Makine-İnsan İlişki(m)si

MAKİNE-İNSAN İLİŞKİ(M)Sİ ve SANAL DÜNYA Endüstriyel Uygarlık olgusunu anlama çabası-1 -1Gözlem, tanım ve açıklama 21. yüzyılın başında küresel hale gelen son kitlesel makine insan birlikteliği, mikro işlemcili donanımlar ve onlara işlev kazandıran yazılımlar aracılığıyla yaygınlık kazanarak, kültür biçimlendirici işlevini güçlendirdi.

Biçimlendirdiği kültürün temelinde oturma davranışı var. Gözler, eller ve beyin eylem aktörleri. Kapalı mekan, sandalye, elektrik ışığı ve radyasyon aktif çevresel öğeler. Altyapı: Kent, makine ve elektrik.

Temel bireysel durum: Doğadan yalıtık, kalabalık içinde yalnızlık.(Yabancılaşma içinde, yabancılaşma içinde yabancılaşma: Doğadan, hemcinslerinden, bedenden...)

'Bu nasıl oldu?' ve 'Bunun anlamı ne?'. Bu iki soru üzerine bir açıklama denemesi hayal edeceğim.

Daha doğrusu anlama çabasını bir başlangıç müsveddesine dökeceğim.

-2Üçüncü şeyle ilişkiler İlişki kavramının makine ile birlikteliğimizi ifade etmek için yersiz kullanımı, 'bir çeşit' insan makine ilişkisinin var olduğu düşüncesini ifade edebilmek için zorlandı.

'Sanal' bir ilişki, insanın 'kendi algılarıyla' kurduğu ilişki: Otomobille, hızarla, şu anda yazmakta olduğum kalemle kurduğum ilişki....ilişkimsi ve onun belirleyici karakteri!

Doğru kullanıldığında, ilişki sözcüğünün dört başı mamur anlamı iki bağımsız canlı arasında ortaya çıkmalıdır. Dostumla ilişkim, kedimle, hatta bahçemle olan ilişkim de bu kapsamdadır. Oysa makine ile söz konusu olan ilişki(m)sidir. Üçüncü şeydir makine.

Ben burada bu türden, ilişkimsi diye nitelenebilecek durumları ele alacağım. ( ..ki bunların çoğunda acaba çarpık ayna etkisi mi hakimdir; mesela fotoğrafımızla kurduğumuz, “İyi çıkmamışım.” dediğimiz ilişki(m)si gibi, ya da bebeğimizi kötü çocuk yapıp, onu terbiye etmeye çalıştığımız bir evcilik oyununda kişiliğimizi, modellerimize bakarak, biçimlendirmemiz gibi...?)

Bu ilişkiler ise bir çerçeve içinde yer alır, anlam kazanır. Bu çerçeve ile ilişkimiz de sorgulanabilir. Bu çerçeve çevredir.

-3Çevre ile ilişkiler: Kedimle, bir apartman dairesinde kurduğum ilişki ile doğal ortamında kurduğum ilişki farklı. Doğal ortamında 'kedim' diye bir niteleme anlamsız. Kedi apartman dairesinde fare avlayamaz ama, doğal ortamda yakalayabilir. Tüfeğiyle avına ateş eden avcının tüfeğiyle kurduğu 'ittifak' ilişkisi, doğa ile kurduğu ilişkiyi hakimiyet ilişkisi haline getiriyor. Tüfeği kent içinde kullanmak ise bu hakimiyet ilişkisini bu kez uygar dünya içinde bambaşka bir biçimde anlamlandırıyor.

Ormanla ilkel insan olarak kurduğumuz ilişki, daha çok uygar insan olarak kentle kurduğumuz ilişkiyle, en soyut düzeyde bakarsak, benzeşiyor. İlişkilerin yer aldığı sahne, algıya bağımlı olarak değişse de, çevre diye nitelenebilir. Çevreyle ilişkilerimiz ise sahnede kurulan ilişkilere temel etkisi olan, sorgulanmayan, bir varsayım haline geliyor. Üçüncü şey yalnızca makine değil. Ölü doğadır. Sopadan farklı olarak, kılıç yeniden biçimlendirilmiş ölü doğadır. Makine ise yeniden biçimlendirilmiş ölü doğa olmanın ötesinde, yeniden canlandırılmaya niyetlenilmiş bir ölü doğadır.

Bu bağlamda Internetle ilişkimiz ise (Sanal çevre) makineden ya da ya da en yakın çevremiz olan korunağımızdan ve kentten farklı olarak yeniden biçimlendirilmiş ve yeniden canlandırılmış ölü doğanın soyutlanarak ölümsüzleştirilmiş halidir.

-4İlk örneğin temel niteliği Makine-insan ilişki(m)si olarak nitelenen durumun ilk anlamlı örneği neydi?

Kuşkusuz insandışı olanla, dolayısıyla doğayla ilişkiden kaynaklanan bir durumdu bu. Bir mağara ile ilişki değil ama, Güneş'le, Ay'la, ateşle olan ilişki de değil, suda batmamak için kullanılan bir ağaç kütüğü olabilir, ya da gücümüzü artırmak için kullanılan ilk taş, sopa....'A Space Odyssey 2001' deki gibi...İşlevi insan tarafından kazandırılan bir nesne.

(Ben de aynı örneği kabul edebilirim. Böylece Stanley Kubrick'in bilmece sinema filminin anlatısından da yararlanabilirim belki. Bilmiyorum çünkü soru şu: Belirleyici olan insan-makine arasındaki ilişki etkisiyle oluşan 'insanın şeyleşme' ya da 'makinenin canlanma', dolayısıyla çarpıtma niteliği mi? Yoksa somut örnekteki ilişkinin, ilişkideki tek etkin taraf olan insan üzerindeki etkisinin, işlevin başarılmasından doğan hakim karakteri mi? Yani 'gücüme güç katan' sopadan aldığım desteğin 'elimin uzantısı' olma niteliği mi? İki farklı etkinin ikisinin de belirleyici olduğunu düşünüyorum. Kubrick'in teması, daha görünür bir can yakıcılığı olan ikinci etkiyi öncelikle ele alıyor. Birinci etkiyi ise sona doğru görebiliyoruz. Hatta filmin sonu tam da bu özelliği deşifre ediyor; sanallığın sınırlarının aşılma noktasında... Bu da sanat yapıtının gücünden geliyor. İşlevi insan tarafından kazandırılan bir nesneden,

işlevi bu kez ikincil doğanın biçimlendirdiği insan tarafından yaratılmış bir yazılımın işlev kazandırdığı, bağımsızlaşmış(?), bir nesneye geçiliyor ve insanın doğaya karşı saldırısı bu kez yabancılaşmanın gerçekliği tarafından doğayı temsil eden insana yöneliyor. Bu kez çevre, uzayın boşluğunda yalıtılmış bir uzay gemisi; yani mutlak hesaplaşma.)

Suyu geçmek için kullandığımız, yararlandığımız, yardımını aldığımız kütük ile ilişkimiz ve güç hakimiyeti kurmak için 'kullandığımız' sopa ile ilişkimizin belirleyici karakteri aynı değil. İnsanda ve insan ilişkilerinde, dolayısıyla kültürde yarattığı değişiklik farklı. (Biri kullanıldığı ortamda 'başkalarına' karşı üstünlük yaratırken, diğerinde bir çeşit yardımlaşma ve ayrılma var. Kütük yerine meyve ağacı da olabilirdi. Meyvesini yediğimiz ağaçla ilişkimiz, onu mülk edinmediğimiz sürece, sopa ilişkisine benzemeyecektir.) Güç, sahiplik, sömürü, yardımlaşma, hayatına dahil etme düzeyleri farklı.

Rakip maymun gruplardan sopayı kullananın suyun başını tutması ile başlayan farklı bir gelişme var.

Uygarlık macerasının başlarında, görece kısa sürede köle düzenlerine yol açan kültür bu şekilde mi gelişti? Bu mümkün!

Belki milyonlarca yıl tarıma, dolayısıyla uygarlığa direnerek yaşamış insanoğlunun hikayesini John Zerzan'ın 'Gelecekteki İlkel' kitabına, Mezopotamya'nın Uruk kentinde insanı nasıl makine gibi kullanmaya başladığının muhteşem hikayesini Freddy Perlman'ın 'Er Tarihe Karşı, Leviathan'a Karşı' kitabına bırakarak devam edelim.

-5Kütük ve sopa diyalektiği Uzun bir sıçrayışla demokrasinin konuşulduğu Atina'ya geldiğimizde muhtemelen, uygarlıkları yıkan savaşlar ve haksızlıklardan sonra, yaşananlardan dersler çıkararak, yeni bir yaşam ışığı aramak için tekrar 'kütükle sopa' arasındaki fark konuşuluyordu. Bin yıllar sonra Rönesans döneminde, daha barışçıl uygarlık tohumlarının filizlendirilmesinin gündeme gelmesi ise, Antik Yunan'da yalnızca 'hemşehri'ler için ve küçük bir coğrafyada 'başarılmış' kütük-sopa karışımı uygarlığın bir kez daha sopaya karşı kütük şiarıyla kurtuluş umudu olmasını simgeliyordu. Vikinglerden, Romalılardan, Hunlardan ve Osmanlı'dan arta kalan mağluplar Avrupa'sının güzel ülkülerle, insani değerlere açılımı anlamlıydı, ama başarılı olamayacaktı.

Kütük ve sopa diyalektiği, tarih ilerledikçe, kurulan tüm uygarlıkların temel çelişkisi miydi?

-6Temel çelişkinin yakın tarihi Bir uzun sıçrayış daha yapıp bugüne geldiğimizde aynı çelişkinin belirlediği yapıların, mekanizmaların, dinamiklerin çok daha karmaşık bir biçimde yan yana (Kooperatif ürünleri ile tekellerin ürünlerinin yan yana satılması) ya da karşı karşıya (Amerikan Kızılderilileri ile Amerikan Devleti, Zapatistalar ile Meksika Devleti), bazan iç içe yaşadığını görebiliyoruz.

İç içe? (Nazi Almanya'sında kadın ve erkeğin toplumsal rollerinin bölünüşünde, aile içinde çocuk terbiyesi sırasında ortaya çıkan çelişkilerde, çelebi karakterli şiddet düşkünü psikopatların iç çelişkilerinde...)

Bireysel davranışlarda (evde otoriter, işte köle, kahvede, dernekte, sendikada demokrat...), kurumsal davranışlarda (Hiyerarşik devrimci fenomenler: Fransız ve Bolşevik Devrimleri kütük adına savaşırken, sopayı elden bırakmama zorunlu çelişkisinin trajik öyküleri.) kütük sopa çelişkisi açıkça görülebilmektedir.

-7Makineleşmenin devrimsel atılımı İnsan-makine ilişki(m)si 19. yüzyılda Sanayi Devrimi diye nitelenen dönemde artan bir yoğunluk kazanmış olmalı ki, Romantizmin ölüm feryatları, 'İkinci Doğa' gibi garip ama kaçınılmaz kavramlaştırmaların deşilmesi (Bkz. Susan Buck Morse – Görmenin Diyalektiği (Walter Benjamin'in Pasajlar Projesi)) bu ve bunu izleyen dönemde görüldü. Bu dönem, aynı zamanda, dünyanın toplumsal düzenler konusunda yarattığı en radikal teorilerin de ortaya çıkmasına yol açtı. Bir yandan makineleşmedeki artış, çeşitlilik ve gelişme, hayal gücümüzü tetiklerken, bir yandan da sanal canavarları, ya da insanın asıl doğasına aykırılıkları, daha görünür kılarak muhaliflerini çoğalttı.

Aletler, makineler, güç yaratıcıları, hakimiyetler geliştikçe zaman hızlanmakta, içinden çıkılmaz döngülere evrilmekteydi sosyal düzenler. (Çoğu zaman şiddet içeren yöntemlerle geçici olarak içinden çıkılabildi. Makineleşmedeki artış her zaman savaş makinelerinde de büyük artışa yol açtı.) İnsanın 'alet' aracılığıyla makineleşerek kendisini oransızca dönüştürmesi hikayesinin nerede nasıl başladığının bir önemi kalmamıştı artık. Doğa büyük düzenini devam ettiriyor olsa da, insan ((Endüstriyel) Uygarlığı temsil eden insan!) kendini bu bütünden koparıp, çoktan, kentlere tıkmıştı. Kentlerdeki yapay hayatın kaynağı hala doğaydı. Günün birinde, sonsuz yenileme gücü olduğu varsayılan doğanın da tükenmekte olduğunu ölçebilecek aşamaya gelen insanın, bu olgunun karşısında artık uygarlık içinde yapabilecek hiç bir şeyi kalmamıştı. Sopa kütüğü içselleştirmişti.

(Belki de hala, doğayı tüketebilecek bir güce ulaştığını anladığı anda yaşadığı büyük ve travmatik şaşkınlığı üzerinden atamamıştır.)

-8Sanallık İşte o travmayı yaşayan insan, biziz!

Geldiğimiz noktada, insan-makine ilişki(m)sini karakterize eden örnekler değişti.

Sanayi devriminin dokuma tezgahlarından, buharlı gemilerinden, basit elektriğinden, basit

otomobillerinden, radyoya, telefona, uçağa, televizyona, CNC tezgahlara, kişisel bilgisayarlara ve sanal ağlara ulaştı.

Kişisel hale getirilmiş bilgisayar başlangıçta daktilo, hesap makinesi ve televizyon monitörünün bir bileşimiydi. Geçmişin ürünlerinin zorladığı hayal gücü ve sistem içinde kurulu bir mekanizma olan 'çalışmayla' daha 'ileri' bir aşamaya evrildi uygar yaşam. Doğayla bütünleşik yaşayan insanın hiç işine yaramayacak olan bu aygıt, kendi yarattığı güvenli 'ikinci doğaya' uyum sağladığını sanan insan için bir devrim yarattı. Programlama yeteneği, İsviçreli muhteşem zenaatkar saatçileri tarihin derinliklerine gömerek, sanal dünyada (sanal) bir zaman devrimi yarattı. Artık bu makine ile çok kısa sürede çok fazla 'işlem' yapılabilir hale geldi. Peki bu makine sopa mıydı, kütük müydü?

Bugün bir adım ötedeyken, internet devriminden sonra (Bilgisayarla iş ve işlemden çok daha fazlasının yapılabilirliğinin; görsellik, animasyon, simülasyon, anında haberleşme v.b. internet diye ayrı bir devrime yol açması....) 'sanal dünya' terimi ancak yaygınlaştı. Oysa sanallık çok daha tarihsel bir gerçeklik olduğu için saat makinesi nasıl yaygınlaştıysa bilgisayar makinesi de hemen hemen aynı nedenlerle yaygınlaşmıştı. (Sanal dünya teriminin ortaya çıkışının gecikmesinin, 'Althusseryen' ideolojik bağlam içinde yaşama başarısı ile ilişkisi, anahtar bir yaklaşım olabilir.) Sanallık, uygarlık adımlarının başından beri sözcükler, sanat ve matematikle birike birike kurulmuştu.

Sanallık bizim doğal ilişkilerimizi düzenlerken kütük olan (bilim gibi), güç ilişkilerini düzenlerken sopa olan (hukuk gibi, teknoloji gibi, ekonomi ve siyaset gibi) 'Matrix' dünyasıydı. Şimdi artık her an hem kütük, hem sopa olabilen bir kültür.

Sözcüklerle başladı sanallık!

Asmaya 'asma' demeden önce, üzümün kayısı ile farkı, benzerliklerinden daha az dikkat çekiciydi.

(Denizin içindeki farklı balık türleri bir çok insan için hala böyledir.) İsimlendirme olmadan ne kayısı, ne üzüm ürün olamayacağı gibi, sayılar olmadan satılamazlardı. Fiyatı olmayan şeyin uyarıcı bir görünümü olamazdı. İsimlerin, sayıların, kavramların yönettiği bir 'Matrix dünyası' olmaksızın uygarlık olamazdı.

Paketlemeden ürün taşınamayacağı için, ambalaj yarattık. Gerçek sopadan daha etkilisini hayal edebildiğimiz için sanal dünyamızda önce imge, sonra, mesela, kılıç yarattık. Sanal dünyamız bu yolla işlenmiş, biçimlendirilmiş, kontrol altına alınmış yeni bir doğayı, birinciyi dönüştürerek yarattı. İkinci doğa dediğimiz uygarlık evreni ile alet olmaksızın kontrol edilemez vahşi doğadan koptuk. Çok da mutlu olduk bir anlamda. Artık göçmen kuşlar gibi günlerce aç susuz uçmak, balinalar gibi binlerce kilometre yüzmek, penguenler gibi haftalarca doğacak yavrusunun başında aç beklemek zorunda değildik. Fırtınadan, vahşi hayvanlardan, geceden korunmuştuk.

Ne az gitmek uz gitmek, ne turnalardan haber almak zorunda değildik. Modern dünyanın kuruluşu, mutluluklar, danslar, eğlenceler, çalışma ve savaşlarla kutlandı. İnsanoğlu kaderine hakim olmuş ve yarattığı 'ikinci doğanın' (sahte doğanın) içinde 'mutluluğu' bulmuş, ölümsüzlüğe giden yolu açmıştı. İkinci doğa ve bunun zaferi Modern Dünya, sözcüklerin ve sayıların kurduğu birinci sanal dünyanın Pirhosvari zaferiydi.

Şimdi bir değişiklik var; neden 'Internet'e sanal ağ - sanal dünya dediğimizi de açıklayabilecek bir değişiklik. İnsan alet kullanmaya başladıktan sonra, 1. doğayı kullanarak, önce 1. sanal dünyayı, 1. sanal dünyayı kullanarak ise 2. doğayı yarattı. Bu, uygarlık tarihinin birinci ana gelişim mekanizmasıydı.

Aynı insan, bu birinci mekanizmayla benzeşim içinde 2. doğadan yararlanarak, 2. sanal dünyayı yarattı; yani ikinci doğanın dengelerini bozarak, 1. sanal dünyanın zaaflarını (neye göre?) aşarak, bu kez insanın kendi doğasından da radikal bir biçimde kopmasına yol açacak bir sihir evrenini, 2. sanal dünya olarak kısa zamanda tedavüle soktu: 2. sanal dünyanın adı Internet, mimarın adı 'teknoloji'!

2. sanal dünyanın yol açacağı 3. doğa nasıl bir ekosistem olacak onu göreceğiz (belki). İpuçları var. Entellektüelliği daha da yükseltilmiş bir yaşam. Simülasyon. Zorlandığında 'Avatar'. (M. Foucault ve J. Baudrillard'ın çelişkili varoluşlarıyla postmodern peygamberler olarak ortaya çıkışları boşuna değil.) İlginç olan şu ki kopuşlar da sanal.

Oysa son noktaya geldiğimizde dahi asıl doğa olmadan yaşayamayız. Bu, ardışık bir bağlılık. Çelişkiler keskinleştikçe bazılarımızın farkındalığı artıyor. Uzun bir 'Facebook' seansından sonra, bir sanal komutla ikinci doğanın mucizesi olan bilgisayarımızı kapatıp ayağa kalktığımızda ilkel eşyalar, ilkel bir yürüyüş ve ilkel bir işeme sendromunu atlatırsak balkona çıkıp gecenin içinde, artık şehir ışıkları nedeniyle görünmez olmuş, yıldızların olmaları gereken yere doğru bakıyoruz. Gördüğümüz hiçlik ya da güç ve güvenlik duygusu. Emin miyiz? Hayır. Gerçeklerle karşılaşma cesaretimizi böyle kaybediyoruz. Ama gerçekler sandığımız kadar uzakta değil.

-9Bilgisayar başında ölmek Bilgisayarın başında oyun oynarken ölüp giden insanların haberleri çoğalmaya başladı bile. Bir oyun hiçbir zaman sadece oyun değildir. Elimizdekinin sopa mı kütük mü olduğunu anlayamayacak durumdayız artık. Anladığımız; kendimize karşı savaştığımız ve mutluluğu hayal dahi edemeyecek kadar mutluluk tarlalarından uzaklaştığımız.

Mutluluk artık kesilen internet bağlantısının geri gelmesi...

-10Bunun anlamı ne? İllüzyonlar gerçek! A Space Odyssey filmindeki kendi illüzyonumuzun bize karşı yürüttüğü ölümcül savaş, kendimizi cezalandırmak isteğinden başka neyi temsil ediyor?

(Meraklısı için not: Sopa kültürü genlerine işleyen insan, super bilgisayar için yazdığı programda da, niyetleri içinde olmasa dahi, bilinçaltının güdümünde programa 'sopayı' entegre etmiştir. -Rasyonel, dolayısıyla bedenine yabancılaşmış bir aklın makineye kazandırdığı kendi aklının replikasından söz ediyoruz.- Bilgisayar doğal boyutları çok aşan işlem gücüyle sopayı çok daha etkin kullanabilecektir. Nihayetinde sopa kültürü doğal olmaktan çok uzak, kolaylıkla işlemci gücüyle verimlileşecek bir kültürdür. Varsa, ilahi adalet de bunu gerektirir. Sopa, sopa sahibine dönmüştür. Kaçacak yer arayan artık son doğal yeteneği ile var olma iradesini ortaya koyan insandır.)

Başkasının, hatta başkası bile olmayan bir sistemin, sopası altında yaşayan en büyük insan kitlesinin bir parçasıyız. Meğer ki gerçeğe inancımızı kaybetmemiş olalım.

Dokunabilirsek doğa bize cevap verir, hem de sanal dünyada hiçbir zaman bulamayacağımız şaşırtıcı zenginliklerle.

Ömer Haluk Yılmaz 15-21, Ağustos, 10-22 Ekim 2012 Yoncaköy