Human lente 2016 by HUMAN HUMAN

CHINITO, EEN ATHEÏSTISCHE BLOGGER OP DE VLUCHT LEVEN IN IRAN VOLGENS FOTOGRAFE NEWSHA TAVAKOLIAN HET DUIVELS DILEMMA VAN DE ZUIDAS-DOMINEE Humanistisch Verbond | omroep Human | lente 2016

Geloof & ongeloof YASMINE ALLAS ‘Ik geloof in Allah, maar wel in mijn eigen Allah’ 1

INHOUD

10 18

Hoe zit het met de cijfers? Geloof en ongeloof in de wereld. Struin mee door de facts & figures

Langs de humanistische meetlat Arjan Visser interviewt Yasmine Allas

Hoe zat het ook alweer met... Het gedachtegoed van Baruch Spinoza, de eerste athe誰st

Fotoreportage De Iraanse Newsha Tavakolian legt het dagelijks leven in Iran vast

28 32 34

42 44

Duivels dilemma Van dominee Ruben van Zwieten

Kunst kijken met Aarsman Speuren naar kabouter Siedentopf

Een blogger op de vlucht De athe誰stische Chinito dreigt in zijn vaderland vermoord te worden

Column Marli Huijer Agenda

Wat gaan we bekijken, bezoeken, beluisteren?

VOORWOORD

Wij zijn allen ‘afvalligen’ Het was één jaar na de Tweede Wereldoorlog, 1946. Nederland was straatarm en kapotgeschoten. Steeds meer mensen wilden zich niet meer schikken in de knellende verbanden van voor de oorlog. Daarnaast verklaarden steeds meer mensen niet meer godsdienstig te zijn of zochten een lossere band met de kerk of synagoge. In die periode werd het Humanistisch Verbond opgericht. Het wilde opkomen voor de rechten van die ‘buitenkerkelijken’. In die tijd werden zij in tal van opzichten sociaal en juridisch achtergesteld. Maar de humanisten van toen wilden ook dat er een dam werd opgeworpen tegen nihilisme: het feit dat je ‘vrij’ bent, wil immers niet zeggen dat je nergens voor staat. Sindsdien hebben humanisten aan dat streven praktisch invulling gegeven via vrijwilligerswerk (Humanitas), in ontwikkelingslanden (Hivos) en door ondersteuning te geven aan mensen in de gezondheidszorg, het leger, gevangenissen en het onderwijs. En er is natuurlijk HUMAN, voorheen Humanistische Omroep, die programma’s maakt ‘die het hart raken en het hoofd vragen’.

Samen met HUMAN brengt het Humanistisch Verbond dit nieuwe magazine uit. Ook de abonnees van de VPRO Gids ontvangen het vier keer per jaar. Voor dit eerste gezamenlijke nummer kozen we een thema dat dichtbij onze wortels staat, namelijk de positie van ‘ongelovigen’ in Nederland en de wereld. Want hoe staat het ermee? De ontkerkelijking is de afgelopen zeventig jaar doorgegaan: meer dan de helft van de Nederlanders is niet meer religieus. Goed nieuws is dat voor de wet iedereen inmiddels gelijk is: godsdienstig, niet-godsdienstig, hetero, homo, man en vrouw. Er is dus veel bereikt, en dat is iets om trots op te zijn. Helaas is vrijheid niet iets dat je alleen maar bij wet hoeft te regelen; vrijheid moeten mensen elkaar ook gúnnen. Nederlandse ex-moslims blijken helaas nog grote problemen te ondervinden. Lees ook op pagina 34 het verhaal van asielzoeker Chinito Saikat, atheïstische blogger uit Bangladesh. In zijn moederland loopt hij grote kans om vermoord te worden, maar ook in het asielzoekerscentrum durft hij niemand te vertellen waarom hij zijn land moest ontvluchten. Het illustreert hoe de positie van ‘ongelovigen’ overal in de wereld steeds problematischer wordt. En daar hebben niet alleen de ‘echte’ ongodsdienstigen last van. Zo vallen extremistische moslims andersdenkende moslims en christenen aan omdat ze door hen ook worden gezien als ‘ongelovigen’. Het fundamentele mensenrecht op ‘afvalligheid’ beschermt iedereen: zowel orthodox en vrijzinnig, de lezer van de VPRO Gids en die van geenstijl.nl, de gelovige en de humanist. We zijn immers allemaal ‘afvallig’ in de ogen van iemand anders. Dat recht komt alleen niet vanzelf. Vrijheid vraagt nog steeds om vereniging. Boris van der Ham voorzitter Humanistisch Verbond

HOE ZIT HET MET DE CIJFERS?

Geloof & ongeloof Welke religie kent de meeste aanhangers? Groeit het aantal ongebondenen? En in welke landen wordt afvalligheid met harde hand afgestraft? Struin mee door de facts & figures.

Tekst ESTHER WIT Infographics CHANTAL VAN WESSEL Als je naar de cijfers kijkt, domineren christenen de wereld, gevolgd door moslims. Misschien wat onverwacht, maar op de derde plaats staan de zogenoemde ‘ongebondenen’, in de VS inmiddels de ‘nones’ genoemd. Dat zijn de agnosten, atheïsten en niet aan een specifieke religie gebonden burgers, in totaal 16,4 procent van de wereldbevolking. In Europa was in 2010 12 procent niet religieus gebonden, dat zal in 2050 naar verwachting 13 procent zijn. Het religieuze profiel van de wereldbevolking laat grote en snelle veranderingen zien. Deze veranderingen hebben vooral te maken met de hoeveelheid geboortes per religieuze groep en de hoeveelheid jongeren met een bepaalde religie. In de komende veertig jaar zullen christenen wereldwijd de grootste groep blijven en zal de islam de snelst groeiende religie zijn.

In Europa zal zo’n 10 procent van de bevolking moslim zijn. In 2050 zullen naar verwachting wereldwijd evenveel mensen moslim als christen zijn. Het aantal atheïsten en agnosten groeit momenteel in bepaalde landen - vooral Frankrijk en de VS - maar zal dalen als je naar de hele wereldpopulatie kijkt. Dat komt omdat deze groep minder kinderen krijgt. Deze voorspellingen houden geen rekening met wetenschappelijke ontdekkingen, gewapende conflicten, sociale verschuivingen, politieke gebeurtenissen, natuurrampen of schuivende economische omstandigheden. Dergelijke zaken kunnen de aantallen flink wijzigen. Bovendien is religieuze en levensbeschouwelijke vrijheid verre van gemeengoed. Minderheidsreligies staan voortdurend onder druk, en sinds een aantal jaren wordt voor het eerst ook de vervolging van ongelovigen in kaart gebracht. Heel rooskleurig is het niet, in maar liefst dertien landen staat op afvalligheid de doodstraf. En wist u dat je als atheïst in de VS zo ongeveer geen enkele kans maakt op een politieke carrière? < Bronnen: Freedom of Thougth Report. Dec 2015, International Humanist Ethical Union (IHEU) freethoughtreport.com/map/ Pew Research Center globalreligiousfutures.org/ pewforum.org/2012/10/09/nones-on-the-rise/

Diverse religies wereldwijd

2010

Christenen 31,4%

Moslims 23,2%

Ongebonden 16,4%

2050

31,4%

29,7%

13,2%

Hindoes 15%

14%

Boeddhisten 7,1%

5,2%

Volksreligies 5,9%

4,8%

Andere religie 0,8%

0,7%

Joden 0,2%

0,2%

INFOGRAPHIC

Diverse religies in Nederland

2010

2050

Christenen 50,6%

39,6%

Ongebonden 42,1%

49,1%

Moslims 6%

Boeddhisten, volksreligies, hindoes, joden en andere religies: alle < 1%

9,4%

Boeddhisten, volksreligies, hindoes, joden en andere religies: alle < 1%

Ongebonden Ongebondenpopulatie populatie

2010 Totale wereldbevolking in 2010: 6,9 miljard

Waarvan ongebonden: 1,1 miljard

2050 Totale wereldbevolking in 2050: 9,3 miljard

Waarvan ongebonden: 1,2 miljard

Terwijl de wereldbevolking stijgt met 35%, stijgt het aantal ongebondenen slechts met 9%

HOE ZIT HET MET DE CIJFERS?

Marokk Guyana

Honduras

MauritaniĂŤ Suriname

Guinea

Nig

Demo Repub Paraguay

Vrijheid van denken vrij en gelijk naar tevredenheid systematische discriminatie ernstige discriminatie ernstige schendingen niet bekend

Rusland

Kazachstan Turkije Syrië Irak

Tunesië

Marokko

Algerije

Libië

Mauritanië

Guinea

Egypte

Tsjaad

Iran

SaudiArabië

Nigeria

Laos Thailand Vietnam Maleisië

Sri Lanka

Tanzania

Angola

Myanmar

India

Somalië Ethiopië Uganda Rwanda Burundi

Gabon

Democratische Republiek Congo

Pakistan

Qatar Oman Jemen

Eritrea Soedan

Noord-Korea

China

Afghanistan

Singapore

Nauru

Indonesië

Bangladesh

Madagascar

guay Swaziland Zambia

Hongarije Zimbabwe

Duitsland

Nieuw-Zeeland

Estland

Denemarken Nederland Kroatië

Polen

België

Wit-Rusland

Italië

Bosnië en Herzegovina

Griekenland

Turkije

LANGS DE HUMANISTISCHE MEETLAT

‘Soms komt de dood met mij flirten’ Ze gelooft in Allah, maar wel in haar eigen Allah. Niemand die voor haar bepaalt hoe ze haar geloof vorm moet geven. Vrijheid is voor haar het hoogste goed. ‘Vrijheid om je leven op jouw manier in te richten. Vrijheid om ermee te stoppen als je er genoeg van hebt.’ Schrijfster YASMINE ALLAS langs de humanistische meetlat. Tekst ARJAN VISSER Fotografie LINELLE DEUNK 11

LANGS DE HUMANISTISCHE MEETLAT

Yasmine Allas fladdert binnen. Cafébezoekers kijken op en om, soms blijft hun blik ongemakkelijk lang haken. Is dat niet..? Ze laveert tussen de tafeltjes door en gaat geruisloos zitten. Heeft er zin in, zegt ze, ook al weet ze niet precies wat er van haar wordt verwacht. “Ik vroeg me op weg hiernaartoe nog af wat dat nou eigenlijk betekent, humanisme.” Dus je gaat met lichte argwaan langs de humanistische meetlat?

“Nee, argwaan is een te groot woord, maar ik ben wel altijd een beetje achterdochtig. Mijn motto is: alles wat je zegt, kan tegen je gebruikt worden.”

“Allebei. We hebben allemaal demonen in ons, grote en kleine. Sommige liggen te dutten en worden af en toe wakker geschud, andere - zoals afgunst en hebberigheid - moet je dagelijks bestrijden.” Zijn dat ook jouw demonen?

“O nee, ik ben zeker niet afgunstig. Afgunst maakt lelijk. Ik ben ervan overtuigd dat iets wat voor mij bedoeld is nooit bij een ander terecht zal komen. Mijn grootste duivel heet wantrouwen. Weet je wat het rare is? Ik heb een uiterlijk, een manier van zijn, een bepaalde omgang met mensen die daar helemaal niet mee lijkt te stroken. Je kunt aan mijn buitenkant niet zien dat ik zo in elkaar zit. Buiten en binnen zijn voortdurend in strijd met elkaar. Ik ben een vrolijke, spontane vrouw die plotseling kan besluiten om de boel vanaf de zijlijn een beetje in de gaten te houden. Niet iedereen begrijpt dat. Afzijdigheid wordt al snel als arrogantie gezien. Soms ga ik tegen mijn intuïtieve gevoel in; ik herinner me dat ik in gesprek raakte met een man van wie ik eigenlijk wel wist dat ik hem beter niet kon vertrouwen. Maar ja, we waren van elkaar gecharmeerd en mijn enthousiasme oversteeg op dat moment die innerlijke waarschuwing. En dus kwam ik die keer bedrogen uit.” Ben je dan teleurgesteld in jezelf of in de ander?

Heeft dat iets te maken met Somalië, het land waar je bent geboren en getogen?

“Dat geloof ik niet, want mijn broers en zussen hebben hier helemaal geen last van. Het is een instinct, iets wat ik bij mijn geboorte heb meegekregen... Goed, dat heeft in de loop der jaren natuurlijk een vastere vorm gekregen. Ik ben op mijn hoede, dat is alles. Je weet het nooit, met mensen.” Zijn ze van nature goed of slecht?

“Vooral in mezelf; dat ik niet naar die stem heb geluisterd.” Waardoor je nóg wantrouwiger wordt?

“Nee, het is geen opeenstapeling van teleurstellingen; het is een mechanisme dat mij voor veel ellende heeft behoed. Het zou iets minder kunnen - soms zou ik ook wel heerlijk onbevreesd en ongedwongen willen zijn maar als ik te goedgelovig word, zou ik mezelf niet meer herkennen.”

LANGS DE HUMANISTISCHE MEETLAT

Biografie - 1967 Geboren in Mogadishu, Somalië. - 1977 Vader wordt vermoord. - 1985 Verlaat Somalië. - 1987 Komt in Nederland terecht. - 1988 Debuteert met de succesvol

le roman Idil, een meisje. Hierin

speelt vrouwenbesnijdenis een

belangrijke rol.

- 2001 Tweede roman De generaal

met de zes vingers wordt lovend

ontvangen. - 2001-2006 Schrijft geregeld

essays en opiniestukken over de

multiculturele samenleving, o.a. in

de Volkskrant.

- 2006 Ontheemd en toch thuis, zes

essays over hoe zij omgaat met de

Nederlandse cultuur, haar achter-

grond en overtuigingen.

Dus je bent tevreden met jezelf ?

“Uiterlijk heb ik niks te klagen en de talloze verbeterpunten voor mijn innerlijk houd ik nog even voor mezelf, als je het niet erg vindt. Ik dacht er laatst aan welke fases ik al heb doorlopen in mijn leven. In mijn jeugd lag alles binnen handbereik, de wereld was grenzeloos en alles kwam mij aanwaaien. Daarna kwamen de vragen die ik mezelf ging stellen en toen ik alles zo’n beetje had beantwoord, mijn richting had gevonden en heerlijk op de sneltrein dacht te zitten - eindelijk, daar gaan we! - hield de rit op bij een berg die ik op mijn blote knieën bleek te moeten beklimmen. De berg die leven heet. ‘t Is vaak heel zwaar, maar dat is ook een kwestie van perceptie; soms wordt zoiets door de situatie in de wereld bepaald en soms is het mijn eigen gemoedsrust die me dwarszit. Al met al gaat het best goed. Mijn rugzak wordt steeds lichter, allerlei onzin heb ik er al uitgegooid. Oppervlakkige vriendschappen, verlangens die nergens naartoe gaan, ambities die er helemaal niet toe doen: weg ermee. Zonde van de tijd. Zonde van je gemoedsrust.”

- 2010 Laatste roman. Een nagelaten verhaal.

Je woont af en toe in Brussel. Heb je een andere plek nodig om aan die gemoedsrust toe te komen?

“Ja. Ik zal het je uitleggen: ik ben iemand met een andere achtergrond die zichzelf door hard te werken en volledig te geven als het ware opnieuw geboren heeft laten worden in een ander land. Nederland. Nederland behelst voor mij alles wat ik ben geworden, de vrouw die ik heb gecreëerd. Daardoor heb ik het gevoel dat ik naar een andere plek moet gaan om werkelijk bij mezelf terug te kunnen komen.” Zeg je daarmee dat Yasmine Allas in Nederland een personage is?

“Zijn we dan niet allemaal personages? Romanfiguren? Als je ‘s ochtends opstaat, neem je de rol aan waarin je je mede14

mensen tegemoet gaat treden. Dat is geen toneelspel; het is wijs en handig om te beseffen dat je sommige dingen voor jezelf moet houden. Waarom zou iedereen moeten weten dat ik met het verkeerde been uit bed ben gestapt? Ik vind zo’n uitdrukking als ‘wees jezelf ’ verschrikkelijk. Wees alsjeblieft niet jezelf! Nee, eigenlijk moet ik het zo zeggen: wees jezelf, maar val een ander niet lastig met al je onhebbelijkheden en onaangename kantjes. Je neemt een houding aan die het contact draaglijk maakt. Zo gaan we met elkaar om.” En in Brussel...

“In Brussel zoek ik uit of het leven zoals ik dat voor mezelf in Nederland heb ingericht wel klopt, of de vrouw die ik ben geworden me nog bevalt. En het is voor mij heel prettig om niet in die gedachten gestoord te worden. Het is een verademing om, als ik in mijn allerlelijkste trainingspak en met een enorme hoofddoek om, de sportschool binnenstap niet de hele tijd ‘Hé Yasmine!’ te horen. Daar kan ik, totaal in gedachten, doen wat ik wil, daarna nog even de sauna induiken en klaar. Weg. Heerlijk. Totaal in mijn element.” Zei je nou: een enorme hoofddoek? Ben je daar ook meer een moslima dan hier?

“Nee joh! Gewoon, een doek, voor de warmte, tegen de kou. En wat is een moslima? Ik geloof in Allah, in mijn Allah. Ik heb een moslim-achtergrond, maar ik behoor tot geen enkele club. Ik bepaal zelf hoe ik mijn geloof vorm wil geven. Dat wordt me niet echt makkelijk gemaakt, want niet iedereen weet raad met de vrijheid die het geloof biedt. Ze zijn er bang voor, ze willen regels, duidelijkheid, en van daaruit - blind voor hun eigen gebreken en bekrompenheid - anderen hun wil opleggen. Het zal ongetwijfeld voor alle religies gelden, maar de islam lijkt een clan te zijn, een groep die zichzelf voortdurend de maat 15

‘Wees jezelf, maar val een ander niet lastig met je onhebbelijkheden en lastige kantjes’ neemt. Als de clan je niet herkent, word je als ongelovige afgeschreven. Vrijheid, het hoogste goed, bestaat niet binnen die gemeenschap. Als ik mijn familie in het buitenland bel, zeggen ze ‘As-salamu alykum’ en van mij wordt dan verwacht dat ik die groet op islamitische wijze beantwoord: ‘Wa-alykum salaam’, maar ik zeg gewoon: ‘Hallo.’ Dat is iedere keer weer een strijd. Waarom moet het per se op die manier? Op hún manier? Op oudejaarsavond had ik, via WhatsApp, iedereen de beste wensen gestuurd. Ik kreeg slechts één reactie. Ik was zo verbaasd, controleerde mijn berichtje - stond er iets geks in? Was het wel goed verzonden? - en vroeg het tenslotte aan degene die wel een antwoord had gestuurd. ‘O,’ zei ze, ‘maar het was niet het islamitische nieuwjaar.’ Niet-islamitisch, dus: ongelovig, geen reactie waard. Mijn mond viel er van open.” Ga je de discussie niet meer aan?

“Nee. Daar is geen beginnen aan. Mijn hele manier van zijn roept kennelijk al conflicten op. Ik denk al snel: jij bent mijn Allah, mijn vader of mijn moeder niet. Waar bemoei je je mee?” Heb je wel met je ouders gestreden op dit terrein?

“Mijn vader is gestorven toen ik jong was;

LANGS DE HUMANISTISCHE MEETLAT

hij heeft niet eens de kans gekregen om zijn mening te geven, om mij te bewonderen of juist af te keuren wat ik denk of doe. Met mijn moeder kreeg ik het vooral moeilijk toen zij, eenmaal in Nederland, vrij snel extreem islamitisch werd. Ze wilde helemaal niet weg uit Somalië. Haar ingepakte koffer stond altijd klaar: zodra het thuis weer veilig was, zou ze teruggaan. De eerste jaren deed ze nog een poging om hier te wennen: ze leerde fietsen en ging braaf naar Nederlandse les, maar na een tijdje verdween haar motivatie en bleef ze in haar eentje binnen zitten. Op een dag kwam ze in contact met een stel strenggelovige mensen uit een Marokkaanse moskee en daar begon de grote ommekeer. Het was een hersenspoeling, echt vreselijk. Ik zag mijn moeder in een akelig tempo veranderen. Het proces leek niet te stoppen. Ze raakte ervan overtuigd dat ik in de hel zou belanden als ik mij niet meer als een moslima zou gaan gedragen. Ik ben daar erg verdrietig om geweest. Ze wilde mij uit naam van de liefde voor een vreselijk einde behoeden, maar wat ze deed was mij het leven moeilijk maken. Een tragisch misverstand.” Geloof je in de hel waar je moeder bang voor was?

“In de hel geloof ik sowieso niet, maar een leven na de dood... Ik weet het niet. Mijn verstand zegt nee, mijn hart zegt ja. In mijn levensechte dromen zie ik hoe ik met mijn ouders herenigd word. Mijn moeder zit in een soort boeddhahouding bovenop een berg, zo hoog dat hij bijna tot aan de hemel reikt. Alles is prachtig groen en weelderig. In haar buurt speelt een jongetje. Er is water. Het spettert in zijn gezicht. Het is het gezicht van mijn vader... Ik wil naar mijn ouders klimmen, maar de berg verliest ineens al zijn begroeiing. Er zijn alleen nog scherpe, kale rotsen. Ik haal mijn 16

handen en mijn knieën open, ik zie het bloed van de berg stromen... Als ik het bijna opgeef, strekt mijn moeder haar rechterarm uit. De arm wordt langer en langer. Als een aapje klim ik langs haar arm naar boven en ga op haar schouder zitten. Dan pakt ze me met haar linkerhand op, en zet me bij het water, naast mijn vader, neer. Daarna word ik wakker. Blij. Getroost. Ik wil graag geloven dat het zo straks zal zijn, maar ja... We zullen het zien.” Ben je een nieuwsgierig, leergierig persoon?

“Ja! Nieuwsgierigheid is de sleutel tot het leven. Je moet niet alles geloven wat je krijgt voorgeschoteld. Ik toets mezelf elke dag: is dit, wat ik nu ontdek, verenigbaar met hoe ik denk, hoe ik mij voel, hoe ik in het leven sta?” Heb je nooit het idee dat je alles al een keer voorbij hebt zien komen?

“Dat soort gedachten heb ik alleen als ik naar de politiek kijk. Daar worden leergierigheid en nieuwsgierigheid vermoord omdat machthebbers meer gebaat zijn met de leugen. Maar in het algemeen blijf ik geloven dat in alles wat ogenschijnlijk vanzelfsprekend is ergens wel een korreltje schuilt dat voor ver-

‘Mijn moeder wilde niet weg uit Somalië. Hier in Nederland stond haar ingepakte koffer altijd klaar’

HET RAPPORT VAN YASMINE

andering kan zorgen. Ik ga mezelf niet wijs maken dat ik alles al heb gezien. Mijn oma, een analfabete, nomadische vrouw, zei altijd: ‘Schrijf mensen nooit zomaar af. Mensen hebben een flexibele geest, ze kunnen je altijd weer verrassen.’ Wat ze daar eigenlijk mee zegt is: niets ligt voor eeuwig vast. Er is vrijheid. Daar komt het, wat mij betreft, steeds weer op neer. Vrijheid om je leven op jouw manier in te richten. Vrijheid om ermee te stoppen als je er genoeg van hebt. Niet omdat je oud, ziek, zwak of misselijk bent. Ook als je jong en aantrekkelijk bent, mag je daar zelf over beslissen. Mensen schrikken weleens als ik zeg dat het heel goed mogelijk is dat mijn leven op die manier zal eindigen. De dood is soms heel lang afwezig, en dan komt hij ineens weer met me flirten en voer ik lange gesprekken met hem. Dat zijn geen zwaarmoedige, treurige momenten. Integendeel. Soms word ik zo diep ontroerd door prachtige muziek dat ik haast niet kan geloven ooit nog iets mooiers te zullen horen. En dat ik dus net zo goed kan inslapen. Gelukkig en tevreden. Zo is het perfect. Zo is het genoeg.” < 17

0 1

3 4 5

6 7

9 10

Vrijheid en zelfbeschikking Yasmine volgt haar eigen weg, zegt ’Hallo’ in plaats van ‘Wa-alykum salaam’, gelooft in Allah - maar op haar manier. Ze wil de ultieme vrijheid om te stoppen met het leven als ze er genoeg van heeft. Daarom scoort ze op dit punt een dikke 9. Verantwoordelijkheid ‘Zijn we niet allemaal personages en romanfiguren’, vraagt Yasmine zich af. Poeh... dit levert in ieder geval geen extra punten op. Waar blijft je eigen verantwoordelijkheid? Nog een twijfelachtige uitspraak: ‘Ik ben ervan overtuigd dat iets wat voor mij bedoeld is, nooit bij een ander terecht zal komen.’ Hm, dat klinkt alsof er een Grote Bedoelaar bestaat, of een lot dat de dingen wel zal regelen. Dat ze toch een 7 haalt komt door het wel weer verantwoordelijke ‘Wees jezelf, maar val een ander niet lastig met je onhebbelijkheden en onaangename kantjes’. Nieuwsgierig en leergierig Nieuwsgierigheid is de sleutel tot het leven voor Yasmine. Enough said: een 9. Want humanistischer kan het bijna niet. Waardigheid en ontplooiing Mooi zoals Yasmine naar haar oma verwijst: ‘Mijn oma zei: schrijf mensen nooit zomaar af. Mensen hebben een flexibele geest, ze kunnen je altijd weer verrassen.’ Levert een 8,5 op. Bonuspunten Mooie en krachtige metaforen en beelden. Krachtig! Helderheid over geleerde levenslessen. Eindcijfer: 9

HOE ZAT HET OOK AL WEER MET...

De eerste atheïst? TEKST BAS NABERS

Baruch Spinoza was zo atheïstisch dat hij zichzelf geen atheïst noemde, maar op een nieuwe, ongehoorde manier over het goddelijke sprak. Daarmee knalde hij dwars door de tegenstelling van geloof en ongeloof heen. Misschien wel de grootste denker uit de vaderlandse geschiedenis, Baruch Spinoza, werd op 27 juli 1656 vervloekt en uit de Joodse gemeenschap verstoten. Nu was een verbanning in die tijd geen unicum: mensen werden vaker verbannen, bij wijze van straf. Na boetedoening mochten zij dan terugkeren. Spinoza keerde echter níet terug. Hij sloot zich bij geen andere geloofsgemeenschap aan en deed daarvoor ook niet zijn best. Welnee, hij greep zijn verbanning juist aan om zich voortaan zonder reserves aan de wijsbegeerte te wijden: ‘Men dwingt mij tot niets dat ik ook uit mezelf niet zou hebben gedaan, als ik niet bang was geweest voor een schandaal. Maar als men het eenmaal zo wil, sla ik met vreugde de weg in die mij opengaat.’ Dát was een unicum. Bestaat God?

Als jonge twintiger ontkende Spinoza alle dogma’s van de joods-christelijke traditie: het bestaan van een transcendente God begiftigd met intenties, vrije wil en oordeelsvermogen; wonderen; de on18

sterfelijkheid van de individuele ziel; straf en beloning in het hiernamaals. In confessionele kringen werd Spinoza zo al snel persona non grata. Als ‘atheïst’ gold hij als gevaar voor de samenleving. Maar Spinoza wilde geen atheïst worden genoemd. Toen hij de publicatie van zijn hoofdwerk, de Ethica, voorbereidde, stoorde hij zich zelfs aan geruchten dat hij een boek over God zou schrijven waarin deze werd ontkend. Was Spinoza dan toch niet zo’n radicaal, oneigentijds denker? Integendeel. Als Spinoza zichzelf ‘atheïst’ had genoemd, dan zou hij blijven steken in het ‘frame’ van zijn tegenstanders, dat hij juist wilde openbreken. Bedenk dat het begrip ‘atheïst’ toen door uitsluitend confessionelen werd geladen: het verwees naar iemand die, zoals het woord zegt, vooral iets ontkent – en daarmee iets wezenlijks mískent. Spinoza draait de rollen om: volgens hem miskent de georganiseerde godsdienst juist de god die het erkennen waard is. Alleen verwijst Spinoza’s godsbegrip naar niets meer en niets minder dan de natuur, het universum, het oneindige zijn zelf. Staat de mens centraal?

Wat is die goddelijke natuur? En wat is onze plek daarin? De natuur is voor Spinoza allereerst een oneindige, productieve, onvergankelijke kracht, ‘naturende natuur’, noemt hij dat. Alle vergankelijke dingen worden daardoor in hun bestaan gedragen en zijn in de natuur wetmatig met elkaar verbonden; zij omvatten de ‘genatuurde natuur’. In de natuur hangt dus alles onlosmakelijk samen; en in die samenhang is alles wat bestaat één. De plek van de mens in de natuur is bescheiden. Spinoza bekritiseert de godsdienst dan ook niet om vervolgens de mens in het middelpunt te plaatsen. Integendeel. Hij stelt dat uitgerekend in de confessionele geloofsleer de mens (te) centraal staat. God wordt immers daarin met menselijke eigenschappen uitgedost en zou de natuur willens en wetens voor ons hebben ingericht. Maar de natuur is niet voor ons ingericht. Noch staan we er soeverein tegenover. In alles wat we 19

doen, denken en voelen, ontspringen we eraan en zijn we er deel van. In een tijd waarin we de natuur moeten leren zien als méér dan een gebruiksobject is die bescheidenheid uiterst actueel. Vrij of onvrij?

Spinoza stelt de mens dus niet in het middelpunt. Maar hij neemt de eigen rede wél als uitgangspunt en het menselijk geluk als doel. Ons geluk ligt volgens hem in rationele kennis, die zich vervolmaakt in een helder, intuïtief begrip van de orde der dingen en van onze deelname daaraan. Wie die noodzakelijkheid inziet, bereikt een zekere gemoedsrust en leert tragische of pijnlijke gebeurtenissen aanvaarden. Daarbij verdwijnen onze emoties niet, maar we zijn er minder aan overgeleverd. Dat klinkt mooi. Maar als alles echt een kwestie van noodzaak is, zijn we dan eigenlijk nog wel vrij? Inderdaad, Spinoza ontkent de vrije wil. Maar daarmee geeft hij niet ieder vrijheidsbegrip op. Hij verbindt onze vrijheid juist mét een inzicht in de noodzakelijke samenhang van de natuur. Dankzij (zelf)kennis leren we bewust vanuit ons eigen wezen handelen, zoals dat noodzakelijk in God of de natuur bestaat. Daarin ligt volgens Spinoza ware, gelukzalige gemoedsrust. Dankzij (zelf)kennis zijn we ons bewust van onze bescheiden plek in de natuur, maar weten we tegelijk: we zíjn ook die natuur, we hebben deel aan het onvergankelijke natuurgebeuren dat Spinoza God noemt. Ons bestaan, dacht Spinoza, blijkt dan even noodzakelijk als vrij. Religieus denker of atheïst?

Spinoza werd als atheïst verketterd. Maar met zijn nieuwe opvattingen over natuur, mens en geluk wandelde hij dwars door de geijkte tegenstelling geloof/ongeloof heen. Sommige navolgers zagen in hem een religieus denker, andere een strikt naturalist en verhuld atheïst. Beiden hebben een punt. Spinoza was zo atheïstisch dat hij zichzelf geen atheïst noemde, maar op een nieuwe, ongehoorde manier over het goddelijke sprak. <

‘I know why the rebel sings’ 20

FOTOREPORTAGE

tekst Thomas Erdbrink Fotografie Newsha Tavakolian

Het is een aanrader: de overzichtstentoonstelling ‘I know why the rebel sings’ van de Iraanse fotografe NEWSHA TAVAKOLIAN in de Prince Claus Fund Gallery in Amsterdam. En voor wie de expositie toch heeft gemist: in Human een keuze uit de serie Blank pages, waarin Tavakolian het dagelijks leven in Iran van negen generatiegenoten vastlegde.

Somayeh Somayeh is lerares Engels op een meisjesschool in Teheran. Ze groeide op in een streng religieus milieu en werd uitgehuwelijkt aan een neef. Het was geen gelukkige verbintenis en het kostte Somayeh zeven jaar om toestemming voor een scheiding te krijgen. Hoewel ze als gescheiden vrouw op eieren moet lopen, zegt ze: “Eindelijk leid ik een vrij en autonoom leven.”

FOTOREPORTAGE

‘Ik was altijd een dromer, ik wil nog steeds een dromer zijn’ Mehdi Mehdi is de eigenaar van Bitter Café. Zijn koffieshop wordt veel bezocht door studenten. Mehdi ziet vaak aan hun gezichten hoe afgestompt ze zijn geraakt. Hij zegt: “Zo wil ik niet zijn, ik wil juist betrokken zijn bij anderen. Toch blijf ook ik een toeschouwer, iemand die vanaf de zijlijn toekijkt. Ik was altijd een dromer, ik wil nog steeds een dromer zijn.”

‘Het is moeilijk om hier jezelf te kunnen zijn’ Pani Het liefst hangt Pani rond met vrienden. Een beetje lachen, samen muziek maken en wat drinken. Maar rondhangen kost geld, en Pani heeft geen geld. Elke dag wordt haar vriendengroep kleiner en kleiner, en haar wereld beperkter. “De mensen om mij heen zitten vol vooroordelen en staan meteen klaar met hun oordeel. Het is moeilijk om hier jezelf te kunnen zijn.”

FOTOREPORTAGE

‘Hier ben ik opgegroeid, hier ben ik geworteld. Maar nu mijn vrouw vertrokken is, voel ik me eenzaam’

Sami Nazanin, de vrouw van Sami, heeft Iran een paar maanden geleden verlaten, in de hoop op een beter leven in een ander land. “Ze hoopt dat ik me bij haar zal voegen, maar ik heb zo mijn twijfels. Hier ben ik opgegroeid, hier ben ik geworteld. Maar nu mijn vrouw vertrokken is, voel ik me eenzaam. Op een dag zal ik haar dankbaar zijn, zegt zij.”

FOTOREPORTAGE

‘Ik wil bewonderd worden en opvallen’ Bita Bita is model. Ze droomt ervan rijk en beroemd te worden, maar het is niet makkelijk om in Iran een supermodel te zijn. De officiële modeshows zijn niet haar stijl, want “totaal niet glamoureus”. Dus zit er niks anders op dan zichzelf aan haar fans te tonen op Instagram. “Ik zorg ervoor dat ik er altijd tot in de puntjes verzorgd uitzie. Ik wil bewonderd worden en opvallen.”

Het échte Iran en zijn échte bewoners Met gemengde gevoelens kijkt fotografe Newsha Tavakolian naar Iran. Toevallig wel het land waar ze is geboren, opgroeide, vrienden maakte. Tekst JOSÉ ROZENBROEK

erde vrouwen. Of ze zagen het gezicht van Iran dat de regering ‘t liefst toont: een land waarin religie en traditie hand in hand gaan met voorspoed en welvaart. Tavakolian wil met haar foto’s háár Iran laten zien; het land waar ze geboren en getogen is, naar school ging, vrienden maakte. Het land waar ze met gemengde gevoelens naar kijkt, maar dat wel haar geboorteland is. Ze besloot het fotoalbum van een aantal generatiegenoten af te maken; hun alledaagse leven vast te leggen in een aantal scenes. Daarmee toont ze ons het échte Iran en zijn échte bewoners. Gewone mensen die elke dag het beste van hun leven proberen te maken. < Newsha Tavakolian, I know why the rebel sings, Prince Claus Fund Gallery, Herengracht 603, Amsterdam. Tot 1 april, open maandag t/m vrijdag van 10.00-17.00 uur, toegang gratis. princeclausfund.org

FRANK VAN BEEK

Ze was nog maar zestien toen ze als school drop-out haar eerste foto’s maakte. Sindsdien is Newsha Tavakolian (1981) als een van de eerste vrouwelijke fotojournalisten in Iran onafgebroken aan het werk. Ze fotografeerde natuurrampen, conflicten in de regio, politieke gebeurtenissen, sociale documentaires en portretten. Haar werk is met prijzen overladen, onder andere met de Grote Prins Claus Prijs in 2015. Een keuze uit haar werk is nu bijeengebracht in een prachtige tentoonstelling in de Prince Claus Fund Gallery. Over de portrettenserie Blank pages of an Iranian photo album (Teheran, 2014), waaruit bijgaande foto’s zijn gekozen, schreef Newsha hoe in elk Iraans gezin het oude familiealbum wordt gekoesterd, met de verschoten kiekjes waarop geboortes, verjaardagen, opgroeiende kinderen, vakanties in groene valleien en op besneeuwde bergen zijn vastgelegd. Haar lievelingsfoto is die waarop zij als twaalfjarige samen met haar nichtje Hamila danst. Wat haar opvalt aan deze albums is dat ze nooit vol zijn geraakt, altijd eindigen met lege pagina’s: stille getuigen van ‘het moment dat onze ouders stopten met het nemen van foto’s.’ Dát moment, zegt Tavakolian, is het moment waarop het perspectief verschoof en de buitenwereld zijn blik op Iran ging vestigen. Maar die buitenstaanders zagen alleen maar de extreme kant van Iran: bebaarde demonstranten met gebalde vuisten of geheimzinnige geslui-

DUIVELS DILEMMA

‘Hoe betrek ik de ‘kutbankier’ bij de vluchteling?’ Tekst MARGALITH KLEIJWEGT Fotografie EDDO HARTMANN

De dominee van de Zuidas wordt hij genoemd. In het machtige zakencentrum van Amsterdam probeert RUBEN VAN ZWIETEN (32) in inloophuis De Nieuwe Poort bankiers en advocaten in contact te brengen met hen die het minder hebben getroffen: eenzame ouderen, vluchtelingen en psychiatrische patiënten.

Bamba, vluchteling uit Liberia, begon als afwasser, maar werkt nu als leerling-kok in de keuken van De Nieuwe Poort, het inloophuis voor ontmoeting en inspiratie van Ruben van Zwieten. Zo’n vijftig jongeren die nergens anders terechtkunnen lopen er jaarlijks stage. Zwakkeren ondersteunen lukt, maar Van Zwieten wil méér. Hij wil dat de rijken een groter gevoel van compassie tonen en verantwoordelijkheid nemen. Daarom organiseert hij activiteiten om arm en rijk samen te brengen. Dat inspireert, is zijn gedachte, en het verbindt. Iedereen is welkom bij bijvoorbeeld het Grote Mensen Ontmoetingsdiner, waar de bankier en de dakloze om en om aan de lange tafels worden neergezet. Of neem het Valentijnsuitje, al acht jaar vaste prik. Honderdvijftig eenzame ouderen gaan dan op date met succesvolle jongeren – altijd een groot succes. Behalve dit jaar. Vijfentwintig begeleiders kwamen niet opdagen. Van Zwieten, nog steeds verbijsterd: “Bij het nabellen hoorden we allemaal rotsmoesjes, ze zeiden dat ze nog brak waren van de avond ervoor. Ongelooflijk.” Van Zwieten, de meest spraakmakende theoloog uit 2013 en volgens de Volkskrant

DUIVELS DILEMMA

een van de vijf meest invloedrijke jonge mensen op dit moment, werd al op jonge leeftijd door het geloof geraakt. “Op de basisschool besloot ik dat ik dominee wilde worden. Die wens kwam na de dood van mijn opa. Ik was enorm onder de indruk geraakt van de eindigheid van het leven. Toch wilde ik in mijn jeugd vooral géén dominee worden. Het was niet ‘cool’ en ik was bang dat ik er niet bij zou horen. Uiteindelijk kon me dat niet meer schelen. Ja, er is bij mij zeker sprake van een roeping. De verhalen uit de Bijbel zijn voor mij zo belangrijk dat ik ze wil overbrengen. Ook hier. In dit huis wil ik alle mensen aanhoren, zij die de macht hebben een podium geven, ze tegenspreken, met ze in dialoog gaan. Bij lezingen worden mensen soms kwaad. Ze zien bankiers als grote egoïsten in dure auto’s en snelle pakken. Dat ik me als predikant, ook al in een mooi pak, met deze mensen wil inlaten! Ze zien alleen de Zuidasser, de slechterik, de kutbankier - waarin ik de kutmarokkaan hoor doorklinken. Bankiers zijn de zondebokken geworden. Ik begrijp wel dat de nuance verdwijnt. Het boek van Joris Luyendijk, Dit kan niet waar zijn. Onder bankiers, gooide olie op het vuur. Wij maken daders van bankiers, en van Luyendijk de held. Luyendijk heeft hier gesproken in een zaal met 300 bankiers en wat boze burgers. Waar hij verre van slaagt is om als een Martin Luther King of Desmond Tutu te zeggen: ‘We gaan samen aan de tafel van broederschap zitten.’ Hij is zo fatalistisch, vindt dat we aan het lot zijn overgeleverd. Dat betwist ik ten zeerste. Voor mij blijft hij hangen bij Goede Vrijdag en wordt het nooit Pasen. Hij levert geen bijdrage aan een nieuw begin. Maar ook ik maak me zorgen. Ik doceer

bedrijfskunde aan de Vrije Universiteit en zie dat de studenten nog steeds bereid zijn om economische rotproducten te verkopen, daarin aangemoedigd door de opleiding en de onderlinge concurrentie. Daarnaast schrik ik vaak van de geestelijke armoede. Tijdens de lunchpreek houden topbestuurders hier regelmatig een verhaal over hun persoonlijk leven, hun vakgebied en ze vertellen hun droom voor de wereld. Sommigen hebben geen enkele inspiratie. Pak een gedicht, zeg ik dan, maar ze kennen geen gedichten, alleen de biografie van Steve Jobs. Ze vertellen me trots dat ze hun kinderen normen en waarden hebben meegegeven. Maar als ik om een voorbeeld vraag, proberen ze aarzelend, ‘Wat u niet wilt dat u.... Ruben, hoe gaat die spreuk ook weer?’ Het blijft bij tegeltjeswijsheid. Als dit de bestuurlijke elite van Nederland is... Jonge mensen zijn vaak heel elitair, ze zeggen: ‘Afrika is toch een kansloos continent.’ Succes is een keuze, houden ze vol, en iemand die om wat voor reden niet helemaal meekomt, is meteen een loser. Mensen zijn soms echt ranzig. Mijn vertwijfeling is dat de rijke bovenkant me nodig heeft, maar onvoldoende de consequentie wil dragen van het contact met mij. Ze willen dat ik als een soort katholieke priester hun bestaan bewierook. Zij hunkeren naar bevestiging. Mijn tweestrijd: moet ik met deze mensen om de tafel blijven zitten? Toch zeg ik ja, want ik ben liever een speldenprik en een spiegel, dan dat ik de profeet ben die de verdoemenis uitspreekt. Maar hoe zorg ik ervoor dat de machtige bovenlaag een roeping gaat voelen jegens die zwakke broeder? Ze moeten gaan inzien dat hun positie in de maatschappij niet vrijblijvend is. Er zijn ook bankiers die het wel begrij31

‘Ik ben liever een speldenprik dan de profeet die de verdoemenis uitspreekt’ pen, nevenfuncties bekleden en vrijwilligerswerk doen naast hun superdrukke bestaan. Een van hen organiseert het Ontmoetingsdiner On Tour, in samenwerking met de plaatselijke Rotary, op alle plekken waar het mis ging met de inspraakavonden voor vluchtelingen. Daar put ik hoop uit. Dus blijf ik proberen om bestuursvoorzitters van de grote banken in mijn verhaal te trekken, ik laat ze kennis maken met Bamba, onze leerling-kok. Zijn verhaal raakt iedereen. Op een dag moeten ze door krijgen waar het in het leven eigenlijk om gaat.” <

KUNST KIJKEN MET AARSMAN

De bolides voor één nacht van kabouter Siedentopf HANS AARSMAN heeft zo z’n eigen opvattingen over kunst, waarbij hij bij voorkeur buiten de gebaande paden treedt.

Ik hou van auto’s. Al heb ik er zelf geen een. Ik heb een fiets, ik woon op loopafstand van een station. Wat moet ik met zo’n ding. Kost een hoop geld en het staat in de weg. Als je het geld dat een auto kost en het aantal uren dat je moet werken om dat geld te verdienen optelt bij de reistijd, is een auto even snel als een fiets. Heb ik weleens berekend, uitgaand van een middenklasser en een modaal inkomen. Misschien moet ik niet zeggen dat ik van auto’s hou, maar van verkeer. Verkeer is het leven. Verkeer staat nooit stil, ongemerkt vernieuwt het zich, elke tien jaar ziet het er anders uit. Andere auto’s, andere belijning, scooters op het fietspad, scooters van het fietspad. Het verkeer is de enige plek waar alle klassen elkaar ontmoeten. Rijk en arm, hoer en boer, allemaal moeten ze stoppen voor rood.

Staan ze naast elkaar, kunnen ze door het glas van hun zijraampjes naar elkaar kijken en zich elkaars gelijke wanen. Tot het stoplicht op groen springt en de burgermansbakjes het moeten afleggen tegen de Jaguars en de Maserati’s. Maar zelfs dan, al delf je steeds het onderspit in je Nissan Micra, wanhoop niet. Als je tenminste gezegend bent met een beetje fantasie. Zonder fantasie geen leven. Loop ’s nachts een paar keer naar het raam. Als je toch naar de wc moet of de slaap niet kunt vatten. Met een beetje mazzel kun je Max Siedentopf je auto zien omtoveren tot een ware straatracer. Even zwaait hij met zijn staf, een korte flits, en voor je het weet staat je burgermansbakje weer zichzelf te wezen. Mocht je het wonder gemist hebben, omdat je gezegend bent met een goede nachtrust of je hoeft ’s nachts nooit naar de wc, wanhoop nog steeds niet. Kijk af en toe op de site van Kabouter Siedentopf, wie weet staat je auto tussen de bolides-voor-één-nacht. << maxsiedentopf.com/slapdash-supercars

Max Siedentopf groeide op in Windhoek, Namibië, en werkt in Amsterdam bij communicatiebureau KesselsKramer. Hij heeft een hoofd vol ideeën. Over zijn slapdash supercars-serie zegt hij: ‘Iedereen wil uniek zijn. Auto’s zijn dat niet, dat zijn massaproducten. Toch kun je er voor een paar euro je eigen supercar van maken.’ In een museum of een galerie zul je de foto’s van Max niet vinden; wel op internet. En daar worden ze veel bekeken.

REPORTAGE

Een athe誰stische blogger op de vlucht

Tekst BAHRAM SADEGHI Fotografie HENK WILDSCHUT

Van God los 34

REPORTAGE Islamitische extremisten vermoordden vorig jaar vier atheïstische bloggers en een uitgever in Bangladesh. CHINITO SAIKAT had zomaar het zesde slachtoffer kunnen zijn. Hij vroeg eind 2015 asiel aan in Nederland. BAHRAM SADEGHI, ooit politiek vluchteling uit Iran, zocht hem op.

Chinito Saikat, een tengere jongeman met krullend, nachtzwart haar, en ik zitten in de metro van Amsterdam CS naar de Bijlmer. Ik heb een afspraak met hem gemaakt omdat ik wilde weten hoe het dagelijkse leven van een atheïstische asielzoeker in Nederland eruitziet. Want dat is Chinito: een asielzoeker uit Bangladesh die vanwege zijn atheïstische blogs een paar maanden geleden naar Nederland vluchtte. Het is een zonnige, ijskoude dag en we hebben elkaar een uurtje geleden bij Starbucks ontmoet. Bij een kopje cappuccino twee zakjes suiker voor Chinito - vertelt hij me over zijn tijd in Bangladesh. Hoe hij als boeddhistisch jongetje van veertien jaar al vragen stelde over de ‘goddelijke’ status van verschillende religies: ‘Waarom heeft God alleen maar profeten naar het Midden-Oosten en Azië gestuurd, en bijvoorbeeld niet naar Australië? En als die religies allemaal de ware religies zijn, waarom zijn er dan zoveel varianten van de islam, het boeddhisme, het

christendom et cetera in omloop?’ Ik vind het slimme én vermakelijke vragen, en moet erom lachen. Chinito wil die middag naar de Bijlmer om voor de tweede keer een tabla-leraar te ontmoeten. Hij googelt op zijn mobiel een paar foto’s van het slaginstrument en laat die aan mij zien. Ik vind het onbeleefd om te zeggen dat ik, vanwege mijn Iraanse achtergrond, het instrument ken - het is net zoiets als een Europeaan foto’s van een gitaar laten zien om duidelijk te maken wat een gitaar is - en kijk geïnteresseerd naar de Google Images. Als we Starbucks verlaten, blijkt hij tot mijn verbazing precies te weten welke metro we moeten nemen. “Weet jij dan niet hoe je naar de Bijlmer moet gaan?” “Ik kan me niet herinneren dat ik ooit met het openbaar vervoer naar de Bijlmer ben geweest. Ik kom er alleen op de fiets.” Zijn mond valt open als ik tegen hem zeg dat het vanaf het centrum van Amsterdam

REPORTAGE

een kleine vijftig minuten fietsen is. “Ik snap het. Nederlanders fietsen overal naartoe.” Ja, ik ben de Nederlander en hij is de asielzoeker. Hoe lang zou het duren voordat hij door een andere nieuwkomer als Nederlander gezien wordt? Meneer Bimal, de tabla-leraar, woont met zijn vrouw en hun zoontje van vijf in één van die typische Bijlmerflats. Hij komt uit Sri Lanka en is hindoe. Chinito en hij praten West-Bengaals met elkaar. Terwijl meneer Bimal en zijn vrouw in de keuken verdwijnen om thee voor ons te zetten, pakt het zoontje een bal en gaat op een meter of vijf van ons staan. Onze bank is ineens zijn doel! Na een kennismakingsgesprekje gaan Chinito, meneer Bimal en ik naar een soort van rommelkamer waar een paar tabla’s op de grond liggen. Meneer Bimal legt een deken op de parketvloer. Ze gaan erop zitten en dan beginnen ze te spelen. Binnen een paar minuten verandert de activistische blogger in een zwierige tabla-speler. Zijn hele bovenlichaam doet mee: golvend op de klanken van tabla als hij zelf speelt, als hij luistert naar de leraar, schokkend, alsof hij last heeft van spasmes. Red light district

In de metro terug vertelt Chinito dat hij erg bang is voor een andere Bengaal in het azc waar hij momenteel verblijft. Die man heeft hem verteld dat hij bij de Jamaat-e-Islami hoort, een groepering die, volgens Chinito, jacht maakt op atheïstische bloggers. “Daarom durf ik niemand te vertellen waarom ik mijn land moest ontvluchten.” Ik vraag Chinito of ik hem eens in zijn azc kan opzoeken. Op Amsterdam CS nemen we afscheid van elkaar. 38

In het azc is Chinito vooral bang voor die andere Bengaal die lid is van een groepering die jacht maakt op atheïstische bloggers Een paar dagen later haalt hij mij op bij het treinstation in de stad waar hij nu woont. Het is tien uur ’s ochtends en Chinito heeft nog niets gegeten, want het ontbijt in het azc vindt hij vies. Tijdens de wandeling van vijftien minuten vraag ik hem naar zijn dagritme. Hij staat rond twaalf uur op, daarna werkt hij de hele dag en avond aan zijn blogs. Tussendoor leest hij boeken en blogs, vooral over atheïsme, en speelt af en toe met een computerprogramma tabla op zijn laptop. De ene dag heeft hij een afspraak met een andere Bengaalse blogger, de andere dag is hij bij een meeting met andere atheïsten. Een paar keer per week gaat hij naar de bibliotheek om Engelse boeken te lenen. Rond vier uur ’s nachts gaat hij naar bed. Het is koud en het ijzelt, we praten over het weer. Chinito vindt het vandaag kouder dan bij onze eerste ontmoeting. Ik probeer hem het verschil tussen ‘ijskoud’ - die zonnige dag in Amsterdam - en ‘waterkoud’ - vandaag -

uit te leggen. Ik geloof niet dat hij me echt begrijpt. Ik vraag hem wat hij van Nederland wist voordat hij hier kwam. “Toen ik Nederland voor het eerst googelde, zag ik als eerste plaatjes van het Red Light District.” Hij moet enorm lachen. “En wat mis je het meest van Bangladesh?” “Mijn cultuur! Praten in mijn eigen taal. Hier spreek ik als een kind. Want al spreek ik Engels, ik heb een kleine woordenschat in die taal. In mijn eigen taal kan ik me natuurlijk veel beter uitdrukken. Wat ik ook mis: vroeger kwam iedereen bij ons thuis langs om samen muziek te maken, te zingen en te eten.” Als we bij het azc aankomen, moet ik mijn ID-kaart laten zien en krijg ik een badge. We gaan naar zijn kamer. Het is een kamer van acht vierkante meter schat ik, met een klein smal bed, een bureau, een kledingkast, een wc en een wastafel. Ondanks de open wc ruikt de kamer niet vies. Hij laat me op zijn laptop verschillende foto’s van massademonstraties tegen atheïsme zien, en gruwelijke foto’s van de moordaanslagen op atheïstische bloggers in Bangladesh. Volgens Chinito zijn er veel verzen in de Koran en genoeg verwijzingen in de hadith (overleveringen over het doen en laten van profeet Mohammed) die het gewelddadige karakter van de islam bevestigen. Dan gaan we naar de centrale hal om een warme lunch te halen: rijst, groente en een gebakken ei. Chinito is tevreden over het eten, behalve dat er te weinig kruiden en zout in zitten. Na het eten maken we een wandeling door het immense gebouw, met binnenplaatsen om te sporten, recreatielokalen, doucheruimtes - mannen en vrouwen gescheiden - totdat ik in een gang een uitgewoonde sjoelbak zie. Ik leg hem de regels en de techniek van het spel uit - “Via de randjes gooien!” en we spelen een paar potjes. Je hoeft geen gedragswetenschapper te zijn om te zien dat 39

ZO KWAM CHINITO IN NEDERLAND Sinds 2010 schrijft Chinito Saikat een blog over atheïsme in Bangladesh. In 2013 stelt een aan Al Qaida gelieerde groep een dodenlijst op met 84 atheïstische bloggers. Alleen al in 2015 worden vijf bloggers vermoord. Ook Chinito krijgt serieuze dreigementen. De vrouw van een vermoorde blogger brengt het Humanistisch Verbond, dat opkomt voor vervolgde ongelovigen, in contact met Chinito. In december 2015 krijgt hij een visum en ticket om in Nederland aan een documentaire over atheïsten mee te werken en om aanwezig te zijn bij de presentatie van het Freedom of Thought Report 2015 aan de Tweede Kamer en de Mensenrechtenambassadeur. Daags erna vraagt hij asiel aan in Nederland. Momenteel verblijft hij in een azc, in afwachting van zijn verblijfsvergunning. Via het Humanistisch Verbond ontmoet Chinito andere afvalligen, uit Nederland, maar ook uit andere landen.

REPORTAGE

Chinito het een leuk spelletje vindt. We komen een Afghaanse asielzoeker tegen met wie Chinito bevriend is. Ze spreken af om in de sporthal te gaan cricketen. Een heel dikke plastic paal fungeert als de bat, een rechtopstaande kartonnen doos als stumps. Ze gooien met een tennisbal. Ik kijk een kwartiertje naar de sierlijke Afghaanse bowler en de bloedfanatieke Bengaalse batsman. Dan wil ik ook een balletje gooien. Net als de Afghaan neem ik een heel lange aanloop en spring vervolgens hoog in de lucht. Het gaat compleet mis. Ik kom lelijk met mijn afzetvoet neer en blijf op de grond zitten. Chinito rent verschrikt naar me toe. Ik verga van de pijn, maar houd me groot. Na een kwartiertje, als de voet niet paarser kan worden, strompelen Chinito en ik naar de artsenkamer. Chinito, die zelf last heeft van zijn heup en daardoor een beetje mank loopt, houdt mijn hand vast en ik leun zwaar op hem. We lijken wel een verliefd stel! Ternauwernood halen we de artsenkamer. Mijn voet wordt strak ingezwachteld, ik krijg pijnstillers. De prognose: vier tot zes weken ‘actief ’ herstel. Chinito vraagt of ze ook zijn heup willen bekijken, maar de arts zegt dat Chinito de volgende dag tijdens het reguliere bezoekuur moet terugkomen. Ik wil terug naar Amsterdam, maar de bus naar het station gaat pas over vijftig minuten. “Laten we lopen,” zeg ik tegen Chinito. “Actief herstel, weet je nog?” De weg naar het treinstation is lang en pijnlijk, maar het gesprek met Chinito maakt een heleboel goed. We praten over zijn toekomst: “Ik wil graag mijn MBA-diploma halen en in Nederland als humanresourcemanager aan de slag.” Over de Bengaalse asielzoeker voor wie hij 40

Wat hem opvalt aan Nederland? ‘De mooie meisjes. En dat iedereen altijd maar fietst’ bang was: “Ik ben erachter gekomen dat hij gewoon gek is. Ik ben niet meer bang voor hem.” Over Nederlandse meisjes: “Ze zijn zo mooi!” Over de donkere kant van de fietscultuur in Nederland: “‘Worden er echt fietsen in Nederland gestolen?!” En natuurlijk over zijn activisme: “Ik ga nog een paar jaar blogs schrijven en daarna ga ik boeken over atheïsme schrijven.” Als we na een eeuwigheid het station bereiken, helpt Chinito me de trappen op en de trein in. Een paar uur later lig ik in bed, met een kussen onder mijn voet die, zo blijkt na een paar dagen, gebroken is. Versuft door pijnstillers herlees ik de sms’jes die ik in de loop van de avond van de goddeloze maar sympathieke blogger heb ontvangen: Hello Bahram, are you OK? I feel really sorry for you. Hope you get well soon. :(

JAN-WILLEM ANHOLTS, WOORDVOERDER CENTRAAL ORGAAN OPVANG ASIELZOEKERS (COA)

INGE ZUIDHOEK, ADVOCAAT VAN CHINITO “Geloofsafvalligheid kan zeker een grond voor een verblijfsvergunning vormen. Maar hoe bewijs je dat je van je geloof afgevallen bent? Keihard bewijs is in dezen moeilijk leverbaar. De Immigratie en Naturalisatie Dienst (IND) zal proberen uit te vinden hoe aannemelijk het verhaal van de asielzoeker is. Ze zullen hem vragen stellen als: hoe en wanneer begon je aan je geloof te twijfelen? Zijn er mensen van je afvalligheid op de hoogte – familie, vrienden of de overheid? Hoe zie je jezelf nu: ben je agnost of atheïst? Op dit soort vragen is niet één juist antwoord te geven. Het gaat erom dat de asielzoeker aannemelijk maakt dat hij een proces heeft doorgemaakt dat ertoe heeft geleid dat er sprake is van afvalligheid.”

“Als de veiligheid van een asielzoeker om wat voor reden dan ook - geloofsafvalligheid, seksuele geaardheid of politieke voorkeur - in het geding is, nemen wij maatregelen. In het uiterste geval wordt de bedreigde persoon tijdelijk opgevangen op een beschermde locatie. Waar mogelijk wordt aangifte gedaan. Ik wil benadrukken dat wij discriminatie niet tolereren. In alle azc’s gelden de Nederlandse omgangsvormen.”

COLUMN

God wordt een goede ouwe lieve vriend MARLI HUIJER IS FILOSOOF EN DENKER(ES) DES VADERLANDS

Stephan Sanders (schrijver en publicist) is uit de religieuze kast gekomen, zo las ik in dagblad Trouw. Zoals meer leden van zijn generatie had hij zich altijd verre van religie gehouden. Godsdienst leek hem iets voor achterlijke types, niet voor de intellectuele elite waartoe hij behoort. Maar de behoefte aan een vader die hem liefdevol tot zich neemt, bleek sterker dan het intellect. Om zover te komen had hij het woord ‘God’ eerst maar eens voorzichtig in de mond genomen. Bij vrienden probeerde hij uit hoe het was om zich te verdedigen voor het geloof. En zo gebeurde het dat hij zich bekeerde. Sanders maakt in zijn vertelling handig gebruik van het Augustiniaanse stijlmiddel van de confessie, in de dubbele betekenis van ‘bekentenis’ en ‘belijdenis’: door uit te komen voor de beproevingen die hij doorstond om tot het geloof te komen, bracht hij de geloofsbelijdenis tot stand. Wat brengt Sanders, maar ook anderen van zijn generatie, tot het geloof? Lange tijd werd gedacht dat de ontkerkelijking, die vanaf de jaren zestig optrad, tot een onomkeerbare secularisering zou leiden. Democratisering en welvaart maakten het geloof in God overbodig. God was niet alleen dood, zoals Nietzsche een eeuw eerder al wist, hij had zelfs nooit bestaan en kon dus gevoeglijk vergeten worden. Maar zo snel liet God zich niet uit het Nederlandse landschap jagen. Oude vormen van religiositeit, waarin de gelovigen zich samen binden en onderwerpen aan God, mogen dan grotendeels zijn verdwenen, er is een nieuw soort religiositeit voor teruggekomen, waarin het individu zin, betekenis en het hogere vindt in een persoonlijke relatie tot God. Met het teloorgaan van de menselijke autoriteit is kennelijk ook de autoriteit in de hemelen ter discussie komen te staan. Ook de God

Alsof je zonder een verleden van drank, seks en buitenechtelijke kinderen niet tot het ware geloof kunt komen van Sanders is geen wreedaard die je woest uit het paradijs stuurt als je nieuwsgierig aan het vreemde proeft. Het is een God van liefde, ‘van erbarmen’, zoals hij zelf zegt. De verticale relatie van weleer is horizontaal geworden. ‘God’ verschijnt nu als een oudere vriend die liefdevol met jou in gesprek gaat. Hoe geloofwaardig is dat nieuwe geloof? Als er werkelijk een God zou zijn, kan ik me niet voorstellen dat hij zich zo makkelijk laat leiden door onze godswensen. Als ik hem was zou ik ook niet blij worden van de openbare confessies. Bij Augustinus krijg je al het gevoel dat hij er een heimelijk plezier in schepte om zijn bandeloze leefstijl te beschrijven. Alsof je zonder een verleden van excessief drankgebruik, seks buiten het huwelijk en een buitenechtelijk kind niet tot het ware geloof kunt komen. Als dat zo is, dan belooft dat nog wat, nu de generatie van seks, drugs en rock-‘n-roll langzaam maar zeker de laatste levensfase ingaat. Mocht ook ik mij op latere leeftijd tot het geloof bekeren, dan beloof ik u dat ik dat in alle stilte zal doen. De verhalen over de misstappen die ik heb begaan, zal ik meenemen in mijn graf. Als God mij daarbeneden toch weet te vinden, dan heb ik tenminste nog iets bijzonders te vertellen. <

COLOFON

‘Alsof je zonder verleden van excessief drankgebruik, seks buiten het huwelijk en een buitenechtelijk kind niet tot het ware geloof kunt komen’

Human is een uitgave van het Humanistisch Verbond en omroep Human Het verschijnt vier keer per jaar

Hoofredactie José Rozenbroek

Redactie Marc Josten, Bert Janssens Eindredactie John Min

Art direction Sabine Verschueren Correctie Martine de Wijs

Uitgever Marina Raymakers

Medewerkers Hans Aarsman, Paulien Boogaard, Linelle Deunk, Cora van Dijk, Boris van der Ham, Eddo Hartmann, Boris van der Ham, Marli Huijer, Margalith Kleijwegt, Annelies de Korver, Bas Nabers, Bahram Sadehgi, Newsha Tavakolian, Arjan Visser, Chantal van Wessel, Henk Wildschut, Esther Wit Redactieadres info@magazinehuman.nl Ledenadministratie leden@humanistischverbond.nl Human digitaal magazinehuman.nl Productiebegeleiding Willem Verwoerd, First Floor Projects Druk Senefelder Misset Doetinchem

AGENDA

Van prettige gesprekken tot felle debatten, van edgy exposities tot spraakmakende documentaires en van sprankelende festivals tot verdiepende cursussen. Wat je (eigenlijk) niet mag missen de komende maanden. Samenstelling JOHN MIN

DUS IK BEN Filosofe Stine Jensen gooit zichzelf in de strijd om te onderzoeken hoe om te gaan met actuele en tijdloze thema’s als woede, je thuis voelen, opvoeden en tijd. Ze reist daarvoor naar Spanje, Denemarken, Frankrijk en Zuid-Korea.

2DOC: ONDER ONGELOVIGEN

DUS IK BEN - woedend 12 juni 20.15-20.50 uur, NPO 2 Welke waarde kan woede in ons leven hebben? Een reis naar Spanje, het land van de geculti-

In de documentaire Onder Onge-

veerde furie.

lovigen krijgen ongelovigen in de wereld een gezicht. Hun aantal

DUS IK BEN - mijn agenda 19 juni 20.15-20.50 uur, NPO 2

groeit, maar de religieuze agres-

Check, weer een taak gedaan. Waarom laten we

sie tegen hen ook. Zo gebruiken

onze levens dicteren door een volle agenda? Op

regeringen blasfemiewetten om

zoek naar antwoorden in Zuid-Korea; het land

atheïsten en humanisten aan te

waar tijd de hoofdrol speelt.

pakken. Met name in islamitische landen worden ze gediscrimineerd

DUS IK BEN - thuis 26 juni 20.15-20.50 uur, NPO 2

en riskeren ze gevangenisstraf of

De van oorsprong Deense Stine heeft voor

soms zelfs de doodstraf.

het eerst een Nederlands ‘grotenmensenhuis’

Boris van der Ham: “Religie mag

gekocht, maar heeft het ingericht met Deense

nooit een excuus zijn voor haat,

spullen. Wat is ‘thuis’ in een tijd dat het een

vervolging of geweld.”

politiek begrip geworden is?

- Regie: Dorothée Forma - Productie: Omroep Human i.s.m. het

DUS IK BEN - een goede opvoeder 3 juli 20.15-20.50 uur, NPO 2

Humanistisch Verbond

Stine heeft geen opvoedmethode voor haar

Zie: onderongelovigen.nl. Daar ook

dochter van vijf. Ben je dan wel een goede

informatie over het internationale

ouder? En wat leren we van de Franse methode?

journalistieke online platform voor

Daar spreken kinderen nog met twee woorden

ongelovigen

en eten ze erwtjes met mes en vork.

2DOC: STERFELIJK ZIJN Hoe ga je als arts om met de naderende dood van ongeneeslijk zieke patiënten? De Amerikaanse chirurg en schrijver Atul Gawande doet in Sterfelijk zijn verslag van zijn ervaringen. Artsen, Gawande niet uitgezonderd, zijn tijdens hun opleiding niet voorbereid op het omgaan met de laatste levensfase van hun patiënten. - Regie: Thomas Jennings

Kijk terug op: human.nl/ 2doc/2016/sterfelijk-zijn

DUIVELSE DILEMMA’S Mijn zoon is Jihadist Het is 2013. Een vader probeert zijn geradicaliseerde zoon Mourad ervan te weerhouden naar Syrië te gaan om zich aan te sluiten bij IS. Moet hij hem verraden om een martelaarsdood te voorkomen? Een onthullend inzicht in de gevolgen van radicalisering in een Marokkaans gezin, gebaseerd op waargebeurde geschiedenissen. - Scenario: Sander Burger en Hassan Bahara. - Regie: Sander Burger

human.nl/duivelse-dilemmas/2015/mijn-zoon-is-jihadist

2DOC: IN DEMOCRATISCH OVERLEG 1 Europarlementariër, 28 lidstaten, 4000 amendementen Er is weinig zo log en ondoorzichtig als de Europese politiek. Dat merkt de jonge Duitse politicus Jan Philipp Albrecht, die als rapporteur het proces begeleidt van de totstandkoming van de eerste Europese Algemene Verordening Gegevensbescherming. Een unieke inkijk in hoe democratie werkt. En het verhaal over hoe één bevlogen parlementariër uiteindelijk toch het verschil kan maken. - Regie: David Bernet

Kijk voor meer informatie en de uitzenddatum op human.nl

AGENDA ARGOS TV MEDIALOGICA

MAG HET LICHT AAN FESTIVAL

Ons zicht op de werkelijkheid

beteraars met liefde voor de duurzame mens.

wordt verdrongen door verhalen

Met Inspirerende filosofie, geestverruimende

en beelden van de media. Met een

gesprekken met changemakers, exposities van

nieuwe werkelijkheid tot gevolg.

dwarse kunstenaars, meeslepend theater, films

Dat is Medialogica. Hoe werkt dat?

en vernieuwende muziek.

Omroep Human zond onlangs een

26 juni, Tolhuistuin Amsterdam

nieuwe serie uit.

Voor programma en tickets:

Zie: human.nl/medialogica

maghetlichtaanfestival.nl

Hèt zomerfestival voor idealisten en wereldver-

SOCRATESLEZING Paul Cliteur: Humanisme in tijden van HET FILOSOFISCH KWINTET radicale religie Bestaat onafhankelijke journalistiek? En wat is

Dagelijks zien we radicale vormen

het nut daarvan in een tijd dat iedereen via inter-

van religie en religieus fundamen-

net en sociale media informatie verspreidt?

talisme om ons heen. Hoe verweer

‘Onafhankelijkheid’ is het thema van een nieuwe

je je daartegen? En waarom zijn we

reeks afleveringen van Het Filosofisch Kwintet

te bang om arrogant en paterna-

dat op 27 februari startte tijdens het Brainwash

listisch over te komen, als seculier

Festival in Den Haag. Onder leiding van Clairy

humanisme de beste papieren

Polak, met Ad Verbrugge en drie ervaringsdes-

heeft om mensen in een samen-

kundigen.

leving te verenigen? Tijd om met

Kijk terug op: human.nl/het-filosofisch-

verve en lef onze Verlichtingsidea-

kwintet/2016/27-februari

len in stelling te brengen.

Vanaf zondag 26 juni volgen nog vijf uitzendin-

3 april, De Rode Hoed, Amsterdam

gen wekelijks om 12.10 uur op NPO 1. Op 26 juni

Videoverslag op socrateslezing.nl

bij uitzondering op NPO 2.

KUNSTWERK FOLKERT DE JONG /FOTO PETER COX

ONCE IN A LIFETIME Tentoonstelling Oude Kerk Juist doordat het leven eindig is,

ERASMUS - IK WIJK VOOR NIEMAND Tentoonstelling Museum Gouda

is het belangrijk na te denken over de tijd die ons rest. Het Humanistisch Verbond en de Oude Kerk

In het Erasmusjaar 2016 wijdt Museum Gouda een grote

presenteren over het thema leven

tentoonstelling aan het gedachtegoed van Erasmus.

en vergankelijkheid een groepsten-

Mediapartner omroep Human maakt vele programma’s over de

toonstelling met bestaand en

vijftiende-eeuwse denker en humanist en selecteerde een

nieuw werk van hedendaagse,

aantal onderhoudende producties over Erasmus. Tijdens de

internationaal gerenommeerde

tentoonstelling in Museum Gouda worden in zeven lezingen

kunstenaars, gecureerd door Nina

ideeën van Erasmus getoetst aan de actualiteit. Sprekers zijn

Folkersma.

Herman Pleij, Désanne van Brederode, Paul Scheffer, Stine

Once in A Lifetime nodigt uit te

Jensen, James Kennedy, Edwin Rabbie en Ahmed Aboutaleb.

reflecteren op leven en dood, rouw

De lezingen zijn uitverkocht, maar HUMAN maakt opnamen.

en verlies, geboorte en kwetsbaar-

Deze zijn te zien op: human.nl/erasmus. Wilt u deze ‘archief-

heid, meenemen en loslaten.

schatten’ ontvangen? Ga naar human.nl/erasmus

Welke sporen laten we achter...? Met werk van onder anderen: Daniëlle van Ark, Stan Brakhage,

BRAINWASH ACADEMIE

Amie Dicke, Folkert de Jong, Muntean & Rosenblum, Yehudit

The School of Life en omroep Human organiseerden al drie

Sasportas en Job Koelewijn.

uitverkochte edities van denkfestival Brainwash. Nu is het

Van 12 mei – 28 augustus, Oude

tijd voor de Brainwash Academie. Een jonge denktank van

Kerk, Amsterdam

filosofen, wetenschappers, journalisten, comedians en schrij-

Zie: onceinalifetime.nu

vers zoekt naar nieuwe ideeën voor grote maatschappelijke en persoonlijke vraagstukken van nu. Dat doen ze met dit festival via Brainwash Radio. Elke laatste maandag van de maand, 20:30 uur NPO Radio 1,

Tips voor de agenda:

via brainwash.nl en in verschillende televisieprogramma’s.

info@magazinehuman.nl

Geef ongelovigen een stem en investeer nu 30 euro in het Humanistisch Verbond & Omroep Human www.human.nl/70jaar 48