen norbait aurkitzea. Aukeratu zuten bideak bazituen bere arriskuak: emango al zuen berriak ordura arteko zuzendariak 15 urtez erakut si zuen bideari eusteko maila? Baina baita bere alde onak ere: taldeari izena eta ezaupidea eman zizkioten lan-ildoak errazago jarraitu ahal izango bait zituen. Horiek horrela, urtebete luzearen ondoren, erabaki zen Iñaki 65
Altunari ematea abesbat za zuzent zeko ardura (1980-1990). Urteak igaro eta bitarteko gertaerek izan duten bilakaerari erreparatu ondoren, ezin uka egokia eta onuragarria gertatu zela erabakia. Hori frogat zen digute ardura horretan iraun zuen ia hamarkada beteak eta, abesbat zaren jarraipenari eusteak baino harago, haren jarduera garat zeko bilatu zituen bideek; ordura arteko ibilbideari jarrait zeaz bat, kideen artean aurrera egiteko grina piztu bait zuten. Hemezort zi urte zituen Iñakik, eskusoinuaren erabileran trebat zeko egin zituen musika-ikasketez hornituta, gizon eta emakume heldu gazte haien aurrera etorri zenean. Adinaren datuak pasadizozko kontua dirudi, hona ekart zea merezi ahal izateko; baina, gure abesbat zari dagokionez, esanahi eta garrant zi sakona du taldeak eraman duen bilakaerari dagokionez. Kontura gaitezen, horretarako, Yonen ondoren taldearen gidarit zaz arduratu diren zuzendari guztiak46 hogei urteen jira horretan zebilen adinaz irit si direla abesbat zaren zuzendarit zara. Adinari dagokion bidetik, guztiek erakut si dute beren jardunean, bai taldeari eusteko adorea eta baita bide berriak markat zeko sormena ere. Denek ekarri duten adin gazteagandik berez espero ez bazitekeen ere, guztiek iraun dute urtekopuru esangurat su batez egiteko horretan. Hala gertatu izanak egonkortasun handia ekarri dio, zalant zarik gabe, abesbat za osat zen zuen jende mult zoari eta bilt zen zituen erakundeari eta, bide batez, faktore erabakigarria gertatu da, it zulipurdika ibili gabe, urteetan barrena prestatu ahal izan diren proiektuek elkarren artean jarraipen koherentea izan zezaten, betiere unean-unean taldeak izan zit zakeen baliabideetara egokiturik. Ez dut uste gehiegikeria denik esatea zuzendarien adin gaztea – horrek ekarri duen zaharberrit zearekin – eta iraupena – horrek ekarri duen egonkortasunarekin – izan dela Lartaun Abesbat zaren 50 urteko iraupen osasunt suaren arrazoi nagusietako bat.
Urteurrenekin batera, urrat s berriak Horretan jardun zuen zuzendari berri gazteak: taldearen iraupenari nola edo hala eusten. Hain zen ahula egoera, lekuko batek aitortu bezala, abesbat za, garaiko abeslariek inoiz beren artean aipat zen zutenez, lau kordak baino lau harit xok osat zen zutela esateraino. Taldearen iraupenari eusten denen artean urteetan egindako lan isilak, hala ere, izan zuen ordaina eta burut zapen egokia. 1989 urtearekin batera zetozen bi urteurrenek ireki zuten horretarako bidea. Izan ere, urte horretan betet zen ziren, alde batetik, 10 urte Yon ezbeharrez hil zela; eta urte berean betet zen zen, bestalde, abesbat zaren sorrerako 25. urteurrena. Bata zein bestea ospat zea merezi zuten efemerideak ziren eta, une berean, abagune ezin hobeak, abesbat zaren eta haren sort zailearen izen eta lanak jendaurrera ekart zeko. 46
Hainbat arrazoi tarteko, aldi baterako eta behin-behinekoz jardun dutenak kenduta (Jose Manuel Azkue, Periko Mit xelena, Leticia Vergara, Fernando Boto) bost izan dira Lartaun Abesbat zaren zuzendari titularrak: Yon Oñatibia, Iñaki Altuna, Agustin Mendizabal, Alait z Guridi eta Maddalen Dorronsoro. 66
Lehen ospakizunari –Oña tibiaren heriot zarenari– zegozkionak, nolabait esateko, urtebete lehenago, 1988an egin ziren, oso-osorik Yonen musika-lanak ezagut zera emateko atera zen disko batean beste abesbat za bat zuekin batera parte hartuz. Disko hori kaleratuz eman zion amaiera Usandizaga diskoet xeak, hainbat urte geldirik egon ondoren, bere katalogoko Euskal Abesbat za Antolojia - Antología de la Música Coral Vasca bildumari: Yonen heriot zaren hamargarren urteurrenaren atarian Usanprogramaren sort zaile, kudizaga Disket xeak oiart zuar musikariaren sorkunt za-lanei deat zaile eta bult zat zaile eskainitako diskoaren azala. izandakoaren sorkunt zalanekin, hain zuzen47. Halabeharrez gertatua? Ekimenaren arima eta arnasa izandakoaren omenez prestatua? Zuzeneko lekukoak falta zaizkigu erant zuna modu zehat zean emateko, baina, era batera edo bestera, urteurren horri loturik irit si zaigu Lartaun Abesbat zaren eta haren sort zaile eta erreferente nagusiaren ezinbesteko mugarri hau. Koruko kideak baikor atera ziren aspaldiko garaietatik bizi ez zuten halako konpromisoa eskat zen zuen grabaketako esperient zia horretatik eta, garrant zit suena, gogo betez, apustu handiagoei aurre egiteko. Berehala etorri zit zaien horretarako ‘ait zakia’, gut xira – 1989an – betet zen ziren abesbat zaren sorrerako 25. urtemugarekin batera. Grabaketako esperient ziaz indarberriturik, hastapenetako iturrietara eta, une berean, aurrera egiteko zuten suharra erakut si zuten lehen urteetako Euskal Show arrakastat su haren emanaldi berri baten asmoen bueltan elkarri galdezka hasi zirenean Euskal Sena deritzan ikuskizun berria sortzeko. Ez zen ‘goitik’, erakundearen gidarit zatik sortutako proposamena izan, abesbat za baitan, beren gaitasunetan berrindartu nahirik, behetik sortuz joan zen nahia baizik. Diskoaren grabaketak arnasaldi pozgarria eman bazien aspaldiko partez koruko kideei, zilarrezko ezteien beroaldi hartan planteat zen ari zirena desafio berri eta handia zen kantuan arit zera elkart zen ziren gizon eta emakume haient zat.
47
Aurreko atalean, Yonek, hainbat alorretan egindako lanen bidez, euskal gizartean izandako eragina azalt zerakoan eman dugu honen berri zehat zagoa. 67
Euskal Senaren emanaldia. Hor ageri dira emanaldiko partaideak: Lartaun Abesbat za (ant zezpenkantak), Lartaun Txistulari Taldea (musika-doinuak) eta Ereint za Dant za Taldea (koreografiak).
Eta amore eman gabe, ikuskizuna prestat zeari ekin zioten buru-belarri: lan ikaragarria, horretan aritu zirenek gogorat zen dutenez. Ez zeuden, ordea, bakarrik; lagunt za ezin hobea jaso zuten horretan Yonen anaia Manuel OĂąatibiagandik, bai libretoa prestat zerakoan eta bai ikuskizunaren zuzendarit za orokorraren eta eszenografiaren ardurak bere gain hartu zituenean. Behin ant zezlana atondurik, ikuskizuna Lartaun Abesbat zaren, Lartaun Txistulari Taldearen eta Errenteriako Ereint za Dant za Taldearen elkarlanean taularatu zen; eta Jaurlarit zatik jaso zen dirulagunt zari esker, â&#x20AC;&#x201C; horretan ere erabakigarria gertatu zen Manoloren lagunt za â&#x20AC;&#x201C; ikuskizuna lauzpabost aldiz eskaini zen Euskal Herriko beste hainbeste tokitan. Esperient zia honetan partaide izan zirenek oso gogoan dute lanari toki guztietan egin zit zaion harrera beroa.
Indarrak bilt zeko ordua Urteurrena ospat zeko burutu ziren ekint zek abesbat zako kideen gaitasunak berresteko balio izan zuten batetik, baina baita argi uzteko ere, bestetik, guztiei Euskal Senaren egungo garaia eta Euskal Showrena oso desberdinak zirela. Ikuskizuna 1989 honetan jada ez zen frankismo beteko 1967 hartan bezain deigarria egiten. Lehen salbuespena bazen oholt zetan euskara ent zutea, orain hizkunt za ofiziala zen ia Hegoalde osoan. Urte haietan Euskal Herrian apenas ekoizten bazen ikuskizunik â&#x20AC;&#x201C;are gut xiago 68
euskaraz–, orain, maila apalean izan arren, hainbat eratakoak helarazten zituen egunero Euskal Telebistak euskal sukaldeetaraino. Horrekin batera, teknologia-aldaketak ere gero eta sakonagoak eta azkarragoak egiten ari ziren ekonomi ekoizpeneko eremu guztietan, baita – nola ez! – kultura-produkzioetan eta, horrenbestez, musikakoetan ere; komunikabideak jada gizarte eta zibilizazio digitalaz hit z egiten hasiak ziren non-nahi. Kantat zeko asmoz abesbat zara elkart zen ziren lagunak ere ez ziren lehengo garaietako kopuruetan iristen eta hasierako urteetan denen artean aise egiten ziren lanak aurrera eramateak orain ahalegin izugarria eskat zen zuen. Garai berrietara jarri beharra zegoen nahitaez… baita gurea bezalako herri t xiki bateko kultura-erakundeetan ere: gure koruan, preseski. Esperient ziak, horregatik, barrura begirat zeko balio izan zuen eta pent sat zen jart zeko, kantuzaletasunak Oiart zunen erakusten zuen aurpegiaz. Aberat sa, mugiarazten zuen jende-kopuruari begiratuta; aniztasun handikoa, pert sonen adin eta egoerei gagozkiela; eta, serioena, beren arteko ia apenas loturarik gabeko taldetan zatitua. Arrazionalizatu beharra zegoen egoera hura: ez zuen zent zurik bakoit za bere aldetik ibilt zeak. Zer zent zu zuen nagusiak, ideia onak izanda ere, estutasun artean ibilt zeak, herrian erosotasunez arit zeko masa kritikoa bazegoen? Zer zent zu zuen gazte-talde oparoa musika eta kantua ikasten arit zeak, gero ezingo bazioten jarraipenik eman hasitakoari? Ez zen lehenengo aldia horrelako gaiak planteat zen zirela, baina, hainbat arrazoi tarteko, ez zen ordura arte inolako erabakitara irit si. Orain, ordea, gizartearen eta herriko abestaldeen zein berorietako pert sonen egoerak aldat zean, errazagoa gertatu zen gaiari seriotasun handiagoz helt zea eta adostasun bat zuetara iristea. Gaia une honetan ez zen inoren komenent zia edo ikuspegietatik zetorren zera, begirada jaso eta zabala eskat zen zuen gai estrategikoa baizik: helduen koruak partaide-premia zuen eta gazteei beren kantuko etorkizuna bermat zea komeni zit zaien. Nahi ala nahi ez, bat zuen eta besteen iraupena eta etorkizuna zeuden jokoan. Horrek erraztu egin zuen bat zuen eta besteen nahiak ase zit zakeen bidea aurkit zea; eta alde bietako arduradunak elkartuta, nahikoa erraz aurkitu zuten Lartaun eta Izot zen arteko eragite-, elkart ze- eta baterat ze-prozesua abiat zeko oinarriak jart zea. Uztailean gauzatu zen hit zartutakoa, bizi izan zutenek bi urte geroago, 1992ko Xanistebanetako urtekarian, adit zera ematen digutenez: «1990eko uztailean, ordura arte banandurik ibili ziren Lartaun eta Izot z abesbat zek bat egin zuten. Baina, hori bai, elkarrekiko errespetu baten pean, inork inor it zalarazi gabe. Horrela, gaur egun, Lartaun, Izot z eta Izot z Txiki zuhait z bereko adarrak ditugu, hiru adar sendo»48. Merezi du irakurleak ongi erreparat zea aipu labur horretan esan diren osagai guzti eta bakoit zari, pasartea zinez esangurat sua baita adierazten dituen xehetasunetan. Lehena, lotura organikorik eta mendetasunik gabe, hiru abesbat zak nor bere 48
LARTAUN, IZOTZ eta IZOTZ TXIKI ABESBATZAK, Oiart zungo Abesbat zak; in Oiart zun urtekaria, 22. zenb., 1992ko abuztuak 3, 96. or. 69
aldetik ibili zirela eman den data arte. Harrezkero beren artean lotura organikoa duen erakunde bakar bat osat zen dutela… hori bai, nork bere nortasun eta izaerari eut siz: Lartaunek, gazte eta adin nagusiko pert sonen abesbat za gisa; Izot zek, 13-17 urteko gaztet xoen abesbat za gisa; eta Izot z Txikik, 5-12 urte bitarteko haurren abesbat za gisa49. Eta, azkenik, prozesua, bere osoan, erakundeen arteko baterat ze-prozesu bat izan zela; hot s, inoren xurgat zerik gabe – eta, ondorioz, inoren eta ezeren kenketarik eta, beraz, galerarik gabe – gauzatu zela elkarren arteko urrat s-mult zoa. Eta hala jarraitu du izaten, harik eta Izot z osat zen zuten azken gazteak nagusien taldera igaro ziren arte. Bi izan ziren, lekukoek helarazi dizkiguten azalpenen arabera, prozesua ahalbidetu zuten gilt zarriak. Lehena, indarrean zetozenez eta berrikunt zak beraien aldetik etorri ahalko zirenez hein handi batean, gazteek hartuko zutela Lartaun eta Izot zen gidarit za, une hartatik aurrera Lartaunen zuzendari bihurtu zen Agustin Mendizabal, ordura arteko Izot zen zuzendariaren bidez. Bigarrena, Lartaunen historiagatik – eta bere zuzendariak at zera egiteari jaramon eginez – Lartaun izango zela prozesu hartatik aterat zen zen abesbat zaren eta elkartearen deitura; hau da, zuzendariaren at zerapausoaren truke, Lartaun izango zela abesbat za nagusiaren marka. Ikusten denez, ez zen erabaki koiunturala, herri osoa hart zen zuen musika-jarduerari eragiten ziona baizik. Baterat ze-prozesu horrek izandako garrant ziaren eta ut zitako arrastoaren erakusgarri da prozesu horretan parte hartu zuten erakundeek hilabete gut xi geroago – 1990eko urrian – hartu zuten ondoko beste erabaki hau: urte bereko mart xoaz gero lege-onarpena zuen “Izot z” Abesbat za Elkarteari izena aldat zekoa, alegia, aurrerant zean Lartaun Abesbat za Elkartea deitura izan zezan. Horrela, 1990eko azaroaren 14an Jaurlarit zako Elkarteen Erroldan egindako inskribat zeari esker, Lartaun Abesbat za lehengo aldiz egin zen gizartearen aurrean nortasun publikoaren jabe Yon Oñatibiak oiart zuar kantuzaleen taldea sortu eta 26 urte beranduago! Taldearen sorreraz geroztik aldaketa sakonak gertatu ziren euskal gizarte hartan, Oiart zungo kantari-taldeak ere bildu eta, funt sezko hainbat izapide bete ahal izateko, erabakigarria zen aldaketa sakon hau egitera ausartu ziren. Izenari gagozkiolarik, berriz, adierazi dugu Lartaunen 26 urte oparoko historiak bere pisua izan zuela, halako hautua egiterakoan. Nortasun publikoa izanik, taldea gai da orduz gero herri-erakunde gisa agert zeko beste edozein erakunderen aurrean, bere garapenaren hobeari begira egin nahiko lituzkeen ekimenak lege-betetasun osoz burut zeko.
49
70
Ibid.
1990eko azaroak 14: Lartaun Abesbatza Elkarteen Erregistroan inskribatu zuteneko errolda-agiria. 71
LEKUKOAK MINT ZO Atal bakoit zaren buruan doazen solasaldi hauen bidez, kasuan kasuko historiaren edukia gertat zean partaide izan ziren edota oraindik ere diren pert sona adierazgarri bat zuen ahot sa ekarri nahi izan dugu orriotara. Ziur, historiaren zorroztasuna ez ahult zeaz gain, gertutasuna eta berotasuna ekarriko diotela ezagut zera eman nahi den abesbat zaren bizi-tarte honen kontakizunari.
Iñaki Altuna Iturrioztarra naiz, t xikitan kalera joana, bizit zera. Mutiko nint zela izan nuen musikarekin lehen harremana ere, 12 urte nituela, gurasoek sartu nahi ziguten euskal giroari loturik, eskusoinua ikasten hasi nint zenean. Gero nire bizit zan beste egiteko bat zuk jarri baditut ere lehen planoan, oso gustuko zaletasuna dut eskusoinuarena. Eta ez dut uste gaizki egingo nuenik orduan, Bikondoaren eskusoinu-orkestran jot zera irit si nint zenean. Horretarako egin nituen musika-ikasketak zirela-eta, etorri zitzaidan 18 urte nituela Lartaun zuzent zeko eskaria; eta – gazte izatea zer den!– baietz esan nien. Joan nintzen Maixabel Agirrezabalarekin Gironara eta han egin nituen abesbatzak zuzentzeko ikastaroak. Zuzendari izateak musika sakonetik bizit zeko eman didan suerteaz gain, zerbaitetan laburbilt zekotan nire Lartaungo ibilbidea, pert sonekiko harremanetan esango nuke aberastu nauela.
Abesbat zaren zuzendarit zari helt zeko modua eta unea traumatikoak izan ziren. Zer oroipen duzu horretaz guztiaz? I.A.– Yonen heriotzak erabateko hutsunea ekarri zion abesbat zari. Ez da ahaztu behar Yon dena zela Lartaunen: sort zailea, zuzendaria, musika-egilea, ekint zailea…; beti ari zen, zerbait berria asmat zen: irteeraren bat, kont zerturen bat, piezaren bat. Baita heriot za aurkitu zuenean ere. Eta hori guztia bat-batean geldirik gera t zea shock ikaragarria izan zen taldearent zat. Saiatu ziren taldearen barruan zituzten pert sonen bidez aurrera egiten eta baita hasi ere, hartuta zituzten lehen konpromisoei zegokienez; eta urtebetez bide horretatik probatu ondoren, azkenean, kanpotik 72
norbait berria ekart zea pent satu eta niregana jo zuten arte. Horrela etorri zen gai hau nire eskuetara. Horren inguruan lehen-lehenik aitortu behar dudana da oso jarrera eskuzabala erakut si zutela nirekiko, zeren eta, ordura arteko historia labur baina ospet suari erreparatu gabe, erabateko askatasuna eman bait zidaten koruaren zuzendarit za nahi nuen moduan eramateko. Oso eskertuta nago jarrera horrengatik eta, gaurko egunetatik begiratzen badiet egun haiei, nik uste asko erraztu zuela une hartan erakutsi zuten jarrera horrek nire baiezko erant zuna… nahiz eta aurreko zuzendaria Yon izateak eta harekin nahitaez sortuko ziren konparazioak zaildu egiten zidaten baiezkoa ematea.
Abesbat zak zeri erant zun behar izan zion lehentasunez, jarraitu ahal izateko? I.A. – Abesbat zak ez dakit, baina nik esango dizut zeri erant zun behar izan zion zuzendari honek. Dena dela, zure galderan diozun bezala, abesbat za ere, ‘nire erant zuna’ tarteko, erant zuten hasi zen gordin-gordin planteatuta zeukan desafioari. Zuzendarit zari heldu nionean, nire aurrean gizon- eta emakume-talde batekin aurkitu nint zen galdezka, nolabait esateko, zer egin zitekeen aurrera egiteko. Sentipen orokor horrekin bat eginik eta kideen indarrak baterat zeko asmoarekin, hartu nuen lehen erabakia izan zen koruko kideek zer nahi zuten sumat zen hasi behar nuela, horiei erant zunez errazago egingo zit zaigulakoan denoi abesbat za aurrera aterat zea. Nahi horien bila abeslariekin nuen harreman jarraitu horretan oinarriturik, hasi nint zen pixkana ingurukoengandik iristen zit zaizkidan arrastoei norabide bat ematen eta sumat zen nituen gehienen asmo nagusiak gidat zen. Horiek jaso eta, norabide bat emanez, erant zun ezean, ez dakit aurrera aterako ginenik ere; izan ere jende-multzoak nekez bat egiten du norbaitek kanpotik ezart zen diola sentitzen duen egitasmo baten inguruan. Ordura arteko zuzendaria bat-batean desagert zea gut xi bazen, urte inguru horretan euskal gizartea eta Oiart zun bera ere oso egoera gorabeherat suan murgilduta zebilt zan. Nola bizi zen abesbat zaren baitan? Eraginik izan zuen? I.A. – Abesbat za, zenbaitent zat, korua baino askoz gehiago zen: herria egiteko modu bat. Halako pent samoldea oso loturik zegoen koruaren jatorriari eta koruko askok, eta zuzendariak bereziki, sorrerakoan zuten herri-ereduarekin. Istripua gertatu eta Yon faltat zean, koruak hartu zuen eta ematen zuen irudia aldatuz joan zen; nahikoa azkar, gainera; eta horrek ekarri zuen zenbaitek korua uztea. Abesbat zaren eta elkartearen artean eratuta zeuden harremanak izan ziren goian dio-
dan aldaketa hori agerikoen jarri zutena: Yon bizi zen bitartean eta berari esker, nahikoa gauza argia zen abesbat za Lartaun Elkartearen baitako sail bat zela. Baina, sailen arteko koordinaziorik eta elkarren arteko lotura agerian jarriko zuen bistako elementurik ez zegoenez (ez zen horrelako deus egiten), behin Yon hil eta gero, it zaliz joan zen elkarte bereko atal izatearen kont zient zia, harik eta une bat irit si zen arte bakoit zak bere bidea egiten zuena. Galderan aipat zen duzun Yonen heriot za inguruko urteetan, gainera, Lartaun Elkarteak herrian ordura arte bete zuen egitekoa kili-kolo jarri zuten gertaerak eman ziren. Yonen heriot zako urte hartan bertan, adibidez, Errepublika garaiaz gero lehen aldiz deit zen ziren udal hauteskundeak egin ziren Hego Euskal Herrian. Gertaera horrek, aurrera begira, elkarteak herrian zein egiteko zuen planteat zea ekarri zuen; ez esplizituki, noski, inongo bilera batean tratatu ez zelako halako gaia, baina bai herriko gorabeherei loturik han-hemenka mint zagai zen gogoeta edo eztabaida gisa. Gizartekoen parean, urte-inguru berean aldaketa handiak ematen ari ziren koruan ere: lehenago esan ditugun faktoreengatik gertatutako bajei, urteak aurrera zihoazelaeta, zenbaiten bizit zetan emandako aldaketek eragindakoak – ezkont zak, kanpoko lanak, seme-alabak… – erant si zit zaizkion, hau da: belaunaldi-aldaketa ematen ari zen koruan. Jende berri gaztea sart zen ari zen, gut xi-asko nolabaiteko musika-ezagut zak zituena eta horrek guztiak, nahitaez, harreman berriak sort zea ekarri zuen kide berrien eta ‘zaharren’ artean… pent samoldeetan bezala, baita musika-ezagut zetan eta musika lant zeko eran ere. Barne- eta kanpo-aldaketak, biak batera, izan ziren, abesbat za ez apurt zea zainduz, kudeatu behar izan genituenak. Horren guztiaren erdian… IRAUN. Lortu egin zen eta ez da gut xi!! Zein izan zen gakoa? 73
I.A. – Niret zat oso funt sezkoa izan zen koruan geratu ginenon artean oinarrizko puntuen inguruan lortu genuen adostasuna. Alde handiak egongo ziren gure artean adinari, musika-jakint zei edota pent saerei zegokienez, baina bat gentozen gauza batean: musikaren inguruko zaletasunean. Eta denok batera indar egin genuen zaletasun horri eusten, denon nahia zen musikarekin genuen loturari eusten jarrait zea eta horrek eraman gintuen gai horretan zentrat zera eta gainerako beste gauzak bigarren mailan jart zera. Agian hemen legoke lehenago aipatu dugun elkartearen eta abesbat zaren arteko lotura pixkana galdu zelako horren arrazoietako bat. Abesbat zak bazuen nahikoa musika lant zetik zetozkion buruhausteekin, elkarteak askatasun handia ematen zion bere baitako lantalde bakoit zari eta, nork bere bidea egin ahala, bien artean lotura bazenik ere ez planteat zera irit si zen, besterik gabe. Nola bizi zenuten Lartaun ABESBATZAREN eta Lartaun ELKARTEAREN arteko harremana? I.A. – Uste dut lehenago esan ditudanekin nahikoa erant zunda geratu dela galdera. Ut z iezadazu, hala ere, ñabardura bat eransten, bada ezpada. Egia bada ere zurean aipat zen dituzun alde bion arteko harremana egunetik egunera gero eta ahulagoa edo meheagoa egin zela, ez da gut xiago egia ez zela inoiz elkartearen eta abesbat zaren arteko hausturarik gertatu; eta gut xiago, mota bat edo besteko liskarren baten ondorioz. Zehaztapen horiek eginda, ni zuzendarit zan aritu nint zenerako, nire errezeloa da gauza bat zela elkartea eta beste bat, abesbat za; eta inondik ere ez zit zaigun burutik pasat zen elkartearen menpe geundenik gure egitasmoetan, horiek gauzatu ahal izateko. Urteak lehenago Lartaunek kaleratu zuen Euskal Show-ren ondoren, EUSKAL SENA ikuskizuna etorri zen. Zer datorkizu burura? 74
I.A. – Lartaunen zuzendarit za hart zea oso une trinkoa eta bizia gertatu bazen niret zat, Euskal Senaren inguruko tarte hori gertatu zit zaidan zuzendari izan nint zen bitartean eskakizun eta eskaint za handiena eskatu zidan unea. Nire zuzendari-ardura hartu eta urte bat zuk igaro ziren eta konturatu ginen gainera zetorkigula abesbat zaren sorrerako 25. urteurrena. Une horri begira, argi ikusi genuen denok zerbait egin behar zela, gertakaria oroit zeko eta ospat zeko bezainbat, taldeari indar berria emateko. Horretatik atera zen garai bateko Euskal Show haren ant zeko zerbaiten inguruan indarrak bilt zea. Koruko kideen artetik sortu zen ideia izan zen. Hamar urte baziren Yon desagertu zela eta egilearen faltan, emanaldi haietan parte hartu zutenen oroipenetara jo genuen, batetik, ikuskizuna it xurat zen hasteko. Yonen anaia Manolok, bestetik, parte-hart ze erabakigarria izan zuen abeslarioi gure asmoetan eusten eta animoak ematen eta ikuskizun berriaren gidoia eta alderdi musikala – instrumentuena, dant zena eta kantena – prestat zen. Ikuskizuna geuk eraman genuen aurrera, baina bera izan zen horretarako arnasa eman ziguna. Behin hori eginik, Lartaunen bilt zen ginenoi tokatu zit zaigun ia hut setik hasi eta lana ikastea, gehienak berriak baikinen, lehenbiziko Euskal Show hura ezagutu ez genuenak. Nik koruarekin egin nuen lanaren parean, Manolok izugarrizko lana egin zuen ikuskizunean parte hart zen zuten beste artistak bilatu eta harremanetan jart zen: dant zariak etab. Manolok berak Eusko Jaurlarit zaren aurrean egin zituen gestioei esker dirulagunt za bat ere lortu genuen eta horrela lortu genuen ikuskizunarekin lauzpabost ateraldi egitea. Esaten nizun bezala, ikaragarriz ko lana! Abesbat zaren urte indart suenak pasa eta gero egina, gainera. Gogoan dut baita aurreko urtean, 1988an, Yonen musikari eskainitako disko baten grabaketan parte hartu genuela ere… horrek
eskatu zigun aparteko lan eta guzti! Ez dut uste, beraz, harrigarria izango denik garai haiek dakarkidaten lehenago esan dizudan eskakizun handiko urteen sentipena. Dena dela, guztia aurrera aterat zea lortu genuen eta oso oroipen onak ekart zen dizkit lan horrek guztiak eta hura prestat zen ibili ginen garaiak eta, oraindik “lagun zaharrei” ent zuten diedanez, berdin gertat zen zaie hartan parte hartu zutenei ere. Urte inguru bertsuan hasi zen Oiartzunen Izotz Abesbatza ere… I.A. – Bai, oso gazte nint zela ikusi nituen sort zen, han-hemenka auzoetan funt zionat zen zuten musika- eta solfeo-ikasketei loturik, haur eta gazte kantarien taldeak. Oiart zunen oso errotuta dagoen kantuzaletasunari loturik sortu ziren. Ez ziren Lartaun Abesbat zak bere iraupenari begira eratutako egitura baten fruitu, aipatu dudan zaletasunak ia-ia berez ekarri zuen ondorio bat baizik. Horregatik, musika-eskoletako irakasleen arteko koordinazio apur bati esker, talde gisa erat zea lortu zuten bezala, kantuzale gazteon taldea ere bere bidea egiten hasi zen, Lartaunekin zerikusi handirik gabe, baina ezta lehian ere, bata bestea osatuz baizik une askotan. Alde horretatik, oso lagungarria gertatu zit zaigun gure arteko harreman hori, zuzendari izan nint zen azken urtean, abesbat za-mult zo haren erdian, Oiart zunen tamainako herri bati komeni bezalako koherent zia jart zen hasi eta gure artean bat egitea lortu genuen arte. Zure zuzendarit za-urte haiei erreparatuz, zerekin gerat zen zara? I.A. – Oso-oso gaztea nint zen zuzendari izaten hasi nint zenean eta lehendabizi aitortu behar dut asko ikasi nuela hartatik. Esan nahi dut: musikari eta koruei loturik ikasi nuenaz gain, askoz gehiago ikasi nuela pert sonekin tratat zen. Ez da liburuetatik aterat zen den ikasgai bat, eguneroko
tratuak ematen dizun jakituria baizik, liburukoak baino askoz balio handiagoa duena: funt sezkoa, nire ustez. Eta niri pert sona askorekin gertutik tratat zea tokatu zit zaidanez, gaur sumat zen dut asko ikasi nuela haiengandik. Horregatik, oso eskertuta nago eman didaten guztiagatik, oso baliagarria gertatu zaidalako nire bizit zarako: pert sona, profesional, kultura, etab.etatik begiratuta. Jakingo ahal dut ordaint zen! Saiatu, behint zat, egingo naiz. Koruko nire urte haietatik gogoan dudan beste gauza – eta hau ere eskertu nahi dut– pazient zia da: abeslariek zuzent zen hasi zit zaien gazte harekin izan zuten pazient zia, alegia. Nire zuzendari-postutik ematen nituen jarraibideak egiteetara eramaten jarri zuten eginahal eta eramanpen guztiari esker, burutu ahal izan genituen guztiak. Horregatik nioen oso eskertuta nagoela haiekin. Eta horretan ahaztu behar ez den ñabardura oso garrant zit sua da egitera irit si ginen guztia oiart zuarren artean egin genuela. Alde horretatik begiraturik, ez dut uste ahoberokeria denik esatea espero zitekeena baino askoz gehiago ematera irit si ginela, are gehiago kontuan hart zen badugu zer nolako mugak genituen: ekonomiakoak, jende-kopuruari lotutakoak, musika-ikasketetakoak, jendearen betebeharretatik zetozenak, etab. Non egon da 50 urte hauetan abesbat zak aurrera egiten asmat zeko gakoa? I.A. – Abesbat zak gurea bezalako herri t xiki baten hainbeste urtez jarraitu izanaren sekretua, nire ustez, oiartzuarron musikazaletasuna eta, zehazkiago, kantuzaletasuna izan da. Oiart zuarrok oso gustukoa izan dugu – eta oraindik ere dugu – kantat zea; zehazkiago esateko: euskal giroan kantat zea. Lartaun Abesbat zak, berriz, jendearen nahi hori kanporat zeko bidea eskaint zen jardun du 50 urte hauetan: sintonia hori erabakigarria izan da nire ustez. 75
Oinarri-oinarrizkoa den lehen faktore horren alboan, bigarrena izan da abesbat zak giro onean eramatea lortu duela kanturako zaletasun hori. Girorik ez badago, asmorik onenak ere, denbora asko igaro gabe, zapuztu egiten dira. Lartaunek 50 urte iraun badu, beraz, datu horrek esan nahi du taldean urte guzti edo gehienetan nagusitu dela giro on hori. Are gehiago: giro on horrek bizirik irauten duela sumat zen dut nirekiko, behint zat, oraindik ere koruan abeskide izan nituen askorekin kalean topo egiten dudanean ikusten dudanez. Horregatik, jada niri ez badagokit ere, ut z iezadazu gomendio hau ematen: ez dezazuela galdu koruaren bizit zako urte hauetan pilatu duzuen giro onaren alt xor hori. Zein da Lartaun Abesbat zaren ‘lekua’ Oiart zunen? Nola ikusten duzu Lartaun Abesbat zaren eta Oiart zungo herriaren arteko lotura? I.A. – Zure galderan Lartaunek herrian duen edo izan dezakeen egitekoaz ari zarela pent sat zen dut. Hori horrela, nire erant zuna hemen ere aurreko bidetik emango dizut. Lartaunen ‘lekua’, niret zat, jendearen musikazaletasunari lotuta dago eta abesbat zak oiart zuarron musikarako nahiak aset zeko gunea izan beharko luke. Esan nahi dut: kantuan aritu nahi duten oiart zuarrek, edozein delarik ere musika-prestaketa, aukera izan dezatela abesbat zari esker beren nahiari irtenbidea emateko. Herrian dauden beste taldeek – kirolean, eskulangint zan, aisian, etab. – bakoit zak bere egitekoa betet zen duen bezala herritarren artean, zure galderara etorriz, Lartaunek ere badu, nire ustez, herri-egiteko bat gure artean: musika-alderdia jorratu nahi duen orok ‘toki’ bat edukit zea horretarako: aukerak eskaint zea kantat zeko. Horixe lit zateke, laburki esanda,
76
koruak bete dezakeen egitekoa eta herriari eskaini diezaiokeen zerbitzua. Zein da abesbat zak, – nola edo hala iraun bakarrik ez – aurrera egin nahi badu, erant zun beharko duen apustua,? I.A. – Nahikoa lotuta ikusten ditut azken hiru galdera hauek eta errepikat zeak, kasu honetan, funt sezko gaietara bilt zea adierazten duenez, ut z iezadazu lehenago abiatu naizen bidetik joaten eta ant zeko erant zuna ematen. Lartaunek osasunez iraun nahi badu, egin beharko duen lehen gauza da jendearen nahiei erant zun: musikazaletasunari loturiko eskariak sumatu eta, behin arreta jarri ondoren, horiek aset zen saiatu. Hil ala bizikoa dela esango nuke Lartaunent zat herritarrengandik etor litezkeen ‘ahot sekiko’ lotura hori eta, herrian kantat zeko zaletasuna dagoen bitartean, parte hart zeko eskaint zak ematea. Ziur esango didazula nahi horiek oso desberdinak izan daitezkeela pert sonatik pert sonara edota adin batetik bestera. Bai, hala da; eta, errealismoz jokatuta, ezinezkoa gertatuko da eskari guztiei erant zun betea ematea; baina handienei edo zabalduenei bederen erant zutera irit siko bazinete, ez da gut xi izango. Alde horretatik, eta arrasto bat zuk eskaint zearren, hainbat eskari edo nahi oso desberdinak izan dit zaketen mult zo bat zuk datozkit burura: haurrak, gazteak, guraso gazteak nahiz heldu gazteak, edadetuak… Nahikoa gai ikusten dut horretan bakarrik galderan planteat zen duzunari buruz hausnarketa sakon bat egin dezazuen taldean. Hori da, nik ikusten dudanez, Lartaunek urte askoan jarrait zeko gakoa. Milesker, Iñaki.
1990-2009 GAZTEEN ORDUA
Lartaun Abesbat za sortu eta 25 urteren buruan, 1989an, Oiart zunek eta Euskal Herriak erakusten zuen aurpegia oso bestelakoa zen sorrerakoaren aldean, edozein delarik ere begiratu nahiko geniokeen arloa: ekonomia, hezkunt za, politika, kulturgint za… Finkatuta zegoen ordurako, elkartearen sorrerako urte haietan ia inoren eta inongo erakunderen arreta jasot zen ez zuten eremu gehienak kontuan zituen herriadministrazioaren antolamendu bat. Jarrera politikoaren arabera, balorazio bat edo beste jasoko zuen herritar bat zuen eta besteen aldetik, baina elkartearen sorreraren eragile gertatu zen herri-agintearen ut zikeria hura iraganeko gauza zen ordurako. Lehen urte haietan elkartearen idat zietan errepikat zen zen ‘Oiart zun hobea’ lort zeko asmo hartarako diru-funt s bat zuk erat zen zituzten erkidegoko, lurraldeko zein udaleko aginte-organoek eta, gut xi-asko, beren eragina zuten kulturgint zan, oro har, eta euskarazkoan, zehazkiago; baita herrikoan bertan ere. Urte haien guztien jirabiran abesbat zak ere aldaketa asko bizi izan zituen, herriko testuinguru orokorrean bezala, baita kideen egoeran ere. Lehen uneko abeslari haietako askoren lan- eta famili egoera eta ardurek aldaketa handiak izan zituzten urteen joan-etorriarekin eta askoz jende gut xiago elkart zen zen Lartaunekin abestera. Garai bert suan, oraindik Yon Oñatibia bizi zela eta Lartaun Abesbat za bere bidea egiten ari zela, musika ikasi eta abesteko zaletasuna zuten hainbat oiart zuar gazte ere taldeetan elkartu eta adinari egokitutako abesbat zak erat zen ari ziren. Bai; abesbat za«k» – pluralean – diot, bat baino gehiago izan zirelako. Izot z Abesbat zaz, Izot zeko Ahot s Txuriez eta Izot z Txiki Abesbat zaz ari naiz: Lartaunekin inolako loturarik edo – gut xiago – mendetasunik gabe eratutako abestaldeak, gaztez, gaztet xoz eta haurrez osatuak, alegia. Lartaunekin, esan bezala, lotura eta zerikusirik gabe sortu eta bidea egin zuten taldeak izanik ere, berebiziko eragina izan zuten abesbat zaren garapen eta bilakaeran, 1990eko hamarkadatik aurrera bereziki. Hain handia, bertatik esan dezakegula jada Lartaunek iraun badu, Izot zi esker eta, bereziki, handik sortutako zuzendariei esker izan dela. Ez alferrik atal honek besarkat zen duen urte-tartean – 20 urte ingurukoa, alajaina – koruaren zuzendari izan diren gazteak Izot zen inguruan jasotako musika- eta zuzendarit za-prestaketaz hornituta irit si baitira horretan jardutera, t xikitatik urteak eman ondoren, gainera, gazteenen taldeetan abesten. Atal honetan Lartauni buruz adieraziko ditugunak, horregatik, dagokien testuinguruan kokat zeko, behar-beharrezkoa ikusi dugu, ia hogei urteren luze-zabalean hedat zen den tarte honi hasiera emateko, – ez baita t xant xetako urte-kopurua – Izot z 79
deitura nagusiaren pean jardun duten era bat edo besteko taldeei buruz merezi bezalako azalpena ematea orriotan; ez alferrik egin duten ekarpena, esan bezala, erabakigarria izateaz gain, Lartaunen une makalenetan gertatu bait zen.
Izot z: oiart zuar kantuzale gazteen bilgunea Urteetakoa bazen ere, oro har, Oiart zungo gazteen prestakunt za-eskasia, aspalditik zetorren baita hut sune horri konponbide eman nahi ziotenen ahalegina ere. Asmo hori zen, hain zuzen, atal honetan aztergai dugun urte-tarterako nahikoa urrun gerat zen zen 1958 hartan Lartaun Elkarteari sorbidea eman zioten arrazoietako bat, liburu honen lehen atalean, Lartaunen aurrekariak gogorat zen genituenean, adierazi dugunez. Premiari konponbidea eman nahiez, gaueko lanbide-eskoletatik egin zen ahalegin eskergaren ondotik, kantuan arit zeko sumat zen zen hut suneari erant zutera etorri ziren bereziki Yon Oñatibia eta Jesus M. C. Nuñezen inguruan batik bat eratu ziren solfeoeta musika-klaseak: hasiera batean koruko kideei – helduei, beraz, gehienbat – zuzenduak eta laster asko, musika-ezagut zak ikasi nahiez zetozen gaztet xoei. Ez zaigu orduz geroztik eskolok izandako bilakaerari buruzko daturik irit si. Lan isil eta gordea, zalant zarik gabe, baina baita jarraitua ere, lehen urrat s haietatik 20 urte igaro eta gero kokatu behar den datu honek adit zera ematen digun bezala. Yon hil eta 9 urtera, haren oroipenetan kaleratutako idat zi batean aurkitu dugu eta honela dio: «…nos respalda una juventud encaminada a una mejor preparación musical que la que tuvimos tus colaboradores. En este momento existen nada menos que 566 matrículas dispersas en varios centros»50. Aipuak eskolei buruzko eta une hartan herrian ari ziren taldeei buruzko hainbat xehetasun ekart zen dizkigu eta, garrant zit suago dena, baita honako koordinazio-guneari buruz ere: «Con el fin de preservar todo este movimiento, hemos formado oficiosamente algo así como un patronato denominado Oiart zungo Musika Elkartea, que quincenalmente nos reunimos tratando de estimular a los jóvenes, organizando varios conciertos durante el año»51. Aipuak gogorarazten dizkigun kont zertu horien interpreteak ziren jada, hemen gogora ekart zen ari garen Izot z mult zoko abestaldeak. Aipatu musika-klase haietan elkart zen ziren taldeetan zuten jatorria guztiek 1977 baino lehenagotik. Urte horretarako bazegoen Oiart zunen Felipe Azpirozek musika-klaseei loturik sortu eta zuzent zen zuen abestalde bat… edo agian elkarren arteko nola-halako lotura zuten bat baino gehiago. «Gabonetarako eta herriko jaietarako bilt zen zen taldea batez ere, esku soinuz lagundurik abesteko. 1977an eman zuen bere azken saioa»52. Lerro artean irakurriz ondoriozta liteke, egonkortasunez eta iraunkorki elkart zeko asmorik zein nortasun zehat zik gabe, urteko une berezietarako 50
NUÑEZ, J., Carta a Yon Oñatibia; in Oiart zun urtekaria, 18. zenb., 1988ko abuztuak 3, 29. or. Ibid. 30. or. 52 IZOTZ/IZOTZ TXIKI, Izot z Abesbat za; in Oiart zun urtekaria, 1989ko abuztuak 3, 57. or. 51
80
elkart zen zen abeslaritaldea zela. Izot z Abesbat zaren sorrera urte inguru horretan kokat zekoa bada ere, esku soinuz lagundurik aterat zen zen arestian aipatu taldeen jarduna haren aurrekarit zat hartu behar da. Geroxeago etorriko ziren, laster asko izanik ere, kanpoaldean agertu ahal izateko, Izot z deitura eta izaera horren pean egin zen koruibilbide gogoangarria. Aipuak begietara dakarkigun beste datua Felipe Azpirozen present ziarena da ahalegin batean zein bestean: sustat zaile, sort zaile, antolat zaile, arnasa emaileâ&#x20AC;Ś gisa izan ote zen? Guztietara? Lekuko idat ziek ez dute argi uzten. Era batera edo bestera, nolanahi ere, ziur, bai ernet zen ziren Oiart zun urtekariaren 1989ko aleak Izot z abesbat za-mult zoari eskaini zion artikulua. nahien erraztat zaile gisa behint zat. Ut z diezaiegun Izot zeko kideei beraiei abesbat zaren zert zeladak ematen: ÂŤAldi berean, urte haietan herriko auzo gehienetan solfeoa irakasten zuten Felipe Azpirozek eta beste zenbait ikaslek. 1978ko Olent zero arratsaldean talde hauek Oiartzungo kontzejupean elkartu ziren, herriari gabon kanta bat zuk eskaint zearrenâ&#x20AC;Ś Egun hura eta ekint za hura zirela medio, haietako bi talde elkartu egin ziren: Plazako solfeo-taldea eta Gurutze auzoko solfeo-taldea. Honela eta une hartan gauzatu zen gaur egungo Izotz Abesbatzaren sorrera, Maixabel Agirrezabala zuzendaritzat zuelarikÂť53. Abeslari gaztez osatutako talde hark zinez ongi bete zuen beraiengandik espero zitekeen egitekoa: ekimen handiko taldea izan da, batetik, eta iraun duen urteetan lan bikaina egin du, bestetik, kantuzaletasuna sustat zen gazte eta gaztet xoen artean. Asko 53
Ibid. 81
izan dira Izot z taldeetatik igaro diren neska-mutilak. Beraiengandik dakigu, informazio-iturri behinena dugun Oiart zun urtekaritik, hasiera batean 40 lagun inguruk osat zen zutela taldea; baita laster asko hazi zela ere kopurutan; hainbesteraino, kantat zera zetozen kantuzale gazte haiekiko lanari mailaketa eta progresio bat emateko, talde berezituak sortu behar izateraino. Urte gut xiren buruan, hala, lehen uneko Izot z Abesbat za hari Izot zeko Ahot s Txuriak taldea erant si zit zaion, izenak berak argit zen duenez, neskek osatutakoa. Horrez gain, garai bert suan Maixabel Agirrezabala zuzendariak Izot z Txiki abesbat za sort zea erabaki zuen, berarekin kantari zebilt zan 5-12 urte tarteko neska-mutilen zaletasunari eta haiekin egiten zuen lanari irtenbide egokiagoa emateko. Zenbat zen hasita, 100 inguru neska-mutilek osatutako mult zo bikaina aurkitu dugu, 10.000 biztanletara iristen ez zen Oiart zun hartan.
Izot z Abesbat za Maixabel Agirrezabalaren esanetara Irunen, 1985eko gabon-kanten lehiaketan.
Nork bere mailan, bat zuek eta besteek Oiart zunen izena eta herrian bizi zen kantat zeko grina barreiatu zuten beren kanten bidez Gipuzkoan â&#x20AC;&#x201C; Irunen, Zaraut zen, Errenterianâ&#x20AC;Ś â&#x20AC;&#x201C; eta Katalunian barrena ere: Bart zelona eta Lâ&#x20AC;&#x2122;Ametlla del VallĂŠs-en, esate baterako. Aipatu dugun musika-sustapen hori are ageriago uzten duten beste bi erakusgarriok emanez burutu nahi dugu Izot zek herrian egin duen lanaren aipamena. Lehenak egiten zen lanaren sakontasuna adierazten du eta taldeak sorbidea eman dien zuzendariekin du zerikusia. Abesbat za horietan arit zen ziren Maixabel Agirrezabala, 82
Maixabel Lasa eta Agustin Mendizabalek, izan ere, koruen zuzendarit zako ikastaroak egin bait zituzten eta baliagarri gertatu zaizkie, jarduera hori hainbat talde eta ent zuleren aurrean maila aipagarrian erakusteko. Baina sustapen-lan bikainena orduko oiart zuar gazteen artean Izot zek piztu zuen musikarako harra da, ezbairik gabe. Ehunka izan dira abesbat za haietako bat edo bestetan ibilitako gazteak eta dozenaka, adinez nagusi egitean, urte bat zuetan bederen Lartaunekin jarraitu dutenak. Gaztetan zaletasun hori erakut si eta gaur guraso egin direnek osat zen duten talde zabal hori izan liteke – hala gertatuko ahal da! – Lartauni hurrengo urteetarako jarraipena eman diezaiokeen abeslari berrien harrobi eta mintegia. Izot z taldeko lagunen eskutik egin den musika-sustapen t xalogarria aipatuta, ez dut ahaztu nahi eragile horiek beraiek gauzatu zuten ekint za administratibo bat ere, ondorio sakonak izan bait zituen hasieratik bertatik gazteen taldearent zat eta – are garrant zit suagoa eta liburu honen ardat z eta arrazoia den gaiarekin zerikusia duena – erabakigarria gertatu bait zen Lartaun Abesbat zarent zat. Izot z Abesbat zari nortasun juridikoa eman zion legeztat zeari buruz ari naiz. Abesbat zaren izaera publikoari erreparat zen badiogu, izan ere, dozenatik gora urtez Izot zeko abesbat zetan abesten zuen gazte-mult zo hura kantat zen ikastera eta zaletasun hori lant zera elkart zen zen lagun-talde bat baino ez zela aitortu beharko baikenuke. Egingo zituen, hainbat urtez egin zituen bezala, nahi adina kanpo-agerpen, baina legez existit zen ez zuen taldea zela aitortu beharrean gaude, harik eta, agiriek frogat zen digutenez, 1990eko mart xoaren 6an ofizialki «“Izot z Abesbat za” Elkartea» sortu zen arte54. Elkarte “berria” urte bereko mart xoaren 28an inskribatu zen Jaurlarit zako Elkarteen Erroldan. Hainbeste urteko jardunbidearen ostean, estreinako aldia zen herriko musika-talde bat lege-nortasun eta -aitorpenaren jabe egiten zela gizarte zibilaren aurrean ondorio guztietarako. Apropos azpimarrat zen dugu hemen datua, laster kontatuko dugun beste urrat s aipagarri baten ait zindaria gertatu bait zen.
Trinkot ze-bidean Haur eta gazte oiart zuar kantuzaleen mult zoa indar betean zela, 1990ean aurreko atal batean esan dugunez, ireki zit zaizkion gure abesbat zaren ateak gazteen aldetik zetorren aire berriari eta, alde bietatik hit zartu zen baterat ze-bidean, hartu zuen Lartaunen zuzendarit za une hartan gazteen abesbat za zeraman Agustin Mendizabalek (1990-1998). Horrela, oraindik 21 urte zituela, heldu zion zuzendari gazteak ardura berriari.
54
Lartaun Abesbat zaren agiritegian gorderik daude gertaera hau burut zeko herri-administrazioaren aurrean egin ziren izapideen erakusle diren agiriak. 83
Ez zen, halere, ezezaguna herriko musikagint zan; aldez aurretik eman zituen jada bere musikarako zaletasunaren eta eskaint zaren erakusgarri bat baino gehiago. Felipe Azpirozekin musikako lehen urrat sak eta Juanito Arozenarekin t xistukoak eman ondoren, 16-17 urteko gazte zela hasi zen Izot z Abesbat zan kantat zen. Are gehiago: musika- eta t xistu-zaletasun bi horiei eut siz, urteetan adar bat eta besteko maila eta taldeak igaro zituen Oiart zunen, Lartaun Abesbat zakoek aurrez aurre jarri zioten erronkari erant zuteko prest agertu zen arte. Baita gogotik erant zun ere, jarraian ikusiko dugunez. Prestakunt zaz ingeniaria izanik, musika-zaletasunak horretan trebat zeko balio izan dioten hainbat ikasketa egitera eraman du: solfeoa eta t xistuaz gain, baita oboe, koruen zuzendarit za etab. ere. Zuzendari-aldaketarekin batera, esan dezakegu bi izan zirela aro honen hasieran Lartaun Abesbat za baitan nabarmendu dit zakegun aldaketak: taldeak ordura arte bere egin zituen ezaugarriak zokoratu gabe, plus berria erant si ziona bata, eta egituraren sendot zea ekarri zuena, bestea.
Izot z Abesbat zako kideak Lartaunera igarot zeaz bat, aire berriak sartu ziren nagusien taldean, osaketari, errepertorioari edota egituraketari loturik. Hona, helduen taldea 1990eko hamarkadaren atarietan.
Lehenari dagokionez, zuzendari berriak eta berarekin batera Lartaunera igaro ziren abeslari gazteek, euskal folklorea airerat zeko egitekoa baztertu gabe, nabarmenago jarri zuten taldearen diment sio korala. Ez dugu esan nahi aurreko urteetan ez 84
zenik diment sio hori lant zen, ezta gut xiagorik ere; hor daude, adibidez, diogunaren ageriko eta taldearen historiarako Baionako Sainte Cécile Orkestra Sinfonikoarekin batera eskainitako emanaldiak. Baina ezin da ahaztu abesbat za unerik gozoenean zegoela irit sitako lorpenak zirela eta bere jardunaren muina euskal folkloreko kantei loturiko musikak osat zen zuela. Sakont zen hasi zen ildo berriari egokiro erant zuteko eta, bidez batez, taldea indart zeko, zuzendari berriak bete-betean asmatu zuen, ahot seta musika-teknika indart zeari ekin zionean. Hori zen Izot zen bere zuzendari-laneko urteetan irakasten ahalegindu zena eta horixe izan zen “zaharrek” gazteagoengandik lehendabizi ikasi zutena ere. Emanaldietako programetan ere, urrat s berri horri loturik, toki zabalagoa hartu zuten beste koruen errepertorioetan hedatu eta ezagunagoak ziren kantek. Lehenago adierazi duguna gogorat zeko, bestalde, esan dezakegu une honetako abeskideen artean, taldearen deituragatik salbu, erabat edo ia erabat galduta zegoela ordurako korua Lartaun Elkarteko Folklore sailaren baitako abestaldea izatearen ezaugarria eta gero eta nabarmenagoa zela kantuan ari zirenek, elkartearen izena eraman arren, beren eskuko taldea osat zen zutela, lotura organikorik gabe, jatorria eman zion elkarte zabalarekin. Prozesu hori guztia, pent sa litekeenez, une honetan ez dagokigun eta, historiaren hari nagusiak jaso nahi dituen liburu honetarako baino, gertaeren kronika baterako egokiago diren bizipen eta gertaera desat seginez korapilaturik garatu zen, pent sa litekeenez eta lehenago aipatu dugunez. Gaiak bere pisua duenez eta komeni ez denez saihestea, beste gaien zert zelada ematean gogoratu dugunaren isla zuzena daukagu urte-inguru honetako urtekari batean, lerro artean irakurriz, suma dezakegun bezala. Bizit zen ari ziren gertaerek zuten larritasunaren eta garrant ziaren tamainaz jabet zeko, hona, jarraian, aipua bere osoan: «Ai, ai, ai ! Txiripinetan zabilt zatela esan didate. Ez hut s egin. Zuen diferent ziak bent zitu behar dituzue, ze Lartaun koralak, hainbat ospe eman dituenak Yon Oñatibiaren batutapean, ezin dio hut s egin hainbat t xalo eskaini dion Oiart zuni. Nitaz (elkarteari buruz ari da) esaten denari ez iezaiozue kasurik egin, ospea galdurik nagoela, nire garaia pasa zela… eta esaten den guztiari, ze horrela pent sat zen baduzue, esan behar dizuet zuek izan zaretela ‘faena’ egingo didazuenak, eta ez ni. Nire izena hor dago, eta hor jarraituko du konpondu beharreko arazoak bukatu arte. Zuei gogorarazi nahi dizuet familia bat garela eta ikusi nahi zaituztedala Zuzendarit za Bat zordean, gut xienez elkar ezagut zeko eta momentu onak bezala t xarrak elkarrekin bizit zeko»55. Detailerik ez badugu ere, suma liteke artikuluan esaten direnetatik, neurri batean bada ere, elkartean bizi zen giroa; horregatik ez da harrit zekoa zuzendari berriaren etorrerak ireki zuen aro berriak abesbat zari ekarritako bigarren aldaketa aipagarria egituraketaren esparruan gertat zea. Aldaketak, zorionez, taldearen antolaketa-moduaren sendot zea ekarri zuen, arestian aurreratu bezala, ahuleziazko uneen erdian biziraupena bermat zeaz batera. Argitu dezagun. 55
ALDABE, J.P., Nere izena Lartaun da; in Oiart zun urtekaria, 19. zenb., 1989ko abuztuak 3, 88-89. or. 85
Kontuan har dezagun, lehendabizi, Lartaun Elkartea sortu zutenen estrategia izan zela 1958 hartan erakunde bat bakarra sort zea eta beraren baitan bilt zea herrian asmo eta egiteko desberdinak gauzatu nahiez egon zitezkeen kolektiboak: pilota, mendizaletasuna, t xirrindularit za, atletismoa, ornitologia, irakurzaletasuna, ant zerkia, t xistua, kantua… Behin talde t xikiak bilt zen zituen elkarte nagusiak agintarien onespena jaso eta gero – ez ahaztu urrat sok Francoren diktadurapean eman zirela–, lantalde bakoit zak egin nahi zuenaren arabera, haren baitan eratuz joan ziren sailok eta sor zitezkeen beste guztiak lege-onarpena zuen erakunde baten barne-erregimeneko gauzak ziren… eta ez zuten administrazioaren legeztapen-beharrik. Legearen zirritu horrek ahalbidetu zuen beti susmopean zeukaten Lartaun Elkarte hartan beste era batera inolaz ere onartuko ez ziren lantaldeak sort zea. Gurera etorriz, abesbat zak ez zuen berariazko nortasunik, baina ahal izan zuen existitu eta, oztopoak oztopo, baita kemen handiz jardun ere. Eta ziren garaiak izanik, ez zen gut xi. Hogeita hamar urte geroago, ordea, eraketa-modu hori ez zen jada baliagarria, are gut xiago eraginkorra ere. Abesbat zan bizi ziren une ahul haietan indarra – indar instituzionala – emango zioten urrat sak behar ziren. Eta aurkit zeaz gain, eman ere, eman ziren, zorionez, 1990ean Izot zeko abeslari gazteak legeztatuta zeukaten beren erakunde eta guzti Lartaunen partaide egin eta hilabete bat zuk geroxeago Izot z izena Lartaun izenaz ordezkat zeko izapideak egin zituztenean56.
25 urteren buruan, zaharberrit zen Baterat ze-prozesu horren bidez lortu nahi ziren helburuak, azaldu dugun legeizapideak zekarren forma-aldaketa baino askoz sakonagoak ziren, dudarik gabe. Hala ezean, errorik gabeko azaleko it xura-aldaketetan gerta ohi den bezala, laster asko ahitu eta bere hartan amaituko zuen ibilbidea. Egituretan egin ziren aldaketa haiek, ordea, Oiart zunen ziharduten kantuzaleen indar-metat zea zuten xede; partaideen kopurutan bezala, baita denen kemen eta ahaleginetan ere, metat ze horretatik, espero zen bezala, erakunde ‘berriarent zat’ eratorri ahalko ziren kalitate aldeko hobekunt zak bazter ut zi gabe. Horrek ekarri zuen taldeko jarduna une hartan gizartean eta herrian bizi ziren inguruabarretara egokitu beharra. Izan ere, oraingoak ez ziren jada Lartaunen hasierako garai haien parekoak, abestera zetorren jende-kopuruari zegokionez. Ez giza baliabideen, ez baliabide teknikoen, ez ekonomi baliabideen aldetik, ezinezkoa zen Lartaun izena ezagut zera eman zuten ikuskizun haietakoren bat hartu eta berriro euskal herrietara aterat zea. Are gehiago: ordurako euskal plazan jada ari ziren arte- eta kultura-alorreko beste eskaint zak kontuan hartuta – Euskal Telebista, nabarmenena eta indart suena–, zent zurik gabekoa zatekeen halako bideak errepikat zera jot zea. 56
Aurreko atalaren azkenaldean, Indarrak bilt zeko ordua izenez datorren azpiatalean (68. or.) deskribat zen dira behar den xehetasunez hemen aipatu besterik egiten ez den prozesua. 86
Taldeak, horregatik, kantuan ari zirenen musika-gaitasunetara egokit zen zen bide apalagoetatik jo zuen. Abesbat za-diment sioa eta interpretat zeko teknikak gehiago lant zen zituen errepertorioa osatuz joan zen eta, une berean, baita irteerak ugalduz ere: Errenteria, Pasai San Pedro, Hernani, Andoain, Donostia – hainbat auzotara–, Alegia, Deba, Irun, Bera zein Donapaleura, esate baterako; baita urte-inguru haietan Gipuzkoako abesbat zen artean urtero egiten ziren Ttopara edo topaketetara ere. Irteeren berri dakart zaten datuak aztert zean, hala ere, deigarriak egiten dira Euskal Herritik kanpo, Kataluniara egin ziren bisitaldiak: Bart zelona – bizpahiru aldiz–, Granollers, Palafrugell (Girona). Lerroaldi honetan zein aurrekoan aipatu ditugun jarduerak elkar truke-erregimenean antolatu zirenez, kanpoaldean egiten zen emanaldiari, kanpokoak geurera etort zeko prestat zen zen jarduna erant si behar zaio gehienetan; horrek, bikoizketa ez bazen ere, berekin zekart zan konpromiso-ugalketa eta guzti.
Lartaun Abesbat za Ejea de los Caballerosen (Aragoia) parte hartu zuen lehiaketan (1993).
Han eta hemen eskainitako kont zertuek erakusten dutena baino harago, idazpuruko zaharberrit zearen erakusle dugu abesbat zak 1993ko apirilean eman zuen ondorengo pausoa: abesbat zak, aspaldiko partez, lehiaketa batean parte hartu zuen data horretan. Ejea de los Caballerosen izan zen, han ospatu zen Canal de las Bardenas Kantu Aragoiarraren XXIV. Jaialdian. Estatuko beste hogei abesbat zarekin lehiatu zen eta, saririk ekarri ez bazuen ere, lehiaketaren berri eman zuen kazetariaren esanetan, «Oiart zungo Lartaun Abesbat zaren kasuan, Agustin Mendizabalen zuzendarit zapean erakut si zuen maila altua da azpimarragarria». Eta guret zat, lehiaketan parte hartuz erakut si zuten ahalegina baino are azpimarragarriagoa, halako konpromisoari taxuz erant zunez eta horretarako serioski prestatuz agerian jarri zuten taldeare87
kiko at xikimendua. Ekint zarako egin behar izan ziren prestat ze-lanek, beren aldetik, abesbat zari erant si zioten kalitatearen hobekunt zak ere hor iraun zuen luzaz taldean, lan horren ondorioetako bat gehiago. Gazteen eskutik abesbat zak egin zuen zaharberrit zea gauzat zerakoan, ez zuen galdu, horratik, urteetan bere ikur izan den sorrerako ezaugarririk behinena: euskal kantak abestuz, euskal giro alaia zabalt zea, alegia. Oiart zun urtekariaren hurrenez hurreneko aleek aitorpen xehea dakarkigute abesbat zak herrian batik bat, urtean zeharreko ospakizunetan bereziki, egiaztat zen zuen ezaugarri horren inguruan: Xanistebanak, Eguberri-Urtezaharretako nahiz Santa Agedako kalejirak, zaharren egoit zara egindako bisitaldiak, etab. Ez ditugu ahaztu nahi urteotako ibilbidean eta hemen aipagai dugun zaharberrit zearen eta pert sonen nahiz taldeen une gozo eta lat zetan betidanik frogatu duen elkartasunaren erakusgarri eta mugarri diren beste emanaldi bat zuk: 1992ko urrian Oiart zunen ospatu zen Kilometroak ’92 jaiaren karietara eman zen Kont zertu Nagusia, adibidez; edota Gipuzkoako Abesbat zen Federazioak antolatuta, garai bert suan S.O.S. Balkanes taldeak abian zituen ekimenei lagunt zeko, Errenterian eskaini zuena; edota 1996ko apirilean Irault za Dant za Taldearen 25. urteurreneko jaialdi bateko parte-hart zea. Hirurak, eskualdeko eta herrialdeko beste zenbait talde ezagunekin batera emanak: Andra Mari, Landarbaso, Amet sa zein Landare abesbat zak, Euskal Herriko Txistulari Elkartea, Ereint za Dant za Taldea, Ereint za Metal Boskotea… It xi dezagun gazteen belaunaldiak Lartaun Abesbat zaren lemari heldu zioneko azpiatal hau abesbat zaren izenean Oiart zun urtekariak dakart zan ondorengo lerroak hona ekarriz, bertan adit zera ematen baita jarraian jorrat zekoa dugun datu aski esangurat sua. «Oiart zunen eskainitako ekitaldien artean… Errenteriako Oinarri Abesbat za eta Errenteria Musikaleko Orkestrarekin antolatutako kont zertua aipatu behar da… Bi eratako obrak ent zuteko aukera izan zen: sinfoniko edo instrumentalak eta sinfoniko-koralak… Aipatu behar da kont zertu honen oso ant zerakoa bezperan Errenterian eskaini zela, bertan Andra Mari Abesbat zak ere kantatu zuelarik… Eguberriak irit si ziren eta, urtero bezala, zaharren egoit zara igo ginen, bertan zeuden guztiei urte berri zoriont sua opat zera. Hori izan da beti gogoan izango dugun Agustinek (Mendizabal) zuzendu gaituen azkeneko aldia»57. Bederat zi urteren buruan, horrela amaitu zuen oiart zuar gazteak abesbat zari eskaini zion lan eskerga, taldeari eusteko balio izan zioten emait za xalo bezain handi eta mardulez hornitua.
57
LARTAUN ABESBATZA, Lartaun Abesbat za; in Oiart zun urtekaria, 28. zenb., 1998ko abuztuak 2, 110. or. 88
Belaunaldi-berrikunt zaren erronka Zinez egokia abesbat zaren aro honen berri jaso nahi duen atalari izena ematerakoan gazteen orduari buruz idat zi duguna bertan. Izan ere, gaztea bazen Agustin Mendizabal korua zuzent zen hasi zenean, berdint su zen gaztea hari jarraitu ziona ere. Jatorriari erreparatuz, bestalde, taldetik etorria bazen zuzendarit za uzten zuena, era berean, taldetik sortutakoa zen ordezkatu zuen zuzendari berria ere. Atalari hasiera ematerakoan esandakoa berresteko, gainera, biek ala biek Izot z Abesbat zan hasi zuten kantuari loturiko ibilbidea, nagusien taldeko Lartaun Abesbat zaren ardurara heldu arte. Alait z Guridi oiart zuar gaztea izan zen (1998-2009), urtea hastearekin batera, egitekoari heldu ziona. 22 urte zituen une hartan eta, bere gaztetasuna gorabehera, aski eskarmentu aberat sez jant zita heldu zion egitekoari58.
Hona Lartaun eta Izot zen arteko lankidet za sendoaren ageriko bat, 1990 inguruan.
Lartaunek bizi izandako azken aldaketa bi horiek modu nabarmenean frogaturik ut zi zuten harrobiaren balioa. Aurretik, Yonen heriot zakoan egin zen aldaketa taldea-
58
Zuzendari berriaren musika-ibilbideari buruzko zert zelada aipagarrienak ezagut zeko, ik. Oiart zun urtekaria, 39. zenb., 2009ko abuztuak 2, 91. or. 89
ren baitatik bideratu bazen ere, azken biok orduko lehen hark baino are ageriago jarri zuten, etorkizuna ziurtat zeko, harrobiak duen garrant zia. Gauzak aurrerat zea bada ere, ez da alferrikakoa izango kontuan hart zea 50 urte bete dituen honetan Lartaunek ez daukala oraindik ziurtatuta etorkizuna bermatuko liokeen belaunaldien t xanda-aldaketa. Asko dira, bai, gaur abesbat zan kantari dihardutenak; gazteak ere badira horien artean, baina sendotu beharreko lan-ildoa da, zalant zarik gabe. Zergatik hasi ote gara puntu honetan etorkizunari begirako hausnarketa hauetan? Zuzendari berriak lanari heldu eta urtebete ingurura – 1999ko ikasturtea hasteaz bat – gertatu zen honengatik, hain zuzen. Ezagutu dezagun zuzenean Lartaungo ordezkariaren lumatik: «Aurtengo kurt soa (1999-2000ri buruz ari da) oso borobila izanik ere, hasiera ez zen batere erraza izan. Izot z Abesbat za, urte askoan Lartaun Abesbat zaren harrobi izan ondoren eta bertatik Oiart zungo hainbat eta hainbat gazte igaro ondoren, desagertu egin baita… benetan oso gertakari tristea da eta guret zat, Lartaun Abesbat zarent zat, oso gauza larria, etorkizuna oso belt z ikusten baitugu…»59. Bere laburrean, lerrook argi helarazten digute gertaerak Lartaungo abeskideen artean sorrarazi zituen burutazioak eta koruarent zat izan zuen esanahia. Nabarmen geratu zen ‘eraikinari’ eusten zion oinarri garrant zit suetako bat desagertu egin zela eta, horregatik, oso erreala zen, hurrengo urteei begira, taldea airean geratu zelako sentipena. Egia da urte bat zuk geroago, Yon Oñatibiaren heriot zako 25. urteurrenari eta haren jaiot zako 100. urtemugari loturik60 abesbat zari erant si zit zaizkion partaide berrien ekarpenari esker, sentipen ezkor hori asko leundu zela, baina zuzendari berriak 1999 hartan bere egitekoari heldu zioneko lanen hastapenetan begiztatu ezinezko datu eta gertaerak ziren oraindik. Horiek horrela, taldearen mailari eut si eta hobet zeari begira, zuzendari berriak lehendabiziko ekin zion egitekoa helburu lorgarriak bilat zea eta horietarako prestat zea izan zen. Eskaini zituen emanaldi kopuruagatik, lagungarri ona gertatu zen asmo horietarako Udalerri Euskaldunen Mankomunitateak (UEMA) urte haietan abian zuen Kultur Elejira61 zerit zan ekimena. Berari esker, abesbat za zenbait urtez ekonomiako zamarik gabe atera ahal izan zen batik bat Gipuzkoako eta Nafarroako beste udalerri euskaldunetara – Orendain, Baliarrain, Lizart za, Aduna, Elduain, 59
NN, Lartaun Abesbat za 99/00; in Oiart zun urtekaria, 30. zenb., 2000ko abuztuak 2, 65. or. 2004an eta 2011n ospatu ziren hurrenez hurren bi urtemugak, hurrengo atalean zehazkiago deskribatuko dugunez. 61 Euskal hiztunen kopurua % 80 baino handiagoa izanik, aipatu mankomunitatean parte hart zen zuten udalerriek, bertako kultur eragile eta artista euskaldunen (musika-talde, abeslari, ipuin-kontalari, dant zari, ant zerkilari, etab.en) lanak kalerat zeko eratu zuten zirkuitua zen Kultur Elejira egitasmoa. Oiart zun hizkunt z baldint za hori bete eta aipatu mankomunitateko kide zenez, herriko hainbat kultur eragilek, horien artean Lartaun Abesbat zak, bere ekoizpena modu aski ugarian kalerat zeko aukera izan zuen, proiektua gauzatu zen 1998 eta 2001 urteen artean. 60
90
Ezkarot z, Leit zaâ&#x20AC;Ś â&#x20AC;&#x201C; horietan kont zertuak eskaint zera, inoiz hainbat urtez jarraian, gainera. Azken lerroaldietan mint zagai dugun belaunaldien arteko lekuko-aldat ze hori oso modu ent zutet suan egin zen ageriko, abesbat zaren lankidet zaz, zuzendari berria sartu eta denbora gut xira, 1998ko ekainaren 13an. Egun horretan, Ergoiengo jaietako egun handian, taularatu zen auzo hartan kokaturik lanean ari zen Pagoarte Kultur Elkartearen eskutik Oiart zungo Kantu Zaharrak izena hartu zuen musikaemanaldia. Kont zertuak urteak lehenago ildo beretik eskaini zen beste baten berriztat zea eskaint zea zuen asmo, belaunaldi berri baten parte-hart zea ikusgarri egiten zuen une berean. Eta zinez helburua lortu zela aitortu behar da, Lartaun Abesbat zarekin batera, han izan bait ziren lehendabiziko okasioan aritutako Joan Mari Lekuona, Julen Lekuona, Antton Valverde edo Lartaun Txistulari Taldea eta lekukoa hartu zuten belaunaldi gazteko Alait z eta Maider bikotea, Jon Bergaret xe, Jon Txurio, Idoia Solaâ&#x20AC;Ś
Lartaun Abesbat za indarberriturik, Yon OĂąatibia sort zailearen heriot zako 25. urteurrenari begira (2004).
Ikuskizunak sortu zuen ikusminaren erakusgarri izan litezke bertaratu ziren 800 inguru ikusleak. Era berean, behin burutu eta gero, emanaldiak ut zitako arrastoaren seinale dira Elkar argitalet xeak izen bera jarrita argitaratu zuen diskoa eta ETBk bere kameraz jaso eta eskaini zuen grabaketa. Ez zen horretan gelditu herriko kantuetara it zuliz emandako pausoa. Gernikako Iturri Elkartearen eskari eta iradokizunei kasu eginez, abesbat zak jatorriko sustraietan sakont zen jarraitu zuen herri-abestien 91
bide bera, 2001eko udan abesbat zak herri hartako kaleetan eskaini zuen kont zertu ibiltariaren bidez. Esperient zia horretan oinarriturik eta, 2004an bete ziren Yon OĂąatibiaren heriot zako 25. urtemugaren kari, abesbat za apurka indarberrit zen hasi zen koruaren sort zailearen esanetara lehenago kantuan jardundako abeslari ohien etorrerari esker, gertakari hura gogorat zeko asmoz, Lartaun Txistulari Taldearekiko eta Haurt zaro Dant za Taldearekiko elkarlanean prestatu ziren sort zailearen omenezko emanaldiak merezi bezalako sonaz emateko. Urrat s horiei esker, taldearen egoerak hobera egin zuen musikari eta teknikari dagokienez eta abeslariak gero eta gogot suago ageri ziren, egunez egun gerturatuz zetozen sorrerako ospakizunetara begira.
92
LEKUKOAK MINT ZO Atal bakoit zaren buruan doazen solasaldi hauen bidez, kasuan kasuko historiaren edukia gertat zean partaide izan ziren edota oraindik ere diren pert sona adierazgarri bat zuen ahot sa ekarri nahi izan dugu orriotara. Ziur, historiaren zorroztasuna ez ahult zeaz gain, gertutasuna eta berotasuna ekarriko diotela ezagut zera eman nahi den abesbat zaren bizi-tarte honen kontakizunari.
Felipe Azpiroz Oiart zunen sortu eta bizi naiz eta umetatik bizit zea tokatu zait herriak Lartaun Elkartearen inguruan egin duen kultur ibilbide. Hamabost urte nituela, zehazki, Yon OĂąatibia ematen hasi zen musika-klaseko ikaslea nint zen 1963an. Garait su berean sortu zen Lartaun Abesbat zara pasa nint zen gero kantat zera. Mugida zabala zegoen orduan herrian: abesten baginen 100 lagun inguru eta t xistua jot zen, baziren 24ren bat. Horrek ekarritako soka izan da nire bizit zan musikak â&#x20AC;&#x201C; musikaren irakaspenak â&#x20AC;&#x201C; izan duen present zia. Izan ere laster asko hasi bainint zen han eta hemen s abesbat zak olfeo-klaseak ematen; baita Yonek, handik hona zebilela, burura etorri ahala, t xartel eta papert xoetan idazten zituen konpasak eta doinuak idazten, osat zen, harmonizat zenâ&#x20AC;Ś harik eta elkartu genuen gazte-belaunaldi zoragarri hura baliatuz, Izot z eratu eta ezagut zera eman genuen arte.
Maixabel Agirrezabala Betidanik gustatu zait musika eta, oiart zuarra naizenez, inguru honetan bete ditut nire zaletasunari loturiko nahiak. Halere nahikoa berandu hasi nint zen musika lant zen, ordurako bai bainituen 15 urte. Garai horretan hasi nint zen baita Lartaunen abesten ere, Jon OĂąatibiarekin. Hori bai, behin horretan hasita, nahikoa buru-belarri sartu nint zen musika-munduan. Musika karrera egin nuen eta, koruen mundua oso gustukoa nuenez, hainbat ikasketa egin nituen horien zuzendarit zari buruzkoak: lehenengoa Lleidan eta ondoren, Gipuzkoako Abesbat zen Federazioak antolat zen zituenak. Koruko esperient zia Izot zekin loturik izan dudanez, hau da, haur eta gaztet xoekin, musika-pedagogiako ikastaro bat zuez osatu nituen nire ikasketak. Hala, hasiera batean ematen nituen solfeo-klaseen ondoren, ia naturaltasun osoz igaro nint zen musika-irakasle gisa lan egitera eta horretan jardun dut 2007 arte.
93
Zer da Izot z Abesbat zaren sorreraz oroit zen duzuena? F.A. – Nik esango nuke Izot z Abesbat za ‘ustekabean’ sortu zela. Esplikatuko dizut: musika- eta eskusoinu-klaseak ematen nizkien haurrei; eta, lan hori pisua izan ez zedin, bixitasun pixka bat eman nahirik, une puntual bat zuetarako – Gabonetarako eta horrela – egoki iruditu zit zaidan kanta bat zuk irakasten eta kalera irteteko prestat zen hastea. Eta horixe egin nuen. Pixkana, ikasle haiek ongi egiten zutela ikusirik, jarraitu egin nuen, harik eta herriko kale artetik ‘kanporago’ – Irunera – joaten hasi ginen arte… eta lehen saria irabazi… eta… Horretan genbilt zala, hor ere ustekabean, taldeari izen bat eman beharrean aurkitu nint zen. Eta bit xia bada ere, honela joan ziren gauzak. Iruna, gabon-kanten lehiaketa batera aurkeztu ginenean, legezkoa denez, taldearen izena idat zi behar nuen izen-emate orrian. Eta izenik ere ez genuenez eta egun hartan hot z ikaragarria egiten zuenez, horixe etorri zit zaidan burura eta Izot z izena jarri nion taldeari. Horrela jaio zen – eguraldiak ‘aginduta’ – Izot z Abesbat za. M.A.– Felipek aipatu duen musika ikaslemult zo horretan nenbilen ni ere, solfeoa eta korala ikasten. Eta, esan bezala, auzoetako haurrak taldeka elkart zen ginen, Gabonetan kantat zera aterat zeko. Hori da Izot zi buruz daukadan lehenbiziko oroipena… oraindik izenik ez zuen garaikoa, noski. Kantat zea beti gustatu izan zait eta solfeoan ere ongi moldat zen nint zenez, gogoan dut 16 urterekin hasi nint zela, Feliperen solfeo-klaseak arint ze aldera, Gurut zen musikaklaseak ematen, taldean abesten jarrait zen nuen bitartean. Testuinguru horretan, berak eskatuta, hasi nint zen taldearen zuzendarilanak egiten ere: klaseko talde txikiekin lehendabizi eta geroago, izena ere erabilt zen hasita geundela, t xikien abesbat zarekin eta geroxeago iritsi nintzen koskortuenekin aritzera. Izot z Abesbat zaren zuzendari izanez, zer harreman zenuten Yon Oñatibiarekin? 94
F.A. – Haur-taldeetako musika-ikasketekin loturik joan da, gehienbat, Yonekin izan dudan harremana; eta nahikoa harreman zuzena, gainera. Lehendabizi haren ikasle gisa eta geroago haren lagunt zaile gisa eta, geroxeago, musika- eta eskusoinu-klaseak ematen edota abesbat zan kantat zen edota, paper-pusketan ekart zen zituen doinuak baliatuz, kantak osat zen eta partiturak moldat zen. Horretan esku hart zen nuela, konturatu nint zen jenio bat zela: haren doinu- eta erritmo-etorria! Haren erraztasuna! Pent sa: eskusoinua irakat si behar ziela Nevadako (AEB) euskaldunen seme-alabei eta, jot zen ez zekienez, paper batean idat zi nizkion ezker eskuko oinarrizko jarraibideak; eta hor etorri zit zaidan egun gut xira esanez gaizki ikasten ari zela behat zen erabilera. Nola jot zen zuen erakusteko galdetuta, eskusoinurik ez zuenez, paper gainean nola egiten zuen erakut si zidan… hobeto ala okerrago, baina ikasita. Eskusoinua oparitu genion, Ameriketan erakut s zezan! M.A. – Nik, berriz, neskato nint zela, mojen ikastet xean ikasten ari nint zela izan nuen lehenbiziko harremana Yonekin. Gogoan dut sarritan joaten zela bertara, musika, euskara eta dant za irakastera. Hau da, jolas eta kanta bidez haurrei euskara irakasten zigun. Pent sat zen jarrita, orain konturat zen naiz geu izango ginela, ziurrenik, kanta eta jolas bidez euskara irakasteko asmatu zuen metodoa estreinakoz esperimentatu genuen ikasleak. Ez ditut ahaztu oraindik saio haietan ikasten genituen zenbait abesti: (abestuz) «hau mahaia da, hori leihoa da » ziotenak. F.A. – Horren harira, ez da alferrik etorriko Yonek t xikien taldekoak gora igot zeko egiten zuen lana gogorat zea. Maixabel eta garai hartan zebilt zan gaztet xoek, musikarako belarri ona izateaz gain, oinarrizko musika-prestaketa zuten eta Yon berehala ahalegindu zen neska-talde bat Lartaunen sart zen… nahiz eta horrek, ustekabean, at sekabeak ekarri zizkion, nahi gabe sarritan gertat zen bait zen gazteen eta zaha-
rragoen interpretat zeko moduak konparat zea eta musikarik ez zeukaten zaharragoen ernegazio-puntua piztea. M.A.– Lartaunen abesten hasi nintzenean, zuzenagotik ezagutu nuen eta, detaile horretaz gogoratzen ez naizenez, Yoni buruz geratu zaidan irudia pertsona positiboarena da: oso motibatzailea zela. Inoiz ez nuen haserre ikusi, beti alai eta aurrera egiteko prest agert zen zen. Han ibiliko zen, horretarako, irteerak asmat zen: Tolosara ez bazen, Bart zelonara, niri tokatu zit zaidan bezala. Ez dut ahaztuko esaten dudana ongi erakusten duen pasadizo bat: Tolosako kantu-lehiaketan aritu eta herrira it zuli ginenean, nahiz eta saririk ez irabazi, zorionak eman zizkigula eta kantuan etorkizun handia izan genezakeela adierazi zigula. Proiektu batak eta besteak bazuten zuen buruetan nola edo halako loturarik? F.A. – Izot z eta Lartaun, biak ala biak, proiek tu bakarra ziren. Biak kantat zeari begira sortuak: lehena bigarrenaren lagungarri gisa pent satua, jendeak orduan ez zekielako musikarik eta funt sezkoa zelako ikuspegi horretatik jokat zea, abesbat zak hobera egin zezan; baina gauza bat bera izanik nagusien abesbat zarekin. Txistulariekin gertat zen zen bezalaxe: aparteko taldea osat zen zuten, beren ent saio-dinamika eta guzti; baina koruaren partaide eta bata bestearen atal eta lagunt zaile ziren, asmo berak lort zera bideratuak. M.A. – Bai, hala da. Hala ere, hasiera batean, behint zat, ageriko loturarik ez zutela esango nuke. Gure asmorik behinena solfeoa irakastea zen. Eta horri loturik, egiteko hura biderat zen lagunduko zigun tresna gisa ikusi genuen taldean abestea: gauza lehorra izaki solfeoa ikastea, horretan motibat zeko tresna gisa aukeratu genuen taldean abestea. Behin bi ahot setara probatu eta haurrek ikusi zutenean hori polita eta egingarria zela, gustua hartu eta gero eta animo gehiago izan genuen aurrera egin eta taldea osat zeko.
Izot z zuzent zeari ut zi gabe Lartaunen abesten hasi nint zenean, forma hart zen hasi zen pixkana bi taldeen arteko harremana: Izot zen zebilt zan mutil eta neskak Lartaunera, nagusien taldera pasat zen hasi ziren eta, horrekin batera, bi taldeotako zuzendarien eta kideen arteko lankidet za estutuz joan zen. Ezagut zen dudanez, Izot z hiru abestaldek osat zen zuten: Izot z Abesbat za, Izot zeko Ahot s Txuriak eta Izot z Txiki. Zer oroit zapen duzue horretaz guztiaz? M.A. – Jendet za genuela esku artean! Pent sa, 130etik gora haur eta gaztet xo izatera irit si ginen, bost eta hogei urte bitartekoak! Zerbait egin beharra zegoen, lana taxuz egin nahi bazen. Horretatik sortu zit zaigun taldeak bereizi beharra: lana gure artean banat zearren eta, eraginkortasunari begira, sistematizat zearren. Bost eta hamabi/hamahiru urte arteko neska-mutikoekin Izot z Txiki osatu genuen. Ikasleen artean neska pila zebilt zanez (eta – esan beharra dago – oso lan fina aterat zen zenez), Izot zeko Ahot s Txuriak eratu genuen haiekin. Neska eta mutil gaztet xoek, azkenik, Izot z Abesbat za osat zen zuten. Banaketa horrek, bere aldetik, bakoit zari zegokion errepertorio propioa prestatuz joatea eskatu zigun: errazagoa t xikienent zat, konplexuagoa handienent zat; baina betiere zainduz bat zuei eta bestei animoa emango ziela abesten jarrait zeko. Horri loturik etorri zen geroago, aurreko guztia alferrikakoa gerta ez zedin, kont zertuak antolatu beharra, Santa Zezilia eguna, edo Eguberriak edota udaberriaren etorrera baliatuz egiten genituenak. Puntu honetan, ezin dut aipatu gabe ut zi antolat zen genituen kont zertu eta irteerak gauzat zeko jaso genituen lagunt za erabakigarri bat zuk. Batetik, Jose Albisua apaizak, eliza ut ziz ematen ziguna – eliza bait zen haurrei ent zutera zetozen familiakide eta lagunak bilt zeko gai zen leku bakarra – eta, bestetik, haurrak batera edo bestera erama95
teko edo etengabe sostengua emateko, gurasoek beti eskaini zigutena. F.A. – Esandakoa berrestea baino ez zait gerat zen. Baina, hori bai, hit z egin duenaren alde, erant si nahi dut oso belaunaldi aberat sa tokatu zit zaigula: musikaren oinarrizkoena bazekiten eta aise ikasten zuten dena. Lehendabiziko egitekoa, t xikiekin taldean abesten irakastea izaten zen. Horretarako, ahot s bakarrean kantat zen zuten gehienbat; behin ohit zen zirenean, bi ahot s sart zeko unea izaten zen. Horretan, gogoan dut zenbat gustat zen zit zaien eta zein lagungarriak ziren kanon erara abesten genituen kantak. Eta azkenik, urteetan arituz abilidadea lortu ondoren, gaztet xoekin hasten ginen polifoniak sart zen. Irakaste-, sustat ze- eta mailaz maila igot ze-lan horren baitan sart zen genuen taldeak zuzent zea ere. Horregatik, irakastea ikusten nuenez nire egiteko nagusia, nahiago izan nuen gazteak berak atera zitezela zuzent zera. Horrela hasi ziren lan horretan geroago hainbeste nabarmendu diren izen bat zuk: Maixabel Agirrezabala, Maixabel Lasa edota Agustin Mendizabal, adibidez, ezagunenak besterik ez aipat zearren. Zein da, zuen ustez, Izot z Abesbat zak Oiart zungo musika-giroari egin dion ekarpena? M.A. – Zure galderari erant zuten hasi aurretik, uzten badidazu, osatu egingo nuke. Izot zen ekarpenak, nire ustez, musikara bakarrik mugatu gabe, gizarte-zent zua ere izan baitu. Eta handia, gainera. Izot zek ilusioa sortu zuen garai hartako oiart zuar gazte askoren artean. Era berean, auzoetan nahikoa sakabanatuta bizi zen jendarteaz osaturiko herria izanik eta gaur bezalako garraio-aukerarik ez zegoenez, kantat zen jarduteak harreman politak sorrarazi zituen kantat zen zebilt zanen artean. Gogoan dut, adibidez, neska koskortuenek t xikienen zaint zaile egiten zutela, batez ere kanpora irteten ginenean edo janzte96
rakoan edo ilaratan kokat zerakoan. Gehiegizkoa izateko beldurrik gabe, esan liteke giza balioetan hezten zuen taldea osat zen genuela. Ez zituen nolanahiko erroak izango orduan egin genuen lanak, gaur egun ere zenbaitekin bizirik irauten duenean gure arteko ezagut zak eta harreman beroak. Zuzenean musikara etorriz, berriz, Izot zek Oiart zunen ut zi duen lehen emait za belaunaldi bati musika ezagut zeko aukera ematea izan da: abesbat zako hura izan zen, askorent zat, musikarekin izandako lehen harremana eta musika esperimentatu duten gunea. Harreman hori, gainera, hain ongi joan zit zaion zenbaiti, beren familietan kut sat ze-efektua sortu zuela, senide gehiago abestera erakart zeko edota familiako kideak ent zule edota lagunt zaile gisa koruko partaide egiteko. F.A. – Lartaunek hasitakoaren jarraipena izan nahi zuen Izot zek. Eta ñabardura hau erant siko nuke horretan: koruaren beraren jarraipena ziurtatu, batetik, hainbat urte gehiagoz jarrai zezan bere emanaldien bidez eskaint zen zuena ematen; eta jarraipena eman koruari, bestetik, han egiten zenak luzapena izan zezan jendearen eguneroko bizit zan: kalean, festan, lagunartean, sagardotegian… Horixe izan zen arrazoia, neurri handi batean behint zat, Yonen garaian abesbat zak hainbeste lant zeko euskal folkloreko abestiak. Zerbait falta izan zen ekarpen hori betea izateko? F.A. – Zerbait izatekotan, jarraipena, esango nuke. Ez genuen lortu hain ongi hasi zenak merezi bezalako luzapena izatea. Hain herri t xikia izanik, neska- eta mutil-talde ederra bilt zea lortu genuen; ia denek musika eta kantaren inguruko oinarrizkoena ikasi zuten; haietako bat zuek, gainera, dohain apartak zituzten kantat zeko edota soinua jot zeko; bat edo besteri prestaketa sakonagoa ere eman genien… eta guztia ezer gertatu ez
balit z bezala, ia arrastorik ut zi gabe, deseginik geratu izanak ematen dit pena; desilusio pixka bat sort zen dit. Ez dut esan nahi haien artetik izen handiren batek atera behar zuenik ondorenerako, baina, bat edo beste kenduta, ia ez dut inor ikusten urte haietan musikan edo kantan hasi eta gaur jarrait zen duenik. Inoiz galdezka ere hasten naiz neurekiko zergatik izan ote den eta beste zer edo zer egin behar ote genuen. Ez dakit, ordea, zertan. M.A. – Ez da erraza jakitea. Guri dagokigunez, argi daukat, teknika aldetik gure gaitasunek ematen zutena jarri genuela jokoan eta oso emait za onak jaso genituela. Era berean, – eta horretan nik uste bat etorriko direla Izot zen jardun genuen gainerako arduradunek ere – oso pozik nago aurreko galdera batean adierazten nuenagatik: urteetan gazteen belaunaldiarekin egindako heziketalanagatik eta horri esker musikan nahiz giza balioetan denok irabazi dugunagatik. Besterik da lagunt zarik izan bagenu, noraino irit siko ote ginen. Partituren kopietatik hasi eta garraio-gastuetaraino geuk egiten baikenuen dena eta sariren bat irabazten genuenean, gastuak amortizat zen erabili baino nahiago baikenuen haurrent zat t xangoak egiten inbertitu dirua, ikusten genien ilusioari eustearren. Izot z Abesbat zaren desagert zearen berri ematen zuen kronika-egileak zioen: «Etorkizunari begira ez dugu esan nahi Izot z Abesbat za inoiz it zuliko ez denik » Zer beharko lit zateke hori gerta dadin? F.A. – Oso zaila ikusten dut. Mirari bat gertatu beharko luke. Berriro ere urte haietako egoera eman dadin, beharrezkoa ez da halako edo bestelako gauzaren bat, pert sonen jarrera baizik eta horiek ez dira, inork hala nahita, di-da batean gertat zen edota, nahi gabe ere, erosi eta t xertat zen. Hit z bitan, musikaren ilusioa edo gogo bizia duen jendea azalt zea esango nuke. Pert sonaren barne-jarrera hori da lehenengoa eta, agian, korapilat suena, erosi ezina delako.
Areago, jarrera hori behar-beharrezkoa da alde bitatik: halako jarreraz bult zaturik egotea, batetik, irakasten duena eta jarrera berak eragitea, bestetik, ikasi nahi duenari ere; alde bati bakarrik eragiten badio, zaila da-eta jende-mult zo bati eragitea: miraria… esaten nuen bezala Izan ere, eskolako lanez gain, jarduerapila baten mende ikusten baititut gaurko haur eta gaztet xoak – musika, horien artean – eta, horrela, normalena da, urte bat zuez gurasoen esanak betet zearren jardun ondoren, nerabezaroan alde batera uztea ‘zerbait’ egite aldera egin dituzten jarduerak. Gauzak gogoak/zaletasunak/ilusioak bult zatuta egiten badira, berriz, eta asko badira jarrera beraz kut satuta daudenak, jarrera hori bera izaten da eragilerik onena, inguruan zaletasun bera zabalt zeko. M.A. – Bai, baina nik oso zaila ikusten dut gaur horrelako erreakzio bat – kolek tiboki nolabaiteko zabalera duena behint zat – gertat zeko aukerak sort zea. Gaurko haur eta gaztet xoek – lehenago ere esaten genuen – eskaint za pila dituzte une oro beren arretari deika ari zaizkienak: mobilak, tablet-ak, kirolak… eta musika ez da deigarri egiten den gauza erakargarri horien artean sart zen edota tarte gut xi gerat zen zaie horretarako, salbuespen aipagarri bat zuetan izan ezik. Salbuespenezko kasu solteez bakarrik, ordea, ezin da asko egin. Gaurko haurrak alde guztietatik estimulatuta ikusten ditut eta, bat probatu ondoren, estimulu berri bat probat zeko irrikaz. Are gehiago: berria ez bada estimulua, aspertu egiten dira. Ezkor izan gabe, amet sen zain ez egoteko esango nizuke. Izot z Abesbat zako urteei errepaso bat emanda, zerekin gerat zen zarete? F.A. – Dudarik gabe, egindako lanarekin eta gazte haien artean erein genuenarekin. Asko eta askorent zat bizi osorako erein eta sartu diegun edertasuna sort zeko gaitasuna izan da orduko lana. Gaur lokarturik 97
bezala dago haietako askorengan, baina ez dut galt zen it xaropena haizea aldatu eta, supindarretan gertat zen den bezala, indarberritu litekeela. Ameskerietan geratu gabe, errealista ere banaizenez, ordea, konturat zen naiz oso zaila dela umetan ikasitakoari gaztetan ere, behin karrera ikasten hasitakoan, eusten jarrait zea; baina hainbeste eskatu gabe ere, erabat baztert zera iristea ere! Gaurkoa beste ert zera joatea irudit zen zait. Penetan geratu gabe, ordea, benetan aitortu behar dut urte haietatik harreman onak geratu zaizkidala: lagunak, alegia; hainbat lagun, egun haietan zein ongi pasat zen genuen gogorat zen didatenak. Eta zinez ahogozo polita uzten dit: gustura nago egindakoarekin. M.A. – Bat-batean, eta esaldi azkar batean esateko, Izot zen ibili nint zen urteak zoragarriak izan zirela esanez adieraziko nuke. Disfrutatu egiten genuelako: haurrek disfrutatu egiten zuten kantat zen eta nik, gehiago; jart zen genuen ilusioagatik, hura ez bait zen lana niret zat, disfrutat zea baizik. Izot zen emandako urteak direla-eta, oso barruan geratu zaidan beste gauza bat harremanak dira, Feliperi bezala: bai orduan haur zirenekin egindakoak, bai orduko lanak egitean edota horretarako prestaketetan ezagutu ditudan musika alorreko hainbat pert sonarekin egin ditudanak. Egindako lana ona izan zelako harro banago, pent sa nolako gustua izango dudan, lanak direla-eta osatu ditudan harremanengatik. Haur eta gaztet xoak eta musika. Nola ikusten duzue mundu gorabeherat su hori? M.A. – Begi-bistakoa da beti egon dela (eta egongo dela ere) oso lotura zuzena gazteen eta musikaren artean. Gauza da: zein musika-mota eta, dena delako mota izanda ere, zein jarrerarekin: produzit zekoa? kont sumit zekoa? Hort xe dago koxka. Gaur egungo baliabide teknikoek erraztu egiten duten bitartean edozein polt siko98
rent zat nahi bezalako musikara iristea – hor dago Internet eta hain famatua egin den pirateria–, at zera egiten dio inguruan sortu ahalko lit zatekeen musikazale arruntari musika sort zera edo ematera edo interpretat zera dedikat zea: «zertarako, lapurtu egingo badidate?». Hori dela-eta, gaztea/musika lotura, bai; baina gaztea/produzit zea… lehen baino askoz zailagoa ikusten dut. Ez al zaigu horixe esaten ari gizartea? Begira, bestela, geure herriko egoerari berari: zenbat musika-ikasle eta… t xapela kent zeko moduko salbuespen bat edo beste izan ezik, gehien-gehienak kont sumit ze hut sean amait zen dute. F.A. – Nik gauza pilaz inguratuta ikusten ditut gaztet xoak. Oso estimulatuta daude baterako eta besterako: dozenaka aukera, eskaint za, dei eta bide dauzkate aurrez aurre. Halako eskaint za zabalaren aurrean – eta guztiek oso it xura ona eta erakargarria erakusten dute–, zaila da musikari denboratarte egoki xamar bat ematera iristea. Lehen lorgarria bazen egunean ordubete edo ordu erdia behint zat gordet zea musikarako, gaur konformatuko nint zateke baldin eta astean ordubete ematera irit siko balira. Lehen ez zegoen gaurko gaztet xoek dituzten hainbeste hizkunt za eta kirolik ere. Gaur daukagun antolamenduan, berriz, ezinbestekoa dute ingelesa gut xienez eta hobe alemana edo/eta frant sesa ere baldin badakite. Kirolaren inguruan, berriz, mundu oso bat eraiki da, milioiak mugit zen dituena. Gaztet xoa testuinguru horren erdian mugit zen da eta horretara egokiturik joan behar du gaur musikari loturiko eskaint zak ere. Beste hit zetan esateko: musikak bizit zari lotuago joan beharko luke nire ustez; liburuei, teoriei, akademizismoari baino. Euskal Herriari, gure kantei, folkloreari… lotuagoa joan beharko luke, gaztearent zat erakargarriagoa izan dadin. Susmoa ere badut – oraindik sendoagoa gaur non-nahi zabaldu den krisialdi hone-
kin – gurasoen jarrerak ere baduela zerikusirik horretan. Hau da, haur bat musika edota instrumenturen bat ikasten hastera doanean, gurasoak berak dira lehenak esaten: «it xaron dezagun denbora apur bat, ikusteko haurrak aurrera egingo duen; eta behin ziurrago gaudenean, erosiko diogu tresna». Haurrak berak ere sumatu egiten du jarrera hori eta, zailtasun bat edo it xura hobeko aukeraren bat sort zean, errazago erabakit zen du musika uztea. M.A. – Urteen joan-etorrian boladak ematen direla irudit zen zait. Ni gaztea nint zela eta Izot zen nenbilela, abesteko boom-a eman zen Oiart zunen. Horrek bide eman lezake pent sat zeko «eta zergatik gaur ez?», baina ez dut uste azterketa hori zuzena denik. Hasteko, zail egiten zait pent sat zen hastea zer egin litekeen kantat zearen aldeko joera berria piztu dadin; eta “zer” horretan ados jarriko bagina ere, oraindik zailagoa da “nola” egin litekeen adostea. Urte haietan asmatu genuen haur eta gaztet xoak motibat zeko zer egin adosterakoan; gaur, ordea, ez dakit zer/nola egin… eta hori solfeoa, korala, tresnak, etab. ikasten dituztelarik. Eta zergatik hori? Horra zure galderarent zat sort zen zaidan galdera. Agian – behin baino gehiagotan azaldu zaigu elkarrizketa honetan – inguruan gauza pila dauzkatelako deika. Begira; lanean ikusi dudan pasadizo batekin argituko dizut. Ezagutu nuen lan egiten dudan ikastolan haur bat, kantat zen hasi zena; bi kanta ikasi eta horiekin jardun zuten emanaldi batean, arrakasta handiz, gainera; bera ere oso pozik zegoen lortutako emait zagatik. Hurrengo urtean, ordea, esan zidan «desapuntatu» egin zela, beste zerbait probatu nahi zuelako. Gakoa, nik uste, hort xe dago: gaurko haur gehienent zat probat zea da gauza eta, behin, probatu orduko, beste zerbait probat zen jarrait zea. Zer da, zuen ustez, alor horretan gaur egun egin litekeena?
F.A. – Zail ikusten dut gaia… Ez bada zain gerat zea! Nik uste etorriko dela buelta. Ez, noski, lehengoaren errepikapena, baina ezta gaurko egoeraren amaierarik gabeko luzapena ere. Gurasoen aldetik baino, eskolak lagundurik etor liteke, nire ustez, bult zada… nahiz eta hori nola gauzatu litekeen ez dudan argi ikusten. Errusian eta Finlandian, heziketaren planteamendu nagusietan, liburuetatik eta teorietatik baino, lehenago aipat zen nuen inguruko gaien azterketatik enfokat zen ari dira hezkunt za. Hemen ere, agian, hortik joko balit z, ahalko lit zateke agian aldatu. Dena dela, politikan gauzak nola doazen ikusita, zail ikusten dut oraingoz hori. M.A. – Al dakit! Nola ikusten duzu gaurko Lartaun Abesbat za? M.A. – Kanpotik begirat zen duenaren begiz ikusten dudana esango dizut. Konturat zen naiz, horregatik, gauza asko ez ditudala ikusten eta, ondorioz, aukera handiak ditudala ikusten dudan apurra egia ez izateko edo, esan ohi den bezala «nire usteak ustelak izateko». Hala ere, eskat zen didazunez, hona. Eginahalak egiten ikusten zaituztet; eta alde horretatik, hainbeste gizon eta emakume – asko, gainera, urte mordoxkarekin beren gain eta kantat zen – horrela ikusteak nire aldetik t xalo jo eta t xapela kent zea merezi du. Are gehiago emait za halako egoeratik espero litekeena baino hobea delarik, zalant zarik gabe. Hala ere, zerbaiten faltan sumat zen dut korua. ‘Zerbait’ hori zer den galdet zen badidazu, ordea, ez nuke hain erraz asmatuko. Burura datorkidan konponbidea gauzatuko balit z ere, ez nago ziur konponduko lit zatekeenik. Baina hor doakizue, bi hit zetan, lagungarri bazaizue ere: gizon-faltan eta gazte-faltan. Hori behint zat bai. F.A. – Hor zabilt zatenok hainbeste urtez irautea, besterik gabe, meritu handia da. Eta zenbait unetan bizitako une zailen ondoren 99
horraino irit si zaretela ikusiz, are meritu handiagoa duzue niret zat. Barrurago joanez, galdet zen duzun horretan, nik desberdina ikusten dut gaurko Lartaun: jant ziagoa musika aldetik, aberat sagoa bere errepertorioan. Zuzendaria ere oso egokia ikusten dut: gaztea ikusten dut eta, une berean, eskarmentua duela sumat zen diot; musika dakiela ikusten zaio eta badakiela taldea berak ongi menderat zen duen eta nahi duen bidetik gidat zen ere. Esan nahi dut: koru batean ez da aski zuzendariak jakitearekin, taldea bateratuta mantenduz, denak bide beretik eramaten asmatu behar da… hori izaten da zailena. Eta oraingoz, behint zat, kanpotik begiratuta, horrela ikusten zaituztet. Zein da abesbat zak – nola edo hala iraun bakarrik ez – aurrera egin nahi badu, erant zun beharko duen apustua? F.A. – Galderak, adierazi duzun bezala hartuta, ñabardura asko ditu eta erant zunak ere pareko bidetik jo beharko luke, baliagarria izateko. Ez dakit, bada, zein den apustua eta gut xiago, berari erant zuteko nola jokatu behar den. Hala ere, orokorkerietan erort zeko arriskuarekin bada ere, arriskatuko naiz arrasto bat zuk ematera. Ez da inorent zat aurkikunt za gertatuko, baina begi-bistakoa izanik ere, apustu nagusia gazteria erakart zea da. Taldea asko aldatuko lit zateke, besterik gabe, gazte gehiagorekin: indartu egingo lit zateke, tinbrea aldatuko liokete mult zoari, bizitasuna emango liokete…
100
Horretara heldu bitartean eta, zuzendariaz gain koruaren gidarit za daraman talde bat ere izango duzuenez, horrek bete dezakeen egiteko bat izan daiteke Izot zen ibili diren eta gaur gizon eta emakume heldu gazte direnengana jo eta Lartaunen hastea proposat zea. Horrelako pert sonekin asko erraztuko lit zateke taldearen berrikunt za, lan gut xiagoz egin ahalko lit zateke belaunaldi berrien sart zea. Aldaketa, gertatu, gertatuko denez, baina hori bere kabuz izango ez denez, horixe ikusten dut zuzendarit zan dabilt zanent zat lehentasunezko lana. Taldea eta jendea apenas ezagutu gabe eman dizkizut nire irit ziak eta, horregatik, barka nire atrebent zia. Nire ikuspegitik lagungarri izan litezkeen irit zi bat zuk eman nahi nizkizun, besterik gabe. Poztuko naiz batean edo bestean asmatu badut. M.A. – Konturat zen ari naiz galdera bat zuei erant zuteko deitu diguzula eta neu naizela galdera gehiagorekin zuregana etorri naizena. Barkatu. Hala ere apustua aipat zen duzunez, agian ez nabil oso oker nire erant zuna galdera gisa formulatuz ere. Ea hala den: • Zer egin liteke gazteak abestera erakart zeko? • Nola sor liteke haien artean horretarako motibazioa? • Ba al dugu horretan erabil dezakegun pizgarririk? Milesker, Felipe eta milesker, Maixabel!
Agustin Mendizabal Musika beti izan da nire bizit zan osagarri garrant zit su bat. Txikitako nire ikasketen alboan, musika zen tarte libreak betet zen zituen jarduna: lehendabizi t xistua eta oboea ikasten eta gero, kantat zeari ekin nionean, Izot zen eta Lartaunen. Bizit zan aurrera egiteko behar diren gauzen ondotik, musikak diment sio berri eta aberat sagoa ekarri dit nire eguneroko jardunera. Txikitatik hasita, adibidez, t xistu-klaseak hartu nituen Yon Oñatibiaren eskutik. Gazte nint zela Lartaunen zuzendari izateak izen eta balio handiko pert sonekin harremant zea ekarri zidan. Eta horrek egundo pent satuko ez nituen “lurralde” eta diment sio aberat setara ireki nau. Horri loturik ugaldu zaidan harreman-sarea ere oso aberasgarria gertatu zait alde askotatik; eta, hori gut xi balit z, baita pozgarri ere: egin ditudan lanak tarteko, gizartearen aitorpena jaso dudanean edota herriko lagunartean parte hart zen dudanean. Hori eta gehiago eman didalarik, zinez aitort zekoa eta eskert zekoa da musikak eta Lartaun Abesbat zak bide beretik gure herriari egin dioten ekarpena.
Lartaun Abesbat zaren zuzendaria izan zarelarik, zure jatorria beste abesbat za batean dago: Izot z Abesbat zan, zehazki. A.M. – Beno, egia esan, nahikoa berandu hasi nint zen Izot z Abesbat zan. Musika ikasten bai, lehenago: zort zi urte inguru nituela, Felipe Azpirozekin. Hala ere, garai hartan Gabonetan eta horrelat su atera ohi nint zen taldean kantat zera. Urte bat zuetan kantat zeari ut zi ondoren, dezente geroago, gaztet xo nint zela – 17ren bat urte nituela – heldu nion berriro kantat zeari… oraingoan bai, Izot z taldean. Eta ez bakarrik kantat zeari, hor eman bainituen lehen pausoak ere taldeak zuzent zen. Gogoan dut oraindik Maixabel Agirrezabalak ent saio batean bota zigula ea nork nahi zuen korua zuzent zen probatu eta, urte haietako sinpletasunean, han alt xatu nuela, beste hirurekin batera, eskua eta jarri nint zela lehenengo aldiz talde baten aurrean zuzendari plantan… edo, hobeto esan, (barrezka) konpasa markat zen. Horrek ekarri zuen, ondoren, soka eta haietako bik zuzen-
darit za-ikastaroak egin genituen, etab… etab… Horraino musikako nire lehen pausoez gogorat zen dudana. Zein da Oiart zun bezalako herri t xiki batean hainbeste abesbat za izatearen esanahia? Lartaun, Izot z, Izot z Txiki A.M. – Egia da aipat zen duzuna: garai bat zuetan, hainbeste eta beste bat zuetan, hain gut xi. Begi-bistakoa da, beste askotan bezala, honetan ere boladak izaten direla. Sakonera joanez, ordea, axaleko pert zepzio hori baino harago, zenbait pert sonaren eragina ikusten dut bolada on haren oinarrian. Eta lorat ze hura aipat zen hasita, ezin dut izen bat zuk aipatu gabe ut zi: Yon Oñatibia eta Lartaungo t xistularietatik hasi (t xistu-klaseez gain, musika ere ikasten bait zen) eta solfeoklaseak ematen zituzten Periko Mit xelena, Felipe Azpiroz, Maixabel Agirrezabala, Jesus M. C. Nuñez, etab. Guztiek, eskolak ematera mugatu gabe, dinamismo handia jart zen zuten egiteko 101
horretan, gizartera aterat zeko eskolako pareten artean egiten zen lana. Eguberriak izaten ziren orduan, urte haietan egiten ziren lehiaketei esker, horretarako ait zakiarik aproposena. Gaur instituzionalki – ikastet xeak, Gestora, Abegi… – aterat zen diren taldeen lekuan, orduan hainbat eta hainbat talde mardul ibiltzen baikinen geure kabuz kaleetan barrena serio-serio kantatzen, Olentzeroaz horniturik. Nola bizi izan zenuten alde batetik eta bestetik Lartaunen eta Izot zen arteko elkart ze-prozesua? A.M. – Aurreko galderari erant zutean, aipatu dugu mugimendu handia zegoela Oiart zunen kantuzaletasunari lotuta. Baina guztiek beren arteko ia harremanik gabe funt zionat zen zuten. Egoerak ez zuen zent zurik. Gazteok argi ikusten genuen ‘zaharrak’ zailtasunetan zebilt zala eta, horren parean, geuk ere bagenituela, talde bezala, geure mugak eta zailtasunak… eta, handitutakoan abesten jarraitu nahi bagenuen, zerbait egin beharra zegoela. Gure etorkizuna ziurtatu nahiez, beraz, Lartaungoengana jo eta planteatu genien hit z egiten hastea xede eta zaletasun berberaren inguruan ikusten genuen hain era askotako ‘ent salada’ hartan ordena eta koherent zia pixka bat jart zeko. Eta lehen pausoa gazteok eman bagenuen ere, aitortu behar da ‘zaharrek’ ongi hartu zutela gure ekimena eta laster jarri ginela ados koruen arteko baterat zearen inguruan. Testuinguru hartan hit z egin ziren gauzen artean, gogoan dut bateratuz sortuko zen taldearen izenaren gaia ere atera zela eta, aurreko historiagatik-eta, ados jarri ginela Lartaun izenari eusteko, bat zuen zalant za artean bazen ere. Zure musika-ibilbidean hainbat abesbat za ezagutu ahal izan duzu. Nola deskribatuko zeniguke Lartaun Abesbat za? Zein da haren berezitasuna? A.M. – Elkarrizketa batek eskat zen dituen lerro apurretan zert zelada bat zuk ematearren, honako ezaugarriak azpimarratuko nituzke: 102
• Talde herrikoia dela. Hau da, herriko jende arruntak osatua, batetik, eta herriko kantak (edota herrikoiak) abesten dituena, bestetik: folklorea lant zen duena. • Bere modu naturalena ‘a capella’ abestea duen taldea eta horretan oso ongi moldat zen dena… orkestrarekin arit zeko gai delako frogak ere ut zi dituen aldi berean, bestalde, honezkero ongi jakingo duzun bezala. • Jendea aldatu arren – gorabehera handiak izan dira horretan, urte bat zuetan batik bat–, jatorriko bere ezaugarri izan diren zant zuei eusten jakin duena. Nire egunetatik hona aldaketa handiak nabari badizkiot ere taldeari, hala eta guztiz ere, argi ikusten dut gaurko hau betiko Lartaun hura dela. • Gizon eta emakume gazte gut xi ikusten bazaio ere, batez ere ahot s grabeetan, jende-mult zo handiena aldaketak egitea ahalbidet zen duen adin-inguru egokian duena. Ezagutu zenuen Yon Oñatibia? Zer oroit zapen duzu? A.M. – Ezagutu-ezagutu… bai, ezagutu nuen; baina ozta-ozta: t xikitan ikusiko nuen behin baino gehiagotan abesbat za zuzent zen eta t xistua jot zen, baina ez dut deus gogoan. Gogoan dudana da 11 urte nituela, beste hainbat haurrekin batera, harekin ari nint zela t xistu-klasea ematen. Eta halako batean, t xistua jot zeko esan zidala eta pieza pare bat jo nizkiola. Badakit inpresio ona jaso zuela ere nire jot zeko eragatik eta aholku bat zuk eman zizkidala t xistuari nola hobeto heldu, besoa nola jaso eta… handik hilabetera hil egin zela. Horregatik, pozik banago ere pasadizo hori konta dezakedalako, pena dut ez nuelako halako maisua tarte luzeagoan gozat zeko aukera izan. Denetan ez bada ere, leku, talde eta garai askotan aipat zen da gazteen abesbat zetako absentismoa eta horretatik tal-
deen egonkortasunari datozkion ondorioak. Zu gazte izanik ikusi zaitugu abesbat zetan edo musikaren inguruan. Nola ikusten duzu gaia? A.M. – Galderan diozuna bizit zea – eta sufrit zea! – tokatu zaidalako, neroni abesbat zetan gertatutakoetatik abiatuz erant zungo dizut. Lehenik eta behin, gazteek beti izaten dituzte (eta orain uste dut gehiago) jarduera eta zaletasun pila bat. Kantat zeari dagokionez lehen jakin beharrekoa orekari eustea da; hau da, beti berdin egon gabe, kantu-maila areagot zeko eskakizunarekin batera, gazteei nazka eragingo ez dien malgutasunez jokat zea, alegia. Taldean eramaten den koruetako interpretat ze-motari buruz kontuan hartu beharreko beste gauza errepertorioa da: berezia behar du eta gaur egun koreografiak sart zea eskat zen zaio. Behin hori egin eta gero, erabakigarria da motibazioa piztea; eta horretan zeresan handia dute beste kantuzale gazteen taldeekin harremanak sort zeak eta, horretarako, irteerak antolat zeak, herri eta kultura desberdinak ezagut zeak. Garrant zit sua da baita – gogoratu nire esperient ziatik ari nat zaizula – gazteei ardurak emanez joatea ere. Apurka-apurka egin beharreko prozesua da, alboan egonik; baina pausoz pauso aurrera eginez beti. Eta, azkenik, gaztearen larrutik bizi musika: ez, zuzendaria delako lege egin nork bere gustuak; abesten dutenekin bat etorriz, hobeto ulert zen dute abesteko jarri zaien kasuan kasuko musika… eta, logikaz, baita hobeto – arima gehiagoz – interpretatu ere interpretatuko dute. Esandakoak esanda, ez ahaztu nire asmoa: lehentasunen hurrenkera egitea baino, bizi izan ditudan esperient ziek eta hankasart zeek irakat si didatena ekarri nahi izan dudala, besterik gabe. Lartaun Abesbat zaren zuzendarit zari helt zean, ondare historiko/artistiko bat etorri zit zaizun esku artera; eta zuzendari gaz-
tea izanik, berrikunt zarik ere eman nahiko zenion taldeari. Nola bizit zen da tent sio/ dinamika hori? Nola erant zun zenion? A.M. – Arrazoi duzu, zuzendarit za hart zearekin batera, aurrekoengandik zetorkidan musika-ondare bat jaso nuela. Ardura inportantea zen, horregatik, niret zat hari eustea. Horretan nenbilela, konturatu nint zen taldeak bazuela hobet zeko tartea eta horri heldu nion lehendabizi; eta ahot s-teknikak lant zeari ekin genion nahikoa seriotasun handiz: urte bat zuetan hiruzpalau aditu etorri ziren urtero guregana eta zinez nabaritu genuen aurrerapena. Izotzeko garaietatik egiten nuen gauza zen eta egokia iruditu zit zaidan Lartaungo jardueran t xertat zea. Are gehiago: nagusien taldean gazte-mult zo polita nuenez, oraindik argiago ikusi nuen bagenuela hobet zeko marjina. Eta zinez nabari zela hobet zeko ilusioa! Teknika lant zeaz gain, errepertorioari buelta bat zuk eman genizkion eta aldat zen hasi ginen; hainbat pauso eman genituen, gauza errazenetatik hasita eta, gure artean sortu genuen giro onari esker, hain ondo gindoazen, gogoan dut batek esan zidala: «noiz hasiko gara gauza zailxeagoak egiten?». Pasadizoak bide ematen dit gogorat zeko zein garrant zi handia duen taldearen baitan sort zen den giroak. Hori lortuz gero, zailtasunak arindu egiten direlako, batetik; baina giro hori lort zeko, erdibidearekin asmatu behar delako, bestetik, kantarien eta zuzendariaren gustuen artean: kantariak gustura ari direnean, hobeto, errazago, leunago, ezarian bezala… aterat zen da dena. Urte askoren ondoren, lehiaketa batera aurkeztu zen abesbat za zurekin. Zerk eraman zintuzten horretara? Zer nolako balorazioa egiten duzu esperient zia hartaz? A.M. – Bai. Ejea de los Caballerosen izan zen eta, aurreko galderan hizpide izan dugun hobet ze-bilaketa horren barruan kokatu behar da. Lehiaketara aurkeztu baginen, pizgarri izan zitekeelako izan zen, gure 103
hobekunt zari begira. Eta hala gertatu zen. Taldeak, lehiaketan maila ona erakusteaz gain (Gipuzkoatik hara joandako bi zuzendari oso aditu eta ezagunek esan zidaten eman zigutena baino postu hobea merezi genuela), koruak hurrengo urteetan eut si egin zion maila hobe horri. Oso oroipen onak ditut lehiaketa haren inguruan: gogotik lan egin genuen denok eta lan ona egin genuen, gainera. Jendearen bertarat ze handia lortu genuen orduan ent saioetan, ilusioa sumat zen zen denon artean… Konpromiso horretarako kanpotik ekarritako errefort zu apur eta hautatuak ere aberasgarri gertatu zit zaizkigun, haien alboan hainbat gauza berri ikasi baikenuen, kordatako abeslariek batik bat. Ez luzat zeko: uneko emait za baino harago, esperient zia onuragarria izan zen, egiaz, urteetarako ut zi zizkigun ondorio eta fruitu onengatik. Non egon da 50 urte hauetan abesbat zak aurrera egiten asmat zeko gakoa? A.M. – Urte asko dira horiek eta ziur, ‘gakoa’ baino, ‘gakoak’ egon direla, une bakoit zean berea. Hala ere bada bat, Lartaunen beti ikusi izan dudan osagaia dena: kosta ahala kosta, jarrait zea, alegia. Eta talde handian, jende gut xi denean ez bezala, jendemult zo batek jarrera hori izatea erabakigarria gertatzen da talde handiak bizirik iraun dezan. Ikusten dudan beste gakoa aldaketak egiten asmatu izana da. Zuzendari-aldaketak, zehazki, ez dira sarri-sarri gertatu; bakoit zak urte-sorta polita egin dugu arduran eta horrek egonkortasuna ekarri dio taldeari. Eta urteen buruan batek beste gazteago bati lekukoa pasa dionean, aldaketa bakoit zak nabarmen sumatu den berrikunt za ekarri dio taldeari. Hori horrela izanik zuzendariei dagokienez, beste gakoa izan da abeslari bat zuk hasieratik edo ia hasieratik hor jarrait zeak sendotasuna eman diola zuzendariak direlaeta esan dudanari. Meritu handia du horrek, beteranoek kut satu egiten baitie berriei tal104
dearekiko at xikipena eta prestat zen ahalegint zeko seriotasuna. Ez nuke asmatuko esaten zein den erabakigarriena; baina, Lartaunen kasuan bezala, alde biak – zuzendariak eta abeslariak – bat etort zea ahalegin berean, erabakigarria gertatu da bata bezala, bestea ere. Zein da Lartaun Abesbat zaren ‘lekua’ Oiart zunen? Nola ikusten duzu Lartaun Abesbat zaren eta Oiart zungo herriaren arteko lotura? A.M. – Orain arteko bidetik jarrait zea, esango nuke. Galdera, hala ere, nire ‘denaesate’ horretan erant zuteke gera ez dadin, saiatuko naiz abesbat zari herrian ikusten diodan lekua zehazten. Lartaunen egiteko bat jendaurrera ekartzea lit zateke abesteak dituen alderdi onak: jendea kantuan gozat zen ikustea, alegia. Horregatik, benetan estimagarriak irudit zen zaizkit azken urteetan ikusi dizkizuedan Xanistebanetako kantu-jirak. Herritarrak kantuan arit zea, kantua aretotik kalera aterat zea… hori guztia hazia ereitea da niretzat. Erneko da noizbait. Koruari ikusten diodan beste egiteko bat – eta lotura du aurrekoarekin – haur eta gaztet xoak kantura erakart zea lit zateke. Horretan denok bat etorriko bagara ere, gauza da hori nola gauzat zen den jakitea. Ez naiz ausart zen ezer aurrerat zera, zeren eta ahaleginak eta bi eginda bainago eta, lorpen bat zuekin batera, nahikoa porrot jasota ere bai… agian tekla egokia jot zen asmatu ez dudalako. Halere, inork zalant zan jart zen ez duen egiteko garrant zit sua bada ere, argi dago bide bat edo askotan lan sakon eta jarraitua eramatea eskat zen duela ere eta gisa askotako saialdiak egitea. Alde horretatik, motibagarria izan liteke zuent zat jakitea, behin baino gehiagotan aitortu didatenez, Lartauni ent zun dizkioten kantak izan direla hainbat oiart zuarrek musika ‘serioarekin’ izan duten lehen harremana eta horietako bat zuk, gainera, horri esker animatu direla abesten hastera.
Are gehiago, ahal dudan heinean zuen emanaldietan jarrait zen zaituztedanez, ikusten dut, lehengo zenbait ‘Lartaungo’ piezari eusteaz gain, asko aldatu duzuela errepertorioa ere… eta oso egokia irudit zen zaidala. Horiek guztiak tarteko, irudit zen zait Lartaun ongi ‘kokatuta’ dagoela herriarekiko loturari dagokionez eta ongi betet zen ari dela beragandik espero den egitekoa. Zein da abesbat zak, – nola edo hala iraun bakarrik ez – aurrera egin nahi badu, erant zun beharko duen apustua? A.M. – Koruak aurrera egiteko – osasunez, noski, argit zen duzun bezala – duen apustu nagusia, begi-bistakoa badirudi ere, gazteak erakart zea da. Gakoa, ordea, zehaztera joanez, zer egin behar den asmat zean dat za, arestian esandako bidetik irabazteko. Aditua ez naizenez ez dut galderari buruzko irakasbiderik. Eskarmentuak, halere, zerbaitetarako balio dezakeenez, hona barruak esaten didana; nor edo nori irizpide gisa baliagarri bazaio, ez zait gutxi irudituko.
Nire garaian musika eta tresnak ikasteko klaseak ziren haur eta gazteen musikarako erakarmena eta gustua pizteko erabilt zen genuen bidea. Gaur balio al du? Nire zalant zak ditut, gure herrian, gainerakoetan bezala, dauden egiturei erreparat zen badiegu, behint zat. Alor horretan egin litekeena baztertu gabe, baina – kontu! – horretan indar asko gastatu gabe, koruak, nire ustez, bide berriak bilat zera jo beharko luke lortu nahi den erakarmen hori pizteko. Klaseek, dena dela, hor jarrait zen dutenez, erabakigarria derit zot musika-irakasleek ilusioa jart zeari egiten duten lanean. Hori gabe, alferrik ibiliko gara beste edozertan indar egiten. Hona, beste iradokizun bat: gazteak geureganat zera jo ordez, ez ote genezake egin geu gazteengana hurrerat zen saiatu? geuk eskaini, alegia, gazteei bizi dituzten zaletasunak aset zeko bideak? Milesker, Agustin!
105
Alait z Guridi Lazkaon jaiotako oiartzuarra naiz, 5 urte nituela etorri bainintzen bizit zera hona. Gurasoak oso kantuzaleak ditut – Lartaunen kantatzen dute oraindik, pentsa!– eta, etxean kantuan hasten zirenean, neu ere txiki-txikitatik haiekin batera hasten omen nintzen. Zazpiren bat urte nituela hasi nintzen abesten Maixabel Agirrezabalarekin eta hain zirrara handia sorrarazi zidan, gogoan dudala oraindik lehen entsaioan kantatu genuen kanta: Euskara, oi euskara. Lehen minututik t xundituta ut zi ninduen besteekin abesteko sent sazio horrek: halako ‘maitemintze’ bat esango nuke… gaur arte mantentzen dena. Orduan hasi nint zen solfeoa ikasten ere eta geroxeago harmonia, historia, pianoa… Bien bitartean abesten jarraitu nuen: t xikitan, Izot zen eta, gazte nint zela, Lartaunen. Gogoan dut 19 urte nituela Agustin Mendizabal, Lartaungo zuzendariak proposatuta, koruen zuzendarit za-ikastaroak egin nituela. Eta hala irit si nint zen 22 urterekin Lartaunen zuzendarit zara. Urte bat zuk geroago, ardura horretan jardun dut Donostiako Orfeoi Txikian eta, gut xira, baita Hondarribiko Xat z Eskifaian ere. Zuzent zeari ut zi banion ere, Gasteizko Vocalia Abesbat zan jarraitu nuen koralista gisa eta gaur egun Kup taldean abesten dut… horretaraino, t xikitatik ekarri dudan zaletasun hau.
Lartaun Abesbat zan kantari zinela etorri zit zaizun zuzendarit zari heldu beharra. Nola bizi izan zenuen? A.G. – Bi hit zetan definituko nuke une hartako nire egoera: urduritasuna eta ilusioa. Urduritasuna, beste bat zuei galdezka jardun eta haien ezezkoa jaso ondoren, halere nahikoa bat-batean etorri zitzaidalako ardurari heltzea eta horrek halako zorabio moduko bat sortzen duelako barnean. Urduritasuna oraindik handiagoa egiten zitzaidan pentsatzen jarri eta konturat zean urte-segida bati eustea tokat zen zit zaidala; hau da, niret zat oso inportanteak ziren izen eta lan handi batzuei segida ematea. Hori horrela izanik, hala ere, ez zen barnean nagusit zen zit zaidan sentipena; urduritasun-puntu bat esango nuke. Izan ere, nire sentipen nagusia bestea izan zen: ilusioa. Zuzendarit za-ikastaroak egina nint zen ordurako eta etorri zit zaidan eskaint za zelaeta, amesten nuena egiteko ordua irit si zit zai106
dala ikusi nuen. Oso gaztea nint zen eta, orduan gertatuei gaurko begiz begiratuta, ardurari aurre egiteko adoreaz gain, atrebent zia ere eduki behar izaten da, nik uste; eta une hartan biak nituen ziurrenik neurri egokian, ordura arte nire korua izan zenaren gidarit zari helt zeko. Lartaun Abesbat zaren zuzendaria izan zarelarik, zure jatorria beste abesbat za batean dago: Izot z Abesbat zan, zehazki. A.G. – Bai hala da; nire burua aurkeztean argitu dut nola izan zen koruan abesteko nire lehen esperient zia. Orduz gero, handitu arte eman ditudan pausoetan Oiart zunen izan diren koru guztietan abestu dudala ikusten dut, Izot z Txikitik hasi eta Lartaunen amaitu arte. Balio handia ematen diot herrian aukera hori eduki izanari: kantat zeko afizioa nuenez, ume nint zela hasi eta zuzendari gisa amaitu dudan arte, inora atera beharrik gabe
Oiart zunen egin ahal izateari, alegia, kantuari loturiko ibilbide osoa. Horrek garrant zi handia du batez ere adin t xikietan. Alde horretatik, niret zat halako balioa izan duen ‘baliabidea’ hor dago oraindik herrian nahi duen orori zabalik, gogoa izanez gero horretatik hasi eta norberak jarri nahi dituen mugetaraino irit si arte. Nik herrian hasi eta garatu ditut kanturako ahalmen eta zaletasuneko lehen pausoak – inportanteenak–; eta hemen hasitakoak bide zabalagoetara eraman nau, bai lanbideari dagokionez, bai eta aisiako afizioei dagokienez ere. Oso eskertuta nago, horregatik, t xikitan eta gaztetan eman nituen pausoetan alboan izan nituen guztiei. Zure musika-ibilbidean hainbat abesbat za ezagutu ahal izan duzu. Nola deskribatuko zeniguke Lartaun Abesbat za? Zein da haren berezitasuna? A.G. – Bizi izan dudan esperient zia oinarri hartuta, Lartaun oso gertuko abesbat za da. Herriko jende korrienteak osat zen duen taldea. Lartaunen ez dabil musikan ez-dakitzer ikasketa egin edo ez-dakit-non jardun duen eliteko jendea: kaleko jendea, et xekoa da Lartaunen abestera elkart zen dena. Horregatik, kideen arteko harreman estuak dituen korua da. Nik neronek ere zuzendari nint zela oso harreman estua eta gertukoa nuen korukoekin eta ut zi eta gero ere mantendu egiten dut, kalean ikusten ditudanean sumat zen dudanez. Zaletasuna da jendea abestera elkartu duen arrazoia. Horregatik, zaletasun beraren inguruan elkarturik, ez da harrit zekoa oso giro onean lan egiten den korua izatea. Nire barne-ezagut za horiek alde batera ut zita, oso lan t xukuna egiten duen taldea ikusten dut. Hau da, ikusten zaion batez besteko adinerako ohituta gaudenaren gainetik dabilen taldea irudit zen zait. Edo agian horregatik, jendearen adinak bult zaturik, oso seriotasun handiz hart zen dituena esku arteko lanak eta konpromisoak.
Horiek horrela, aipatu ditudan bi oinarri sendoren gainean jasotako abesbat za dela esango nuke Lartaun; eta oinarriok, niret zat, zaletasuna eta lana dira. Denetan ez bada ere, leku, talde eta garai askotan aipat zen da gazteen abesbat zetako absentismoa eta horretatik taldeen egonkortasunari datozkion ondorioak. Zu haur eta gazte izanik ikusi zaitugu abesbat zetan. Nola ikusten duzu gaia? A.G. – Argi dago, lan t xukun eta iraunkorra egin ahal izateko, ezinbestekoa dela jendearen asistent zia. Nire haur- eta gaztegaraian ez dakit gorabehera handirik izaten ote zen horretan; nik ez dut halako sentipenik behint zat. Agian nik neronek benetan interes handia nuelako ote? Nolanahi ere horixe da, nik uste, abiapuntua: interesa edukit zea. Hori horrela bada kasu guztietan, garrant zi berezia du haur eta gazteei dagokienez. Behin oinarri hori egonda, hainbat modu erabilt zen dira, ezagut zen dudanez, interesari eusteko: irteerak eta horrelakoak, adibidez. Horrelako pizgarriak erabiliz areagotu liteke gazteen artean kanturako gogoa; hut sean, artearen maitasunez, ameskeria izango lit zateke. Nola deskribatuko zenuke zuzendari-lan horretatik Lartaun Abesbat zari egin diozun ekarpena? A.G. – Gaur bezala, oso pert sona eta egoera desberdinak zeuden Lartaunen zuzendari izaten hasi nint zenean. Erant si horri gustu eta asmo desberdinak izan dit zakeela abesbat zara datorren pert sona bakoit zak musika egiteari buruz… eta indarrak bilt zea dela koru batek funt ziona dezan lortu beharreko lehendabiziko gauza. Bada aniztasun horren erdian, nik uste ekarpen eta lorpen handi bat izan zela errespetu handia lortu genuela denon artean. Ezinezkoa izaten da denetan eta denent zat bete-betean asmat zea, baina, guztiek erakut si 107
zuten malgutasunari eta eramanpenari esker, kohesio eta sintonia handia lortu genuen gure artean. Behin hori lortuta, ia berez etorri zen lan-giro egokia sort zea jende-mult zo hartan, aritu naizen urteetan sumatu izan dudan bezala: bertarat ze-maila handia ezagutu dut eta, etorritakoan, jendea gogot su arit zen zen. Areago: taldean osat zen genuen lan-giroa oso lagunartekoa zen; baita gozoa ere. Nik esango nuke musika eginez, taldean gozatu egiten genuela. Lartaun Abesbat za, horrekin batera, aurretik zetorren historia baten eta pert sona bat zuen lanaren emait za ere bada. Nola bizi izan zuen zu bezalako zuzendari gazte batek hori? A.G. – Lehen ere esan dut egiteko honetan hasi nint zeneko lehen sentipena urduritasuna izan zela. Ardura; oso ardura handia, izen eta bide luze baten sokan sart zera bainindoan eta ez nekielako nola aterako zit zaidan. Baina nik neronek eta abeslariek jarri genuen ilusioak asko erraztu zizkigun gauzak. Alde horretatik, nire asmo nagusia, bide berriak asmatu eta lant zea baino, ordura artekoari jarraipena ematea izan zen. Taldeak nigana irit si arteko bidea eraman bazuen eta hori ongi atera bazen, zerbaitengatik izango zen eta, esperimentuetan hasi baino, errealistagoa iruditu zit zaidan gure gaitasunetatik ziur ikusten nuen bidetik joatea, horrek sendotasuna emango ziolako taldeari. Hala gertatu zen, gainera, Yonen heriot zaren 25. urteurreneko kont zertuei begira etorri ziren abeslari berriekin, horretarako prestatu genuen programarekin, etab. ikusi genuenez. Nork bere erroei zint zo jarrait zea beti da, baita abesbat zetan ere, garantia handikoa. Non egon da 50 urte hauetan abesbat zak aurrera egiten asmat zeko gakoa? 108
A.G. – Gauza korapilat su eta teorikoetara jo gabe, edozeinek ulertuko duen faktorea aipatuko dizut: lana serioski egin eta lan horretan ilusio guztia jarri. Lehen ere horrelat su erant zun dizudala esango didazu; eta bai, hala da. Baina, nik ikusten dudanez, hain zuzen horrexegatik dira lana eta ilusioa Lartaunen iraupenaren gako: horiek izan direlako urteetan Lartaunek indar egin duen puntuak. Are gehiago, niret zat Lartaunen iraupenaren gilt zarri diren bi faktoreok alde bietatik egon dira presente taldean: bai zuzendarien – guztien – aldetik eta baita koruko kideen aldetik ere. Zuzendari jardun dugunok oso gazterik hasi ginen denok horretan eta miresgarria irudit zen zait gazteek beti izaten duten ilusio horrek, ameskerietara eraman gabe, lan jarraitua egitera eraman gaituela. Eta abeslariei dagokienez, urteetan jarduteak – askok erakut si duten iraupenak errespetu osoa merezi dit – ez ditu eraman zabarkeriara edota harrokeriara, egunez egun lehen egunean bezala lanari ekitera baizik. Horregatik dira, nire ustez, lana eta ilusioa abesbat zak 50 urtetan irauteko gakoa. Zein da Lartaun Abesbat zaren ‘lekua’ Oiart zunen? Nola ikusten duzu Lartaun Abesbat zaren eta Oiart zungo herriaren arteko lotura? A.G. – Kanturako joera handia ikusten dut nik Oiart zunen, jende asko dago herrian kantuzalea, eta korua oso gune aproposa gertatu dela ikusten dut urteetan, zaletasun hori lant zeko. Alde horretatik, Lartaunek zerbit zu bat eskaint zen die herritar askori: pert sonen eskueran jart zen den zerbit zua. Balioztat zea mereziko luke herri-agintarien aldetik eta herritarren aldetik ere, oso kostu t xikiaren truke, jende-mult zo baten ekimenari esker, herrian aukera bat zabalt zen zaielako askori, aurre-baldint zarik gabe, ‘lanketa’ honetan parte hart zeko.
Herrian, bestalde, badago beste kultur eskaint za asko ere eta koruarena bat gehiago da haien artean. Bada, hain zuzen ere horregatik, Lartaunen beti ikusi dut herriaren esanahi handiko une garrant zit suetan presente egotera eraman duen jarrera, bere ekarpenari esker, une horiei are maila jasoagoko jant zia eman dien ukitu bat emateko. Alde bietatik â&#x20AC;&#x201C; koruaren eta herriaren aldetik â&#x20AC;&#x201C; sendot zen jarraitu beharreko lotura dela irudit zen zait. Zein da abesbat zak, â&#x20AC;&#x201C; nola edo hala iraun bakarrik ez â&#x20AC;&#x201C; aurrera egin nahi badu, erant zun beharko duen apustua? A.G. â&#x20AC;&#x201C; Logikak esaten dit haur eta gazteekin lanean hasi beharra dagoela, ez dago aurrera begira beste irtenbiderik; eta aldarrikatu baino gehiago, landu egin behar da. Apur bat zehazte aldera, mutil- eta neskamult zo horrent zat zerbait erakargarria edo deigarria sortu beharko lit zatekeela esango nuke: irakasteko instant zietan â&#x20AC;&#x201C; ikastet xeak, musika-eskolaâ&#x20AC;Ś â&#x20AC;&#x201C; edo horiek baliatuz hortik kanpo arit zeko gogoa sortuko dien zerbait
eskaini, baterako zerbait prestatuâ&#x20AC;Ś Esan nahi dut: plataformaren bat sortu, eskolan hasten dutena ez dadin etenda geratu eskola amait zean. Izan ere ume asko ikusten dut musikako lehen pausoak ematen, gaztet xotan ere hor jarrait zen dute askot xok eta gero badirudi lan hori guztia ezerezean amait zen dela. Zaila egiten zait pent sat zea umetan musika ikasten duten ehunka neska eta mutil horien artetik ez aterat zea inor halako edo bestelako talderen batean jarrait zeko gogoz. Eraginkortasunagatik eta ekonomiagatik, besterik ez bada. Bestalde, lehenago esan dudanaren bidetik, gure herrian kantuzale asko dago eta, logikaz, haur eta gazteen artean ere egon behar dute; bada horiei gaur egun ere aukera ematen jarraitu behar zaie gertutik: herritik bertatik. Abesbat za edo beste motako talderen bat izan liteke horretarako gaur bertatik daukagun bide posibleena. Milesker, Alait z.
109
2009â&#x20AC;¦ URREZKO EZTEIETATIK ETORKIZUNERA BEGIRA
Zuzendari-aldaketa eta arnasberrit zea Alait z Guridi zuzendariak, hamar urteko lan mardularen ondoren, egoki irit zi zion bere ibilbide profesionalean aldaketa egin eta bide berriak jorrat zen hasteari eta erabakiak zuzendari-aldaketa ekarri zuen Lartaun Abesbat zarent zat. Maddalen Dorronsoro gazte lezoarra izan zen 2009ko urtarrilean egitekoari heldu ziona. Liburu hau kalerat zean ere berak jarrait zen du zuzendari-egiteko horretan. Zuzendari berriak, urteen gaztetasuna gorabehera – honek ere 21 urte zituen ardurari aurre egiten hasi zenean–, musika-heldutasun handia erakut si du hasieratik bere alorreko egitekoei dagozkienetan62. Abesteko zaletasunak bult zatuta, t xikitatik jardun du hainbat taldetan abesten, urte gut xiren buruan, egun Euskal Herriko eta Europako abestalde onent xoenen artean kokatuta dagoen Errenteriako Landarbaso Abesbat zan arit zera irit si arte63. Abesteko eskarmentuaz gain, zuzent zen ere esperient zia aberat saz janzten ari da eta horren erakusgarri da Easo Musika Eskolan irakasle eta zuzendari gisa egiten duen lana. Zerbaitetan laburtu beharko bagenu egungo zuzendaria garat zen ari den lana, taldearen maila teknikoa jasot zen izan dela esango genuke, ahot sen inpostazioari eta afinazioari dagozkienetan bezala, baita errepertorioaren berrit zeari dagozkionetan ere, egungo abesbat za gazteagoek jorrat zen dituzten bide bert suetatik… betiere taldeak bere urrezko ezteietako ospakizunen inguru honetan erakusten duen batez besteko adinari – 55,5 urtekoa, gut xi gorabehera – eta gaitasun teknikoei64 egokituta. Bereziki lagungarria gertatu da, emait za horretara iristeko bidean, zuzendariaren Landarbaso Abesbat zako partaidet zari loturik, Lartaun Abesbat za talde harekin urteotan sortuz joan den lankidet za-harremana eta horretatik jasot zen ari den onurazko eragina. Hori baieztat zen digute, lankidet zari dagokionez, Errenteriako taldeak urtero antolat zen duen Eguberritako Kont zertu Solidarioetan Oiart zungoak urteetan izan duen parte-hart zeak eta, eraginari begiratuz gero, Lartaun Abes62 Zuzendari berriaren musika-ibilbideari buruzko zert zelada aipagarrienak ezagut zeko, ik. Oiart zun urtekaria, 39. zenb., 2009ko abuztuak 2, 91-92. or. 63 Balorazio honetan zuzen gabilt zanaren erakusle izan litezke azken urteetan Donostiako Musika Hamabostaldian parte hart zeko jasot zen ari den gonbidapenak edota – are objektibotasun handiagoz – mundu zabaleko abesbat zen arteko “olinpiadak” antolat zen dituen Interkultur erakundeak munduko 50 abestalde mistorik onenen artean sailkat zea 2014an. 64 Zenbait gauzatan, adinaren datu horrekin zerikusia dutenak.
113
bat zaren 50. urteurrenaren karietara haren zuzendari Iñaki Tolaret xipik beren beregiz konposatu eta Oiart zungo abesbat zak estreinatutako Izpia da musika-lanak. Hurreratuz zetorren 50. urteurreneko ospakizunei begira abesbat za ordurako hart zen ari zen arnasa berriaren erakusle argienetakoak izan ziren 2011n emandako urrat sak. Aipatu urtean bete ziren 100 urte Yon Oñatibia jaio zela eta urtemuga horrek, berari loturik antolatu ziren ekitaldi eta emanaldien bidez, aukera eman zion taldeari aspaldiko urteetan eman ez zituen urrat sak berrit zeko.
Lartaun Abesbat za, 2011ko Musikasteren baitan Errenteriako Andra Mari Abesbat zarekin batera eta t xistu-bandaz eta Ereint za Dant za Taldeaz lagunduta, Yon Oñatibiaren jaiot zako mendeurrena ospat zeko egin zen kont zertuan (2011/05/21).
Euskal Herriko – eta Estatuko ere esango nuke – musika-zirkuluetan duen sonagatik, aipatzekoa da Errenterian egiten den Musikasteren baitan bai gure abesbatzak bakarrik eta bai Andra Mari Abesbatzarekin batera 2011 hartan Yon Oñatibiaren lanez osaturik eskaini zuen kontzertua. Emankizunak jarraipena izan zuen geroago omenduaren jaioterrian bertan, Lartaun Txistulari Taldearen eta Haurtzaro Dantza Taldearen laguntzaz eskaini zen kanta- eta dant za-ikuskizunaren bidez. Are gehiago, urte bereko azaroaren 27an, omenduaren jaiot za-egunarekin bat eginez, abesbat zak bere gaitasunaren eta arnasberritzearen erakusgarri bat gehiago eman zuen, Easo Kapera Gregorianistarekin eta Lartaun Txistulari Taldearekin batera, Maialen Mendibil organotik lagunt zaile zela, Done Eztebe parroki elizan eskaini zuen kontzertu handian65. Kont zertu horrek amaiera eman zion musikaren munduak eta bere herriak gure abesbat zaren oinarrizko erreferentea den Yonen jaiot zari eskaini zioten urteari. Aipa65
duena. 114
Bada Lartaun Abesbatzak argitaratutako DVD bat, emanaldi honetako edukia bere osoan jasotzen
gai dugun emanaldi horren inguruan, azkenik, nabarmendu beharreko detailea da saioa – gregorianista taldeak eskainitako zatia izan ezik, noski – erabat Yon Oñatibiaren sorkunt za-lanek osat zen zutela eta baliagarri gertatu zela egile oiartzuarraren musikaetorriak bere baitan dituen izaera, estilo, ent zule-mota… hain askotarikoak, neurri batean bederen ezagutzen hasteko: haur kantak, eliz kantak66, antzezpenetakoak, folklorekoak…, batzuk eta besteak sorkuntzazkoak nahiz moldaketazkoak izan. Yonen mendeurrenaren ospakizunak, musika-emanaldietan ikus litekeena baino harago, beste emait za aipagarriago bat ere ekarri zuen. Ziur haiek bezain ospet su eta agerikoa ez zela, baina izan dit zakeen ondorio onuragarriengatik eta horiek urte bat zuetarako izan litezkeelako, ezinbestekoa derit zogu hona ekart zeari. ’Gertaera’, hala dei bageniezaioke adit zera eman nahi dugunari, abesbat zaren handit zea izan zen. Yonen heriot zaren 25. urtemugakoan bezala, orain ere Lartaungo erraldoi hark Oiart zunen ut zitako jarraipena merezi bezala agerian jart zeko asmoz –hemen bai esan dezakegula Yonen «it zala luzea dela» dioen harako esakunea–, ospakizunetan parte hart zeko deia egin zit zaien koruaren sort zailearekin kantuan jardundako jende askori; eta deiari erant zun ziotenen artetik, asko izan ziren, urteurren haren xede ziren une bateko emanaldietara mugatu gabe, garai bateko zaletasunera it zuli eta berriz ere abesbat zan kantat zera it zuli zirenak. Lehen jardun honen ondoren, abesbat za sendo ageri zen etort ze bidean zen 50 urteen ospakizunetarako. Zuzendari berriak abeslari-mult zo esangurat sua zuen esku artean, prestatu zitezkeen ekimenei aurre egiteko. Eta – datu are interesgarriagoa – etorri berriek lehendik zekarten eskarmentuari esker eta lanketa metodikoa eramanez, emait za nabarmen onak eman zituzten, eskainitako emanaldiek eta horien jarraipena egin zutenen irit ziek laster asko baieztatu zutenez. Behin epe ertaineko iraupena nahikoa Easo Kapera Gregorianistako kideak ziurtaturik, erreleboa lort zea agertuko da Oiart zunen, Yon Oñatibiaren mendeurreneko abesbat zaren epe luzeko apustu handiena kont zertuan (2011/11/27). gisa. 66
Interesgarria da honetan nabarment zea Easo Abesbat zaren lehendakariak bere taldearen aurkezpena egitean adierazi zuena: Yonen eliz musikak iradokit zen duen gregorianoarekiko afinitatearena, alegia. Hark esandako hit zetan, «gregorianoa abesten ez bazuen ere, asko maite zuela frogat zen digu». 115
2014: urteurren betea Oñatibiaren mendeurrena bukatu ahala, 2012az geroztik taldea ‘motorrak berot zen’ hasi zen apurka-apurka, baina atergabe. Abesbat zaren zuzendarit zataldea aldat zeaz batera, lantalde zabalago bat ere prestatu zen, zetorrenari merezi eta nahi bezalako erant zuna emateko. Asmo horiei forma ematerakoan, abesbat zak honako irizpide nagusion ildotik jot zea erabaki zuen, jarritako helburuak lort zeko: Abesbat zak Oiart zunekin – herriarekin eta herritarrekin – duen lotura are sendoago egite aldera, ospakizunak herriari begira eta herritarren partaidet za zainduz antolatu. Abesbat zako kideetara mugatu gabe, noizbait kide izandako orori ireki ospakizunetan partaide izateko aukera, edozein izanik ere bakoit zaren parte-hart zearen iraupena nahiz ekarpena. Urteurreneko ospakizunak, kide berri eta gazteagoak abesbat zan sart zera gonbidatuz, taldearen etorkizuna ziurtat zeko baliatu. Liburu honen kalerat zean goizegi bada ere oraindik jatorriko erabakion eragina neurt zeko, badira emankorrak gertat zen ari direla baieztat zen dizkiguten seinale bat zuk. Hala nola abesbat zako kideen datu-basea edota ospakizunetako konpromisoak bete ondoren hasi diren koruko partaide berriak. Preseski, ezin da aipatu gabe ut zi, lehenari gagozkiola, ospakizunoi begira eratu den datu basea: hut setik hasi eta, argazki eta kideen oroipenetara joz, 275etik gora pert sonaren zehaztasunak jaso baitira, denak ardura eta denbora handiagoz edo t xikiagoz Lartaunen aritutakoak. Arestian aipatu lantaldearen lehen erabakiok abesbat zako kide guztien jarrera proaktiboa lagun garatu ziren hasieratik bertatik: ahot s-teknika saio bereziak, sarritan koralistek beraiek beren polt sikotik ordainduak, edota abesbat zaren 50 urteetan ohikoak izan diren asteroko bi saioez gain eginiko aparteko guztiak, inoiz asteburua barne… Abeskide guztien ahaleginok zuzeneko isla izan dute abesbat zak azkenaldian erakut si duen kalitatearen hazkunde nabarmenean, herriko nahiz kanpoko ent zuleen irit zietan ez ezik, prent saren kritikan ere behin baino gehiagotan agerian jarri den bezala. Hoberako eraldaketa tekniko hori zenbait konpositorek abesbat zarent zat beren beregiz prestatu zituzten pieza berriez areagoturik etorri zen, gainera. Hor geratu dira abesbat zaren historiarako euskal musikagint zaren lehen lerroan dabilt zan bost musikagile ezagunok, Lartaunen izanari eta izenari loturik, ut zi duten ondorengo pieza hauek osat zen duten musika-ondare aipagarri hau: Xabier Sarasola beasaindarrak, Blonda Xarmanta izenekoa; Junkal Guerrero andoaindarrak, Argizaiola derit zana; Javier Busto hondarribiarrak, Argia titulupekoa; Iñaki Tolaret xipi errenteriarrak, Izpia da deitua eta Jose I. Ansorena donostiarrak, azkenik, Gustatu nau izenaz egindakoa. Merezi du agerian jart zea lehen eta azken kantek ez, beste guztiek argia dutela gai eta ardat z. Hit z horren eta iradokit zen duen eduki eta irudien jiran, hain 116
Lartaun Abesbat zaren 50 urteen karietara abestiak sortu dituzten musika-egileak, abesbat zak izandako zuzendariak inguruan dituztela, ospakizuneko kont zertu nagusian (2014/09/21). Goiko lerroan, esker-eskuin: Alait z Guridi, Iñaki Altuna, Agustin Mendizabal, Leticia Vergara eta Josu Elberdin. Beheko lerroan: Iñaki Tolaret xipi, Xabier Sarasola, Junkal Guerrero, Maddalen Dorronsoro, Javier Busto eta Fernando Boto.
zuzen, bildu nahi izan ziren urteurrenekoan abesbat zari nagusit zen zit zaizkion sentipenak. Ongi baino hobeto jasorik datoz horiek guztiak, ospakizunen irekiera ospet sua gertatu zen eta Argiaren Mint zoa izenez 2014ko uztailaren 31n Lartaun Abesbat zak eman zuen kont zerturako prestatutako esku-programan: «50 urtetan bizipen ugari bizi izan ditu abesbat zak: argiz beteriko momentuak – sariak eta lorpenak, esaterako – baina baita une ilunak ere: sort zailearen heriot za edota ahultasun-une gogorrak. Azken finean pert sonek egiten dute abesbat za eta pert sonen bizit za etenik gabeko zikloa baita, argiaren zikloa bezala… Bizit za argi-ilunez beterik datorkigulako, bizit zak askotan iluna dirudielako… baina argi-izpiak ere badituelako… bizit za izpia da!!!»67.
67
Harribelt za Elkartearen aldeko Udako XVIII. Kont zertua, esku-programa. 117
Atarikoak Irit si zen ikasturtearen luze-zabalean partaide guztiek egindako lan isila kalerat zeko ordua ere. Errenterian urtero antolat zen den Musikastek abesbat zen musikari eskaint zen dion kont zertua izan zen horretarako lehen hit zordua. Maiat zaren 23an, Donostiako Ertizka Ot xotearekin, Gasteizko Olabide Haur Abesbat zarekin eta Errenteriako Landarbaso Abesbat zarekin batera osatu zen kont zertuan, Lartaun Abesbat zak bost abestiko emanaldia eskaini zuen; horietako bi â&#x20AC;&#x201C; Xabier Sarasolaren Blonda Xarmanta eta Jose I. Ansorenaren Gustatu Nau â&#x20AC;&#x201C; abesbat zarent zat sortutako abestien erabateko estreinaldi nagusiak ziren, gainera.
Lartaun Abesbat za, 2014ko Musikasteren baitan eman zuen kont zertuan (2014/05/23).
Euskal Herri mailan â&#x20AC;&#x201C; eta Espainian ere â&#x20AC;&#x201C; berebiziko sona duen erakusleiho honetako agerpenaren jarraian, abesbat zak Donostian eman zuen bigarren erakustaldia. Ekainaren 13an izan zen, Gipuzkoan egiten den musika-ziklo garrant zit suenetako batean: XVII. Aita Donostia Musika Astean, alegia. Lartaunek izan zuen, ospat zen ari zen efemerideagatik, zikloaren irekiera-kont zertua emateko ohorea. Bera izan zen kont zertuko interprete bakarra; eta musika emanaldia bi zatitan eta bi lekutatik eskaini zuen: kont zertuaren ent zun-aretoa zen elizako korutik, lehen zatia, organoa lagun zuela, eta elizaren aurrealdetik, a capella, bigarren zatia. 118
Emanaldia ustekabeko handia eta pozgarria gertatu zen Oiart zualdetik ez beste lekuetatik bertaratu ziren ent zule gehienent zat. Askok ez zuten ordura arte Lartaun Abesbat zaren berririk eta emanaldiaren amaieran, ikustekoak eta ent zutekoak ziren koruko kideei, erakut si zuten maila apartagatik, zuzent zen zizkieten zorion-hit zak. Norberaren gustu eta hit zetan geratu gabe, halere, gure hit zek baino askoz hobeto adieraziko digute kont zertuak ent zuleen artean ut zi zuen arrastoa, emanaldia burutu eta bi egunetara Donostiako Diario Vasco egunkarian, EMECÉ kritikariaren eskutik eta ¡Qué Bueno! izenburu adierazgarripean, atera zen prent sa-aipamen honek: «El concierto que aquí se valora resultó toda una sorpresa para quien escribe, al escuchar por primera vez, en sus 50 años de historia, a la coral Lartaun Abesbat za de Oiart zun (lo digo avergonzado). Fue una velada realmente hermosa en la que un coro, donde la edad media puede superar las cinco décadas, hizo galanura de una permanente afinación, de saber modular y de mantener una constante de expresividad vocal realmente hermosa, sin tener que llegar a los recursos del registro agudo para demostrar lo que es el canto bello en consuno. Todo fue suavidad, elegancia y refinamiento en el gusto»68. Kont zertua erreferent ziazko mugarri bihurtu zen abesbat zarent zat. Taldeak gorakada handia bizi zuen bere autoestimuan, ziur ikusi zuen bere burua musikarako gaitasunei dagokienez eta prest, teknikoki, eta gogot su, jarreraz, urteurreneko ospakizunen gailurra izango ziren emanaldiei aurre egiteko. Musikazko jai-giroan ospatu ziren ekitaldien atariko emanaldiok Harribelt za Elkarteak azken urteetan uztailaren 31rekin batera antolat zen duen kont zertuaz burutu ziren. Kont zertuak izen handia lortu du Gipuzkoako jendartean, ez bakarrik HIESaren aurkako borrokan gizartea kont zient ziatu eta jarduerak aurrera eramateko diru-iturri garrant zit sua delako, baita – oraindik datu interesgarriagoa – bertara etort zen ari diren interpreteen aniztasun eta mailagatik ere: Ainhoa Arteta sopranoa, Easo Kapera Gregorianista, Donostiako Orfeoia, Andra Mari Abesbat za, Maite Arruabarrena mezzosopranoa, Ricardo Requejo pianojot zailea… Lartaun Abesbat zak 50 urte betet zen bazituen 2014an, Harribelt za Elkarteak 20 bete zituen urte berean eta ibilbide horretan 18.ez aurkeztu zuen emanaldiak ez zien hut s egin Oiart zungo eliza mukuru bete zuten ent zuleei. Arestian aipatu Donostiako kont zertua bezala, emanaldi hau ere korutik eta elizaren aurrealdetik eskaini zuen. Lehen zatiak, Nata Lux (organotik sort zen den argia) izenburua zeramanak, barrokotik XX. mendera arteko eliz musikaren bilakaera labur eta adierazgarri bat erakut si zuen. Izenak berak iradokit zen duen bezala, lehen une hau organoak eta, pieza batean, zeharkako flautak lagunduta garatu zen. Bizit zaren Izpia (ilunetik argira) izenburuaz zetorren bigarren zatia koruak a capella abestu zuen elizaren aurrealdetik. Kont zertuaren une honetarako prestatu zen eszenarat zea – argiaren inguruan garatua, noski – hunkigarria gertatu zen ikusleent zat eta bertan ent zun ziren lehenengo aldiz, egitarauaren ardat za zen 68
EMECÉ, ¡Qué Bueno!; El Diario Vasco, 2014/06/15 119
gaiarekin loturik, abesbat zaren urteurrenerako beren beregiz sortutako ondorengo hiru abestiok: Junkal Guerreroren Argizaiola, Javier Bustoren Argia eta Iñaki Tolaret xipiren Izpia da.
Lartaun Abesbat za, Harribelt za Elkartearen 18. Udako Kont zertuan (2014/07/31).
Emanaldiaren amaieran bat zetozen ent zuleen zorion-agurrak eta kritikarien irit ziak. Balioespen onenaz mint zatu ziren denak kont zertuan ent zun eta ikusi zituztenez: bizitako unearen erakargarritasuna eta xarma; musika ‘janzteko’ prestatu ziren irudiak; programaren aniztasuna eta kalitatea; zuzendariaren maisutasuna, bere gaztetasuna gorabehera; koruak erakut sitako teknika- eta arte-maila jasoak; estreinakoz ent zundako kantek ut zitako ahogozoa; kide guztiek egindako lana… Aipatu berri dugun musika bidezko atariko bikain horrek bi egun geroago – abuztuaren 2an – izan zuen burut zapena. Herriko Xanisteban jaiei hasiera ematen dien egun eta ekint za horretan Lartaun Abesbat zak izan zuen lehen suziria jaurtit zeko ohorea. Honela dago jasota, hit zez hit z, 2014 urteko Xanisteban-jaien egitarauan: «Oiart zungo Jai Bat zordeak proposatuta, LARTAUN ABESBATZAKO kideek, beren 50. URTEURRENA ospatuz, Oiart zungo alkateak, Udalbat zako kideek eta Jai Bat zordeko kideek lagunduta, lehen SUZIRIA botako dute, eta horrek, kanpai-soinu alait suekin batera, jaien hasiera adieraziko du»69. Eta hala egin zen, egitarauan iragarri bezala: abesbat zaren izenean, Moises Gonzalez lehendakariak esan 69
120
OIARTZUNGO UDALA, Xanistebanak 2014 jaien egitaraua, 1. or.
zituen jaien atariko hit zak eta, suziria piztu aurretik, abesbat zak, berak dakien bidetik â&#x20AC;&#x201C; kantuz â&#x20AC;&#x201C; animatu zituen herritarrak festan parte hart zera. Esan berri ditugunen harira, gure abesbat zaren ibilbide historikoa aurkezten ari garen une honetan, ohart zekoa da Lartaun Abesbat zak eusten jarrait zen diola herriarekiko loturari eta, zehazkiago, lant zen jarrait zen duela taldearen abiarazle izan ziren elkarteko kideek duela berrogeita hamar urte baino gehiago buruan zuten asmo hura, hau da, musikaren bidez herriaren ohiturak jaso, bizi eta sustat zen lagunt zea, alegia.
Jaiegun aberat sak Iraila izan zen abesbat zaren urteurrena ospat zeko ikusi zen garairik egokiena. Izan ere, abenduaren 24an betet zen baziren ere zehat z-mehat z 50 urte abesbat za lehenengo aldiz plazaratu zenetik, agerikoa zen arrazoi askorengatik ez zela egunik aproposena halako ospakizunetan hasteko. Horregatik, egutegiak eskaint zen zituen abaguneak baliatuz, irailaren 19, 20 eta 21eko asteburuaren inguruan kokatu ziren jai-ospakizunak eta, are garrant zit suagoa, abesbat zak herriari eskaini nahi ziona emateko egunak. Izan ere, prestat zen hasterakoan urteurrenari eman nahi zit zaion jite orokorrari kasu eginez, ospakizunen burut zapeneko egunok ere arestian aipatu ditugun irizpide nagusi haien ildo beretik garatu ziren: herriari irekirik eta harekin batera, abeskide izandakoen parte-hart zea agerian jarriz eta kide berrien sarbidea bilatu nahiez. Hori gut xi balit z, gainera, lehen-lehenik abian jarri zen ekimenak bete-betean erant zuteaz gain arestian aipatu berri ditugun irizpide nagusi haiei, pedagogia-edukiak lant zera zuzendurik gauzatu zen. Irailaren 12tik 22ra arte udalet xeko areto nagusian irekirik egon zen erakusketaz ari gara. Bertan jarri ziren, herritarren ikuskizun, abesbat zaren lehen uneetatik gaur arteko argazkiak, eskainitako hainbat kont zerturen programak, esanahi berezia zuten partitura historikoak, irabazitako hainbat sari eta jasotako aitorpen- eta ikur-mult zo adierazgarri bat. Osagai horiek eta Oiart zungo herri-eskolako nahiz ikastolako irakasleei egin zit zaien gonbidapena tarteko, erakusketa baliagarri gertatu zen herriko gazteenen artean Lartaun Abesbat za eta enparauen eskutik azken hamarkadetan bizitako musika-kultura eta berari lotutako izen aipagarri bat zuk ezagut zen hasteko: Lartaun, Yon OĂąatibia, Mirandaolaâ&#x20AC;Ś Horretara zuzendurik eman zit zaizkien belaunaldi berrietako ikasleei erakusketan ikusgai ziren pert sona, gertaera eta materialei buruzko azalpenak, gero ikasleek nork bere ikastet xean landu eta sakondu zituztenak. Ospakizunek irailaren 20-21eko asteburuan harrapatu zuten gailurra. Larunbatigande horietan egindakoen kronika baino harago, jaso dit zagun hemen haietako bakoit zaren arnasa eta bilbea erakut s diezaguketen zert zelada bat zuk. Irailaren 20a musika eta ikuskizun herrikoienari eskaini zit zaion; abesbat zak, lehen egun honetan, bere sorrerako lehen urteei keinu bat egin nahi izan zien. Horretarako, Yon OĂąatibiaren maisulanari esker, Lartaun izena Euskal Herrian barna 121
Lartaun Abesbat zako kideak Euskal Oihart zunak ikuskizunaren emanaldian (2014/09/20).
barreiatu zuten lehen Euskal Show eta geroagoko Euskal Sena haien aierupen moduko bat eskaini zuen Elorsoro Kiroldegian. Ikuskizuna – Euskal Oihart zunak izenez taularatua – arestian aipatu bi ikuskizun haien moldaketa eta laburpena zen; zehazkiago esateko, nekazari giroko familia-jaia irudikat zen zuen jatorrizko ikuskizun haien lehen zatiarena. Horretan egin zena aipat zean, merezi du nabarment zea moldaketa aski konplexua izan zela; ez bakarrik ikuskizunean parte hart zen zuten pert sonen eta taldeen aniztasunagatik, baita jarraitutako taularat ze minimalistagatik nahiz erabili ziren argiteria- eta soinu-teknikengatik ere. Eta xehetasun azpimarragarriena: kanpoko inoren zuzendarit zaz eraman gabe, Lartaun Txistulari-Taldearen eta Haurt zaro Ikastolako Dant za-Taldearen lankidet zari esker, Lartaun Abesbat zako zuzendariaren esanetara, bertako kideek ant zeztua. Ikustekoa zen emankizuna hasteko ordua heldu aurretik kiroldegiaren ingurura bertarat zen ari zen jendet za: Xanistebanetako dant za- eta musika-ikuskizun handietarako pilatu ohi denaren parekoa. Esan gabe doa harmailak bete egin zirela eta ikusleek – asko eta asko, gazteagoak zirenean, lehengo emanaldi haiek ant zezten ibilitakoak edota, gut xienez, ikusitakoak – gozatu ederra hartu zutela, ikuskizunarekin bezainbat, begien aurrera zekarkieten garai bateko oroipenak egunerat zearekin. Hainbaten ahotan ent zuten ziren «laburra egin zit zaiela»ko adierazpenak izan litezke asmatu izanaren seinalerik nabarmenenak. Ospakizunen burut zapena eta jaiegun nagusia irailaren 21 igandekoa izan zen. Musika “jasoak” – nolabait esateko – hartu zion egun horretan lekukoa bezperako herri-musikari, Lartaun Abesbat zak Done Eztebe parroki elizan eskaini zuen kont zertuan. Berari buruzko aipamenak egiterakoan, ezer baino lehen nabarmendu beharreko datua, ezbairik gabe, abesbat zaren eta oiart zuarren arteko loturarena da. Korua bere lekura azaldu orduko, ikustekoa izan zen – ent zutekoa, hobe esan – eliza bete zegoen jendet zak koruari eskaini zion t xalo-zaparrada atergabea. Hainbesteraino, 122
zuzendariak t xalo artean eman behar izan ziola koruari lanari ekiteko seinalea. Argi geratu zen abesbat zak sorreratik duen eta urteurrena baliatuz agerian jarri nahi zen ezaugarria: herritik sortua herriaren arnasa jasot zeko eta, herriari ahot sa it zult zean, herritik jasot zen duena kantat zeko adorea. Esanguraz beteriko lehen datu horrez gain, kontzertuak hainbat une hunkigarri eskaini zituen. Arestian esan berri duguna, horietako bat. Bestea, saioaren amaieran sortu zena. Kont zertua, izan ere, abesbatzaren sort zaile eta izen handienaren bi kantaz bukatzeko eratuta zegoen eta une horretan denen aurrera ekarri zen Yon Oñatibiaren argazki handi bat. Irudia agertu orduko, entzule guztiak zutitu eta, errespetu eta esker onez, txaloka hasi zit zaizkion eta hala jardun zuen tarte luzean, gizon handi hark herriari –Oiart zuni eta Euskal Herriari– egindako ekarpen aberatsa aitortu eta eskertu nahiez.
Urteurrenaren ospakizuneko kont zertu nagusian (2014/09/21) Lartaun Abesbat za – egungo eta iraganeko abeslariak batera – kantat zen.
Esanahi handiko uneak izan ziren Iñaki Altuna, Agustin Mendizabal, Leticia Vergara, Fernando Boto eta Alait z Guridi – denak lehenago edo geroago tarte luze edo laburragoan abesbat za zuzent zen aritutakoak – oholt zara igo eta beren aukerako pieza banaren interpretazioa zuzendu ziotenekoak koruari. Zuzendariez batera, abesbat zak ezin zituen emanaldi aipagarri hartan alde batera ut zi bere sorreraren urteurrenerako espresuki sortu ziren kantak eta are gut xiago berorien egileak. Hala, ent zuleek berriro ent zun ahal izan zituzten aurreko hilabeteetan koruak estreinatu zituen piezak, 123
oraingo honetan sort zaileak berak – Junkal Guerrero, Xabier Sarasola, Javier Busto eta Iñaki Tolaret xipi (Jose Ig. Ansorena ezin izan zer bertaratu) – ent zule zirela. Nork bere kantaren amaieran zutiturik erant zun zituen t xalo beroetan ongi baino hobeto frogatuta geratu zen egindako lanagatik abeslarien zein ent zuleen aldetik merezi zuten balioespen handia. Eta, nola ez, esanahi bereziko unea izan zen baita noizbait koruan ibilitako beste 60 inguru gizon eta emakumek Lartaun Abesbat zarekin batera Yon Oñatibiaren bi kanta ‘historiko’ –Binbili Bonbolo eta Agur, Zuberoa – eskaini zituztenekoa ere. Abesbat zaren sort zaile, lehen zuzendari eta izen behinena izan denaren irudi inguruan lehengo eta oraingo abeslariak elkartuta, amaitu zen, esker onezko eta oroipenezko doinu eta hit zen artean, jai-urteari burut zapena eman zion musika-emanaldi gogoangarria. Guztiaren oroigarri geratu da abesbat zan aritu izandako guztiei banatu zit zaien Lartaun Abesbat za, Urrezko Ezteiak izenburua daraman liburua. Bertan, 60 kantarekin batera, argazki bidez gogorat zen da Lartaun Abesbat zaren ibilbidea.
Etorkizuneranzko bidean Behin urteurreneko jaiek ut zitako oihart zunak it zalt zen hasi bezain agudo, aurrera begirat zen hasi beharra zegoen. Abesbat zak 50 urte bete eta ez du bukatu bere ibilbidea; ezinbestekoa ikusten dute guztiek oraindainokoari jarraipen ematea. Hori egia bihurt zea eta horretan jorratu beharreko bideekin asmat zea da abesbat zaren gidarit za daraman zuzendarit za-taldeak gaur esku artean duen aztergai nagusietakoa. Are gehiago: dakigunez, horretan parte hart zen duten kideek hasiak dira jada gaiari hainbat alderditatik begirat zen. It xaropenezko datua, ezbairik gabe, berandu baino lehen sortu ahalko diren emait zei begira. Aipagai dugun azken une honetako lehen urrat sa – korapilo gut xien daramana bada ere, ez horregatik garrant zirik gabekoa – abesbat zan parte hart zen duten pert sonetan apurka-apurka egitea komeni den berrikunt za da. Urteetan aurrera doazen pert sona nagusi dezentek osat zen dute gaur egungo taldea. Ez alferrik, lehenago aipatu dugun bezala, koruaren batez besteko adina 55 urteen inguruan dabil, gut xi gorabehera. Abeslariak, oro har, sasoian dira oraindik eta, ent seguetan egiten diren teknika-saioei esker, eut si diezaiokete gurea bezalako abesbat zari eska dakiokeen errepertorioarekin bat letorkeen maila teknikoari. Baina, kordaren batean edo bestean ahuldadeak azaldu baino lehen, hasi beharra dago koruari freskotasun-ukitua ekar diezaioketen ahot s gazteak t xertat zen. Eta aitor dezagun lehen urrat sak ere ematen hasi direla horretan. Jada 2014ko urte mugarri hartarako, ahot s ‘zuriak’ bizpahiru gazteren ekarpenaz aberastu ziren eta urteurrenaren ondoko 2014-2015 ikastarorako beste bi gazte gehiagoren parte-hart zeak sakondu egin du abesbat zaren zaharberrit ze-asmo hori. Koruaren gaztet ze- eta berriztat ze-bidea, halere, ez da hasi besterik egin eta datu soziologikoek argi erakusten dute oraindaino egindakoa part ziala dela. Izan ere, lehen urrat sok baliot suak izan arren, ahot s ‘zurietan’ bakarrik gauzatu dira, esan bezala. 124
Abesbat zaren 50. urteurreneko ospakizunei herrialdeko egunkari batek eskaini zien orrialde beteko aipamena.
125
Gizonezkoen kordetan, berriz, berrit ze-prozesuaren lehen urrat sak eman badira ere, ez da oraindik hala gertat zen ari korda horien gaztet zeari dagokionez; izan ere ikasturte honetan taldeari erant si zaizkion bi ahot s berriak pert sona helduenak baitira. Pert sona bat edo besteren t xertat zea edota korden zaharberrit ze soila baino harago, edonola ere, abesbat zaren iraupena nolabaiteko eraberrit ze sakonago bati loturik doa. Zein izan liteke belaunaldi gazteak abesbat zan inplikat zeko gilt zarria? Igaro da belaunaldi bat, garai batean Izot zen ibili eta gero, Lartaunera jauzi egin ez duena; zer egin liteke, gauza bera errepikatu gabe, haien ondoko belaunaldia erakart zeko? Urteetako emait za eskasek adierazten dutenez, ez dirudi emankorra oraindaino jarraitu den jokabide paret sua eramatea. Nondik jo beharko lit zateke, ordea, lortu nahi den eraldaketa gertat zen has dadin? Horretarako bidea, egin litekeen ondoen eginda ere, Lartaunek bakarrik egin ahalko du? Ala inguruan â&#x20AC;&#x201C; herria edo eskualdea dela â&#x20AC;&#x201C; helburu bert suetan lagun izan dit zakeen aldeko beste eragile bat zuekiko sinergia bilatu beharko du? Hala balit z ere, zein dira lagun diezaioketen eragile horiek? Unearen azterketa azkar batetik sorturiko galderak dira; ugari eta larriak irudituko zaizkio bat edo bati, baina izango dira gehiago, ziur. Hala ere, urduritasunei lekua eman gabe, ez dago lekuz kanpo hasieratik bertatik oharraraztea, batetik, abesbatza garaiz dabilela â&#x20AC;&#x201C; hot s, une t xarrei aurrea hartuta â&#x20AC;&#x201C; planteamendu horiei helt zen eta, bestetik, baita garai onean ere; hau da, ahalmenez sasoian eta bizitakoaz ilusioz dagoen tarte honetan.
Lartaun Abesbat za: ahot s grabeak, 2014an. 126
Lartaun Abesbat za: ahot s â&#x20AC;&#x2DC;zuriakâ&#x20AC;&#x2122;, 2014an.
Horregatik, Lartaun Abesbat zaren iragana jaso eta begien aurrera ekart zeko xedez egin den lan honek begiak etorkizunean jarriz amaitu nahi du bere jarduna. Horretarako, asmakizunetara baino, taldearen inguruan hausnarketak egin eta erabakiak hartzen diren guneetan bereziki sumatu dituen giltzarri batzuk agerian jartzera joko dugu. Horretarako, atal honetan zehar aipat zen ari garen eta mantendu behar den zaharberrit zea baino sakonago, ongi etorriko da berrikunt zak bilat zen hastea. Eta hori beste era bateko â&#x20AC;&#x153;filosofiazâ&#x20AC;? jokatuko duen talde berri baten eskutik etorriko da. Are zehat zago esateko, talde berri hori gazteek osatua izan beharko du, beraiek berma dezaketelako helduok ezin dugun moduan zera horren izaera berria. Gilt zarria, alabaina, berritasunean baino, erakargarritasunean dat za, lekuko honen ustez; azken baldint za hori betez bakarrik bihur bailiteke lehen hura bideragarri. Erakargarritasun hori non eta zertan gauzat zen den ezagut zera zuzendu beharko lirateke ahaleginak, horren berri ahalik eta objektiboena ziurtat zera jo beharko lukete bilaketek, galderek, bat zuei eta besteei ent zuteakâ&#x20AC;Ś Adierazi berri dugun bidetik jot zean, nolanahi ere, beste galdera gerat zen da oraindik airean: ekonomia bezala, kultura ere globalizatuta daukagun garaiotan bideragarria al da gaur Oiart zunen abesbat za bat, mutil eta neska gaztez osaturik amestuko genukeen Lartaun berri bat baledi ere, soltean, bere kabuz, beste inor gabeâ&#x20AC;Ś bidea egiteko gai lit zatekeena? Galdera horrela egiten badut erant zuna ere argi daukada127
lako da: EZ; eta bestelakorik uste duena amet setan dabil, nire ustez. Lartaun Abesbat za bere 50 urteko historian ez da bakardadean ibilitako taldea izan: lagunt za behar izan du eta lankidet za eskaini izan du, bai herrian, bai herrialdean, bai bere jardueraeremua den musikagint zan, bai, oro har, inguruko kulturgint zan…; jarri horri «jaia» edo «ikastola» edo «herrigint za» nahiz beste etiketak. Eta jarrait zekotan, lagunt zazko eta lankidet zazko bidetik jarraitu beharko du, kulturan ari diren talde gertukoenetatik hasita. Bada horixe da lerro hauek idaztean idazle honek etorkizuna bermat zen dion bidet zat ikusten duena: lankidet za; baina ñabardura bat erant siz: orain artean baino tamaina eta sakontasun askoz handiagoan. Hau da: Lartaunek osasun ona eduki nahi badu, Oiart zunen kultura jorrat zen duten beste taldeen osasun onari begiratu beharko dio. Horretarako, ezinbestekoa ikusten dut herrian elkarren arteko lana eskat zen duten egitasmo anizkoit zak abiaraztea. Edukirik gabeko hit z hut setan geratu gabe, hona, jarraian, hainbat aukera ikusten zaizkien balizko bide bat zuk: Lartaungoen eta Soinuenea nahiz musika-eskolakoen artean, adibidez; edota abesbat za eta t xistularien artean, 50 urte hauetan ohikoena izan den bezala; edota – zergatik ez – aipatu berri dugun horietako bat edo beste eta ant zerkiaren nahiz dant zaren nahiz beste arteren baten lanketan dabilt zanen artean… ipuin kontalariak, esate baterako. Ez dira ahaztekoak, ezta gut xiago ere, herriko bi ikasketa-zentroetan artearen adarren bat lant zen ari direnak ere; edota, oro har, artea izan gabe ere, herriko kulturari eragiten ari zaizkion beste eratako taldeak: euskara, ihoteak eta urtean zeharreko beste ekimenak lant zen dituztenak, esate baterako. Ugariak badira hona ekarri ditugun aipamenak, neurri berean ageri dira horietako asko nahikoa emankor eta berrit zaile. Hala gertatuko ahal dira! Elkar-eragite sakon eta jarraitu batean egon liteke jokoan banakako talde horietako askoren osasuna eta, serioagoa dena, herri oso baten – geure herriaren – kulturgint za. Bihoaz Lartaun Abesbat zaren 50 urteek eskaini diguten talaiatik, etorkizunera begira amait zeko, egiten dugun gonbita eta deia. Baliagarri izango ahal dira!
128
LEKUKOAK MINT ZO Atal bakoit zaren buruan doazen solasaldi hauen bidez, kasuan kasuko historiaren edukia gertat zean partaide izan ziren edota oraindik ere diren pert sona adierazgarri bat zuen ahot sa ekarri nahi izan dugu orriotara. Ziur, historiaren zorroztasuna ez ahult zeaz gain, gertutasuna eta berotasuna ekarriko diotela ezagut zera eman nahi den abesbat zaren bizi-tarte honen kontakizunari.
Maddalen Dorronsoro Lezon jaioa naiz eta nire musika-jarduneko gauzak, lanekoak nahiz afiziozkoak, bailara eta Donostia artean eramaten ditut. Azken horien artean, afiziozkoen artean, sart zen ditut Lartaungoak ere, zeren eta zuzendaria naizen arren, zaletasunak eraginda hartu bainuen ardura hori eta taldean aurkit zen dudan lagunarteak eut sita eramaten baitut. «Gogoko tokian aldaparik ez» esaten da; bada horixe gertat zen zait niri Oiart zungo kantari lagunekin. Eta hori bera egin dut ilusio osoz abesbat zaren 50. urteurrenaren ospakizunak prestat zerakoan. Jendea gogoz ikusi dut bai aurretik prestat ze-lanei ekiterakoan, bai ospakizun egunak bizit zerakoan… eta ni ere gogo beraz kut satuta aritu naiz. Eta horrela jarraitu nahi dut Aurrera begira jarrita gauden honetan ilusio berarekin eman nahi ditut lartaundarrekin batera hurrengo ospakizunetara eraman gait zaketen pausoak ere. Ea denon artean, adiskide berri bat zuk lagunduta, lort zen dugun.
Aldi batean zuzent zen jardun dutenak salbu, Lartaun Abesbat zak gaurdaino izan dituen zuzendariak ez bezala, zu kanpotik etorria zara… taldearen ezagut zarik gabe. Nola izan zen zure etorrera? M.D. – Hala da, bai; baina ez oso urrutitik, Lezokoa bainaiz eta ent zuna nuen Oiart zungo talde honen berri. Nire etorrera, berriz, Alait z Guridi eta Orkat z Arbelait zen eskutik gertatu zen. Zuzendarit zan emandako urteen ondoren, Alait z errelebo bila zebilen eta garait su hartan Landarbaso Abesbat zan nirekin arit zen zen Orkat zek egin zidan zuzenean proposamena. Urte pare bat neraman une hartan bi korut xo zuzent zen eta, gaiaren biran izan genituen elkarrizketetan, proposa-
menari argi ikusten zit zaionez seriotasun- eta egonkortasun-usaina, joan nint zen taldeari kont zertu batean ent zutera, ezagutu nuen gertuagotik ent saio pare batean, apustu egokia zela deliberatu nuen eta hala, 2009ko urtarrilean, hasi nint zen Lartaunen zuzendari-lanetan. Sei urte daramat zazu taldea zuzent zen. Alderik sumat zen duzu? Zertan? M.D. – Hainbat alderdi edo maila ikusten ditut zure galderan; ea iristen naizen apur batean argi uztera irakurleari. Maila bat pert sonei dagokiena da. Horretan eman den aldaketa bat kideena da. Pert sona bat zuek ut zi egin dute taldea eta beste bat zuk sartu egin dira eta, horri esker, 129
abesbat zan nolabaiteko berrikunt za eman da, tamaina batean behint zat; ez eraldaketa izatera iristen den ezer, baina bai nolabaiteko zaharberrit zea dei genezakeen zerbait. Pert sonen arlo honetatik atera gabe, beste aldaketa bat neurea izan da. Moldaketa bat egin behar izan nuen. Hasi berri hartan, ni oso gaztea nint zen – 21-22 urte–, koruko gainerakoak nire gurasoen adin inguruan zebilt zan bitartean eta haien era, erritmo eta gaitasunetara egokit zeak zaildu egin zidan lehen uneko lana. Taldean aldea nabari den beste alorra lanarena da. Urte hauetan asko aldatu da lan egiteko era: garrant zi handia ematen diogu ahot s beroketari, kanturako teknikari, arnasketari, ahot s-modulazioari… Beste ikuspegi batetik ere, lan egiteko moduak gaur egun aberastu egin dira eta gaurko baliabide teknikoak ere erabilt zen ditugu: esate baterako ‘midi’ak erabilt zen ditugu eta horrek et xean prestat zea ekarri du. Aldea nabari den beste esparru bat musikarena da: errepertorioa berritu dugu; gaur egungoa, zent zu batean, konplexuagoa da eta abesbat zako kideak lehen ausartuko ez ziren pieza berriei aurre egiten ari zaizkie. Azken honek aldaketa garrant zit suena aipat zera narama: pert sonena. Zahar eta gazteak, ikasiak ala ez, jendea prestutasunez ikusten dut, inplikazio handiaz, lan egiteko gogoz. Horraino, lehen begiratuan aipa dit zakedan bost urteotako alde nabarmen bat zuk. Garantia ona eskaint zen dute, nik uste, aurrera begira. Zure musika-jardunean hainbat abesbat za ezagut zen duzu barnetik. Nola deskribatuko zeniguke Lartaun Abesbat za? Zein da haren berezitasuna? M.D. – Nagoen tokitik, ikus daitezkeen ezaugarriei baino, begiz ikusten ez diren barrualdekoei begiratuz egin nahi dut eskat zen didazun deskribapena. Hona, beraz, jendeak ziurrenik ikusten ez dituen eta, ema130
ten didazun abagunea baliatuz, agerian jarri nahi ditudan arrasto bat zuk. Lartaun Abesbat zako lagunek gogo guztia jart zen dute egiten ari diren horretan. Egia esan, ez dut ezagut zen halako konpromisoa jart zen duen talderik esku artean daramat zan eginkizunei. Abeslariak, oro har, adinez aurrera doan jendea delako ote? Baliteke horregatik izatea. Agian irudit zen zaie gazteei baino gehiago kostatuko zaiela eta, saiatu ere, gehiago saiat zen dira. Saiat ze horren erakusle da, nire ustez, urte hauetan astetik astera ikusten ari naizen jendearen ent saioetako asistent zia: oso gut xik hut s egiten dute eta ia denak elkart zen gara lanordurako. Beste talde ospet suek baino gut xiago jakin arren, hori bai dela Lartaunengandik ikasi beharko luketen jarraibidea! Horri loturik, gure koruan arit zen diren abeslariei umiltasuna ikusten zaie: ondot xo dakite – agian gehiegi eta guzti! – zein eta nolakoak diren eta horregatik lehen pent sat zera ere ausartuko ez ziren mailetara iristen ari dira. Izan ere, izaera xalo horrekin batera, Lartaungo abeslariek energia eta inplikazio handia erakusten baitute urtean zeharreko lanetan eta horrek guztiak kut su berezia ematen dio taldeari eta eragin egiten dio jendeari: taldeko kideei bezala, baita ent zuleei ere. Nola irit si da abesbat za bere 50. urteurren honetara? M.D. – Abesbat zak ez dira elementu estatikoak, organismo biziak baizik. Bizidun oro bezala, bilakaera-prozesuak bizit zen dituzte eta, horregatixe, zainketa handiagoa eskat zen dute. Behin hori aurreratuta, esan dezadan taldea sasoi onean irit si dela urteurrenera, bai garaiaren aldetik, bai taldearen aldartetik begiratuta. Eta are zehat zago adieraziko dut esaten ari naizena: lan-jarreraz, ez festa egiteko jarreraz; hobet zeko gogoz, ez lehen bizitakoetan lotan geratu nahiez; iragan oparoari merezi bezala erant zun nahiez bizi duen unetik.
Bete berri dugun bezalako urtemuga esangurat sua ospat zen hasi eta, errazkeriatan geratu gabe, eskakizun handiko ospakizunak egitea pent satu zuten. Behin taldeagandik nahi eta asmo horiek adierazita, nire lana horiek egia bihurt zea izan da, asmoak amet setan gera ez zitezen. Zuzendaria naiz eta, hit zak berak dioenez, halakoari dagokion bezala, jendea gidatu egin nahi izan dut asmo horiek lort zera. Eta asmoak ez ziren t xant xetakoak! Bat zuek ardura handia eskat zen zuten konpromisoaren mailagatik: Musikasteko kont zertua edota Harribelt zakoa. Beste bat zuk konplexutasun handikoak ziren, Euskal Oihart zunak bezala. Beste bat zuk, berriz, musika-maila handikoak: Aita Donostia Musika Astekoa, edota Harribelt zakoa edota irailekoa bera… baina koralistak, esan bezala, prest zeudenez, aurrera atera dituzte guztiak eta ‘nota’ ona ateraz, gainera, kritikariek aitortu digutenez. Eta hori gut xi balit z, gure asmoak aurrera eramanez, disfrutatu egin dugu. «Bizitakoak merezi du»: hori izan da gorput zean geratu zaigun sent sazioa. Zein da urteurreneko aldi honetan taldeak izan dituen musika-konpromisoei buruz egiten duzun balorazioa? M.D. – Hit z bitan esateko, oso positiboa. Gurea bezalako talde honek joan den urtean erant zun dituen bezalako konpromisoei erant zutea, hain musika-mota desberdinak ematea, hain muntaketa desberdinez egitea eta hain emait za onak lortuz gauzat zea… hori oso-oso positiboa da eta mot z gerat zen naiz. Hor daude arestian aipatu ditudan emanaldiak: Musikastera eta Aita Donostia Astera, ohiko kont zertu-formatuan azaldu ginen; Harribelt zakoa erabat desberdina izan zen, kont zertuaren gai-ardat zagatik eta taularat zeko eragatik; Euskal Oihart zunak prestat zean, ez ginen mugatu lehengo ikuskizuna errepikat zera erabat berriturik taularatu genuen baizik, eta iraileko azken kont zertuan aurrez lortutakoa laburbildu eta
biribildu genuen… noizbait koruan abestu izandakoekin hasierako sustraietara jot zen genuen une berean. Ospakizunak antolat zen hasterakoan gure ingurura atera eta garena erakustea bazen asmoetako bat, aitortu beharrekoa da era aipagarrian eta bete-betean lortu dela helburua… oso positiboa, beraz, pozgarria; eta, bilatua izan denez, merezitakoa. Taldearen izaerari eta 50 urteotako historiari leial izanik, berrituz joatea… nola ikusten dituzu bi diment sio horiek Lartauni dagokionez? M.D. – Ezinbestekoa derit zot, nortasuna ez galt zeko, nork bere sustraiei eusteari; eta horrek are garrant zi handiagoa du Yon Oñatibia bezalako pert sona sort zaile duen Lartaun Abesbat zaren kasuan. Ez nuen ezagutu, gazteegia bainaiz horretarako; baina, hari eta haren lanari buruz irakurri eta aztertu ditudanetik, ohart zen naiz ezin ut zizko ondarea daukagula esku artean. Hori horrela izanik, pozgarria zait esatea baditugula diment sio horri eusteko bermea ematen diguten pert sonak. Eta hori ere, taldearen ondarea ez ezik, pribilegio bat da niret zat. Eta diodanaren parean, taldeak pausoz pauso berrituz joan behar du kideetan, errepertorioan. Urrat s asko baditugu ere emankizun alor honetan, askori ent zun diet joan den urteko emanaldien ostean: «ez nizuen inoiz entzun eta sorpresa eraman dut». Seinale ona da, apalki bada ere, bagoazela bide horretatik. Taldearen klixe zaharrak baztertu eta guregana hurrerat zera ausart zen ez den ent zulearen aurreiritziak gainditzen lagunduko diguten bide berriak urratu behar ditugu: errepertorio eta formatu berriak, hasteko. Non egon da 50 urte hauetan abesbat zak aurrera egiten asmat zeko gakoa? M.D. – Gakoa diozu eta ezin naiz pila bat gako aterat zen hasi, ez lirateke-eta gako izango. Baina zure galderara mugatuz, Lartaunek irautearen gakoa, niret zat, pert sone131
tan egon da, zalant zarik gabe. Behin hori esanda, ordea, zehaztu egin nahi dut; hit z hori, bere horretan eta besterik gabe, generikoegia baita. Pert sonen artean, zuzendariak dira lehendabizi aipatu beharrekoak. Zuzendarien lana erabakigarria izan da taldeari eusten, batez ere bizi izan dituen une zailetan eta ahulezia nabaria izan denean. Zuzendariek markatu diote bidea taldeari: bide apalak bat zuetan, baina historiako erroei zint zo eut si dietenak, une bakoit zeko egoerak agint zen zuen heinean. Hori gut xi balit z, zuzendariek planteatu dizkiete erronka berriak taldeari, aurrera egiteko balio izan dutenak, inoiz errealismorik galdu gabe. Pert sonen artean, bigarrenik, nahitaez aipatu beharrekoak ditut Lartaun Abesbat zan jardun duten koralistak, proiek tuan sinesten duten pert sonak direla frogatu dutelako. Bat zuen ekarpena luzea izan da eta marka ut zi du; beste bat zuena laburragoa izan da, baina, gut xika-gut xika eta uztaiez uztai, 50 urteko katea osat zera irit si gara denen artean. Horixe nahi zen agerian jarri, hain zuzen, urteurreneko ospakizunak ixteko, irailaren 21ean egin zen kont zertu handian, Lartaunen zuzendari ohi guztiei eta koruan ibili eta berriz ere abesbat zarekin kantat zera ausartu zirenei parte eman genienean. Zein da Lartaun Abesbat zaren ‘lekua’ Oiart zunen? Nola ikusten duzu Lartaun Abesbat zaren eta Oiart zungo herriaren arteko lotura? M.D. – Ez da erraza zehazten, baina saiatuko naiz ikusten ditudan eta baliagarriak irudit zen zaizkidan arrasto bat zuk azalt zen. Hasierako lehen beroaldi haren ondoren, belaunaldi bat zuetan galdu edo ezabatu edo
132
gut xienez lausotu egin dela irudit zen zait koruan herriarekiko loturaren diment sio hori. Lehen garaiko abeslari haiek, ordea – orain guraso eginak–, lortu zuten pasatzea hurrengo belaunaldiari Lartaunen bizitakoaren aberastasuna eta piztu zuten abestearen grina, nahiz eta Izotz taldeen inguruan ibilitako gazte haien artean gauzatzera iritsi ez. Su-t xinpartak, hala ere, bizirik irauten du, nik uste. Hori ulert zen dut, behint zat, herriko hainbat pert sona guri ent zutera etorri eta esaten didatenean sorpresa gertatu zaiela emanaldia. Hort xe dago gaurko Lartaunen erronka bikoit za: ent zule gisa etorri diren horietako bat zuk abeslari gisa probat zeko pausoa ematera animat zea, batetik. Eta bestetik, urteotan gora datorren belaunaldi gazteenaren artean abesteko irrika berpiztea. Saiatu gabe, ez dugu ut ziko. Hori, ziur. Zein da abesbat zak, – nola edo hala iraun bakarrik ez – aurrera egin nahi badu, erant zun beharko duen apustua? M.D. – Nik bi ekint za-mota ikusten ditut egin beharrekoak: • Epe laburrean: programa erakargarriagoak, hau da, kont zertu-mota desberdinak egiten asmatu. Ez, ordea, soinua bakarrik erabiliz, irudia edota teknologia berriak baliatuz baizik. Eta hori, gainera, ez Lartaunek berak bakarrik, herriko beste eragile batzuekin batera baizik. • Epe ertainean: gaztez osaturiko talde berri bat sort zen hasi, Lartaungo zaharrenen eta herrian musika gusta dakiekeen gazteen arteko jauzia handiegia izan ez dadin. Eta hori, bertatik hasita: jadanik; gaur egungo taldea t xiki geratu baino lehen. Milesker, Maddalen!
Judit Gonzalez Oiart zunen jaio eta bizi naiz eta, lanbidez, haurren aisialdiko heziketan egiten dut lan. Musikarekin dudan harremant xoa ikastolan hasitako da, besterik ez. Hori bai, beste zaletasun bat zuen artean, gustukoa dut musika ere; kantat zea zehazki. Orain bost urte, Lartaun Abesbat zara etorri zen Maddalen, zuzendari berriak animatuta, hasi nint zen abesten. Hasiera batean galduta eta nire buruarekiko konfiant za gut xirekin aurkit zen banint zen ere, lagun-taldekoa dudan zuzendariaren eta koruko kideen lagunt zari esker, sumat zen dut asko ari naizela aurrerat zen kantat zeari loturiko gauzetan. Eta batez ere, gustura etort zen naiz korura, baliozko zerbait egiteaz gain herritarren aurrean, gure artean daukagun giro onari esker, ongi pasat zen dudalako nire zaletasun hau aset zen.
Abesbat zan urte bat zuk eramateaz gain, bertan parte hart zen duen gazteenetakoa zara. Horregatik iruditu zaigu interesgarria zure ikuspegia ezagut zea. Hasteko, nola sentit zen zara taldeko gehienak zure gurasoen belaunaldikoak direlarik? J.G. â&#x20AC;&#x201C; Taldean giro polita egiten dugu; kantua lant zeaz gain, ongi pasat zen baitugu eta, gehienak ni baino zaharragoak badira ere, ongi moldat zen naiz. Gehiago: herrian antolat zen diren hainbat beste jardueratan â&#x20AC;&#x201C; lana edo yoga direla-eta, adibidez â&#x20AC;&#x201C; ohituta nago nik baino adin handiago dutenekin gertuko harremanak izaten. Egia da harreman desberdinak direla, baina, agian horregatik, baita aberasgarriak ere. Dena dela une jakin bat zuetan sumat zen da jende gazteago baten falta: gazte gehiago egonik sor genezakeen giro are hobeagatik eta teknika aldetik, abeslari gazte gehiago bagina, gure abesteko moduak are soinu distirat suagoa izango lukeelako. Pozgarria izango lit zateke, horregatik, gurekin parte hart zera animatuko baliraâ&#x20AC;Ś batik bat mutilak; ahot s grabeen artean ez baitago une honetan gazterik.
Horiei esango nieke helduekin, aisiako giroan eskuz-esku kantatuz harremant zea aberasgarri gertat zen dela. Zein izan zen abesbat zara ekarri zintuen eta oraindik ere hor jarrait zera eramaten zaituen arrazoia? J.G. â&#x20AC;&#x201C; Lartaun betidanik herrian ikusi dudan kultur osagaia da: hor zegoen, baina besterik ez. Orain urte bat zuk, Maddalen zuzendari-lanetan hasi zenean, Lartaun gure elkarrizketetako gai eta bromatako hizpide bihurtu zen lagun-taldean. Izan ere, esan ez badut ere, Maddalen eta ni lagun-talde berekoak gara. Hori dela-eta, bat edo besteri probat zeko gogoa sortu zit zaigun, koruan ibilitako lagun bat ere animat zen jardun zen eta, azkenean, beste lagun batekin batera kantat zen hasi nint zen. Gustatu zit zaidan giroa eta hor jarrait zen dut, pozik nagoelako taldeak ematen didanarekin: abesten, jendaurrera azalt zen, hobet zenâ&#x20AC;Ś ikasi. Ustekabeko jarduna da koruarena niret zat, baina, taldean aurkitu dudan langiro at seginari esker, ez naiz damut zen eman 133
nuen pauso hartaz. Nolanahi ere aitortu beharrean naiz zuzendaria lagun izateak ere erraztu egin dizkidala gauzak: lagunarteko giroak beti goxatu egiten baitu abesbat zako jarduna.
den lana… abesbat za osat zen dugun gainerako kideen lan-jarrera aktiboaz lagunduta, noski. Hala ezean, argi daukat, ezinezkoa lit zateke deus egitea.
Zein da urteurren honetan zehar izandako musika-konpromisoei buruz egiten duzun balorazioa? J.G. – Oso-oso baikorra. Urte bete-betea izan da; eta maiat zaz gero, sekulakoa. Urtea igaro den gaurko egun honetatik at zera begiratu eta egundoko lana egin dugula ikusten dut. Eta, tartean gertatu diren neke eta frustrazio apurrak gorabehera, ongi egindako lana izan dela, gainera. Eta bertan partaide izan naizelarik, harro eta eskertua sentit zen naiz une aparta hori bizit zeko zoria izan dudalako. Ez zait ahaztuko Harribelt zaren kont zertua aurkezteko prestatu genuen eszenarat zea: zirraragarria!; ezta Euskal Oihart zunak ikuskizunaren muntaketa modernista ere: kalitate handikoa! Ospakizunak burutu genituen iraileko asteburua neket sua izan zen, baina, une berean, zirraragarria. Ahaztezinezko uneak, niret zat.
Non egon da 50 urte hauetan abesbat zak aurrera egiten asmat zeko gakoa? J.G. – Adinak eta nire partaidet zako urteek ematen didaten zirritutik erant zungo dizut; ea balio duen. Sorrerako urteetan abesbat zaren eta egiten zuenaren inguruan sortu zen ilusioa esango nuke. Ilusio hori, kemen bihurtua, izan da 50 urtetan aurrera egiten lagundu duena. Yon Oñatibia izan zen ilusio hori sortu eta kemen bihurt zen jakin zuen bitarteko aipagarriena, abesbat za, azken batean, haren gogoz eta ilusioz sortu zelako. Horregatik, bi lokarriok lotuz, nire ustez proiek tu honetan parte hartu dutenen ilusioak –batez ere urte pila daramaten lagunak ditut gogoan–, Oñatibiaganako mirespenak eta abesbat zan, kosta ahala kosta, aritu diren guztien jarrait zeko gogoak izan dira abesbat zari aurrera egiten lagundu dioten gakoak.
Nola laburbilduko zenuke abesbat zak zuk parte hart zen duzun urteetan daraman bilakaera? J.G. – Oraindik ez dira bost urte abesten ari naizela, baina gorako bidean doala sumat zen dut. Korua musika-tresna batekin konparatuko banu, esan nezake gaurko honen soinua eta orain bost urteko harena ez direla berdinak. Gaurko honen soinuak kalitate hobea du. Nik neronek sumat zen dut, baina, batez ere, kanpotik ere gauza bera diote ent zutera etorri direnek. Nik oraingo zuzendari hau bakarrik ezagutu dut koruan nabilen lau urte eta erdi hauetan eta zinez aitor dezaket – eta lagun gisa gertutik ezagutuz esan dezaket – lan handia egiten ari dela. Ez dut aurrekoen lana gut xiet si nahi – ezingo nuke, ez baititut ezagutu–, baina nire egonaldi labur honetan erabakigarria irudit zen zait Maddalen egiten ari
Zein da Lartaun Abesbat zaren ‘lekua’ Oiart zunen? Nola ikusten duzu Lartaun Abesbat zaren eta Oiart zungo herriaren arteko lotura? J.G. – Kulturaren ikuspegitik begiratuta, Oiart zunen talde asko ari gara, bakoit za berari dagokion eremua lant zen; denak oso desberdinak gara geure artean, baina bakoit zak dugu geure berezitasuna herriaren aurrean; bakoit zak dugu geure kut su eta kolorea: geu egiten gaituen ñabardura. Horietako bat delarik Lartaun, herriaren kultura-mult zo zabalari geure musika-ukitua t xertat zea dela esango nuke gure ekarpena. Ikuspegi dinamikoago batetik esateko, bat zuen eta besteen artean osat zen dugun Oiart zungo kultur produkzioa horretan gabilt zan taldeen dinamikaren emait za da eta horrek eskat zen du denon artean elkar eragitea: denon arteko interakzioa.
134
Alde horretatik, ahalegin bat egitea tokat zen zaigula uste dut, beste taldeetara irekit zeko eta, horietako bat edo besterekin bat hartuta, erakargarria – gazteenent zat batez ere – izango den asmo eta arnasa handiko zerbait sort zea. Gure ospakizunaren harira eskaini ditugun ekimenak ikasbide izan daitezke guret zat. Prestatu ditugun emanaldiak erakargarriak gertatu dira jende-mult zo esangurat su batent zat; horrek esan nahi du herrian badugula jende-kopuru aski zabala mota bateko eskaint zak balioesten dituena… Era horretako dinamikak sortuz aurki dezakegu bakoit zari dagokion lekua: bakarka arituz baino zabalagoa eta hobea eta goxoagoa, dudarik gabe. Zein da abesbat zak, – nola edo hala iraun bakarrik ez – aurrera egin nahi badu, erant zun beharko duen apustua? J.G. – Aurrekoarekin lotu nahi dut galdera honen erant zuna; eta 50 urteon buruan
abesbat zak duen apustua, zalant zarik gabe, belaunaldi gazteak erakart zea da. Horretatik bakarrik sortu ahalko ditugu aurreko erantzunean aipatzen nituen dinamika berriak. Horretarako, zerbait asmatu beharrean aurkit zen gara gaur. Areago: ezin gara beste bat zuk mugituko ote diren zain geratu. Horregatik, ospakizunen urtea amaitu eta jai-hot sak isildu bezain agudo, Lartaunen hasita gaude gai horri buelta bat zuk ematen. Koruan gidarit za daraman zuzendarit za-taldeak esku artean darabil gai hori. Aurrerapen bat ere kanporatuko dut, nor edo norent zat dei bihur daitekeelakoan: Lartaunek aire berriak behar ditu. Gaurko Lartaun Abesbat zak oinarriak behar ditu eta horretarako, ezinbestekoa da haurren artean abesteko harra piztea. Hori zerekin egiten da? Horixe da une honetan argitu nahirik gabilt zan galdera. Ea lort zen dugun erant zun egokirik aurkit zea! Milesker, Judit!
135
LABURPENA Joan den mendeko 50-60ko hamarkadetan Oiart zunek herri-mugimendu indart su baten sorrera eta garapena bizi zituen. Oiart zunen hobekunt zaren bila – «Por un Oyarzun mejor» lelopean, garaiko buletinean iragart zen zuten bezala – urte inguru hartan jaiotako elkarte berri bat izan zen mugimendua abiarazi zuena: Lartaun Elkartea edo, zehaztasunez eta bere osoan emateko, Lartaun, Sociedad Cultural, Recreativa y Deportiva derit zana. Herriak pairat zen zituen orotako gabeziek – hezkunt zan, hirigint zan, ekonomian, kulturan… – dena itot ze-bidean zeukatela, oiart zuar-talde batek, egoera hari konponbidea eman nahirik, diktadurapean ezinezkoak ziren alderdi politikoen ordez, Lartaun Elkartea eratu zuen. Elkartea izan zen, bere kabuz eta bereganatu ahal izan zituen lagunt za urrien bidez, konponbideak prestatu eta eskaini zituena herriarent zat. Hor geratu ziren, ahalegin eskerga haren lekuko, beti estutasun eta gorabeheren artean eskaini ziren eguneko nahiz gaueko lanbideeskolak. Beste gabezia bat zuetarako, beti ent zungor egin zit zaien eskariak egitera eta proposamenak aurkeztera mugatu behar izan zuten. Elkartearen urte haietako buletinek ia alez ale dakarte herriaren hirigint za ordenat zeko plan orokorraren eskaria… bai eta agintarien geldirik egotearen aurrean, bertatik egin zen proposamen bat ere. Ahalegin horiek, halere, atarramentu hobea izan zuten beste arlo bat zuetan: pilotan, mendizaletasunean, ant zerkian edota, gure eremura hurreratuz, musikan: t xistularit zan eta musika koralean, bereziki. Liburu honetako gure esparrura etorriz, elkartea sortu eta gut xira abian jarri zituen galt zebidean ziren usadio zaharrak berreskurat zeko ekimenak; hala nola Eguberri nahiz Santa Ageda egunei loturikoak. Indar eta hedadura berezia eman zien ekimenoi urte inguru berean erbestetik it zuli zen gizon aparta batek: Yon Oñatibiak. Berak sortu eta prestatutako euskal artista-talde batekin Ameriketako Estatu Batuetan euskal folklorea ezagut zera ematen jarduna, Oiart zuna etorri eta berehala sortu zuen, elkartetik bult zat zen ari ziren euskal usadio zaharrak berreskurat zeko ekimenetan oinarriturik, t xistularitalde bat (1961), baita, ematen hasi zen musika-klaseei loturik, lehen urteetan berak zuzendu zuen Lartaun Abesbat za ere (1964-1979), euskal folklorea lant zeko xedez elkartean lehendik lanean ari zen Folklore sailaren baitako talde gisa. Zuzendari, musika-egile, antolat zaile aparta izaki, talde bata zein bestea laster asko eman ziren ezagut zera, Yonen ahaleginari esker, Euskal Herriko hainbat bazterretan. Horren erakusle dira urte-inguru horietan biek burutu zituzten lorpenak. Txistulariek, adibidez, 137
1964an kaleratu zuten beren lehen diskoa. Abesbat zak, berriz, 1967an taularatu zuen lehen aldiz urteetan Euskal Herri osoan Lartaun Abesbat zaren ikur izan den Euskal Show ant zezpen musikatua. Apur bat lehenago, urte bereko urtarrilean, Euskal Dant za Berrien I. Lehiaketa irabazi zuen Yonek, bertara aurkeztu zuen Donibane konposizioari esker; eta, hori zela-eta, Bilbon izan ziren Lartaungo t xistulariak eta abeslariak sari-irabazlearen zuzendarit zapean dant za berriaren jendaurreko estreinaldia eskaint zera. Ez ziren, ordea, lorpenok une bateko t xinparta iragankorrak gertatu. Urte gut xi geroxeago Tolosan antolat zen hasi ziren Abesbat zen Lehiaketara aurkeztu zen 1969ko lehen alditik hasi eta 1972 arte eta bi 3. sari irabazi zituen: 1970ean, ahot s mistoetakoa eta 1972an, ahot s ‘zurietakoa’. Hain azkar eta hain maila jasoan etorri ziren lorpenok besterik pent saraz badiezagukete ere, ez zen abestaldearen bidea etengabeko distira artean garatu. Oso bestela baizik: diktadurapeko urte gogorretan elkartea gai izan zen bezala pent samolde oso desberdineko jendea herrigint zako hainbat eginkizunetan elkart zeko, Trant sizio Demokratiko deituraz ezaguna den garaiko urteek, haietan eman zen alderdi- eta ideologi ugalt zearekin batera, hainbaten urrunt zea ekarri zuten, bai elkartetik eta bai abesbat zatik. Testuinguru horren erdian gertatu zen abesbat zaren sort zaile, zuzendari eta arnasa zen Yonen bat-bateko heriot za: 1979ko ekainaren 30ean gertatu zen, egun bat zuk lehenago izandako auto-istripu baten ondorioz. Abesbat za umezurt z aurkitu zen egun batetik bestera, ia noraezean. Lehen uneko konpromisoei taldearen baitako lagun eta lagunt zaileen bidez – Jose Manuel Azkue eta Periko Mit xelena batez ere – erant zun ondoren, abeslariek, sort zailearen senari eta ondareari eut si nahirik, aurrera egitea erabaki zuten eta Iñaki Altuna herritarrari eman zioten abestaldea zuzent zeko egitekoa (1980-1990). Jendez eta agerraldiz begiratuta, abesbat zari ordura arte ia ezagutu ez zuen lan xaloa egitea tokatu zit zaion; baina, abeskideen aurrera egiteko erabakimenak eut sita, irautea lortu zuen… eta ez zen gut xi izan! Gertatu ziren, halere, ‘mortuko zeharkaldi’ hari eusten lagundu zioten arnasaldiak ere. Horietako bat Yonen oroipenetan prestatu zuten ikuskizun berri batetik etorri zen: sorrerakoan ezagut zera emateko balio izan zuen eta oraingoan Euskal Sena izena jarri zioten lehen haren egokit zapena zen ikuskizunetik, alegia (1989). Beste bat Yon beraren ekimen eta sorkaria zen Usandizaga diskoet xeak kaleratutako disko batetik etorri zen (1988). Diskoet xeak urte horretan Euskal Abesbat za Antolojia izeneko bildumaren 6. alea argitaratu zuen, Yon Oñatibia maisuaren musika-lanei eskainia bere osoan. Urte gogor haietan abesbat zari indarra eman zion beste faktore bat herrian musikaren jiran ikus zitekeen gazte-mult zo zabala izan zen. Musikaren oinarriak irakasteko, Felipe Azpirozek auzoetan ematen zituen klaseen osagarri (1976-1977), kalean eta auzoetan haur- eta gaztet xo-taldeak kantari aterat zen hasi ziren, Gabonetan batez ere, eta egitekoa amait zeko, plazan elkart zen ziren, denak batera abestera; harik eta kanpora – Irungo Gabon-kanta lehiaketara – atera zirenean, izena eman behar-eta, egiten zuen hot zak eraginda, Izot z izenaz bataiaturik, bere eskuko abesbat za gisa bere bidea egiteari ekin zioten arte. Hainbat adinetako 200 inguru neska eta mutiko bilt zen zituzten hiru abestalde osat zera irit si ziren izen horren pean: Izot z Txiki, Izot zeko Ahot s Txuriak eta Izot z Abesbat za. Zinez aipat zea merezi duten taldeak ditugu, dudarik gabe, urteetan egin zuten sustapen-lanagatik, bai Lartaunen abestera igaro zen gazte-mult zo adierazgarriari erreparat zen bazaio edota, batez 138
ere, bertan ibilitako bi gazte, zuzendari bihurturik, izan zirelako Lartaun Abesbat za 20 urteren luze-zabalean gidatu zutenak. Agustin Mendizabal izan zen horietako lehena (1990-1998). Izot zeko taldeetan kantari eta zuzendari ibilia, nagusien taldeko zuzendarit zaz ardurat zea eskaini zioten, gazteen koruaren izenean talde bien arteko lankidet za-proposamenak egitera aurkeztu zit zaienean. Horixe izan zen, preseski, ardurari heldu eta gut xira gauzatu zuen lehen ekimena (1990): bi taldeek bat egin zuten urte horretan eta, zaharrenaren historiaren mesedetan, bat-egite hartatik sortu zen abestaldeak ordura arteko izenarekin jarrait zea deliberatu zuten. Urte berean koruari lege-nortasuna erant si zion bigarren urrat s batez buru eman zit zaion aurreko ekint zari. Administrazioaren lege-aitorpena zuen elkartea zenez gazteena, 1990 horretan bertan egin zen izen-aldat zeari esker, Izot z deituraren ordez Lartaun Abesbat za bihurturik, 26 urteren buruan irit si zen gure korua gizartearen aurrean lege-nortasuna izatera. Taldeak bizkorraldia bizi izan zuen zuzendari berriaren eskutik, abesbat zari t xertatu zit zaizkion ahot s gazteen ekarpenari esker eta, haien sarreraz bat, taldean orokortu ziren ahot s-teknikako ariketei esker. Ez zen harrit zekoa gertatu, horrela, loraldi berriaren hegaletan, taldeak, hainbat urteren ondoren, adore hart zea estatu mailako abesbat za-lehiaketa baten parte hart zeko. Ejea de los Caballerosen izan zen (1993) eta, saririk jaso ez bazuten ere, prent sak Oiart zungo taldearen “maila altua”ren aitorpenaz eman zuen gertatuaren berri. Alait z Guridi izan zen Izot z Abesbat zak Lartauni eman zion bigarren zuzendaria (19982009). Haur eta gaztetan talde haietatik igaro ondoren, oso gazterik heldu zion, aurreko biek bezala, nagusien taldea zuzent zeari. Oiart zungo Kanta Zaharrak izena eman zit zaion ikuskizuna prestatuz eta taularatuz eman zion hasiera lanari (1998). Urteak lehenago Oiart zunen egin zen herri-kanten erakustaldiaren ‘lekuko-aldaketa’ sinbologiaz horniturik egina, ETBk grabatu eta eman zuen ikuskizuna eta Elkar argitalet xeak ateratako disko batean jaso ziren hango kanta gehienak. Urrat s berria, ordea, albiste penagarri batez lagundurik etorri zen. Hurrengo urtean (1999) Lartaunen abesten hasi ziren azken ahot s ‘zurien’ etorreraz amaitu bait zen hogei urte lehenago hasi zen Izot z Abesbat zaren historia joria. Oiart zungo Udala Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko (UEMA) partaidea izanik, erakunde hark antolat zen zuen Kultur Elejira derit zan kultura-zirkuituaren eskutik, emanaldi ugari eman zituen abesbat zak urte haietan (1998-2002) mankomunitateko partaide ziren herrietan. Lanen ugalt zea, zorionez, Yonen heriot zako 25. urteurrenaren karira (2004), abeslarikopuruaren ugalt zeaz lagundurik etorri zen. Izan ere, sort zaile izandakoaren omenetan, Lartaun Txistulari Taldearekin eta Haurt zaro Dant za Taldearekin elkarlanean prestat zen ari ziren ospakizunei begira, abesbat za hazi egin zen Yonen esanetara urteak lehenago kantuan aritutako kideen etorreraz eta maila gero eta egokiagoa hartuz joan zen, gerturat zen ari ziren ospakizun berrietarako. Hamar urteren buruan, azkenik, zuzendariaren famili eta lanbide-egoera berriek aldaketa ekarri zuten abesbat zaren zuzendarit zan ere eta Maddalen Dorronsoro izan zen harrezkero koruaren zuzendarit zaz arduratu zena (2009…). Zuzendari berria auzo herritik zetorren (Lezo), eta, bere urte gut xiak gorabehera (21), bere ikasketengatik, eta Landarbaso Abesbat zan arit zeagatik zein Easo Musika Eskola zuzent zeagatik, esperient zia aberat sez horniturik. 139
Ardura honetara heldu arte zuzendari berriak izandako musika-jardunarekin bat etorriz, Oiart zungo taldeak jauzi nabarmena egin du azken urteotan zuzendari lezoarraren eskutik musika-teknikan; era berean, areagotuz joan da Landarbaso Abesbat zarekiko lankidet za, elkarren arteko laguntasunean bezala, baita abestalde bat eta bestearen emanaldietako partehart zean ere. Gainean ziren jada abesbat zarent zat esanguraz beterik zetozen urteak. 2011 zen horietako lehena, urte horretan bete bait ziren 100 urte korua sortu eta gidatu zuen Yon OĂąatibia jaio zela. Haren heriot zako 25. urtemugakoan bezala (2004), abesbat za handitu egin zen berriz lehen aritutako kide berrien etorreraz eta gai izan zen airoso erant zuteko 2011 hari loturik eskatu zit zaizkion konpromisoei: Errenterian, Musikasteren barruan emandako saioa eta Oiart zunen aurkeztutako kanta- eta dant za-ikuskizuna zein kont zertua. Taldea prest jart zen ari zen 2014arekin batera ospat zera zihoan 50. urteurrenerako. Areago, behin ospakizunak gidatuko zituzten mugarriak markatuta, buru-belarri ari zen azken ukituak ematen jendaurrean plazarat zeko asmotan zen emanaldi ugariei zein beste ospakizunei. Errenterian maiat zean egiten den Musikasten emandako kont zertua izan zen 2014ko lehen sona handiko okasioa. XVII. Aita Donostia Musika Astea izan zen bigarren unea: ent zutez hain ezaguna ez den emanaldi honetan Lartaun Abesbat zak izan zuen saioei irekiera emateko ohorea; baita oso maila jasoan egin ere, egun haietako kritikak laudoriozko aipamenez adit zera eman zuenez. Nolabait esatearren, 2014ko urteurren-ospakizunen â&#x20AC;&#x2DC;atarikoâ&#x20AC;&#x2122; gertatu ziren emanaldion gailurra, Harribelt za Elkarteak, uztailaren 31rekin batera, urtero antolat zen duen kont zertuan
140
lortu zen. Oso eszenarat ze zaindua baliatuz, abesbat zak hor aurkeztu zituen, argia ardat z harturik, izen handiko zenbait musikagilek urteurrenerako beren beregiz eta Oiart zungo taldeak abesteko egin zituzten konposizioak. Berrogeita hamar urtetan egindako lanagatik Udalak egin zion aitorpen gisa herriko Xanisteban jaien hasiera iragart zen duen lehen suziria jaurti ondoren, irailaren 19tik 21a bitarteko asteburuan, urtemuga ospat zeaz bat, abesbat zak herriaren aurrera ekarri zituen, lehengo urteetan egindakoekin batera, baita gaur egun egiten ari dena ere. Iragana aurkezteko, argazki, kartel, esku-programa, partitura, prent sa-orri eta grabaketez osaturiko erakusketa prestatu zuen. Eta egungo ezaugarriak erakusteko, bi emanaldi oso desberdin eskaini zituen. Irailaren 20an, larunbatarekin, Euskal Oihart zunak izenpean, taldeari izena eta ezaupidea eman zion Yon OĂąatibiaren ikuskizunaren moldaketa eta laburpena; eta irailaren 21ean, koruaren kont zertu nagusia: abesbat zak zuzendari izan dituenen esanetara interpretatua lehen zatian eta tenore honetarako egindako lan berriez osatua bigarreneanâ&#x20AC;Ś eta berorien egileak bertan ent zule zirela kantatua. Eta hunkigarriena: kont zertua abesbat zako izen behinena den Yon OĂąatibiaren omen eta aitorpena eginez amaitu zen, egindako deira bertaratu ziren koralista ohien parte-hart zearekin, sort zailearen bi kanta â&#x20AC;&#x2DC;historikoâ&#x20AC;&#x2122; kantatuz. Behin jaietako hot s eta arrandiak baretuta, Lartaun Abesbat zak etorkizunean ditu jarrita begiak, koruko partaideen belaunaldi-aldaketa nola gauzatu bilat zen, batetik, eta, egungo kultur eta gizarte-egoeran kokaturik, taldea herriko beste eragileekin batera izan litekeena eta egin lezakeena argitu nahiez, bestetik.
141
RESUMEN En las décadas de los 50-60 del siglo pasado Oiart zun vivió el surgimiento y desarrollo de un potente movimiento popular. Con el propósito de mejorar Oiart zun –tal y como anunciaba el boletín de la época, cuyo lema era «Por un Oyarzun mejor»–, la promotora del movimiento fue una sociedad nueva fundada en esos mismos años: Lartaun Elkartea o, para ser exactos y precisos, la llamada Lartaun, Sociedad Cultural, Recreativa y Deportiva. En vista de que las múltiples carencias que presentaba el pueblo – en educación, urbanismo, economía, cultura, etc.– le llevaban hacia el colapso, un grupo de oiart zuarras fundó Lartaun Elkartea en lugar de un partido político, ya que estaban prohibidos en la dictadura, con el propósito de dar una solución a esa situación. Dicha sociedad fue la que, por su propia cuenta y con las escasas ayudas que pudo conseguir, preparó y ofreció soluciones para los problemas del pueblo. Ahí quedaron, testimonio del esfuerzo ingente realizado, las clases de formación profesional diurnas y nocturnas impartidas con grandes aprietos y contratiempos. En lo tocante a otras carencias, debieron limitarse a realizar peticiones y presentar propuestas a las que las autoridades hicieron oídos sordos. Casi todos los boletines publicados por la sociedad en aquella época recogen la petición de un plan general de ordenación urbanística para el municipio , así como una propuesta realizada por la propia sociedad ante la pasividad de las autoridades. Pero sus esfuerzos tuvieron una recompensa mucho mayor en otros ámbitos: pelota, montañismo, teatro o música, un ámbito estrechamente ligado al que nos atañe aquí. Fundamentalmente en el t xistularismo y la música coral. Pero vayamos a lo nuestro. Este libro se centra en las iniciativas para recuperar las costumbres y tradiciones antiguas vascas, iniciativas puestas en marcha al poco de fundarse la sociedad; por ejemplo, las vinculadas con Navidad o la víspera de Santa Águeda. Dichas iniciativas contaron con la energía y el impulso de un hombre extraordinario recién regresado del exilio: Yon Oñatibia. Divulgador del folclore vasco en los Estados Unidos de América junto con un grupo de artistas vascos creado y formado por él mismo, poco después de venir a Oiart zun creó un grupo de t xistularis (1961) apoyándose en las iniciativas para recuperar las costumbres y tradiciones vascas puestas en marcha por la sociedad; al hilo de las clases de música que impartía, fundó también el coro Lartaun Abesbat za que dirigiría en su primera etapa (1964-1979), como colectivo perteneciente al departamento de Folklore creado anteriormente por la sociedad para promover el folclore vasco. 143
Director, compositor y organizador sin par, tanto un grupo como el otro enseguida empezaron a hacerse conocidos por todos los rincones del País Vasco, gracias a la labor de Yon. Y testimonio de ello son los hitos alcanzados por ambos en aquella época. Los t xistularis, por ejemplo, grabaron su primer disco en 1964. En 1967 el coro, por su parte, estrenó el espectáculo musicado Euskal Show, que pasaría a ser la seña de identidad de Lartaun Abesbat za en todo el País Vasco, durante años. Un poco antes, en enero del mismo año, Yon ganó el Euskal Dant za Berrien I. Lehiaketa con su composición Donibane; y a raíz de ello t xistularis y cantores de Lartaun fueron a Bilbao a estrenar el baile nuevo ante el público, bajo la dirección del autor. Pero esos hitos no resultaron ser flor de un día. Unos años después se presentó al recién inaugurado Certamen Coral de Tolosa, desde su primera edición en 1969 hasta 1972, y logró dos tercer premios: en 1970 en voces mixtas y en 1972 en “voces blancas”. Si bien esos logros inmediatos y extraordinarios nos pueden llevar a pensar lo contrario, la trayectoria del grupo coral no estuvo exenta de contratiempos. Sino todo lo contrario: aunque en los años terribles de la dictadura la sociedad fue capaz de aglutinar a personas de muy distinta ideología en torno a diversas actividades sociales, en los años de la conocida como Transición Democrática, junto con la proliferación de partidos, siglas e ideologías, hubo muchos alejamientos, tanto de la sociedad como del coro. Y en ese contexto se produjo la muerte repentina de Yon, creador, director y aliento del coro: fue el 30 de junio de 1979, a consecuencia de un accidente de tráfico sufrido unos días antes. El coro quedó huérfano de un día para otro, a la deriva prácticamente. Tras hacer frente a sus compromisos inmediatos gracias a colaboradores y amigos del propio grupo –fundamentalmente José Manuel Azkue y Periko Mit xelena– los integrantes del coro, deseosos de mantener el espíritu y legado del fundador, decidieron continuar y nombraron director a su paisano Iñaki Altuna (1980-1990). En lo tocante a miembros y conciertos, el coro vivió una época de escasez desconocida hasta entonces; pero consiguió sobrevivir gracias al tesón de sus integrantes ¡Y no fue un logro menor! Aunque tuvo ciertos momentos de respiro que le permitieron aguantar esa “travesía del desierto”. Uno de ellos fue el espectáculo nuevo creado en memoria de Yon: si el primero sirvió para darse a conocer, el nuevo espectáculo, adaptación del anterior, se tituló Euskal Sena (1989). Otro respiro fue un disco publicado por la discográfica Usandizaga, iniciativa y criatura del propio Yon (1988). Ese año la discográfica publicó el sexto volumen de su colección Antología Coral Vasca, dedicado íntegramente a obras del maestro Yon Oñatibia. Otro de los factores que dio vida al coro en esos años difíciles fue el gran número de jóvenes oiart zuarras implicados en el mundo de la música. Al hilo de las clases de solfeo que Felipe Azpiroz impartía en los barrios del pueblo (1976-77), en calles y barrios grupos de niños y jóvenes comenzaron a salir a cantar, sobre todo en Navidad, y al finalizar su periplo se juntaban todos en la plaza, para cantar conjuntamente; hasta que comenzaron a salir fuera – al concurso de villancicos de Irun–; y como necesitaban un nombre para inscribirse, y en vista del frío imperante, eligieron el nombre de Izot z y surgió así un nuevo coro que tendría su trayectoria propia. Nombre bajo el que llegó a aglutinar tres agrupaciones distintas con la implicación de 200 chicos y chicas de la zona, y de edades muy distintas: Izot z Txiki, Izot zeko Ahot s Txuriak e 144
Izot z Abesbat za. Son grupos que merecen un reconocimiento, sin duda alguna, por la labor de promoción que realizaron, así como por el gran número de jóvenes que posteriormente pasaron a cantar en Lartaun, o, fundamentalmente, porque dos jóvenes de su cantera, siendo directores ya, fueron quienes dirigirían Lartaun Abesbat za durante un largo periplo de 20 años. El primero fue Agustín Mendizabal (1990-1998). Cantor y director en distintos grupos de Izot z, cuando acudió a presentar ofertas de colaboración entre ambos coros en representación del coro juvenil, le ofrecieron la dirección del coro de adultos. Y ésa fue precisamente su primera iniciativa, poco después de asumir la dirección (1990): ese mismo año unificó ambos coros y en reconocimiento a la trayectoria del coro pionero, el coro resultante de la fusión decidió continuar con su mismo nombre. El segundo paso, dado ese mismo año, fue dotar al coro de carácter legal. Como el coro juvenil era una sociedad con reconocimiento legal por parte de la Administración, en 1990 se cambió el nombre a dicha sociedad y 26 años después, ya como Lartaun Abesbat za, nuestro coro pasó a tener carácter legal ante la sociedad. El grupo vivió un resurgimiento de la mano del nuevo director, gracias a la aportación de las voces jóvenes de las nuevas incorporaciones y, asimismo, gracias a los ejercicios de técnica vocal, que pasaron a ser norma general en el grupo. En consecuencia, no es de extrañar que animado por ese resurgimiento el grupo, muchos años después, se animara a participar en un certamen coral de ámbito estatal. Fue en Ejea de los Caballeros (1993) y aunque no se logró ningún premio, la prensa destacó el “gran nivel” del coro de Oiart zun. La segunda directora que Izot z Abesbat za ofreció a Lartaun fue Alait z Guridi (1998-2009). Tras pasar por los coros infantil y juvenil, pasó a dirigir el coro adulto desde muy joven, tal y como hiciera con los otros dos. Su primera responsabilidad fue preparar y presentar el espectáculo titulado Oiart zungo Kanta Zaharrak (1998). Basado en la simbología del “traspaso de testigo” de la exhibición de canto popular celebrada en Oiart zun unos años antes, ETB grabó y emitió el espectáculo y la discográfica Elkar publicó un disco con la mayoría de las canciones del espectáculo. Sin embargo, este nuevo hito vino acompañado de una noticia dolorosa. Al año siguiente (1999), con la incorporación a Lartaun de las últimas voces “blancas”, se puso punto y final a la historia prolífica de Izot z Abesbat za, iniciada veinte años antes. Como el Ayuntamiento de Oiart zun pertenece a UEMA, Mancomunidad de Municipios Euskaldunes, de la mano del circuito cultural Kultur Elejira organizado por dicho organismo el coro tuvo muchas actuaciones en aquellos años (1998-2002), en municipios pertenecientes a la mancomunidad. Afortunadamente, el aumento en su actividad derivado del 25º aniversario de la muerte de Yon vino acompañado de un aumento en el número de cantores. Y es que de cara a preparar los eventos organizados junto con Lartaun Txistulari Taldea y Haurt zaro Dant za Taldea en homenaje y memoria de quien fuera fundador del coro, su número de integrantes aumentó gracias a la incorporación de personas que en el pasado cantaron bajo la dirección del propio Yon y fue logrando un nivel cada vez más alto, acorde con las celebraciones organizadas. Al cabo de diez años, finalmente, la nueva situación familiar y laboral de la directora produjo un nuevo cambio en la dirección del coro. Desde entonces, Maddalen Dorronsoro es quien lleva las riendas del grupo (2009- ). La nueva directora provenía del pueblo vecino (Lezo) y a pesar de su juventud (21) contaba con una gran experiencia tanto por sus estudios como por su trayectoria en Landarbaso Abesbat za y como directora de Easo Musika Eskola. 145
En consonancia con la actividad musical de la directora hasta que asumiera esta nueva responsabilidad, en los últimos años el grupo de Oiart zun ha dado un gran salto adelante en lo tocante a la técnica musical, gracias a su directora lezotarra; además, ha aumentado la colaboración con Landarbaso Abesbat za, tanto en términos de amistad como en lo tocante a la participación en conciertos de un coro y del otro. Y eso que aún estaban por llegar unos años que serían muy significativos para el coro. El primero fue 2011, en el que se celebró el centenario del nacimiento de Yon Oñatibia, fundador y director del coro. Al igual que en el 25º aniversario de su muerte (2004), el coro se reforzó con ex-integrantes y fue capaz de salir airoso de todos los compromisos asumidos en ese 2011: su intervención en Musikaste de Errenteria, el espectáculo de canto y danza y el concierto ofrecidos en Oiart zun. El grupo se estaba preparando para el 50º aniversario, a celebrar en 2014. Es más, una vez definidos los hitos que marcarían las celebraciones, comenzó a trabajar a destajo para dar los últimos retoques a los diversos espectáculos y eventos que preveía organizar ante el público. El primer evento de importancia del 2014 fue el concierto ofrecido en Musikaste, festival celebrado en Errenteria en el mes de mayo. El segundo fue la XVII Semana Musical Aita Donostia: si bien no tiene tanto renombre como el anterior, Lartaun Abesbat za tuvo el honor de inaugurar el festival; y lo hizo con nota, según las críticas publicadas en esas fechas, que no hicieron sino alabar la actuación del coro.
146
La culminación de esas actuaciones “previas” a las celebraciones de aniversario del año 2014 fue el concierto organizado todos los años por Harribelt za Elkartea el día 31 de julio. Con una escenificación muy cuidada y con la luz como eje fundamental, el coro presentó obras compuestas ex profeso para el centenario del coro por diversos compositores de prestigio, y para ser interpretadas por el grupo oiart zuarra. Tras lanzar el chupinazo de las fiestas de San Esteban, honor que le otorgó el Ayuntamiento en reconocimiento a la labor realizada en sus cincuenta años de trayectoria, el fin de semana del 19 al 21 de septiembre el coro, además de celebrar su aniversario, presentó ante el público la labor realizada en el pasado, así como su actividad actual. Para explicar su pasado preparó una exposición con fotografías, carteles, programas de mano, partituras, artículos de prensa y grabaciones. Y para mostrar su presente, ofreció dos espectáculos muy diferentes. El sábado 20 de septiembre, bajo el título de Euskal Oihart zunak, presentó un arreglo y resumen del espectáculo de Yon Oñatibia que dio nombre y fama al grupo; y el domingo 21 de septiembre ofreció el concierto principal del coro: una primera parte interpretada bajo la dirección de todos los directores del coro y una segunda formada por piezas escritas expresamente para la ocasión, cantadas con sus autores presentes entre el público. Y lo más emotivo: el concierto finalizó rindiendo homenaje a Yon Oñatibia, figura principal del coro, con la participación de ex-coralistas, que interpretaron dos obras “históricas” del fundador. Extinguidos los ecos y emociones de los fastos, Lartaun Abesbat za continúa su andadura con la mirada puesta en el futuro; por un lado, sopesando cómo llevar a cabo el relevo generacional de sus integrantes y, por otro, en el contexto cultural y social actual, intentando definir qué se podría hacer junto con los demás agentes culturales del municipio.
147
RÉSUMÉ Dans les années 1950-1960, Oiart zun connut l’avènement et l’essor d’un puissant mouvement populaire. Dans un souci d’améliorer la localité – comme l’annonçait le bulletin de l’époque, qui avait pour thème « Pour une Oiart zun meilleure » –, la promotrice du mouvement fut une nouvelle association (ou société au sens basque) fondée durant ces années : Lartaun Elkartea ou, pour être plus exact s et plus précis, la dénommée Lartaun, Société Culturelle, Récréative et Sportive. Au vu des multiples carences qui conduisaient le village au désastre – en éducation, urbanisme, économie, culture, etc. –, un groupe d’habitant s décida de fonder l’association Lartaun Elkartea au lieu d’un parti politique, puisque cette forme était interdite durant la dictature, afin de trouver une solution à cette situation. Cette société fut celle qui, pour son propre compte et avec les rares aides qu’elle put obtenir, prépara et proposa des solutions pour les problèmes du village. De là surgirent, témoins de l’immense effort réalisé, les cours de formation professionnelle diurnes et nocturnes dispensés au prix de multiples difficultés et de contretemps. Pour les autres carences, ils durent se limiter à formuler des demandes et à présenter des propositions aux autorités, qui firent la sourde oreille. Presque tous les bulletins publiés par la société à cette époque reprennent la demande d’un plan général d’aménagement urbain pour la commune , de même qu’une proposition réalisée par la propre société face à la passivité des autorités. Mais ses effort s furent largement récompensés dans d’autres domaines comme la pelote, l’alpinisme, le théâtre ou la musique, en étroite relation avec ce qui nous occupe ici et qui sont fondamentalement ceux du t xistu et de la musique chorale. Mais pour en revenir à nos affaires, ce livre est centré sur les initiatives mises en œuvre par la société peu après sa fondation pour récupérer les coutumes et les anciennes traditions basques ; par exemple, celles en rapport avec Noël ou la veille de Sainte Aguède. Ces initiatives bénéficièrent de l’énergie et de l’impulsion d’un homme extraordinaire récemment revenu de l’exil : Yon Oñatibia. Divulgateur du folklore basque aux État s-Unis en compagnie d’un groupe d’artistes basques créé et formé par lui-même, il créa peu après son arrivée à Oiart zun un groupe de t xistularis ou joueurs de t xistu (1961) en s’appuyant sur les initiatives de récupération des coutumes et traditions basques mises en marche par la société ; tout en donnant des cours de musique, il fonda aussi et dirigea dans sa première étape (1964-1979) la chorale Lartaun 149
Abesbat za en tant que collectif appartenant à la section Folklore déjà créée par la société pour promouvoir le folklore basque. Directeur, compositeur et organisateur sans égal, Yon vit rapidement grandir grâce à ses effort s la renommée de ces groupes, qui se répandit aussitôt dans tous les recoins du Pays Basque, comme en témoignent les éphémérides de l’époque. Les t xistularis, par exemple, enregistrèrent leur premier disque en 1964. En 1967, la chorale mit en scène le spectacle musical Euskal Show, qui se convertirait en carte de présentation de Lartaun Abesbat za dans tout le Pays Basque durant des années. Un peu auparavant, en janvier de la même année, Yon remporta le concours de danse Euskal Dant za Berrien I. Lehiaketa avec sa composition Donibane, après lequel des t xistularis et des chanteurs de Lartaun furent invités à Bilbao pour présenter au public la nouvelle danse, sous la direction de son auteur. Mais ces succès ne durèrent pas seulement le temps d’une rose. Quelques années plus tard, il se présenta au tout nouveau Concours de Chant Choral de Tolosa, depuis sa première édition jusqu’en 1972, et remporta deux troisièmes prix : avec des voix mixtes en 1970, et avec un chœur d’enfant s en 1972. Même si ces succès immédiat s et extraordinaires pourraient nous faire penser le contraire, la trajectoire du groupe choral ne fut pas exempte de contretemps, loin s’en faut. Bien que durant les années terribles de la dictature, la société fut capable de rassembler des personnes de toutes idéologies autour de diverses activités sociales, dans les années connues comme la Transition Démocratique et avec la prolifération des partis, sigles et idéologies qui s’ensuivit, beaucoup de membres s’éloignèrent, de la société comme de la chorale. C’est dans ce contexte que se produisit la mort soudaine de Yon, créateur, directeur et âme de la chorale : le 30 juin 1979, il mourut des suites d’un accident de la circulation survenu quelques jours plus tôt. La chorale se retrouva orpheline du jour au lendemain, pratiquement à la dérive. Après avoir fait face aux engagement s immédiat s, grâce aux collaborateurs et amis du propre groupe – essentiellement José Manuel Azkue et Periko Mit xelena – les membres de la chorale, souhaitant conserver l’esprit et l’héritage du fondateur, décidèrent de continuer et nommèrent directeur leur concitoyen Iñaki Altuna (1980-1990). La chorale vécut comme jamais jusqu’alors une époque aride, en membres comme en concert s, mais elle réussit à survivre grâce à la ténacité de ses membres ce qui ne fut pas un mince succès ! Elle connut toutefois quelques éclaircies qui lui permirent de supporter cette « traversée du désert ». L’une d’elles fut le nouveau spectacle créé en hommage à Yon, une adaptation du spectacle antérieur qui s’intitula Euskal Sena (1989). Un autre moment fort fut un disque publié en 1988 par la compagnie discographique Usandizaga, elle-même une initiative et une création de Yon. Cette année-là, la compagnie édita le sixième volume de sa collection Euskal Abesbat za Antolojia, consacrée dans son intégralité aux œuvres du défunt maître Yon Oñatibia. Un autre facteur insuffla durant ces années difficiles une nouvelle vie à la chorale : le grand nombre de jeunes d’Oiart zun impliqués dans le monde de la musique. Grâce aux cours de solfège donnés par Felipe Azpiroz dans les quartiers du village (1976-77), des groupes d’enfant s et de jeunes commencèrent à sortir dans les rues pour chanter, surtout à Noël, et se réunissaient tous sur la place à la fin de leur périple pour chanter ensemble ; jusqu’à ce qu’ils commencèrent à sortir du village et la première fois, pour participer au concours de chants de 150
Noël d’Irún ; comme ils avaient besoin d’un nom pour s’inscrire et au vu du froid qui régnait, ils choisirent le nom Izot z (glace en basque). Ainsi surgit une nouvelle chorale qui suivrait désormais sa propre destinée. Sous ce nom, elle parvint à réunir trois groupes distinct s, avec un total de 200 jeunes de la région, répartis suivant les âges : Izot z Txiki, Izot zeko Ahot s Txuriak et Izot z Abesbat za. Ces groupes méritent certainement d’être reconnus pour leur travail de promotion et pour le grand nombre de jeunes qui passèrent ensuite à la chorale Lartaun, ou, surtout, parce que deux de ses jeunes, déjà directeurs, dirigeraient aussi Lartaun Abesbat za pendant une longue période de 20 ans. Le premier fut Agustin Mendizabal (1990-1998). Chanteur et directeur dans différent s groupes d’Izot z, quand il proposa à Lartaun une collaboration entre les deux chorales en représentation de la chorale juvénile, on lui offrit la direction de la chorale des adultes. De là nait précisément sa première initiative puisque peu après avoir assumé la direction (1990), il unifia la même année les deux chorales et, en reconnaissance à la trajectoire de la pionnière, conserva son nom pour la chorale résultant de la fusion. La seconde étape, survenue la même année, fut de doter la chorale d’un statut légal. Comme la chorale juvénile était une association légalement reconnue par l’Administration, c’est son nom qui fut adopté en 1990 et 26 ans plus tard, sous le nom de Lartaun Abesbat za, notre chorale devint entièrement légale aux yeux de la société. Le groupe vécut une renaissance grâce à son nouveau directeur et à l’arrivée de jeunes voix nouvellement incorporées, et aussi grâce aux exercices de technique vocale, qui devinrent une norme dans le groupe. Ainsi, il n’est pas surprenant qu’encouragés par ce renouveau, ils aient eu envie de participer, bien des années plus tard, à un concours choral d’envergure nationale. Ce fut à Ejea de los Caballeros (1993) et bien qu’ils n’y obtinrent aucun prix, la presse releva déjà le « haut niveau » de la chorale d’Oiart zun. La deuxième directrice qu’Izot z Abesbat za offrit à Lartaun fut Alait z Guridi (1998-2009). Après avoir dirigé les chœurs infantiles et juvéniles, elle prit très jeune la direction du chœur adulte. Sa première responsabilité fut de préparer et de présenter le spectacle intitulé Oiart zungo Kanta Zaharrak (1998). Le spectacle, inspiré de la symbolique du « passage de témoin » de l’exhibition de chant populaire célébrée à Oiart zun quelques années auparavant, fut enregistré et émis par la chaîne basque ETB et la compagnie discographique Elkar publia un disque avec la plupart des chansons du spectacle. Ce nouveau succès s’accompagna néanmoins d’une triste nouvelle. L’année suivante (1999), avec l’incorporation à Lartaun des dernières voix d’enfant s, l’histoire prolifique d’Izot z Abesbat za, commencée vingt ans plus tôt, s’acheva définitivement. Comme la municipalité d’Oiart zun appartient à l’UEMA, la communauté de communes bascophones, la chorale exploita le circuit culturel Kultur Elejira de cet organisme, pour se produire dans de nombreuses localités membres de la communauté. Heureusement, le regain d’activité suscité par le 25e anniversaire de la mort de Yon s’accompagna d’une augmentation du nombre de chanteurs. Car pour la préparation des événement s organisés avec Lartaun Txistulari Taldea (t xistus) et Haurt zaro Dant za Taldea (danse) en hommage au fondateur de la chorale, d’anciens membres qui avaient jadis chanté sous la direction de Yon lui-même s’incorporèrent au groupe. Le niveau de la chorale ne cessa ainsi de s’améliorer pour être à la hauteur des célébrations organisées. 151
Au bout de dix ans, la nouvelle situation familiale et professionnelle de la directrice provoqua un nouveau changement à la tête de la chorale. Depuis, c’est Maddalen Dorronsoro qui tient les rênes du groupe (2009- ). La nouvelle directrice venait de la localité voisine (Lezo) et malgré sa jeunesse (21), possédait déjà une grande expérience, autant par ses études que par sa trajectoire au sein de la chorale Landarbaso Abesbat za et en tant que directrice de l’école de musique Easo Musika Eskola. Comme résultat des compétences musicales de la nouvelle venue, le groupe d’Oiarzun a fait ces dernières années un grand saut en matière de technique musicale ; qui plus est, la relation avec la chorale Landarbaso Abesbat za s’est renforcée, non seulement par les nouveaux liens d’amitié qui se sont tissés mais aussi par la participation aux concert s respectifs de l’une et l’autre chorale. Pourtant, des années encore très importantes pour la chorale étaient à venir. La première fut 2011, quand fut célébré le centenaire de la naissance de Yon Oñatibia, fondateur et directeur de la chorale. Comme pour le 25e anniversaire de sa mort (2004), la chorale se consolida avec des ex-membres et fut capable d’assumer haut la main tous les engagement s pris pour l’année : son intervention dans le festival Musikaste d’Errenteria, le spectacle de chant et de danse, et le concert offert s à Oiart zun. Le groupe se préparait pour le 50e anniversaire, à célébrer en 2014. Une fois définis les différent s événement s qui marqueraient la célébration, il commença à travailler à marche
152
forcée pour donner les dernières touches aux divers spectacles et manifestations organisés pour le public. La première manifestation importante de 2014 fut le concert offert au festival Musikaste, qui se tient à Errenteria au mois de mai. La deuxième fut la XVIIe Semaine Musicale Aita Donostia, moins connue que le festival, mais que Lartaun Abesbat za eut néanmoins l’honneur d’inaugurer ; ce qu’elle le fit haut la main, si l’on en croit les critiques publiées à l’époque qui firent l’éloge de l’intervention de la chorale. Le point culminant de ces interventions « préalables » aux célébrations d’anniversaire de l’an 2014 fut le concert organisé tous les ans par Harribelt za Elkartea le 31 juillet. Avec une mise en scène très étudiée avec la lumière comme élément central, la chorale présenta des œuvres composées tout exprès pour son centenaire par divers compositeurs prestigieux et pour être interprétées par le groupe d’Oiart zun. Après avoir eut l’honneur de donner le coup d’envoi aux fêtes de San Esteban, un honneur qui lui était décerné par la Municipalité en reconnaissance aux effort s réalisés durant ses cinquante ans de trajectoire, la chorale célébra son anniversaire le week-end du 19 au 21 septembre et en profita pour présenter au public tout le travail réalisé dans le passé et son activité actuelle. Pour expliquer son passé, elle prépara une exposition avec des photos, des affiches, des programmes, des partitions, des articles de presse et des enregistrement s. Pour le présent, elle offrit deux spectacles complètement différent s. Le samedi 20 septembre, sous le titre Euskal Oihart zunak, elle présenta un arrangement et résumé du spectacle de Yon Oñatibia qui avait rendu le groupe célèbre ; et le dimanche 21 septembre, elle interpréta son concert principal : une première partie sous la direction de tous les directeurs de la chorale et une seconde formée de pièces écrites tout exprès pour l’occasion, chantées avec leurs auteurs présent s parmi le public. Il se termina par la partie la plus émouvante, celle qui rendait hommage à Yon Oñatibia, figure principale de la chorale, avec la participation d’anciens membres, interprétant deux œuvres « historiques » du fondateur. Une fois passés les échos et les émotions des cérémonies, Lartaun Abesbat za continue son chemin avec les yeux tournés vers l’avenir ; d’une part, en réfléchissant sur la relève générationnelle de ses membres, et de l’autre, en essayant de définir, dans le contexte culturel et social actuel, ce qui pourrait être fait en collaboration avec le reste des agent s culturels de la commune.
153
SUMMARY In the 50s and 60s of last century Oiart zun saw the emergence and development of a powerful movement among it s inhabitant s. The catalyst of this movement to achieve improvement s in the town of Oiart zun – as announced in the bulletin of the time, with the slogan «For a better Oyarzun» – was a newly founded society: Lartaun Elkartea, or, to be more exact: Lartaun, Sociedad Cultural, Recreativa y Deportiva. Given that myriad local deficiencies – in the fields of education, urbanism, economy, culture, etc. – had the town on the verge of collapse, a group of people from Oiart zun founded the Lartaun Elkartea rather than a political party, in view of the latter’s forbidden status under the dictatorship, with the purpose of finding a solution to the situation. That said society succeeded, by it self and with the few resources it was able to muster, in drawing up and offering solutions to the town’s problems. The vocational training day and evening classes taught with great difficulties and setbacks at the time are testimony to the tremendous effort s made. With respect to other deficiencies, they had no option but to simply make request s and submit proposals to which the authorities turned a deaf ear. Almost all of the bulletins published by the Society of the time include the request for a town development plan... and a proposal made by the Society it self given the authorities’ passive approach. But their effort s received far greater reward in other areas: pelota, mountaineering, theatre and music, an area closely related to the one we refer to in this document and above all with regard to t xistu playing and choir music. However, let’s continue with the matter at hand. This book concentrates on the initiatives to recover ancient Basque customs and traditions, initiatives launched shortly after incorporation of the Society; for example, those related to Christmas or the Eve of St. Agatha’s Day. Said initiatives were backed by the energy and dynamics of an extraordinary man who had recently returned from exile: Yon Oñatibia. An advocate of Basque folklore in the United States of America with a group of Basque artist s founded and trained by himself, shortly after arriving in Oiart zun Yon created a group of t xistu players (1961) in the endeavour to recover the Basque customs and traditions set in motion by the Society; in addition to his music classes, he also founded the Lartaun Abesbat za choir, directing it in those early years (1964-1979) as a collective from the Folklore department previously created by the Society precisely to promote Basque folklore. 155
Director, composer and peerless organiser, one of the groups immediately followed by the other began to earn fame in all corners of the Basque Country thanks to Yon’s work. Proof of this is the achievement s of both groups in their day. The t xistu players, for example, recorded their first album in 1964, while in 1967 the choir opened the musical Euskal Show, for years the calling card of Lartaun Abesbat za throughout the Basque Country. A little earlier, in January of the same year, Yon had won the Euskal Dant za Berrien I. Lehiaketa competition with his composition, Donibane; as a result, the Lartaun players and singers went to Bilbao for a first-time performance of the new dance before an audience, where they were taken through their steps by it s author. It has to be said that these achievement s were not just a flash in the pan. Years later the choir competed in the recently inaugurated Certamen Coral de Tolosa, from it s first edition in 1969 until 1972, winning two third prizes: in 1970 in the mixed voice category, and in 1972 in the children’s category. Although these instant and extraordinary achievement s could lead us to believe the opposite, the progress of the choir wasn’t without it s stumbling blocks. Quite the contrary in fact: although in the terrible years of the dictatorship the Society had been capable of gathering people of very different ideology around a variety of social activities, in the years of the so-called Democratic Transition, along with the proliferation of parties, symbols and ideologies, a great many people took a step back from both the Society and the choir. And it was in this context that Yon, creator, director and spirit of the choir, died very suddenly: on 30 June 1979, as a result of his injuries in a car accident a few days previously. The choir had been orphaned from one day to the next, almost cast away to fend for it self. Having met it s immediate commitment s thanks to the help of collaborators and friends of the group it self – essentially José Manuel Azkue and Periko Mit xelena – the members of the choir, desirous of maintaining the spirit and legacy of it s founder, decided to forge ahead and appointed their fellow countryman Iñaki Altuna as it s director (1980-1990). As regards it s members and concert s, the choir fell into a period of hard times unheard of until then; but it survived thanks to the persistence of it s members... Even if it wasn’t an easy task! However, it did have a few less taxing moment s that helped it on it s way “through the desert”. One of these was the new performance created in Yon’s memory: an adaptation of the previous show, entitled Euskal Sena (1989). Another breath of fresh air was the album published by the Usandizaga record label, yet another of Yon’s initiatives and creations (1988). That year the record label brought out the sixth volume in it s Euskal Abesbat za Antolojia collection, completely dedicated to the works of the maestro Yon Oñatibia. Another of the factors that kept the choir going in those difficult years was the many youngsters from Oiart zun engaged in the music world. As a result of the music theory classes taught by Felipe Azpiroz in the town district s (1976-77), in the street s and neighbourhoods groups of children and youngsters started singing outdoors, particularly at Christmas. Having made their way round the street s, the different groups would all come together to end as one big choir. It wasn’t long before they started going to other places to sing (at the carol-singing competition in Irun for instance). Given that they needed a name to sign up for these event s, in view of the terribly cold weather at the time, they chose the name of Izot z (‘ice’ in the Basque language), hence the birth of a new choir that would follow it s own path. 156
Izot z eventually encompassed three different groups involving 200 local boys and girls of very different ages: Izot z Txiki, Izot zeko Ahot s Txuriak and Izot z Abesbat za. These groups deserve recognition, no doubt about it, for their promotional work, for the many youngsters who later went on to sing with Lartaun, and, even more so, for the two young people who, having trained with them and were by now directors, went on to conduct the Lartaun Abesbat za for a period of 20 years. The first was Agustin Mendizabal (1990-1998). A singer and director of different Izot z groups, when Agustin went along in the name of the youth choir to suggest the possibility of collaboration between the two ensembles, he ended up being offered the chance to direct the adult choir. And his first initiative shortly after taking up the position (1990) was precisely to unify the two choirs; in recognition of the trajectory of the pioneer choir, it was decided that the resulting merger between both choirs should continue with the same name. The second step, taken that same year, was to legally incorporate the choir. Given that the youth choir already enjoyed legal status as a society recognised by the Administration, in 1990 the name of the society was changed meaning that, 26 years after it s creation and by now with the name of Lartaun Abesbat za, our choir finally acquired legal status. The new director brought a breath of fresh air to the group thanks to the incorporation of new voices and to the introduction of vocal technique exercises which were finally adopted as a general rule. It therefore comes as no surprise that, thanks to this renaissance of the group, several years later they took the plunge and set out to participate in a national choir competition. The event took place in Ejea de los Caballeros (1993), and although they didn’t win any prizes, the press remarked on the “high standard” of the choir from Oiart zun. The second director to come from Izot z Abesbat za to Lartaun was Alait z Guridi (19982009). Having directed the children’s and youth choirs, Alaitz began directing the adult choir from a very young age, just as she had done with the other two. Her first responsibility was to prepare and present the performance entitled Oiart zungo Kanta Zaharrak (1998). Based on the “passing the baton” idea behind the popular song exhibition held in Oiart zun a few years earlier, ETB recorded and broadcast the concert and the Elkar record label brought out an album with most of the songs performed on the occasion. But this new achievement came with a saddening occurrence. The following year (1999), with the incorporation to Lartaun of the last children’s voices, the prolific history of Izot z Abesbat za, started twenty years earlier, saw it s pages close for the last time. Given that Oiart zun Town Council was part of UEMA, Mancomunidad de Municipios Euskaldunes, and thanks to the Kultur Elejira cultural circuit organised by the body, the choir performed on several occasions over a period of three years (1998-2002) throughout the municipalities of the association. Luckily, the rise in activity around the 25th anniversary of Yon’s death was accompanied by an increase in the number of singers. While preparing the event s organised with Lartaun Txistulari Taldea and Haurt zaro Dant za Taldea by way of a tribute to and in memory of it s founder, the choir saw it s members rise in number thanks to the incorporation of people who had sung under the direction of Yon himself, thus achieving an increasingly higher standard in keeping with the celebrations organised. At the end of ten years, new development s in the family and employment situation of the director brought a change to management of the choir. Since then, the reins of the group have been held by Maddalen Dorronsoro (2009- ). The new director came from a neighbouring 157
village (Lezo) and, despite her youth (21), had long experience thanks to her studies, her time with the Landarbaso Abesbat za and her work as director of the Easo Musika Eskola. In keeping with the director’s musical activity until moving into her new position, in recent years the group from Oiart zun has taken an important step forward in the field of music technique thanks to the director from Lezo; it has also increased it s collaboration with Landarbaso Abesbat za, as regards both friendship and participation in one another’s performances. And there were still very important years to come for the choir. The first was 2011, centenary of the year Yon Oñatibia, it s founder and director, was born. As with the 25th anniversary of his death (2004), the choir was bolstered with the re-incorporation of ex-members and was easily able to meet it s commitment s in that 2011: participation in the Musikaste in Errenteria, the song and dance performance and concert in Oiart zun. Later, the group started to prepare for it s 50th anniversary in 2014. Furthermore, this time, having defined the highlight s of the celebrations, it started working full out on putting the final touches to performances and event s to take place before different audiences. The first important event of 2014 was the concert at Musikaste, a festival running in the town of Errenteria in May. The second was the XVII Semana Musical Aita Donostia: while not as well-known as the former, Lartaun Abesbat za had the honour of opening the festival; and it did so splendidly according to the critical acclaim published at the time, which only had words of praise for the choir’s performance.
158
The last of these “preliminary” event s to the actual anniversary in 2014 was the concert organised yearly by Harribelt za Elkartea on July 31. Excellently staged around lighting as the main feature, the choir presented works composed expressly by numerous prestigious composers for the centenary and their interpretation by the group from Oiart zun. Having launched the rocket announcing the start of the San Esteban fiestas, an honour granted to the group by the Town Council in recognition of it s work over the 50 years of it s history, on the weekend of September 19-21 the choir, in addition to celebrating it s anniversary, treated the public to performances of it s work past and present. To explain it s past the choir put together an exhibition of photographs, posters, theatre programmes, scores, press articles and recordings. And for it s present-day, it gave two very different performances. On Saturday September 20, with the title of Euskal Oihart zunak, it presented an arrangement in summarised form of Yon Oñatibia’s concert, the one that gave it s name and fame to the group; and on Sunday, September 21, the choir gave it s major recital, with a first part performed under the baton of all of the choir directors and a second of pieces expressly written for the occasion, sung with their authors right there in the audience. And the most emotional part: the end of the concert with it s tribute to Yon Oñatibia, leading figure of the choir, with the participation of ex-members, who sung two of the founder’s “historical” works. Now that the dust of the applause and emotions of the celebrations has well and truly settled, Lartaun Abesbat za continues on it s way with it s eyes on the future; studying on the one hand the practical aspect of the generational turnover among it s members and, on the other, in today’s cultural and social context, the possibility of actions with the other cultural agent s in the town.
159
ZUSAMMENFASSUNG In den 50iger und 60iger Jahren des vergangenen Jahrhundert s erlebte Oiart zun die Ent stehung und Entwicklung einer starken Volksbewegung. Mit dem Ziel, Oiart zun zu verbessern, genau wie es das Mitteilungsblatt der damaligen Zeit verkündete, dessen Motto “Für ein besseres Oyarzun” hieß, war die treibende Kraft der Bewegung ein genau in dieser Zeit gegründeter neuer Verein: Lartaun Elkartea oder genauer und präziser gesagt, Lartaun, Sociedad Cultural, Recreativa y Deportiva (Kultur-, Freizeit – und Sportverein Lartaun). Im Hinblick darauf, dass seine vielen Mängel in den Bereichen Bildung, Stadtplanung, Wirt schaft, Kultur, usw. den Ort an den Rand des Zusammenbruchs führten, gründete eine Gruppe von Ort sbewohnern Lartaun Elkartea anstelle einer politischen Partei, da diese ja während der Diktatur verboten waren, um eine Lösung für diese Situation zu finden. Dieser Verein war es, der auf eigene Kosten und mit nur spärlicher Unterstüt zung aus öffentlichen Mitteln, Lösungen für die Probleme des Dorfes zusammenstellte und vorschlug. Ein Zeugnis dieser enormen Anstrengungen war der Berufsbildungsunterricht, der unter großen Schwierigkeiten und Rückschlägen tagsüber und auch abends durchgeführt wurde. Bezüglich anderer Mängel mussten sie sich darauf beschränken, Anträge und Eingaben bei den Behörden einzureichen, die dann auf taube Ohren stießen. Fast alle in dieser Zeit herausgegebenen Mitteilungsblätter des Vereins spiegeln die Forderung nach einem Rahmenwerk für die städtebauliche Entwicklung des Ortes wider, ebenso wie einen konkreten Vorschlag des Vereins angesicht s der Passivität der Behörden. Aber ihre Bemühungen sahen sich in anderen Bereichen von wesentlich größerem Erfolg gekrönt: Pelota, Wandern, Theater oder Musik, ein Bereich, der eng mit dem verbunden ist, der uns hier beschäftigt. Vor allem Tt xistularismo und Chormusik waren erfolgreich. Aber kommen wir zur Sache. Dieses Buch konzentriert sich auf die Bemühungen, alte baskische Traditionen und Bräuche wiederaufleben zu lassen, z.B. die Weihnacht sbräuche oder die der Heiligen Agathe. Diese Initiativen wurden kurz nach der Gründung des Vereins ins Leben gerufen und konnten auf die Energie und die Antriebskraft eines außergewöhnlichen, gerade aus dem Exil zurückgekehrten Mannes zählen: Yon Oñatibia. Er war zusammen mit einer von ihm gegründeten Gruppe baskischer Künstler ein Verbreiter der baskischen Folklore in den Vereinigten Staaten. Kurz nach seiner Rückkehr nach Oiart zun bildete er 1961 eine Gruppe von Txistularis und stüt zte sich hierbei auf die vom Verein ins Leben gerufene Initiative zur Wiederherstellung der baskischen Bräuche und 161
Traditionen; neben dem Erteilen von Musikunterricht, gründete er auch den Chor Lartaun Abesbat za, den er in der ersten Phase von 1964 bis 1979 leitete und der der zuvor vom Verein zur Förderung der baskischen Folklore gegründeten Abteilung für Folklore angehörte. Dank Yons Arbeit, dieses unvergleichlichen Chorleiters, Komponisten und Organisators wurden beide Gruppen sehr schnell im ganzen Baskenland bekannt. Dies belegen die von ihnen in dieser Zeit erreichten Ziele. Zum Beispiel nahmen die Txistularis schon 1964 ihr erstes Album auf und der Chor führte 1967 die musikalische Show Euskal Show auf, die über lange Jahre hin im ganzen Baskenland zum Wahrzeichen von Lartaun Abesbat za wurde. Kurz zuvor, im Januar des gleichen Jahres, gewann Yon mit seiner Komposition Donibane das Euskal Dant za Berrien I. Lehiaketa; daraufhin fuhren die Txistularis und Sänger des Lartaun nach Bilbao, um den neuen Tanz unter der Leitung seines Autors in der Öffentlichkeit vorzustellen. Aber diese Erfolge waren keine Eintagsfliegen. Wenige Jahre später nahm er von der ersten Ausgabe 1969 bis 1972 am neugegründeten Certamen Coral de Tolosa (Tolosa Chorwettbewerb) teil und erzielte zwei Preise: 1970 für gemischte Stimmen und 1972 für die sogenannten “weiße Stimmen”. Auch wenn uns diese sofortigen und außergewöhnlichen Erfolge dazu verleiten können, das Gegenteil zu denken, so war der Weg der Chorgruppe doch nicht ohne Rückschläge. Ganz im Gegenteil: wenngleich der Verein in den schrecklichen Jahren der Diktatur in der Lage gewesen war Menschen unterschiedlichster Ideologien bei verschiedenen sozialen Aktivitäten zusammenzubringen, gab es in den Jahren des sogenannten Übergangs zur Demokratie neben der Zunahme an Parteien, Akronymen und Ideologien sowohl in der Gesellschaft als auch im Chor eine große Abkehr voneinander. Genau in diesem Kontext starb Yon, der Initiator, Leiter und Lebensodem des Chors ganz plöt zlich am 30. Juni 1979 infolge eines wenige Tage zuvor erlittenen Unfalls. Der Chor war über Nacht verwaist und trieb ziellos vor sich hin. Nachdem er dank der Partner und Freunde der Gruppe – hier sind vor allem Jose Manuel Azkue und Periko Mit xelena zu nennen – seine unmittelbaren Verpflichtungen erfüllte, ent schieden die Chormitglieder, die sehr darum bemüht waren, den Geist und das Erbe des Gründers aufrecht zu erhalten, weiterzumachen und seinen Landsmann Iñaki Altuna (1980 bis 1990)zum Chorleiter zu ernennen. Im Hinblick auf die Zahl der Mitglieder und Konzerte, erlebte der Chor einen starken Rückgang, den er bisher nicht kannte; aber dank der Hartnäckigkeit seiner Mitglieder gelang es ihm zu überleben ... Eine nicht gerade geringe Leistung! Jedoch waren ihm auch Verschnaufpausen gegönnt, die es ihm erlaubten, diese Durst strecke” zu überstehen. Eine davon war das in Erinnerung an Yon geschaffene Spek takel: während das Erste dazu diente, sich einen Namen zu schaffen, hieß seine Neufassung und Bearbeitung Euskal Sena (1989). Eine weitere Verschnaufpause stellte 1988 die Veröffentlichung eines von der von Yon gegründeten Plattenfirma Usandizaga herausgegebenen Albums dar. In diesem Jahr brachte das Label das sechste Album seiner Sammlung Euskal Abesbat za Antolojia heraus, das vollständig den Werken des Meisters Yon Oñatibia gewidmet war. Ein weiterer Faktor, der den Chor in diesen schwierigen Jahren am Leben erhielt, waren die vielen jungen Menschen aus Oiart zun, die sich der Musik verschrieben hatten. Aufgrund des Unterricht s in Musiktheorie, den Felipe Azpiroz 1976-1977 in den Vierteln der Stadt 162
gab, begannen Gruppen von Kindern und Jugendlichen aus den Vierteln buchstäblich auf die Straße zu gehen, um vor allem zu Weihnachten zu singen und sich zum Abschluss alle auf dem Hauptplat z zu treffen, um dort gemeinsam zu singen. Sie begannen, auch außerhalb des Ortes selbst zu singen, wie etwa beim Weihnacht sliederwettbewerb in Irun. Da sie zur Teilnahme einen Namen brauchten, und angesicht s der herrschenden Kälte, wählten sie den Namen Izot z, womit ein neuer Chor geboren wurde, der seinen eigenen Weg gehen würde. Unter diesem Namen ent standen drei verschiedene Gruppierungen, die insgesamt 200 Jungen und Mädchen der Gegend aus sehr unterschiedlichen Altersgruppen miteinander vereinten: Izot z Txiki, Izot zeko Ahot s Txuriak und Izot z Abesbat za. Diese Gruppen verdienen zweifellos Anerkennung für ihre Anstrengung wie auch für die große Zahl junger Menschen, die später in Lartaun sangen. Besonders hervorzuheben ist auch die Tat sache, dass zwei junge Männer aus ihrer Kaderschmiede über den langen Zeitraum von 20 Jahren Lartaun Abesbat za als Chorleiter vorstanden. Der erste war Agustin Mendizabal von 1990 bis 1998. Er war Sänger und Chorleiter in verschiedenen Gruppen der Izot z, und als er im Namen des Jugendchors eine Zusammenarbeit beider Chöre vorschlug, wurde ihm die Leitung des Erwachsenenchors angeboten. Seine erste Initiative bestand dann auch kurz nach der Übernahme der Chorleitung im Jahr 1990 darin, die beiden Chöre zusammenzulegen. In Anerkennung der Laufbahn des ersten Chores beschloss der aus der Vereinigung ent standene Chor, dessen Namen beizubehalten. Der zweite, auch im selben Jahr unternommene Schritt war, dem Chor eine Recht sform zu verleihen. Da der Jugendchor ein Verein war, der von der Verwaltung geset zlich anerkannt war, wurde 1990 der Name dieses Vereins geändert und 26 Jahre später erhielt unser Chor als Lartaun Abesbat za Recht sstatus in der Gesellschaft. Mit dem neuen Chorleiter erlebte die Gruppe einen wahren Aufbruch, dank der jungen Stimmen der neuen Mitglieder und auch aufgrund der Übungen in Gesangstechnik und Stimmbildung, die zur allgemeinen Regel wurden. Es ist daher nicht überraschend, dass die Gruppe aufgrund dieses Wiederauflebens viele Jahre später den Mut fasste an einem landesweiten Chorwettbewerb teilzunehmen. Dieser fand 1993 in Ejea de los Caballeros statt und obwohl er keinen Preis erzielte, betonte die Presse das “hohe Niveau” des Chors aus Oiart zun. Die zweite Chorleiterin, die Izot z Abesbat za Lartaun anbot, war Alait z Guridi (19982009). Nach ihrer Zeit bei den Kinder- und Jugendchören wurde sie wie schon im Falle der beiden anderen Chöre, schon sehr jung Chorleiterin des Erwachsenenchors. Ihre erste Aufgabe war 1998 den Auftritt mit dem Titel Oiart zungo Kanta Zaharrak zu konzipieren und zu präsentieren. Basierend auf der Symbolik der “Weitergabe” der wenige Jahre zuvor in Oiart zun stattgefundenen Volksliederdarbietung, zeichnete ETB die Vorstellung auf und strahlte sie aus und die Plattenfirma Elkar veröffentlicht ein Album mit den meisten Lieder des Auftritt s. Dieser neue Meilenstein wurde jedoch von einer traurigen Nachricht begleitet. Im folgenden Jahr (1999) endete mit der Aufnahme der let zten “weißen” Stimmen in Lartaun die 20 Jahre zuvor begonnene, produktive Geschichte der Izot z Abesbat za. Da die Stadtverwaltung von Oiart zun der UEMA, dem Verband baskischer Gemeinden, angehört, hatte der Chor dank des Kulturkreises Kultur Elejira in jenen Jahren (1998-2002) viele Auftritte in den Gemeinden dieses Gemeindeverbandes.
163
Glücklicherweise gingen die vermehrten Aktivitäten zum 25. Jahrestag des Todestages von Yon mit einem Anstieg in der Zahl der Sänger einher. Im Zusammenhang mit der Organisation der Veranstaltungen zu Ehren und Gedenken des Chorgründers, die gemeinsam mit Lartaun Txistulari Taldea Taldea und Haurt zaro Dant za stattfanden, stieg die Mitgliederzahl dank des Beitritt s vieler Sänger, die seinerzeit unter der Leitung von Yon gesungen hatten. Dies resultierte in einem immer höheren Niveau, das den organisierten Veranstaltungen voll ent sprach. Nach zehn Jahren führte dann die veränderte familiäre und berufliche Situation der Chorleiterin zu einem erneuten Richtungswechsel in der Ausrichtung des Chores. Seit 2009 ist Maddalen Dorronsoro mit der Leitung der Gruppe betraut. Die neue Chorleiterin kam aus dem Nachbardorf Lezo und verfügte trot z ihrer mit 21 Jahren großen Jugend über viel Erfahrung sowohl aufgrund ihrer Ausbildung als auch ihrer Karriere im Landarbaso Abesbat za und als Leiterin der Easo Musika Eskola. In Übereinstimmung mit den bisherigen musikalischen Aktivitäten der Chorleiterin bis zu dessen Übernahme, hat die Gruppe aus Oiart zun in den let zten Jahren dank ihrer Chorleiterin aus Lezo einen großen Sprung nach vorne gemacht bezüglich der musikalischen Technik. Zudem hat sich die Zusammenarbeit mit Landarbaso Abesbat za sowohl hinsichtlich der Teilnahme an den Konzerten beider Chöre als auch in Bezug auf die gegenseitige Freundschaft und Respekt erhöht. Jedoch sollten noch einige sehr bedeutende Jahre auf den Chor zukommen. Das erste war 2011. In diesem Jahr fand der hundert ste Jahrestag der Geburt von Yon Oñatibia, des Gründers und Leiters des Chores statt. Wie beim 25. Jahrestag seines Todes im Jahr 2004
164
wurde der Chor durch ehemalige Mitglieder verstärkt und war somit in der Lage, allen für 2011 übernommenen Verpflichtungen nachzukommen: den Auftritt beim Musikaste in Errenteria, sowie die Gesangs- und Tanzvorführung und das Konzert in Oiart zun. Die Gruppe bereitete sich im Jahr 2014 auf ihr 50jähriges Jubiläum vor. Nachdem die wichtigsten Ziele festgelegt waren, begann sie im Eiltempo zu arbeiten, um den geplanten Publikumsauftritten und Veranstaltungen den let zten Schliff zu verleihen. Das erste große Ereignis des Jahres 2014 war das Konzert beim Musikaste, dem im Mai in Errenteria stattfindenden Festival. Das zweite war die XVII Semana Musical Aita Donostia (17. Musikwoche Aita Donostia): auch wenn es nicht so bekannt ist wie das Obige, war es doch eine Ehre für Lartaun Abesbat za, dieses Festival zu eröffnen. Laut den seinerzeit veröffentlichten Kritiken tat er dies mit Auszeichnung, denn es gab nur Lob für den Auftritt des Chores. Der Höhepunkt dieser der Jubiläumsfeier des Jahres 2014 “vorgezogenen” Auftritte war das Konzert, das jährlich am 31. Juli von Harribelt za Elkartea organisiert wird. Mit einer sorgfältigen Inszenierung und der Beleuchtung als zentralem Element, stellte der Chor alle speziell für die Hundertjahrfeier des Chors von verschiedenen renommierten Komponisten für die Gruppe aus Oiart zun komponierten Werke vor. Nachdem er den Start schuss für das Festivals San Esteban gab, eine Ehre, die ihm aufgrund seiner fünfzigjährigen Geschichte gewährte wurde, feierte der Chor am Wochenende des 19. bis 21. September nicht nur sein Jubiläum, sondern stellte der Öffentlichkeit auch die in der Vergangenheit geleistete Arbeit, sowie seine aktuellen Aktivitäten vor. Seine Vergangenheit präsentierte er in einer Ausstellung mit Fotografien, Plakaten, Konzertprogrammen, Notenblättern, Zeitungsartikeln und Tonaufnahmen. Zur Präsentation seiner Gegenwart wählte er dagegen zwei sehr unterschiedliche Auftritte. Am Samstag, dem 20. September stellte er unter dem Titel Euskal Oihart zunak ein Medley von Werken von Yon Oñatibia vor, die der Gruppe Ruhm und ihren Namen verliehen. Am Sonntag, dem 21. September gab er sein wichtigstes Konzert: einen ersten Teil unter der Leitung aller Chorleiter und einen zweiten mit Werken, die speziell für diese Gelegenheit komponiert wurden und deren Autoren sich während des Auftritt s im Publikum befanden. Der emotionalste Teil bestand am Ende des Konzertes in der Ehrung von Yon Oñatibia, der Leitfigur des Chores, an der ehemalige Chormitglieder teilnahmen, die zwei “historische” Werke des Gründers interpretierten. Nach dem Abklingen des Aufsehens und der Festlichkeiten wird Lartaun Abesbat za seinen Weg auch weiterhin mit Blick in die Zukunft fort set zen. Einerseit s muss darüber nachgedacht werden, wie der Generationswechsel der Mitglieder vonstattengehen soll und andererseit s sollte im derzeitigen kulturellen und sozialen Kontext versucht werden zu definieren, was man zusammen mit den anderen Kulturakteuren der Gemeinde umset zen könnte.
165
AURKIBIDEA AGURRA ...............................................................................................................................................................................
7
HITZAURREA
...............................................................................................................................................................
9
1958-1965: HASTAPENAK ................................................................................................................................
11
• Oiart zun, 1960ko hamarkadaren atarian
.........................................................................................
13
• Lartaun Elkartearen ekarpena ...................................................................................................................
15
• Abesbat za, sort ze-bidean
.............................................................................................................................
19
• Lartaun Abesbat zaren ‘jaiot za’ ...............................................................................................................
21
• Lehen urrat sak
26
.......................................................................................................................................................
• Lekukoak mint zo: Adolfo
Leibar / Jesus M. C.Nuñez ..........................................................................................
1965-1979: GARAPENA ETA LORPENAK
28
..................................................................................
35
• Erraldoi bat: Yon Oñatibia (1911-1979) .........................................................................................
37
• Sorkunt za-lanak ....................................................................................................................................................
40
• Maisu eta interpretea
42
........................................................................................................................................
• Lorpenak eta gorabeherak
...........................................................................................................................
• Yon/Lartaun: elkar-eragina… barne eta kanpoaldera
45
.........................................................
48
..............................................................................................
52
1980-1990: LEHEN BELAUNALDIAREN TXANDA ............................................................
59
• Lekukoak mint zo: Moises
Gonzalez / Maite Gezala
• Ezbehar mingot sa
..............................................................................................................................................
61
• Goitik beherako eraldaketak ......................................................................................................................
63
• Alt xa, eta aurrera
64
.................................................................................................................................................
167
• Urteurrenekin batera, urrat s berriak ....................................................................................................
66
• Indarrak bilt zeko ordua ..................................................................................................................................
68
• Lekukoak mint zo: Iñaki
Altuna
................................................................................................................................................
1990-2009: GAZTEEN ORDUA
..................................................................................................................
• Izot z: oiart zuar kantuzale gazteen bilgunea • Trinkot ze-bidean
72 77
.................................................................................
80
.................................................................................................................................................
83
• 25 urteren buruan, zaharberrit zen
.........................................................................................................
• Belaunaldi-berrikunt zaren erronka
......................................................................................................
86 89
• Lekukoak mint zo: Felipe
Azpiroz / Maixabel Agirrezabala
Agustin Alait z
............................................................................
93
.............................................................................................................................
101
..............................................................................................................................................
106
Mendizabal
Guridi
2009…: URREZKO EZTEIETATIK ETORKIZUNERA BEGIRA
.....................
111
• Zuzendari-aldaketa eta arnasberrit zea ............................................................................................... 113 • 2014: urteurren betea • Atarikoak
.......................................................................................................................................
116
....................................................................................................................................................................
118
• Jaiegun aberat sak
................................................................................................................................................
• Etorkizuneranzko bidean
..............................................................................................................................
121 124
• Lekukoak mint zo: Maddalen Judit
LABURPENA
Dorronsoro
........................................................................................................................
129
Gonzalez ........................................................................................................................................... 133 ...................................................................................................................................................................
137
RESUMEN ........................................................................................................................................................................... 143 RÉSUMÉ
...............................................................................................................................................................................
SUMMARY
.........................................................................................................................................................................
ZUSAMMENFASSUNG 168
........................................................................................................................................
149 155 161
1 Lehen Liberalismoa Oiartzun Haranean
El primer Liberalismo en el Valle de Oiartzun (1800-1840) Maria Teresa Gabarain Aranguren
2 Oiartzun Zaharreko familia eta ondasunak. Mikrohistoria eta Genealogia Familias y fortunas del Oiartzun Antiguo. Microhistoria y Genealogía
3 Oiartzungo Hizkera
Idoia Fraile Ugalde Ainhoa Fraile Ugalde
4 Oiartzungo Esteban Donearen Elizako moneta aurkikuntza
El hallazgo monetario de la Iglesia de San Esteban (Oiartzun) 1995
5 Oiartzun Haranaren Geologia
Geología del Valle de Oiartzun Jose Angel Torres Sáez Luis Ignacio Viera Ausejo
6 Oiartzungo kantutegia. Bertako herri memoriak Juan Mari Lekuona
7 Oiartzungo natura
Carlos Aseginolaza Iparragirre
8 Oiartzungo San Esteban Parrokiako erretaulak
Los retablos de la Parroquia de San Esteban de Oiartzun Maite Barrio Olano Jon Berasain Salvarredi
9 Arditurriko meategiak
Arditurri coto minero Jesús Iturrioz Ibarlucea
10 Iturriozko torrea
La casa “Torrea” de Iturriotz Juantxo Agirre-Mauleon Alvaro Aragón Ruano
11 Oiartzungo Baserria. Kalea eta nekazal iharduera artean Juan Cruz Alberdi Mikel Cendoya Ainhoa Amundarain
12 Oiartzungo Kontzeju Etxeak
Las Casas Concejiles de Oiartzun Txema Gaztelumendi Aranburu
13 Euskal Antzerkia Oiartzunen Eugenio Arocena Egimendia
14 Oiartzungo Toponimia
Toponimia de Oiartzun Imanol Goikoetxea López Idurre Lekuona Antzizar
15 Herri musikaren Txokoa Oiartzunen
Centro de Música popular en Oiartzun Juan Mari Beltran
16 Isiltzen ez den isiltasuna. Lurpetik berreskuratutako memoria Kattin Txiki taldea
17 Oiartzungo perretxikoen gidaliburua Joxe Manuel Lekuona
18 Emakumeen baitan. Oiartzungo historia zati bat, emakumeek kontatua Ttur-ttur Euskaltzaleon Bilgunea. Ane Lardi Enbil
19 Osasun arloko profesionalak Oiartzungo bailaran (1597-1936)
Profesionales de la medicina en el valle de Oiartzun (1597-1936) Javier Olascoaga Urtaza
20 Abeltzaintza Oiartzunen XX. mendearen hasiera arte
La ganadería en Oiartzun hasta comienzos del siglo XX Alvaro Aragon Ruano
21 Oiartzungo Txirrindulariak (1927-2014) Ciclistas de Oiartzun (1927-2014) Joxe M. Beloki Jauregi Juan Joxe Aranburu Sarasti
22 Lartaun Abesbatza. Oiartzunen kanta-soinua Esteban J. Agirre Lazkano