Ναξιακά Επετηρίδα 2013-2014 1ο μέρος

Page 1

¡∞•π∞∫∞ 3-4 (2013-2014) ™˘ÓÂÚÁ·Û›Â˜: ª·ÓfiÏ˘ °. µ·Ú‚Ô‡Ó˘, £ÂÔ‰ÒÚ· µ·ÛÈÏ¿ÎË-∆˙‚ÂϤÎÔ˘, ºˆÙÂÈÓ‹ ™. µ·ÛÈÏ¿ÎË-∆˙‚ÂϤÎÔ˘, ∂ÈÚ‹ÓË π. µÏ·¯ÔÔ‡ÏÔ˘, ∂ϤÓË °È·ÓÓÔ‡ÏË, ¡ÈÎfiÏ·Ô˜ ¢È¿ÎÔ˜, ¢¤ÛÔÈÓ· ¢È̤ÏÏË, ™Ù¤ÏÈÔ˜ °. ∂˘Ú˘ÈÒÙ˘, °·Ú˘Ê·ÏÏÈ¿ £ÂÔ‰ˆÚ›‰Ô˘, ∞ÈηÙÂÚ›ÓË ∫fiÎÎÈÓÔ˘, ªÈ¯¿Ï˘ ∫ÔÎÔÏ¿Î˘, ∂˘·Óı›· ƒ›˙Ô˘-∫ÔÓÈÙÔÔ‡ÏÔ˘, °ÂÒÚÁÈÔ˜ ª. ∫ÔÚÚ¤˜, ∞ıËÓ¿ ∫ÚÈı·ÚÈÒÙË, £·Ó¿Û˘ ¢. ∫ˆÙÛ¿Î˘, ¡ÈÎfiÏ·Ô˜ §Â‚¤ÓÙ˘, °È¿ÓÓ˘ §ÔÁ·Ú¿˜, ™‡ÚÔ˜ §ÔÁ·Ú¿˜, πÒ ª·ÓˆÏ¤ÛÛÔ˘, ∂ÌÌ·ÓÔ˘‹Ï µ. ª·ÚÌ·Ú¿˜, °ÂÒÚÁÈÔ˜ ™Ù˘Ï. ª·ÛÙÔÚfiÔ˘ÏÔ˜, ÃÚÈÛÙ›Ó· ª·Û¤·-ªÂ˙·ÓÙ¿ÎÔ˘, π¿Îˆ‚Ô˜ ¡·˘ÏÈÒÙ˘-™·Ú·ÓÙËÓfi˜, ∂˘·ÁÁÂÏ‹ ∞Ú. ¡Ù¿ÙÛË, ª·Ú›· •ÂÊÙ¤ÚË, ∫ˆÓÛÙ·ÓÙ›ÓÔ˜ π. ¶·Ó·ÁfiÔ˘ÏÔ˜, ∫·ÙÂÚ›Ó· ¶·˘Ï¿ÙÔ˘, ∞ÈηÙÂÚ›ÓË ∫. ¶ÔÏ˘ÌÂÓÔÔ‡ÏÔ˘, πˆ¿ÓÓ˘ ¶ÚÔÌÔÓ¿˜, §ÂÌÔÓÈ¿ ™·Ô˘ÓÙ˙‹, ª·Ùı·›Ô˜ ™·ÙÚ·Ù˙¤Ì˘, ∞ÓÙÒÓÈÔ˜ ™·Ófi˜, ∂ÏÂÔÓÒÚ· ™Ù·˘Ú·Î¿ÎË, ™›ÌÔ˜ ªÈÏÙ. ™˘Ìˆӛ‰Ë˜, πˆ¿ÓÓ· ∆Û¿Ú·, ∫ˆÓÛÙ·ÓÙ›ÓÔ˜ ∆Û¿Ú·˜, ∂˘ÛÙ·ı›· º·ÎÔ˘Ú¤ÏË, ª·Ú›·-¶·Ó·ÁÈÒÙ· º·ÎÔ˘Ú¤ÏË, ∞ϤÎÔ˜ ∂. ºÏˆÚ¿Î˘, µ·Û›Ï˘ ºÚ·ÁÎÔ˘ÏfiÔ˘ÏÔ˜. ∂ÍÒÊ˘ÏÏÔ: ÙÔ ¯ˆÚÈfi ª¤Ï·Ó˜ (οو) Î·È ÙÔ ‰È·ÚÎÒ˜ Êı›ÓÔÓ ·Ï¿ÙÈ ÙˆÓ πËÛÔ˘ÈÙÒÓ ÛÙ· ∫·Ï·Ì›ÙÛÈ· (¿Óˆ), ÙÔ ÔÔ›Ô ÎÙ›ÛÙËΠÛÙ· Ù¤ÏË ÙÔ˘ 17Ô˘ ·ÈÒÓ· Î·È ¯ÚË̢ۛ ˆ˜ ÙfiÔ˜ ·Ó¿·˘Û˘ Î·È ÂÚÈÛ˘ÏÏÔÁ‹˜ ÙˆÓ ÌÔÓ·¯ÒÓ. ™‹ÌÂÚ· ÂÍ·ÎÔÏÔ˘ı› Ó· ·Ô˙ËÙ¿ ÙË Ì¤ÚÈÌÓ· ÙˆÓ ÙÔÈÎÒÓ Î·È ÙˆÓ ÎÂÓÙÚÈÎÒÓ ∞Ú¯ÒÓ. √ÈÛıfiÊ˘ÏÏÔ: ÙËÁ·ÓfiÛ¯ËÌÔ Û·Ԙ ·fi Û¯ÈÛÙfiÏÈıÔ (Ú·ÛÈÓˆ‹˜ ·fi¯ÚˆÛ˘). ¢È·ÛÙ¿ÛÂȘ: ‡„Ô˜ 17,5 ÂÎ., Ì‹ÎÔ˜ 19,7 ÂÎ., Ï¿ÙÔ˜ 2,8 ÂÎ. µÚ¤ıËΠÛÙË ¡¿ÍÔ Î·È ¯ÚÔÓÔÏÔÁÂ›Ù·È ÛÙȘ ÂηÙÔÓÙ·Âٛ˜ 2700-2400 .Ã. (∂Ô¯‹ ÙÔ˘ ÷ÏÎÔ‡ ÛÙÔ ∞ÈÁ·›Ô). ™ÙȘ 6 πÔ˘Ó›Ô˘ 2014, Ë °ÂÚÌ·Ó›· Â¤ÛÙÚ„ ÛÙËÓ ∂ÏÏ¿‰· ·˘Ùfi ÙÔ ÌÔÓ·‰ÈÎfi ·Ú¯·›Ô ¤ÚÁÔ Ù¤¯Ó˘, fiÛÔÓ ·ÊÔÚ¿ ÙËÓ ÔÈfiÙËÙ· Î·È ÙËÓ Ù¯ÓÔÙÚÔ›·. ¶ÚfiÎÂÈÙ·È ÁÈ· ¤ÚÁÔ ÌÂÁ¿Ï˘ ηÏÏÈÙ¯ÓÈ΋˜ Î·È ˘ÏÈ΋˜ ·Í›·˜ ÙÔ˘ ÚÔÔÌËÚÈÎÔ‡ ΢ÎÏ·‰ÈÎÔ‡ ÔÏÈÙÈÛÌÔ‡, Ô˘ ‹Ù·Ó ÛÙËÓ Î·ÙÔ¯‹ ÙÔ˘ Badisches Landesmuseum (∫Ú·ÙÈÎfi ªÔ˘ÛÂ›Ô ª¿ÓÙÂÓ ÛÙËÓ ∫·ÚÏÛÚÔ‡Ë). ∆Ô ¤ÚÁÔ Î·Ù¤ÏËÍ ÛÙË °ÂÚÌ·Ó›· ÙË ‰ÂηÂÙ›· ÙÔ˘ 1970 Î·È ·Ú·‰fiıËΠÛÙÔ ∂ıÓÈÎfi ∞Ú¯·ÈÔÏÔÁÈÎfi ªÔ˘ÛÂ›Ô Ù˘ ∞ı‹Ó·˜, ÂÓÒ Ë Ê˘ÛÈ΋ ı¤ÛË ÙÔ˘ Â›Ó·È ÛÙÔ ∞Ú¯·ÈÔÏÔÁÈÎfi ªÔ˘ÛÂ›Ô ¡¿ÍÔ˘.

∂∫¢√™∂π™ ∏ƒ√¢√∆√™ ª·ÓÙ˙¿ÚÔ˘ 9 GR 10672 ∞ı‹Ó· 21 03 62 63 48 Ø 69 76 33 44 93 info@herodotos.net www.herodotos.net

¡∞•π∞∫∞ 3-4 (2013-2014)

19:54

¡∞•π∞∫∞ ∂¶∂∆∏ƒπ¢∞ ∆∏™ √ª√™¶√¡¢π∞™ ¡∞•π∞∫ø¡ ™À§§√°ø¡

3-4 (2013-2014)

∂¶∂∆∏ƒπ¢∞ ∆∏™ √ª√™¶√¡¢π∞™ ¡∞•π∞∫ø¡ ™À§§√°ø¡

18/03/15

∏ƒ√¢√∆√™

Naxiaka_(03_04)_(couv.)

∏ ƒ√¢√∆√™

ΝΑΞΙΑΚΑ 3/4 (2013-2014)

ΝΑΞΙΑΚΑ ΕΠΕΣΗΡΙΔΑ ΣΗ΢ ΟΜΟ΢ΠΟΝΔΙΑ΢ ΝΑΞΙΑΚΩΝ ΢ΤΛΛΟΓΩΝ

3/4 (2013-2014)

ΗΡΟΔΟΣΟ΢

Ομοσπονδία Ναξιακών ΢υλλόγων (ΟΝΑ΢) Μάρνη 33 ΣΚ 10432 Αθήνα Σηλέφωνο / fax: 2105234576 Ηλεκτρονική διεύθυνση: onas.naxos@yahoo.gr

΢υντακτική Επιτροπή: Νίκος Βερνίκος Γιαννούλης Γιαννούλης Ειρήνη Κορρέ Μαρία Ξεφτέρη Κατερίνα Πολυμενοπούλου Μανόλης ΢έργης Βασίλης Υραγκουλόπουλος

Εκδόσεις Ηρόδοτος Μαντζάρου 9 ΣΚ 10672 Αθήνα Σηλέφωνο: 2103626348 / fax: 2103626349 Ηλεκτρονική διεύθυνση: info@herodotos. net ISSN 2241-7168

ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΑ Πρόγευση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11

Ι΢ΣΟΡΙΑ ΜΙΦΑΛΗ΢ ΚΟΚΟΛΑΚΗ΢ Ανέκδοτα έγγραφα της Υραγκοκρατίας από το Σοπικό Αρχείο Νάξου. Α´: Λυτά έγγραφα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15

ΘΑΝΑ΢Η΢ Δ. ΚΩΣ΢ΑΚΗ΢ Η κρητική παρουσία στη Νάξο από την Δ´ ΢ταυροφορία έως την ανακήρυξη της αυτονομίας της Κρήτης (13ος-19ος αιώνας) και η ομοιότητα του πολιτισμικού τοπίου των δύο νησιών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

39

ΓΙΑΝΝΗ΢ ΛΟΓΑΡΑ΢ Ανακήρυξη των Ρίχαρντ ΢τράους και Γαβριήλ Βέλτερ ως επίτιμων πολιτών της Νάξου το 1930 και σχετικές εκδηλώσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . .

61

ΙΑΚΩΒΟ΢ ΝΑΤΠΛΙΩΣΗ΢-΢ΑΡΑΝΣΗΝΟ΢ Παλιές ιστορίες από μια χωραΐτικη γειτονιά. Αγία Παρασκευή Μπούργου Φώρας Νάξου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

87

΢ΙΜΟ΢ ΜΙΛΣ. ΢ΤΜΕΩΝΙΔΗ΢ «Ἡ εὐρωπαϊκὴ πορεῖα» τοῦ Θεοφάνους Μαυρογορδάτου, πρώην μητροπολίτου Παροναξίας (1671-1677) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

115

ΑΡΦΑΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΩΡΓΙΟ΢ ΢ΣΤΛ. ΜΑ΢ΣΟΡΟΠΟΤΛΟ΢ Σὸ βυζαντινὸ Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου. ΢υνοπτικὲς παρατηρήσεις . . . . . . . . . .

131

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ ΜΑΝΟΛΗ΢ Γ. ΒΑΡΒΟΤΝΗ΢ ΢ύγχρονη ναξιακή λαϊκή λατρεία του αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη . .

7

149

ΕΛΕΝΗ ΓΙΑΝΝΟΤΛΗ Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας στ’ Απεράθου της Νάξου . . . . . . .

165

ΕΤΑΓΓΕΛΗ ΑΡ. ΝΣΑΣ΢Η Λόγια θανατηφόρα: οι κατάρες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

207

ΜΑΡΙΑ ΞΕΥΣΕΡΗ Θεματική ταξινόμηση της νεοελληνικής κατάρας. Tο εθνογραφικό παράδειγμα τ’ Απεράθου Νάξου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

229

ΑΙΚΑΣΕΡΙΝΗ ΠΟΛΤΜΕΝΟΠΟΤΛΟΤ - ΕΤΑΝΘΙΑ ΡΙΖΟΤ-ΚΟΝΙΣΟΠΟΤΛΟΤ Σα κατοχυρωμένα έργα του Γιώργου Μ. Κονιτόπουλου . . . . . . . . . . . . . . .

251

ΑΛΕΚΟ΢ Ε. ΥΛΩΡΑΚΗ΢ Δημόσιος και ιερός χώρος στις Εγκαρές Νάξου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

283

ΓΛΩ΢΢ΟΛΟΓΙΑ ΙΩ ΜΑΝΩΛΕ΢΢ΟΤ Η ιστορική έρευνα των ιδιωμάτων της Νάξου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

313

ΦΡΙ΢ΣΙΝΑ ΜΠΑ΢ΕΑ-ΜΠΕΖΑΝΣΑΚΟΤ Σο γλωσσικό ιδίωμα της Απειράνθου Νάξου στο Αρχείο του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

327

ΙΩΑΝΝΗ΢ Κ. ΠΡΟΜΠΟΝΑ΢ Διορθώσεις σε δικαιοπρακτικά έγγραφα του 16ου αιώνα . . . . . . . . . . . . . . .

335

ΒΑ΢ΙΛΗ΢ ΥΡΑΓΚΟΤΛΟΠΟΤΛΟ΢ Ο Φρήστος Φρηστοβασίλης και η Νάξος. (Με αφορμή την εύρεση στο Αρχείο του αθησαύριστων ναξιακών γλωσσαρίων) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

341

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΕΙΡΗΝΗ Ι. ΒΛΑΦΟΠΟΤΛΟΤ - ΥΩΣΕΙΝΗ ΢. ΒΑ΢ΙΛΑΚΗ-ΣΖΕΒΕΛΕΚΟΤ - ΘΕΟΔΩΡΑ ΒΑ΢ΙΛΑΚΗ-ΣΖΕΒΕΛΕΚΟΤ Αγροτική παραγωγή Νάξου: συνθήκες, εμπόδια και ευκαιρίες . . . . . . . .

8

353

ΝΙΚΟΛΑΟ΢ ΔΙΑΚΟ΢ - ΛΕΜΟΝΙΑ ΢ΑΠΟΤΝΣΖΗ - ΕΤ΢ΣΑΘΙΑ ΥΑΚΟΤΡΕΛΗ - ΜΑΡΙΑ - ΠΑΝΑΓΙΩΣΑ ΥΑΚΟΤΡΕΛΗ Ο ορυκτός πλούτος στη Νάξο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

369

ΓΕΩΡΓΙΟ΢ Μ. ΚΟΡΡΕ΢ - ΑΙΚΑΣΕΡΙΝΗ ΚΟΚΚΙΝΟΤ Σουρισμός και τοπική ανάπτυξη: η περίπτωση της Νάξου . . . . . . . . . . . .

385

ΚΩΝ΢ΣΑΝΣΙΝΟ΢ Ι. ΠΑΝΑΓΟΠΟΤΛΟ΢ Ο ορυκτός πλούτος και η νησιωτική ανάπτυξη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

399

ΑΝΣΩΝΙΟ΢ ΢ΠΑΝΟ΢ Μια επιτομή της οικονομίας της Νάξου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

415

ΙΩΑΝΝΑ Σ΢ΑΡΠΑ - ΚΩΝ΢ΣΑΝΣΙΝΟ΢ Σ΢ΑΡΠΑ΢ Οικονομική ανάπτυξη μέσω της Διά Βίου Μάθησης (ΔΒΜ): η περίπτωση της Νάξου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

431

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΔΕ΢ΠΟΙΝΑ ΔΙΜΕΛΛΗ ΢χεδιάζοντας οικισμούς στη νησιωτική Ελλάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

447

΢ΣΕΛΙΟ΢ Γ. ΕΤΡΤΠΙΩΣΗ΢ Σο οικολογικό αποτύπωμα της Νάξου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

473

ΝΙΚΟΛΑΟ΢ ΛΕΒΕΝΣΗ΢ - ΢ΠΤΡΟ΢ ΛΟΓΑΡΑ΢ - ΕΛΕΟΝΩΡΑ ΢ΣΑΤΡΑΚΑΚΗ Θέματα βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης του Δήμου Νάξου και Μικρών Κυκλάδων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

493

ΕΜΜΑΝΟΤΗΛ Β. ΜΑΡΜΑΡΑ΢ Η δημιουργία του δομημένου περιβάλλοντος στις Κυκλάδες ως απόρροια ενδογενών και μη αναπτυξιακών δυνάμεων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

517

ΝΕΟΙ ΝΑΞΙΩΣΕ΢ ΔΗΜΙΟΤΡΓΟΙ ΚΑΣΕΡΙΝΑ ΠΑΤΛΑΣΟΤ Ειρήνη Καστελλάνου-Παυλοπούλου: Σα πολλά πρόσωπα της τέχνης . . .

9

545

΢ΦΟΛΕΙΑ ΕΝ ΔΡΑ΢ΕΙ ΑΘΗΝΑ ΚΡΙΘΑΡΙΩΣΗ - ΜΑΣΘΑΙΟ΢ ΢ΑΣΡΑΣΖΕΜΗ΢ (υπεύθ. εκπαιδευτικοί) Οι ρίζες των Ναξίων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

563

ΣΕΚΜΗΡΙΑ ΣΟΤ ΝΑΞΙΑΚΟΤ ΢ΤΛΛΟΓΙΚΟΤ ΒΙΟΤ ΒΑ΢ΙΛΗ΢ ΥΡΑΓΚΟΤΛΟΠΟΤΛΟ΢ Επίσκεψη στις πηγές της Ομοσπονδίας Ναξιακών ΢υλλόγων . . . . . . . . . .

595

ΝΑΞΙΑΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΒΑ΢ΙΛΗ΢ ΥΡΑΓΚΟΤΛΟΠΟΤΛΟ΢ Αποφάσεις των ναξιακών δικαστηρίων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

623

ΠΑΡΟΤ΢ΙΑ΢Η ΒΙΒΛΙΩΝ ΓΑΡΤΥΑΛΛΙΑ ΘΕΟΔΩΡΙΔΟΤ ΔΗΜΗΣΡΑ Π. ΚΑΡΑΜΠΟΤΛΑ - ΓΙΩΡΓΟ΢ Ε. ΡΟΔΟΛΑΚΗ΢, «Ο κώδικας VATICANUS GRAECUS 2639. Nαξιακά νοταριακά έγγραφα του δουκάτου του Αιγαίου και της τουρκοκρατίας (1472-1598 και 1702-1798)», Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου 44 (2.XIII.12), Παράρτημα 12. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

665

ΑΛΕΚΟ΢ ΥΛΩΡΑΚΗ΢ Ναξιακά 2/2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

671

ΝΑΞΙΑΚΑ: Τποσημειώσεις και παραπομπές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

681

10

ΠΡΟΓΕΥ΢Η O ανά χείρας τόμος (των ετών 2013-2014) της ναξιακής επετηρίδας διεξέρχεται, όπως έχουμε προγραμματικά διακηρύξει, με σύγχρονες/νεωτερικού χαρακτήρα θεωρήσεις, πολλά θεματικά πεδία από διάφορες περιόδους της ναξιακής διαχρονίας. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται σε θέματα που σχετίζονται με την οικονομία και το περιβάλλον του νησιού μας, φυσικό και ανθρωπογενές, θέματα που απαιτούν και ιστορική θεώρηση, άγνωστη μέχρι σήμερα στη ναξιακή βιβλιογραφία παράμετρος (π.χ. η οικονομία και κοινωνία στη βενετοκρατούμενη και βυζαντινή Νάξο, η προστασία του περιβάλλοντος, ο οικισμένος χώρος και οι περιβαλλοντικές ρυθμίσεις από την αρχαία ως τη νεότερη εποχή). Επίσης, ιδιαίτερη αναφορά γίνεται σε λαογραφικό και γλωσσικό υλικό από τ’ Απεράθου. Έπεται μια συνοπτικότατη παρουσίαση των περιεχομένων του παρόντος τόμου: Ο Μιχάλης Κοκκολάκης δημοσιεύει πέντε ανέκδοτα δικαιοπρακτικά έγγραφα της Φραγκοκρατίας (σύμβαση εντριτίας, πωλητήριο περιβολιού, απελευθέρωση χωραφιών και απόφαση του βικάριου), με πληροφοριακά στοιχεία, μαρτυρίες, περιλήψεις, σχόλια και σχετικό γλωσσάριο. Ο Θανάσης Κωτσάκης προβαίνει σε μια ιστορική καταγραφή της παρουσίας των Κρητών στη Νάξο από τον 13ο έως τον 19ο αιώνα και επιχειρεί να διατυπώσει ερμηνείες, με βάση και τη σχετική βιβλιογραφία, για τις πολιτισμικές ομοιότητες της Νάξου και της Κρήτης. Ο Γιάννης Λογαράς ανατρέχει στο 1930 και καταγράφει το γεγονός της ανακήρυξης των Ρίχαρντ ΢τράους και Γαβριήλ Βέλτερ ως επίτιμων πολιτών Νάξου, παραθέτοντας σχετικό αρχειακό και δημοσιογραφικό υλικό. Ο Ιάκωβος Ναυπλιώτης-΢αραντηνός ανασύρει παλιές ιστορίες, που αναφέρονται σε οικογενειακές και οικονομικές σχέσεις αλλά και αντιδικίες των κατοίκων μιας γειτονιάς του Μπούργου της Χώρας Νάξου, μέσα από την παράθεση τριών εγγράφων, που αφορούν ακίνητα γύρω από τον πάλαι ποτέ ενοριακό Ναό της Αγίας Παρασκευής του Μπούργου. Ο ΢ίμος ΢υμεωνίδης φέρει στο φως έντεκα επιστολές, από το 1671 έως το 1677, του μητροπολίτη Παροναξίας Θεοφάνη Μαυρογορδάτου, προερχόμενες από τα Αρχεία Προπαγάνδας του Βατικανού, στις οποίες αποτυπώνονται τα φιλοκαθολικά αισθήματά του μητροπολίτη, η προσχώρησή του στον Καθολικισμό και η σχετική προσηλυτική δράση του.

11

ΝΑΞΙΑΚΑ 3/4

Ο Γιώργος Μαστορόπουλος συμβάλλει στη συζήτηση που εσχάτως κινητοποιεί την επιστημονική έρευνα και τη διεθνή επιστημονική κοινότητα, σχετικά με το Κάστρο τ’ Απαλίρου. Οι ειδικότερες αρχαιολογικές προσεγγίσεις του συναντώνται με τη συστηματική, διεπιστημονική έρευνα πεδίου των τελευταίων χρόνων, που διεξάγουν ξένα πανεπιστήμια, το Νορβηγικό Ινστιτούτο της Αθήνας και η αρμόδια Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, έρευνα που αποκαλύπτει νέα στοιχεία, προσθέτει γνώσεις και αναθεωρεί βεβαιότητες, ερμηνείες και πορίσματα παλαιότερων μελετών. Ο Μανόλης Βαρβούνης ακτινογραφεί την εθιμοταξία της πανήγυρης του Αγίου Νικοδήμου και περιγράφει φαινόμενα σύμμειξης εκκλησιαστικού και δημόσιου τελετουργικού, τη διαχείριση παλαιών παραδοσιακών μορφών πανήγυρης και τη «συγκατοίκησή» τους με νεωτερικά πανηγυρικά στοιχεία. Η Ελένη Γιαννούλη μελετά τη μορφή, το περιεχόμενο, τη χρήση και τη λειτουργία της απεραθίτικης κατάρας ως φαινομένου του λαϊκού πολιτισμού. Με όχημα τον καταρικό λόγο παραπέμπει στις παραδόσεις, τις δοξασίες, τις αξίες, τα ήθη, τη γλώσσα, την ποίηση, τη σκέψη, τη φιλοσοφία, την ταυτότητα των ανθρώπων που τον παράγουν. Η Ευαγγελή Ντάτση εξηγεί πώς η αρά-κατάρα εντάσσεται στη λαϊκή ποιητική παράδοση, με ειδική αναφορά στο απεραθίτικο κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον. Η Μαρία Ξεφτέρη επιχειρεί μια θεματική ταξινόμηση της νεοελληνικής κατάρας με βάση το εθνογραφικό παράδειγμα του χωριού Απεράθου. Διερευνά, επίσης, τη φύση της απεραθίτικης κατάρας, όπως εγγράφεται ως επικοινωνιακή και συμβολική πράξη, ως μαγικός λόγος και ως φορέας εξουσιαστικών σχέσεων. Η Αικατερίνη Πολυμενοπούλου και η Ευανθία Ρίζου-Κονιτοπούλου αναδιφούν στα αρχεία της ΑΕΠΙ (Ελληνικής Εταιρείας Προστασίας της Πνευματικής Ιδιοκτησίας) και αναδεικνύουν τα 600 μουσικά έργα του Γιώργου Κονιτόπουλου που έχουν κατοχυρωθεί ως πνευματική του ιδιοκτησία. Ο Αλέκος Φλωράκης αναλύει την πολιτική και θρησκευτική οργάνωση ενός χωριού της Νάξου, των Εγκαρών, τη λειτουργία της κοινότητας και της ενορίας, την αλληλοπεριχώρηση του κατοικημένου χώρου και του ιερού, της ιστορίας και της καθημερινής ζωής. Η Ιώ Μανωλέσσου πραγματοποιεί μια σύντομη επισκόπηση της εικόνας των ναξιακών ιδιωμάτων και της διαχρονικής τους εξέλιξης, όπως προκύπτει μέσα από τις δημώδεις γραπτές πηγές της ύστερης μεσαιωνικής και της πρώιμης νεοελληνικής περιόδου (15ος-18ος αιώνας). Ειδικότερα, παρουσιάζονται οι διαθέσιμες πρωτογενείς πηγές, δείγματα αυτών των εγγράφων, ενώ επιχειρείται μια αδρομερής ταξινόμηση και παρουσίαση των κυριότερων φωνητικών και μορφολογικών διαλεκτικών χαρακτηριστικών που απαντούν στα ναξιακά ιδιώματα.

12

Πρόγευση

Η Χριστίνα Μπασέα-Μπεζαντάκου κάνει μια γενική παρουσίαση του γλωσσικού υλικού που ως προφορικός λόγος έχει καταγραφεί από το χωριό Απείρανθος και βρίσκεται στα αρχεία του Κέντρου Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων (ΚΕΝΔΙ) και του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής (ΙΛΝΕ) της Ακαδημίας Αθηνών. Ο Ιωάννης Προμπονάς προβαίνει σε διορθωτικές παρεμβάσεις και ερμηνείες στη μελέτη του π. Μάρκου Φώσκολου «Παλαιά νομικά και νοταριακά έγγραφα από το Δουκάτο του Αιγαίου, Νάξος-΢αντορίνη 15ος-16ος αιώνας», που δημοσιεύτηκε στην ναξιακή επετηρίδα του 2012. Ο Βασίλης Φραγκουλόπουλος ανιχνεύει τη σχέση του Χρήστου Χρηστοβασίλη με τη Νάξο, με αφορμή την εύρεση στο Αρχείο του τελευταίου αθησαύριστων ναξιακών γλωσσαρίων. Η Ειρήνη Βλαχοπούλου και η Φωτεινή και Θεοδώρα Σζεβελέκου εξετάζουν τις συνθήκες παραγωγής και εμπορίας ναξιακών αγροτικών προϊόντων και συγκεκριμένα της πατάτας, των κρεάτων, των τυριών και του κίτρου, με βάση κυρίως τις πληροφορίες τοπικών παραγωγών. Οι Νικόλαος Διάκος, Λεμονιά ΢απουντζή, Ευσταθία και Μαρία-Παναγιώτα Φακουρέλη αναφέρονται στις συνθήκες παραγωγής και εμπορίας του ναξιακού μαρμάρου και της σμύριδας. Ο Γεώργιος Κορρές και η Αικατερίνη Κοκκίνου διερευνούν και αναλύουν την τουριστική ανάπτυξη και τις κοινωνικοοικονομικές της επιπτώσεις, με επικέντρωση στην τουριστική εξέλιξη της Νάξου και τις επιπτώσεις της στην τοπική ανάπτυξη. Ο Κωνσταντίνος Παναγόπουλος διατυπώνει προτάσεις καταγραφής και αξιοποίησης του ορυκτού πλούτου, με παράλληλη προστασία του νησιωτικού περιβάλλοντος και αποκατάσταση παλαιών μεταλλευτικών ή/και βιομηχανικών χώρων. Ο Αντώνιος ΢πανός ερευνά τη διαχρονική οικονομική πορεία της Νάξου, με μια σύντομη, συνοπτική περιδιάβαση στα μονοπάτια της τοπικής οικονομικής ιστορίας. Η Ιωάννα Σσάρπα και ο Κωνσταντίνος Σσάρπας συνδέουν την οικονομική ανάπτυξη της Νάξου με την εκπαίδευση και ειδικότερα με την δια βίου μάθηση και διατυπώνονται προτάσεις για την καρποφόρα συνέργεια αυτών των παραγόντων. Η Δέσποινα Διμέλλη επιχειρεί μια καταγραφή των χωρικών, πληθυσμιακών και παραγωγικών χαρακτηριστικών των οικισμών της νησιωτικής Ελλάδας και θεωρεί ότι είναι αναγκαία μια εξειδικευμένη προσέγγιση, που να μελετά σε βάθος και με περισσότερους δείκτες τους οικισμούς του νησιωτικού χώρου. Ο ΢τέλιος Ευριπιώτης αναφέρεται λεπτομερώς στο φυσικό, ζωικό, οικιστικό, τουριστικό και διαχειριστικό αποτύπωμα της Νάξου, ως συνιστωσών του

13

ΝΑΞΙΑΚΑ 3/4

οικολογικού αποτυπώματος, και προβαίνει στην εξέταση των αιτιών εμφάνισής του και στη διατύπωση προτάσεων. Ο Εμμανουήλ Μαρμαράς αναζητεί τις ρίζες δημιουργίας του δομημένου περιβάλλοντος στις Κυκλάδες, την επιρροή του πολιτισμικού παρελθόντος τους, αλλά και εξωγενών παραγόντων, στη διαμόρφωσή του και τους κανόνες του τοπικού εθιμικού δικαίου που διέπουν την ιδιοκτησία, τις χρήσεις γης, τα αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά στοιχεία του δομημένου και δημόσιου χώρου. Με γνώμονα την ανάδειξη της ερευνητικής επίδοσης της γυμνασιακής και λυκειακής κοινότητας της Νάξου, που καθιερώσαμε από την πρώτη επετηρίδα, δημοσιεύουμε εργασία μαθητών της Α´ Λυκείου του 1ου Επαγγελματικού Λυκείου Νάξου, που εδρεύει στο χωριό Φιλώτι. Η εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο προγράμματος, που είχε ως στόχους την ενασχόληση με την τοπική και την οικογενειακή ιστορία και την εξοικείωση με τις εθνογραφικές μεθόδους έρευνας. Η Κατερίνα Παυλάτου προσωπογραφεί την Ειρήνη Καστελλάνου-Παυλοπούλου, σε μια προσπάθεια ανάδειξης νέων ταλαντούχων Ναξιωτών δημιουργών. Ο Βασίλης Φραγκουλόπουλος περιηγείται σε γενέθλια τεκμήρια της Ομοσπονδίας Ναξιακών ΢υλλόγων (ΟΝΑ΢), στο πλαίσιο της προσέγγισης στοιχείων δημιουργίας και ζωής ναξιακών συλλογικών εκπροσωπήσεων και θεσμών τοπικής εξουσίας. Ο ίδιος δημοσιεύει πρόσφατες αποφάσεις γενικότερου και ειδικού ενδιαφέροντος του Πρωτοδικείου Νάξου. Σέλος, η Γαρυφαλλιά Θεοδωρίδου παρουσιάζει το βιβλίο «Ο κώδικας Vaticanus Graecus 2639» και ο Αλέκος Φλωράκης κάνει κοινό κτήμα την εισήγησή του κατά την παρουσίαση του δεύτερου τόμου των Ναξιακών.

14

Ανέκδοτα έγγραφα της Φραγκοκρατίας από το Τοπικό Αρχείο Νάξου. Α´: Λυτά έγγραφα ΜΙΧAΛΗΣ ΚΟΚΟΛΑΚΗΣ Ιστορικός, πρ. προϊστάμενος του Σοπικού Αρχείου Νάξου

Εισαγωγικά Από παλιότερες εποχές της ιστορίας της Νάξου έχουν διασωθεί χιλιάδες έγγραφα, τα οποία μας χάρισαν πλήθος πληροφορίες για την πολιτική και κοινωνική της εξέλιξη πριν το νησί ενσωματωθεί στο ελεύθερο ελληνικό κράτος. Από αυτά ένα μικρό κομμάτι είναι της Υραγκοκρατίας. Σα πιο πολλά είναι τίτλοι κυριότητας και διάφορες άλλες δικαιοπραξίες, που τις φύλαξαν ή τις αντέγραψαν σε γενιές κατοπινές, με στόχο να τεκμηριώσουν περιουσιακά δικαιώματα ή διεκδικήσεις. Σέτοια έγγραφα τηρούσαν προπαντός οι εκκλησιαστικές αρχές και οι Λατίνοι γαιοκτήμονες που αφέντευαν στο νησί για αιώνες. Δεν είναι τελείως αυτονόητο το πώς ορίζεται στη Νάξο η Υραγκοκρατία. Η μετάβαση ιδίως από τη Υραγκοκρατία στην Σουρκοκρατία είναι μια διαδικασία μάλλον σταδιακή, αλλά οι τρεις κυριότεροι σταθμοί της είναι: Σο 1537, όταν ο «δούκας του Αιγαίου Πελάγους» μετατράπηκε υποχρεωτικά σε «χαρατζιάρη» του σουλτάνου ΢ουλεϊμάν· το 1566, όταν ο τελευταίος «νόμιμος» δούκας Ιάκωβος Κρίσπος διώχτηκε από το πόστο του για να δώσει τη θέση του στον εκλεκτό του ΢ελίμ Β´, τον Εβραίο χρηματιστή Ιωσήφ Νάζη· και το 1579, όταν διορίστηκε στο νησί Σούρκος καδής και Σούρκος σαντζάκμπεης. Με μια έννοια βέβαια θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει πως η κατάλυση της Υραγκοκρατίας ποτέ δεν υπήρξε τελειωτική, ότι οι παλιοί θεσμοί και τα παλιά αφεντικά διατήρησαν τη δύναμή τους για πάνω από έναν αιώνα μετά την επιβολή του οθωμανικού καθεστώτος (για να μην το πάμε ως το 1821). Θεώρησα πάντως εδώ κατά σύμβαση πως η Υραγκοκρατία τελείωσε με την πτώση των Κρίσπων (1566), και τα έγγραφα που θα παραθέσω ανάγονται όλα στις τελευταίες δεκαετίες τους, και για την ακρίβεια στην πολύχρονη θητεία του προτελευταίου

15

Ι΢ΣΟΡΙΑ

δούκα Ιωάννη Δ´ (1517-1564)1. Σότε άλλωστε χρονολογούνται και τα πιο πολλά από τα έγγραφα που παρουσιάστηκαν ως τώρα σε παρόμοιες δημοσιεύσεις. Σα περισσότερα ναξιακά έγγραφα της Υραγκοκρατίας, πρωτότυπα ή αντίγραφα, τα συγκέντρωσε στα χέρια του με τρόπους άδηλους ο ΢υριανός ιστοριοδίφης Περικλής Ζερλέντης (1852-1925). Από αυτά ένα τμήμα κατέληξε ύστερα στην Κεντρική Τπηρεσία των Γενικών Αρχείων του Κράτους (ΓΑΚ), ενώ άλλα πουλήθηκαν στη Βατικανή Βιβλιοθήκη της Ρώμης. Σα κυριότερα τα δημοσίεψε σε διάφορα συγγράμματα ο ίδιος ο Ζερλέντης. Αργότερα (1951) ο Ι. Βισβίζης δημοσίεψε από το υλικό των ΓΑΚ τα έγγραφα ενός νοταριακού κατάστιχου του Παντολέοντα Μηνιάτη (1538-1577), και πιο πρόσφατα οι Γ. Ροδολάκης και Δ. Καραμπούλα παρουσίασαν τον κώδικα 2639 του Βατικανού, που περιέχει στο δεύτερο μέρος του 52 δικαιοπραξίες καμωμένες στη Νάξο τα χρόνια 14721598. Και οι δυο αυτές εκδόσεις έγιναν από το Κέντρο Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου της Ακαδημίας Αθηνών2. Από όσα χαρτιά της Υραγκοκρατίας σώζονται ως σήμερα στη Νάξο, λιγοστά ανήκουν στο αρχείο της Καθολικής Μητρόπολης3 και άλλα στο σύνολο που έχει το όνομα «συλλογή Ιωάννου Δελλαρόκκα». Σον πυρήνα αυτής της συλλογής τον συγκροτούν τα λείψανα του μοναστηριακού αρχείου της Καπέλλας Καζάτζας στο Κάστρο της Νάξου. Μεταξύ τους είναι κι ο κτητορικός του κώδικας («Repertorio de’ Βeni della Kiura Kapella»), δημιούργημα των Ιησουιτών που έλεγχαν το μοναστήρι από το 16284. Η αρχειακή συλλογή Δελλαρόκκα είναι άμεσα ή έμμεσα η βασική πηγή των 24 δικαιοπραξιών του 16ου αιώνα, οι οποίες δημοσιεύτηκαν από τον Αντώνη Κατσουρό το 1955, σε μια εποχή που δεν είχαν ακόμα μόνιμη στέγη ή ξεκάθαρο καθεστώς. Απ’ τα έγγραφα του Κατσουρού τα πρώτα 13 είναι της Υραγκοκρατίας, όπως εμείς την ορίσαμε παραπάνω. Σα έξι από αυτά τα δημοσίεψε από λυτά χαρτιά που είχαν διασωθεί στη συλλογή, και τα εφτά από κόπιες που ήταν αντιγραμμένες στον κώδικα της Καπέλλας· στην πραγματικότητα όμως και τα λυτά του έγγραφα είχαν τα περισσότερα καταχωρηθεί και στον κώδικα. Όλα αυτά τα έγγραφα είναι στα ελληνικά ― για ευνόητους λόγους δεν θέλησε, καθώς φαίνεται, να επεκταθεί ο Κατσουρός στη δημοσίευση των ιταλικών εγγράφων του κώδικα, αν και θα είΔεν είχα στη διάθεσή μου δυστυχώς την εισήγηση του ΜΠΕΝ ΢ΛΟΣ, «Η Νάξος στην εποχή του δουκός Ιωάννη Δ´», στο Ε´ ΢υνέδριο «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων», Απεράθου 31/8/2013.

2 Βιβλιογραφικές παραπομπές σε αυτές τις δημοσιεύσεις δίνω παρακάτω, στα σχόλια των εγγράφων.

3 Βλ. ενδεικτικά: Δελτίο Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου 4 (1988), σελ. 99-110· Π. Ε. ΡΕΜΟΤΝΔΟ΢, «Αρχείον Καθολικής Αρχιεπισκοπής Νάξου (ΑΚΑΝ)», Δρυς Υψικάρηνος [τιμητικός τόμος Δ. Οικονομίδη, 2007+, σελ. 465-470.

4 Για την ιστορία της Καπέλλας και των δυτικών μοναστικών ταγμάτων (Ιησουιτών, Λαζαριστών, ΢αλεσιανών) που συνδέθηκαν με το μοναστήρι βλ. το άρθρο του ίδιου του Ι. ΔΕΛΛΑΡΟΚΚΑ («Η Καπέλλα Καζάτζα, η Αδελφοσύνη και η Εμπορική ΢χολή Νάξου», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 4 *1964+, σελ. 439-468 [και ανάτυπο]).

1

16

Ανέκδοτα έγγραφα της Υραγκοκρατίας

χε προσέξει την ύπαρξή τους. Ο ίδιος αργότερα δημοσίεψε και μεταγενέστερα έγγραφα της συλλογής Δελλαρόκκα (δηλαδή του 17ου αιώνα), που είναι βεβαίως πολύ περισσότερα. Μετά τις δημοσιεύσεις του Αντώνη Κατσουρού οι κώδικες και τα έγγραφα της συλλογής Δελλαρόκκα κατατέθηκαν σταδιακά στο τοπικό Ιστορικό Αρχείο Νάξου (παράρτημα των ΓΑΚ), που ο Δελλαρόκκας ήταν ο ουσιαστικός του ιδρυτής και η ψυχή του ως τον θάνατό του (1994). Αναλυτικός τους κατάλογος ποτέ δεν εκδόθηκε και φαίνεται απίθανο να επιχειρηθεί μια τέτοια εργασία στο άμεσο μέλλον. Θα χρειαζόταν, επίσης, ειδικότερη έρευνα για να εξακριβωθεί πόσα απ’ αυτά έχουν δημοσιευτεί στο αναμεταξύ από διάφορους ιστορικούς μελετητές. Κατά το 1980 το μεγαλύτερο μέρος της συλλογής μικροφωτογραφήθηκε πάντως από το Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Σράπεζας, ενώ στα 1999-2000 ο τότε υπεύθυνος του Αρχείου π. Αντ. Απειρανθίτης ταξινόμησε το υλικό σε 46 φακέλους και κατέγραψε πρόχειρα το περιεχόμενο κάθε φακέλου με χρονολογικές ενδείξεις. Από την καταγραφή αυτή εντοπίζονταν εύκολα οι φάκελοι που περιείχαν τεκμήρια του 16ου αιώνα, πρωτότυπα ή αντίγραφα (οι αρ. 2, 9-10, 23-24, 39 και 42), ενώ στο φάκελο 25 τοποθετήθηκε μαζί με άλλο υλικό ο προαναφερόμενος κώδικας της Καπέλλας. Τλικό του 16ου αιώνα υπήρχε και στη λεγόμενη συλλογή Θεοκτίστης Βελάστη, από την οποία προέρχεται το έγγραφο του 1541 που εκδίδεται παρακάτω (Γ). ΢τη δική μου θητεία ως υπεύθυνος του Αρχείου (2006-2011) διατήρησα σε γενικές γραμμές την ταξινόμηση Απειρανθίτη. Σον Αύγουστο του 2009, όταν το Αρχείο παραδόθηκε προσωρινά στην κ. Μ. Παπαγιάννη, συντάχθηκε μαζί με το επίσημο πρωτόκολλο παραλαβής και μία λακωνικότατη λίστα των πολυτιμότερων κειμηλίων του. Εκεί αριθμήσαμε σε ιδιαίτερο λήμμα δεκατρία λυτά «έγγραφα της Υραγκοκρατίας» (1527-1573), από τα οποία τα 8 τα θεωρήσαμε «πρωτότυπα». Αργότερα σύγκρινα τη λίστα αυτή με την έκδοση Κατσουρού και διαπίστωσα πως οχτώ από αυτά (πέντε «πρωτότυπα» και τρία αντίγραφα) τα είχε ήδη δημοσιεύσει5. Απόμεναν επομένως τα πέντε που εκδίδονται παρακάτω. Δεν είναι αυτοσκοπός της έρευνας η δημοσίευση κάθε παλιού εγγράφου, ούτε είναι δυνατό να συνιστά τη βασική αποστολή μιας αρχειακής υπηρεσίας. Από τότε, ωστόσο, θεώρησα ότι αυτά τα πέντε έγγραφα θα πρέπει να δημοσιευτούν. Σο επιστημονικό ενδιαφέρον για την περίοδο της Υραγκοκρατίας συνεχιζόταν αμείωτο, σε ορισμένα σημεία αυτών των εγγράφων υφίστανται νύξεις για επίσημα πρόσωπα ή για θεσμούς του δουκάτου της Νάξου (όπως τα αξιώματα του βικάριου και του απανωκυνηγάρη) που είναι για μας αρκετά ΢το άρθρο του ΚΑΣ΢ΟΤΡΟΤ («Ναξιακά δικαιοπρακτικά έγγραφα του 16ου αιώνος», Επετηρίς του Μεσαιωνικού Αρχείου 5 [1955], σελ. 47-91) έχουν τους αριθμούς 4, 7, 8, 9, 11, 12, 15, 16 (τα δυο τελευταία σε άλλη παραλλαγή από τον κώδικα της Καπέλλας). Σο έγγραφο 17 (προικοσύμφωνο του 1573) εντοπίστηκε αργότερα στον φάκελο 44.

5

17

Ι΢ΣΟΡΙΑ

σκοτεινά, και το τελευταίο έγγραφο (Ε) ανήκει στη σπανιότατη κατηγορία των επίσημων δουκικών πριβιλεγίων. Ευκταίο φαινόταν επίσης να συμπληρωθεί, όσο γινόταν, η έκδοση Κατσουρού, έστω και μισόν αιώνα ύστερα, με τα έγγραφα που ο ίδιος, δουλεύοντας σε συνθήκες πολύ πιο πρωτόγονες, δεν κατάφερε να εντοπίσει ή να επεξεργαστεί. Τπήρχαν ωστόσο αρκετές δυσκολίες: Σα έγγραφα Α και Β ήθελαν μια παλαιογραφική εμπειρία που εγώ δεν την είχα, ενώ τα Δ και Ε είχαν γραφτεί στα ιταλικά· επίσης, το κείμενο των Β και Ε είχε σωθεί ακρωτηριασμένο. Σο πιο ευανάγνωστο ήταν το Γ, αλλά και αυτό χρειαζόταν ιδιαίτερη έρευνα για να διαλευκανθούν ορισμένα πραγματολογικά του στοιχεία. Η δημοσίευση των λυτών μονάχα εγγράφων έμοιαζε, τέλος, για μεσοβέζικη λύση, γιατί σύντομα είδα πως έγγραφα της Υραγκοκρατίας, πέρα από όσα είχε δημοσιεύσει ο Κατσουρός, υπάρχουν ακόμη ανέκδοτα και στον κώδικα της Καπέλλας. Πριν ωστόσο φύγω από το Αρχείο, στις 29/8/2011, η φοιτήτρια του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Μαρία Λαζαρίδου, που έκανε τότε στη Νάξο την πρακτική της εξάσκηση, φωτογράφισε ψηφιακά με παράκλησή μου τα πέντε έγγραφα, και με βάση τα αντίγραφα αυτά ξεκίνησα το 2012 τη μεταγραφή και τον υπομνηματισμό τους. Για διάφορους λόγους, κυρίως προσωπικούς, η δουλειά εκείνη έμεινε στη μέση. Με την ενθάρρυνση όμως του φίλου Βασ. Υραγκουλόπουλου αποφάσισα τελικά, το καλοκαίρι του 2014, να ολοκληρώσω την παρουσίαση των πέντε λυτών εγγράφων και να τα δώσω για δημοσίευση. ΢ε δεύτερη φάση ελπίζω να ολοκληρώσω την εργασία, εκδίδοντας και τα έγγραφα του κώδικα της Καπέλλας. Για την ώρα παραθέτω έναν προκαταρτικό κατάλογο αυτών των τελευταίων, που είναι γραμμένα και τα τέσσερα στα ιταλικά: 1. Εκχώρηση κτήματος από τον αφέντη της Σζιας Γιάκουμο Γκοζαδίνο στον γιο του Αντώνιο (12/10/1521). Καντζελάριος Μάρκος Δελλαπόρτας.

2. Μαρτυρία σχετική με τρεις ελιές που είχαν πουληθεί στην Ποταμιά (24/3/ 1553). Καντζελάριος Μάρκος Παντουάνος.

3. Διαθήκη του Υραγκίσκου Ντελλαγραμμάτικα (7/2/1564). Καντζελάριοι Μάρκος Παντουάνος και Ιωάννης Γάτος.

4. Πρόσκληση για τυχόν ενστάσεις κατά της πώλησης στον Νικόλαο Ντεστέ του ετήσιου τέλους μιας κότας (2/6/1565). Τποκαντζελάριος Μ. Μπελώνιας. ΢τη μεταγραφή των εγγράφων διατήρησα όλες τις ανορθογραφίες, έστω και αν δυσκολεύουν την κατανόηση. Ομαλοποίησα όμως τον τονισμό και τη στίξη και έβαλα κεφαλαία στα κύρια ονόματα. Όλα τα ελληνικά έγγραφα μονοτονίστηκαν· το θεώρησα σχολαστικισμό να επιβάλω ψιλές και περισπωμένες σε κείμενα όπως το Γ, που σχεδόν αγνοεί την έννοια του τονισμού. ΢τις εγκλιτικές αντωνυμίες, που οι παλιοί γενικά τις κολλούσαν στην προηγούμενη λέξη, προτάσσω το ενωτικό για λόγους σαφήνειας (άνδραν-της, ήδωκέν-τω).

18

Ανέκδοτα έγγραφα της Υραγκοκρατίας

΢τα ιταλικά ξεχώρισα το v από το u και το j από το i με βάση τις σημερινές συνήθειες, οι οποίες δεν ίσχυαν στην ορθογραφία της Αναγέννησης. Σέλος, χρησιμοποίησα τα γνωστά κριτικά σημεία: αβγ (αβγ) *αβγ+ <αβγ> ,αβγ} ,αβγ} †αβγ† *……+ +, /, ≠, $, # ϗ

Γράμματα που δεν διακρίνονται με βεβαιότητα, λόγω φθοράς ή κακογραφίας ΢υμπλήρωση των γραμμάτων σε περίπτωση συντομογραφίας ΢υμπλήρωση των γραμμάτων που λείπουν λόγω φθοράς του χαρτιού ΢υμπλήρωση των γραμμάτων που παρέλειψε άθελά του ο γραφέας Γράμματα περιττά που γράφτηκαν κατά λάθος και πρέπει να διαγραφούν Γράμματα που έχουν διαγραφεί από τον ίδιο το γραφέα Έκφραση ή λέξη προβληματική ή ακατανόητη Φάσμα στο έγγραφο που είναι αδύνατο να συμπληρωθεί Αποδίδουν κατά προσέγγιση διάφορα σημάδια ή σύμβολα των γραφέων ΢υντομογραφία του «και» την οποία διατήρησα, όπου υπάρχει

΢ε κάθε έγγραφο προτάσσονται στοιχεία περιγραφικά και ιστορικά και ακολουθεί η περίληψη του περιεχομένου. Ειδικότερα θέματα συζητιούνται στα «΢χόλια». ΢το τέλος δίνεται συγκεντρωτικό γλωσσάρι. Σο άρθρο αυτό μπορεί να μη γραφόταν ποτέ χωρίς τη βοήθεια και την ενθάρρυνση που μου πρόσφερε σε πάμπολλες περιστάσεις ο Κώστας Κατσουρός, γιος του Αντώνη, όσο διάστημα εργάστηκα στη Νάξο. Σον ευχαριστώ θερμά.

Α Σύμβαση εντριτίας στις Μεγάλες Πέτρες (4 Αυγούστου 1529) ΢υλλογή Δελλαρόκκα, φάκελος 10 (Ιδιωτικά συμβόλαια), υποφ. 1. Υύλλο περγαμηνής 27x15½ εκ., καλά διατηρημένο, με μικρές φθορές από παλιές διπλώσεις. Σο κείμενο στη μία όψη· από πίσω δύο οπισθόγραφα. Σο πρώτο: εντριτία / εις ταις μεγάλαις / πέτραις εις το / κατζόπερνον· ακριβώς από κάτω, με αλλιώτικο χέρι, η προσθήκη: Katotopos. Σο δεύτερο είναι τελείως εξίτηλο· μαντεύω περισσότερο παρά διαβάζω τα εξής: α*υγούστου / αφκθ’ εις μεγά+λαις πέ/*τραις εις το κατζόπρι+νον / *οπού+ δ*ίνει+ ο *αν+τώνις / ο ν*ικουλαρ+όπουλο*ς / του+ μιχέλι κριτικού. Σο έγγραφο είναι αντίγραφο, καμωμένο το 1537 από το γνωστό μας νοτάριο Παντ. Μηνιάτη, όπως δηλώνει ο ίδιος στο τέλος. Η λακωνική εγγραφή «Katotopos» (με λατινικά στοιχεία) πιστοποιεί ότι βρισκόταν στο

19

Ι΢ΣΟΡΙΑ

αρχείο των Ιησουιτών της Νάξου, παρόλο που δεν μεταγράφηκε, όσο μπόρεσα να διαπιστώσω, στον κώδικα της Καπέλλας (βλ. παρακάτω, ΢χόλια). Μαρτυρίες. Σο έγγραφο επισημάνθηκε το 1940 από τον Διονύσιο Ζακυθηνό, που περιέγραψε τότε με συντομία πέντε «έγγραφα επί περγαμηνής» από τη συλλογή Δελλαρόκκα («Παλαιογραφικαί έρευναι εις τας Κυκλάδας νήσους», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 5 [1965], σελ. 726). Για το δεύτερο από αυτά σημειώνει: «Εμβατικοσύμφωνον του Γεωργίου Μπαούζη ιερέως (9 Αυγούστου 1529)». Ασφαλώς είναι το ίδιο έγγραφο και το μόνο γνωστό, αν δεν γελιέμαι, του συγκεκριμένου νοτάριου. Σο ψηφίο που δηλώνει, όμως, την ημέρα του μήνα (στ. 1) δεν είναι, θαρρώ, ούτε «9» ούτε «θ´», αλλά ένα «δ´» με μεγάλη «ουρά» που το κάνει επιφανειακά να μοιάζει με «ζ´». Ακριβώς το ίδιο σύμβολο διακρίνουμε στους στίχους 15 (υπέρπυρα ιδ´) και 28 (νοέμβριος δ´). ΢ε παλιό αυτόγραφο κατάλογο 251 εγγράφων της συλλογής του, γραμμένο στα φύλλα διαφημιστικού ημερολογίου φαρμακευτικής εταιρείας του 1934, ο Δελλαρόκκας περιγράφει το ίδιο έγγραφο ως εξής: «Εμβατικοσύμφωνον μεταξύ Αντώνη Νικολαροπούλου και Μιχέλη Κρητικού. Μεμβράνη. Επίσημον. Παντ. Μηνιάτης, ΢υμβολαιογράφος, Νοέμβριος 1536» *sic+. Εδώ ο συντάκτης και η χρονολογία του πρωτοτύπου απουσιάζουν ολότελα. ΢τη δική του αντίθετα πρόχειρη καταλογογράφηση του φακέλου (2000), ο π. Α. Απειρανθίτης χρονολόγησε σωστότερα το αντίγραφο στις 6(;) Νοεμβρίου 1537, ενώ για την αρχική ημερομηνία σημείωσε ότι «διαβάζεται μόνον το κθ´ (29) του μήνα». ΢την πραγματικότητα διάβαζε τα δυο τελευταία ψηφία της χρονολογίας «αφκθ´» (1529), που είναι θαμπή και κακογραμμένη αλλά πάντως αδιαμφισβήτητη. Αγνοώ για ποια αιτία ο Αντώνης Κατσουρός, όταν δημοσίεψε το 1955 την πρώτη από τις πέντε περγαμηνές του Ζακυθηνού, δηλαδή το πρωτότυπο πωλητήριο του Νικολού Ντεμαρή (12/7/1527), που τηρείται και αυτό ως σήμερα στον ίδιο υποφάκελο (10.1), αγνοούσε όπως φαίνεται το επίμαχο εμβατικοσύμφωνο. Περίληψη. Ο Μιχέλης Κρητικός από τις Μέλανες δίνει στον Αντώνη Νικουλαρόπουλο 14 υπέρπυρα για «εμπατίκι» και αποκτά το ισόβιο και κληρονομικό δικαίωμα να καλλιεργεί μία έκταση χωραφιών στις Μεγάλες Πέτρες, της οποίας καθορίζονται τα σύνορα. Ο καλλιεργητής υποχρεώνεται να σπέρνει τα χωράφια και να δίνει στον Νικουλαρόπουλο και ύστερα στους κληρονόμους του τη νόμιμη «εντριτία». Όποιος παραβεί τη συμφωνία θα πληρώσει για πρόστιμο 25 υπέρπυρα, τα μισά στην «αφεντία» και τα υπόλοιπα στον αντισυμβαλλόμενο.

20

Ανέκδοτα έγγραφα της Υραγκοκρατίας

Υωτογραφία του εγγράφου Α

21

Ι΢ΣΟΡΙΑ

Κείμενο † Εις το όνομαν του Κ(υρίο)υ αμήν· εις {σ}έτ(ος) αυτού ͵αφκθ´, μηνί αύγουστος δ´, ευρισκόμενη ο κυρ Αντώνης Νικουλαρόπουλος και ο κυρ Μιχέλ(ης) Κριτικός εκ της Μέλανες, επέσαν εις τον ναόν του αγίου Δημητρίου σε συμβήβασιν, και δήνη-του ο κυρ Αντώνης του ειρημένου κυρ Μιχέλη μερδικόν χωράφοια αποκείνα οπού έχει εις ταις 5 Μεγάλαις Πέτρες· γρικόντας από το λεύτερον περιβόλ(ι) του ειρημένου Αντωνίου να πα τον εγκρεμνόν τον τρανόν, να έρθει στον εγκρεμνόν οπούναι οπίσω στην Ορηνία, να εύγη βορινά ήσα το ακτή, να πα την ράχη ράχη από πλευρόν πλευρόν, να εύγει στο Κατζόπρυνον, να γυρήσει να πα την †Παγριόμανδρα†, να πάγει στου Μεγαλομάρτυρα τον τράφον, να εύγει στη ΢κάλα, και αποκεί να 10 εύγει τον τράφον τράφον να κοφηνάρι στα πρώτα σιμάδια· τα οποία χωράφοια του τα δίνη να τα σπέρνη, κάθαι π*ου σπ+έρνουνται τα σύμπλοιά-τωναι νάναι και αυτός κρατιμένος να τα σπέρνει, και να τα ποκώβγη ο άνωθεν Αντώνης και οι κλοιρονόμοι του, να πέρνου την εντριτήα κατά την τάξει του τόπουμας· με τούτω να τα έχει παντοτινά παιδίων παιδίων-του. Με τούτον ομο15 λογά ο κυρ Αντώνης, και επερίλαβε ενπατίκη από τον κυρ Μιχέλη υπ(έ)ρ(πυρα) ιδ´ έμπροσθεν στον κάτω γεγραμένον μαρτύρων των παρακαλετών ομοφωνησμένοι· βάνουν και αληλογία στη μέσιν-των υπ(έ)ρ(πυρα) κε´ να τα πληρώνει το άστεργον μέρος, τα ήμυσι της αφεντίας και τα ,ή} έτερα της μερίδος οπού στέργει· πληρόνουντας και μη πληρόνωντας η παρούσα να έχει το 20 στέργον και αμεταποίητον. Μάρτυρες παρακαλετοί: κυρ Ιάκουμο ντα Σζήπρις κυρ Κωνσταντής της Σζαούρενας και ο αδελφός αυτού ο κυρ Μπερτίς ϗ ο κυρ Αντώνης Νικούλαρης ο κουτζός 25 Μετετέθη η παρούσα γραφή δια χειρός καμού Παντολέωντος Μινιάτι και νοταρίου Ναξίας υπό αίτερον γράμμα του μακαριτού π(α)πά κυρ Γεωρ(γίου) Μπαγούζη και νοταρίου από λόγον ως λόγον κατά ασφάλειαν εις έτος ‚αφλζ´, μηνί νοέμβριος δ´, εν τω ναώ του αγίου Παντελ*ε-] ήμονος. $

Σχόλια. 1: Εις έτος αυτού. Αδέξια η έκφραση και προβληματική η ανάγνωση· θα περιμέναμε μάλλον «εκ της γεννήσεως αυτού», ή κάτι ανάλογο. ― 2: Αντώνης Νικουλαρόπουλος, Μιχέλης Κρητικός. Γνωστοί και οι δύο από άλλες πράξεις του Παντ. Μηνιάτη (Ι. Βισβίζης, «Ναξιακά νοταριακά έγγραφα των τελευταίων χρόνων του Δουκάτου του Αιγαίου (1538-1577)», Επετηρίς Αρχείου Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου 4 [1951+, σελ. 76 και 90). ― 3, 28: Αγίου Δημητρίου, Αγίου Παντελεήμονος. Παλιές εκκλησίες που υπάρχουν ακόμα στο Μπούργο της Νάξου (Γ. Μαστορόπουλος, «Ναοί και μονύδρια της Φώρας Νάξου κατά την εποχή του αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 19

22

Ανέκδοτα έγγραφα της Υραγκοκρατίας

*2005+, σελ.373). ― 5: Μεγάλες Πέτρες. Περιοχή ανάμεσα στα χωριά Μέλανες και Ποταμιά. Οι όροι «Μεγάλες Πέτρες» και «Ζήρια» υποδήλωναν αργότερα όλο τον «τόπο» που έλεγχε εκεί η μονή της Καπέλλας στα χρόνια των Ιησουιτών, με κέντρο την έπαυλη που είχαν στα Καλαμίτσια. Οι γαίες αυτές θα διακρίνονταν σε «Απάνω» και «Κάτω Σόπο» (ενδεικτικά: Π. Ζερλέντης, Φεουδαλική πολιτεία εν τη νήσω Νάξω, 1925, σελ. 67· M. Campagnolo, «La confrèrie de la Sainte-Croix et le Monastère des Jésuites à Naxos au debut du XVIIIe siècle», Θησαυρίσματα 23 [1993], σελ. 335-336· ΢. Χαρράς - M. Campagnolo, Ο νοτάριος της Νάξου Στέφανος Τ(ρ)ουμπίνος, 1712-1738, 2010, σελ. 150-152, όπου η οριοθεσία «του Κάτω Σόπου και του Απάνω Σόπου»). ― 7: Ορηνία. Πβ. M. Campagnolo, «La confrèrie...», σελ.

335 («Erinies»)· Α. Κατσουρός, «Ναξιακά<» *1955+, σελ. 80 («Ορινιά»). ― 8: Κατζόπρυνον [= Κατσόπρινο(ς) ή Κατσόπιρνο(ς)+. Κοινό ναξιακό τοπωνύμιο που επιβιώνει και σήμερα βόρεια της Ποταμιάς. Πβ. επίσης ΢. Χαρράς - M. Campagnolo, ό.π., σελ. 129-131. ― Παγριόμανδρα. Ίσως σφάλμα του αντιγραφέα, αντί «Παλαιόμανδρα»· σε μαρτυρία όμως για τα σύνορα του τόπου στις Μεγάλες Πέτρες (1648) σημειώνεται: «να εύγη έως την καλοκαιρινήν μάνδρα, να κατέβη στο Κατζόπρινον...» (Κώδικας Μονής Καπέλλας, σελ. 197). ― 15: Ενπατίκη [= εμπατίκι+. Εδώ με την κυριολεκτική σημασία, δηλαδή τα λεφτά που παίρνει ο ιδιοκτήτης για να δώσει το χωράφι στον καλλιεργητή (και όχι, όπως αργότερα, η ίδια η σύμβαση). ― Υπέρπυρα. Θεωρητικά, τα βυζαντινά χρυσά νομίσματα· αλλά η λέξη φαίνεται ότι δήλωνε πια την αξία περίπου μισής ασημένιας βενετικής λίρας. ― 20. Στέργον. Αντί «στέρεον», ίσως από επίδραση του «στέργει» λίγο πρωτύτερα. ― 21: Ντα Τζήπρις [= Δεσύπρης+. Άγνωστο το επώνυμο στη σύγχρονη Νάξο, αλλά συνηθέστατο στην Σήνο. ― 22: Τζαούρενας. Πβ. Βισβίζης, ό.π., σελ.

91: «σύμπλιον της Σζούρενας». ― 27: Μπαγούζη. Για το επώνυμο πβ. Βισβίζης, ό.π., ευρετήριο σελ. 153. ΢ήμερα σώζεται μόνο το τοπωνύμιο Μπαούζι, κοντά στο ΢αγκρί.

Β Πωλητήριο περιβολιού στο Κρύο Νερό (21 Μαρτίου 1541) ΢υλλογή Δελλαρόκκα, φάκελος 2 (Νοτάριοι), υποφ. 1 (το μοναδικό του έγγραφο). Δύο κομμάτια από φύλλο περγαμηνής με πλάτος 16½ εκ. και σωζόμενα ύψη 4½ και 31 εκ. Σο μακρόστενο έγγραφο είχε παλιότερα διπλωθεί σε εννέα μάλλον οριζόντιες «φέτες», προκαλώντας σοβαρή φθορά στο κείμενο εκεί που έπεφτε η τσάκιση, δηλαδή κάθε εφτά περίπου στίχους. Λείπει δυστυχώς η πάνω «φέτα», δηλαδή οι πρώτοι 5-6 στίχοι, που θα περιείχαν την ημερομηνία και τον τόπο συντάξεως, τα επώνυμα των συμβαλλομένων, την τοποθεσία του ακινήτου και ίσως το όνομα του νοτάριου, που λείπει τελείως από το υπόλοιπο κείμενο. Η ζημιά κάπως αντισταθμίζεται από το λακωνικό οπισθόγραφο που

23

Ι΢ΣΟΡΙΑ

διασώζεται στο πλάι της δεύτερης «φέτας», δηλαδή στο πιο μικρό από τα δυο σωζόμενα κομμάτια της περγαμηνής: γράμμα δια το λιβάδι / εις το κρίο νερό / 1541. Σο ψηφίο 5 της χρονολογίας φαίνεται εδώ κάπως αμφίβολο, αλλά το γράψιμο, η ορολογία και ορισμένα ανθρωπωνύμια που βρίσκονται και σε άλλα έγγραφα της περιόδου αποκλείουν κάθε χρονολόγηση σε διαφορετικόν αιώνα. ΢το κυρίως κείμενο, από το στίχο που αρίθμησα εδώ ως 1 σώζονται μόνο ελάχιστα ίχνη γραμμάτων και καμμία λέξη δε μπορεί να αποκατασταθεί, ενώ είναι τελείως φθαρμένος και ο στίχος 8, ο τελευταίος του πρώτου κομματιού της περγαμηνής. Η συνέχεια όμως του νοήματος με πείθει πως ο ίδιος στίχος συνεχίζεται και στο επόμενο κομμάτι της περγαμηνής, όπου διακρίνω ασήμαντα ίχνη από τις κάτω κεραίες ορισμένων γραμμάτων του, μολονότι ο αρμός των δύο κομματιών έχει τελείως φαγωθεί. Μαρτυρίες. Σο έγγραφο ταυτίζεται ασφαλώς με την τρίτη από τις πέντε περγαμηνές που είχε δει το 1940 ο Ζακυθηνός (βλ. παραπάνω, έγγραφο Α): «Νοταριακόν έγγραφον ιδιωτικόν (21 Μαρτίου 1541)». Τποθέτω πως τότε το έγγραφο θα σωζόταν ολόκληρο και ο Ζακυθηνός μπόρεσε να διαβάσει την ακριβή του χρονολογία. Κατά το κείμενο που διαθέτουμε (στ. 11), στις 13 Μαρτίου του ίδιου χρόνου ο πουλητής Αντώνης είχε ήδη εφοδιαστεί με την απαιτούμενη εξουσιοδότηση και ακολούθησε η εκδήλωση του ενδιαφέροντος από τον «αφεντότοπο» Μιχελέτο, η εκτίμηση του ακινήτου από ειδικούς «αποκοπτάδες», ο καταρτισμός της συμφωνίας και η αποπληρωμή· φαίνεται εύλογο να χρειάστηκαν 7-8 μέρες, και όχι περισσότερο, για τις διαδικασίες αυτές. Κατά σύμπτωση τις ίδιες μέρες (Μάρτιος του 1541) έχουν γραφτεί αρκετές από τις πράξεις του σωζόμενου τμήματος του νοταριακού καταστίχου του Παντ. Μηνιάτη, στις οποίες δεν ανήκει όμως η δική μας. Δεν νομίζω πως το γράψιμο είναι του Μηνιάτη, αν και του μοιάζει στο ύφος, την τεχνική και τις ανορθογραφίες (μα και στην απρόσμενη σχολαστικότητα με την οποία ξεχωρίζει τις οξείες από τις βαρείες). Αντίθετα με το έγγραφο Α, δεν βλέπω σχέση ανάμεσα στο πωλητήριο αυτό και στο αρχείο ή τα κτήματα των Ιησουιτών. Περίληψη. Ο άρχοντας Μιχελέτος ασκεί το δικαίωμα της προτίμησης για λογαριασμό της γυναίκας του Λιανής και εξαγοράζει τα δικαιώματα του καλλιεργητή του Αντώνη (που με τη σειρά του ενεργούσε βάσει έγγραφης εξουσιοδότησης της γυναίκας του Υλουρέντζας) στο περιβόλι που είχε παραχωρήσει προηγουμένως ο πεθερός του, με αντάλλαγμα να παίρνει ετήσιο τέλος δύο μόδια στάρι. Με κοινή τους συμφωνία όρισαν «αποκοπτάδες» τον Γιαννούλη Ντελιβόγια και τον Ιωάννη Μιχαλίτση, που εκτίμησαν την αξία του κτήματος «δια ελεύθερο» σε 25 δουκάτα, αλλά αφαίρεσαν τα 17 εξαιτίας του χαρατσιού και των δύο τελών (προς τον ίδιο τον Μιχελέτο ως κληρονόμο του πεθερού του και προς τον Νικολό Μωυζέ) με τα οποία βαρύνεται. Ο Μιχελέτος δίνει τα

24

Ανέκδοτα έγγραφα της Υραγκοκρατίας

υπόλοιπα 8 δουκάτα και παραλαμβάνει το κτήμα με όλα τα «δικαιώματά» του, ενώ ο Αντώνης εγγυάται να τον καλύψει σε κάθε μελλοντική αμφισβήτηση ή αξίωση τρίτων. Σο πρόστιμο για όποιον παραβεί τη συμφωνία είναι 50 υπέρπυρα, τα μισά για την «αυθεντία» και τα υπόλοιπα για τον αντισυμβαλλόμενο. Κείμενο

5

10

15

20

25

30

35

[.........................................................................................................................] σύμπλοιον της κεράς της Άνδρου και του Χριστόφορου του Μπαλεστρέρει με σπίτ(ι), με πηγάδη, με συκίαις μωδίων 2/, περιβολιασμένον με τους τράφους του· το οπίον περιβόλ(ι) ήτωναι γλυγορώτερα του ποταί Σζαν Αντώνι του καντζιλιέρει και πενθερού του άνωθ(εν) σερ Μιχελέτου οπού τώχεν αγωραστόν, και ντα πω εσικώθην και ήδωκέν-τω του Γιανούλ(η) του Μόσχου να του δίδει τέλος πάσα χρόνον σιτάρι μώδια 2/. Σώρα η άνωθεν Φλου*ρέντ+ζ*α .................................] τ*ον+ άνδραν-τη*ς το+ν Αν*τώνι ......................+ να πουλήση το παρόν πράμα, κατά πώς του ήδωκε την εξουσί(αν) εις σε μία μπώλιτζα οπού μούδειξεν εμέν του νοταρίου εις το άνωθεν μηλέζημον ϗ εις της 13 του Μαρτίου, από γράμμαν του παπ(ά) Σζανή του Μικονιάτει. Λοιπόν ο άνωθ(εν) σερ Μιχελέτος ο δια όνομαν της αρχόντισάς-του της Λιανής ως σαν αφεντότοπος οπού είναι μπροτιμάται να το αγωράσι καλύτερα παρά άλλον τινά, ϗ εις αυτώ εσιαστήκασιν με τον κυρ Αντώνι και βάλασιν τον σερ Για*νού+λ(η) Ντε*λ+ιβόγια και τον *κ+υρ *Ι+ω(άννη) Μιχαλίτζη να *........................+ το άνωθεν πράμα κατά πώς τους ήθελ(ε) φωτίσην ο Θ(εό)ς, ως καθώς των εδώκασιν την εξουσίαν ομπροστά εις τον κυρ Μιχάλι Νταμίγ(ο) και εις τον Ιω(άννη) Μπαλεστρέρει του Χριστόφορου τον υιόν, οπού τους ευάλασιν παρακαλετούς μαρτύρους ϗ με πένα της αφεντίας υπ(έ)ρ(πυρα) 50/, με τούτω να ρεσαλβάρουσι και να μπατάρουσι απάνω στην αποκοπεί τα δύο μώδια το σιτάρι οπού πέρνει ο σερ Μιχελέτος διά τέλος, και σολδ(ία) 12/ έτερον τέλος του μισέρ Νικ*ο+λού Μωηζέ ϗ 8 άσπρα αργυρά χαράτζη *......................+ κατά της ώρας ήλθασιν οι άνωθεν αποκωπτάδαις, ο σερ Γιανούλ(ης) και ο κυρ Ιω(άννης), και ήπασιν εμέν του νοταρίου το πώς επήγασιν εις το άνωθ(εν) πράμα ϗ μπήκασιν μέσα και είδασίν-τω όλλον από μίαν μερίαν ως άλλη, και στημάρασιν και ποκώψασίν-το δια ελεύθερον εις δουκ(ά)τ(α) κορέντ(ε) № 25/, ήγουν ήκωσι πέντ(ε)· και από αυτά τα 25/ δουκ(ά)τ(α) ευγάνουν και κώπτουσιν δια τα δύο μώδια το σιτάρι, ήγουν το τέλος, δουκ(ά)τ(α) 12/, ήγουν δώδεκα, και δια τα 8 *άσ+πρ(α) χ*α+ράτζι ϗ τα 12 σολδ(ία) το τέλος του μισέρ Νικολού κώπτουσιν έτερα δουκ(ά)τ(α) 5/, ήγουν πέντ(ε), οπού γίνουνται όλλα δουκ(ά)τ(α) 17/· και απομένουσ(ι) ρέστος να δώσι ο σερ Μιχελέτος του κυρ Αντώνι δουκ(ά)τ(α) 8 να σώσουσιν 25/, εις το νούμερον της αποκοπής· ϗ κατά της ώρας ενεπαυτήκασιν και οι δύο μερίδαις εις τ(η)ν λεγομένην αποκοπεί. Σώρα ο κυρ Αντώνις δίδει ϗ παραδίδει ϗ πουλή το αυτόν πράμα του σερ Μιχελέτου και των διαδόχων-του, κατά πώς ευρίσκεται με το χαράτζην-του, με το τέλος-του και μετά πασσών των δι*κα+ιω*μ+άτων αυτού, να το έχει της εξουσίας-του αυτός και οι κληρονόμοι-του, να το πουλήσου, να το χαρίσου και να το κάμου σα θέλου, πληρόνωντας το χαράτζην άσπρ(α) αργυρά 8, και σολδ(ία) 12/ τέλος

25

Ι΢ΣΟΡΙΑ

του άνωθεν μισέρ Νικολού· με τούτω όπιαν ώραν ήθελαι σικωθεί τινάς 40 να πυράξει τον σερ Μιχελέτον εις αυτώ ή τους κληρονόμους-του, τάσσει ϗ ομπληγάρεται ο κυρ Αντώνιος και τα καλλά-του, όπου και αν εθέλασιν ευρεθεί, στάμπελ(ε) μόμπειλε, κινητά-τε και ακίνητα, να των απηλ*ο+γ*ιο+ύνται εις πάσαν τάνω και ηντερέσω οπού τος ήθελ(ε)ν ακαδέρει· ϗ εις αυτό ομολογά ο κυρ Αντώνιος πως έλαβεν από τον σ*ερ+ Μιχελέτον 45 δουκ(ά)τ(α) 8 κορέντ(ε) ϗ κράζεται κωτέντος < ϗ > σατζηφάδος· και η παρούσα-τος γραφή θέλουσι τα παρόντ(α) μέροι να είναι ισχυρά και βευαία, εις πέναν υπ(έ)ρ(πυρα) 50/, τα ήμυσι της αυθεντίας και τα ήμυσι της μερίδος οπού στέργει, ϗ τα εξής. Παρακαλούσι και αξιοπίστους μάρτ(υ)ρ(ας) ≠ τον σερ Αντώνιον Κρίσπον του γέρου βικάριου ≠ 50 ϗ τον σερ Σζάνε ντε λα Γραμματική ≠

Σχόλια. Οπισθόγραφο: Κρίο Νερό. ΢το Λιβάδι της Νάξου το μικροτοπωνύμιο «Κρύο Νερό» βρίσκεται στην περιοχή του σημερινού βιολογικού καθαρισμού (πληροφορία ΢τ. Μαρινάκη). Αγνοώ αν είναι, όμως, ίδιο με το Κρύο Νερό άλλων εγγράφων του 17ου-18ου αιώνα (Α. Κατσουρός, «Ναξιακά δικαιοπρακτικά έγγραφα του 17ου αιώνος», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 7 *1968+, σελ. 177, 229· Α. ΢ιφωνιού κ.ά., «Ο κώδικας του νοταρίου Νάξου Ιωάννου Μηνιάτη, 1680-1689», Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου 29-30 [1982-1983+, ευρετήριο σελ. 1307· ΢. Χαρράς - M. Campagnolo, Ο νοτάριος..., σελ. 192-3). ― 2: Κεράς της Άνδρου. Εννοείται (υποθέτω) η Θαδδαία, κόρη του δούκα της Νάξου Ιωάννη Δ´ Κρίσπου και συμβία του αφέντη της Άνδρου (1540;-1566) Ιωάννη Υραγκίσκου ΢ουμμαρίπα· τότε θα ήταν πολύ νεαρή (R. Sauger, Iστορία των αρχαίων δουκών και λοιπών ηγεμόνων του Αιγαίου Πελάγους, μετάφραση Α. Καραλή, 1878, σελ. 218-9· Π. Ζερλέντης, Φεουδαλική..., σελ. 52· C. Hopf, Chroniques gréco-romanes inédites ou peu connues, 1873, σελ. 483· Ι. Ναυπλιώτης, «Η σφραγίδα των ΢ομμαρίπα της Άνδρου (1440-1566)», Δελτίο Εραλδικής και Γενεαλογικής Εταιρείας 7 *1988+, σελ. 201). ― 4: Τζαν Αντώνι του καντζιλιέρει. Προφανέστατα ο Joannes Antonius Patavinus, notarius imperialis et cancelarius Naxiae, όπως υπογράφεται σε πριβιλέγιο του 1523 (L. Ross J. Schmeller, «Urkunden zur Geschichte Griechenlands im Mittelalter», Abhandlungen der Philosophisch-philologische Classe der Koeniglich Bayerischen Akademie der Wissenschaft 2 *1837+, σελ.161). Θα τον ξαναβρούμε (1525) με τον τύπο Zuan Antonio Padoano (Π. Ζερλέντης, ό.π., σελ. 50 και Δ. Καραμπούλα Γ. Ροδολάκης, Ο κώδικας Vaticanus Graecus 2639: Ναξιακά νοταριακά έγγραφα του δουκάτου του Αιγαίου και της Τουρκοκρατίας, 1472-1598 και 1702-1798, 2013, σελ. 221)· το 1528 ήταν ήδη μακαρίτης (στο ίδιο, σελ. 223). ΢υγγενής του θα είναι ο κατοπινός καντζελάριος Μάρκος Παντουάνος (παρακάτω, έγγραφα Δ-Ε)· τον γαμπρό του ωστόσο το Μιχελέτο (κοινότατο όνομα στους Υράγκους της Νάξου) δυσκολεύομαι να τον ταυτίσω. ― 10: Μηλέζημον. Σο ιταλ. millesimo (= χιλιοστός), εδώ με την έννοια «χρονολογία». ― 15: Γιανούλη Ντελιβόγια. Σον

26

Ανέκδοτα έγγραφα της Υραγκοκρατίας

ξαναβρίσκουμε το 1554 ως «αποκοπτή της αυθεντίας» (Δ. Καραμπούλα - Γ. Ροδολάκης, ό.π., σελ. 239). Σο 1569 είχε πια πεθάνει (π. Μ. Υώσκολος, «Παλαιά νομικά και νοταριακά έγγραφα από το Δουκάτο του Αιγαίου», Ναξιακά 2 *2012+, σελ. 137). ― 19, 47: Υπέρπυρα. Πβ. το σχόλιο στο έγγραφο Α (στ. 15). ― 22: Νικολού Μωηζέ. ΢ε άλλα έγγραφα ονομάζεται «Νικολός Κρίσπος του μισέρ Μωυζέ» (Βισβίζης, «Ναξιακά...», σελ. 72· Α. Κατσουρός, «Ναξιακά...» [1955], σελ. 76). Σο όνομα «Μωυζές» το ξαναβρίσκουμε και αργότερα στην οικογένεια των Κρίσπων. ― 26: Δουκάτα κορέντε. Κανονικά η επίσημη λογιστική νομισματική μονάδα της Βενετίας, ίση με 6,2 λίρες ή 124 ασημένια σολδία (και με 50 περίπου τούρκικα άσπρα). ΢τη Νάξο ωστόσο (Βισβίζης, ό.π., σελ. 72-74) βλέπουμε την ισοτιμία 1 δουκάτο = 273 σολδία, ίσως επειδή τα τοπικά σολδία ήταν υποτιμημένα. ― 49: Του γέρου βικάριου. Δηλαδή του «Σζουάνε Κρίσπου και ποτέ βικάριου», όπως εμφανίζεται σε άλλα έγγραφα του 1540-1541 (Βισβίζης, ό.π., σελ. 52, 91 και το σχόλιο στις σελίδες 120-121). Σο όνομα «Αντώνιος» φαίνεται πως το είχαν ταυτόχρονα κι άλλοι Κρίσποι, όλοι τους συγγενείς της δουκικής οικογένειας. ― 50: Τζάνε ντε λα Γραμματική (αντί για το αναμενόμενο Ντελαγραμμάτικα). Ο ίδιος και σε έγγραφο του 1538 (Α. Κατσουρός, ό.π., σελ. 55).

Γ Απελευθέρωση χωραφιών στον Άγιο Αντώνιο Καμπόνων (18 Οκτωβρίου 1541) ΢υλλογή Βελάστη αρ. 1 (πρώην φάκελος ΙΙ/2· για την προέλευση, το περιεχόμενο και την ταξινόμηση αυτής της συλλογής βλ. Μ. Κοκολάκης, «΢υλλογή Θεοκτίστης Βελάστη», περιοδικό Φλέα 24 *2009+). Φάρτινο μονόφυλλο 29 x 21 εκ. Σο έγγραφο ήταν παλιά διπλωμένο στα τέσσερα και έχει φθαρεί στο κάτω του περιθώριο και κατά μήκος της κάθετης τσάκισης. Είναι ολοφάνερα μεταγενέστερο αντίγραφο (κόπια εκ το καθολικόν, όπως γράφει) του πρωτότυπου εγγράφου, αλλά λείπει η χρονολογία ή το όνομα του αντιγραφέα. Σο ευανάγνωστο αλλά πολύ ανορθόγραφο γράψιμο διαφέρει ριζικά από τη βυζαντινίζουσα καλλιγραφία των εγγράφων Α και Β· το λατινόμορφο s, η απουσία κατά κανόνα πνευμάτων και τόνων και μία ή δυο λεπτομέρειες ακόμα δίνουν σε μένα μια αίσθηση πως προέρχεται από «φράγκικο» χέρι. ΢υναντάμε πού και πού διττογραφίες και δεινούς βαρβαρισμούς, και επίσης την ένδειξη ότι κάποια σημεία (στ. 2 και 31) διαστρεβλώθηκαν λόγω ελλιπούς εξοικείωσης με την ορολογία του πρωτοτύπου. Η ταυτότητα του αντιγραφέα έμμεσα προκύπτει από την ακόλουθη σημείωση, που ο ίδιος έγραψε στην πίσω όψη του χαρτιού: το κομπρομέσο που έκαμεν ο πεθερός-μου μ*ε μ+ανόλι ϗ τζανή θεολογίτη για τιν διαφορά που είχασ/ην εις τζι κάμπονες καμομένο εις του 16*..+ Απριλίου 22 εβρίσκετε εις την καντζελαρία / του παντελεάκη του μινιάτη. Μια και το ψηφίο 6 στη

27

Ι΢ΣΟΡΙΑ

χρονολογία είναι εδώ ξεκάθαρο, ο Μηνιάτης του οπισθογράφου δεν είναι διόλου ο γνωστός αντιγραφέας του εγγράφου Α, αλλά ο ομώνυμος απόγονός του, που υπογράφει αρκετές δημοσιευμένες νοταριακές πράξεις των ετών 1645-1665 (Α. Κατσουρός, «Ναξιακά...», σελ. 169-195). Σο αντίγραφο άρα θα πρέπει να φτιάχτηκε κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα, και συγκεκριμένα από τον τότε αφεντότοπο των Καμπόνων Μαρκέτο Κορονέλλο, όπως θα εκθέσω αμέσως παρακάτω. Μαρτυρίες. Δε γνωρίζω άλλη μνεία του εγγράφου ως τον Υλεβάρη του 1980, όταν φωτογραφήθηκε με τα υπόλοιπα χαρτιά της συλλογής Βελάστη από το Ιστορικό-Παλαιογραφικό Αρχείο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Σράπεζας (καρούλι 23/857, φιλμ αρ. 50· η κατάστασή του στη φωτογραφία είναι ολόιδια με τη σημερινή). Με τις διάφορες ιδιοκτησίες Υράγκων στην κοιλάδα των Καμπόνων (ΒΑ των Μελάνων) ασχολούνται πολλά υστερότερα έγγραφα της ίδιας αυτής συλλογής, και επίσης μερικά που είχε ιδιοποιηθεί παλιότερα ο Περικλής Ζερλέντης. Από αυτά σχετίζεται άμεσα με το δικό μας το έγγραφο το περίφημο πριβιλέγιο του δούκα Ιακώβου Κρίσπου (2/4/1565), που «δια την στενοχωρίαν των καιρών» εκχωρούσε στην ίδια αρχόντισσα, τη Μαρκέτα Διασκούφα, δικαίωμα πλήρους ιδιοκτησίας στις Κάμπονες και άλλα της «φέουδα» (Γράμματα των τελευταίων Φράγκων δουκών του Αιγαίου Πελάγους..., 1924, σελ.

72-74). ΢τη συνέχεια οι Κάμπονες πέρασαν στην οικογένεια ΢ανούδου και στα 1615, όπως μαρτυρεί και σήμερα η επιγραφή του, ο Μιχελέτος ΢ανούδος έχτισε δίπλα σχεδόν στο ξωκλήσι του αγίου Αντωνίου τον οικογενειακό του πύργο. Ασφαλώς η «διαφορά» που μνημονεύει το οπισθόγραφο αφορούσε από τη μια τους διαδόχους του Μιχελέτου ΢ανούδου ως αφέντες του πύργου και από την άλλη την οικογένεια Θεολογίτη ως κατόχους της εκκλησίας και των κτημάτων της, σύμφωνα με τους όρους που πρόβλεπε το ίδιο το έγγραφο. Κληρονόμος του Μιχελέτου ήταν ο Νικολάκης ΢ανούδος, ο οποίος με το προικοσύμφωνο της 23/1/1659 (συλλογή Βελάστη αρ. 12) μεταβίβασε στην κόρη του Μαργέτα την ψιλή κυριότητα στα «πάσκουλα Καμπόνων και Λαγκάδας», διατηρώντας όμως την ισόβια επικαρπία. Με τον θάνατό του η διαχείριση του «τόπου» θα περάσει στο γαμπρό του, το Μαρκέτο Κορονέλλο, που το 1700 τον άφησε με διαθήκη στον γιο του το Γερμανάκη (συλλογή Βελάστη αρ. 17). Επομένως, «πεθερός» του οπισθογράφου είναι ο Νικολάκης ΢ανούδος και συντάκτης του ο ίδιος ο Κορονέλλος. Περίληψη. Ο άρχοντας Γιάκουμος Ντεστές και η συμβία του Μαρκέτα Διασκούφα κάνουν «ψυχικό» και απαλλάσσουν οριστικά από την εντριτία τα χωράφια που κατείχε στις Λουράδες των Καμπόνων ο παπα-Αλέξης Θεολογίτης, με βάση τα σύνορα που καθορίζει το έγγραφο. Προηγουμένως και με άδεια της Μαρκέτας, που ήταν η αρχική ιδιοκτήτρια, ο παπάς είχε χτίσει εκεί με δαπάνες

28

Ανέκδοτα έγγραφα της Υραγκοκρατίας

του την εκκλησία του Αγίου Αντωνίου. ΢το εξής ο ίδιος και οι κληρονόμοι του δεν θα δίνουν στους αφεντότοπους παρά τρία σολδία για «τέλος» κάθε ΢επτέμβριο. Σο αντρόγυνο εγγυάται για τυχόν αμφισβητήσεις και ορίζεται κάποιο πρόστιμο (βλ. ΢χόλια) σε περίπτωση που θα αθετηθεί η συμφωνία. Κείμενο

5

10

15

20

25

30

35

Κόπια εκ το καθολικόν πόντο προς πόντο Εις το όνομα του Κιρίου αμήν· α´φμα´, μινή οκτοβρίου ιη´, εις το μέγα κάστρον της Αξίας εις το αρχοντικό του ευγενή άρχου μισέρ Γιάκουμου Ντεστέ· στον ντόπον εκίνον εβρισκομένον εκί κατά παρισήας ο εβγενίς άρχος Γιάκουμος Ντεστές ομού με την αρχόντισάν-του την κερά Μαρκέτα και θυγάτηρ του ποτέ σερ Νικολού Διασκούφου, το δε έτερον μέρος ο εβλαβέστατος π(α)πά κιρ Αλέξης Θεολογίτης, την σήμερον φανερός πιούν ϗ ομολογού ο ριθοίς σερ Γιάκουμος ϗ η αρχόντισάν-του η κερά Μαρκέτα το πος εδώκασιν τα χοράφια του εβλαβεστάτου π(α)πά κιρ Αλεξίου που έχουσιν στες Κάμπονες στης Λουράδες, τα οπία χοράφια τα εποσεντέριζε ο δέσποτας ϗ έκαμνέν-τα ϗ έπερνε τ(η)ν εντριτήα ο ριθής μισέρ Γιάκουμος από τα λεγόμενα χοράφια· τα οπία χοράφια κονφινάρου από την πόρτα του Ελινηκού, να πα την στράτα στ<ρ>άτα, να φινήρου στου γέρου του Φήλιπου ϗ αποκή να πάγη στο περγιάδι στο λεγόμενον Ραχήδη, να φηνίρου στου κιρ Ιω(άννη) του Διμητράκι· τα οπία χοράφια ήτον ,ήτον} από τις αρχόντισάς-του του εβγενί άρχου μισέρ Γιάκουμου, είγουν τοις αρχόντισας της κερά Μαρκέτας, ϗ έσοντας ϗ να του δόσι η λεγομένι αρχόντισα η κερά Μαρκέτα του ριθέντος π(α)πά να τα κάμνι ος καθός άνοθεν γράφομεν, έδοκέν-του θέλημα ϗ έχτησε ο δέσποτας εκλισήαν μέσα στα χοράφηα, τον μέγαν Αντόνιον. Σόρα θέλουν η λεγόμενη αφεντότοπη, ήγουν ο μισέρ Γιάκουμος ϗ η αρχόντισάν-του η κερά Μαρκέτα, με ηδίαντος θέλισην ϗ βούλισην ϗ η δίον-τος σε μιαν όρεξη ϗ ελεφτερόνουση τα λεγόμενα χοράφια, να μιν δίδη καμίαν ενδριτήα ποτέ-του έος εώνος δια τα λεγόμενα χοράφια, ,να μιν δήδι} ειμή σολιδία γ´ να δίδι ο δέσποτας ϗ η κλιρονόμιν-του του αφεντότοπου δια τα άνοθεν χοράφια πάσα μίνα του σετεμβρίου, ήγουν τα τρία σολιδήα όχη άλον· ϗ έσοντας ο δέσποτας να χτήσι τ(ην) εγλισήαν ϗ να κάμη το ανέστημα με δικές του έξοδες, θέλλουν ϗ η λεγόμενη αφεντότοπη ϗ αφήνου του ριθέντος π(α)πά ψιχηκόν ϗ χάρισμα ϗ ελεφτερόνουν τα άνοθεν χοράφηα <ο>ς καθός άνοθεν γράφομεν· ϗ σε τούτο να μιν μπορή τηνάς εδικός, μιδέ μικρός μιδέ μέγας, ,να μπορή} να γιρέψι κανέναν δικέομα δια τα λεγόμενα χοράφια εις τον λεγόμενον π(α)πά ϗ εις τους κλιρονόμους-του ημή το τέλος το άνοθεν, ϗ ο ρηθής δέσποτας από την σήμερον να έχη τα λεγόμενα χοράφηα της εξουσίας-του αφτός ϗ η κλιρονόμιν-του, να πουρκίσουν, να πουλίσουν, να χαρίσουν, να δόσουν για την ψιχίν-τος ϗ έος θελίσουν να κάμουν, εις αφτήν την ελεφτερίαν ομπλιγάροντάς-*το+υ ο εβγενίς άρχος ϗ η αρχόντισάν-του τα καλάν-τος, κινιτά ϗ ακίνητα, όπου ϗ αν εβρίσκουντε, να ντεφεντέρουν τον δέσποτα ϗ τους κλιρονόμους-του εις σε πάσαν κερόν οπού ήθελαν εβρεθή ϗ να γιρέψη τηνάς να πιράξη ης αφτό το ψηχικόν· ϗ εις ετούτο έμιναν κοντέντη ϗ βάνουν ϗ αλιλογία εις τιν μέσιν-τος †.p.†, τα εμισά τοις αφεντίας ϗ τα εμισά τοις μερίδος οπού στέργη. Όθεν εις βεβέοσην της παρούσης βάνουν και παρακαλετούς μάρτηρες τον κιρ Μελήνον Μαγλαβέρα ϗ κιρ Κοσταντή τον Μπουλιμένον ϗ κιρ Νικόλα Μπαρ<μ>π*αρ+ή. Καγώ *ο Πέ+τρος της Αγιά Ψιχίς ϗ νοτάριος *δια] χιρός-μου έγραψα ≠

Σχόλια. 2: Μέγα κάστρον. Η σωστή γραφή πρέπει να ήταν «μέσα κάστρον» (σε αντίθεση με το Μπούργο), όπως και σε πολλά άλλα έγγραφα του 16ου αιώνα, μεταξύ των οποίων και ένα αυτόγραφο του ίδιου νοτάριου από το 1554

29

Ι΢ΣΟΡΙΑ

(Δ. Καραμπούλα - Γ. Ροδολάκης, Ο κώδικας…, σελ. 239). ― 3: Γιάκουμου Ντεστέ. Ο ίδιος είναι σύζυγος της «αρχόντισσας Μαρκέτας» και στο παραπάνω έγγραφο του 1554. ΢το πριβιλέγιο αντίθετα του 1565 (παραπάνω, Μαρτυρίες) η Μαρκέτα Διασκούφα χαρακτηρίζεται «γυναίκα του ποτέ μισέρ Αντωνίου Κρίσπου, και τώρα εδευτεροϋπαντρεύτικε με τον εμπιστεμμένον της άνδρα μισέρ Γιάκωμο Δεσδέ». Δεν μπορώ ικανοποιητικά να εξηγήσω τούτη την αντίφαση, ούτε να πω αν ο Κρίσπος αυτός είναι ίδιος με του εγγράφου Β (στ. 49) ή Δ (στ.

3), οπότε ήταν ζωντανός το 1541. ― 10: Πόρτα του Ελινηκού. Σο Ελληνικό είναι παλιά τοπωνυμία ανάμεσα στις Κάμπονες και το σημερινό Κουρουνοχώρι, όπου περίπου τα λείψανα του αρχαίου υδραγωγείου της Νάξου (με τα οποία σχετίζεται ίσως το όνομα)· και υπήρχε πράγματι μια κάποια «πόρτα» πάνω στον δρόμο που ανέβαινε κάποτε την κοιλάδα προς τη μεριά των Καμπόνων, πριν να γίνει ο σημερινός αμαξιτός (πληροφορίες από αγρότες της περιοχής). ― 15: Μέγαν Αντόνιον. Για το εκκλησάκι αυτό των Καμπόνων και τη διπλή του λατρεία βλ. τώρα Α. Κωτσάκης, Η διαμόρφωση του πολιτισμικού τοπίου της νήσου Νάξου από το 1204 έως και την ίδρυση του ελληνικού κράτους, διδακτορική διατριβή, Καλαμάτα, 2013, σελ. 144 (με παραπομπή και στο δικό μας έγγραφο). ΢το προικοσύμφωνο του 1659 (παραπάνω, Μαρτυρίες) μνημονεύεται στα προικώα ακίνητα εκκλησία της Θεοτόκου, δηλαδή το βόρειο κλίτος του σημερινού ναού, που ανήκει στους Καθολικούς και το είχαν προσθέσει προφανώς οι ΢ανούδοι. ― 31: .p. Δεν κατάλαβε ο αντιγραφέας ούτε τη νομισματική μονάδα (μάλλον τα «υπέρπυρα» των προηγούμενων εγγράφων), ούτε και το ποσό του προστίμου· δεν αποκλείω να έγραφε το πρωτότυπο ρ´ (= 100), αλλά εκατό υπέρπυρα φαίνονται πολλά. ― 33: Μελήνον. Άτονο στο πρωτότυπο και ανήκουστο, όσο γνωρίζω, τέτοιο βαφτιστικό στις Κυκλάδες, μολονότι το «Μελίνος» συναντιέται σήμερα στην Κύπρο. ΢τη Νάξο υπάρχει το «Μέλινος» μόνο σαν τοπωνύμιο (στη βορινή της ακτή). Τποψιάζομαι ωστόσο σφάλμα του γραφέα, καθώς μάλιστα σε έγγραφο του 1562 απαντάται ο «Μανόλης Μαγλαβέρας ο λεγόμενος Μουλάς» (Α. Κατσουρός, «Ναξιακά...» *1955+, σελ. 66). Σο επώνυμο «Μαγ(κ)λαβέρας» συχνό στα έγγραφα. ― 34: Μπαρμπαρή. Άτονο και αυτό· διακρίνεται ανεπαίσθητα και η άκρη του δεύτερου «ρ»· συμπλήρωσα το όνομα βάσει της αναφοράς του σε δυο έγγραφα του 1538 (Βισβίζης, «Ναξιακά...», σελ.

11 και Α. Κατσουρός, ό.π., σελ. 56). ― 35: Πέτρος της Αγιά Ψιχίς. Σου νοτάριου αυτού με το παράξενο παρανόμι εκδόθηκαν πρόσφατα δυο άλλα έγγραφα, του 1554 και του 1569 (Δ. Καραμπούλα - Γ. Ροδολάκης, ό.π., σελ. 239· π. Μ. Υώσκολος, «Παλαιά νομικά<», σελ. 137). Υαίνεται ότι ζούσε ακόμη το 1581, οπότε χαρακτηρίζεται «δάσκαλος» (Δ. Καραμπούλα - Γ. Ροδολάκης, ό.π., σελ. 265). ΢υγγενής του θα ήταν ο επίσης νοτάριος «Παύλος της Αγίας Χυχής» (15551561· στο ίδιο, σελ. 296).

30

Ανέκδοτα έγγραφα της Υραγκοκρατίας

Δ Απόφαση του βικάριου για το αμπέλι του Παρατρέχου (9 Νοεμβρίου 1558) ΢υλλογή Δελλαρόκκα, φάκελος 24 (Αδελφότητα Σιμίου ΢ταυρού), υποφ. 2. Φάρτινο δίφυλλο 32x22 εκ. διατηρημένο θαυμάσια, παρά τις διπλώσεις που είχε υποστεί· φωτογραφία του παρουσιάστηκε στην έκθεση τεκμηρίων από τις συλλογές Ζερλέντη και Δελλαρόκκα, που οργάνωσαν τα ΓΑΚ Νάξου το 2007. Σο κείμενο μόνο στην πρώτη σελίδα, όπου έχουν υπογραμμιστεί με κόκκινο χοντρό μολύβι (όπως και σε άλλα έγγραφα του φακέλου) οι αναφορές στην εκκλησία της Καζάτζας· έργο πιθανότατα του δικηγόρου Ν. Πρωτονοτάριου, που χρησιμοποίησε στο Μεσοπόλεμο τα έγγραφα ως πειστήρια στη δικαστική διαμάχη της Αδελφότητας του Σιμίου ΢ταυρού με την Καθολική Μητρόπολη της Νάξου για τον έλεγχο της περιουσίας της Καζάτζας. ΢την πίσω σελίδα οι σημειώσεις τουλάχιστον έξι γραφέων για το περιεχόμενο του εγγράφου. Οι παλιότερες γράφουν τη λέξη S(e)nt(en)za και έπειτα τα εξής: Determ[i]na/ciun fatta / per lho Mco dno / Jannullio goza/dino dignissimo / vicrio· με άλλο χέρι δυσανάγνωστα γράμματα και μετά η προσθήκη: scriture dela casaza· άλλοι πρόσθεσαν την ημερομηνία (1558 Nov. 9) και από κάτω: d’ un metro di vino in / para{ra}trecho. Οι υπόλοιπες εγγραφές: (α) Il Sr yanuli Gozadino / sentenzia che la vigna / della Sra Margarita / Mendrino paghi ogn’ anno / un Metro di Vino alla / Casazza. (β) 1558 Nov. 9 / Marcus Paduanus / Cancell. Ducalis / Il Magco Dno Janulio Gozadino / Sgr di Zia. Sententia / che la vigna della q. d. Margarita / Mendrino che è al paratrecho / debba pagare ogni anno alla Casazza / un metro di vino / senza contrasto integralmente / e non pagando, la vinea sia della / Casazza per razon di detto metro. (γ) + 1558 / Sentence de Janouli Gozadino / en notre faveur pour le metro / de vin, ou de la vigne en cas / de refus du vin à Paratrecho. Άλλο σημείωμα στην αρχή του κειμένου: 1558 Novembre 9. Il Magco / Dno janulio Gozadino fa / Sentenza / che la vigna di paratrecho / pagava ogni anno un metro / di vino alla casazza. Αντίγραφο του κειμένου, με μικρές γραμματικές και ορθογραφικές εξομαλύνσεις, βρίσκεται καταχωρημένο στη σελίδα 107 του κώδικα της Καπέλλας Καζάτζας. Μαρτυρίες. Για την κάπως «περιθωριακή» αυτή υπόθεση με το κρασί του Παρατρέχου έχουμε από το αρχείο των Ιησουιτών τρία έγγραφα του 16ου αιώνα. Σο παλιότερο είναι η αρχική δωρεά της Μαργαρίτας Μεντρινού προς την «αδελφοσύνην οπού έχουν την σήμερον εις την Κερά μας την Καπέλλα» (15/3/1554), προ πολλού δημοσιευμένη από τον Αντώνη Κατσουρό («Ναξιακά..» *1955+, σελ. 60-62· αντίγραφο βρίσκεται στη σελίδα 105 του κώδικα της Καπέλλας). Ακολουθεί η απόφαση του βικάριου σε βάρος της κόρης της, την οποία εκδίδουμε παρακάτω, και μετά η δωρεά του αμπελιού από την τελευταία προς τον Σζάνε Κάλβο (5/10/1570), με όρο ρητό να πληρώνει ο ίδιος και το κρασί της Καζάτζας (Α. Κατσουρός, ό.π., σελ. 70· το πρωτότυπο είναι στη συλλογή Δελλαρόκκα, φάκελος 42).

31

Ι΢ΣΟΡΙΑ

Περίληψη. Ο προεστός της Καζάτζας Αντώνιος Κρίσπος κατάγγειλε πως η Υιλίππα Μεντρινού αρνείται να εκπληρώσει το ψυχικό της μακαρίτισσας μητέρας της Μαργαρίτας, που όριζε να προσφέρεται κάθε χρόνο στην εκκλησία ένα μέτρο κρασί από το αμπέλι που έχει στον Παρατρέχο. Με εντολή του βικάριου και αφέντη της Σζιάς Γιαννούλη Γκοζαδίνου ο καστελλάνος Άγγελος Γκοζαδίνος απευθύνθηκε στη Υιλίππα, που είπε πως το αμπέλι πρωτύτερα έβγαζε λίγο κρασί και για τούτο η ίδια απέφυγε να πληρώνει, αλλά στο εξής θα το κάνει. Ο βικάριος υποχρεώνει τη Υιλίππα Μεντρινού να δίνει όλο το κρασί στο μέλλον δίχως την παραμικρή αντιλογία, διαφορετικά το αμπέλι θα ανήκει στην Καζάτζα. Κείμενο A di 9 novebre 1558 Per lo mag(nifi)co d(omi)no Janulio Gozadino, signor de Zia et vic(a)rio. Audito m(isse)r Antonio Crispo, priore de la Casaza, dicendo, la q(uondam) d(ona) Margarita Mendrino ha lassato per l’ an(ima) sua 5 alla Casaza uno metro di vino de la sua vigna che e al Paratreccho, che li sia dato ogni an(n)o; et d(ona) Philipa sua fiola et herede tene dita vigna et domanda che la sia astretta dar dito metro de vino ogni anno a dita Casaza; et de converso 10 ser Angelo Gozadino castellano per comm(andamen)to del prefato mag(nifi)co d(omi)no vic(a)rio ha dito a dita d(ona) Philipa la requisition del predito m(isse)r Antonio; laquale ha risposto, che e molto contenta de pagar per lo advenire, et per lo passato non ha pagato perche la vigna ha 15 fatto poccho vino; ma la vigna e sempre obligata: unde lo prefatto mag(nifi)co d(omi)no vicario determina che dita d(ona) Philipa, per lo advenire, per ogni modo senza excusatione alguna, deba pagar di dita vigna uno metro di vino alla Casaza ogni anno 20 senza contrasto integralmente. Et non pagando integralmente, sempre la vigna sia de la dita Casaza liberamente, per rason di dito metro de vino.

Marcus Paduanus Canc(elariu)s Ducalis # Σχόλια. 2: Janulio Gozadino. Ο «μεγαλοπρεπής» κύριος της Σζιάς είχε στη Νάξο επίσημη κατοικία τουλάχιστον από το 1541 (Π. Ζερλέντης, Φεουδαλική...,

32

Ανέκδοτα έγγραφα της Υραγκοκρατίας

Υωτογραφία του εγγράφου Δ

33

Ι΢ΣΟΡΙΑ

σελ. 47). Με τον ίδιο τίτλο του βικάριου, σαν αναπληρωτής προφανώς του δούκα της Νάξου, εμφανίζεται και στα έγγραφα του 1564-1565, που έχουν αντιγραφεί στον κώδικα της Καπέλλας Καζάτζας (πβ. Ben Slot, Αrchipelagus Turbatus, 1982, σελ. 346). ― 3: Antonio Crispo. Πβ. τα σχόλια στα έγγραφα Β (στ.

49) και Γ (στ. 3). ― 6: Paratreccho. Η γνωστή κοιλάδα νοτιοανατολικά της Φώρας Νάξου, ανεβαίνοντας για την Ποταμιά. Πβ. Ν. Κεφαλληνιάδης, Παρατρέχος: Το παραδείσιον περιβόλι της Νάξου το υπό του Ιωσήφ Βρυεννίου εξυμνηθέν, 1964.

E Μείωση του τέλους για το κτήμα του απανωκυνηγάρη στ’ Αδησαρού (αχρονολόγητο) ΢υλλογή Δελλαρόκκα, φάκελος 42 (΢ύμμικτα Ζ´- Η´), υποφ. 5 (= Η´/1). Φάρτινο μονόφυλλο 30x20½ εκ., ανυπόγραφο και υστερότερο αντίγραφο ενός φθαρμένου ήδη πρωτοτύπου, όπως εξηγείται στην αρχή του. Από τα γράμματα και το ύφος του ελληνικού προοιμίου εικάζω πως γράφτηκε κατά τον 18ο αιώνα. ΢τα σημεία που του ήταν δυσανάγνωστα ο αντιγραφέας άφησε 27 «συρμάδες», δηλαδή οριζόντιες γραμμές· τα περισσότερα όμως μπορούν να συμπληρωθούν, με μικρότερη ή μεγαλύτερη επιφύλαξη, χάρη στη στερεότυπη φρασεολογία του κειμένου, που μοιάζει με άλλα έγγραφα της περιόδου και προπαντός με το ήδη γνωστό πριβιλέγιο του 1534, όπου ο ίδιος δούκας (Ιωάννης Δ´) και ο ίδιος καντζελάριος (Μάρκος Παντουάνος) απελευθερώνουν την οικογένεια του παπαΓιώργη ΢πανού (Π. Ζερλέντης, «Γράμματα Υράγκων δουκών του Αιγαίου Πελάγους», Byzantinische Zeitschrift 13 *1904+, σελ. 155-156). Παρακάτω υπέδειξα τις συμπληρώσεις αυτές με γωνιώδεις αγκύλες (< >). Δυστυχώς ανάμεσα στις αβαρίες είναι και η χρονολογία του αρχετύπου, αν και υποψιάζομαι ότι δεν θα απείχε και τόσο από το έγγραφο των ΢πανών. Ο θάνατος του δούκα Ιωάννη (1564), που συμπίπτει και με το τέλος της γνωστής δραστηριότητας του Παντουάνου, αποτελεί ένα βέβαιο terminus ante quem, όπως επίσης και ο διορισμός στη θέση του απανωκυνηγάρη «όλης της Νάξου» ενός άλλου προσώπου, του Νικόλα Κατζόλη (1562), που θα επικυρωθεί από τον διάδοχο του δούκα Ιάκωβο Δ´ (Π. Ζερλέντης, ό.π., σελ. 156-157). Σο πιο ενδιαφέρον στοιχείο του δικού μας πριβιλεγίου είναι ακριβώς αυτή η μνεία ενός μάλλον αινιγματικού αξιώματος, που φαίνεται, πάντως, ότι δεν προορίζεται για τη φράγκικη αριστοκρατία. Περίληψη. Ο απανωκυνηγάρης Αντώνης ΢αλιάρης έπρεπε να πληρώνει στην Αφεντία μεγάλο ποσό για το τέλος των χωραφιών που είχε στ’ Αδησαρού, και ο δούκας Ιωάννης Κρίσπος τον ανταμείβει για τις πολλές εκδουλεύσεις του αφαιρώντας από το τέλος δύο υπέρπυρα. Η «απελευθέρωση» αυτή είναι παντοτινή

34

Ανέκδοτα έγγραφα της Υραγκοκρατίας

και αμετάκλητη και ο δούκας εγγυάται την προστασία του σε κάθε μελλοντική αμφισβήτηση, ενώ ειδοποιεί σχετικά το μπαλή του και τον ακροστιχάρη. Ο Αντώνης και οι κληρονόμοι του θα πρέπει να δίνουν κάθε Φριστούγεννα ένα νεράντζι στην Αφεντία, σημάδι της ευαρέσκειάς τους. Ο καντζελάριος διατάχτηκε να γράψει το πριβιλέγιο και να το σφραγίσει με τη μεγάλη βούλα του δούκα. Κείμενο Σο παρόν εμετα*σ+ικόθην από το πρωτότιπον, το οπίον έστοντας πολλά παλαίο, ξε*σ+κισμένο, ϗ πολλά λόγοια θομπομένα οπού ποσός δεν εμπορούν να *δ+ιαλιστούν, εκοπιαρίστην ότι ίτον βολετόν, ϗ στον τόπον των λιοσμένων εβάλθην μία σιρμάδα του κοντιλίου, καθός κάτοθεν φένετε.

5

Joannes Crispus Dux Egeopelagi. Noto e manifesto faciamo a tutti e <a ogni> persone che lo p(rese)nte n(ost)ro privilegio vederà over intenderà. Cunciosia <che Antonio Sagliari chi è> al presente n(ost)ro apanochinigari sia tenuto pagar alla Signoria <uno live>lo de molti perpiri per li terreni posti a Dissarù, et <havendo rice>puto molti piaceri da d(i)to Anto10 nio, havemo deliberato beneficiarlo <per la sua fidel servitù; unde> per nui e gli heredi e successori n(ost)ri lo havemo liberato, absolto, e francato <dito An-> tonio Sagliari cum tutti li sui heredi de dui perpiri de lo livelo che solea pagare, volendo però che sia tenuto pagar lo resto dello livelo, diffalcando et exceptu<ando> solamente li dui 15 perpiri deli quali absolv<emo> li terreni à Dissarù. Promettendo per nui e per heredi e successori n(ost)ri <diffendere dito> Antonio cum tutti sui heredi per la absolutione de lo livelo dei detti dui perpiri, <e particu-> larmente diffendere e mantennire a <tutte> n(ost)re spese contra ogni persona che contradir volesse. Ne mai contradir ne contra20 fàr alle presente franchitione per noi, ne per heredi e success(ori) n(ost)ri, anzi prometemo semp(re) haverla firma, in<tegra, ra>ta, <gr>{n}ata et irrevocabile. Comandando al pr(ese)nte n(ost)ro balio et acrosticaro e loro successori che da mò in avanti non debbano <più> ne impedir ne molestàr dito <Antonio> e sui 25 heredi per causa de dui perpiri de livelo per esser franco <et ab>solto; volendo <solamente> che per <ricono>senza dito Antonio cum tutti sui heredi in perpetuo sia tenuto et obligato <ad ogni requi>sitione dar singolo anno alla Signoria n(ost)ra alla festa de Nadale uno po<mo de naranzo. Et in> fede di quanto è soprascritto havemo commandato al Cancel(ari)o 30 <nostro scriver lo presente privilegio> et poner qui da basso la n(ost)ra maggior bolla <pendente>. <Datum in Palatio nostro> Ducali Naxie <.................> †n(ost)ro† D(omi)ni N(ost)ri <...................> Novembre <................> Ego Marcus Paduanus <Cancelarius> Ducalis de mandato <scripsi>

35

Ι΢ΣΟΡΙΑ

Σχόλια. 6, 20: Persone, alle. Μάλλον σφάλμα του αντιγραφέα (τελικό -e αντί -a). ― 7, 12: Sagliari [= ΢αλιάρης+. Επώνυμο άλλοτε κοινό στο Υιλώτι, ιδίως με τη μορφή «΢αλιαράκης» (΢. Ήμελλος - ΢. Χαρράς, Νοταριακές πράξεις Φιλωτίου παπα-Στέφανου Αρώνη, 1716-1742, 2011, σελ. 350). ― Apanochinigari *= απανωκυνηγάρης+. Σις λίγες πληροφορίες για το αξίωμα αυτό τις συγκεντρώνει o Ben Slot, Αrchipelagus..., σελ. 346 (σημ. 119). ― 9, 15: Dissarù [= Aδησαρού+. Και τις δυο φορές η λέξη έχει διορθωθεί και καθαρογραφεί εκ των υστέρων (αρχικά ίσως έγραφε «Distarui»). Η τοποθεσία, γνωστή για τα νερά της και για το βυζαντινό ξωκλήσι του Θεολόγου, είναι νότια του ΢αγκριού και ανήκει σήμερα στην κτηματική περιφέρεια του Δαμαριώνα. ― 23: Balio, Acrosticaro. Γι’ αυτά τα αξιώματα πβ. B. Slot, ό.π., σελ. 53 και 346 (σημ. 114). ― 31: Nostro. Ίσως σφάλμα του αντιγραφέα, αντί για «an(n)o»· υποψία που ενισχύεται απ’ τον τρόπο που έγραψε όντως τη λέξη αυτή ο Παντουάνος στο παραπάνω αυτόγραφο του 1558 (στ. 6).

Γλωσσάρι Περιλαμβάνονται όροι και ιδιωματισμοί των ελληνικών εγγράφων, με διορθωμένη εδώ την ορθογραφία. Δεν ευρετηριάζονται οι λέξεις των ιταλικών εγγράφων, έξω από τέσσερεις που έχουν ελληνική προέλευση. ακαδέρω: συμβαίνω, εμφανίζομαι Β. acrosticaro (ακροστιχάρης): βλ. σχόλιο Ε23. ακτί (αχτί): αναβαθμίδα, πεζούλα Α. αλληλογία: (ρήτρα για τυχόν) αθέτηση Α, Γ. αμεταποίητος: αμετάκλητος Α. ανέστημα: ανέγερση Γ. apanochinigari (απανωκυνηγάρης): βλ. σχόλιο Ε7. απηλογούμαι: αποζημιώνω Β. αποκόβω: βλ. ποκόβγω. αποκοπή: εκτίμηση, υπολογισμός Β. αποκοπτής: εκτιμητής Β. άρχος: άρχοντας Γ. άσπρο: οθωμανικό νόμισμα Β. άστεργος: που αρνείται, που αθετεί Α. αυθεντία, αφεντία: η εξουσία Α, Β, Γ (= signoria E). αφεντότοπος: αφέντης του τόπου Β, Γ.

βικάριος: αναπληρωτής (δούκα ή επισκόπου) Β. γληγορότερα: νωρίτερα, πρωτύτερα Β. γρικώντας: (εδώ) λογαριάζοντας Α. διαλύνω: ξεδιαλύνω Ε. εγλησία: εκκλησία Γ. εμπατίκι: βλ. σχόλιο Α15. ενδριτία, εντριτία: το μερίδιο του ιδιοκτήτη Α, Γ. ενεπαύομαι (ανεπαύομαι): ικανοποιούμαι Β. έξοδες (οι): τα έξοδα Γ. έσ(τ)οντας: μια και είναι / δεδομένου ότι Γ, Ε. θομπωμένος: θαμπωμένος, ξεθωριασμένος Ε.

36

Ανέκδοτα έγγραφα της Υραγκοκρατίας

ιντερέσο: συμφέρον, υπόθεση Β.

πένα: πρόστιμο Β, πβ. αλληλογία. περγιάδι (περγάδι): περιβόλι Γ. περιβολιασμένος: περιφραγμένος Β. perpiro: βλ. υπέρπυρο. ποκόβγω (αποκόβω): εκτιμώ, υπολογίζω Α, Β. ποσεντέρω: κατέχω Γ. ποτέ (ο): αλλοτινός, μακαρίτης Β. πουρκίζω: προικίζω Γ.

καλά (τα): η περιουσία Β, Γ. καγώ / καμού: κι εγώ / κι εμένα Α, Γ. καντζιλιέρης (καντζελάριος): γραμματέας Β. κο(ν)τέντος: ευχαριστημένος Β, Γ. κο(ν)φινάρω: συνορεύω, καταλήγω Α, Γ. κοπιάρω: αντιγράφω Ε. κορέντε: βλ. σχόλιο Β26. κράζομαι: δηλώνω πως είμαι Β. κρατημένος: υποχρεωμένος Α.

ρεσαλβάρω: επιφυλάσσω, εξαιρώ Β´. ρέστος (το): υπόλοιπο Β. σατζιφάδος (σατισφάδος): ικανοποιημένος Β. σερ: βλ. μισέρ. σιάζομαι: συμβιβάζομαι, τα βρίσκω Β. σολδίο: βενετικό νόμισμα Β. στάμπελε-μόμπιλε: ακίνητα-κινητά Β. στέργον: βλ. σχόλιο Α20. στιμάρω: υπολογίζω Β. συμβίβαση: συμφωνία Α. σύμπλιο: γειτονικό Α, Β. συρμάδα: γραμμή Ε. σώνω: συμπληρώνω, καταλήγω Β.

λυωσμένος: φθαρμένος Ε. μακαριτός: μακαριστός Α. μετασηκώνω: ξεσηκώνω, αντιγράφω Ε. metro (μέτρο): μονάδα για το κρασί Δ. μιλέζιμον: βλ. σχόλιο Β10. μισέρ (και σερ): τίτλος Υράγκου ευγενή Β, Γ. μόδι: μέτρο χωρητικότητας Β. μπατάρω: συμψηφίζω Β. μπόλιτζα (πόλιτσα): απόδειξη, βεβαίωση Β.

τάνο (< ιταλ. danno): ζημιά Β. τάσσω: τάζω, υπόσχομαι Β. τέλος: φεουδαρχική επιβάρυνση Β, Γ. τράφος: φράχτης από ξερολιθιά Α, Β.

ντα πο (< ιταλ. da poco): προ μικρού Β. ντεφεντέρω: υπερασπίζομαι Γ. ομολογώ: συμφωνώ Α. ομοφωνισμένος: σύμφωνος Α. ομπλιγάρω: υποχρεώνω Β, Γ. όρεξη (σε μιαν -): (με κοινή) επιθυμία Γ. παρρησία: παρουσία Γ (κατά παρρησίας).

υπέρπυρο: νομισματική μονάδα Α, Β (= perpiro E). φινίρω: τελειώνω, καταλήγω Γ.

37

Η κρητική παρουσία στη Νάξο από την Δ´ Σταυροφορία έως την ανακήρυξη της αυτονομίας της Κρήτης (13ος-19ος αιώνας) και η ομοιότητα του πολιτισμικού τοπίου των δύο νησιών ΘΑΝΑΣΗΣ Δ. ΚΩΤΣΑΚΗΣ Δρ Ιστορίας του Πολιτισμού

Πολλές συζητήσεις έχουν γίνει κατά καιρούς αναφορικά με την καταγωγή των κατοίκων της Νάξου, ιδίως της ορεινής, και κατά κύριο λόγο εκείνων της Απειράνθου, σχετικά με το αν είναι κρητικής καταγωγής ή όχι. Από την πλευρά τους οι κάτοικοι του νησιού, πρωτίστως κάποιοι ορεινοί, έχουν γενικά την πεποίθηση ότι είναι συγγενείς με τους Κρητικούς, κατά έναν συνήθως ασαφή τρόπο, ενώ δεν λείπουν και κάποιοι που υποστηρίζουν, βάσει οικογενειακών παραδόσεων, ότι έχουν όντως κρητική καταγωγή. Οι επισκέπτες πάλι της Νάξου, ερχόμενοι για πρώτοι φορά σε επαφή με τους κατοίκους της, επισημαίνουν συχνά ορισμένες αξιοπρόσεκτες ομοιότητες ανάμεσα στο ναξιακό και το κρητικό πολιτισμικό τοπίο, ιδίως ως προς την ντοπιολαλιά και την ιδιοσυγκρασία, αλλά και τις συνήθειες των κατοίκων των δύο νησιών (παραδείγματος χάρη παρόμοιες νοοτροπίες και παρόμοιοι κώδικες συμπεριφοράς, κατανάλωση άφθονης ρακής και κρέατος, ζωοκλοπή, μπαλωθιές, κλπ.), κάτι που αυτομάτως τους δημιουργεί συνειρμούς για την ύπαρξη κατά το παρελθόν μαζικών κρητικών εποικισμών στο νησί. Ψστόσο, δεν είναι λίγοι και εκείνοι, ντόπιοι κυρίως, που δεν αποδέχονται την παραπάνω ερμηνεία, προβάλλοντας ισχυρά περί του αντιθέτου επιχειρήματα. Η έλλειψη επαρκών γραπτών πηγών που να φωτίζουν τη ναξιακή ιστορία των παρελθόντων αιώνων, είναι η βασική αιτία που δεν διαθέτουμε ακόμη κάποια σαφή απάντηση ως προς το όλο ζήτημα, βασισμένη σε αδιασάλευτα τεκμήρια, και συνεπώς είμαστε αναγκασμένοι να προσφεύγουμε σε διατυπώσεις ερμηνευτικών θεωριών.

Σο κοινό γλωσσικό υπόστρωμα Κρήτης-Κυκλάδων ΢ύμφωνα με την πρώτη ερμηνεία, η δεδομένη συγγένεια μεταξύ της ντοπιολαλιάς των Κυκλαδιτών και εκείνης των Κρητικών δεν οφείλεται απαραιτήτως σε κρητικούς εποικισμούς στα νησιά των Κυκλάδων. Είναι γνωστό εξάλ39

Ι΢ΣΟΡΙΑ

λου ότι το κυκλαδικό ιδίωμα μοιάζει ιδιαιτέρως με το κρητικό, διαθέτοντας πολλά από τα χαρακτηριστικά του γνωρίσματα, κάτι που θεωρείται κατάλοιπο μιας παλαιάς νησιωτικής ελληνικής, με προεκτάσεις στις ελληνόφωνες μικρασιατικές περιοχές1. Έτσι λοιπόν γενικά στα περισσότερα από τα νησιά των Κυκλάδων, καθώς εν μέρει και στη Φίο, η εκεί γλώσσα των κατοίκων θυμίζει λίγο έως πολύ εκείνη της Κρήτης2. Κατ’ αυτό τον τρόπο απορρίπτεται από ορισμένους το ενδεχόμενο η διαμόρφωση του γλωσσικού ιδιώματος της Νάξου και μάλιστα της ορεινής, να συνδέεται και με κρητικούς εποικισμούς. Τποστηρίζεται δηλαδή ότι εδώ πρόκειται αποκλειστικά για επιβιώσεις του παλαιότερου κρητο-κυκλαδικού γλωσσικού υποστρώματος, που η γεωμορφολογία της Νάξου ευνόησε τη διατήρησή του, αλλά και τη δημιουργία αποκλίσεων στο εσωτερικό του κατά τη διάρκεια μακροχρόνιων εξελίξεων3. Η έλλειψη επαρκών προεπαναστατικών γραπτών πηγών που να ομιλούν περί μαζικών μεταναστεύσεων Κρητικών στη Νάξο, ικανών να επηρεάσουν ουσιαστικά το τοπικό ιδίωμα, ενισχύει αυτή την εκτίμηση4. Τπάρχουν πάντως παράμετροι, οι οποίες θα πρέπει να συνεκτιμηθούν για μια ακριβέστερη αποτίμηση αυτού του φαινόμενου5: α) Ο κοινός γεωγραφικός χώρος του Αιγαίου, όπου επικρατούν κοινές πολιτισμικές παραδόσεις (απόρροια μεταξύ άλλων της επικοινωνίας μεταξύ των πληθυσμών των διαφόρων μερών της γεωγραφικής αυτής ζώνης και των μεταξύ τους πολιτισμικών αλληλεπιδράσεων), αλλά και των γενικότερων παρόμοιων μεταξύ τους συνθηκών διαβίωσης, β) οι κοινές μικρασιατικές πολιτισμικές καταβολές, από το απώτατο παρελθόν έως τη Μικρασιατική Καταστροφή (1922), απόρροια μετακινήσεων πληθυσμών από και προς τη Μικρά Ασία, γ) η κοινή λατινοκρατία και τουρκοκρατία. Ζώντας κάτω από παρόμοιες πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά συνθήκες, λόγω συγκεκριμένων ιστορικών συγκυριών, οι κάτοικοι των

Ν. ΚΟΝΣΟ΢ΟΠΟΤΛΟ΢, Διάλεκτοι και ιδιώματα της Νέας Ελληνικής, Αθήνα, 2006, σελ. 53, 60-61. ΢το ίδιο, σελ. 52-53, 55, 57-64. Περί του σχηματισμού και του τρόπου της διαμόρφωσης των νεοελληνικών διαλέκτων κατά τον Μεσαίωνα, βλ. σχετικά ΢Σ. ΚΑΧΨΜΕΝΟ΢, Από την ιστορία της ελληνικής γλώσσας, Θεσσαλονίκη, 1985, σελ. 81-82.

3 Ι. ΠΡΟΜΠΟΝΑ΢, «Ναξίων γλώσσα», στο Μ. ΢ΕΡΓΗ΢ - ΢Σ. ΧΑΡΡΑ΢ (επιμ.), Νάξος. Αρμενίζοντας στο χρόνο, Δήμος Νάξου, 2006, σελ. 321-322. Έχει διατυπωθεί δε η άποψη ότι υπήρξαν όντως κάποιοι κρητικοί εποικισμοί στη Νάξο, που δεν επηρέασαν όμως το ήδη παρεμφερές τοπικό γλωσσικό ιδίωμα, αν και η επιμειξία των Κρητικών με το ντόπιο στοιχείο πιθανολογείται ότι επέδρασε στη διαμόρφωση της ιδιαίτερης ψυχοσύνθεσης των κατοίκων του νησιού∙ Βλ. σχετικά Ι. ΠΡΟΜΠΟΝΑ΢, ό.π., σελ. 322.

4 Ψς αντίλογος σε αυτή την προσέγγιση παρατίθεται η εμπειρία παραδείγματος χάρη της εγκατάστασης Κρητικών προσφύγων στο Φαμιντιέ της ΢υρίας κατά το σχετικά πρόσφατο 1894, η οποία δεν είχε καταγραφεί σε καμία γραπτή πηγή, αλλά παρόλα αυτά αποτελεί μία ιστορική πραγματικότητα, διασωζόμενη μέσα από προφορικές οικογενειακές αφηγήσεις. Βλ. σχετικά Δ. ΜΑΝΨΛΕ΢ΑΚΗ΢, Grecian people of Syria, http://www.youtube.com/watch?v=Gp0aK4axXKY (ημ. πρόσβ. 2/6/2013).

5 Θ. ΚΨΣ΢ΑΚΗ΢, Κρητικοί έποικοι στη Νάξο. Μύθος ή πραγματικότητα;, Αθήνα, 2014, σελ. 17-24.

1 2

40

Η κρητική παρουσία στη Νάξο

δύο νησιών, όπως και των υπολοίπων νησιών του Αιγαίου, οδηγήθηκαν στη διαμόρφωση ενός παρόμοιου έως έναν βαθμό μεταξύ τους πολιτισμικού τοπίου, κατάλοιπα του οποίου αποτελούν για παράδειγμα κάποιες κοινές και για τα δύο νησιά λέξεις βενετικής προέλευσης και δη βαπτιστικά και οικογενειακά ονόματα, δ) η γεωγραφική απομόνωση ως παράγων για την επιβίωση γλωσσικών αρχαϊσμών. Η γεωγραφική θέση και κυρίως η γεωμορφολογία της νήσου Νάξου υπήρξαν παράγοντες ευνοϊκοί για την επιβίωση παλαιών εθίμων και παραδόσεων, αρχαϊκών γλωσσικών τύπων και γενικότερα αρχαϊκών μορφών σε διάφορες εκφάνσεις του πολιτισμικού φαινομένου, ιδίως στα ορεινά, δυσπρόσιτα και απομονωμένα χωριά της. Κατ’ αυτό τον τρόπο, όπως προαναφέρθηκε, και η ύπαρξη εντόνων γλωσσικών ομοιοτήτων ανάμεσα σε ορεινά χωριά της Νάξου και σε άλλα της Κρήτης αποδίδεται από πολλούς σε επιβιώσεις της κοινής και για τα δύο νησιά παλαιάς-βυζαντινής νησιωτικής γλώσσας, που διατηρήθηκε για λόγους ιστορικούς και γεωγραφικούς στα δύο αυτά απομονωμένα διαμερίσματα του βυζαντινού ελληνισμού 6, ε) το κοινό ορεινό, νησιωτικό, μεσογειακό αγροτοποιμενικό περιβάλλον και οι παρόμοιες συνθήκες διαβίωσης. Υαινόμενα κοινά, όπως οι παρόμοιες νοοτροπίες, το παρόμοιο αξιακό σύστημα, οι παρόμοιοι κώδικες συμπεριφοράς ή οι παρόμοιες συνήθειες (π.χ. ζωοκλοπή) θα μπορούσαν να ερμηνευτούν υπό αυτό το πρίσμα. Πρόκειται για μικρές και κλειστές κατά κανόνα κοινωνίες, των οποίων τα μέλη ζουν μακριά από τη θάλασσα, στην ενδοχώρα των νησιών, όπου η κύρια πηγή προσόδων είναι η γεωργία και η κτηνοτροφία. Κάποια δε από αυτά τα φαινόμενα (π.χ. οπλοφορία, βεντέτα, κ.ά.) είναι αρκετά κοινά και συχνά για την ορεινή νησιωτική Μεσόγειο και ιδίως στα μεγαλύτερα νησιά (π.χ. Κρήτη, ΢ικελία, ΢αρδηνία, Κορσική). Ψστόσο, αυτό το ερμηνευτικό σχήμα είναι δύσκολο να βρει απόλυτη εφαρμογή στην περίπτωση του πολιτισμικού τοπίου της ορεινής Νάξου. Σο γεγονός ότι εντοπίζονται εκεί αξιοσημείωτες διαφορές και αποκλίσεις τόσο ως προς το τοπικό ιδίωμα όσο και ως προς την ψυχοσύνθεση και τα ήθη και τα έθιμα μεταξύ κατοίκων χωριών που απέχουν μεταξύ τους ελάχιστα χιλιόμετρα και που έχουν παρόμοιο γεωφυσικό περιβάλλον, μας οδηγεί στο να εξετάσουμε και το ενδεχόμενο της ύπαρξης κατά το παρελθόν εποικισμών από άλλες περιοχές του Αιγαίου, συμπεριλαμβανομένης της Κρήτης, που επέδρασαν στη συγκρότηση του σημερινού ναξιακού πολιτισμικού τοπίου.

6 Ν. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, «Κρητικοί στη Νάξο», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 15 (1994), σελ. 112∙ Ν. ΚΟΝΣΟ΢ΟΠΟΤΛΟ΢, Διάλεκτοι και ιδιώματα της Νέας Ελληνικής, ό.π., σελ. 60-61.

41

Ι΢ΣΟΡΙΑ

Κρητικοί εποικισμοί στη Νάξο Ιστορική αναδρομή. ― Οι στενοί δεσμοί μεταξύ των δύο νησιών μας είναι γνωστές, βάσει αρχαιολογικών τεκμηρίων, από τα πανάρχαια χρόνια, όταν στο προϊστορικό Αιγαίο είχαν αναπτυχθεί μεταξύ Κρήτης και Νάξου οικονομικές και πολιτισμικές σχέσεις, οι οποίες ενδέχεται ωστόσο, να οφείλονταν όχι μόνο στη στενή μεταξύ τους επικοινωνία αλλά και σε ένα κοινό ή συγγενικό μεταξύ τους πληθυσμιακό υπόβαθρο7. Οι δε μυθολογικές αναφορές που συνδέουν τα δύο νησιά (π.χ. οι μύθοι του Θησέα και της Αριάδνης, της ανατροφής του κυνηγημένου από τον Κρόνο και εκδιωγμένου από την Κρήτη Δία στο όρος Ζας της Νάξου από τις εγχώριες νύμφες, η ύπαρξη του αρχαίου τοπωνυμίου «Αξός» τόσο στη Νάξο όσο και στην Κρήτη, όπως και η ύπαρξη αρχαίας πόλεως με την ονομασία «Νάξος» στην Κρήτη, κ.ά.), φαίνεται ότι κινούνται προς την ίδια κατεύθυνση8. Περισσότερο βάσιμες πληροφορίες περί εποικισμών Κρητικών στη Νάξο, αν και όχι πάντοτε επαρκείς, διαθέτουμε για τους ιστορικούς χρόνους. Αναφορικά με τη βυζαντινή περίοδο οι σωζόμενες πηγές δεν είναι ιδιαιτέρως διαφωτιστικές και ως εκ τούτου έχουν διατυπωθεί εικασίες περί της υπάρξεως αλλεπάλληλων κυμάτων εποικισμών κυρίως από τη δυτική και την κεντρική Κρήτη στη Νάξο, ήδη από της προ του 1204 περιόδου έως και την ίδρυση του ελληνικού κράτους9. Σο γεγονός δε ότι στη Νάξο, όπως και στη Μήλο, το τοπικό ιδίωμα παρουσιάζει ιδιαιτέρως έντονες ομοιότητες με το κρητικό, σαφώς περισσότερες σε σύγκριση με άλλα νησιά των Κυκλάδων, αποτελεί ισχυρή ένδειξη ότι έλαβαν εκεί χώρα κατά το παρελθόν μαζικοί κρητικοί εποικισμοί 10. Σα διαθέσιμα πάντως στοιχεία σχετικά με τις μεταναστεύσεις Κρητικών στη Νάξο αυξάνονται από τον 13ο και ιδίως από τον 17ο αιώνα και εξής.

7 Α.Γ. ΒΛΑΦΟΠΟΤΛΟ΢, «Ο υστεροελλαδικός ΙΙΙΓ οικισμός της Γρόττας Νάξου στο κέντρο ή στην περιφέρεια του μυκηναϊκού Αιγαίου;», Η περιφέρεια του μυκηναϊκού κόσμου. Β´ Διεθνές Διεπιστημονικό ΢υνέδριο (Λαμία, 1999), Αθήνα, 2003, σελ. 499∙ Α. ΢ΥΤΡΟΕΡΑ, Νάξος. ΢υμβολές στην αρχαιολογία και ιστορία του νησιού από τη γεωμετρική έως και την αυτοκρατορική εποχή, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Υιλοσοφική ΢χολή, Σμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Αθήνα, 2011, σελ. 787.

8 Θ. ΚΨΣ΢ΑΚΗ΢, Κρητικοί έποικοι στη Νάξο, ό.π., σελ. 26-32.

9 Β. ΢ΥΤΡΟΕΡΑ΢, «Κρητικά επώνυμα εις τας Κυκλάδας», στο Πεπραγμένα του Β´ Διεθνούς Κρητολογικού ΢υνεδρίου, Φανιά, 1966, τόμ. Δ´, 1969, σελ. 466∙ Ο. ΜΙΦΑΛΟΠΟΤΛΟΤ-ΚΨΝ΢ΣΑΝΣΟΠΟΤΛΟΤ, «Από τα ΢φακιά στην Απείρανθο Νάξου» (συνέντευξη με τον Ν. Κεφαλληνιάδη), αναρτήθηκε στο http://www. koutouzis.gr/apeiran8os.htm (ημ. πρόσβ. 2/6/2013). Σην άποψη ότι πιθανόν έλαβαν χώρα όχι ένα αλλά πολλά κύματα κρητικών εποικισμών στη Νάξο φαίνεται να υιοθετεί και η αναπληρώτρια καθηγήτρια της Ιστορίας των Μέσων Φρόνων του Πανεπιστημίου Κρήτης κα Α. ΚΑ΢ΔΑΓΛΗ, «Γεωγραφική κινητικότητα στη Νάξο του 17ου αιώνα», στο Ι. ΠΡΟΜΠΟΝΑ΢ - ΢Σ. ΧΑΡΡΑ΢ (επιμ.), «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων», Πρακτικά του Β´ Πανελληνίου ΢υνεδρίου (Φαλκί, 4-7 ΢επτεμβρίου 1997), Αθήνα, 2003, σελ. 238.

10 Ν. ΚΟΝΣΟ΢ΟΠΟΤΛΟ΢, ό.π., σελ. 57.

42

Η κρητική παρουσία στη Νάξο

Μεταξύ των Κρητικών εποίκων που εγκαταστάθηκαν στη Νάξο κατά τη λατινοκρατία (1207-1566) υπήρξαν και 20 αρχοντόπουλα της ντόπιας αριστοκρατίας της Κρήτης, που ακολούθησαν τον πρώτο δούκα της Νάξου Μάρκο ΢ανούδο στις Κυκλάδες, μετά την αποτυχημένη απόπειρα εκ μέρους του να καταλάβει τη μεγαλόνησο από τους συμπατριώτες του, Βενετούς (1212/1213)11. Επίσης, γύρω στο 1600 ή ίσως και νωρίτερα η βενετοκρητική οικογένεια των Barozzi εγκαταστάθηκε στο νησί, αποκτώντας τεράστιες εκτάσεις γης και ανεγείροντας πύργους στη ναξιακή ενδοχώρα 12, ενώ το 1535 ιδρύθηκε στα Αγγίδια η μονή των Υραγκισκανών από μοναχούς προερχόμενους από τη βενετοκρατούμενη Κρήτη13. Σο κύριο ωστόσο μεταναστευτικό ρεύμα Κρητικών στη Νάξο θα αποτελείται από ελληνορθοδόξους κατοίκους της μεγαλονήσου που εγκαταστάθηκαν εκεί κατά την τουρκοκρατία, εάν όχι και νωρίτερα. Ήδη μετά το πέρας του Ε´ Βενετοτουρκικού ή Κρητικού (1645-1669) και του ΢Σ´ Βενετοτουρκικού πολέμου (1684-1699) πιστοποιείται η ύπαρξη 300 Κρητικών προσφύγων στη Φώρα Νάξου14, ενώ γενικότερα σε δικαιοπρακτικά ναξιακά έγγραφα των νεότερων χρόνων, αρχής γενομένης από τα τέλη του 15ου αιώνα και κυρίως κατά τον 17ο και 18ο αιώνα, εντοπίζονται πάμπολλα επώνυμα, κοινά και στα δύο νησιά, τα περισσότερα ή τουλάχιστον κάποια εκ των οποίων εικάζεται ότι είναι κρητικής 11 Κ. ΚΑΣ΢ΟΤΡΟ΢, «Αναζητώντας το Μάρκο Α´ ΢ανούδο», Φλέα 9 (Ιανουάριος-Μάρτιος 2006), σελ. 9-11∙ Φ. ΓΑ΢ΠΑΡΗ΢, «Σο δουκάτο του Αιγαίου και η Κρήτη (13ος-14ος αιώνας)», στο Ν. ΜΟ΢ΦΟΝΑ΢ - Λ. ΢ΣΤΛΙΑΝΟΤΔΗ (επιμ.), Σο δουκάτο του Αιγαίου, Πρακτικά Επιστημονικής ΢υνάντησης (Νάξος-Αθήνα, 2007), Αθήνα, 2009, σελ. 207∙ Β. SLOT - Κ. ΚΑΣ΢ΟΤΡΟ΢, «Η συνθήκη ειρήνης μεταξύ του δούκα της Κρήτης Ιακώβου Σιέπολο και του κυρίου Μάρκου ΢ανούδου», Φλέα 41 (ΙανουάριοςΜάρτιος 2014), σελ. 28, 30.

12 Θ. ΚΨΣ΢ΑΚΗ΢, Η διαμόρφωση του πολιτισμικού τοπίου της νήσου Νάξου από το 1204 έως και την ίδρυση του ελληνικού κράτους, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, ΢χολή Ανθρωπιστικών Επιστημών και Πολιτισμικών ΢πουδών, Σμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών, Καλαμάτα, 2013, σελ. 302-305∙ Ο ΙΔΙΟ΢, Έλληνες Ορθόδοξοι και Λατίνοι στη Νάξο (13ος-19ος αι.), υπό έκδοση.

13 G. HOFMANN, «Vescovadi Cattolici della Grecia», Orientalia Christiana Analecta 115, τόμ. IV, Ρώμη, 1938, σελ. 18, 154, 171.

14 ΢ε οθωμανικό έγγραφο του 1706 γίνεται λόγος για 300 Κρητικούς στη Νάξο που είχαν εγκατασταθεί κατά τη διάρκεια των δύο βενετοτουρκικών πολέμων του 17ου αιώνα, κάποιοι εκ των οποίων επέστρεψαν στην Κρήτη και κάποιοι άλλοι πέθαναν στη Νάξο, όμως εξακολουθούσαν να υπολογίζονται ως ενεργός, φορολογούμενος πληθυσμός∙ βλ. σχετικά Δ. ΔΗΜΗΣΡΟΠΟΤΛΟ΢, «Μαρτυρίες για τον πληθυσμό της Νάξου, 17ος-19ος αι.», στο Ι. ΠΡΟΜΠΟΝΑ΢ - ΢Σ. ΧΑΡΡΑ΢ (επιμ.), «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων», Πρακτικά του Δ´ Πανελληνίου ΢υνεδρίου (Κωμιακή, 4-7 ΢επτεμβρίου 2008), Αθήνα, 2013, σελ. 236. Σο γεγονός πάντως ότι οι Καπουκίνοι μοναχοί δεν κάνουν κάποια αναφορά στο ― λεπτομερές κατά τα άλλα ― ημερολόγιό τους περί κρητικών εποικισμών στη Νάξο κατά τη διάρκεια του κρητικού πολέμου (1645-1669) ίσως να οφείλεται στο γεγονός ότι αυτό ξεκινάει το 1649, όταν είχε ήδη καταληφθεί από τους Σούρκους η δυτική Κρήτη. Αυτό ίσως σημαίνει ότι οι παραπάνω Κρητικοί πρόσφυγες προέρχονταν κυρίως από το δυτικό και όχι από το ανατολικό τμήμα της μεγαλονήσου. Βλ. σχετικά Π. ΖΕΡΛΕΝΣΗ΢, Ἱστορικά σημειώματα ἐκ τοῦ βιβλίου τῶν ἐν Νάξῳ Καπουκίνων, 1649-1753, Ερμούπολη, 1922.

43

Ι΢ΣΟΡΙΑ

προέλευσης15. Μαρτυρείται επίσης ότι Κρητικοί έποικοι ίδρυσαν τον συνοικισμό του Νιού Φωριού στη Φώρα, σε μία περίοδο όμως όχι απολύτως προσδιορίσιμη16. Λέγεται μάλιστα ότι εκεί κάποτε, κατά τη διάρκεια μίας τουρκικής επιδρομής, 400 ένοπλοι Κρητικοί υπό τον π. Εμμανουήλ Ζουδιανάκη προέβαλαν σθεναρή αντίσταση και απέκρουσαν τους εχθρούς 17, ενώ υπάρχουν πληροφορίες περί υπάρξεως Κρητικών εποίκων και στον Μπούργο, κάποιοι εκ των οποίων λέγεται ότι ξυλοκόπησαν άγρια Εβραίους εποίκους κατά τη διάρκεια διακοινοτικών ταραχών το 1758, επί αρχιερατείας του μητροπολίτη Παροναξίας Ανθίμου Βαρδή του Κρητός (1743-1779)18. Κατά δε τα Ορλωφικά, όταν η Κρήτη, με επίκεντρο τα ΢φακιά, εξεγέρθηκε ανεπιτυχώς κατά των Σούρκων (1770-1771) υπό τον Δασκαλογιάννη, υπήρξαν Κρητικοί που κατέφυγαν στη ρωσοκρατούμενη τότε Νάξο (1771-1774), όπως π.χ. ο Μανούσος ΢τρατίκης ή «Κούτσουπας» από τον Εμπρόγιαλο (Φώρα ΢φακίων) στον Κυνίδαρο ή σύμφωνα με την παράδοση πλειάδα ΢φακιανών προσφύγων

Παραδείγματος χάριν Καλλέργης, ΢κορδίλης, Βλαστός, Δρακάκης, Ανουσάκης, Βασιλάκης, ΢τεφανάκης, Καλογεράκης, Γλιμιδάκης, Προφιτάκης, Φεραντάκης, Μηλιδάκης, Μουνουχάκης, ΢κουλουδάκης, Μποτικάκης, Λιμογιάννης, Μάντακας, Σζανάκης, Σζιράκης, Σζιντιλάκης, Ανεφαντάκης, Μαράκης, Σαταράκης, Ντραουμανάκης, Σζιράκης, Σζιπλάκης, Μαρινάκης, Χαμπάκης, Χαντζάκης, Παπαδάκης, Καντιώτης, Χανιώτης, Κρητικός, κ.ά., όπως και το βαπτιστικό Μανούσος. Βλ. σχετικά ΑΝΑ΢ΣΑ΢ΙΑ ΢ΙΥΨΝΙΟΤ-ΚΑΡΑΠΑ - Γ. ΡΟΔΟΛΑΚΗ΢ - ΛΤΔΙΑ ΑΡΣΕΜΙΑΔΗ, «Ο κώδικας του νοταρίου Νάξου Ιωάννου Μηνιάτη 1680-1689», Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα, 1990, σελ. 143, 165, 174, 208, 220, 233, 286, 325, 238, 382, 542, 570, 572, 592, 593, 635, 649, 922, 938, 948, 970, 1124, 1151∙ ΢Σ. ΧΑΡΡΑ΢ - Μ. CAMPANGOLO, O νοτάριος της Νάξου ΢τέφανος Σου(ρ)μπίνος, Αθήνα, 2010, σελ. 85, 101, 226, 231-232, 249, 268∙ ΢Σ. ΗΜΕΛΛΟ΢ - ΢Σ. ΧΑΡΡΑ΢, Νοταριακές πράξεις Φιλωτίου παπά-΢τεφάνου Αρώνη (1716-1742), τόμ. Α´, Αθήνα, 2011, σελ. 75, 212, 350∙ Δ. ΚΑΡΑΜΠΟΤΛΑ - Γ. ΡΟΔΟΛΑΚΗ΢, «Ο Κώδικας Vaticanus Graecus 2639. Ναξιακά έγγραφα του δουκάτου του Αιγαίου και της Σουρκοκρατίας (1472-1598 και 1702-1798)», Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου 44, Παράρτημα 12, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα, 20122013, σελ. 107, 155, 283. Βεβαιωμένα κρητικά επώνυμα των μέσων του 17ου αιώνα στη Νάξο αποτελούν τα Γρίμπιας, Πουλάδας και Καλαφάτης. Βλ. σχετικά Κ. Σ΢ΟΚΚΟΤ, Πρόσφυγες του Κρητικού Πολέμου (1645-1669), αδημοσίευτη διπλωματική εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, Υιλοσοφική ΢χολή, Σμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Σομέας Νεότερης και ΢ύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Ιστορίας και Λαογραφίας, Θεσσαλονίκη, 2008, σελ. 124-127.

16 Γ. ΜΕΛΙ΢΢ΗΝΟ΢, Η Νάξος σε απλή γεωγραφική - ιστορική - γεωλογική επισκόπηση, Νάξος, 1968, σελ. 54-55∙ Ν. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, «Κρητικοί στη Νάξο», Ναξιακά 17 (Αύγουστος-΢επτέμβριος 1987), σελ. 20∙ Ο ΙΔΙΟ΢, Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 15 (1994), ό.π., σελ. 108-109∙ Ι. ΝΑΤΠΛΙΨΣΗ΢-΢ΑΡΑΝΣΗΝΟ΢, «Παναγία Καρδιώτισσα (Κυριώτισσα). Ιστορικά στοιχεία από την Αγία Παρασκευή Νιο-Φωριού πόλεως Νάξου», στο Ι. ΠΡΟΜΠΟΝΑ΢ (επιμ.), Αγαθοεργίη. Σιμητικός τόμος για τον επίσκοπο Κυανέων Χρυσόστομο, Αθήνα, 2008, σελ. 418-420.

17 Ν. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, Οι εκκλησίες της Νάξου και οι θρύλοι των, Αθήνα, 1980, σελ. 96.

18 Ν. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, Παράξενες ιστορίες στο Αιγαίο (17ος-20ός αιώνας), Αθήνα, 1987, σελ. 8789. Η εγκυρότητα πάντως αυτής της πληροφορίας έχει αμφισβητηθεί, αφού κατά μία άποψη ενδέχεται να απηχούσε κάποιες μνήμες συμβάντων ή τις συχνές στη ναξιακή βιβλιογραφία αναφορές και αντιπαραθέσεις μεταξύ των θρησκευτικών ομάδων του νησιού. Βλ. σχετικά Δ. ΔΗΜΗΣΡΟΠΟΤΛΟ΢, ό.π., σελ. 239.

15

44

Η κρητική παρουσία στη Νάξο

στ’ Απεράθου19. Μεταξύ των ΢φακιανών, που εγκαταστάθηκαν τότε στη Νάξο, λέγεται ότι ήταν και οι οπλαρχηγοί Μάρκος Δρακουλάκης, γνωστός και ως Δράκος ή Ξώσπιτος, Εμμανουήλ Ξηρουχάκης ή Ξερός, Γεώργιος Χατζή Αλής Σσαούσης (πρώην Σουρκοκρητικός) και Νικόλαος ΢κορδύλης20. Γενικά δε κατά την τουρκοκρατία μαρτυρείται η εγκατάσταση και άλλων Κρητικών οπλαρχηγών στη Νάξο, όπως του Μηνά Δασκαλοπετράκη από τον Αποκόρωνα, του Μανούσου Δελημαρκάκη από τα ΢φακιά, του Θωμά Χατζηγιαννάκη από το Λασίθι, του Αναργύρου Ξακουστού από την περιοχή Μεραμπέλου Λασιθίου κ.ά.21. Επίσης, κατά τη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης, αλλά και αργότερα, συνέρρευσαν κατά κύματα στη Νάξο Κρητικοί πρόσφυγες, οι οποίοι διενεργούσαν μεταξύ άλλων πειρατικές επιδρομές και ληστείες σχεδόν κατά πάντων, φαινόμενο που συνεχίστηκε και κατά τους πρώτους μετεπαναστατικούς χρόνους, ενώ πολλοί από αυτούς επέστρεψαν τελικά στη μεγαλόνησο22. Αναφέρεται π.χ. ότι κατά την περίοδο 1825-1827 οπλισμένοι Κρητικοί επιτέθηκαν επανειλημμένως εναντίον των καθολικών του Κάστρου της Φώρας, λεηλατώντας παράλληλα τις πυργοειδείς εξοχικές κατοικίες τους στο εσωτερικό του νησιού23. ΢ύμφωνα δε με μαρτυρία γάλλου διπλωμάτη το 1828 οι Κρητικοί και οι Φιώτες πρόσφυγες στη Νάξο ανέρχονταν αθροιστικά στις 6.000, αποτελώ-

Ν. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 15, ό.π., σελ. 109-110∙ Γ. ΖΕΤΓΨΈποικοι Κρητικοί στ’ Απεράθου της Νάξου, Αθήνα, 1998, σελ. 303-307.

20 Γ. ΒΑΡΔΗ΢, «Κρήτες οπλαρχηγοί εν Νάξω», Φωνή Νάξου-Πάρου 230, 236, 237, σελ. 2∙ Ν. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 15, ό.π., σελ. 110. Κατά την προεπαναστατική πάντως περίοδο μαρτυρείται στη Νάξο η ύπαρξη και ενδεχομένως άλλων Κρητικών εποίκων (για παράδειγμα Κρητικόπουλος, Φατζηδάκης, Νικολαράκης, Μανουσάκης, ΢πυριδάκης, Πιτταράκης, Λουλούδης, κ.ά.). Βλ. σχετικά Α. ΜΑΡΟΤΛΗ΢, «Ναξιακά έγγραφα (1723-1883)», Επετηρίς Κυκλαδικών Μελετών 4 (1964), σελ. 422-423∙ Β. ΢ΥΤΡΟΕΡΑ΢, «Κυκλαδικά έγγραφα εξ ιδιωτικών συλλογών», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 5 (1965-1966), σελ. 648-652.

21 Γ. ΒΑΡΔΗ΢, ό.π., σελ. 2.

22 Ν. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 15, ό.π., σελ. 113-114∙ B. SLOT, «Σαραγμένο Αρχιπέλαγος. Πηγές της ιστορίας της Νάξου», Φλέα 11 (Ιούλιος-΢επτέμβριος 2006), σελ. 20-21∙ Ο ΙΔΙΟ΢, «Σαραχές στη Νάξο την εποχή του Καποδίστρια», Φλέα 17 (Ιανουάριος-Μάρτιος 2008), σελ. 58∙ Μ. ΓΙΟΤΡΟΤΚΟΤ, Έκθεση γεγονότων και πολιτισμικές πτυχές του καθημερινού βίου της Νάξου (1822-1827): το ανέκδοτο γαλλικό ημερολόγιο του προξένου της Δανίας, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Υιλοσοφική ΢χολή, Σμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Υιλολογίας, Αθήνα, 2010, σελ. 402-403.

23 Σον Απρίλιο του 1826 Ναξιώτες και Κρητικοί πρόσφυγες της Νάξου λήστεψαν ένα αυστριακό εμπορικό πλοίο, με αποτέλεσμα να αντιδράσει ο εκεί υποπρόξενος της Αυστρίας, Καθολικός κάτοικος του Κάστρου, καλώντας παραπλέουσα μοίρα του αυστριακού στόλου να επιβάλει την τάξη, κάτι που οδήγησε σε κανονιοβολισμό και κατάληψη της Φώρας Νάξου από τους Αυστριακούς τον Αύγουστο του 1826. Βλ. σχετικά Β. ΢ΥΤΡΟΕΡΑ΢, «Η Νάξος στην επανάσταση του 1821. Μαρτυρίες από τα κείμενα του αγώνα», στο Μ. ΢ΕΡΓΗ΢ - ΢Σ. ΧΑΡΡΑ΢ (επιμ.), ό.π., σελ. 217. Μετά τη δράση ωστόσο του γαλλικού και του αγγλικού στόλου (Οκτώβριος 1827), πολλοί από τους παρεπιδημούντες Κρητικούς επαναπατρίστηκαν. Βλ. σχετικά Α. ΒΑΚΑΛΟΠΟΤΛΟ΢, «Νέες ειδήσεις για τα νησιά ΢ύρα, ΢άμο, ΢ίφνο και Νάξο στα 1828», Μνημοσύνη 6 (1976-77), σελ. 279-280∙ Β. SLOT, «Σαραχές στη Νάξο την εποχή του Καποδίστρια», ό.π., σελ. 55.

19

ΛΗ΢,

45

Ι΢ΣΟΡΙΑ

ντας το 1/3 περίπου του συνολικού πληθυσμού του νησιού 24, αριθμός όμως του οποίου η εγκυρότητα δεν έχει εξακριβωθεί από άλλες πηγές. Σο γεγονός πάντως ότι η Νάξος συμπεριελήφθη μαζί με τα υπόλοιπα νησιά των Κυκλάδων, την Πελοπόννησο και τη ΢τερεά Ελλάδα στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος (1830) απετέλεσε πόλο έλξης για Κρητικούς αγωνιστές, που μετά τη μη εκπλήρωση των πόθων τους για απελευθέρωση του νησιού τους, κατέφυγαν στη Νάξο. Αναφέρεται επίσης ότι στα τέλη του 1830 έφτασαν κατά κύματα και εγκαταστάθηκαν στη Νάξο περισσότεροι από 1.000 Κρητικοί, ορισμένοι εκ των οποίων επέστρεψαν τελικά στη μεγαλόνησο25, ενώ ένα νέο κύμα Κρητικών προσφύγων αποβιβάστηκε στο νησί το 183226. Ανάμεσα στους Κρητικούς που βρήκαν καταφύγιο στη Νάξο μετά την ελληνική επανάσταση θεωρείται ότι ήταν και διάφοροι οπλαρχηγοί, όπως οι Εμμανουήλ Καζάνης ή Καζανομανώλης από το Μαρμακέτο Λασιθίου (1796-1846), ΢γουρός Χιονάκης από την περιοχή ΢ελίνου Φανίων27, Θεοχάρης Αγαθάκης ή Κουγιουμτζόπουλος ή Καστρινός από τη Φερσόνησο Ηρακλείου28, Γεώργιος Πεζανός ή Μπεζανός από τα Πεζά Πεδιάδος Ηρακλείου 29, Αγαθός ή Αγάθων Ξηρουδάκης από το Ρέθυμνο, ο π. Ζαχαρίας Εληουδάκης ή Ελιοτάκης από το Λασίθι, Εμμανουήλ Καλαϊτζάκης επίσης από το Λασίθι, Μιχελής Λουκάκης ή Κουλούρης από τα Φανιά (;)30, Κωσταντάκης Παπαδάκης από το Ηράκλειο31, Παναγιώτης Ζερβουδάκης και Γεώργιος Λουτζάκης από την περιοχή Μαλεβυζίου Ηρακλείου32, Ζαχαρίας Αποστολάκης33 και Γεώργιος Βασιλείου34, αγνώστων λοιπών στοιχείων. Τπήρξε επίσης ένας μεγάλος αριθμός διαφόρων άλλων Κρητικών προσφύγων στη Νάξο, με αυξημένη σχετικά, όπως φαίνεται αυτή τη φορά, αναλογία από την ανατολική Κρήτη, τα ονόματα ορισμένων εκ των οποίων παρατίθενται ενδεικτικά στις υποσημειώσεις35. Α. ΒΑΚΑΛΟΠΟΤΛΟ΢, ό.π., σελ. 272. Ν. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 15, ό.π., σελ. 113∙ Β. SLOT, «Σαραχές στη Νάξο την εποχή του Καποδίστρια», ό.π., σελ. 57.

26 Β. SLOT, «Σαραχές στη Νάξο την εποχή του Καποδίστρια», ό.π., σελ. 59.

27 Γ. ΒΑΡΔΗ΢, ό.π., σελ. 2.

28 «Γενικά ιστορικά στοιχεία», αναρτήθηκε στο Πολιτιστικός ΢ύλλογος Χερσονήσου, http://cjweb.gr/~pshers/index.php?option=com_content&view=article&id=53:2009-03-14-08-29-6&catid=36:200903-14-08-27-11&Itemid=79 (ημ. πρόσβ. 2/12/2010).

29 Ν. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, «“Οι διορισμένοι στρατιώται της Πολιτοφυλακής Νάξου Κρήται” στη μετεπαναστατική Νάξο (1831-1833)», Ναξιακά 10 (΢επτέμβριος-Οκτώβριος 1986), σελ. 15, 20-21.

30 Γ. ΒΑΡΔΗ΢, ό.π., σελ. 2.

31 Ν. ΛΕΒΟΓΙΑΝΝΗ΢, Νεότερη ιστορία της Νάξου, τόμ. Α´, Αθήνα, 2009, σελ. 162.

32 Ν. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, Ναξιακά 17 (Αύγουστος-΢επτέμβριος 1987), ό.π., σελ. 22, 25, 30.

33 Ν. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, «“Οι διορισμένοι στρατιώται της Πολιτοφυλακής Νάξου Κρήται” στη μετεπαναστατική Νάξο (1831-1833)», ό.π., σελ. 21.

34 ΢το ίδιο, σελ. 21.

35 Μαρτυρούνται τα ονόματα διαφόρων άλλων Κρητικών προσφύγων στη Νάξο, κατά την επανάσταση του 1821: Καλλέργης, Ψιλάκης, Λουλούδης, Γερωνυμάκης, Παπαδογιαννάκης, Μαλανδράκης, Ανδρουλιδάκης, Νταμπάκης, Σρυπητάκης, Μπομπολάκης, Μπολωνάκης, Μιαμουνάκης, Φραγ24 25

46

Η κρητική παρουσία στη Νάξο

Μαρτυρείται επίσης ότι κατά τους πρώτους μετεπαναστατικούς χρόνους η πολιτοφυλακή της Νάξου απαρτιζόταν από Κρητικούς 36. Η δε φοίτηση του νεαρού πρόσφυγα από την εξεγερμένη Κρήτη, Νίκου Καζαντζάκη (1883-1957) στη Γαλλική Εμπορική ΢χολή Νάξου στο Κάστρο της Φώρας (1897-1899) και η εγκατάστασή του για ένα διάστημα στις Εγκαρές, στην οικία «του κυρ-Λάζαρου Θεόφιλου»37 αποτελεί τη συνέχεια μίας μακραίωνης παράδοσης εγκατάστασης ― προσωρινής ή μόνιμης ― Κρητικών στη Νάξο, που διωκόμενοι συνήθως από τους Σούρκους ή ακόμη και λόγω κάποιας βεντέτας, έβρισκαν καταφύγιο στο γνώριμό τους νησί των Κυκλάδων. Σέλος, η αυτονόμηση της Κρήτης από τον σουλτάνο (1898) και τελικά η ενσωμάτωσή της στην ελλαδική επικράτεια (1913) αλλά και η βελτίωση των θαλασσίων συγκοινωνιών κατά τα τέλη του 20ού αιώνα έφεραν ακόμη πιο κοντά τα δύο νησιά. Παρατηρείται λοιπόν μία αδιάλειπτη σχεδόν παρουσία Κρητικών στη Νάξο, από τον Μεσαίωνα, εάν όχι και από παλαιότερα, έως τις ημέρες μας. Η διάχυση στοιχείων του κρητικού πολιτισμού στη Νάξο (13ος-19ος αιώνας).

― Πέραν όμως των κρητικών εποικισμών στη Νάξο, τα δύο νησιά είχαν αναπτύξει και ισχυρές μεταξύ τους εμπορικές σχέσεις, ήδη από την επαύριο σχεδόν της κατάκτησής τους από τους Βενετούς 38, κάτι που συνέβαλε στη δημιουργία μίας μεταξύ τους πολιτισμικής ώσμωσης, κυρίως υπό τη μορφή κρητικών επιδράσεων στον ναξιακό πολιτισμό. ΢τη Νάξο εισήγαγαν φορητές εικό-

γιάδης, Καλλιγεράκης, Νικολιδάκης, Κουρμούλης, Βερνάρδος, ΢αριδάκης, Μουσούρος, Μουσουδάκης, Βασιλακογιώργης, Σζικαλάς, ΢πυριδάκης, ΢πυριδομανολάκης, Μπαταλάκης, Μπολωνάκης, ΢ταματάκης, Παπαδάκης, Μεσαριτάκης, Πρινιανάκης, Φουλιαδάκης, Μπιτζακτζής, Μακαρούνης, Μουρελάκης, Μπογιατζάκης, Καστελιανός, Χαρκιουδάκης, Παντελάκης, Δασκαλάκης, ΢αριδάκης, Κουδουνάς, Χουδεζανός, Βονιανός, Κοκκίνης, ΢κουλούδης, Χούρδος, Χουρδάκης, Γιακουμιδάκης, ΢απουντζάκης, Παυλάκης, ΢ιφακιανός, ΢κορδίλης, Σζινιδάκης, Διακομανώλης, Περάκης, Βροντάκης, Βατάκης, Γιακουμάκης, Γρυντάκης, Βογιατζάκης, Πεζανάκης, Ρογδιανάκης, Πετραντωνάκης, Κατζουδάκης, ΢τεφανάκης, ΢τεφανιδάκης, ΢κουλανάκης, Πιταράκης, ΢ακοράφος, Γιαννακουδάκης, Βασιλογιαννάκης, Ξαμπετάκης, Μελιδάκης; Μαραγκουδάκης, Παπαδοοικονόμος, Ορφανός, Μουστάκης, Μανωλακάκης, Αγκουριαδάκης, Ζαχαριαδάκης, Βογιατζάκης, Μπουσουνάκης, Καμπουράκης, Μιαούλης ο Κρης, κ.ά. Βλ. σχετικά Β. ΢ΥΤΡΟΕΡΑ΢, «Κρητικά επώνυμα εις τας Κυκλάδας», ό.π., σελ. 465∙ Ν. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, Ναξιακά 17, ό.π., σελ. 21-30∙ Ο ΙΔΙΟ΢, Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 15, ό.π., σελ. 115-117∙ Ο ΙΔΙΟ΢, «“Οι διορισμένοι στρατιώται της Πολιτοφυλακής Νάξου Κρήται” στη μετεπαναστατική Νάξο (1831-1833)», ό.π., σελ. 21∙ Ο ΙΔΙΟ΢, «Κατάλογος πλοίων της Νάξου στα 1832-1833», Ναξιακά 16 (Αύγουστος-΢επτέμβριος 1987), σελ. 12, 14, 16.

36 Ν. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, «“Οι διορισμένοι στρατιώται της Πολιτοφυλακής Νάξου Κρήται” στη μετεπαναστατική Νάξο (1831-1833)», ό.π., σελ. 15-23.

37 Κ. ΒΛΗ΢ΙΔΗ-ΔΡΟ΢ΟΤ, «Ο Νίκος Καζαντζάκης και η Νάξος», Ναξιακά 23/61, (Δεκέμβριος 2006 Υεβρουάριος 2007), σελ. 2-5∙ Λ. ΘΕΟΥΙΛΟ΢, «Νίκος Καζαντζάκης και Νάξος», Ναξιακά 26/64, (΢επτέμβριος 2007 - Νοέμβριος 2007), σελ. 26-28.

38 Θ. ΚΨΣ΢ΑΚΗ΢, Κρητικοί έποικοι στη Νάξο, ό.π., σελ. 39-42.

47

Ι΢ΣΟΡΙΑ

νες από τη βενετοκρατούμενη Κρήτη39, ενώ έργα των περίφημων κρητικών εργαστηρίων υπήρξαν ξυλόγλυπτα τέμπλα ορθοδόξων ναών του νησιού 40. Επίσης, σε ναξιακά δικαιοπρακτικά έγγραφα του 17ου αιώνα διαπιστώνεται η ύπαρξη στο νησί κρητικών πουκαμίσων και μαντηλιών, καθώς και πετσετών και άλλων ειδών οικοσκευής41. Οι κρητικές ωστόσο επιρροές δεν περιορίζονται στον υλικό πολιτισμό, αλλά επεκτείνονται στην πνευματική ζωή του τόπου. Σο κρητικό θρησκευτικό θέατρο έφθασε μέσω εποικισμών στη Νάξο και τις Κυκλάδες γενικότερα42, ο δε Ερωτόκριτος, φαίνεται ότι ήταν οικείος στους κατοίκους του νησιού, όπως και άλλα έργα της κρητικής λογοτεχνίας (π.χ. Η θυσία του Αβραάμ, Βοσκοπούλα, Ερωφίλη)43. Φαρακτηριστικό είναι το παρακάτω απόσπασμα από παλαιό φιλωτίτικο ποίημα: «Σα βάσανά μου ’ναι πολλά, οσά ’χε η Αρετούσα, π’ αγάπα το Ρωτόκριτο και την ετυραγνούσα»44. Ο κρητικός πολιτισμός δεν φαίνεται ωστόσο να επέδρασε μόνο τη στιχουργική, αλλά ενδέχεται να επηρέασε και τη μουσικοχορευτική παράδοση της Νάξου: η Βλάχα, πανναξιακής διάδοσης αποκριάτικος χορός, και ο Μπιτζιλαιαδίστικος, αμιγώς κωμιακίτικος, επίσης αποκριάτικος χορός, θεωρείται ότι συσχετίζονται με τον κρητικό Πεντοζάλη45.

39 Α. ΚΨ΢ΣΑΡΕΛΛΗ, «Σέχνη και χορηγία στη Νάξο. Οι μαρτυρίες των εικόνων (13ος-19ος αι.)», Φλέα (υπό έκδοση).

40 Γ. ΜΑ΢ΣΟΡΟΠΟΤΛΟ΢, Νάξος. Σο άλλο κάλλος. Περιηγήσεις σε βυζαντινά μνημεία, Αθήνα, 2006, σελ. 82.

41 Α. ΢ΙΥΨΝΙΟΤ-ΚΑΡΑΠΑ - Γ. ΡΟΔΟΛΑΚΗ΢ - Λ. ΑΡΣΕΜΙΑΔΗ, ό.π., σελ. 408, 553.

42 Β. ΠΟΤΦΝΕΡ, «Η κληρονομιά του κρητικού θεάτρου στη Νάξο (17ος - α´ μισό του 18ου αιώνα)», στο Ι. ΠΡΟΜΠΟΝΑ΢ - ΢Σ. ΧΑΡΡΑ΢ (επιμ.), «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων», Πρακτικά του Α´ Πανελληνίου ΢υνεδρίου (Υιλώτι, 3-6 ΢επτεμβρίου 1992), Αθήνα, 1994, σελ. 589.

43 Δ. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ΢, «Σρία έργα της κρητικής λογοτεχνίας εν Απεράθου Νάξου», Ναξιακόν Μέλλον 162 (10 Υεβρουαρίου 1954), σελ. 5-6∙ Ν. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, Ο αφέντης της Αξιάς στον Ερωτόκριτο, Αθήνα, 1978, σελ. 3-4∙ Γ. ΜΑ΢ΣΟΡΟΠΟΤΛΟ΢, «Μία ναξιακή εικόνα του ΙΖ´ αι. με επιδράσεις από την κρητική ποίηση», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 11 (1979-84), Αθήνα, 1990, σελ.

527∙ Μ. ΛΕΓΑΚΗ, «Ο απόηχος του Ερωτόκριτου στ’ Απεράθου της Νάξου», στο Ι. ΠΡΟΜΠΟΝΑ΢ - ΢Σ. ΧΑΡΡΑ΢ (επιμ.), Πρακτικά του Α´ Πανελληνίου ΢υνεδρίου (Υιλώτι, 3-6 ΢επτεμβρίου 1992), ό.π., σελ.

992-993∙ Γ. ΘΑΝΟΠΟΤΛΟ΢, «Δημοτικό τραγούδι και Ερωτόκριτος. Η περίπτωση ενός απεραθίτικου δημοτικού τραγουδιού», στο Ι. ΠΡΟΜΠΟΝΑ΢ - ΢Σ. ΧΑΡΡΑ΢ (επιμ.), Πρακτικά του Α´ Πανελληνίου ΢υνεδρίου (Υιλώτι, 3-6 ΢επτεμβρίου 1992), ό.π., σελ. 1008∙ Μ. ΞΕΥΣΕΡΗ, «Ο Ερωτόκριτος και ο απόηχός του στην απεραθίτικη ψυχή», Οι Νάξιοι 12 (2002), αναρτήθηκε στο http://www.xof.gr/lao_images/ Arthro4.pdf (ημ. πρόσβ. 2/6/2013)∙ ΢Σ. ΢ΠΗΛΙΑΚΟ΢, «“Aνασκαλέματα” του τραγουδιού της μουσικής και του χορού της Νάξου», στο Μ. ΢ΕΡΓΗ΢ - ΢Σ. ΧΑΡΡΑ΢ (επιμ.), ό.π., σελ. 363.

44 ΕΜΜ. ΧΑΡΡΑ΢, Οι παλιές αποκριές στο Φιλώτι της Νάξου, Έκδοση της Κοινότητας Υιλωτίου, Αθήνα, 1994, σελ. 156.

45 «Λήμμα: Βλάχα Νάξου», Πανδέκτης, στο http://www.dance-pandect.gr/pds_cosmos/pop/ pop_lhmma_gr.php?oid=E-C5E9E&ActionP=Play&mode=Med&Obj=T&eid=E-C5E9E&aa=1 και Ν. ΛΕΒΟΓΙΑΝΝΗ΢, «Ο μπιτζιλαιαλίστικος χορός και σκοπός», στο Ορεινός Αξώτης, http://orinosaxotis. blogspot.gr/2013/12/blog-post_13.html (ημ. πρόσβ. 1/12/13).

48

Η κρητική παρουσία στη Νάξο

Σο ζήτημα της κρητικής καταγωγής των Απεραθιτών. ― Σις τελευταίες δεκαετίες έχει παρατηρηθεί μία διάσταση απόψεων αναφορικά με το εάν έχουν λάβει χώρα κατά το παρελθόν μαζικές εγκαταστάσεις κρητικών εποίκων στ’ Απεράθου46 ή όχι. Σο γεγονός ότι τ’ Απεράθου θεωρείται ως το χωριό της Νάξου με τη μεγαλύτερη εγγύτητα ως προς τη γλώσσα και γενικότερα ως προς τον πολιτισμό της μεγαλονήσου, καθιστά την έρευνα για την προέλευση αυτού του φαινομένου ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα. Οι υποστηρικτές της κρητικής καταγωγής σημαντικής μερίδας των κατοίκων του χωριού εδράζουν την άποψή τους αφενός στην ιδιαίτερη ομοιότητα του τοπικού τους ιδιώματος με εκείνων των χωριών της δυτικής Κρήτης, κυρίως της περιοχής των ΢φακίων, αλλά και των Ανωγείων 47, αφετέρου δε σε προφορικές οικογενειακές διηγήσεις που κάνουν λόγο για έλευση στο χωριό των σφακιανών προγόνων τους, κατόπιν της αιματηρής καταστολής της επανάστασης του Δασκαλογιάννη (1770-1771) από τους Σούρκους48. ΢τον αντίποδα,

Σο χωριό είναι γνωστότερο στο ευρύ κοινό με την επίσημη ονομασία του, Απείρανθος, η οποία φαίνεται ότι καθιερώθηκε από το Κράτος και ότι αποτελεί πιθανότατα εφεύρημα ενός αρχαιολάτρη λογίου των προεπαναστατικών χρόνων. Βλ. σχετικά Κ. ΚΑΣ΢ΟΤΡΟ΢, «Σ’ Απεράθου: Η ταυτότητα», Φλέα 38 (Απρίλιος-Ιούνιος 2013), σελ. 41, 43. Ορθότερη λοιπόν θεωρείται η δημώδης ονομασία του, Απεράθου, η οποία εντοπίζεται στα παλαιά δικαιοπρακτικά έγγραφα του νησιού, ακόμη και σε κάποιο δουκικό, ήδη από το έτος 1453 (Aperathu). Βλ. σχετικά Ο ΙΔΙΟ΢, «Δίπλωμα του Γουλιέλμου Β´ Κρίσπο 9 Νοεμβρίου 1453», Φλέα 12 (Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2006), μετάφραση Ε. ΛΑΔΗ, σελ. 13.

47 Σο πλέον γνωστό χαρακτηριστικό του απεραθίτικου ιδιώματος είναι η σε ορισμένες περιπτώσεις προφορά του λ περίπου ως αγγλικού r στη λέξη morrow. Σ’ Απεράθου είναι ο μοναδικός τόπος εκτός Κρήτης, όπου εντοπίζεται αυτό το φαινόμενο. ΢την Κρήτη επιχωριάζει (ή επιχωρίαζε μέχρι πρότινος) σε όλα σχεδόν τα χωριά που βρίσκονται στις υπώρειες των Λευκών Ορέων, στον νομό Φανίων: στα ΢φακιά (Αγία Ρουμέλη, ΢αμαριά, Άγιος Ιωάννης, Ανώπολη) και στον Αποκόρωνα (Μπρόσνερος, Αλίκαμπος, Βαφές, Φρες, Σζιτζιφές, Νίππος, Πεμόνια, Μελιδόνι, Φιλίππου, Χάμπαθα, Φονές, Μαθές, Δράμια, Κουρνάς, Βρύσες, Μπαμπαλή, Ασή Γωνιά). Επίσης στον νομό Ρεθύμνης, στον Μυλοπόταμο (Ανώγεια, Αξός, ΢είσαρχα), στις υπώρειες του όρους Κακάβες ή Κρυονερίτης (Μυριοκέφαλα, Αρολίθι, Μαρουλού, Ρουμπάδω, Βιλιαντρέδω), στην επαρχία Αγίου Βασιλείου (Ροδάκινο, ΢ελλιά, Πλακιάς, Μύρθιος, Μαργιού, Κάνεβος, Άγιος Ιωάννης, Καλή ΢υκιά, Άγιος Βασίλειος, Ατσιπάδα, Αγκουσελιανά), στην περιοχή Αμαρίου (Βισταγή, Πλατάνια, Φουρφουράς, Νίθαυρις, Λοχριά), καθώς και στα χωριά Καμάρες, Μελιδοχώρι και Αρκάδι του νομού Ηρακλείου. ΢τα χωριά ΢αχτούρια, Μέλαμπες, Υουρφουράς, Αργυρούπολη και Καλονύχτης το φαινόμενο δεν είναι καθολικό. Η διάχυση αυτού του φαινομένου σε πολλές περιοχές της δυτικής και της κεντρικής Κρήτης αποδίδεται σε μετοικεσίες ΢φακιανών, καθώς και σε μία τάση πολλών περιοίκων να μιμηθούν τη σφακιανή προφορά των γειτόνων τους (τα «νερουλιάρικα»). Βλ. σχετικά Ν. ΚΟΝΣΟ΢ΟΠΟΤΛΟ΢, «Παρατηρήσεις εις την διάλεκτον της Δυτικής Κρήτης», Αθηνά 63 (1959), σελ. 324-325.

48 Γ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 20-22, 51-112. Νεώτερα σχετικά απεραθίτικα επώνυμα (μετά του 1770), κατάλοιπα σφακιανών εποικισμών, φέρεται να είναι τα: Αρχοντάκης, Πυτιλάκης, ΢κληράκης, Μηλιδάκης, Βασιλακάκης, Πρωτοπαπαδάκης, Φραγκούλης, Κρητικός, ΢φακιανός, Λογοθέτης (και Ελευθερίου), Μαργαρίτης, Μπαρδάνης (ή Βαρδάνης), Γαλάνης, Βλαστός, Πατακός, κ.ά. Τπάρχουν επίσης ενδείξεις για περιορισμένο εποικισμό του χωριού νωρίτερα από Κρητικούς, βάσει τουλάχιστον των χαρακτηριστικών επωνύμων Κρητικός, Ανουσάκης, Παπαδάκης και Παυλονικολάκης, που εντοπίζονται στις αρχές και τα μέσα του 18ου αιώνα. Βλ. σχετικά Β. ΢ΥΤΡΟΕΡΑ΢, «Κυκλαδικά έγγραφα εξ 46

49

Ι΢ΣΟΡΙΑ

άλλοι υποστηρίζουν ότι το φαινόμενο της ομοιότητας ανάμεσα στο απεραθίτικο ιδίωμα και σε εκείνο περιοχών της δυτικής Κρήτης δεν συνδέεται με κάποιου είδους εποικιστική κίνηση πληθυσμών από την Κρήτη προς τη Νάξο, αλλά ότι οφείλεται αποκλειστικά σε μία αυτόνομη εξέλιξη των ιδιωμάτων των δύο νησιών, που αποτελούν αμφότερα κατάλοιπα της κοινής για το Αιγαίο παλαιάς βυζαντινής γλώσσας, η οποία διατηρήθηκε για λόγους ιστορικούς και γεωγραφικούς έως σήμερα49. Προς επίρρωσιν το παραπάνω, το επώνυμο Κρητικός που απαντά στ’ Απεράθου, όπως και στην Κωμιακή και στη Γαλήνη, αποτελεί ένδειξη μεμονωμένων και όχι μαζικών κρητικών εποικισμών, ικανών να αλλοιώσουν τη φυσιογνωμία της πολιτισμικής ταυτότητας του αυτόχθονος πληθυσμού50. Τπάρχει επίσης η άποψη ότι οι Απεραθίτες δεν είναι στο σύνολό τους κρητικής καταγωγής, αφού το χωριό προϋπήρξε κάποιων πιθανώς εκτεταμένων εποικισμών από επήλυδες από τη δυτική Κρήτη, οι οποίοι και άσκησαν σημαντική επίδραση στη διαμόρφωση της απεραθίτικης ντοπιολαλιάς 51. ιδιωτικών συλλογών», ό.π., σελ. 656, 658∙ Α. ΢ΙΥΨΝΙΟΤ-ΚΑΡΑΠΑ - Γ. ΡΟΔΟΛΑΚΗ΢ - Λ. ΑΡΣΕΜΙΑΔΗ, ό.π., σελ. 635.

49 Α. ΚΑΣ΢ΟΤΡΟ΢, Απεράθου. Ένα χωριό που στιχουργεί, Αθήνα, 1988, σελ. 7-10∙ Ν. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 15, ό.π., σελ. 111-113∙ Α. ΚΑΣ΢ΟΤΡΟ΢, «Σ’ Απεράθου: Η ταυτότητα», ό.π., σελ. 41, 44-46. ΢ύμφωνα με τους υποστηρικτές της παραπάνω άποψης, οι οικογενειακές αφηγήσεις Απεραθιτών περί καταγωγής τους από την Κρήτη, που μας παραδίδει ο Γ. Ζευγώλης, είναι αναξιόπιστες. Η εγκυρότητα των προφορικών αυτών διηγήσεων υποβαθμίζεται, λαμβάνοντας μάλιστα υπ’ όψιν το γεγονός της ύπαρξης γραπτών πηγών σε άλλα χωριά της Νάξου, οι οποίες βεβαιώνουν την εκεί ύπαρξη Κρητικών, σε αντιδιαστολή με τ’ Απεράθου. Ψστόσο, θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι πηγές αυτές ανάγονται στην πλειονότητά τους στους πρώτους μετεπαναστατικούς χρόνους, όταν οι Κρητικοί αυτοί πρόσφυγες καταγράφηκαν ― όντας ασφαλείς ― υπό την «ομπρέλα» του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Ση δυνατότητα αυτή προφανώς δεν θα είχαν οι όποιοι φυγάδες από την Κρήτη της προεπαναστατικής περιόδου, οι οποίοι λέγεται ότι κατέφευγαν κατά καιρούς στην ορεινή Νάξο έπειτα από αποτυχημένες εξεγέρσεις εναντίον των Σούρκων, τη στιγμή μάλιστα που απαγορευόταν ρητώς από τις οθωμανικές αρχές να δέχονται οι κάτοικοι των Κυκλάδων ανύπανδρους ΢φακιανούς πρόσφυγες, υπό την απειλή εξοντωτικών ποινών για τους παραβάτες (1797). Βλ. σχετικά Β. ΢ΥΤΡΟΕΡΑ΢, «Κρητικά επώνυμα εις τας Κυκλάδας», ό.π., σελ. 464-465. Εφόσον λοιπόν ήταν κυνηγημένοι φυγάδες, έχοντας να αντιμετωπίσουν οι ίδιοι και οι γηγενείς Ναξιώτες τα αντίποινα των Οθωμανών, πιστεύεται ότι δεν ευνοήθηκε η καταγραφή τους σε έγγραφα της εποχής, βάσει μάλιστα της πραγματικής τους ταυτότητας.

50 Α. ΚΑΣ΢ΟΤΡΟ΢, Απεράθου. Ένα χωριό που στιχουργεί, ό.π., σελ. 9∙ Ν. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 15, ό.π., σελ. 112-113. Σο παράδειγμα ωστόσο της κρητικής αποικίας του ελληνόφωνου χωριού Φαμιντιέ της ΢υρίας, όπου εντοπίζεται το επώνυμο «Κρητικός», δεν επιβεβαιώνει αυτήν τη θεωρία. Βλ. σχετικά Δ. ΜΑΝΨΛΕ΢ΑΚΗ΢, ό.π. Κάτι ανάλογο ισχύει και για την περίπτωση της ελληνόφωνης Κάτω Ιταλίας, όπου εκεί εντοπίζεται το επώνυμο «Greco», χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν έλαβαν χώρα εκεί κατά το παρελθόν ελληνικοί εποικισμοί. Βλ. σχετικά Pagine Bianche, http://www.paginebianche.it/ricerca?qs=Greco&dv=Puglia (ημ. πρόσβ. 2/6/2013).

51 Δ. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ΢, «Περί του γλωσσικού ιδιώματος Απεράθου Νάξου», Αθηνά 56 (1952), σελ.

272-273∙ Ν. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 15, ό.π., σελ. 110-111. Παλαιότερα απεραθίτικα επώνυμα, τα οποία εντοπίζονται σε δικαιοπρακτικά έγγραφα προ του 1771, είναι μεταξύ άλλων τα Αναματερό(πουλο)ς, Βλακός, Ζευγώλης, Κατινάς, Κληρονόμος, Κριμιτζάς, Μπάκαλος, Ποθητός, Πολυκρέτης, ΢αρρής, κ.ά.

50

Η κρητική παρουσία στη Νάξο

Η πρώτη σωζόμενη εκπεφρασμένη άποψη περί της κρητικής καταγωγής των Απεραθιτών ανάγεται περίπου στα 186052, όταν ο γενουατοχιώτικης καταγωγής Νάξιος Ιάκωβος Γκριμάλντι κάνει λόγο για προέλευση των κατοίκων του χωριού από την αρχαία κρητική πόλη Πύρανθο53, κινούμενος προφανώς στο κλίμα αρχαιολατρείας της εποχής του 19ου αιώνα. Παρόμοια πάντως πεποίθηση, βασισμένη στην τοπική αφήγηση του ντόπιου πληθυσμού, έχει και ο Άγγλος περιηγητής Theodore Bent, ο οποίος επισκέφθηκε τη Νάξο στα 1883. ΢τον ίδιο κάνει εντύπωση όχι μόνο η ύπαρξη κοινών και για τα δύο νησιά γλωσσικών φαινόμενων, αλλά και η ομοιότητα των απεραθίτικων υφαντών με εκείνα της Κρήτης, ενώ επισημαίνει το ότι Απεραθίτες δεν είχαν καλή φήμη μεταξύ των υπολοίπων κατοίκων της Νάξου, λόγω των λεηλασιών που διενεργούσαν στα γύρω χωριά, κυρίως ζωοκλοπών, επισημαίνοντας ότι πουθενά στις Κυκλάδες οι Κρητικοί πρόσφυγες δεν ήταν δημοφιλείς 54. Επίσης, μία άλλη μαρτυρία που καταδεικνύει την πεποίθηση μέρους τουλάχιστον του ντόπιου λαού περί της καταγωγής των Απεραθιτών από την Κρήτη και μάλιστα από τα ΢φακιά φαίνεται ότι είναι και εκείνη του 1934: «Σα Κρητικόπουλα με το βασιλιά ντωνε κάνουσιν έφοδο τη νύχτα, πκιάνουσι ντο βασιλιά, βρίσκου γκαί τη βασίλισσα. Ετότες επομείνασι στ’ Απεράθου εφτά οικογένειες ΢φακιανοί απού τα παλληκάρια του βασιλιά τση Κρήτης κ’ εχτίσα ντο χωριό μας55.» Η πεποίθηση αυτή συνάδει και με το γεγονός της ύπαρξης χαρακτηριστικών βαπτιστικών ονομάτων στ’ Απεράθου, κοινών και για τα δύο νησιά, κάτι που δεν αποτελεί μεν απόδειξη της καταγωγής σημαντικής μερίδας των κατοίκων του χωριού, ωστόσο δεν θα μπορούσε να αγνοηθεί και να μην γίνει απόπειρα αποτίμησής του. Έτσι, το απεραθίτικο βαπτιστικό Φρατζέσκος, δεν αποκλείεται να μην αποτελεί απευθείας δυτική επίδραση από την εποχή του δουκάτου του Αιγαίου, αλλά να πρόκειται για προϊόν μετεμφύτευσής του από τα ΢φακιά, των οποίων οι κάτοικοι συνήθιζαν να δίνουν στα παιδιά τους, το όνομα του αγίου της Δυτικής Εκκλησίας, Υραγκίσκου της Ασίζης, για λόγους

52 Μ. ΚΟΚΟΛΑΚΗ΢, «Η χαμένη ιστορία του Ιακώβου Γριμάλδη και η ανέκδοτη διασκευή της», Φλέα 18 (Απρίλιος-Ιούνιος 2008), σελ. 11.

53 Εδώ γίνεται λόγος για την «Ἀπείρανθο» την επίσημη ονομασία του χωριού, «τό μεγαλύτερον χωρίον τῆς νήσου». ΢υμπληρώνει δε ότι «τό πάλαι ἐκαλείτο Πύρανθος, διότι οἱ πρώτοι κάτοικοι αὐτοῦ ἦσαν Κρήται ἐκ τοῦ χωρίου Πύρανθος κειμένου πλησίον τῆς Γορτύνης, οἵτινες διωχθέντες τῆς Κρήτης, ἕνεκα τῶν ληστρικών πράξεων αὐτῶν, ήλθον οικογενειακῶς εἰς Νάξον πρός οἴκησιν». Βλ. σχετικά Ι. ΓΡΤΜΑΛΔΗ΢, Ναξιακά ἤτοι Ἱστορία νήσου Νάξου ἀπό τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τοῦ ἔτους 1849, σελ. 18. ΢ημειώνεται ότι στην περιοχή εκείνη υπάρχει σήμερα το χωριό Πυράθι Μονοφατσίου Ηρακλείου.

54 J.T. BENT, The Cyclades or Life among the insular Greeks, Λονδίνο, 1885 (επανέκδοση Οξφόρδη, 2002), σελ. 169, 171-173.

55 Δ. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ΢, «Ναξιακαί παραδόσεις», Απεραθίτικα 7 (1990), σελ. 532∙ Ν. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 15, ό.π., σελ. 108.

51

Ι΢ΣΟΡΙΑ

ευλαβείας56. ΢ε παρόμοιο πλαίσιο ίσως να εντάσσεται και η ύπαρξη των βενετικής προέλευσης απεραθίτικων γυναικείων βαπτιστικών ονομάτων Ανέζα, Εργίνα και Μαριέττα57. Άλλα απεραθίτικα βαπτιστικά, αρκετά διαδεδομένα και στην Κρήτη, είναι τα Μανόλης, Λευτέρης, Πέτρος, Ματθαίος και Καλλιόπη58, χωρίς πάλι αυτό να σημαίνει απαραιτήτως ότι έλκουν την προέλευσή τους από τη μεγαλόνησο. Επίσης, η ύπαρξη κάποτε πύργου στο χωριό ονόματι τω(ν) «Νταμουλήδω(ν)» ή τω(ν) «Αναματεράδω(ν)»59, ίσως να συνδέεται με το χαρακτηριστικό σφακιανό βαπτιστικό Δαμουλής ή Νταμουλής60. ΢ημειώνεται τέλος ότι το δανακιώτικο τοπικό ιδίωμα θεωρείται παραμφερές με το απεραθίτικο, φαινόμενο που έχει ερμηνευτεί ως προϊόν εποικισμού του Δανακού από Απεραθίτες61. Κρητικοί έποικοι στο Φιλώτι. ― Λιγότερο γνωστή είναι η παρουσία Κρητικών εποίκων στο Υιλώτι. Έχουν καταγραφεί σε επίσημο φιλωτίτικο έγγραφο του 1844 τα ονόματα τριών κρητικών οικογενειών: των Παπαδάκηδων, των Παντελάκηδων και των Καλλέργηδων62, ενώ κατά τη διάρκεια της κρητικής εξέγερσης του 1866-1869 και για κάποια ακόμη χρόνια ο ζωγράφος Εμμανουήλ Παπαδάκης ο Κρης αγιογράφησε εικόνες του τέμπλου της Παναγίας της Υιλωτίτισσας63. Ψστόσο, εντοπίζονται σε φιλωτίτικα δικαιοπρακτικά έγγραφα του 56 Κ. ΛΑ΢΢ΙΘΙΨΣΑΚΗ΢, «Ο Άγιος Υραγκίσκος και η Κρήτη», στο Πεπραγμένα του Δ´ Διεθνούς Κρητολογικού ΢υνεδρίου (Ηράκλειο 1976), τόμ. Β´, Αθήνα, 1981, σελ. 152∙ Α. ΠΑΠΑΔΙΑ-ΛΑΛΑ, «Οι Έλληνες και η βενετική πραγματικότητα. Ιδεολογική και κοινωνική συγκρότηση», στο Φ. ΜΑΛΣΕΖΟΤ (επιμ.), Όψεις της ιστορίας του βενετοκρατούμενου ελληνισμού. Αρχειακά τεκμήρια, Αθήνα, 1993, σελ. 183, 250-251. Αντιθέτως, στη Νάξο δεν διαθέτουμε ανάλογες πληροφορίες για μαζική χρήση του δυτικού βαπτιστικού Φραγκίσκος από Ορθοδόξους, πλην κυρίως των ορεινών και απομονωμένων χωριών της Απειράθου και της Κωμιακής και όχι τόσο των πεδινών χωριών, όπου η δυτική παρουσία υπήρξε εντονότερη και άρα οι δυτικές πολιτισμικές επιδράσεις περισσότερο αναμενόμενες.

57 Σα βαπτιστικά αυτά ονόματα επιχωριάζουν σήμερα και στην Κρήτη, όπως και σε άλλα νησιά των Κυκλάδων, όχι όμως και στη δεκτικότερη σε έξωθεν επιδράσεις, πεδινή-δυτική Νάξο και την περιοχή του λεκανοπεδίου της Σραγαίας (Βλ. σχετικά Θ. ΚΨΣ΢ΑΚΗ΢, «Ναξιακά επώνυμα ιταλικής προέλευσης», στο Ι. ΠΡΟΜΠΟΝΑ΢ - ΢Σ. ΧΑΡΡΑ΢ (επιμ.), «Η Νάξος διά μέσου των αιώνων», Πρακτικά του Γ´ Πανελληνίου ΢υνεδρίου (Κόρωνος Νάξου, 4-7 ΢επτεμβρίου 2003), Αθήνα, 2007, σελ. 403, όπως ίσως θα περίμενε κανείς, παρά κυρίως στην ορεινή, όπου διασώζονται αφηγήσεις για κρητικούς εποικισμούς, κάτι που επίσης αποτελεί ένδειξη για απευθείας μετεμφύτευσή τους από τη μεγαλόνησο.

58 Ν. ΚΟΝΣΟ΢ΟΠΟΤΛΟ΢, Διάλεκτοι και ιδιώματα της Νέας Ελληνικής, ό.π., σελ. 39.

59 Ν. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, Η Απείρανθος (Ιστορία-Μνημεία-Λαογραφία), Αθήνα, 1985, σελ. 67-68.

60 Μ. ΚΑΣ΢ΟΤΡΗ΢, Ανέκδοτα δικαιοπρακτικά έγγραφα από τον Κυνίδαρο Νάξου, Αθήνα, 1986, σελ.

34∙ Γ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 207.

61 Α. ΢ΙΓΑΛΑ΢, «Γλωσσικά ιδιώματα και εποικισμοί της Νάξου», Απεραθίτικα 7 (1990), σελ. 507∙ Γ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 44.

62 Ι. Η΢ΑΪΑ΢, «Σο Δημοτικό ΢χολείο Αρρένων στο Υιλώτι Νάξου από το 1838 έως το 1846», Ναξιακά 36/74 (Μάρτιος-Μάιος 2010), σελ. 42-43.

63 Ν. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, Παναγία η Φιλωτίτισσα, Αθήνα, 1963, σελ. 8-9∙ Ι. Η΢ΑΪΑ΢, Σο Φιλώτι και το ιστορικό μνημείο της Παναγίας της Φιλωτίτισσας, Αθήνα, 2012, σελ. 51-53.

52

Η κρητική παρουσία στη Νάξο

17ου και του 18ου αιώνα και κάποια κοινά με την Κρήτη επώνυμα, ορισμένα τουλάχιστον εκ των οποίων ενδέχεται να είναι κρητικής προέλευσης: π.χ. Λιμογιάννης, Μιξάκης, Σζιπλάκης, Βαρδαράκης, Παντελάκης, Σζαννιδάκης, Σαταράκης, ΢αλιαράκης, Κρητικοπούλης, Νανάς, κ.ά.64. Εντοπίζονται επίσης συχνά στο χωριό κάποια πανναξιακής, κατά κύριο λόγο, διάδοσης βαπτιστικά ονόματα, όπως π.χ. τα Μανόλης, Μιχάλης, Αντώνης, Νικολής, Νικό(λ)ας ή Κοκόλης, Ερήνη ή Ρηνιώ, Μαρούσα ή Μαριέττα, Ανεζινιώ, Καλλιόπη κ.ά, που είναι (ή ήταν παλαιότερα) διαδεδομένα στην Κρήτη, χωρίς και πάλι αυτό να σημαίνει απαραιτήτως και προέλευσή τους από εκεί. Επιπλέον, διάχυτη είναι η πεποίθηση στο μεγαλύτερο ίσως μέρος του πληθυσμού του χωριού ότι υπάρχει κάποια αόριστη συγγένεια με τους Κρητικούς. Τπάρχουν δε οικογενειακές διηγήσεις που κάνουν λόγο για καταγωγή των προγόνων τους από την Κρήτη, όπως π.χ. των Βασιλάκηδων (πιθανόν από το Λουτρό ΢φακίων), των Μουστάκηδων (πιθανόν από την περιοχή του Ηρακλείου ή του ΢ελίνου Φανίων) των ΢ουλήδων, των οποίων το αρχικό επώνυμο λέγεται ότι ήταν το Μπαλής65, καθώς ίσως και άλλων φιλωτίτικων οικογενειών. Εντοπίζονται δε τοπωνύμια στην ευρύτερη περιοχή του Υιλωτίου που μας παραπέμπουν στο σφακιανό ― κατά βάση ― βαπτιστικό όνομα Νταμουλής66. Διασώζεται επίσης μια όχι ευρέως διαδεδομένη προφορική παράδοση, η οποία αναφέρεται στην ερήμωση κάποτε του χωριού, λόγω λειψυδρίας, και στη φυγή των κατοίκων του στην Κρήτη για ένα χρονικό διάστημα μέχρι τη βελτίωση των περιβαλλοντικών συνθηκών67, κάτι που, αν και δεν εδράζεται βεβαίως σε κάποια αξιόπιστα ιστορικά στοιχεία, απηχεί ενδεχομένως κάποιες ιδιαιτέρως στενές σχέσεις μεταξύ του Υιλωτίου και της μεγαλονήσου. Η δε φιλωτίτικη ντοπιολαλιά παρουσιάζει ιδιαίτερες ομοιότητες με εκείνη ορισμένων χωριών της δυτικής Κρήτης 68, χωρίς και πάλι αυτό να συνεπάγεται

64 Α. ΢ΙΥΨΝΙΟΤ-ΚΑΡΑΠΑ - Γ. ΡΟΔΟΛΑΚΗ΢ - Λ. ΑΡΣΕΜΙΑΔΗ, ό.π., σελ. 542, 906, 979∙ ΢Σ. ΗΜΕΛΛΟ΢ - ΢Σ. ΧΑΡΡΑ΢, ό.π., σελ. 22, 56, 73, 75, 100, 133, 146, 162, 310, 313, 340, 350. Σα περισσότερα από αυτά τα επώνυμα εντοπίζονται σήμερα κατά βάση στη δυτική Κρήτη, ιδίως στην περιοχή των Φανίων, χωρίς το γεγονός αυτό βεβαίως να πιστοποιεί και την προέλευσή τους από εκεί. Άλλα, σχετικά πρόσφατα εξαφανισμένα φιλωτίτικα επώνυμα, τα οποία ίσως να έχουν κρητική προέλευση, είναι τα Μακαράκης και Λεοντάκης.

65 Θ. ΚΨΣ΢ΑΚΗ΢, Κρητικοί έποικοι στη Νάξο, ό.π., σελ. 66-68.

66 Προφορική μαρτυρία κ. Γεωργίου (Έργη) Φουζούρη.

67 Προφορική μαρτυρία της μητέρας μου, Μαργαρίτας Μαστοροπούλου, προερχόμενη από τον πάππο της, Γεώργιο Μαστορόπουλο.

68 Σο χαρακτηριστικότερο ίσως στοιχείο της φιλωτίτικης ντοπιολαλιάς θεωρείται η αποβολή του λ, προ των φωνηέντων α, ο ή και ου, φαινόμενο που απαντά και στη βορειοανατολική Νάξο, ιδίως στην Κωμιακή, όπως και σε χωριά της δυτικής Κρήτης, αλλά και σε περιοχές του ελληνόφωνου χώρου που δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερες ομοιότητες με το ναξιακό ιδίωμα. Βλ. σχετικά Ι. ΠΡΟΜΠΟΝΑ΢, «Ο ρωτακισμός και η ιδιότυπος προφορά του φθόγγου λ», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 3 (1963), σελ. 516-517, 522∙ ΢Σ. ΗΜΕΛΛΟ΢, «Γλωσσογεωγραφικά τινά εκ Νάξου», Αθηνά 67 (1963-64), σελ. 35, 37, 40∙ Γ. ΦΟΤΖΟΤΡΗ΢ - Γ. ΦΟΤΖΟΤΡΗ΢, Σο γλωσσικό ιδίωμα του Φιλωτίου της

53

Ι΢ΣΟΡΙΑ

απαραιτήτως συσχετισμό της με κρητικούς εποικισμούς στο χωριό, αφού αυτές κάλλιστα θα μπορούσαν να αποδοθούν σε μία αυτόνομη εξελικτική πορεία του τοπικού γλωσσικού ιδιώματος, βασισμένη στο παλαιότερο κρητο-κυκλαδικό γλωσσικό υπόστρωμα, ανεξαρτήτως έξωθεν επιδράσεων 69. Κρητικοί έποικοι στην Κωμιακή και τα γύρω χωριά. ― Η πρώτη μαρτυρία περί κρητικού εποικισμού στην περιοχή της Κωμιακής ανάγεται στο α´ μισό του 17ου αιώνα, όπου κάτω από το Κάστρο του Καλόγερου, κοντά στον Απόλλωνα διατηρούσε την εξοχική του κατοικία κάποιος Κρητικός άρχοντας, πιθανότατα από την οικογένεια Barozzi70, η οποία, σημειωτέον, διατηρούσε πυργοειδείς επαύλεις στο Υιλώτι, την Σραγαία και αλλού. Κυρίως όμως υπάρχουν μαρτυρίες για έλευση και εγκατάσταση εκεί Κρητικών αγωνιστών του 1821, όπως των Μπιτζιλαιάδων71, οι απόγονοι των οποίων φέρουν σήμερα το όνομα Βιτζηλαίος, ή κάποιων άλλων γνωστών με το όνομα Κρητικός, καθώς και του Ηρακλειώτη Νάξου, έκδοση του ΢υλλόγου Υιλωτιτών Νάξου, Αθήνα, 2013, σελ. 439-440. Σα μέρη πάντως της Κρήτης, όπου έχει παρατηρηθεί το ίδιο σχεδόν φαινόμενο, είναι μεταξύ άλλων στον νομό Φανίων οι Λάκκοι Κυδωνίας και ο Αλίκαμπος, όπως και άλλα χωριά της επαρχίας Αποκορώνου και στον νομό Ρεθύμνης τα Ζωνιανά Μυλοποτάμου, ο Φουρφουράς Αμαρίου, τα ΢αχτούρια και οι Μέλαμπες Αγίου Βασιλείου. Βλ. σχετικά Ν. ΚΟΝΣΟ΢ΟΠΟΤΛΟ΢, «Παρατηρήσεις εις την διάλεκτον της Δυτικής Κρήτης», ό.π., σελ. 327-329∙ Δ. ΠΑΡΑ΢ΤΡΗ΢, Νη Ζα-Ζω-Ζου το Λάκκο - Ζωνιανά, Ρέθυμνο, 2007, σελ.

23, 81-82.

69 Ι. ΠΡΟΜΠΟΝΑ΢, «Ναξίων γλώσσα», ό.π., σελ. 322. ΢ημειώνεται ότι κάποια από τα παραπάνω χωριά είχαν ερημώσει κατά τη διάρκεια της βενετοκρατίας, κατόπιν εξεγέρσεων, και οι κάτοικοί τους είχαν αναγκαστεί να τα εγκαταλείψουν. Βλ. σχετικά Ν. ΖΟΤΔΙΑΝΟ΢, Ιστορία της Κρήτης επί Ενετοκρατίας, Αθήνα, 1960, σελ. 217∙ Α. ΒΑΚΑΛΟΠΟΤΛΟ΢, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τόμ. Γ´, Θεσσαλονίκη, 1968, σελ. 129-131∙ Θ. ΔΕΣΟΡΑΚΗ΢, Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο, 1990, σελ. 196-197. Ψστόσο, δεν υπάρχουν διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία που να συνηγορούν υπέρ μίας ενδεχόμενης μετανάστευσής τους στη Νάξο.

70 Ο γενουατοχιώτης περιηγητής Francesco Lupazzolo κάνει λόγο στα 1638 για κάποιον «gentilhomo Candioto», δηλαδή «ευγενή Κρητικό», ο οποίος διατηρούσε εκεί σπίτι, εκκλησία, καθώς και κτήματα. Βλ. σχετικά ΢Σ. ΥΑ΢ΟΤΛΑΚΗ΢, «Ο Lupazzolo και η Νάξος», στο Ι. ΠΡΟΜΠΟΝΑ΢ ΢. ΧΑΡΡΑ΢ (επιμ.), «Η Νάξος διά μέσου των αιώνων», Πρακτικά του Α´ Πανελληνίου ΢υνεδρίου, ό.π., σελ. 504. ΢ημειώνεται ότι κατά τον 17ο αιώνα οι Βενετοκρητικοί Barozzi διατηρούσαν κτήματα στην ευρύτερη περιοχή της Κωμιακής και του Απόλλωνα. Βλ. σχετικά Ν. ΛΕΒΟΓΙΑΝΝΗ΢, «Οι Υράγκοι της Κωμιακής», Κωμιακή, τόμ. Γ´ (2005), Αθήνα, σελ. 97.

71 Γενάρχης των κρητικών Μπιτζηλαιάδω(ν) θεωρείται ο (γ)έρο Μάρκος: «Ο έρο Μάρκος ήρθενε α’ την Κρήτη εξόριστος κι ελέουντανε Μπιτζηλάκης. Εδούλεβγενε στην αρχή υπερέτης σε βοσκούς, υστερνά επαντρεύτηνε κι ήλαξενε το επίθετό ντου και το’ καμενε Μπιτζηλαίου. Ο έρο Μάρκος με το έρο Κορρέ και το έρο ΢ουσούνη επήραν τσι τόποι του Κανά. Ο Κανάς ήτονε τσιφλίκι. Ευτός ήκαμεν το μαξούλι. Οι Μάρκουδοι κάμαν ποταμό τσι Μπιτζηλαιάδες. Ένας απ’ τσι Μάρκουδοι ο Βασίλειος Μάρκου Μπιτζηλαίος ήταν αγωνιστής του 1821 και πήρε παράσημο από το βασιλιά Όθωνα». Βλ. σχετικά Ν. ΛΕΒΟΓΙΑΝΝΗ΢, «Οι Μπιτζηλαιάδες της Κωμιακής Νάξου», αναρτήθηκε στο Κωμιακή και Απόλλωνας Νάξου, http://komiaki.ning.com/profiles/blogs/3047850:BlogPost:46135 (ημ. πρόσβ. 2/6/2013). Η προφορική αυτή παράδοση πιστεύεται ότι συσχετίζεται και με την ύπαρξη του προρρηθέντος μπιτζιλαιαδίστικου χορού, που απαντά αποκλειστικά στην Κωμιακή και που θεωρείται ότι διασώζει στοιχεία του Πεντοζάλη της Κρήτης. Βλ. σχετικά Ν. ΛΕΒΟΓΙΑΝΝΗ΢, ό.π.

54

Η κρητική παρουσία στη Νάξο

αγωνιστή Κωσταντάκη Παπαδάκη72. ΢την Κωμιακή εντοπίζονται επίσης το επώνυμο Νικολάκης73, καθώς και βαπτιστικά ονόματα, όπως τα Μανούσος, Φρατζέσκος, Καλλιόπη, Φιλιώ, κ.ά.74, τα οποία είναι ευρέως διαδεδομένα και στην Κρήτη και που αποτελούν ενδείξεις για πιθανούς κρητικούς εποικισμούς στο χωριό, χωρίς βεβαίως και αυτά να αποτελούν και αποδεικτικά στοιχεία για κάτι τέτοιο. ΢την Κωμιακή, όπως και στα γύρω χωριά, είναι διαδεδομένο και το επώνυμο ΢ιδερής, το οποίο κατά μία εκδοχή προέρχεται από κάποιον Κρητικό φυγόδικο από τη Μικρά Ασία, ονόματι Χατζηκυριακάκη, που εγκαταστάθηκε στη Νάξο ασκώντας το επάγγελμα του σιδηρουργού 75, ενώ στην ευρύτερη περιοχή των Ανουμερών εντοπίζεται και το επώνυμο Γληνός (Σζαπέτρος), που κάποιες προφορικές παραδόσεις το συνδέουν με την Κρήτη 76. Κρητικοί έποικοι στον Κυνίδαρο. ― ΢ύμφωνα με μία τοπική αφήγηση, ο Κυνίδαρος ιδρύθηκε από Κρητικούς κυνηγούς, χωρίς ωστόσο αυτό να συνοδεύεται και από διαθέσιμα σχετικά αποδεικτικά στοιχεία77. ΢τους βεβαιωμένους εκεί κρητικούς εποίκους συγκαταλέγεται, όπως προαναφέρθηκε, ο ΢φακιανός Μανούσος ΢τρατίκης ή Κούτσουπας, πρωτοπαλίκαρο του Δασκαλογιάννη. Κυνιδαριώτικα επώνυμα που έχουν ή ενδέχεται να έχουν κρητική προέλευση θεωρούνται τα Χανιώτης78, Νανάς79, Αντωνάκης, Λιαδάκης, Γεροντάκης, Μπουλαξής, ΚαΝ. ΛΕΒΟΓΙΑΝΝΗ΢, Νεότερη ιστορία της Νάξου, ό.π., σελ. 162. Γ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 141.

74 Ν. ΛΕΒΟΓΙΑΝΝΗ΢, «Γενεαλογικό δέντρο των Αλιμπερτάδων», αναρτήθηκε στο Κωμιακή και Απόλλωνας Νάξου, http://komiaki.ning.com/profiles/blogs/3047850:BlogPost:46998 (ημ. πρόσβ. 2/6/2013). ΢ημειώνεται ότι το δυτικοκρητικό βαπτιστικό Μανούσος εντοπίζεται και σε παλαιά δικαιοπρακτικά έγγραφα των Ανουμερών (α´ μισό 18ου αι.), ήδη προ της επαναστάσεως του Δασκαλογιάννη (17701771). Βλ. σχετικά ΢Σ. ΧΑΡΡΑ΢, «Ο κώδικας (σπάραγμα) του αρχιερατικού πρωτονοταρίου και υπονοταρίου Ανωμερώ παπά Ιακώβου Κουφοπούλου (1823-1828)», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 20 (2006-2010), σελ. 283, 287, 289.

75 Φ. ΢ΙΔΕΡΗ΢, Δημογραφική χωρητικότητα της παραγωγικής δομής και μετανάστευση στη βόρεια ορεινή Νάξο από τον 19ο αιώνα μέχρι τις μέρες μας (αναδημοσίευση από Apollon-Naxos, «Η συνοπτική Ιστορία της Νάξου. Κοινωνική και γεωγραφική κινητικότητα στη Νάξο μέχρι την Ελληνική επανάσταση», http://apollonnaxos.blogspot.gr/2008/03/blog-post_3422.html & «Ο Παλαιός Δήμος Κορωνίδας», http://apollonnaxos.blogspot.gr/2008/03/blog-post_6340.html (ημ. πρόσβ. 2/6/2013).

76 Γ. ΜΑΝΨΛΑ΢, «Γληνός», αναρτήθηκε στο Επίθετα και οικογένειες ΢καδού και Μέσης Νάξου, http://skadiotes.blogspot.gr/2010/10/blog-post_3622.html (ημ. πρόσβ. 2/6/2013).

77 Κ. ΚΛΟΤΒΑΣΟ΢, Κυνίδαρος ο «Απίκραντος». Κοινές ιδιότυπες πολιτισμικές και γλωσσικές αποτυπώσεις, Αθήνα, 2011, σελ. 31.

78 ΢ημειώνεται ότι το Χανιώτης θεωρείται ότι έχει προέλευση από την Πάρο και μακρινή μόνο καταγωγή από την Κρήτη. Βλ. σχετικά Μ. ΚΑΣ΢ΟΤΡΗ΢, Σοπωνύμια του Κυνιδάρου Νάξου, Αθήνα, 1998, σελ. 24.

79 Σο Νανάς πιστεύεται ότι προέρχεται από το κρητικό Ναναδάκης. Βλ. σχετικά στο ίδιο, σελ. 23. Σο ίδιο επώνυμο φαίνεται ότι υπήρχε παλαιότερα και στο Υιλώτι. Βλ. σχετικά ΢Σ. ΗΜΕΛΛΟ΢ - ΢Σ. ΧΑΡΡΑ΢, ό.π., σελ. 303. Άλλα παλαιά κυνιδαριώτικα επώνυμα κρητικής πιθανότατα προέλευσης θεωρούνται τα Γιακουμηδάκης, Μηλιδάκης, Σσουνάκης και Φεραντάκης. Βλ. σχετικά Μ. ΚΑΣ΢ΟΤΡΗ΢, 72 73

55

Ι΢ΣΟΡΙΑ

πετανάκης και Σρανουδάκης80, καθώς και το Κονιτόπουλος, με σφακιανές, όπως λέγεται, ρίζες81. Επίσης, στον Κυνίδαρο εντοπίζονται τα βαπτιστικά Μανούσος, Καλλιόπη και Σριανταφυλλιά (Φιλλιώ), ευρέως διαδεδομένα και στην Κρήτη82. Γενικά πάντως θεωρείται ότι ο Κυνίδαρος αποτελεί ένα από τα χωριά της Νάξου με τους πλέον στενούς ιστορικούς και πολιτισμικούς δεσμούς με τη μεγαλόνησο. Κρητικοί έποικοι στο λεκανοπέδιο της Σραγαίας και τα γύρω χωριά. ― Όμως και στο λεκανοπέδιο της Σραγαίας θεωρείται ότι έχουν λάβει χώρα κατά καιρούς διάφοροι κρητικοί εποικισμοί, κατάλοιπα των οποίων ενδέχεται να είναι τα επώνυμα Μπαρότσης, Ψιλάκης, Λαμπαδάκης83, Χριστοδουλάκης, Ψωμαδάκης, Φραγκουδάκης και Γαβαλάς στο Φαλκί, το Παπαδάκης στους Ακαδήμους, τα Βλησίδης, Βασαλάκης, Μαράκης84 και Λαμπαδάκης στο Καλόξυλο, τα Μαράκης και Βενιεράκης στο Κεραμί και τα Μαράκης και Λαμπαδάκης στο Σσικαλαριό. Λίγο μακρύτερα, στον Δαμαριώνα απαντούν τα Λεκάκης, Σζιμπλάκης, Μαράκης, Παπαδάκης85 και Κρητικοπούλης και μέχρι πρότινος στη Βουρβουριά το Καλλέργης86, ενώ πάνω από το λεκανοπέδιο, στη Μονή επιχωριάζουν τα επώνυμα Κωνσταντάκης και Περιστεράκης87. Κρητικοί έποικοι στη δυτική Νάξο. ― Κρητικά πάντως επώνυμα εντοπίζονται και στη δυτική Νάξο. ΢τις Μέλανες εντοπίζεται το επώνυμο Βασιλάκης (ορισμένοι εξ αυτών φέρουν το παρωνύμιο Κούτσουπας), καθώς και τα βαπτιστικά Φραγκίσκος και Λευτέρης. ΢τη δε Ποταμιά επιχωριάζουν τα Μαρούλης και Γρυλλά-

Ανέκδοτα δικαιοπρακτικά έγγραφα από τον Κυνίδαρο Νάξου, ό.π., σελ. 13-17, 28, 37, 40∙ Ο ΙΔΙΟ΢, Σοπωνύμια του Κυνιδάρου Νάξου, ό.π., σελ. 23. Α. ΢ΙΥΨΝΙΟΤ-ΚΑΡΑΠΑ - Γ. ΡΟΔΟΛΑΚΗ΢ - Λ. ΑΡΣΕΜΙΑΔΗ, ό.π., σελ. 570.

80 Κ. ΚΛΟΤΒΑΣΟ΢, ό.π., σελ. 30.

81 «Και οι Κονιτόπουλοι είναι ΢φακιανοί», Σα ΢φακιά 109 (Ιούνιος-Αύγουστος 2004), σελ. 6∙ Γ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ΢, «Με αφορμή τον δίσκο “Διάφανα νερά”», Ελευθεροτυπία (9 Αυγούστου 2011), http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=300361 (ημ. πρόσβ. 6/8/2013). Η εγκυρότητα πάντως αυτής της απόψεως έχει αμφισβητηθεί. Βλ. σχ. Ι. ΣΟΤΜΠΑΚΑΡΗ΢, «Βιβλία και δημοσιεύματα για τη Νάξο και τους Ναξίους», Ναξιακά Γράμματα 12 (Ιούλιος-Αύγουστος-΢επτέμβριος 2014), υπό έκδοση.

82 Ν. ΚΟΝΣΟ΢ΟΠΟΤΛΟ΢, Διάλεκτοι και ιδιώματα της Νέας Ελληνικής, ό.π., σελ. 39.

83 Οι Λαμπαδάκηδες έλκουν την καταγωγή τους από τις Καλύβες Αποκορώνου Φανίων (πηγή: προφορική μαρτυρία κ. Γιάννη ΢αλτερή).

84 ΢ύμφωνα με την οικογενειακή τους παράδοση, οι Μαράκηδες του λεκανοπεδίου της Σραγαίας κατάγονται από τα ΢φακιά και εγκαταστάθηκαν εκεί, έχοντας προηγουμένως ζήσει για κάποιο διάστημα στ’ Απεράθου (πηγή: προφορική μαρτυρία κ. Θρασυβούλου Μαράκη).

85 Οι Παπαδάκηδες πιστεύεται ότι έλκουν την καταγωγή τους από το χωριό Παναγιά νομού Ηρακλείου (πηγή: προφορική μαρτυρία κ. Νίκου Παπαδάκη «Γανωτζή»).

86 Προφορική μαρτυρία κ. Γιάννη ΢αλτερή.

87 Oι Περιστεράκηδες λέγεται ότι κατάγονται από την περιοχή των Φανίων (πηγή: κ. Νίκος Καράλης).

56

Η κρητική παρουσία στη Νάξο

κης88. Επίσης, στην περιοχή του ΢αγκρίου απαντούν τα επώνυμα Γαβράς, Μαρούλης, Φραγκιουδάκης, ΢κουλούδης, ΢κουλουδάκης και Ξενικουδάκης89. Κρητικά όμως πιθανότατα ονόματα εντοπίζονται και στην πεδινή Νάξο (Λειβάδια): στο Γαλανάδο επιχωριάζει το επώνυμο Λαμπριανάκης, όπως και το βαπτιστικό Φραγκίσκος, στο Γλινάδο και όχι μόνο το ΢έργης 90, στο Αγερσανί το Καπρής, ενώ στις Σρίποδες εντοπίζονται τα επώνυμα ΢κουλουδάκης και Ξενικουδάκης, όπου μάλιστα μία εκ των γνωστών παραδόσεων για την προέλευση της ονομασίας του χωριού κάνει λόγο για καταγωγή των κατοίκων του από το Σριπόδο Μυλοποτάμου Ρεθύμνης91, χωρίς ωστόσο αυτό να συνοδεύεται και από σχετική τεκμηρίωση. ΢τις Εγκαρές και τη Γαλήνη, όπου έζησε για λίγο διάστημα ο Νίκος Καζαντζάκης και ενδεχομένως ο Λασιθιώτης αγωνιστής του 1821 Καζανομανώλης, εντοπίζονται τα Φραγκίσκος, Κρητικός, Χανιώτης, Χανιωτάκης, Χαμπάκης, Φλωράκης92 και Καπετανάκης. Σέλος, στη Φώρα Νάξου υπάρχουν τα Βλαχάκης, ΢πυριδάκης, Ζωλοτάκης, Πιτταράκης, Κουτσογιαννάκης και Μελισσηνός, ενώ υπήρχε μέχρι πρότινος και το ΢κορδίλης93. Σον δε 19ο αιώνα μας είναι γνωστός ο πρώτος δήμαρχος Νάξου και εν συνεχεία βουλευτής Γεώργιος Κάνδιας ή Κάντιας94, με απώτερη προφανώς καταγωγή από την Κρήτη (Candia). Μία περαιτέρω μελλοντική, εκτενέστερη έρευνα θα μπορούσε να διακριβώσει τις πραγματικές διαστάσεις των όποιων κρητικών εποικισμών στα παραπάνω χωριά της Νάξου. Σα παραπάνω οικογενειακά και βαπτιστικά ονόματα, που θεωρείται είτε ότι έχουν κρητική προέλευση είτε ότι απαντούν κατ’ εξοχήν και στην Κρήτη, αναμένεται να βρεθούν στο επίκεντρο της μελλοντικής αυτής έρευνας, με σκοπό την αναζήτηση κάποιων εκ των ριζών του σημερινού πολιτισμικού τοπίου της νήσου Νάξου.

88 ΢ύμφωνα με την οικογενειακή τους παράδοση, οι Γρυλλάκηδες της Νάξου κατάγονται από τις Μουρνιές Φανίων (πηγή: προφορική μαρτυρία κ. Δημήτρη Γρυλλάκη).

89 ΢ημειώνεται δε ότι μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή εγκαταστάθηκαν στο ΢αγκρί πρόσφυγες από τον Γέροντα, απέναντι από την Κω, κρητικής πιθανότατα καταγωγής, όπως οι Κρητικοί και οι Μπικάκηδες. Βλ. σχετικά Α. ΝΑΤΠΛΙΨΣΗ΢, Μικρασιάτες έλληνες πρόσφυγες στη Νάξο, Αθήνα, 2008, σελ. 224-226.

90 Μ. ΢ΕΡΓΗ΢, «Σο επώνυμο ΢έργης. Ετυμολογία και ιστορικές μαρτυρίες της παρουσίας του στη Νάξο», Ναξιακά Γράμματα 11 (Απρίλιος-Μάιος-Ιούνιος 2014), σελ. 35-36.

91 Ν. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, Σρίποδες. Σο χωριό των ανεμόμυλων, Αθήνα, 1979, σελ. 26.

92 Α. ΥΛΨΡΑΚΗ΢, «Η οικογένεια Υλωράκη των Εγκαρών Νάξου», Ναξιακά 14/52 (΢επτέμβριοςΝοέμβριος 2004), σελ. 14-15.

93 Γ. ΜΕΛΙ΢΢ΗΝΟ΢, ό.π., σελ. 41.

94 Ν. ΛΕΒΟΓΙΑΝΝΗ΢, Νεότερη ιστορία της Νάξου, ό.π., σελ. 82.

57

Ι΢ΣΟΡΙΑ

΢υμπεράσματα Βάσει των παραπάνω δεδομένων, διαπιστώνεται μία γενική ομοιότητα ανάμεσα στο τοπικό ιδίωμα της Νάξου ― ιδίως ορισμένων ορεινών χωριών του νησιού ― και στο κρητικό ιδίωμα. Η πολιτισμική ωστόσο συνάφεια μεταξύ των δύο νησιών δεν περιορίζεται στον τομέα της γλώσσας, αλλά είναι διάχυτη σε όλες σχεδόν τις εκφάνσεις του πολιτισμικού φαινομένου, από την παρασκευή και κατανάλωση ρακής και τη συχνή ονοματοδοσία με το βαπτιστικό «Εμμανουήλ», έως τις παρόμοιες νοοτροπίες και τους παρεμφερείς κώδικες συμπεριφοράς. Σα παραπάνω στοιχεία αποτελούν κατά πολλούς ενδείξεις για εποικισμούς Κρητικών, πρωτίστως από το δυτικό τμήμα της μεγαλονήσου, στη Νάξο κατά τους παρελθόντες αιώνες, που είτε μετέβαλαν την πληθυσμιακή σύσταση του νησιού είτε απλώς επηρέασαν πολιτισμικά τους προεγκατεστημένους κατοίκους του με τα ήθη τους, τα έθιμά τους, με τη γλώσσα τους και με την εν γένει παρουσία τους. Είναι γνωστό εξάλλου ότι η Νάξος βρισκόταν, σύμφωνα με ιστορικές και αρχαιολογικές μαρτυρίες, αλλά και σύμφωνα με μυθολογικές αναφορές, στη σφαίρα επιρροής του κρητικού πολιτισμού από τα πανάρχαια χρόνια. ΢ημειώνεται ότι διάχυτη είναι η πεποίθηση, ιδίως στα λαϊκά-αγροτικά στρώματα της ναξιακής υπαίθρου, ότι υπάρχει όχι μόνο πολιτισμική, αλλά πιθανότατα και βιολογική συγγένεια με τους Κρητικούς, ενώ δεν λείπουν και περιπτώσεις οικογενειών με προφορικές μαρτυρίες για απώτατή καταγωγή τους από τη μεγαλόνησο. Σην παραπάνω άποψη αποδέχεται τμήμα της επιστημονικής κοινότητας, που θεωρεί ότι πράγματι στη Νάξο, ιδίως την ορεινή, η πολιτισμική και δη γλωσσική ομοιότητα με την Κρήτη είναι πιο έντονη σε σύγκριση με τις υπόλοιπες Κυκλάδες, ένεκα κρητικών εποικισμών που έλαβαν χώρα κατά τους παρελθόντες αιώνες. Ψς αντίλογος σε αυτή την εικασία προτάσσονται κυρίως τα δεδομένα της έως τώρα ιστορικής έρευνας: κατά τη διάρκεια των πεντέμισι περίπου τελευταίων αιώνων, περίοδο κατά την οποία διαθέτουμε αρκετές γραπτές πηγές, διαπιστώνεται η εγκατάσταση ενός όχι αμελητέου αριθμού Κρητικών εποίκων, κυρίως προσφύγων, των οποίων όμως η παρουσία στο νησί δεν φαίνεται να ήταν τόσο μαζική και αρκετή ώστε να αλλοιώσει τη δημογραφική σύσταση του προϋπάρχοντος αυτόχθονος πληθυσμού, πλην ίσως κάποιων εξαιρέσεων (π.χ. συνοικισμός Νιού Φωριού Φώρας). ΢ημαντική λοιπόν μερίδα της τοπικής κυρίως επιστημονικής κοινότητας θεωρεί ότι οι όποιοι κρητικοί εποικισμοί στη Νάξο ήταν κατά κανόνα περιορισμένοι και σε καμία περίπτωση δεν ήταν σε θέση να επηρεάσουν τη γλώσσα και τον χαρακτήρα του τοπικού πολιτισμού των αυτοχθόνων, πολλώ δε μάλλον να επιφέρουν δημογραφικές ανακατατάξεις. Έτσι, οι ομολογουμένως πάμπολλες ομοιότητες ανάμεσα στο ναξιακό και στο κρητικό ιδίωμα αποδίδονται από πολλούς στο παλαιότερο κοινό κρητοκυκλαδικό γλωσσικό υπόστρωμα, ενώ η παρόμοια εν πολλοίς ψυχοσύνθεση,

58

Η κρητική παρουσία στη Νάξο

ιδίως μεταξύ των ορεινών κατοίκων Κρήτης και Νάξου, και οι παρεμφερείς κώδικες συμπεριφοράς αποδίδονται στον κοινό και για τα δύο νησιά ποιμενικό τρόπο ζωής. Για την εξακρίβωση της πηγής της προέλευσης της πολιτισμικής ταυτότητας και ενδεχομένως της καταγωγής μέρους του πληθυσμού της Νάξου θα πρέπει να γίνει συνδυασμένη μελέτη σε διάφορα επιστημονικά πεδία (π.χ. ιστορία, αρχαιολογία, λαογραφία, γλωσσολογία/διαλεκτολογία, βιολογία), ούτως ώστε η εικόνα που θα αποκομίσουμε να είναι κατά το δυνατόν η πληρέστερη. Γενετική έρευνα που απέδειξε την ύπαρξη κάποιων ιδιαίτερων γενετικών χαρακτηριστικών στην ορεινή Νάξο, ίσως να αποτελέσει την απαρχή για την προώθηση μιας ευρύτερης διεπιστημονικής έρευνας, αναφορικά με την ύπαρξη ή μη κρητικών εποικισμών στο νησί 95, τα ευρήματα της οποίας θα μπορούσαν να φωτίσουν μια άγνωστη και σημαντική πτυχή της ιστορίας του, όπως και του Αιγαίου πελάγους γενικότερα. Σότε μόνο θα καταστεί δυνατό να αποσαφηνιστεί τελεσίδικα εάν οι υποψίες που υπάρχουν για εκτεταμένους εποικισμούς Κρητικών στη Νάξο έχουν τελικά βάση ή όχι. Έως τότε οι ομοιότητες ανάμεσα στο πολιτισμικό τοπίο των δύο νησιών και οι τοπικοί θρύλοι θα συνεχίζουν να τροφοδοτούν την πεποίθηση πολλών, ορεινών κυρίως, Ναξιωτών περί μακρινής καταγωγής τους από την Κρήτη.

Η γενετική έρευνα του Απεραθίτη ιατρού Ν. Πρωτονοταρίου εστιάστηκε στη νόσο «Νάξος», είδος καρδιοπάθειας υπεύθυνης για σημαντικό αριθμό αιφνιδίων θανάτων νέων ανθρώπων στη Νάξο, κυρίως στην ορεινή, στην ευρέως εποικισθείσα από Κρητικούς Μήλο, σε άλλα νησιά των Κυκλάδων, στη νότια Εύβοια, καθώς και στην Πάδοβα, πόλη πολύ κοντά στη Βενετία, με την υποψία ότι πιθανόν να έφτασε στο Αιγαίο από την Ιταλία, μέσω εποικισμών στη βενετοκρατούμενη Κρήτη και από εκεί στη Νάξο και στη Μήλο. Οι αρχικές ωστόσο υποθέσεις περί εισαγωγής της νόσου αυτής στη Νάξο από τα ΢φακιά, από όπου σύμφωνα με την παράδοση εγκαταστάθηκαν έποικοι στ’ Απεράθου, δεν επιβεβαιώθηκαν, κατόπιν επιτόπιας έρευνας του ιδίου του αειμνήσου ιατρού στην Κρήτη. Εντοπίστηκαν ωστόσο από τον ίδιο αξιόλογα ευρήματα στην Καισάρεια της Καππαδοκίας, όπου η έρευνα για τις ρίζες της νόσου συνεχίστηκε. Βλ. σχετικά Ν. ΠΡΨΣΟΝΟΣΑΡΙΟ΢, «Γεώργιος Δ. Ζευγώλης. Ένας Απεραθίτης μαθητής του», Ναξιακά 2 (2012), σελ. 77-79.

95

59

Ανακήρυξη των Ρίχαρντ ΢τράους και Γαβριήλ Βέλτερ

Η ανακήρυξη των Ρίχαρντ ΢τράους και Γαβριήλ Βέλτερ ως επίτιμων πολιτών της Νάξου το 1930 και σχετικές εκδηλώσεις ΓΙΑΝΝΗ΢ ΛΟΓΑΡΑ΢ Υιλόλογος

Οι αρχαίοι μύθοι της εγκατάλειψης της Αριάδνης από τον Θησέα στη Νάξο και της συνάντησής της και του γάμου της με τον θεό Διόνυσο ενέπνευσαν πολλούς ποιητές και καλλιτέχνες Έλληνες και ξένους (ζωγράφους, μουσικούς, κλπ.)1. Μεταξύ αυτών και τον μεγάλο Γερμανό μουσικοσυνθέτη Ρίχαρντ ΢τράους. Σο μουσικό έργο του (όπερα) «Αριάδνη στη Νάξο» που αναγνωρίζεται διεθνώς ως πολύ σπουδαίο έργο, αποτελεί παράλληλα και μεγάλη προβολή του νησιού μας στο διεθνές κοινό. Σο γεγονός αυτό σε συνδυασμό και με το γεγονός ότι το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο με επικεφαλής τον αρχαιολόγο Γαβριήλ Βέλτερ πραγματοποιούσε το 1930 σημαντικές ανασκαφές στη Νάξο, ΢ε πολλές σελίδες του βιβλίου του αείμνηστου ερευνητή της ιστορίας και της λαογραφίας της Νάξου συγγραφέα και φιλόλογου ΝΙΚΟΤ ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ με τίτλο Η Πορτάρα της Νάξου. Τα «Παλάτια μας». Αριάδνη και Βάκχος έκδοση του Δήμου Νάξου του 2001 αναφέρονται οι μύθοι της Αριάδνης και του Θησέα ή της Αριάδνης και του Διόνυσου με σχετικό πλούσιο υλικό: φωτογραφικό, ανατυπώσεις ζωγραφικών έργων, ποιήματα, κλπ. Μπορούμε με λίγα λόγια να πούμε ότι όλο το βιβλίο του Ν. Κεφαλληνιάδη σχετίζεται άμεσα ή έμμεσα με τους μύθους αυτούς. Ειδικά για την όπερα του ΢τράους «Η Αριάδνη στη Νάξο» και με τίτλο «Η Αριάδνη στο Θέατρο» ο Ν. Κεφαλληνιάδης αφιερώνει τις σελίδες 109-116, όπου υπάρχει η ανάλυση του έργου και η μουσικο-θεατρική παρουσίασή του (σε 4 παραστάσεις) στο Μέγαρο Μουσικής στις 22 και από 24-26 Μαρτίου 1994 σε μουσική διεύθυνση Φορστ ΢τάιν και με την Αγνή Μπάλτσα στον ρόλο του ΢υνθέτη. Παρατίθεται και σχετικό φωτογραφικό υλικό. Κύρια θέση στις σελίδες αυτές κατέχει το κείμενο-προδημοσίευση του Νίκου Α. Δοντά στην Καθημερινή της 20ής-3-1994. Επίσης στις σελίδες 18 και 19 καθώς και στο κεφάλαιο με τίτλο «Εικαστικά» στη σελίδα 117, αναφέρεται συνοπτικά ο Ν. Κεφαλληνιάδης στην έμπνευση πολλών καλλιτεχνών από τον μύθο της εγκαταλελειμμένης στη Νάξο Αριάδνης και στη συνάντηση και τον γάμο της με τον Διόνυσο (Βάκχο). Επίσης εκτός από το λοιπό εικαστικό υλικό για τον μύθο Διόνυσου και Αριάδνης υπάρχει και συνεχόμενο εικαστικό υλικό στις σελίδες 144-150, όπου υπάρχουν φωτογραφικά αντίγραφα έργων γλυπτικής και ζωγραφικής για το θέμα αυτό των καλλιτεχνών Σισιανού με τίτλο «Βάκχος και Αριάδνη» (έτους 1520), Charles Fosse «Bacchus and Ariadne» (1699), Nicolas Bertin «Bacchus and Ariadne» (1710-1715), Tintoretto «Ariadne, Venus and Bacchus», έργα του ναξιώτη ζωγράφου κ. Γιώργου Καρποντίνη, κ.ά. Επίσης και το εξώφυλλο του βιβλίου διακοσμείται με ζωγραφική σύνθεση από τον ναξιώτη καλλιτέχνη Η. Λιαούρη με δύο προσωπογραφίες: του Διόνυσου και της Αριάδνης και ανάμεσά τους η «Πορτάρα». Μεταξύ των αξιόλογων γλυπτών είναι «Η κοιμωμένη Αριάδνη» στο Μουσείο του Βατικανού στη Ρώμη. ΢τα λογοτεχνικά έργα συγκαταλέγεται η τραγωδία του Th. Corneille «Ariane».

1

61

Ι΢ΣΟΡΙΑ

που και με αυτό τον τρόπο αναδεικνυόταν η ιστορία και προβαλλόταν διεθνώς το νησί και η διάθεση της κοινοτικής (τότε) αρχής της Νάξου να αποδοθεί τιμή στους δύο αυτούς επιφανείς Γερμανούς και ιδίως στον αρχαιολόγο Βέλτερ, συνετέλεσαν ώστε να εκδοθούν ψηφίσματα του Κοινοτικού ΢υμβουλίου Νάξου (στις 26 Απριλίου 1930) προς τιμήν των ΢τράους και Βέλτερ και να πραγματοποιηθεί εντυπωσιακή εκδήλωση στον χώρο του ναού του Απόλλωνα («Πορτάρα») στο νησί του Βάκχου (ή «Παλάτια») την Κυριακή 4 Μαΐου 1930 με μεγάλη συμμετοχή κοινού της Νάξου και επίσης στη συνέχεια να δοθεί και δεξίωση στην αίθουσα Κομνηνού στην πόλη με εβδομήντα ειδικά προσκεκλημένους Ναξιώτες και τους Γερμανούς επισκέπτες. ΢υμμετείχαν στις εκδηλώσεις ο ίδιος ο Βέλτερ με την οικογένειά του καθώς και ο Γερμανός πρεσβευτής και άλλοι Γερμανοί επίσημοι. Υαίνεται ότι οι συγκεκριμένες εκδηλώσεις ήταν εντυπωσιακές και η σχετική ειδησεογραφία καταγράφτηκε στην 1η σελίδα και συνεχίστηκε και στη 2η σελίδα ολόκληρη και σχεδόν όλη την 3η σελίδα (σε ανυπόγραφο δημοσίευμα) της εβδομαδιαίας τοπικής εφημερίδας Φωνή Νάξου-Πάρου στο φύλλο της υπ’ αριθμόν 224 της Κυριακής (των Μυροφόρων) 4 Μαΐου 2014. * Σα ψηφίσματα του Κοινοτικού ΢υμβουλίου Νάξου Πιο κάτω θα παραθέσουμε το κείμενο του δημοσιεύματος της εφημερίδας Φωνή Νάξου-Πάρου. Προηγουμένως όμως παραθέτουμε τα κείμενα των δύο ψηφισμάτων (της 26ης-4-1930) της ανακήρυξης επιτίμων πολιτών των ΢τράους και Βέλτερ από το Κοινοτικό ΢υμβούλιο Νάξου. Σα κείμενα υπάρχουν στα Πρακτικά ΢υνεδριάσεων του Κοινοτικού ΢υμβουλίου Νάξου που τηρούνται στο Ιστορικό Αρχείο Νάξου (παράρτημα των Γενικών Αρχείων του Κράτους) 2. Προκαλεί εντύπωση ότι προηγείται το ψήφισμα για τον Βέλτερ και ακολουθεί αυτό για τον ΢τράους, γιατί προφανώς ή ίσως και η αρχική πρόθεση και αιτία για την έκδοση των ψηφισμάτων ήταν να τιμηθεί κυρίως ο Βέλτερ. Σα ψηφίσματα φέρουν και τα δύο την ίδια ημερομηνία και ώρα συνεδρίασης του Κοινοτικού ΢υμβουλίου (26 Απριλίου 1930 ώρα 6 μ.μ.).

2 Σα ψηφίσματα περιέχονται στο Βιβλίον Αποφάσεων Κοινοτικού Συμβουλίου Νάξου από 28 Οκτωβρίου 1929 έως 30 Νοεμβρίου 1932 που τηρείται στο Ιστορικό Αρχείο Νάξου. Ευχαριστούμε τις υπαλλήλους του Ιστορικού Αρχείου Ναξου καθηγήτριες Αγγλικής φιλολογίας αποσπασμένες από τη Δημόσια Εκπαίδευση κα Μαρία Παπαγιάννη Διευθύντρια του Αρχείου και κα Αναστασία Μαλτέζου για τη διευκόλυνση στην εξεύρεση και παραχώρηση της άδειας δημοσίευσης των σχετικών κειμένων.

62

Η ανακήρυξη των ΢τράους και Βέλτερ ως επίτιμων πολιτών της Νάξου

63

Ι΢ΣΟΡΙΑ

64

Η ανακήρυξη των ΢τράους και Βέλτερ ως επίτιμων πολιτών της Νάξου

65

Ι΢ΣΟΡΙΑ

Σα πρακτικά του Κοινοτικού ΢υμβουλίου Νάξου της ανακήρυξης των ΢τράους και Βέλτερ ως επιτίμων πολιτών της Νάξου

66

Η ανακήρυξη των ΢τράους και Βέλτερ ως επίτιμων πολιτών της Νάξου

Σα κείμενα των ψηφισμάτων ανακήρυξης επιτίμων πολιτών Νάξου των ΢τράους και Βέλτερ έχουν ως εξής: Σο κείμενο για τον Γαβριήλ Βέλτερ: «Αριθμός 39. Σο Κοινοτικόν ΢υμβούλιον της Κοινότητος Νάξου συγκείμενον από τον πρόεδρον Φρύσ. Αγιοπετρίτην και τα μέλη Λάζαρ. Θεόφιλον, Γεώργιον Λύκαρην, Ιωαν. Υραγκουδάκην, Εμμ. Πολυκρέτην, Μιχ. Μαρμαράν, Ματθ. Δρύλλην, Εμμ. Κορακίτην και Κωνστ. Λάσκαρην, συνελθών εν τη αιθούση των ΢υνεδριάσεων του Κοινοτικού ΢υμβουλίου, την 26ην του Μηνός Απριλίου του 1930 έτους ημέραν ΢άββατον και ώραν 6 μ.μ., εις έκτακτον συνεδρίαν, και λαβόν υπ’ όψιν α) ότι ο Κύριος Γαβριήλ Βέλτερ γεννηθείς εν Γερμανία, Διευθυντής των ανασκαφών του Αρχαιολογικού Ινστοτούτου του Γερμανικού Κράτους εν Μεσογείω, κατέβαλε κατά το παρελθόν ατρύτους κόπους και εξακολουθεί καταβάλλων τοιούτους και νυν εν τη πόλει ημών, διαθέτων αφειδώς τας σοφάς και εμπείρους αρχαιολογικάς του γνώσεις εν τη εκτελέσει ανασκαφών επί χώρων αρχαίων της περιοχής της πόλεως Νάξου με τον σκοπόν να αναδείξη εις τον κόσμον της επιστήμης και του πολιτισμού την εξαιρετικήν και λαμπράν θέσιν ήν κέκτηται η πατρίς ημών έν τε τη προϊστορική και ιστορική περιόδω, β) την επιμονήν αυτού όπως φέρη εις φως ευρήματα αρχαία ήτοι τας μόνας ενδείξεις και εγγυήσεις της Ιστορίας ήτις αποδεικνύει αυτόν γνώστην και κάτοχον τέλειον της Αρχαιολογικής επιστήμης και των μεθόδων αυτής και γ) την προτίμησιν την οποίαν τόσον ευγενώς έσχε και καλωσύνην να επιδείξη προς την ιδιαιτέραν ημών πατρίδα πατρίδα της οποίας τον αρχαίον πολιτισμόν εφιλοδόξησε να καταστήση ευρωπαϊκής φήμης. Αποφαίνεται παμψηφεί Η πόλις της Νάξου διά του Κοινοτικού Αυτής ΢υμβουλίου ένδειξιν ευλεβείας φόρον ευγνωμοσύνης τελούσα, και εις ένδειξιν ευλαβείας οφειλομένης προς τον άοκνον και διαπρεπή Επιστήμονα εντιμότατον Γαβριήλ Βέλτερ, όστις διά των διεξαγομένων και διεξαχθησομένων ανασκαφών λαμπράς προσθέτει σελίδας εις την ιστορίαν της Νάξου και ιδιαιτέραν όλως τιμήν και αμοιβήν εις εις τας ακαταπονήτους Αυτού επιστημονικάς προσπαθείας, ανακηρύττει Αυτόν Επίτιμον Πολίτην Νάξου και εντέλλεται τον κ. Πρόεδρον του Κοινοτικού ΢υμβουλίου την προσήκουσαν διαβίβασιν του παρόντος.

67

Ι΢ΣΟΡΙΑ

Σου Κοινοτικού ΢υμβουλίου Νάξου Ο Πρόεδρος (έπονται υπογραφές με την εξής σειρά) Φ.Αγιοπετρίτης

Σα Μέλη Γεώργ. Λύκαρης Μ. Δρύλλης Εμμ.Γ.Κορακίτης Ι. Φ. Υραγκουδάκης Μ. Μαρμαράς Λ. Θεόφιλος Ε. Πολυκρέτης Κ. Λάσκαρης».

* Σο κείμενο του ψηφίσματος για τον Ρίχαρντ ΢τράους έχει ως εξής: «Αριθμός 40 ---------------------Σο Κοινοτικόν ΢υμβούλιον της Κοινότητος Νάξου συγκείμενον από τον Πρόεδρον Φρύσ. Αγιοπετρίτην και τα μέλη Λάζαρ. Θεόφιλον, Γεώργιον Λύκαρην, Ιωαν. Υραγκουδάκην, Εμμ. Πολυκρέτην, Μιχ. Μαρμαράν, Ματθ. Δρύλλην, Εμμαν. Κορακίτην και Κωνστ. Λάσκαρην, συνελθόν εν τη αιθούση των ΢υνεδριάσεων του Κοινοτικού ΢υμβουλίου, την 26ην του Μηνός Απριλίου του 1930 έτους ημέραν ΢άββατον και ώραν 6 μ.μ. εις έκτακτον ΢υνεδρίασιν και λαβόν υπ’ όψιν ότι ο κ. Ριχάρδος ΢τράους (Richard Strauss) γεννηθείς εν Μονάχω Μέγας μουσικοσυνθέτης της Γερμανίας, πρώην Διευθυντής της Όπερας του Βερολίνου και νυν Διευθυντής της Κρατικής Όπερας της Βιέννης, επίτιμος διδάκτωρ των Πανεπιστημίων του Βερολίνου και της Οξφόρδης συνθέτης μεγάλων συμφωνητικών συνθέσεων και μελοδραμάτων, διά του έργου αυτού «Η Αριάδνη εις Νάξον» όπερ συνέθεσε κατά το έτος 1912, μελοδράματος καταλαβόντος εξαιρετικήν θέσιν μεταξύ των μελοδραμάτων του κόσμου και αναγνωρισθέν υπό της παγκοσμίου κριτικής ως ενός των λαμπροτέρων έργων της νέας μουσικής, και ότι διά τούτου ο μέγας μουσικοσυνθέτης έδωκε παγκοσμίαν διάδοσιν εις τον μύθον τούτον αναφερόμενον εις την προϊστορικήν εποχήν της Νάξου.Αποφαίνεται Παμψηφεί Η πόλις της Νάξου διά του Κοινοτικού αυτής ΢υμβουλίου τιμήν αποδίδουσα εις τον Μέγαν της εποχής μας Μουσικοσυνθέτην Ριχάρδον ΢τράους, ανακηρύττει Αυτόν Επίτιμον πολίτην της Νάξου, και εκφράζει αυτώ την άπειρον ευγνωμοσύνην και ευλάβειαν της πόλεως της Νάξου διά το επιτελεσθέν έργον Αυτού, δι’ ού έδωκεν έκφρασιν ανωτάτης τέχνης εις τον μύθον της Νάξου, και

68

Η ανακήρυξη των ΢τράους και Βέλτερ ως επίτιμων πολιτών της Νάξου

κατέστησεν παγκοσμίως γνωστήν Αυτήν, και εντέλλεται τον κ. Πρόεδρον του Κοινοτικού ΢υμβουλίου την προσήκουσαν διαβίβασιν του παρόντος. Σου Κοινοτικού ΢υμβουλίου Νάξου Ο Πρόεδρος (έπονται υπογραφές με την εξής σειρά) Φ. Αγιοπετρίτης

Σα Μέλη

Γεώργ. Λύκαρης Μ. Δρύλλης Εμμ.Γ.Κορακίτης Ι. Φ. Υραγκουδάκης Μ. Μαρμαράς Ε. Πολυκρέτης Λ. Θεόφιλος Κ. Λάσκαρης». *

Η τελετή στον ναό του Απόλλωνα («Πορτάρα»). Σο δημοσίευμα της Φωνής Νάξου-Πάρου Ας δούμε πώς περιγράφει η Φωνή Νάξου-Πάρου στο φύλλο της υπ’ αριθμόν 224 της Κυριακής (των Μυροφόρων) 4 Μαΐου 1930 στη σελ. 1 (στο κάτω μέρος, ενώ στο πάνω μέρος της σελίδας ως πρώτο θέμα αναγράφεται το δημοσίευμα «Σα εγκαίνια της οδού Σραγαίας-Απειράνθου»)3.

3 Υαίνεται ότι η Κυριακή 4 Μαΐου 1930 ήταν ιδιαιτέρως σπουδαία ημέρα για τη Νάξο γιατί την ίδια ημέρα τις απογευματινές ώρες έγινε και η έναρξη κατασκευής του δρόμου Σραγαίας-Απειράνθου. Σο σχετικό δημοσίευμα μάλιστα επισκιάζει κάπως το δημοσίευμα για την εκδήλωση για τους ΢τράους και Βέλτερ γιατί γράφεται ως πρώτο θέμα στο πάνω μέρος της σελίδας και με μεγαλύτερα γράμματα, ενώ το άλλο για τα προαναφερθέντα τιμώμενα πρόσωπα στο κάτω μέρος της ίδιας (πρώτης) σελίδας. Υαίνεται ότι η έναρξη κατασκευής ενός τόσο σπουδαίου έργου για τη συγκοινωνία του νησιού είχε μέγιστη σημασία για τους κατοίκους του. Επειδή το (ανυπόγραφο) σχετικό δημοσίευμα για τον δρόμο Σραγαίας-Απειράνθου είναι σχετικά σύντομο και κατά πολύ πιο σύντομο από αυτό για τους Βέλτερ και ΢τράους και για να μπούμε κατά κάποιο τρόπο καλύτερα στο εορταστικό κλίμα της ημέρας εκείνης (και νομίζουμε ότι δεν πρέπει να χάσουμε την ευκαιρία αναμένοντες άλλη ευκαιρία δημοσίευσης) το καταχωρούμε ολόκληρο (και μιας και πρόκειται για ιστορικό γεγονός του νησιού της εποχής εκείνης). Πάντως ο τίτλος «εγκαίνια» δεν είναι ακριβής, τουλάχιστον με την έννοια που αποδίδουμε στον όρο σήμερα, ενώ πρόκειται για την έναρξη κατασκευής του έργου. ΢ημειώνουμε ότι στη σχετική τελετή μετά τον αγιασμό ο νομομηχανικός Κυκλάδων Κουλουμόπουλος και ο βουλευτής Πέτρος Ευριπαίος «λαβόντες ανά χείρας σκαπάνας έσκαψαν πρώτοι κήρύξαντες ούτω την έναρξιν των εργασιών επί της οδού ταύτης». Ακολούθησε ομιλία του Π. Ευριπαίου, ο οποίος ανέφερε και έδωσε τη διαβεβαίωση στους συγκεντρωμένους ότι

69

Ι΢ΣΟΡΙΑ

Ο τίτλος του δημοσιεύματος για την τελετή στο νησάκι των Παλατιών που αναγράφεται με κεφαλαία γράμματα σε δύο σειρές «Μια ιερά τελετή επί της νησίδος του Βάκχου. Ύμνος προς τον αρχαίον ελληνικόν πολιτισμόν» και ο υπότιτλος με έντονα γράμματα: «Επίδοσις ψηφισμάτων ανακηρύξεως επιτίμων πολιτών των κ.κ. Ρ. ΢τράους και Γαβριήλ Βέλτερ». Παραθέτουμε στη συνέχεια το κείμενο του δημοσιεύματος. * «ΜΙΑ ΙΕΡΑ ΣΕΛΕΣΗ ΕΠΙ ΣΗ΢ ΝΗ΢ΙΔΟ΢ ΣΟΤ ΒΑΚΦΟΤ. ΤΜΝΟ΢ ΠΡΟ΢ ΣΟΝ ΑΡΦΑΙΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΠΟΛΙΣΙ΢ΜΟΝ. »Επίδοσης ψηφισμάτων ανακηρύξεως επιτίμων πολιτών των κ.κ. Ρ. ΢τράους και Γαβριήλ Βέλτερ.

το 1931 θα κατασκευαστεί δρόμος από Απόλλωνα προς Κωμιακή. Ακολούθησε δεξίωση σε πρόχειρο κυλικείο στο Φαλκί και κατόπιν ο αντιπρόσωπος της εταιρείας Μακρή με τον νομομηχανικό Κουλουμόπουλο εγκατέστησε την εταιρεία Εργοληπτική στην υπό κατασκευή οδό και έτσι έληξε η όλη τελετή. ΢ημειώνουμε την παρουσία του βουλευτή Π. Ευριπαίου και στις δύο εκδηλώσεις της ημέρας εκείνης (4 Μαΐου 1930) και από τα λεγόμενά του στην έναρξη του έργου της κατασκευής του δρόμου Σραγαίας-Απειράνθου φαίνεται ότι κάποιο ιδιαίτερο ρόλο στα έργα που σχετίζονται με την πρόοδο του νησιού πρέπει να είχε. «ΣΑ ΕΓΚΑΙΝΙΑ ΣΗ΢ ΟΔΟΤ ΣΡΑΓΑΙΑ΢- ΑΠΕΙΡΑΝΘΟΤ »Ως προανεγράψαμεν την παρελθούσαν Κυριακήν, κατόπιν προσυνεννοήσεως, αφίχθησαν οι αντιπρόσωποι της εταιρείας «Εργοληπτική» με επικεφαλής τον διακεκριμένον μηχανικόν κ. Παπαλεονάρδον, ο νομομηχανικός Κυκλάδων κ. Κουλουμόπουλος, ο βουλευτής μας κ. Ευριπαίος, οίτινες μεταβάντες εις Φαλκί περί την 4ην μ.μ. και εις το σημείον της αφετηρίας της υπό κατασκευήν οδού Σραγαίας-Απειράνθου ετέλεσαν αγιασμόν παρουσία απείρου πλήθους, μετά το πέρας του οποίου ο νομομηχανικός μας και ο κ. Ευριπαίος λαβόντες ανά χείρας σκαπάνας έσκαψαν πρώτοι κηρύξαντες ούτω την έναρξιν των εργασιώ επί της οδού ταύτης. »Μετά ταύτα ο κ. Ευριπάιος ωμίλησε προς τους παρισταμένους αναπτύξας διά μακρών την σκοπιμότητα των συγκοινωνιών και την μεγίστην αυτών εις την ευημερίαν των λαών, διεβεβαίωσε το πλήθος ότι το 1031 θα κατασκευασθή οδός από Απόλλωνος εις Κωμιακήν και τελευτών έπλεξε το εγκώμιον της εταιρείας “Εργοληπτική”, ευχηθείς εις αυτήν όπως κατά την κατασκευήν της οδού ταύτης συντρέξουν όλοι, εκείνοι οι όροι, οίτινεςθα της επιτρέψουν να περατώση την οδόν εντός του ελαχίστου χρονικού ορίου. »Μετά το πέρας του λόγου του, οι πάντες προσήλθονεις πρόχειρον εκεί κηλικείον, όπου δεσποινίδες χαριτωμέναι του Φαλκίου, προσέφερον γλυκά, ποτά, μεζέδες και ζύθον, περιποιούμενοι τους πάντας με την μεγαλυτέραν δυνατήν ευγένειαν τυγχάνουσιν άξιαι απείρων συγχαρητηρίων. »Μετά ταύτα ο αντιπρόσωπος της εταιρείας Μακρή μετά του νομομηχανικού μας κ. Κουλουμοπούλου, ενεκατέστησε την εταιρείαν Εργοληπτική επί της υπό κατασκευήν οδού, μεθ’ ό ληξάσης της ωραίας ως είρηται τελετής απήλθον όλοι εις τα ίδια κατενθουσιαμένοι και εκ της ωραιότητος της εορτής ταύητης, προστίθεται μία νέα λεωφόρος προόδου και πολιτισμού εις την νήσον μας και εκπληρούται ούτω μία επιθυμία διακαής όλων ημών της της επικοινωνίας δι’ αμαξιτής οδού μετά της άλλης νήσου και της κωμοπόλεώς μας Απειράνθου ήτις αείποτε και σήμερον υπήρξε το σοβαρώτερον πνευματικόν κέντρον του τόπου μας». Όμοιες πληροφορίες περιέχονται και στη στήλη «Ειδήσεις της Εβδομάδος» στην 4η σελίδα.

70

Η ανακήρυξη των ΢τράους και Βέλτερ ως επίτιμων πολιτών της Νάξου

»Είναι ενάτη πρωινή της Κυριακής 27 Απριλίου ε.έ (σημ.: ενεστώτος έτους, δηλαδή 1930) μια υπέροχη ανοιξιάτικη ημέρα, από εκείνες που συχνά κάνουν μαγικά τα γραφικά ακρογιάλια των νησιών μας και η χερσόνησος των «Παλατιών» παρουσιάζει μια πρωτότυπη εορταστική εμφάνισι. Πλήθος ανθρώπων πάσης κοινωνικής τάξεως στολίζει τον ιερόν μας βράχον. Εκεί παρά τους πόδας της γιγαντιαίας πύλης, που από τα μέσα περίπου του 6ου π.Φ. αιώνος ορθώνει το επιβλητικόν ανάστημά της άφωνη μα εκφραστική εκδήλωσις του προγονικού μας μεγαλείου, ο διαπρεπής Γερμανός αρχαιολόγος και διευθυντής των ανασκαφών του Γερμανικού κρατικού αρχαιολογικοί Ινστιτούτου κ. Βέλτερ ο ανασκάπτων από του Ιανουαρίου ε.έ. τον ιερόν εκείνον χώρον και τον λοφίσκον του ανεμομύλου πρόκειται να ομιλήση περί των αποτελεσμάτων της ευγενούς προσπαθείας του. »Όλος ο ανασκαφείς χώρος είναι καθαρός μέχρι σχολαστικότητος. Η συγκέντρωσις γίνεται περί την πύλην, επί της οποίας έχουν εκτεθή τα εκπονηθέντα υπό του ειδικού αυστριακού μηχανικού του αρχαιολογικού ινστιτούτου κ. Ντέμαν του ανασκαφέντος τόπου. Σο πλήθος περίεργον συνωθείται διότι μεταξύ των ακροατών καταλέγονται και σπουδαίαι προσωπικότητες. Είναι ο εξοχώτατος πρεσβευτής της εν Αθήναις Γερμανικής πρεσβείας κ. φον Κάρντορφ, ο Γεν. γραμματεύς της Γερμ. Πρεσβείας κ. Κόμης Υον Άδελμαν και οι κ.κ. αντιπρόσωπος του αρχ. (= αρχαιολογικού) Ινστιτούτου καθηγητής Κράμερ του πανεπιστημίου της Γέττιγγεν, ο αντιπρόσωπος του γερμανικού τύπου διδάκτωρ Ισραήλ οι οποίοι από της 6ης πρωινής μάς ετίμησαν διά της επισκέψεώς των. »Εκ των ημετέρων είναι παρόντες όλοι διανοούμενοι και εμπορικός κόσμος. Διακρίνομεν και τον βουλευτήν μας κ. Π. Ευριπαίον μετά του κ. Νομομηχανικού Κυκλάδων, το κοινοτικόν μας ΢υμβούλιον, τους Δημοσίους υπαλλήλους και πλήθος εξ αμφοτέρων των φύλων. »Εις τας 9 και 10 ο διαπρεπής αρχαιολόγος αρχίζει την ομιλίαν του εις άπταιστον δημοτικήν ελληνικήν. Σον διακρίνει η επιστημονική σαφήνεια και απλότης. Αφού ανέπτυξε τα πορίσματα των μελετών του επί των ανασκαφέντων χώρων και εξήγησε την σημασίαν αυτών, ησχολήθη εις τον καθορισμόν της εποχής καθ’ ην εκτίσθη ο ναός, εις τας ιδιοτροπίας της τεχνοτροπίας του, εις τον προσανατολισμόν του, εις την αξίαν του ως έργου, εις τας τύχας του, ετόνισεν ότι η ανασκαφή του αρχαίου ναού και του λοφίσκου του ανεμομύλου από την οποίαν ήλθον εις φως το φρούριον Δήλιον και οι συνοικισμοί από 2500 π.Φ. μέχρι του 1200 π.Φ. δεν έχουν αξίαν μόνον διά την ιστορίαν και προϊστορίαν της Νάξου αλλά και όλης της Ελλάδος και παρέδωκε τον χώρον εις τον πρόεδρον της Κοινότητός μας.» *

71

Ι΢ΣΟΡΙΑ

Επίδοση ψηφισμάτων Σο δημοσίευμα συνεχίζεται ως εξής: «Ο Πρόεδρος της κοινότητος Ναξίων κ. Φρ. (= Φρύσανθος) Αγιοπετρίτης εγχειρίζων το ψήφισμα της ανακηρύξεως ως επιτίμου μέλους της κοινότητος Ναξίων του κ. Ριχάρδου ΢τράους μουσικοσυνθέτου προς τον κ. πρεσβευτήν της Γερμανικής Δημοκρατίας προσεφώνησεν τούτον ως εξής .. »Κύριε Πρεσβευτά »Λαμβάνω την τιμήν να εγχειρίσω Τμίν ως εκπρόσωπον της Γερμανικής Δημοκρατίας ψήφισμα της κοινότητος Ναξίων ής προΐσταμαι δι’ ού το κοινοτικόν συμβούλιον της κοινότητος Ναξίων ανεκήρυξεν επίτιμον μέλος αυτής τον εντιμώτατον και διαπρεπή μουσικοσυνθέτην συμπολίτην Τμών κ. Ριχάρδον ΢τράους την παρ’ αυτού μελοποίησιν του έργου «η Αριάδνη εν Νάξω» δι’ ού κατέστησε την νήσον μας γνωστήν εις όλον τον κόσμον και ήτις θέλει να ευγνωμονεί αυτόν εσαεί. »Εγχειρίζων κατόπιν το ψήφισμα περί ανακηρύξεως του κ. Γαβριήλ Βέλτερ ως επιτίμου μέλους της κοινότητος Ναξίων προσεφώνησεν τούτον ως εξής .. »Κύριε Βέλτερ »Λαμβάνω την τιμήν ως Πρόεδρος της κοινότητος Ναξίων να εγχειρίσω Τμίν ψήφισμα του κοινοτικού ΢υμβουλίου Ναξίων δι’ ου ανεκήρυξεν Τμάς επίτιμον μέλος της ημετέρας κοινότητος εις ένδειξιν βαθυτάτης ευγνωμοσύνης διά τας μεγάλας προσπαθείας, άς κατεβάλετε και εξακολουθείτε καταβάλλοντες όπως καταστήσετε γνωστόν εις τον πεπολιτισμένον κόσμον τον αρχαίον πολιτισμόν της ιδιαιτέρας πατρίδος μας Νάξου. »Ο κ. πρεσβευτής ευχαριστεί τον κ. Πρόεδρον της Κοινότητος διά του κ. Βέλτερ διά την μεγάλην τιμήν την οποίαν η Νάξος απονέμει εις τον κ. ΢τράους ακολούθως δε και ο κ. Βέλτερ ευχαριστήσας τον κ. Πρόεδρον διά την προσγενομένην εις αυτόν τιμήν, βεβαιοί δε ότι θα συνεχίση τας ανασκαφάς εν Νάξω διά να φέρη εις φως πολλά ακόμη σκοτεινά σημεία της προϊστορίας και ιστορίας της νήσου. »Μετά ταύτα ο ανταποκριτής του Γερμαν. Πρακτορείου Βολφ φωτογραφίζει το Κοινοτικόν ΢υμβούλιον μετά των επισήμων ξένων και ημετέρων. »Κατενθουσιασμένοι όλοι δοθέντος του σημείου της διαλύσεως, αρχίζουν να κατέρχωνται. Σο θέαμα είναι υπέροχον. Πόσους αιώνας άρα γε ο βράχος εκείνος με τα προγονικά μας κειμήλια είχε να αντικρύση τόσην ομαδικήν κίνησιν; ασφαλώς από τους χρόνους κατά τους οποίους ο κραταιός τύραννος της νήσου Λύγδαμις είχε συλλάβει και έθεσεν εις εφαρμογήν το ωραίον όνειρόν

72

Η ανακήρυξη των ΢τράους και Βέλτερ ως επίτιμων πολιτών της Νάξου

του, να στολίση τον βράχον με ένα μεγαλοπρεπές ιερόν προς τιμήν του μεγάλου προστάτου των Ιωνικών φύλων, του γειτονικού γενήματος της Δήλου, του Πανιωνίου εκείνου κλεινού κέντρου της λατρείας.» * Εκδρομή στην Σραγαία και δεξίωση στην Αίθουσα Κομνηνού στην πόλη Σο δημοσίευμα της «Υωνής Νάξου-Πάρου» συνεχίζεται ως εξής: «Οι ξένοι μας μετά ταύτα γεμάτοι από εξαιρετικής ευχαρίστησιν από την μαγευτικήν φύσιν, επεσκέφθησαν την Σραγαίαν οπόθεν επανήλθον περί την 1 μ.μ. ώραν κατενθουσιασμένοι από την γραφικότητα των τοπίων. »Αλλά η ασυνήθης διά την νήσον μας κίνησις συνεχίζεται ζωηροτέρα μετά μεσημβρίαν εις την αίθουσαν Κομνηνού. Εκεί η γενναιοδωρία του κ. Βέλτερ, του επιτίμου συμπολίτου μας, πρόκειται να ευωχήση υπερεβδομήκοντα πρόσωπα. Έχουν προσκληθή εις το δοθησόμενον υπ’ αυτού και της εριτίμου Κυρίας του γεύμα εκτός των επιτίμων ξένων μας, όλοι οι προϊστάμενοι των Δημοσίων υπηρεσιών μετά των Κυριών των, ο σύλλογος των Καθηγητών του Γυμνασίου μας μετά δύο μαθητών του Γυμνασίου μας διακρινομένων, της μαθητρίας της ΢Σ´ τάξεως Μαρ. Φατζηνικολάου και του μαθητού της Ε´ τάξεως Ν. Φατζηανδρέου, οι ιατροί, ΢υμβολαιογράφοι, Υαρμακοποιοί, η Λιμενική Επιτροπή, τοποτηρηταί των Μητροπολιτών μας, το Κοιν. (Κοινοτικόν) ΢υμβούλιον, οι συνδιευθυνταί της εφημερίδος “Υωνής” και αι κυρίαι κ.λ.π. Η ευρύχωρος αίθουσα Κομνηνού είναι με πολήν Υιλοκαλίας ετοίμη. »Σα τραπέζια εις σχήμα Π με τα σαλατικά είναι πολύ προκλητικά. Εις την 1 1/2 μ.μ. καταλαμβάνονται αι θέσεις, τη υποδείξει του κ. Βέλτερ. »Σην κεφαλήν της τραπέζης κατέχει ο κ. πρεσβευτής και παρ’ αυτόν εκ δεξιών προς τα αριστερά ο γυμνασιάρχης μας κ. Υραγκίσκος, ο γεν. γραμματεύς της Γερμ. Πρεσβείας κ. Κόμης Υον Άδελμανν, διοικητής της υποδιοικήσεως χωροφυλακής κ. ΢πανουδάκις, ο εταίρος του γερμαν. Κρατικού Ινστιτούτου καθηγητής κ. Κράμερ και εξ αριστερών προς τα δεξιά ο Πρόεδρος του Ιατρικού συλλόγου κ. Πάγκαλος, ο Πρόεδρος της Κοινότητός μας κ. Αγιοπετρίτης, ο κ. Μαρκόπολις και ο κ. Ν. Δελλαρόκας. »Ο κ. Βέλτερ κάθεται επί της δεξιάς μακράς πλευράς του Π μετά του ανταποκριτού του Πρακτρορείου Βολφ κ. Ισραήλ, του αρχιτέκτονος κ. Θεοδ.Ντέμαν. Η κ. Βέλτερ επί του αριστερού σκέλους του Π. »Η αίθουσα ως είναι διηνθισμένη και από το ωραίον φύλον παρουσιάζει θέμα πρωτοφανές. Σο Μενού εκλεκτό και άφθονο. Η ευωχία αρχίζει και συνεχίζεται με αύξουσαν ευθυμίαν καθ’ όλην την γραμμήν. Ο κ. Πρεσβευτής συζητεί κατά προτίμησιν μετά του γυμνασιάρχου εις την Ελληνικήν την οποίαν μόλις

73

Ι΢ΣΟΡΙΑ

γνωρίζει. Σα κενά συμπληρώνει η Γαλλική. Υαίνεται καταγοητευμένος από το νησί μας. Εντύπωσιν μόνον του προξενεί η γυμνότης των βουνών μας. Δεν θέλει όμως να μας στενοχωρήση. Και τα γυμνά βουνά μας τα ευρίσκει πολύ γραφικά.» * Προσφωνήσεις και προπόσεις Ακολουθούν οι προπόσεις και προσφωνήσεις των επισήμων Ελλήνων και Γερμανών, του γερμανού πρεσβευτή, του γυμνασιάρχη Ζαφειρίου Υραγκίσκου και του καθηγητή Ιακώβου Ναυπλιώτη. Επίσης αναφέρεται ότι προπόσεις έκαναν και ο Γαβριήλ Βέλτερ και ο γερμανός καθηγητής Κράμερ αλλά δεν παρατίθενται τα κείμενα της ομιλίας τους. Αξίζει επίσης να σημειώσουμε την τιμητική αναφορά (κατά τη διάρκεια της πρόποσης του Γαβριήλ Βέλτερ) σε τρεις τρεις «Παρονάξιους» (όπως αναφέρονται στην εφημερίδα) επιστήμονες: τους Μιχ. Κρίσπη, Θέμ. Ολύμπιο και τον Ιάκ. Ναυπλιώτη για την υποβοήθηση του έργου των αρχαιολογικών ερευνών στη Νάξο της Γερμανικής ΢χολής. ΠΡΟ΢ΥΩΝΗ΢Η ΣΟΤ ΓΕΡΜΑΝΟΤ ΠΡΕ΢ΒΕΤΣΗ Για την προσφώνηση του Γερμανού Πρεσβευτή αναγράφονται τα εξής (Σα έντονα γράμματα στα κείμενα της Προσφώνησης του Γερμανού Πρεσβευτή και των Προπόσεων του Γυμνασιάρχη Ζαφ. Υραγκίσκου και του καθηγητή Ιάκ. Ναυπλιώτη είχαν τεθεί από την ίδια την εφημερίδα, τα οποία και διατηρήσαμε εδώ): «Κατά τα επιδόρπια ο κ. πρεσβευτής όρθιος προσφωνεί γερμανιστί δι’ ηχηροτάτης μουσικής φωνής τους συνδαιτημόνας. Σην προσφώνησιν ταύτην μεταφράζει εις την ελληνικήν ο κ. Βέλτερ. Κύριε Δήμαρχε, Κύριοι Δημοτικοί ΢ύμβουλοι, Κυρίαι και Κύριοι. ΢ας ευχαριστώ θερμώς, διά την τιμήν την οποίαν απεδόσατε εις τους δύο μου συμπατριώτας, Ριχάρδον ΢τράους και Γαβριήλ Βέλτερ. Ετιμήσατε, όχι μόνον το άτομον του μεγάλου καλλιτέχνου και αρχαιολόγου μας, αλλά συγχρόνως την Γερμανικήν τέχνην και Επιστήμην. Η τιμή αυτή δεικνύει τας μεταξύ των λαών μας σχέσεις, αίτινες δεν έπαυσαν να ώσιν συνδεδεμέναι από ενός αιώνος, όπου πλείστοι των προγόνων μας, έχουσι πολεμήσει εις το πλευρόν των ιδικών σας εις το Μεσολόγγι, διά την ελευθερίαν της αγαπητής μας Ελλάδος. Μάλιστα αι στεναί αυταί σχέσεις ατόμου προς άτομον, καρδιάς προς καρδίαν, ψυχής προς ψυχήν, δεν έχουσι παύσει. Ιδού τι μου απέδειξεν η υποδοχή ής έτυχον παρ’

74

Η ανακήρυξη των ΢τράους και Βέλτερ ως επίτιμων πολιτών της Νάξου

υμών εν τη ωραία νήσω ΢ας. Εγείρω το κύπελλον εις υγείαν της Ελλάδος και της Νάξου. Κατόπιν άρχονται αι προπόσεις.

ΠΡΟΠΟ΢Ι΢ ΣΟΤ ΓΤΜΝΑ΢ΙΑΡΦΟΤ κ. Ζ. ΥΡΑΓΚΙ΢ΚΟΤ Μετά τον αντιπρόσωπον του κρατικού αρχ. Ινστιτούτου καθηγητήν κ. Κράμερ εις άπταιστον ελληνικήν αφού ηυχαρίστησε τους Ναξίους διά την θερμήν υποδοχήν, ής έτυχον, διαβεβαιοί τα φιλελληνικά αισθήματα του γερμ. λαού, ο Γυμνασιάρχης μας κ. Ζαφ. Υραγκίσκος με παλλομένην από ιεράν συγκίνησιν και ενθουσιασμόν φωνήν ήγειρε υπέρ των επιλέκτων ξένων μας την ακόλουθον ποιητικήν πράγματι πρόποσιν... «Η πρωτοφανής αύτη διά την Δίαν των Κυκλάδων συγκέντρωσις παρά την θίνα της πολυφλοίσβου αλός, ήτις διανθίζεται διά της παρουσίας του εξοχωτάτου του γερμανικού κράτους επισήμου αντιπροσώπου και των ελλογιμωτάτων εταίρων του γερμανικού κρατικού αρχαιολογικού ινστιτούτου, εν οίς και ο λαοφιλής εν Νάξω διαπρεπής και ακαταπόνητος του αρχαίου πολιτισμού ερευνητής και διευθυντής των ανασκαφών του γερμανικού κρατικού αρχαιολογικού ινστιτούτου ελλογιμώτατος κ. Βέλτερ μετά της εριτίμου κυρίας του και των μικρών τέκνων των, οι δημιουργοί της σημερινής πανδαισίας, η ασυνήθης αύτη λέγω εν τη ιερά του Βάκχου νησω συγκέντρωσις συγκινούσα πάσαν ναξιακήν ψυχήν, άγει αυτήν εις την ειλικρινή εκδήλωσιν των συναισθημάτων της τιμής και της ευγνωμοσύνης της προς τε την γερμανικήν κυβέρνησιν δι’ όσα υπέρ των εν Ελλάδι αρχαιολογικών ανασκαφών δαπανά και προς τους ακαμάτους σοφούς εταίρους του αρχαιολογικού ινστιτούτου και δη τον αξιότιμον κ. Γαβριήλ Βέλτερ διά τας ενταύθα ενεργουμένας υπό την διεύθυνσίν των ανασκαφάς δι’ ών τόσον επιχύνεται φως επί της σκοτεινής ιστορίας και προϊστορίας της Νάξου και της Ελλάδος εν γένει. »Ο νέος Έλλην ευτυχής κληρονόμος ενός λαμπρού προγονικού πολιτισμού, εξαντλών την κατά δύναμιν προσπάθειάν του εν τη ερεύνη των στοιχείων της ευκλεούς κληρονομίας, θα κατώρθωνε όχι πολύ μεγάλα, αν μη ευγενείς της Ευρώπης και του νέου κόσμου λαοί-συντελεσταί (σημ. Γ΢Λ: μήπως: “συνεχισταί”;) του ωραίου και υψηλού των αρχαίων Ελλήνων έργου, επεκούρουν εις την προσπάθειαν ταύτην. »Πρωτοπόρος εις την επιστημονικήν έρευναν εις πάντας τους κλάδους του επιστητού ο Γερμανικός λαός ― υπέροχος του καλού και ιδεώδους θεράπων ― συνειδητός διαπρύσιος κήρυξ της αξίας του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού,

75

Ι΢ΣΟΡΙΑ

ασχολείται ακαταπονήτως και ενδελεχώς εις την ανασκαφήν της ελληνικής γης επί ήμισυ και πλέον αιώνα εις την ακριβολόγον σπουδήν των αρχαίων μνημείων του αρχαίου ελλην. πνεύματος, ίνα μεταλαμπαδεύση εις την ανθρωπότητα το ανέσπερον φως το οποίον τόσον ενθουσιωδώς προσπαθεί να διατηρήση και ενισχύση. »Η ιρή Ίλιος, αι πολύχρυσοι Μυκήναι, ο Ορχομενός, η Αττική, η Πελοπόννησος και αι νήσοι θα διατηρούν εν τη ψυχή της ελλην. φυλής τα συναισθήματα της ευγνωμοσύνης προς την ένδοξον Γερμανίαν και τους ακαμάτους αντιπροσώπους αυτής εν τη αρχαιολογική εν Ελλάδι ερεύνη. »Πλήρης θαυμασμού και συναισθημάτων της τιμής της τιμής προς την ευγενή προσπάθειαν του γερμανικού πνεύματος εγείρω και εγώ ― μικρός του πνεύματος εργάτης ― το κύπελλον τούτο του ναξιακού οίνου ίνα προπίω ως εκπρόσωπος των εκπαιδ. Λειτουργών της νήσου, ει υγείαν των επιλέκτων ξένων μας και του από σήμερον επιτίμου πολίτου της Κοινότητος των Ναξίων κ. Βέλτερ μετά της εριτίμου κυρίας Βέλτερ και των νεαρών απογόνων του.» Μετά την ανωτέρω πρόποσιν του κ. Γυμνασιάρχου παταγώδη χειροκροτήματα και ηχηραί ζητωκραυγαί υπέρ της γερμανικής επιστήμης, των κ.κ. ΢τράους και Βέλτερ εδόνησαν την αίθουσαν. Μετά πρόποσιν του κ. Βέλτερ, δι’ ής ούτος δι’ ευφημοτάτων λέξεων ευηρεστήθη να μνημονεύση της εργασίας, ήν συνεισέφερεν εις τας περί της αρχαιολογίας των νήσων ημών ερεύνας της Γερμανικής ΢χολής τρεις Παρονάξιοι επιστήμονες, οι αοίδιμοi Μιχ. Κρίσπης, Θέμ. Ολύμπιος και ο παρακαθήμενος κ. Ιάκ. Ναυπλιώτης, ο τελευταίος ούτος ήγειρε την εξής πρόποσιν. ΠΡΟΠΟ΢Ι΢ ΣΟΤ ΚΑΘΗΓΗΣΟΤ κ. ΙΑΚ. ΝΑΤΠΛΙΩΣΟΤ Κατόπιν της φιλολογικής προποσεως του κ. Γυμνασιάρχου, δι’ ής αποδίδεται η δέουσα αξία και εκτίμησις εις την Γερμανικήν Αρχαιολογικήν Επιστήμην, διαισθάνομαι την επί τούτω χαράν και την επιθυμίαν άμα των συνδαιτημόνων, και μάλιστα των Ναξίων, όπως εκφράσωσιν την χαράν αυτών ταύτην, αλλά και την άκραν αυτών ευχαρίστησιν προς τον κ. Βέλτερ, τον παρασχόντα την ευκαιρίαν ίνα αποδοθή ο δίκαιος έπαινος εις την επιστήμην ταύτην, και εκτιμηθή δεόντως η συμβολή αυτής εις την διαφώτισιν της ιστορίας της Ελλάδος καθ’ όλου και ιδία της ιδιαιτέρας πατρίδος ημών Νάξου και του νησιωτικού πολιτισμού. Η χαρά ημών διά την παρασχεθείσαν ταύτην ευκαιρίαν, αλλά και διότι μετά τους κ.κ. Δαίρσφελδ, βαρώνον Φίλερ φον Γκαίρτιγκεν, Βόλτερ, Ρούμπενσον, Σσαν και άλλους διαπρεπείς αρχαιολόγους οίτινες πλην της μεγάλης επικουρία, ήν παρέσχον εις την έρευναν της Ελληνικής Αρχαιολογίας, ιδιαιτέρως ησχολήθησαν εις την μελέτην του Κυκλαδικού πολιτι-

76

Η ανακήρυξη των ΢τράους και Βέλτερ ως επίτιμων πολιτών της Νάξου

σμού, προστίθεται εισέτι είς έτι κράτιστος επιστήμων ίνα μηκύνη την χορείαν των υπέρ της Ελληνικής επιστήμης και ιδία της ιστορίας των νήσων ημών τα μάλιστα διαφερομένων, ο κ. Βέλτερ, και η μετά την ανακήρυξιν αυτού ως επιτίμου συμπολίτου ημών, η χαρά ημών, λέγω, επί τούτω όντως είνε μεγίστη. Αλλ’ ο ιδιαίτερος σύνδεσμος, όστις ήδη δημιουργείται ημών και του κ. Βέλτερ, αδελφούμενος προς τον θερμόν αυτού ζήλον και αληθή έρωτα προς την επιστήμην, την τοούτω εξυπηρετούσαν την ιστορίαν της πατρίδος ημών, έχομεν την πεποίθησιν, ότι θέλει παράσχει εις τον επίτιμον και διακεκριμένον συμπολίτην ημών την ευχαρίστησιν, ίνα μετ’ αεί αύξοντος ζήλου εντείνη την σοφήν αυτού έρευναν προς διαλεύκανσιν των χρηζόντων ταύτης σημείων της αρχαίας ημών ιστορίας, και τούτο ου μόνον χαράς, αλλά και ευγνωμοσύνης πληροί την καρδίαν ημών. Δι’ ό και παρακαλώ πάντας τους συνδαιτημόνς, ίνα εις ένδειξιν των διακατεχόντων ημάς προς τοιούτον άνδρα αισθημάτων τούτων, υψούντες το κύπελλον αναφωνήσωσιν εκθύμως μετ’ εμού. Ζήτω ο κ. Βέλτερ ! Ηχηρόταται ζητωκραυγαί υπέρ του κ. Βέλτερ εδόνησαν την αίθουσαν. * ΣΟ ΣΕΛΟ΢ ΣΩΝ ΕΚΔΗΛΩ΢ΕΩΝ ΚΑΙ Η ΑΝΑΦΩΡΗ΢Η ΣΩΝ ΓΕΡΜΑΝΩΝ ΕΠΙ΢ΚΕΠΣΩΝ Σο δημοσίευμα της Φωνής Νάξου-Πάρου κλείνει ως εξής: «Περί την 4 μ.μ. η θαυμασία αύτη ευωχία τελειώνει. Πρώτος ο κ. Πρεσβευτής συνοδευόμενος υπό του γυμνασιάρχου μας και του ιατρού κ. Παγκάλου, αφήνει την θέσιν του, εκφράσας την επιθυμίαν να εξέλθη της αιθούσης διά να απολαύση την προκλητικήν ως την εχαρακτήρισε θάλασσάν μας, τον ουρανόν μας, την γραφικήν εν γένει φύσιν μας. ΢υνεχώς εζήτει πληροφορίας περί των πραγμάτων της νήσου και των γειτονικών νήσων. Μετ’ ολίγον εξέρχονται της αιθούσης πάντες και ποζάρουν ομαδικώς προ του φακού του ανταποκριτού του Βολφ, όστις θέλει αποθανατίση την πρωτοφανή συγκέντρωσιν. »Εις τας 4 ½ αποχαιρετίζονται οι επίσημοι υπό των προσκεκλημένων και αρχίζει η διάλυσις. »Εις τας 5 μ.μ. ο κ. πρεσβευτής, ο κ. και η κ. Βέλτερ και οι λοιποί ξένοι μας δέχονται καφέν προ του καφενείου Βιλλαντώνη. Παρακάθηνται οι κ.κ. Γυμνασιάρχης, Β. Δέτσης και ΢τ. Ζερβουδάκης μετά των κυριών των. »Η συζήτησις και εκεί στρέφεται περί την Νάξον και περί τας θαυμασίας εντυπώσεις των ξένων μας περί αυτής.

77

Ι΢ΣΟΡΙΑ

»Εις τας 6.30 μ.μ. οι επίσημοι συνοδευθέντες μέχρι της αποβάθρας και αποχωρισθέντες επιβιβάζονται της βενζινακάτου του κ. Βαλέττα προς επιβίβασιν. »Σοιουτοτρόπως τελειώνει η κίνησις κατά την ωραίαν αυτήν ημέραν, η οποία αποτελεί ένα σταθμόν αξιόλογον, κατά τον οποίον η φαντασία μας αφ’ ενός μεν πρώτη εστράφη οπίσω εις την εποχήν του εγκωμιασθέντος πολιτισμού, αφ’ ετέρου δε περίφροντις προσεπάθησε να διεισδύση εις το σκοτεινόν μέλλον του διά να προμαντεύση την εξέλιξίν του ήτις ασφαλώς θα είναι λαμπρά και ανταξία του προγονικού παρελθόντος, αν όλοι πεισθώμεν ότι “μία καλυτέρα αύριον” εξαρτάται απολύτως από την απόφασιν του Ναξίου να εργασθή φιλοτίμως. Σο ευχόμεθα και το πιστεύομεν.»

΢ημειώσεις * ΢την 4η σελίδα της ίδιας εφημερίδας Φωνή Νάξου-Πάρου στο φύλλο της υπ’ αριθμόν 224 της 4ης Μαΐου 1930 (μεταξύ άλλων ειδήσεων και σε ανυπόγραφο επίσης κείμενο αλλά με τίτλο «ΕΙΔΗ΢ΕΙ΢ ΣΗ΢ ΕΒΔΟΜΑΔΟ΢») υπάρχει και δεύτερη καταγραφή της σχετικής με την αναφερομένη εκδήλωση είδησης με το εξής περιεχόμενο: «― Σην παρελθούσαν Κυριακήν αφίχθη (σημ.: εννοείται στη Νάξο) ο πρέσβυς της Γερμανίας φον Κάρντοφ μετά του α´ γραμματέως της πρεσβείας του κόμητος φον Άδελμαν και του καθηγητού του πανεπιστημίου της Γέττιγγκεν κ. Κράμερ. ― Η κοινότης Νάξου ανεκήρυξεν επιτίμους πολίτας της τον μουσικοσυνθέτην ΢τράους και τον κ. Βέλτερ διευθύνοντα τας ενταύθα ανασκαφάς! ― Επί τη ευκαιρία ταύτη ο κ. Βέλτερ έδωσε γεύμα εις του Κομνηνού εις ό παρεκάθησαν υπερεβδομήντα πρόσωπα εκ των αρίστων της κοινωνίας μας.» Προσθέτουμε εδώ ότι η εφημερίδα Φωνή Νάξου-Πάρου αυτοπαρουσιάζεται ως «Εβδομαδιαία εφημερίς εκδιδομένη εν Νάξω» και με διευθυντή και υπεύθυνο συντάκτη τον Ιωάννη Μ. Βλησίδη, ενώ για πληροφορίες, επιστολές και εμβάσματα οι ενδιαφερόμενοι πρέπει να απευθύνονται στον Αντ. Φάμπα. *** Η τελετή του 1930 στο χώρο της νησίδας Βάκχου («Παλατιών») έφερε στο νου μου το τεράστιο (πρωτοφανές ― τουλάχιστον για μένα ―) πλήθος Ναξίων που κατέκλυσαν τη νησίδα αυτή την Σετάρτη 14 Ιουλίου του 2004 με την ευκαιρία της διέλευσης από τη Νάξο της ολυμπιακής φλόγας στα πλαίσια της διοργάνωσης των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας το 2004. Παραθέτω φωτογραφίες από τη (νεότερη) σύγχρονη αυτή τελετή. **** Πέραν της τιμητικής εκδήλωσης για τους ΢τράους και Βέλτερ οι δύο επιφανείς Γερμανοί έχουν τιμηθεί από τον Δήμο της Νάξου και με απονομή ονομασία; οδών προς τιμήν τους. Η οδός Βέλτερ καθετη οδός που οδηγεί προς το Κάστρο της Φώρας είναι κάθετος προς την κεντρική παραλιακή οδό

78

Η ανακήρυξη των ΢τράους και Βέλτερ ως επίτιμων πολιτών της Νάξου

(Π. Πρωτοπαπαδάκη) της πόλης, ενώ η οδός Βέλτερ αρχίζει κάτωθεν του Ενετικού Πύργου Κρίσπη (Γλέζου) και εξωτερικά και χαμηλότερα περιβάλλει στο κύριο μέρος του το Κάστρο της πόλης μέχρι την συνάντησή του με την οδό Νικάνδρης (απέναντι περίπου από τον Άγιο Μηνά, στην αρχή της συνοικίας «Εβριακή» της πόλης. ***** Τπόθεση. Η υπόθεση της όπερας «Αριάδνη στη Νάξο» διαδραματίζεται στη Βιέννη στο σπίτι ενός πολύ πλούσιου κατοίκου και στο πρώτο μέρος γίνονται πρόβες για ανέβασμα δύο παραστάσεων ταυτόχρονα, ενώ ο μύθος της Αριάδνης εκτυλίσσεται στο δεύτερο μέρος του έργου όπου εμφανίζονται η Ζερμπινέτα με φίλες της καθώς και οι νύμφες Ναϊάς, Δρυάς και Ηχώ και αναφέρεται επίσης μεταξύ άλλων ότι ο Διόνυσος ερωτεύτηκε την Αριάδνη την οποία και υπόσχεται να την ανεβάσει στον ουρανό ως αστερισμό.

Ριχάρδος ΢τράους (Richard Georg Strauss) (1864-1949) Κορυφαίος Γερμανός συνθέτης. Γεννήθηκε στο Μόναχο στις 11 Ιουνίου του 1864 και πέθανε στο Γκάρμις στις 8 ΢επτεμβρίου του 1949. Γνωστός για τις όπερές του, όπως η «΢αλώμη», «Ο Iππότης με το ρόδο», «Ηλέκτρα», κ.ά. Επίσης μεταξύ άλλων συνέθεσε την όπερα «Η Αριάδνη στη Νάξο» το 1912 σε στίχους του Hugo von Hofmannsthal. ΢υνέθεσε και σπουδαία συμφωνικά τραγούδια. Θεωρείται ότι είναι ο τελευταίος ρομαντικός συνθέτης του 19ου αιώνα και επίσης κορυφαίος συνθέτης της νέας εποχής του 20ού αιώνα. Τπήρξε επίσης αριστοτέχνης της ενορχήστρωσης και εξαίρετος αρχιμουσικός.

79

Ι΢ΣΟΡΙΑ

Γαβριήλ Βέλτερ (Gabriel Welter) 1890-1954 Ο Γερμανός αρχαιολόγος Γαβριήλ Βέλτερ (Gabriel Welter) γεννήθηκε στην πόλη Μετς στις 15 Μαΐου του 1890 και πέθανε στην Αθήνα στις 2 Αυγούστου του 1954. ΢πούδασε στο Βερολίνο και αργότερα εργάστηκε για το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο του Γερμανικού κράτους στην Ελλάδα. Είναι συνδεδεμένος με ανασκαφές σε διάφορες περιοχές και κυρίως στην Αθήνα, την Αίγινα (Ναός Αφαίας Αθηνάς), τη Νάξο, την Παλαιστίνη, κ.α. Παντρεύτηκε τη βιολίστρια Enna Mauve με την οποία απέκτησε δύο παιδιά (αγόρια) τους: Ferréol and Carl Christian. Μετά τη διάζευξή τους θεωρείται ότι από τη σχέση του με την (Κύθνια) Μαρίκα ΢τίνη απέκτησε μία κόρη, πιθανώς ονομαζόμενη Παρασκευούλα. Έγραψε διάφορα αρχαιολογικά βιβλία και μελέτες.

80

Η ανακήρυξη των ΢τράους και Βέλτερ ως επίτιμων πολιτών της Νάξου

ΝΑΞΟ΢ 14-7-2004 Μια σπουδαία εκδήλωση στην Πορτάρα με την ευκαιρία της διέλευσης της Ολυμπιακής φλόγας από τη Νάξο. Κάποια αντίστοιχη εκδήλωση (στον ίδιο χώρο, σε πλήθος κόσμου και σπουδαιότητα) πρέπει να ήταν η περιγραφομένη εκδήλωση με την ευκαιρία της ανακήρυξης των ΢τράους και Βέλτερ ως επιτίμων πολιτών της Νάξου.

81

Ι΢ΣΟΡΙΑ

Ακολουθούν πιο κάτω εικόνες από το βιβλίο του Νίκου Κεφαλληνιάδη Η Πορτάρα της Νάξου - Τα «Παλάτια μας» - Αριάδνη και Βάκχος. Οι εικόνες απεικονίζουν: α) τον Βάκχο και την Αριάδνη (έργο του Η. Λιαούρη 2001, στο εξώφυλλο του βιβλίου, β) τον Διόνυσος και την Αριάδνη του Σισιανού (1520) και γ) μια σύνθεση του Γιώργου Καρποντίνη με τον Βάκχο και την ακολουθία του που εμφανίζονται ξαφνικά στην Αριάδνη.

82

Η ανακήρυξη των ΢τράους και Βέλτερ ως επίτιμων πολιτών της Νάξου

83

Ι΢ΣΟΡΙΑ

84

Η ανακήρυξη των ΢τράους και Βέλτερ ως επίτιμων πολιτών της Νάξου

85

Παλιές ιστορίες από μια χωραΐτικη γειτονιά Αγία Παρασκευή Μπούργου Φώρας Νάξου ΙΑΚΩΒΟ΢ ΝΑΤΠΛΙΩΣΗ΢-΢ΑΡΑΝΣΗΝΟ΢ Δικηγόρος - Ιστορικός ερευνητής

Εισαγωγή ΢την παρούσα μελέτη παρουσιάζονται παλιές ιστορίες, που αναφέρονται σε οικογενειακές και οικονομικές σχέσεις αλλά και αντιδικίες των κατοίκων μιας γειτονιάς του Μπούργου της Φώρας Νάξου μέσα από την παράθεση τεσσάρων ανέκδοτων εγγράφων, που αναφέρονται σε ακίνητα γύρω από τον πάλαι ποτέ ενοριακό Ναό της Αγίας Παρασκευής του Μπούργου. Η εκκλησία αυτή βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα της Φώρας Νάξου, πίσω από τον Ιερό Ναό του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου της Παραλίας και υπήρξε Καθολικόν παλαίφατης και μαρτυρικής Ιεράς Μονής. Οι προαναφερόμενες ιστορίες έχουν αντίκτυπο και σε σύγχρονα γεγονότα και πρόσφατες αντιδικίες, που έχουν σχέση με ακίνητα της συνοικίας αυτής και εισφέρουν στοιχεία για καλύτερη κατανόηση της ιστορίας της. Ενορίτης της Αγίας Παρασκευής υπήρξε ο Πέρος Αντ. Καλλιβούρτσης († 1839), αδελφός του Αγίου Νικοδήμου του Ναξίου (κατά κόσμον Νικολάου Αντ. Καλλιβούρτση, 1749-1809). Ο γιος του, Αντώνιος Πέρ. Καλλιβούρτσης (1782-1867) κατοίκησε στα πατρικά σπίτια του πεθερού του, Κωνσταντίνου Εμμ. Γερακάρη, στην ιστορούμενη συνοικία, όταν νυμφεύθηκε (1813) τη Μαρία (Μαρούσα) Κωνστ. Γερακάρη και έκτοτε αυτά τα ακίνητα πέρασαν στην οικογένεια Καλλιβούρτση και κατοικούνται μέχρι σήμερα από τους απογόνους των οικογενειών Γερακάρη και Καλλιβούρτση.

Σα παρουσιαζόμενα έγγραφα Α´. Έγγραφα της 22ας Ιουνίου 1808. ΢υμφωνητικό για την επίλυση της αντιδικίας (διεκδίκηση δικαιώματος κολλητερανοσύνης) μεταξύ Δημητρίου Νικολαράκη Λεντούδη και ΢πυρίδωνος Κορφιάτη (Γκιουστινιάνου ή Ιουστινιάνη) για το σπίτι του ποτέ Ιακώβου Αναπλιώτη (Ναυπλιώτη) και η σχετική Απόφαση των προκρίτων του Μπούργου.

87

Ι΢ΣΟΡΙΑ

Β´. Έγγραφο της 20ής ΢επτεμβρίου 1813. Αναφέρεται στην αντιδικία του Νικολετάκη Λεντούδη με τον Κωσταντίνο Εμμ. Γερακάρη (πεθερό του Αντωνίου Πέρου Καλλιβούρτση) για τις πορτοπούλες (μικρές πόρτες) και τα παράθυρα, που ο Κ. Γερακάρης είχε ανοίξει επί των τοίχων του ομόρου σπιτιού του προς την πλευρά της ιδιοκτησίας Ν. Λεντούδη δηλαδή την αυλή της Αγίας Παρασκευής καθώς και τη γαλαρία, που κατασκεύασε στο ίδιο σημείο. Γ´. Έγγραφο της 26ης Οκτωβρίου 1813. Είναι το προικοσύμφωνο των μελλονύμφων, Αντωνίου, γιου του Πέρου Αντ. Καλλιβούρτση και ανηψιού του Αγίου Νικοδήμου και της Μαρίας (Μαρούσας) θυγατρός του Κωσταντίνου Εμμ. Γερακάρη.

Ιστορικές αναφορές στην Αγία Παρασκευή Μπούργου ΢το βορειοδυτικό κομμάτι της Φώρας της Νάξου και μόλις αφήνει κανείς την περιοχή του λιμανιού και εισέρχεται στον βορεινό δρόμο, Νάξου-ΕγγαρώνΑπόλλωνος, το δεύτερο κτίριο που συναντά στα δεξιά του είναι ο Ιερός Ναός του Σιμίου Προδρόμου, ο Άη-Γιάννης όπως λένε οι Φωραΐτες και λίγο πίσω του και με ένα ψηλό κτίριο να τη μισοκρύβει στέκεται, αιώνες τώρα, η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής Μπούργου, που έδωσε το όνομά της στη συνοικία, που την περιβάλλει. Η συνοικία αυτή έχει όρια, στη βορεινή πλευρά της τον δρόμο Αγίου Ιωάννου - Αγίου Δημητρίου, στην ανατολική πλευρά την εκκλησία και την πλατεία του Αγίου Δημητρίου, στη νότια πλευρά τον κεντρικό δρόμο του Μπούργου και στη δυτική τη συνοικία του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου και του «αιγιαλού» της πόλεως, που περιλαμβάνει και την Πόρτα του Γιαλού. Οι προαναφερόμενες εκκλησίες υπήρξαν Ενοριακοί Ναοί μέχρι το 1830 περίπου, ενώ οι κατά καιρούς ιδιοκτήτες τους τις αποκαλούν και μοναστήρια στις νοταριακές πράξεις, με τις οποίες τις αγοράζουν ή τις μεταβιβάζουν. Κατά παλαιά παράδοση οι έξι μοναχοί της Μονής της Αγίας Παρασκευής μαζί με τον ηγούμενό τους, που ονομαζόταν Γεράσιμος, κατεσφάγησαν κατά την επιδρομή του τούρκου πειρατή Αμούρ ή Μορμπασάν (ήταν γιος του τότε πασά του Αϊδινίου), το 1344, όταν ήταν δούκας της Νάξου ο Ιωάννης Α´ ΢ανούδος. (Ern. Dugit, Naxos et les etablissements latins dans l’Archipel Grec, Grenoble, 1874, σελ. 196· Ουίλλιαμ Μίλλερ, Η Υραγκοκρατία στην Ελλάδα, μετάφραση Άγγελος Υουριώτης, Αθήνα 1960, σελ. 658 ― υποστηρίζει ότι η επιδρομή έγινε το 1342 ― Γεώργιος Μ. Μελισσηνός, Η ΝΑΞΟ΢, Νάξος, 1947, σελ. 117). Εάν αληθεύει αυτή η ιστορία, τότε το χωραΐτικο μοναστηράκι της Αγίας Παρασκευής έχει κτιστεί αρκετά πριν από την προαναφερόμενη πειρατική επιδρομή, ίσως στα πρώτα χρόνια των δουκών ΢ανούδων, όταν διαμορφωνόταν πολεοδομικά ο Μπούργος.

88

Παλιές ιστορίες από μια χωραΐτικη γειτονιά

Μετά την πιθανολογούμενη καταστροφή της από τους τούρκους πειρατές του 14ου αιώνα και μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα αναφέρεται πως η Αγία Παρασκευή παρέμενε ερείπιο (Γ. Βαρδής, «Η Αγία Παρασκευή Νικολετάκη Λεντούδη», εφημ. Υωνή Νάξου-Πάρου 8 [31-7-1927] και Ν. Κεφαλληνιάδης, Οι Εκκλησίες της Νάξου και οι θρύλοι των, τόμ. Γ’, ανάτυπον εκ της εφημερίδος ΚΤΚΛΑΔΙΚΟΝ ΥΩ΢, Αθήνα, 1980) αν και δεν φαίνεται πειστική αυτή η αναφορά για μια πόλη, που οι κάτοικοί της ήταν ιδιαίτερα ευσεβείς και φρόντιζαν με επιμέλεια τις πατρογονικές τους ιδιοκτησίες, ιδιαίτερα τις ιερές και είχαν και τη σχετική οικονομική δυνατότητα. Παραδίδεται πάντως πως ο σημερινός Ναός κτίσθηκε στα μέσα του 17ου αιώνα και πρώτος, μετά την ανέγερση, εφημέριος εχρημάτισε ο ιερεύς Αντώνιος Αφεντάκης και ακόμη πως στον ίδιο χώρο λειτούργησε σχολείο. (Γ. Βαρδής, Η Αγία Παρασκευή, ό.π., και Ν. Κεφαλληνιάδης, Οι Εκκλησίες της Νάξου, ό.π.). ΢τη νότια πλευρά του Ναού της Αγίας Παρασκευής και στο εκεί παράθυρο υπάρχει εντειχισμένο μαρμάρινο υπέρθυρο με το οικόσημο των Κρίσπη, δουκών της Νάξου (1383-1566) και διαδόχων της δυναστείας των ΢ανούδων, που εάν προέρχεται από τον κατεστραμμένο Ναό σημαίνει ότι αυτός είχε κτισθεί επί δουκών Κρίσπη και δεν υπέστη καταστροφή επί δουκός Ιωάννου Α’ ΢ανούδου, εκτός εάν πρόκειται για οικοδομικό στοιχείο που βρισκόταν αλλού και τοποθετήθηκε στη σημερινή του θέση όταν ξανακτίσθηκε ο Ναός. ΢αν Μοναστήρι επίσης ανέφεραν την Αγία Παρασκευή, εκτός από τους παλαιούς ιδιοκτήτες της (Ιάκωβος Αναπλιώτης ή Ναυπλιώτης το 1779, Νικολετάκης Δημ. Λεντούδης το 1813, Δημήτριος Νικολαράκης ή Λεντούδης, στη διαθήκη του το 1816) και οι χωραΐτες πρόκριτοι του 1813, όπως αποδεικνύεται από το κατωτέρω παρατιθέμενο Έγγραφο Β´. Πραγματικά το συγκρότημα ακινήτων, μέρος του οποίου αποτελεί η Αγία Παρασκευή έχει μοναστηριακή δομή, και είναι «... αυτό το μοναστήριον περικλεισμένον ωσάν ένα χάνι», όπως περιγράφεται στο Έγγραφο Β´. ΢τη διανομή της πατρικής τους περιουσίας, που κάνουν το 1840 οι Δημήτριος Λεντούδης και Ζαχαρίας Λεντούδης (είχαν και αδελφή ονομαζόμενη Αικατερίνη, που είχε παντρευτεί τον ιερέα Γεώργιο Πραντούνα), τέκνα του προαναφερόμενου Νικολετάκη Δημ. Λεντούδη και της συζύγου του Μαρίας, μεταξύ των περιουσιακών στοιχείων, που κληρονόμησαν από τον πατέρα τους καταλέγουν και «Μίαν ενοριακήν Εκκλησίαν, η Αγία Παρασκευή κειμένην εις την πόλιν ταύτην με αυλόγυρον εμπεριέχοντα μαγαζεία, φούρνον, σταύλον και δύο παρεκκλήσια, εκτιμηθέντα... δια δραχμάς τρεις χιλιάδας πεντακοσίας...» (Ιστορικό Αρχείο Νάξου, Πράξη αρ. 989/1840 του ΢υμβ/φου Νάξου Πέτρου Βαρθ. Βιτσερά). Δεν έχομε βρει άλλες πληροφορίες για το πότε χτίστηκαν τα δύο αναφερόμενα, από τους αδελφούς Λεντούδη, παρεκκλήσια και μέχρι πότε τα χρησιμοποιούσαν σαν χώρους λατρείας.

89

Ι΢ΣΟΡΙΑ

Ιδιοκτήτες της Αγίας Παρασκευής και γειτονικών ακινήτων Για τον ιερέα Αντώνιο Αφεντάκη δεν γνωρίζουμε άλλα στοιχεία, ούτε και πόσο υπηρέτησε στην Αγία Παρασκευή. Μαρτυρείται όμως ότι ήδη το 1669 (όπως και το 1683 και βέβαια και μεταγενέστερα) η εκκλησία ανήκει στον ιερέα Ιάκωβο Αντ. Αναπλιώτη (περιλαμβάνεται στον φορολογικό κατάλογο του 1670, ως φορολογούμενος Μπούργου. Για τους φορολογικούς καταλόγους βλ. Μπεν ΢λοτ, «Ζωή και οικονομία στην ορεινή Νάξο κατά τον 17ο αιώνα», Περιοδικό ΥΛΕΑ τεύχος 25, ηλεκτρονική έκδοση) μαζί με σπίτια στον ίδιο χώρο, ενώ αναφέρονται να είναι ενορίτες, να δρουν και να συντάσσουν νοταριακές πράξεις εκεί οι μισέρ Αντώνιος Αναπλιώτης, πλοιοκτήτης και έμπορος (ΑΚΑΝ *Αρχείο Καθολικής Αρχιεπισκοπής Νάξου+, Πράξεις νοταρίου Μάρκου ΢ομμαρίπα, αρ. 95/28-3-1668) και πιθανώτατα πατέρας του ιερέα Ιάκωβου Αναπλιώτη, μισέρ Φριστόδουλος Αναπλιώτης και μισέρ Ιάκωβος Αναπλιώτης, όλοι καραβοκύρηδες και κτηματίες και προφανώς συγγενείς του πατρός Ιακώβου Αντ. Αναπλιώτη, του οποίου θα είχαν ανάγκη τη σχετική «νομική» συνδρομή, αφού όπως προκύπτει από τη συμμετοχή του, ως μάρτυρα, σε αρκετές πράξεις του νοταρίου Ιωάννη Μηνιάτη (ενεργός από το 1668 έως το 1695) είχε τις απαραίτητες γνώσεις και την αντίστοιχη εμπειρία. Ο πατήρ Ιάκωβος Αναπλιώτης, το 1686, φέρεται να κατέχει και άλλη εκκλησία, την Αγία Αικατερίνα και να νέμεται την περιουσία της. (Κώδικας νοταρίου Ιωάννη Μηνιάτη, ΓΑΚ χφ. 85, φφ. 71, 91β, 181 και Αναστασιας ΢ιφωνιού-Καράπα - Γεωργ. Ροδολάκη - Λυδίας Αρτεμιάδη, Ο Κώδικας του νοταρίου Νάξου Ιωάννου Μηνιάτη 1680-1689, ΓΑΚ χφ. 86, Εν Αθήναις, 1990, πράξεις 372, 634 κ.ά.). Πολύ κοντά στα σπίτια του παπα-Ιάκωβου Αναπλιώτη βρίσκεται και το αρχοντικό του «ευγενέστατου αφέντη» Μαρκάκη Υραγκόπουλου, συγγενούς του άλλου κλάδου των Αναπλιώτη (Μπαζαίου - Αναπλιώτη), δηλαδή εξαδέλφου της οικογένειας του Λουκά Μάρκου Αναπλιώτη και Αγνής Υραγκίσκου Υραγκοπούλου. Ο Λουκάς Μαρκ. Αναπλιώτης, στα μέσα του 17ου αιώνα, είναι Επίτροπος της Νάξου (1652) και αργότερα ΢ύνδικος Κάστρου και πιθανώς συνδέεται με την ανακαίνιση της Αγίας Παρασκευής. ΢υγγενείς του είναι οι Θεολογίτες, οι κτήτορες της Ιεράς Μονής Υανερωμένης, όπου ηγουμενεύει αυτή την εποχή ο κουνιάδος του, πατήρ Νεόφυτος Υρ. Υραγκόπουλος. Ο Λουκάς επίσης είναι γιος του άρχοντα Μαρκάκη Αναπλιώτη, από τη ΢αντορίνη, κυβερνήτη της Νάξου στις αρχές του 17ου αιώνα. Maroula Sinarellis, La mer Égée au XVIIe siècle. Parcours, liens familiaux et recomposition sociale, Éditions de l’E.H.E.S.S., 2007, σελ. 906. Από τις αναφορές των νοταριακών πράξεων προκύπτει (Κώδικας Ι. Μηνιάτη, ό.π., ΓΑΚ χφ. 86, πράξη αρ. 372) ότι ο δρόμος, που οδηγεί μέσα από τον Ιερό Ναό του Αγ. Ιωάννη του Προδρόμου (εννοεί ο νοτάριος ότι ο αναφερόμενος δρόμος διέρχεται από τα ακίνητα, που σχημάτιζαν άλλο περίβολο, αυτόν του

90

Παλιές ιστορίες από μια χωραΐτικη γειτονιά

κάποτε επίσης Μοναστηρίου του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου) προς την Αγία Παρασκευή, η «Κομούνα ΢τράτα», το 1686, είχε στεγαστό με δύο βόλτα (καμάρες), το οποίο έφτανε μέχρι τα σπίτια του προαναφερομένου παπα Ιακώβου Αναπλιώτη, του Μαρκάκη Υραγκόπουλου αλλά και του «σύμπλιου» δηλαδή ομόρου γείτονά τους, Αντώνιου Μπερνόρε, αποτελούσε δε ιδιοκτησία του τελευταίου, ο οποίος το μεταβιβάζει στον Μαρκάκη Υραγκόπουλο, γιατί «κατά νόμον» αυτός δικαιούτο να το αγοράσει, αφού το στεγαστό είναι κολλητερανικό (: όμορο, εφάπτεται) στην «κάμαρα» του αρχοντικού του. Μετά τον ιερέα Ιάκωβο Αντ. Αναπλιώτη αναφέρεται σε νοταριακές πράξεις του 1726, ως ιδιοκτήτης του «μοναστηριού» της Αγίας Παρασκευής ο «παπα κυρ Ιωάννης Αναπλιώτης» (Δήμητρα Π. Καράμπουλα - Γιώργος Ε. Ροδολάκης, Ο Κώδικας Vaticanus Graecus 2639, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα, 2012-2013, πράξεις 36, 37 - Νοτάριος Σζαμπατής Κορονέλλος). Ψς ιερέας μαρτυρείται ήδη πριν το 1690 σε πράξεις του Κώδικα Α’ της Μητροπόλεως Παροναξίας. Αμφότεροι οι ιερείς βρίσκονταν στο περιβάλλον των Μητροπολιτών Παροναξίας και ασκούσαν και διοικητικά καθήκοντα, ως μέλη των Μητροπολιτικών συμβουλίων, ενώ αρκετά από τα πρόσωπα που αναφέρονται στα παρουσιαζόμενα έγγραφα ήταν μέλη της τότε «αρχοντικής ΢υνόδου» της Μητροπόλεως. (Κώδιξ Α’ Μητροπόλεως Παροναξίας.) Η Αγία Παρασκευή και τα λοιπά ακίνητα του παλαιού μοναστηριακού συγκροτήματος μέχρι το 1779 ανήκουν, όπως προαναφέρθηκε, στην οικογένεια Αναπλιώτη. Ση χρονιά αυτή ο Ιάκωβος Αναπλιώτης ή Ναυπλιώτης θα πουλήσει το πατρογονικό του Μοναστήρι στον Δημήτριο Νικολαράκη-Λεντούδη (ΓΑΚ χφ. 91, Πράξεις νοταρίου Κωνσταντίνου Κόκκου). Από την πώληση των ανωτέρω ακινήτων φαίνεται ότι θα εξαιρέσει ο Αναπλιώτης τα σπίτια του, τα οποία θα μεταβιβασθούν αργότερα (μάλλον μετά τον θάνατό του) και από τη μεταγενέστερη αυτή μεταβίβαση θα γεννηθεί η διαφορά, που περιγράφεται στο παρατιθέμενο Έγγραφο Α´. Από τον Δημήτριο Νικολαράκη-Λεντούδη θα μεταβιβασθούν τα ακίνητα της Αγίας Παρασκευής στον γιο του Νικολετάκη Λεντούδη. Σην περιουσία του Νικολετάκη Δημ. Λεντούδη, όπως αναφέραμε προηγούμενα, θα κληρονομήσουν και θα διανείμουν (1840) τα παιδιά του, Ζαχαρίας και Δημήτριος, τα δε ακίνητα και ο ναός της Αγίας Παρασκευής θα περιέλθουν στον Ζαχαρία Ν. Λεντούδη, ενώ στον Δημήτριο Λεντούδη θα περιέλθει το πατρικό τους σπίτι, που περιγράφεται στο σχετικό συμβόλαιο ως «... μίαν οικίαν κειμένην κατά την αγοράν της ενταύθα πόλεως συγκειμένην από ανώγεα, από δύο εργαστήρια, το μεν προς το μέρος του αιγιαλού, το δε προς το μέρος του Προφήτου Ηλιού...» (Ιστορικό Αρχείο Νάξου, Πράξεις ΢υμβολαιογράφου Νάξου Πέτρου Βιτσερά, αρ. 989/1840).

91

Ι΢ΣΟΡΙΑ

΢τη θέση του ακινήτου αυτού είναι το σημερινό κατάστημα Κώστα Μιχ. Μαθιάσου. Ο Ζαχαρίας Νικ. Λεντούδης (1818-1884) νυμφεύθηκε, το 1853, την Αντωνίνα (γενν. το 1828), θυγατέρα του Νικόλαου Καρτάλη (1791-1853) και της Ειρήνης Πέρου Καλλιβούρτση (1790-1857), ανηψιάς του Αγίου Νικοδήμου. Υαίνεται ότι ο Ζαχαρίας Λεντούδης βρέθηκε σε δύσκολες οικονομικές περιστάσεις και αναγκάστηκε να καταφύγει σε δανειστές, τους οποίους δεν κατόρθωσε να εξοφλήσει. Έτσι οι ιδιοκτησίες του στην Αγία Παρασκευή Μπούργου βγήκαν σε αναγκαστικό πλειστηριασμό και περιήλθαν το 1884 στην ιδιοκτησία του Νικόλαου Γουλιέλμου (Ιστορικό Αρχείο Νάξου, Πράξεις ΢υμβ/φου Πανταλέοντος Φρυσ. ΢ωμμαρίπα, αρ. 3593/1884). Η παλαιότερη μνεία του οικογενειακού ονόματος Γουλιέλμος είναι το 1771ΓΑΚ χφ. 89, Πράξεις καγκελλαρίου Κάστρου Υιλίππου ΢ουμαρίπα, αρ. πρ.

98/1771, 108/1771 και 255/1776, όπου συμβάλλεται σε δικαιοπραξίες ο αφέντης Γιαννάκης Γουλιέλμης, ανηψιός της μακαρίτισσας Ζαμπέτας Σουμπίνου, ο οποίος έχει αρχοντικά στο ΢αγκρί. Μνημονεύεται επίσης (1765) Καθολικός κληρικός με το όνομα ντον Αντώνιος Γουλιέλμος (ΓΑΚ χφ. 91). Με το υπ’ αριθμ. 913/1905 συμβόλαιο αγοραπωλησίας του συμβολαιογράφου Αθηνών Νικολάου Παπαλεξανδρή, ο Νικόλαος Γουλιέλμος, αρτοποιός, θα πωλήσει και θα μεταβιβάσει στον Μιχαήλ Νικ. Μελισσουργό, χωραΐτη έμπορο και κτηματία, «ιδιόκτητον κτήμα, εκτάσεως δύο στρεμμάτων περίπου, περιμανδρωμένον και συνιστάμενον εκ μιας εκκλησίας, πέντε μαγαζίων, ενός φούρνου και φράκτη και συνορευόμενον ανατολικώς με ναόν Αγίου Δημητρίου, δυτικώς με Υεβρωνίας συζύγου Μιχαήλ Ν. Μελισσουργού και Υραγκίσκου Κρίσπη, βορείως με δημόσιον δρόμον και πέραν με μαγαζείον του ιδίου Ν. Γουλιέλμου και μεσημβρινώς με ΢πυρίδωνος ΢αραντινού». ΢τους απογόνους του Μιχαήλ Ν. Μελισσουργού ανήκουν τα αναφερόμενα ακίνητα μέχρι σήμερα.

Οικόσημο της οικογενείας Γερακάρη Κεφαλονιάς

92

Παλιές ιστορίες από μια χωραΐτικη γειτονιά

Έγγραφο Α´: Δημήτριος Λεντούδης κατά ΢πυρίδωνος Κορφιάτη. Διαφορά εκ δικαιώματος προτιμήσεως. Δύο μπουργιανοί άρχοντες και ιδιοκτήτες γειτονικών ακινήτων, ο ΢πυρίδων Κορφιάτης και ο Δημήτριος Νικολαράκης-Λεντούδης αντιδικούν για το ποιος δικαιούται την κυριότητα του σπιτιού του αποθανόντος Ιακώβου Αναπλιώτη ή Ναυπλιώτη. Ο Ι. Ναυπλιώτης (έτσι αναφέρεται το 1805 στον Κατάλογο Ενοριτών του Μητροπολίτη Νεοφύτου) και ο Δ. Λεντούδης ήταν ενορίτες της Αγίας Παρασκευής. Ο ΢πυριδάκης Κορφιάτης είναι χωραΐτης πρόκριτος με έντονη παρουσία στην κοινωνική και εκκλησιαστική ζωή της πόλεως. Σο 1791 όπως και το 1800 αναφέρεται ως προεστώς και Επίτροπος της Κοινότητος Μέρους Μπούργου μαζί με τους Πέρο Καλλιβούρτση, Ανδρόνικο Πρανδούνα, Μιχέλη Νταμιράλε, Κωνσταντίνο Κόκκο, Ιωάννη ΢αραντινό, Πέρο ΢αραντινό, Μιχέλη Μπάφο και άλλους γνωστούς από τα έγγραφα Φωραΐτες της εποχής. (Κώδιξ Β´ Μητροπόλεως Παροναξίας, φ. 4.) Η οικογένειά του τον 17ο αιώνα στη Νάξο ήταν Καθολικού δόγματος και μεταξύ των μελών της είχε και τον ιερέα πρε-Μιχελή Κορφιάτη, Κανονικό που σημαίνει μέλος του ανώτερου κλήρου της Μητροπόλεως Καθολικών. (Αναστασίας ΢ιφωνιού Καράπα κλπ., ό.π., ΓΑΚ χφ. 86.) Ο πατέρας του λεγόταν Αντώνιος Κορφιάτης και είχε πεθάνει πριν το 1775 (ΓΑΚ χφ. 89, Πράξεις καγκελλαρίου Υιλίππου ΢ουμαρίπα, φ. 223). Ο ΢πυριδάκης Κορφιάτης διετέλεσε επίσης επίτροπος στην ανοικοδόμηση του Μητροπολιτικού Ναού Νάξου μαζί με ορισμένους από τους προαναφερόμενους προεστούς του Μπούργου και ήταν ενορίτης (μαζί με τη μητέρα και τη σύζυγό του) της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου (δίπλα στην Αγία Παρασκευή), που την είχε αγοράσει το 1776 μαζί με τα ακίνητα, που συνθέτουν τον περίβολό της και περιλαμβάνουν ακόμη την παρακείμενη εκκλησία των Αγίων Αναργύρων και το πάνω από αυτή κατάστημα (ΓΑΚ, Φειρ. 91, Πράξεις Κ. Κόκκου, αρ. 147/13-4-1776) και τα κράτησε για αρκετά χρόνια στην ιδιοκτησία του. Ο ΢πυρίδων Κορφιάτης αναφέρεται και στο Έγγραφο Γ´ ως σύμπλιος δηλαδή όμορος των γονικών σπιτιών του Κωσταντίνου Γερακάρη (του αντιδίκου του Νικολετάκη Λεντούδη στο Έγγραφο Β´) και πράγματι η κατοικία του αποτελεί το ανατολικό όριο (προς την πλευρά των Αγίων Αναργύρων) της πατρογονικής οικίας των Γερακάρηδων, που θα περιέλθει ως προίκα, με το Έγγραφο Γ´, στη Μαρία Κωνστ. Γερακάρη, που παντρεύεται (1813) τον Αντώνιο Πέρου Καλλιβούρτζη, τον ανηψιό του Αγίου Νικοδήμου. Σο πραγματικό οικογενειακό όνομα των Κορφιάτη είναι Ιουστινιάνης και στη Νάξο το έλεγαν Γιουστινιάνος, Ντεστουνιάνος και αργότερα Ιουστινιανός (ως «ευγενής κύριος Δημήτριος Γιουστινιάνος-Κορφιάτης» αναφέρεται ο γιος του ΢πυρίδωνος Κορφιάτη, Δημήτριος, σε έγγραφο της 8ης Οκτωβρίου 1811 του Κοινού Καγκελλαρίου Ναξίας, Σζαμπατή Μπαρότζη καταχωρημένου στις Πρά-

93

Ι΢ΣΟΡΙΑ

ξεις του ΢υμβ/φου Νάξου Γεωργίου Λεντούδη, αριθμ. 271/18-8-1836). Η αναφερόμενη οικογένεια Ιουστινιάνη της Νάξου είναι παρακλάδι του γνωστού οίκου πατρικίων της Βενετίας, που εθεωρείτο βυζαντινής καταγωγής και ως μία από τις αριστοκρατικότερες οικογένειες της Γαληνότατης (δεν έχει γενεαλογική σχέση με τους Ιουστινιάνη της Γένοβας-Φίου, που και αυτών οικογενειακός κλάδος είχε εγκατασταθεί στη Νάξο από τον 17ο αιώνα) και προέρχονται από τον οικογενειακό κλάδο της Κύπρου-Κέρκυρας. Η προέλευση από την Κέρκυρα τους έδωσε στη Νάξο, όπου ήλθαν αρχές του 17ου αιώνα, το παράνομα «Κορφιάτης», που το χρησιμοποιούσαν σαν επώνυμο για πολλά χρόνια. Η οικογένεια Λεντούδη είναι παλιά αρχοντική οικογένεια της Νάξου, με ιδιαίτερη επίδοση στο εμπόριο από τον 17ο αιώνα. Πιθανολογείται βυζαντινής καταγωγής και το όνομά τους μάλλον προέρχεται από το βαπτιστικό όνομα Λέων (θηλ. Λεοντώ) καθ’ όμοιο τρόπο με τα Λυκούδης, Γερακούδης, κ.ά. (Ιωάννης Κ. Προμπονάς, «Η γλώσσα των Ναξιακών εγγράφων», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών (ΕΕΚΜ) Ζ´ *1968+, σελ. 378). Οι εμπορικές τους δραστηριότητες είχαν επεκταθεί και στη Κωνσταντινούπολη, όπου διατηρούσαν κατάστημα (βουτζάδικο), το οποίο πούλησαν τμηματικά στον Ανδρόνικο Πραντούνα, ο Νικολέτος Νικολαράκης-Λεντούδης το μερίδιό του, το 1760 (Ο Κώδικας Vaticanus Graecus, ό.π., πρ. 98 ) και ο Δημήτριος Νικολαράκης το δικό του, το1767 (ΓΑΚ χφ. 91). Από τoν 17o αιώνα μέλη της οικογένειας Λεντούδη αναφέρονται σε νοταριακές πράξεις με το επώνυμο Νικολαράκης, όχι πάντως μεταγενέστερα των πρώτων δεκαετιών του 19ου αιώνα. Πρώτη μνεία βρίσκομε το 1683, που η Ανέζα σύζυγος του Γεωργίου Νικολαράκη κάνει προικοσύμφωνο στον γιο της Δημήτριο Νικολαράκη. Μια άλλη Ανεζίνα, θυγατέρα Δημητρίου Νικολαράκη και μάλλον σύζυγος Αθανασίου Φάμπα, (ίσως εγγονή της προηγουμένης) αναφέρεται, ως αυτοτελώς φορολογουμένη, στον φορολογικό κατάλογο του 1757 (ΓΑΚ χφ. 200-΢υλλογή Βλαχογιάννη). ΢τις 21 ΢επτεμβρίου 1816 ο ευγενής σινιόρ Δημήτριος Λεντούδης (ο ιδιοκτήτης, από το 1779, της Αγίας Παρασκευής), κάνει τη διαθήκη του, η οποία καταχωρίζεται στον Κώδικα του τότε νοταρίου Νάξου, Κωνσταντίνου Δημ. Κόκκου (Ιστορικό Αρχείο Νάξου, Κώδικας νοταρίου Κ.Δ. Κόκκου, σελ. 15). Υαίνεται ότι για κάποιο διάστημα ο Δημήτριος Λεντούδης είχε τη γαλλική υπηκοότητα (ΓΑΚ, χφ. 99, Πράξεις Πρωτονοταρίου Κωνσταντίνου Ιακ. Κόκκου, Βεβαίωση με ημερομηνία 11-11-1808 του Γαλλικού Προξενικού Πρακτορείου Νάξου). Πήρε σύζυγο (1776) την Πετρινόλα (1759-1854), κόρη του σιορ Γεωργάκη Υωτριέ. Σο προικοσύμφωνό τους συντάχθηκε από τον νοτάριο Κωνσταντίο Κόκκο (ΓΑΚ χφ. 91).

94

Παλιές ιστορίες από μια χωραΐτικη γειτονιά

Αρκετά μέλη της οικογένειας Υωτριέ ή Υουτρέ ή Υουτρή ήταν ενορίτες της Αγίας Παρασκευής. Ο αδελφός όμως της Πετρινόλας Νικολαράκη-Λεντούδη, Ηλίας Γεωργ. Υωτριέ, μαζί με τη σύζυγό του ήταν ενορίτες του Σιμίου ΢ταυρού. ΢την αναφερόμενη διαθήκη του (1816) ο Δημήτριος Λεντούδης παραγγέλλει να τον ενταφιάσουν στο Μοναστήρι του και ενορία του της Αγίας Παρασκευής. Ακόμη μεταβιβάζει σε παιδί του, ως ιδιόκτητο και το μοναστήρι του Σιμίου ΢ταυρού, εννοώντας την ομώνυμη ενοριακή εκκλησία του Μπούργου. Σα παιδιά του, με τη σειρά που αναφέρονται στη διαθήκη του είναι τα ακόλουθα: α) Γεώργιος, β) Ιωάννης (του αφήνει το σπίτι του αιγιαλού, όπου κατοικούν, μάλλον το ακίνητο της παραλίας της Φώρας, που στεγάζεται σήμερα η Εμπορική Σράπεζα), γ) Κωσταντίνος (σε αυτόν αφήνει την εκκλησία του Σιμίου ΢ταυρού), δ) Παύλος, ε) Νικολετάκης (του αφήνει έναν φούρνο) και στ) ΢υμεών. Ο Νικολετάκης Δημ. Λεντούδης αναφέρεται ήδη το 1813, στο Έγγραφο Β´, ως ιδιοκτήτης της Αγίας Παρασκευής και με την ιδιότητα αυτή ενήγαγε τον Κωνσταντίνο Γερακάρη για τις αυθαίρετες οικοδομικές του εργασίες, που περιγράφονται στο έγγραφο αυτό. Ίσως του είχε μεταβιβάσει ο πατέρας του τον Ναό και τα υπόλοιπα εκεί ακίνητα με προγενέστερη της διαθήκης του νοταριακή πράξη. Ο Ιάκωβος Ναυπλιώτης είχε πουλήσει, το 1779, στον προαναφερόμενο Δημήτριο Νικολαράκη-Λεντούδη την προγονική του ιδιοκτησία δηλαδή το συγκρότημα ακινήτων, που δημιουργούν περίβολο και συναπαρτίζουν το παλιό Μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής μαζί με την ομώνυμη εκκλησία αλλά όχι το σπίτι του, που προφανώς βρισκόταν εκτός του περιβόλου των ανωτέρω ακινήτων. Δεν γνωρίζομε αν αυτός ο Ιάκωβος Αναπλιώτης ή Ναυπλιώτης ήταν κληρονόμος και των προαναφερθέντων σπιτιών του ιερέα Ιάκωβου Αναπλιώτη, (των ομόρων των σπιτιών του Υραγκόπουλου πάνω από τις καμάρες) εκτός των ακινήτων, που συνθέτουν τον περίβολο της Αγίας Παρασκευής και αν κατοικούσε προ του θανάτου του στα σπίτια αυτά, που η μεταβίβασή τους στον ΢πυρίδωνα Κορφιάτη παρεβίασε το δικαίωμα κολλητερανοσύνης του Νικολετάκη Λεντούδη. Μετά τον θάνατο του Ιακώβου Ναυπλιώτη, το σπίτι του πωλείται από τον «Γεώργιο της Μαρουδιάς» (μάλλον λεγόταν Γεώργιος Μελισσουργός), στον ΢πυρίδωνα Κορφιάτη ή Γιουστινιάνο, ο οποίος κατοικεί στη νότια πλευρά του περιβόλου της Αγίας Παρασκευής. Σο αρχοντικό του έχει πρόσοψη στον κεντρικό δρόμο του Μπούργου και έχει όμορο γείτονα, στη δυτική του πλευρά έναν άλλο πρόκριτο της Φώρας, τον Κωνσταντίνο Εμμ. Γερακάρη, ο οποίος θα κληθεί μαζί με άλλους προκρίτους να κρίνει αυτή την υπόθεση. Μεταξύ όμως των ακινήτων Ναυπλιώτη και Ιουστινιάνη-Κορφιάτη παρεμβάλλονται, όπως φαίνεται, τα ακίνητα του περιβόλου της Αγίας Παρασκευής, που ήδη από το 1779 είναι ιδιοκτησία του Λεντούδη και συνεπώς ο Λεντούδης είναι «κολλητεράνος» του ακινήτου Ναυπλιώτη και έτσι έχει δικαίωμα προτι-

95

Ι΢ΣΟΡΙΑ

μήσεως, ώστε να δικαιούται να πωληθεί σε αυτόν το ακίνητο Ναυπλιώτη και γι’ αυτό προβάλλει τη σχετική διεκδίκηση. Έτσι οι δύο αντίδικοι, για να μη προσφύγουν σε δικαστήριο, που και θα κόστιζε αρκετά και το αποτέλεσμα θα ήταν να εμπλακούν με την οθωμανική δικαιοσύνη, αποφασίζουν και ζητούν από τους εντόπιους προκρίτους να κρίνουν τη διαφορά τους, όπως ήταν το σύνηθες σύστημα τότε, που βασιζόταν και στα γνωστά προνόμια των Κυκλαδιτών, που τους είχαν παραχωρήσει οι ΢ουλτάνοι (Μουράτ Γ´ το 1580 και Ιμπραήμ Α´ το 1646). Σο δικαίωμα προτιμήσεως είναι θεσμός βυζαντινής προελεύσεως και ήταν ιδιαίτερα ισχυρός και αυστηρά εφαρμοζόμενος στα νησιά μας μέχρι και την ίδρυση του Ελληνικού κράτους. (Για τη φύση, την εξέλιξη και τον τρόπο ασκήσεως του δικαιώματος προτιμήσεως βλ. Μαρμαράς Εμμανουήλ, «Εθιμικό δίκαιο και δομημένο περιβάλλον στις Κυκλάδες», ΕΕΚΜ 12 [1995]· Δημητρόπουλος Δημήτρης, «Σο δικαίωμα προτίμησης στα νησιά του Αιγαίου», ΣΑ Ι΢ΣΟΡΙΚΑ 17/33 [Δεκέμβριος 2000+· Κατσουρός Κώστας, «Η συνήθεια της προτίμησης στη Νάξο τον 16ο και τον 17ο αιώνα», ΥΛΕΑ 1 *2004+, Νάξος.) Πέρα από την προαναφερόμενη βιβλιογραφία παραθέτομε και μία βεβαίωση των προκρίτων της Νάξου περί των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων, που απέρρεαν από την άσκηση του δικαιώματος της κολλητερανοσύνης, που πρέπει να εκδόθηκε την ίδια περίοδο που κρίνεται η διαφορά ΚορφιάτηΛεντούδη και για να γίνει επίσημο έγγραφο είχε κατατεθεί στην Καγκελλαρία της Καθολικής Αρχιεπισκοπής Νάξου. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ότι το υπογράφουν και οι δύο αντίδικοι, Νικολαράκης-Λεντούδης και ΙουστινιάνηςΚορφιάτης. Σο έγγραφο είναι αχρονολόγητο αλλά πρέπει να συντάχθηκε πριν το 1809, έτος θανάτου του Ανδρόνικου Πραδούνα, που υπογράφει πρώτος από τους προκρίτους του Μπούργου. Ο Δημήτριος Νικολαράκης υπογράφει το έγγραφο μετά τον Γιόργη Υοτριέρ, τον πεθερό του. Σο αντίγραφο της 3ης Δεκεμβρίου 1823, του Καγκελλαρίου της Καθολικής Αρχιεπισκοπής Νάξου Αντωνίου Μπέλλου από την ως άνω Βεβαίωση των προκρίτων Κάστρου και Μπούργου Φώρας Νάξου, περί των εθίμων της Νάξου, είναι καταχωρισμένο στις Πράξεις του ΢υμβολαιογράφου Νάξου Πέτρου Βαρθ. Βιτσερά, αρ. 484/1836. ( Ιστορικό Αρχείο Νάξου.)

Κείμενο βεβαιώσεως Εμείς οι κάτωθεν υπογεγραμμένοι δύνωμεν την παρόν μαρτυρία ότι το αντέτι του τόπου μας είναι πως όντας πουληθή ένα πράγμα και ο κολιτεράνος το θέλει έχει καιρό διά να μετρήσει τα άσπρα του αγοραστή οπού το έχει παρμένο, το περισσότερο ώρες 24, βγάζοντας αν κάμουν τα δύο μέρη ταιριασμό στο αναμεταξύ τος και θέλει ο αγοραστής να δώσει καιρό του κολιτεράνου παραπάνω είναι νοικοκύρης. Ακόμη φανερώνομεν πως όντας ο κολιτεράνος γυ-

96

Παλιές ιστορίες από μια χωραΐτικη γειτονιά

ρέψη εκείνο οπού πουληθή κοντά του είναι κρατημένος να το πάρη όλο, τόσον αν είναι πράγμα ωσάν και σπίτι και δεν ημπορεί να γυρέψει μοναχά εκείνο οπού είναι κοντά του αλλά πρέπει να πάρη όλο, ως καθώς είναι πουλημένο του αλλονού. Πρόκριτοι Κάστρου Φρουσής ΢ουμμαρίπας, Γερμάνος ΢ουμμαρίπας, Φρουσής ΢φόρτζα Κάστρης, Μιχέλης ΢ουμμαρίπας, Υραντζέσκος ΢ομμαρίπας, Υραντζέσκος ΢ομμαρίπας (2), Ιάκωβος ΢φόρτζα Κάστρης, Γιάννης ΢ουμμαρίπας, Φρουσής Γεράρδης Σζόρτζη, Φρουσής ΢ουμμαρίπας, Βαρθολομαίος Βιτζεράς.Φρουσής ΢ουμμαρίπας (2), Μπερνάρδος Μπαρότζης, Ιερώλυμος Μπαρότζης, Υραντζέσκος Μπαρότζης. Πρόκριτοι Μπούργου Ανδρόνικος Πραδούνας, Ντεμένεος Αταλιότης, Γιόργης Υοτριέρ, Δημήτριος Νικολαράκης, Μιχέλης Νταμιράλης, ΢πυρίδων Κορφιάτης, Κωνσταντίνος Κόκκος, Μιχέλης Μπάφος, Υραντζέσκος Μελισουργός.

Κείμενα εγγράφων (Γενικά Αρχεία Κράτους, Φειρόγρ. 95, φ.217) 1. ΢υμφωνητικό επιλύσεως της διαφοράς από τους προκρίτους Δηλοποιείται διά του παρόντος γράμματος ότι με το να διαφέρεται ο σινιόρ ΢πυριδάκης Κορφιάτης μετά του σινιόρ Δημητράκη Νικολαράκη Λεντούδη περί του οσπητίου του ποτέ Ιακώβου Αναπλιώτη οπού αγόρασεν ο σινιόρ ΢πυριδάκης Κορφιάτης από τον Γεώργιον της Μαρουδιάς, καθώς φαίνεται η πώλησις των αυτών οσπητίων, ζητώντας ο σινιόρ Δημητράκης κολιτερανοσύνην από τα αυτά οσπήτια. Δια όλα ταύτα λοιπόν οπού ζητεί ο εις του ετέρου αποφασίζουσι δια ησυχίαν τους και εκλέγουν τους εδώ ονομαζομένους άρχοντας του τόπου, τον αφέντην Λορέντζον Ντελαρόκαν, το σινιόρ Ιερώνυμον Μπαρότζην, τον σινιόρ Νικόλαον Αταλιώτην, τον σινιόρ Δημήτριον Κόκκον, τον σινιόρ Κωνσταντίνον Κόκκον Δημητρίου, τον σινιόρ Μιχελάκην Νταμιράλην, τον σινιόρ Νικόλαον Κουράλην, τον σινιόρ Γεώργιον Μωράτην, τον σινιόρ Κωνσταντίνον Γερακάρην και σινιόρ ΢τέφανον Μελισσουργόν, των οποίων δίδουν κάθε πληρεξουσιότητα εις το να θεωρήσωσι εν φόβω Θεού και εν καθαρώ συνειδότι λεπτομερώς την διαφοράν ταύτην οπού ζητεί ο εις του ετέρου, υποσχόμενοι οι διαφερόμενοι να δεχθώσι ευχαρίστως τα παρά των αυτών όλων διορισμένων προεστώτων αποφασίσματα.

97

Ι΢ΣΟΡΙΑ

Διό και εις πίστωσιν αληθείας βεβαιώνεται το παρόν διά της ιδίας αυτών χειρός, όπως έχη το κύρος και την ισχύν.

1808 Ιουνίου 22 Δημήτριος Νικολαράκης στέργω και βεβαιώνω τα άνωθεν. ΢πυρίδων Κορφιάτης στέργω και βεβαιώνω τα άνωθεν. Ο πρωτονοτάριος της Φώρας Κωνσταντίνος Κόκκος γέγραφα.

2. Η απόφαση των προκρίτων Κατά την άδειαν οπού μας εδόθη παρά των δύο διαφερομένων, του σινιόρ ΢πυριδάκη Κορφιάτη και σινιόρ Δημητράκη Νικολαράκη καθώς φαίνεται όπισθεν περί της κολιτερανοσύνης των οσπητίων του ποτέ Ιακώβου Αναπλιώτη, αποφασίζομεν κοινή γνώμη, ότι το οσπήτιον οπού είναι κατά το βόρειον μέρος με τα δύο παράθυρα, το ένα κτισμένον και το άλλο ανεωγμένον, όντας τα ντουβάρια του αυτού οσπητίου κτισμένα επάνω εις τον τοίχον των μαγατζιών του σινιόρ Δημητράκη Λεντούδη, να το εξουσιάζει ο ρηθείς σινιόρ Δημητράκης να αρχίζει όμως από το καντούνι οπού είναι το παράθυρον του σινιόρ ΢πυριδάκη και να πηγαίνει τα ίσια του τοίχου του μαγατζέ του κτίζοντος τον τοίχον οπού έχει να χωρίσει το ένα οσπήτι από το άλλο συντροφικόν και οι δύο. Σο δε έτερον οσπήτι οπού μένει, να πηγαίνει τα ίσια της κάμαρας του σινιόρ ΢πυριδάκη έως εις τον κοινόν δρόμον με όλα του τα δικαιώματα οπού έχει εις το αυτό μέρος, να είναι του σινιόρ ΢πυριδάκη Κορφιάτη. Να διορίζουν όμως δύο κοινούς μαστόρους να ξετιμούν τόσο το εν μέρος του σινιόρ Λεντούδη, οπού αποφασίσαμεν δια να λάβη, όσον και το έτερον μέρος του σινιόρ ΢πυριδάκη δια να αποκρίνεται ο καθ’ εις τους την τιμήν του αυτού μέρους οπού έχει να λάβει. Ούτως εγνωρίσαμεν και ούτως αποφασίσαμεν κατά το δίκαιον. 1808 Ιουνίου 22.

Έγγραφο Β´: Νικολετάκης Δημ. Λεντούδης κατά Κωνσταντίνου Γερακάρη. Απόφαση προκρίτων και δραγουμάνου στόλου. Ο Κωνσταντίνος Εμμ. Γερακάρης είναι ένας από τους προκρίτους του Μπούργου. ΢υμμετέχει στη λήψη κοινοτικών αποφάσεων, υπογράφει νοταριακές πράξεις σαν μάρτυρας και έχει διάφορες οικονομικές συναλλαγές. Είναι ενορίτης στην εκκλησία του Σιμίου ΢ταυρού, ενώ η σύζυγός του ΢οφία στην εκκλησία της Αγίας Κυριακής αν και κατοικούν στη συνοικία της Αγίας Παρασκευής Μπούργου.

98

Παλιές ιστορίες από μια χωραΐτικη γειτονιά

99

Ι΢ΣΟΡΙΑ

Η οικογένειά του έχει κοινωνική παρουσία στη Νάξο από τις αρχές του 17ου αιώνα και κατέχει περιουσιακά στοιχεία στη Φώρα και σε χωριά, τα ονόματα δε που εναλλάσσονται στους πρωτότοκους γιους της οικογένειας Γερακάρη είναι Εμμανουήλ (Μανιός) και Κωνσταντίνος. Ο πρώτος στη Νάξο πρόγονος του Κωνσταντίνου Γερακάρη, ο Νικολός Γερακάρης πρέπει να είναι σημαίνον πρόσωπο της Φώρας στην εποχή του, αφού το 1626 καλείται να υπογράψει σαν μάρτυρας στη διανομή του τόπου (φεούδου) των Μελάνων μεταξύ των αρχόντων Φρουσή Κορονέλλου και Νικολού Ντε Μαρή. (Αντ. Υλ. Κατσουρού, «Ναξιακά δικαιοπρακτικά έγγραφα του 17ου αιώνος», αρ. 6, ΕΕΚΜ Ζ´ *1968+, Εν Αθήναις.) Η οικογένεια Γερακάρη, βυζαντινής αρχοντικής καταγωγής, (το όνομά της προέρχεται από το αξίωμα του Ιερακαρίου, που το κατείχαν άρχοντες της βυζαντινής αυτοκρατορικής Αυλής) πρέπει να ήλθε στη Νάξο από την Κεφαλονιά στα τέλη του 16ου ή αρχή 17ου αιώνα, μια περίοδο που εγκαθίστανται στο νησί και άλλες αρχοντικές επτανησιακές οικογένειες. ΢την Κεφαλονιά αναφέρεται ότι έχει ιδιοκτησίες από το 1262 και μέλη της μετείχαν, το 1593, στο Μέγα ΢υμβούλιο των ευγενών της Κεφαλονιάς, ως απόγονοι παλαιών ευγενών, που τα αρχεία τους είχαν καταστραφεί στην πυρκαγιά του 1591 (Ευγενίου ΡίζουΡαγκαβή, Livre d’Or de la de la noblesse ionienne, τόμ. Κεφαλληνία). Οικογένεια Γερακάρη μαρτυρείται και στην Άνδρο (Δημητρίου Πασχάλη, «Βυζαντινά εν Άνδρω ονόματα και επωνύμια», ΕΕΚΜ Ι´ [1974-1978], σελ. 143). Ο Κωνσταντίνος Εμμ. Γερακάρης είναι γιος του Εμμανουήλ (Μανωλάκη) Κωνστ. Γερακάρη (πέθανε πριν το 1772) και της Κατερίνας Λευτέρη Μιχαλίτζη. Είχε σύζυγο τη ΢οφία με την οποία απόκτησαν τέσσερα παιδιά α) τον Εμμανουήλ, που εγκαταστάθηκε στην Κωσταντινούπολη, όπου νυμφεύτηκε και απέκτησε και αυτός τέσσερα παιδιά αλλά πέθανε νέος (πριν το 1836), β) τη Μαρία ή Μαρούσα, που παντρεύτηκε (1813) τον Αντώνιο Πέρου Καλλιβούρτση (ανηψιό του Αγίου Νικοδήμου) και απέκτησαν επτά παιδιά (το προικοσύμφωνό τους είναι το Έγγραφο Γ´) γ) τον Γεώργιο, ο οποίος παντρεύτηκε στη Νάξο με τη Ρωξάνδρα Υώτογλου (κόρη της Ζαμπέτας Γερμάνου ΚορονέλλουΓΑΚ χφ. 95, φ. 264), χήρεψε προ του 1828 και εγκαταστάθηκε και αυτός στην Κωσταντινούπολη, όπου είχε μερίδιο σε βουτζάδικο (ΓΑΚ χφ. 95, φ. 125, Απόφαση του Δημογεροντείου Νάξου της 17ης Υεβρουαρίου 1828, Πράξεις Νοταρίου Φώρας Νάξου Κωνσταντίνου Ιακ. Κόκκου) και όπου πέθανε προ του 1863 και δ) τον μοναχό Μελέτιο (ιεροδιάκονο), που ήταν και αυτός εγκατεστημένος στην Κωσταντινούπολη και εμόναζε μάλλον στο εκεί Μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου, μετόχι της Ιεράς Μονής Αγίας Αικατερίνης ΢ινά και όπου πέθανε το 1863 (Πιστοποιητικό Δημάρχου Ναξίων Αλεξάνδρου Φάμπα, αριθμ. 252/7-51863, Πωλητήριο, Πράξη του ΢υμβ/φου Νάξου Δημητρίου Κ. Λεντούδη αριθμ.

7.995/21-9-1866, Ιστορικό Αρχείο Νάξου).

100

Παλιές ιστορίες από μια χωραΐτικη γειτονιά

Ο Κωνσταντίνος Εμμ. Γερακάρης μέχρι το 1813, χρονιά που παντρεύει την κόρη του, κατέχει τα πατρικά του σπίτια (δηλαδή το σπίτι που έχει από τον πατέρα του), που έχουν πρόσοψη (νότια πλευρά τους) στον κεντρικό δρόμο του Μπούργου, ανατολικά έχουν όμορο γείτονα (μεσοτοιχία) τον ΢πυρίδωνα Κορφιάτη-Γιουστινιάνο, που είδαμε στο Έγγραφο Α´ να έχει διαφορά με τον Δημήτριο Λεντούδη και βόρεια συνορεύουν με τον περίβολο και ακίνητα της Αγίας Παρασκευής δηλαδή την ιδιοκτησία των Δημητρίου και Νικολετάκη Λεντούδη. Με το προικοσύμφωνο, που συντάσσεται στις 26 Οκτωβρίου 1813 από τον κοινό καγκελλάριο Κοινότητος Μπούργου, Δημήτριο Κόκκο (το Έγγραφο Γ´), τα πατρογονικά σπίτια των Γερακάρηδων περιέρχονται στη Μαρία ΓερακάρηΚαλλιβούρτση. ΢τη δυτική πλευρά των πατρικών του σπιτιών, ο Κωνσταντίνος Εμμ. Γερακάρης μαζί με τη σύζυγό του ΢οφία έχουν «συντροφικά» (: συνιδιόκτητα) άλλα σπίτια (που συνορεύουν το 1819 νοτιοδυτικά με την οικία της αρχόντισας Αταλιώτη) στα οποία είτε κατοικούν ήδη είτε μετακόμισαν μετά την προαναφερθείσα προικοδότηση της κόρης τους Μαρίας. Σα σπίτια αυτά θα τα προικοδοτήσουν το 1819 στον προμνημονευθέντα γιο τους, Εμμανουήλ Κωνστ. Γερακάρη, που είχε παντρευτεί και ζούσε στην Κωνσταντινούπολη. ΢τη σχετική πράξη περιγράφονται ως ευρισκόμενα «... πλησίον των οσπητίων της θυγατρός των και των οσπητίων της αρχοντίσσης σινιόρ Αταλιώτη». (Προικοσύμφωνον, Πράξη αρ. 195/22-2-1819 του πρωτονοταρίου Νάξου Κωνσταντίνου Ιακ. Κόκκου. Ιστορικό Αρχείο Νάξου.) Σην οικία αυτή θα πουλήσει, το 1836 και μετά τον θάνατό του προηγούμενου προικολήπτη Εμμανουήλ Κ. Γερακάρη, ο γιος του, ο νεώτερος Κωνσταντίνος Εμμ. Γερακάρης, που ήλθε γι’ αυτό τον σκοπό από την Κωνσταντινούπολη και ως πληρεξούσιος της μητέρας του και των τριών αδελφών και συγκληρονόμων του. Θα την αγοράσει ο θείος τους (από τη γυναίκα του), Αντώνιος Πέρου Καλλιβούρτσης (Πωλητήριον, Πράξη ΢υμβ/φου Γεωργίου Λεντούδη αρ. 198/26-6-1836, Ιστορικό Αρχείο Νάξου). Υαίνεται λοιπόν πως ο Γερακάρης, το 1813, επειδή σκόπευε να προικίσει το πατρικό του σπίτι στην κόρη του (εξάλλου έπαιρνε και πλούσιο γαμπρό...) σκέφτηκε να το ανακαινίσει και να το κάνει ίσως και πιο... λειτουργικό! Έτσι παραβιάζοντας τις παμπάλαιες εθιμικές διατάξεις περί οικοδομών, των Ναξίων, προέβη σε αυθαίρετες οικοδομικές εργασίες εις βάρος της ιδιοκτησίας του Λεντούδη. Ενώ δηλαδή δεν υπήρχε κανένα άνοιγμα ή δίοδος προς τον περίβολο της Αγίας Παρασκευής από το μέρος των ακινήτων της νότιας πλευράς του «... όντας αυτό το μοναστήριον περικλεισμένον ωσάν ένα χάνι», όπως λέει η απόφαση των προεστώτων και του δραγομάνου Κωνσταντίνου Μαυρογένη, ο Γερακάρης άνοιξε μικρή πόρτα και παράθυρα και κατασκεύασε γαλαρία. Η ανωτέρω απόφαση όμως τον υποχρέωσε να επανορθώσει μερικά και να ξανακτίσει τον τοίχο, που είχε καθαιρέσει αλλά δεν του επέβαλε να χαλάσει τη γαλαρία ούτε να κλείσει το νεοκτισμένο παράθυρο αλλά να του βάλει σιδε-

101

Ι΢ΣΟΡΙΑ

ρένιο κάγκελλο, προφανώς για να μην υπάρχει η δυνατότητα να εξέρχονται στην ιδιοκτησία Λεντούδη και «... να μην ενοχλήται το αυτό μοναστήριον...». Η απόφαση λαμβάνεται από μεικτό συμβούλιο δηλαδή αποτελούμενο όχι μόνο από τους ναξιώτες άρχοντες αλλά και από προκρίτους προερχόμενους από γειτονικά νησιά, που συνόδευαν τον δραγομάνο του οθωμανικού στόλου στη διοικητική περιοδεία του στα νησιά. Δραγομάνος (διερμηνέας) του στόλου αυτή την περίοδο (29 Νοεμβρίου 1811 - Ιανουάριος 1816) είναι ο Κωνσταντίνος Μαυρογένης, δευτερότοκος γιος του παριανού ηγεμόνα της Βλαχίας, Νικολάου Πέτρ. Μαυρογένη. (Βασ. Βλ. ΢φυρόερα, Οι Δραγομάνοι του ΢τόλου, Αθήναι 1965, σελ. 163-166.) Η απόφαση έχει επικυρωθεί από τον Μαυρογένη όπως και από τον οθωμανό αξιωματούχο, σαρηκτζήμπαση Αμπντούλ αγά. Αναφορά στο έγγραφο κάνει και ο Γεώργιος Βαρδής σε δημοσίευμά του στην εφημερίδα ΥΩΝΗ ΝΑΞΟΤ-ΠΑΡΟΤ 199 της 17-11-1929, υπό τον τίτλο «Ιστορικά Μητροπόλεως Παροναξίας» (προφανώς θα είχε στα χέρια του έγγραφο, προερχόμενο από οικογενειακό αρχείο της οικογένειας Λεντούδη) και ο Ν. Κεφαλληνιάδης, Οι Εκκλησίες της Νάξου, ό.π., που χρησιμοποιεί σαν πηγή τα δημοσιεύματα του Γ. Βαρδή).

Κείμενο εγγράφου. (Ιστορικό Αρχείο Νάξου, ΢υλλογή Ι. Δελλά-Ρόκκα, Υάκ. 7/2.) Κωνσταντίνος Μαυρογέννης Βεβαιοί

Σουρκική σημείωσις και σφραγίς

(Αμπντούλ Αγάς;)

Διά του παρόντος αποφασιστικού γράμματος δηλοποιείται ότι επειδή και να έκαμεν ο Κωνσταντίνος Γερακάρης νεωτερισμούς επάνωθεν των μαγατζίων του μοναστηρίου της Αγίας Παρασκευής του Νικολετάκη Λεντούδη και άνοιξεν πορτοπούλες, παράθυρα και γαλαρίας οπού ποτέ δεν ήτον. Δια τούτο λοιπόν εκίνησεν αγωγήν ο ρηθείς Λεντούδης ενώπιον του εκλαμπροτάτου και περιβλέπτου μπεϊζαδέ Δραγουμάνου του βασιλικού στόλου κυρίου ημών κυρίου Κωστάκη Μαυρογέννη και του ενδοξοτάτου σαρηκτζήμπαση Φατζή Αμπντουλαγά κατά του αυτού Γερακάρη, περί των νεωτερισμών οπού ζητεί διά να κάμη. Η δε περίβλεπτος αυτού εκλαμπρότης εδιώρισεν τόσον τους εντοπίους προεστώτας Κάστρου και Μπούργου, όσον και τους ευρισκομένους ξένους προεστώτας των άλλων νησίων και επήγαν και εθεώρησαν αυτοψεί την τοποθεσίαν και τους νεωτερισμούς, οπού ο αυτός Γερακάρης έκαμεν. Οίτινες κοινή γνώμη και ψήφω αποφασίζουν ότι να κτισθή το παλαιόν ντουβάρι οπού εξαρχής ήτον από το πάτωμα της αυτής νεοκτισμένης γαλαρίας δύο πήχες τεκτονικές εις το ύψος και ουχί ολιγώτερον, κατά το μέτρον οπού εδόθη του μάστρο Κωνσταντή Κυπραίου, δια να το

102

Παλιές ιστορίες από μια χωραΐτικη γειτονιά

κτίση. Βάνοντας ακόμη ο αυτός Γερακάρης σιδερένια παρμακλήκια εις το κάτωθεν νεοκτισμένον παράθυρον οπού έκαμεν, δια να μην ενοχλήται το αυτό μοναστήριον από τους αυτούς νεωτερισμούς οπού την σήμερον έκαμεν ο ρηθείς Γερακάρης, όντας το αυτό μοναστήριον περικλεισμένον ωσάν ένα χάνι. Διό και προς διηνεκή την ασφάλειαν εγένετο η παρούσα απόφασις βεβαιωμένη παρά της αυτού εκλαμπρότητος και παρά του ενδοξοτάτου σαρηκτζήμπαση και των ευγενεστάτων προεστώτων, εντοπίων και ξένων.

1813 ΢επτεμβρίου 20 - Ναξία Δημήτριος Κόκκος καντζελάριος Ιερώνυμος Μπαρότζης Υραντζέσκος ΢ομμαρίπας

Κωνσταντίνος Μάτζας Μιχαήλ Υραντζέσκου Σαταράκης Ιερώνυμος ΢άρδης Αντώνιος (<<<<.) Κωνσταντίνος Μπάος

Έγγραφο Γ´: Οικογένεια Καλλιβούρτση. Σο 1813, ο Πέρος Αντ. Καλλιβούρτσης και η σύζυγός του Μαρούσα συμφωνούν με τον Κωνσταντίνο Εμμ. Γερακάρη και τη σύζυγό του ΢οφία να παντρέψουν τα παιδιά τους, Αντώνιο Καλλιβούρτση (1782-1867) και Μαρία Γερακάρη, αφού και οι μελλόνυμφοι συναινούν και θέλουν ο ένας τον άλλο και έτσι αναθέτουν στον Δημήτριο Κόκκο, Κοινό Καγκελλάριο του Μπούργου να συντάξει το σχετικό προικοσύμφωνο, στις 26 Οκτωβρίου του 1813. Οι συμπέθεροι ανήκουν στους προκρίτους της Φώρας είναι έμποροι και κτηματίες και προέρχονται από οικογένειες με οικονομική επιφάνεια και αρκετές δραστηριότητες, ιδιαίτερα δε ο Πέρος Καλλιβούρτσης (απεβίωσε το 1839). Είναι γιος του Αντωνίου Καλλιβούρτση (απεβίωσε πριν το 1780· ΓΑΚ χφ. 89, φ.

284, Πράξεις νοταρίου Υιλίππου ΢ομμαρίπα) και της Αναστασίας Καλλιβούρτση, η οποία θα μονάσει μετά τον θάνατο του συζύγου της, στην Ιερά Μονή Αγίου Ιωάννου Φρυσοστόμου με το όνομα Αγάθη μοναχή. Αδελφός του Πέρου είναι ο Νικόλαος Αντ. Καλλιβούρτσης (1749 - 14/7/1809), ο «αστήρ της Εκκλησίας», ο μέγας συγγραφέας και Άγιος, Νικόδημος ο Αγιορείτης. Ο πατέρας του Πέρου, Αντώνιος Καλλιβούρτσης μαζί με τον αδελφό του Μανουήλ Καλλιβούρτση, αναφέρονται στον φορολογικό κατάλογο των Ναξίων του 1757 (ΓΑΚ χφ. 200, ΢υλλογή Βλαχογιάννη). Ο Πέρος Αντ. Καλλιβούρτσης αναφέρεται το 1805 στον Κατάλογο Ενοριτών της Φώρας, που συνέταξε κατ’ εντολήν του Μητροπολίτη Παροναξίας, Νεοφύτου Λαχωβάρη, ο Αρχιερατικός Πρωτονοτάριος Κωνσταντίνος Ιακ. Κόκκος,

103

Ι΢ΣΟΡΙΑ

σαν ενορίτης της Αγίας Παρασκευής Μπούργου (Κώδιξ Α´ Μητροπόλεως Παροναξίας). Άγνωστο τι συνέδεε τον Πέρο Καλλιβούρτση με τη συγκεκριμένη εκκλησία, αφού δεν προκύπτει, από τα ερευνηθέντα μέχρι σήμερα νοταριακά έγγραφα και συμβολαιογραφικές πράξεις, η σχέση του με κάποιο από τα σπίτια, που ανήκουν στη συνοικία της Αγίας Παρασκευής. Δεν είναι γνωστά ακόμη, τα οικογενειακά ονόματα της μητέρας του, Αναστασίας ή της συζύγου του, Μαρούσης, για να διαπιστωθεί αν προέρχεται αυτός ο δεσμός από τη μεριά των γυναικών. Απορία επίσης προκαλεί γιατί δεν μνημονεύεται στον προαναφερόμενο κατάλογο και κάποιο άλλο μέλος της οικογενείας Καλλιβούρτση, σαν ενορίτης στην ίδια εκκλησία. Βασιζόμενος σε κάποιο στοιχείο (η θέση «καραβέλλα»), που αναφέρεται στο κείμενο της διαθήκης του (η διαθήκη δημοσιεύθηκε από το Πρωτοδικείο ΢ύρου, την 20ή Υεβρουαρίου 1839. Προσαρτάται στην πράξη με αριθμ. 1881/1840 του ΢υμβ/φου Νάξου Γεωργίου Λεντούδη, Ιστορικό Αρχείο Νάξου) πιθανολογώ ότι ο Πέρος Καλλιβούρτσης κατά τον χρόνο συντάξεως της διαθήκης του (1830) κατοικούσε σε ακίνητο, που βρίσκεται στη συνοικία της εκκλησίας της Μεταμορφώσεως του ΢ωτήρος, που ονομάζουν οι Ναξιώτες «Παναγία του Φριστού». Η οικογένεια Καλλιβούρτση αναφέρεται στα δικαιοπρακτικά έγγραφα της Νάξου από τα τέλη του 17ου αιώνα, με παρουσία του ονόματος Αντώνιος στους άρρενες κάθε δεύτερης γενεάς. Έτσι βρίσκομε αναφορές για τους συζύγους Γεώργιο και Καλή Καλλιβούρτζη (1685 -1690, Ο Κώδικας Ιωάννου Μηνιάτη, ό.π., ΓΑΚ χφ. 86), για τον γιο των προηγουμένων Αντώνιο και τη σύζυγό του ΢ταμάτα και για περιουσιακά τους στοιχεία στις Σρίποδες Νάξου. Σην ίδια εποχή αναφέρονται και οι Κωνσταντίνος και Υωτεινός Καλλιβούρτζης (1692, Πράξεις νοταρίου Νάξου Ιωάννη Μηνιάτη, ΓΑΚ χφ. 85) και λίγο αργότερα (1711), ο Κυριακός Καλλιβούρτζης. Ο Αντώνιος Γεωργίου Καλλιβούρτζης πρέπει να είναι ο προπάππος του Πέρου Αντ. Καλλιβούρτση και του Αγίου Νικοδήμου (1749-1809). Σα προαναφερόμενα επίσης ακίνητα στις Σρίποδες (Μπλουμάς) θα προικοδοτηθούν με το παρατιθέμενο κατωτέρω προικοσύμφωνο, στον Αντώνιο Πέρ. Καλλιβούρτση και θα μεταβιβάζονται μαζί με άλλο ένα αγροτικό ακίνητο (καυκάρα) εκεί, αγορά της γιαγιάς του γαμπρού, Αναστασίας συζύγου Αντωνίου Καλλιβούρτζη (μοναχής Αγάθης), σε κατιόντες της οικογένειας, για πολλά χρόνια ακόμη, μέχρι να πωληθούν, τον 20ό αιώνα πλέον, σε ξένους προς την οικογένεια. Οι Αντώνιος και Αναστασία Καλλιβούρτση είχαν εκτός από τον Νικόλαο (Άγιος Νικόδημος) και τον Πέρο (πατέρα του γαμπρού) και τρίτο παιδί, τη Μαρία, η οποία απεβίωσε άγαμη πριν το 1828, όπως προκύπτει από συμβολαιογραφική πράξη (νοταρικό γράμμα) με την οποία ο Πέρος Αντ. Καλλιβούρτσης μεταβιβάζει στον γιο του Αντώνιο Καλλιβούρτση αγροτικό ακίνητο, που πε-

104

Παλιές ιστορίες από μια χωραΐτικη γειτονιά

Ο κήπος δίπλα στον ναό του Προφήτη Ηλία Μπούργου, όπου βρισκόταν το ακίνητο (μαγαζιά) Καλλιβούρτση

Σάφος Καλλιβούρτση-΢αραντινού στο Α´ Νεκροταφείο Αθηνών. Έργο του Γ. Φαλεπά

105

Ι΢ΣΟΡΙΑ

ριήλθε σε αυτόν, ως κληρονόμο της αδελφής του Μαρίας (ΓΑΚ χφ. 117, Πράξη νοταρίου Κωνσταντίνου Ιακ. Κόκκου της 20ής Ιουλίου 1828). Η Μαρία Αντ. Καλλιβούρτση (δεν εντοπίζεται ως ενορίτισσα, σε κάποια από τις εκκλησίες της Φώρας, στον προαναφερόμενο κατάλογο ενοριτών του 1805) κατοικούσε σε ιδιόκτητη οικία στο Νιό-Φωριό της Φώρας, την οποία είχε πουλήσει στον αδελφό της, Πέρο Αντ. Καλλιβούρτση, όπως αναφέρει ο ίδιος στην προαναφερόμενη διαθήκη του. Σην οικία του αυτή, του Νιο-Φωριού μαζί με την οικία, που κατοικούσε στον Μπούργο, τον χρόνο συντάξεως της διαθήκης του, ο Πέρος Αντ. Καλλιβούρτσης τις κληροδότησε με την ως άνω διαθήκη του, στη θυγατέρα του Κυριακή και στην εγγονή του, Μαρία Δημ. Μπάφου (1824-1851), με δικαίωμα επιλογής της Κυριακής, για το ποια οικία θα κράταγε και ποια θα άφηνε στην ανηψιά της. Ση Μαρία Δημ. Μπάφου θα μπορούσε να την κληρονομήσει μόνο η αδελφή της Γλέντα (ή Θέκλα) Δημ. Μπάφου (αργότερα σύζυγος Νικόλαου Αταλιώτη), για όσα τους κληροδοτούσε ο παππούς τους, Πέρος Καλλιβούρτσης, βάσει σχετικού όρου της διαθήκης του. Η Κυριακή Πέρ. Καλλιβούρτση φαίνεται ότι μετά τον θάνατο του πατέρα της (1839) εκάρη μοναχή στο Μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου Φρυσοστόμου και ίσως είναι η μοναχή ΢υγκλητική Καλλιβούρτση, που αναφέρεται το 1843 σε δικαιοπραξία των μοναζουσών του Αγίου Ιωάννου του Φρυσοστόμου. Ακολούθησε έτσι το παράδειγμα του θείου της, Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου αλλά και της εκ πατρός γιαγιάς της, Αναστασίας δηλαδή της μοναχής Αγάθης. Ο Πέρος και η Μαρούσα Καλλιβούρτση απέκτησαν εκτός από τους προμνημονευόμενους, Αντώνιο και Κυριακή και άλλα τρία παιδιά. Σην Αικατερίνη (απεβίωσε προ του 1830) σύζυγο Δημητρίου Μπάφου (1771-1851), την Καλίτσα (1785-1845) σύζυγο Γεωργίου Φρ. ΢αραντινού (απεβίωσε 4/8/1811) και την Ειρήνη (1790-10/4/1857) σύζυγο Νικολάου Καρτάλη (1791-21/6/1853). Η θυγατέρα των τελευταίων, Αντωνίνα Νικ. Καρτάλη (γενν. το 1828) παντρεύτηκε το 1853 τον Ζαχαρία Νικ. Λεντούδη (1818-1884), που μνημονεύεται ανωτέρω, ως ιδιοκτήτης των ακινήτων του περιβόλου της Αγίας Παρασκευής (Εγγονός του Γεωργίου ΢αραντινού και της Καλίτσας Καλλιβούρτση ήταν ο δήμαρχος Γεώργιος Παύλου Λεντούδης *1879-1887, 1891-1895+ και δισέγγονος των προαναφερόμενων συζύγων Δημητρίου Μπάφου και Αικατερίνης Π. Καλλιβούρτση ήταν ο Ευάγγελος Φρ. Αγγελακόπουλος, πρώην δήμαρχος Νάξου [1955-1957]). (Οι ημερομηνίες γεννήσεων, γάμων και θανάτων προέρχονται από τα Βιβλία Ληξιαρχικών Πράξεων του Δήμου Νάξου, που βρίσκονται στο Ιστορικό Αρχείο Νάξου καθώς και από διάφορες αναφορές στα νοταριακά και συμβολαιογραφικά έγγραφα.) Ο Πέρος Καλλιβούρτσης ήταν πολύ ευκατάστατος. Είχε σημαντική ακίνητη περιουσία και κεφάλαια, τα οποία δάνειζε και εισέπραττε τόκους (από τους υπολογισμούς, που κάνει ο ίδιος στη διαθήκη του προκύπτει ότι το επιτόκιο

106

Παλιές ιστορίες από μια χωραΐτικη γειτονιά

ήταν 10%). Σου χρωστούσαν, από δάνεια, μέχρι και οι Κοινότητες της Νάξου. Η οικονομική του επιφάνεια αποδεικνύεται επίσης από τα μεγάλα ποσά που αφήνει με τη διαθήκη του, τόσο στα παιδιά του, που τα είχε ήδη προικίσει παλαιότερα (τους αφήνει πανωπροίκια) και τα εγγόνια του, στους φτωχούς της Φώρας, στον Αρχιερέα και στους κληρικούς της Νάξου, στις εκκλησίες και τα μοναστήρια της πόλεως και των χωριών, στον Πανάγιο Σάφο και σε άλλες αγαθοεργίες. ΢τις κόρες του όλες και στην εγγονή του, Μαρία Δημ. Μπάφου έχει δώσει σπίτια, αγροτικά ακίνητα και ζώα. (Βλ. Διαθήκη του, ως άνω και Πράξεις ΢υμβ/φου Νάξου Πέτρου Βιτσερά, αρ. 594, 642, 643 και 645 του 1839, Ιστορικό Αρχείο Νάξου.) ΢τον γιο του, Αντώνιο Καλλιβούρτση, δεν έδωσε σπίτι, ούτε με το προικοσύμφωνό του ούτε σαν πανωπροίκι με τη διαθήκη του. Σον προίκισε με μαγαζιά, κτήματα, ρευστό και ζώα και το ίδιο έκανε και με τα πανωπροίκια, που του άφησε με την διαθήκη του. Ο Αντώνιος Π. Καλλιβούρτσης θα κατοικήσει σαν γαμπρός, όπως προαναφέραμε, στα πατρικά σπίτια του πεθερού του, Κωνσταντίνου Εμμ. Γερακάρη, «τα σύμπλιον ΢πυρίδου Κορφιάτη», που ο Γερακάρης θα προικίσει στην κόρη του Μαρία. Η Μαρία Γερακάρη-Καλλιβούρτση, όταν θα έλθει η ώρα να παντρέψει, το 1842, τη δική της κόρη, Δέσποινα Αντ. Καλλιβούρτση (28/7/1825 - 15/4/1903) με τον ΢πυρίδωνα Ιω. ΢αραντινό (1819-1898), θα της προικίσει τα δικά της προικώα «... τα πατρικά της οσπήτια τα μεταξύ των οσπητίων του Δημητρίου Γκιουστινιάνου και του συζύγου της Κυρίου Αντωνίου Καλλιβούρτζη...». (΢υμβ/φος Νάξου Κωνσταντίνος Λεντούδης, αρ. 1519/8/1842.) Ση θέση του ΢πυρίδωνος Κορφιάτη, σαν όμορου ιδιοκτήτη στην περιγραφή του ακινήτου, έχει πάρει πλέον ο γιος του, Δημήτριος Γκιουστινιάνος-Κορφιάτης, ενώ αναφέρεται, σαν όμορος και ο Αντώνιος Καλλιβούρτσης, αφού είναι στη νότια πλευρά ιδιοκτήτης του πρώην σπιτιού των πεθερικών του, που είχαν προικίσει (1819) στον γιο τους Εμμανουήλ Γερακάρη και που το είχε αγοράσει ο Αντώνιος Καλλιβούρτσης, το 1836, από τα ανήψια της συζύγου του. Ο Αντώνιος Π. Καλλιβούρτσης και η Μαρία Κ. Γερακάρη θα αποκτήσουν οκτώ παιδιά, από τα οποία τρία θα πεθάνουν μικρά (1. ΢οφία, γενν. 26/10/1817· 2. Πέρος, γενν. 29/3/1821 και 3. Πέρος, γενν. 20/5/1827) και θα δώσουν τα ονόματά τους σε άλλα που θα γεννηθούν αργότερα), 4. τον ΢τυλιανό (3/9/1823 1869), ο οποίος θα νυμφευθεί (1867) την Ευδοξία Μάρκ. Ναυπλιώτη αλλά δεν θα αποκτήσουν τέκνα, 5. τη Δέσποινα (28/7/1825-1903) μετέπειτα σύζυγο ΢πυρίδωνος Ιω. ΢αραντινού, που προαναφέραμε (Σο ζεύγος ΢αραντινού θα αποκτήσει έξι παιδιά, εκ των οποίων η κόρη τους Ασπασία ΢π. ΢αραντινού θα παντρευτεί τον ειρηνοδίκη Παναγιώτη Δημ. Πάγκαλο. ΢τον εγγονό της, Παναγιώτη Δημ. Πάγκαλο, ΢υμβολαιογράφο, 1906-1996, θα περιέλθουν σχεδόν όλα τα αναφερόμενα

107

Ι΢ΣΟΡΙΑ

στις εδώ μνημονευόμενες δικαιοπραξίες των Αντωνίου και Μαρίας Καλλιβούρτση, κινητά και ακίνητα), 6. τον Πέρο (γενν. 20/12/1830) γνωστό ιατροφιλόσοφο, αρχαιολόγο και συγγραφέα του 19ου αιώνα (Βασίλη Βλ. ΢φυρόερα, «Πέτρος Καλλιβούρτσης», εφημ. Ναξιακόν Μέλλον 5/103 (1947), και ο ίδιος, «Ο “Ιατροφιλόσοφος” Πέτρος Καλλιβούρτσης», Πρακτικά του Β’ Πανελλήνιου ΢υνεδρίου με θέμα «Η Νάξος διά μέσου των αιώνων», Αθήνα, 2003, σελ. 407-422), ο οποίος θα εγκατασταθεί στο Παρίσι, όπου θα αποβιώσει και υπάρχει εκεί ακόμη ο τάφος του. ΢το Α’ Νεκροταφείο Αθηνών υπάρχει ωραίο μνημείο της συζύγου του, Ελένης και της κόρης του, Θάλειας, έργο του Γιαννούλη Φαλεπά (Ε. Αγγελομάτη-Σσουγκαράκη - Δ. Σσουκλίδου-Πέννα, Μητρώον Α´ Νεκροταφείου Αθήνων, Α´ Ζώνη - 1ον Σμήμα, Αθήναι, 1972), που είναι και οικογενειακός τάφος των ΢αραντινών, εκεί δε έχει ταφεί και το ζεύγος Παναγιώτη και Κορίνας Παγκάλου.

7. Σον Γεώργιο (10/1/1836 - ), που θα νυμφευθεί (1864) την Παρασκευή θυγατέρα Ηλία Αντ. Μουνδέλου (γ. 1846) και θα αποκτήσουν ένα παιδί, τον Αντώνιο (Νάξος 1865 - ΢ύρος 1928), τον τελευταίο απόγονο, που έφερε το όνομα της οικογένειας Καλλιβούρτση και 8. τη ΢οφία (9/11/1837 - 1852). Ο Αντώνιος Πέρ. Καλλιβούρτσης τα αστικά ακίνητα που κατέχει, είτε εξ αγοράς του (οικία πρώην Γερακάρη) είτε από τον πατέρα του (μαγαζιά που του προικίζει με το προικοσύμφωνο του 1813, την δωρεά του 1828 ή που του αφήνει στη διαθήκη του, το 1830) θα τα δώσει με τη σειρά του στους γιους του, Γεώργιο και ΢τυλιανό Καλλιβούρτση, ως ακολούθως: Α. Γεώργιος Αντ. Καλλιβούρτσης. Με το προικοσύμφωνό του (΢υμβ/φος Κωνσταντίνος Λεντούδης, αρ. 4890/1864) θα λάβει α. «Μαγαζείον εις την πόλιν της Νάξου κείμενον υποκάτω του οσπητίου του Παύλου Βάλβη» ( στο προικοσύμφωνο του Αντωνίου Καλλιβούρτση περιγράφεται ως κείμενο κάτω από το οσπήτιο Δημητρίου Βάλβη) β. Μαγαζείον κείμενον εις την συνοικίαν Υάραγκα (Έτσι αναφέρεται και στη διαθήκη του Πέρου Καλλιβούρτση. Ο Αντώνιος Καλλιβούρτσης είχε αγοράσει ο ίδιος και άλλα μαγαζιά στη θέση Υάραγκα της Φώρας). Β. ΢τυλιανός Αντ. Καλλιβούρτσης. Με το προικοσύμφωνό του (΢υμβ/φος Δημήτριος Κ. Λεντούδης, αρ. 7907/1866) θα λάβει: α. «... Σο κατά την συνοικίαν Προφήτου Ηλιού της πόλεως Νάξου και υπό την οικίαν της Αικατερίνης χήρας ΢ιγάλα κείμενον μαγαζείον με το άνωθεν έτερον μαγαζείον και μετά των εν αυτοίς επίπλων, σκευών και λοιπών...». Σα μαγαζιά αυτά ανήκαν στον Πέρο Καλλιβούρτση και τα προικοδότησε στον γιο του Αντώνιο Καλλιβούρτση με το κατωτέρω προικοσύμφωνό του, όπου περιγράφονται ως «το αργαστήρι με τον μαγατζέν του κείμενον εις τον Προφήτην Ηλίαν... με τούτο να κάθεται ο πατέρας του έως όπου ζη....». Η αναφερόμενη Αικατερίνη χήρα ΢ιγάλα είναι θυγατέρα του προμνημονευθέντος Δημητρίου Βάλβη και είχε παντρευτεί τον Δρόσο ΢ιγάλα, παλαιό πρόκριτο του Μπούργου (1801).

108

Παλιές ιστορίες από μια χωραΐτικη γειτονιά

β. «Μίαν οικίαν κειμένην κατά την συνοικίαν Αγίας Παρασκευής της πόλεως Νάξου... εις ην θέλουν κατοικεί ο προικοδότης μετά της συζύγου του εν όσω ζουν, μετά δε τον θάνατον αυτών θέλει παραλάβει ταύτην ο προικοδόχος υιός του.» Πρόκειται για την πρώην οικία Γερακάρη, της οποίας ο Αντώνιος Καλλιβούρτσης μεταβιβάζει την ψιλή κυριότητα στον γιο του και παρακρατεί την επικαρπία, για τον εαυτό του και τη σύζυγό του. Ο Αντώνιος Πέρ. Καλλιβούρτσης απεβίωσε το 1867 και ο γιος του ΢τυλιανός το 1869. Έπειτα από τους δύο αυτούς θανάτους, η Μαρία ή Μαρούσα χήρα πλέον Αντωνίου Καλλιβούρτση, θεωρώντας ότι έχει το σχετικό δικαίωμα (προφανώς έτσι την συνεβούλευσαν...) και οπωσδήποτε έχοντας η ίδια άγνοια των διατάξεων περί κληρονομιών, μετεβίβασε προς τους δύο γιους της, Γεώργιο και Πέρο Καλλιβούρτση, μεταξύ άλλων περιουσιακών στοιχείων του αποβιώσαντος συζύγου της και τα ακίνητα, που εκείνος είχε προικοδοτήσει προς τον θανόντα επίσης γιο τους ΢τυλιανό. Έτσι με το ΢υμβόλαιο Δωρεάς αιτία θανάτου με αριθμό 1243/1870, του τότε ΢υμβ/φου Νάξου Αντωνίου Μαυρομμάτη μετεβίβασε εξ αδιαιρέτου «... προς τους υιούς της Πέτρον, ιατρόν και Γεώργιον «α) Εν μαγαζείον κείμενον εν τη πόλει Νάξου κατά την συνοικίαν του Προφήτου Ηλιού και υπό την οικίαν των κληρονόμων της αποθανούσης Αικατερίνης ΢ιγάλα με το έσωθεν έτερον μαγαζείον.... γ) Μίαν οικίαν κειμένην κατά την θέσιν Αγίας Παρασκευής....». Αυτές οι τελευταίες μεταβιβάσεις θα δημιουργήσουν οικογενειακά προβλήματα και δικαστική διαμάχη μεταξύ των αδελφών Γεωργίου και Πέρου Καλλιβούρτση και της αδελφής τους Δέσποινας συζύγου ΢πυρίδωνος Ιω. ΢αραντινού. Αντιγράφουμε από δικόγραφο της 12ης Μαρτίου 1880 (Αρχείο Παναγιώτη Δημ. Παγκάλου) τα όρια της ως άνω οικίας: «Εν τη θέσει Αγία Παρασκευή της πόλεως Νάξου κείται οικία διώροφος και εκ κατωγαίων και ανωγαίων, συνορεύουσα προς δυσμάς με οδόν και με την οικίαν της Ειρήνης θυγατρός Δημητρίου Μαυρομμάτου, βορράν με οικήματα του Ζαχαρία Λεντούδη, ανατολάς με την προικώαν οικίαν των Δεσποίνης και ΢πυρίδωνος ΢αραντινού, συζύγων και προς Μεσημβρίαν με δρόμον και με την οικίαν της Αντωνίνας Μαυρομμάτη.» «Θύμα» όμως κάποιων άλλων δικαστικών αντιδικιών και μάλιστα μακροχρόνιων θα πέσουν τα μαγαζιά του Πέρου Αντ. Καλλιβούρτση, δίπλα στην εκκλησία του Προφήτη Ηλία, που μετεβίβασε με το παρακάτω προικοσύμφωνο, του 1813, στον γιο του Αντώνιο και από εκείνον περιήλθαν στους απογόνους του, όπως ανωτέρω περιγράψαμε. Πράγματι κατά την διάρκεια της δικαστικής διαμάχης μεταξύ του ιατρού Δημητρίου Παν. Παγκάλου (γιου της Ασπασίας ΢αραντινού-Παγκάλου) και της Αικατερίνης Μουνδέλου συζύγου Μηταυτσή, συγκληρονόμων του Γεωργίου Αντ. Καλλιβούρτση (1865-1928), το παμπάλαιο ακίνητο (μαγαζιά) των Καλ-

109

Ι΢ΣΟΡΙΑ

λιβούρτση στον Προφήτη Ηλία κατέρρευσε, αφού παρέμενε για χρόνια ασυντήρητο και έτσι σήμερα είναι κήπος δίπλα στην εκκλησία αυτή. Σο ακίνητο και την κατάστασή του αναφέρει και ο Παναγιώτης Δημ. Πάγκαλος σε επιστολή του στην εφημερίδα Ναξιακό Μέλλον 496 (Μάρτιος 1985). Θα ήταν ευχής έργον αν ήταν δυνατόν να δημιουργηθεί κάτι στον χώρο αυτό, αφιερωμένο στην μνήμη του μεγάλου εκκλησιαστικού συγγραφέα και Αγίου της Εκκλησίας, του φωστήρος του Άθω και της Νάξου καυχήματος, Νικοδήμου του Αγιορείτου.

Προικοσύμφωνο Οικογενειακό Αρχείο Παναγιώτου Δημ. Παγκάλου (1906-1996), πρώην ΢υμβολαιογράφου Νάξου. Ναξία. Εις δόξαν Φριστού αμήν 1813 Οκτωβρίου 26 Σην σήμερον ήλθασιν εις συμφωνίαν παντρείας τα εδώ δύο μέρη, το εν μέρος ο κυρ Πέρος Καλλιβούρτζης με την συμβίαν του κυρά Μαρούσα και από το άλλο μέρος ο κυρ Κωνσταντίνος Γερακάρης με την συμβίαν του κυρά ΢οφία, έχοντας υιόν ο κυρ Πέρος ονόματι Αντώνιον, ο οποίος ζητεί διά γυναίκαν του νόμιμην την θυγατέρα του άνωθεν κυρ Κωνσταντίνου ονόματι Μαρία, ομοίως και αυτή θέλει δια άνδρα της νόμιμον τον άνωθεν κυρ Αντώνιον. Και πρώτον οι γονέοι δίδουν των νεονύμφων την ευχήν του Φριστού και της Παναγίας και την εδικήν τος, έπειτα δια χάριν προικός τοις δίδουν τα εδώ κάτωθεν γεγραμμένα. Πρώτον οι γονέοι δίδουν της κόρης των ένα καναπέ, πέντε μαξιλάρες, δύο μακατηλίκια, το ένα ρωσικό. Πέντε κασέλες, η μία κυπαρισσένια και οι άλλες βενέτικες, δύο ντουζίνες καρέγλες, ένα φανάρι του σπιτίου, δύο κατρέφτες και μία ντουζίνα κάντρα. Ένα τραπέζι στρογγύλο καρένιο, ένα ντουλάπι μεγάλο, μία καντήλα πρόντζινη, έξε καντηλέρια τα δύο ασημένια και τα άλλα πρόντζινα, ένα καζάνι της ρακής και τέσσερα του κρασίου, πέντε στανιάδες και πέντε σαχανιά, έξε στανιά του τραπεζίου, τρία ιμπρίκια του καβέ, πέντε ντουζίνες πιάτα, τέσσερα τραπεζομάντηλα, τέσσερις ντουζίνες πετσέτες, τρία σερβίτσια του τραπεζιού από μαχαιροπίρουνα και κουτάλια, έξε κουτάλια ασημένια και έξε του γλυκού, ένα πιάτο ασημένιο του γλυκού, τρία στρώματα το ένα με φτερό και τα δύο με μαλλί, μία καριόλα, έξε παπλώματα τα δύο μεταξωτά και τα άλλα σμυρνέικα, δεκατρία ζευγάρια σεντόνια κάθε λογής, πέντε ζύγες κουρτίνες διαφόρων λογιών, δύο πουγκιά, δέκα φορεσιές ρούχα, η μία φορεσιά το μπινήσι κεντητό και το φουστάνι στόφα ως και έτερη στόφινη πράσινη με κλαδιά, έτερη

110

Παλιές ιστορίες από μια χωραΐτικη γειτονιά

Ασπασία ΢πυρ. ΢αραντινού σύζυγος Παναγιώτου Δημ. Παγκάλου (Ειρηνοδίκη).

Οι σύζυγοι, ΢πυρίδων Σζοάνου ΢αραντινός και Δέσποινα Αντων. Καλλιβούρτση μαζί με τέσσερα από τα έξι παιδιά τους. Από αριστερά: ΢οφία, Μαρία, Αικατερίνη και Αντώνιος (γιατρός). Ο γιος τους Σζοάνος ΢πυρ. ΢αραντινός ήταν εγκατεστημένος στην Ρωσία.

111

Ι΢ΣΟΡΙΑ

κεντητό και το φουστάνι στόφα ως και έτερη στόφινη πράσινη με κλαδιά, έτερη γερανιά με φουστάνι κίτρινο, έτερη ατλάζη μελιτζανί, έτερη πράσινη κριθαράκι, έτερη χαστένια μενετίσια, έτερη τουλουπάνια κεντητά, έτερη φέλπα με φουστάνι πράσινο και οι άλλες διάφορες, πέντε γούνες η μία καμουχή και οι άλλες σιτζάπεια δώδεκα βελάδια από τραντόρια ως χρυσά, πέντε σπαλέτα μεταξωτά, εικοσιπέντε μπράτσα μεταξωτά, πέντε μπράτσα γαλόνια πο ντε σπάνια, τρία μπράτσα γαλόνια σιρίτι άσπρο, δεκαπέντε μπράτσα μέρλα χρυσή, σαράντα μαντήλια τουλουπάνια, τέσσερα φέσια άσπρα, μία καδενέτα μαλαματένια εικοσιπέντε φλουριών βενέτικων, ένα κορδόνι μαλαματένιον, ένα ζευγάρι βραχιόλια φιτζιέτα μαλαματένια, δύο ζύγες γάντζοι μαλαματένιοι, πέντε δαχτυλίδια μαλαματένια, δύο σταυροί μαλαματένιοι, εικοσιπέντε ρέστρες μαργαριτάρι, οχτώ φλουριά βενέτικα δια να κάμη μάλαμα, δύο χιλιάδες πεντακόσια γρόσια μετρητά από την σήμερον, δύο λιβάδια στ’ Αγλήσματα το ένα λεγόμενον του Υραγκάκη και το άλλο της Μανιούδενας, μία καυκάρα στον Άγιον Παντελεήμονα, έτερη στα Καλαμούρια σύμπλιον του Ματάκια στον Γιαλόν, έτερη καυκάρα στους Αγίους Πάντες σύμπλιον του Ντηνιακού, ένα αμπέλι στο Φωριόν σύμπλιον Μπηλαλίστρας, έτερο αμπέλι στους Λούρους σύμπλιον των Πατέρων, μία πάρτη χωράφια στο Πολίχνι στου Καλού τη Βίγλα, τάχομεν μαζί με Γιάννη ΢αλτερή, μία πάρτη χωράφια στο ΢αγκρί, τα έχομεν με παπα ΢κουλουδάκη, ένα παπλωματάκι κεντητό της κούνιας και δύο βουτζιά, μία εικόνα της Παναγίας, το Ρόδο το Αμάραντο να το ψάλλη πανήγυρη, ακόμα ένα σινί. Αυτά όλα της τα πουρκοδοτίζει η μητέρα της με την γνώμη του συμβίου της. Ακόμη της δίνει κι ο πατέρας της τα σπίτια τα γονικά του σύμπλιον ΢πυρίδου Κορφιάτη δηλαδή μία σάλα και δύο κάμαρες με τα κατώγια τος ως καθώς ευρίσκονται την σήμερον. Αρχή του γαμπρού. Δίνει και ο κυρ Πέρος του υιού του Αντωνίου μία εικόνα, την Γέννησιν του Φριστού να την ψάλη πανήγυριν, έτερη τον Άγιον Αντώνιον, το αργαστήρι με τον μαγατζέν του κείμενον εις τον Προφήτη Ηλίαν, έτι ένα μαγαζί οπού είναι από κάτωθεν του οσπιτίου του Δημητρίου Μπάλπη, με τούτο να κάθεται ο πατέρας του έως όπου ζη, με τούτο ούτε ο κύρης να ζητεί κηρά του υιού του. Έτι του δίνει μία καυκάρα εις τον Μπλουμά, έτερη μία εκεί σιμά και ένα χωράφι ονομαζόμενο του Πετρουτζάκη, κείμενο στις Ιτιές, ένα στρώμα, δύο ζύγες σεντόνια δύο παπλώματα το ένα μεταξωτό, ένα μακατιλίκι του σοφά μαλίτικο, ένα πιατάκι του γλυκού ασημένιο, τρία κουταλάκια του γλυκού ασημένια, δύο δαχτυλίδια το ένα τοπάτζο και το άλλο αμέθυστος, ακόμη όσα ζώα όπου του εβρίσκονται τη σήμερον κάθε είδους μικρά μεγάλα, τα εμισά εδικά του και χίλια γρόσια από την σήμερον. Σάζει κι ο κυρ Αντώνιος, ο υιός του από κει στο εδικόν του, μία καριόλα και μία κασέλα, έξε ζάρφια ασημένια, εικοσιτέσσερα μαχαιροπίρουνα ασημένια, μία ντουζίνα κουτάλια ασημένια και μία κουτάλα ασημένια, ένα δαχτυλίδι αντίκα και τα όσα άσπρα όπου έχει με τον πατέρα του, συρμαγές στ’ αργαστήρι ως διαλαμβάνει το συντροφι-

112

Παλιές ιστορίες από μια χωραΐτικη γειτονιά

κόν τος γράμμα. Προς τούτοις από όσα υποστατικά πουρκοδοτίζουν οι γονέοι των παιδιών τος να τρώνε τον εμισόν καρπόν των πραγμάτων, ενόσον ζουν και αποθανόντας των, να μένουν ελεύθερα εδικά τος και να πληρώνουν και τα εμισά δοσίματα και έξοδα των πραγμάτων μαζί. Σελιώνοντας το παρόν με την ευχήν τος, το βεβαιώνουν με την υπογραφήν τος και παρά αξιοπίστων μαρτύρων, όπως έχει το κύρος και την ισχύν εν παντί κριτηρίω. Δηλαδή από τα γεροντομοίρια όπου γράφουν να τρώνε οι γονέοι, να αγροικούνται τόσον εις τους άντρες όσον και εις τες γυναίκες. Πέρος Καλλιβούρτζης βεβαιώνει το παρόν. Κωνσταντίνος Γερακάρης βεβαιώνω το παρόν. ΢οφία γυνή Κωνσταντίνου Γερακάρη στέργει και βεβαιώνει το παρόν δια χειρός εμού, Ιακώβου Μπαζέγιου και μαρτυρώ Μαρούσα γυνή Πέρου Καλλιβούρτζη βεβαιώνει το παρόν δια χειρός εμού Υραντζέσκου Ναυπλιώτη και μαρτυρώ. Δημήτριος Κόκκος Καντζελάριος κοινός έγραψα και εκοπιάρισα εκ του καθολικού ασφαλώς. Γεώργιος Γερακάρης βεβαιοί το παρόν δια χειρός εμού Πρωτόπαππα Σζορτζέτου και μαρτυρώ.

Γλωσσάριο Αγροικούνται = εννοούνται, λαμβάνονται υπόψη, τίθενται σε ισχύ. Αντέτι = συνήθεια, έθιμο. Αργαστήρι = εμπορικό κατάστημα. Ατλάζι = είδος μεταξωτού υφάσματος. Άσπρο (α) = τουρκικό νόμισμα μικρής αξίας. Βελάδια = μαντήλια της κεφαλής (?). Βουτζιά = βαρέλια. Γαλόνια = ταινίες, σειρήτια. Γάντζοι = σκουλαρίκια. Γερανιά = βαθυγάλανη. Γεροντομοίρια = παρακρατούμενα από τους γονείς, περιουσιακά στοιχεία ή εισοδήματα ή μερίδια αυτών από όσα προίκιζαν ή διένειμαν στα τέκνα τους. Δαχτυλίδι αντίκα = δαχτυλίδι με αρχαίο δακτυλιόλιθο. Δοσίματα = οι φόροι προς την τουρκική διοίκηση. Ζάρφι = 1) θήκη, ασημένια συνήθως, μικρού ειδικού ποτηριού για τσάι 2) αυγοθήκη. Καμουχή (-άς) = βαρύτιμο μεταξωτό ύφασμα. Καντηλέρια = κηροπήγια.

113

Ι΢ΣΟΡΙΑ

Καρένιο = καρυδένιο. Καριόλα = το παλαιό διπλό κρεββάτι, συνήθως από ξύλο καρυδιάς. Καυκάρα = βραχώδες έδαφος, άγονη γη. Κατηφές = βελούδο. Κηράς = μίσθωμα, ενοίκιο. Μαγατζές = αποθήκη σπιτιού όπου φύλαγαν τις ετήσιες σοδειές από τα αγροκτήματα. Μακατλίκι = κάλυμα καναπέ. Μαλαματένιος = χρυσός. Μαλίτικο = κατασκευασμένο από μαλί. Μενετίσι = είδος υφάσματος. Μέρλα = δαντέλλα. Μπειζαδές = γιος ηγεμόνα. Μπινήσι = πανωφόρι αρίστης ποιότητος, που έφτανε μέχρι τα πόδια. Ποντεσπάνια = δέρμα ισπανικό. Παρμακλήκια = σιδερένια κιγκλιδώματα. Πάρτη = μερίδα. Πρόντζινα = μπρούτζινα. Ρέστρες = σειρές. Ρεφουδάρω = παραιτούμαι, παραχωρώ δικαίωμα. ΢αχάνι/α = μετάλλινο αβαθές μαγειρικό σκεύος για τηγάνισμα αυγών ή τυριών. ΢ιμά = κοντά. ΢ινί = δίσκος χάλκινος,κυκλικός, σφυρήλατος, που μοιάζει με ταψί. ΢ιτζάπεια = είδος γούνας από σιτζάπι, ζώο με γερή τρίχα που ζει στον Βορρά. ΢οφάς = καναπές. ΢παλέτα = μπροστομάντηλα με κρόσια. ΢τανιάδες, στάνια = σκεύη από κασσίτερο. ΢τόφα = πολύτιμο ύφασμα με σχεδιάσματα υφασμένα με μετάξι ή με αργυρά ή χρυσά νήματα. ΢υμβίος = σύζυγος. ΢ύμπλιον = όμορο, γειτονικό. ΢υντροφικό γράμμα = εταιρικό καταστατικό. ΢υρμαγιά ( συρμή) = τα χρειώδη του σπιτιού ή μαγαζιού. Σοπάτζο = τοπάζι. Πολύτιμος λίθος. Σουλουπάνι = λεπτό διαφανές ύφασμα κυρίως για κατασκευή καλυμμάτων κεφαλής. Τποστατικά = ακίνητα περιουσιακά στοιχεία. Υέλπα = βαμβακερό χνουδωτό ύφασμα, απομίμηση βελούδου. Χάλλω πανήγυριν = εορτάζω,πανηγυρίζω.

114

«Ἡ εὐρωπαϊκὴ πορεῖα» τοῦ Θεοφάνους Μαυρογορδάτου, πρώην μητροπολίτου Παροναξίας (1671-1677) ΣΙΜΟΣ ΜΙΛΤ. ΣΥΜΕΩΝΙΔΗΣ Ἱστορικὸς Εἰσαγωγικὰ Γιὰ εἰκοσιπέντε περίπου χρόνια (1643-1667) τὰ ἐκκλησιαστικὰ καί, ἰδιαίτερα, τὰ «ἀρχιερατικά» πράγματα τῆς μητροπόλεως Νάξου καὶ Πάρου, τελοῦσαν σὲ μόνιμη ἀναστάτωση κατὰ τὰ ἤδη γνωστὰ μὲ πολλὲς λεπτομέρειες ἀρχειακῶν πηγῶν1. Ἔχουν λ.χ. ἐπισημανθεῖ ἡ ταὐτόχρονη ὕπαρξη δύο μητροπολιτῶν στὸν θρόνο, δηλαδὴ τοῦ νομίμου Μακαρίου (1657-1667), ἐγκατεστημένου στὴν Κωνσταντινούπολη χωρὶς νὰ κατέλθει ποτὲ στὴν ἕδρα του ἐπὶ δέκα συναπτὰ ἔτη καὶ τοῦ καθηρημένου Νικοδήμου Γεράρδη, τοῦ Ναξίου, ποὺ παρέμενε αὐθαίρετα στὸν θρόνο καὶ τὴ διαποίμανση Κλήρου καὶ Λαοῦ ἐν μέσω σοβαρῶν δυσχερειῶν ἀπὸ τὰ πολεμικὰ γεγονότα μεταξὺ Σουρκίας-Βενετίας (1645-1669), παραλόγων οἰκονομικῶν ἀξιώσεων τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καὶ πολιτικῶν ἐπιδιώξεων τῆς Βενετίας πού, διὰ τοῦ ναυάρχου της Υραγκίσκου Μοροζίνη, εἶχε διορίσει γιὰ μικρὸ χρονικὸ διάστημα (Ἰανουάριος-Ἰούνιος 1661) καὶ τρίτον μητροπολίτη, τὸν Ζακύνθιο Ἰωσήφ Δόξα 2! Ἐπί τέλους, κατὰ Μάιον τοῦ 1667, τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο ἀπεφάσισε νὰ ξεκαθαρίσει τὰ πράγματα καὶ νὰ δώσει ἕνα τέλος, ὅπως ἤλπιζε, στὴν ἀπαράδεκτη ἐκείνη κατάσταση. Πρῶτα-πρῶτα προῆλθε στὴν καθαίρεση τοῦ Μακαρίου «φανέντος ἀναξίου καὶ ἀπροσφόρου πρὸς ἀρχιερατείαν καὶ μὴ καταδεξαμένου χρόνους ἤδη δέκα, παραγένεσθαι καὶ ἐπιλάβεσθαι τῆς ἐπαρχίας» καὶ τὴν ἀναγνώριση ὡς νόμιμης τῆς, ἀπὸ τοῦ ἔτους 1657, καθαίρεσης τοῦ Νικοδήμου, ὥστε νὰ χηρεύσει ὁ θρόνος καὶ προέλθει σὲ κανονικὴ ἐκλογὴ ἀρχιερέως. Ἡ ἐκλογὴ πραγματοποιήθηκε στὶς 5 Ἰουνίου 1667 μὲ ἀνάδειξη σὲ μητροπολίτη Παροναξίας τοῦ ἱερομονάχου καὶ πρωτοσυγκέλλου τῆς μητροπόλεως ΢μύρνης Θεοφάνους Μαυρογορδάτου. Ὅπως ἀναφέρεται ἡ ἐκλογὴ ἔγινε κατόπιν μεγάλης περίσκεψης τῶν συνοδικῶν ἀρχιερέων, οἱ ὁποῖοι ἀνεγνώρισαν στὸ πρόσω-

΢ΙΜΟ΢ ΜΙΛΣ. ΢ΤΜΕΩΝΙΔΗ΢, «Οἱ ἀρχιερατικὲς ἐναλλαγὲς στὴ Μητρόπολη Παροναξίας, 1632-1670, Ἱστορικὰ ΢τοιχεῖα ποὺ ἀγνοήθηκαν», Ἀρχατός Ι/4 (Αὔγουστος-Ὀκτώβριος 1997), σελ. 5-32.

2 Αὐτόθι.

1

115

Ι΢ΣΟΡΙΑ

πό του «τὸν δυνάμενον, σὺν Θεῶ συλλήπτορι, τὴν ἐπαρχίαν ταύτην ἐπισυστῆσαι καὶ ἀναζωπυρῆσαι»3 μετὰ τὶς προηγηθεῖσες μεγάλες περιπέτειές της. Ὁ Θεοφάνης, μετὰ τὴν ἐκλογή του, κατῆλθε στὴ Νάξο καὶ ἀνέλαβε τὴ διαποίμανση τοῦ ποιμνίου του, πλήν διέψευσε τὶς προσδοκίες τοῦ Πατριαρχείου, κατὰ τὰ κατωτέρω.

Ἡ ἀρχιερατεία στὴ Νάξο καὶ ἡ φυγὴ στὴ Ρώμη Οἱ πληροφορίες γιὰ τὴν ἀρχιερατεία τοῦ Θεοφάνη Μαυρογορδάτου στὴ Νάξο κατὰ τὰ δυόμισυ περίπου χρόνια ποὺ παρέμεινε στὴν ἕδρα του (Ἰούνιος 1667 - Δεκέμβριος 1670), ὅσες τοὐλάχιστον ἀπεκάλυψε ἡ ἱστορικὴ ἔρευνα, εἶναι ἐλάχιστες. Ἀναφέρεται λ.χ. ὅτι ὑπῆρξε διακεκριμένος ἱεροκήρυκας, ὅτι παρὰ τὶς προσπάθειές του, δὲν ἐπέτυχε τὴν ἵδρυση σχολείου λόγω άνυπέρβλητων δυσχερειῶν4, ὅτι τὸ 1668 «ἐκέλευσε ἐν τῶ καστελίω Παροικία ἄνδρα τίμιον καὶ ἄξιον ἱερεῖ τινι Ἐλευθερίω τὴν κλύσιν Λουρδᾶς» στὸ ἀξίωμα τοῦ χαρτοφύλακος5, ὅτι τὸ 1670, Υεβρουαρίου 18, ὑπέγραψε χρεωστικὸ ὁμόλογο 550 ρεαλίων πρὸς τὸν οἰκονόμο Μυκόνου παπα-Μάρκο, ἀπὸ τὸν ὁποῖο ἐξαγόρασε «τὸν Ἀϊβαζῆ τὸν σκλάβο Μανησαλῆ» μὲ τὴν ὑποχρέωση ἐξόφλησης τοῦ ποσοῦ «εἰς διορίαν μῆνες ἕξι» πρὸς 10%. ΢’ αὐτὴν τὴν πράξη, πολὺ περίεργη μὲ τὰ σημερινὰ δεδομένα, ὑπάρχει ἐξήγηση, ὅτι δηλ. ἡ τουρκικὴ κυβέρνηση εἶχε ὑποχρεώσει τοὺς νησιῶτες νὰ ἐξαγοράζουν Σούρκους σκλάβους καί, ἐν συνεχεία, νὰ τοὺς ἐλευθερώνουν μὲ ἀμοιβή6. ΢’ αὐτὴν τὴν ἀμοιβὴ θὰ ἀπέβλεπε, κατὰ πᾶσαν πιθανότητα, ὁ Θεοφάνης ἀπὸ τὸν διακεκριμένο, προφανῶς, Σοῦρκο σκλάβο, γιατὶ ἀντιμετώπιζε πρόβλημα μὲ τὰ οἰκονομικὰ βάρη τῆς ἐπαρχίας του, ὅπως οἱ προκάτοιχοί του. Διακρίθηκε ὅμως σὲ ἄλλες δραστηριότητες ὁ Θεοφάνης κατὰ μαρτυρία μηνὸς Αὐστούστου 1671 τοῦ νούντσιου τοῦ Βατικανοῦ στὴ Βενετία πρὸς τὸν νεοδιορισμένο πρέσβυ (βάϊλο) τοῦ Βενετικοῦ Κράτους στὴν Κωνσταντινούπολη Giacomo Querini ἐνόψει τῆς ἀναχώρησής του γιὰ τὴν Σουρκία, ὅτι «ὁ ρηθεὶς Ἱεράρχης τῆς Νάξου εἶναι ἤδη γνωστὸς εἰς ἐκεῖ Ἰησουΐτας καὶ Καπουτσίνους καὶ εἰς τὸν Λατῖνον Ἀρχιεπίσκοπον καὶ εἰς ἄλλους καθολικοὺς ὡς θι α σώτ η ς τῆς Κα θ ο λι κῆ ς π ίσ τε ως καὶ ἔκαμεν εἰς τὴν δικαιοδοσίαν του πολλὰς διευ-

Αὐτόθι. ΙΑΚΩΒΟ΢ ΕΜΜ. ΚΑΜΠΑΝΕΛΛΗ΢, Ἡ Ἱερὰ Μητρόπολις Παροναξίας διὰ μέσου τῶν αἰώνων, ΟΝΑ΢, Ἀθήνα, 1991, σελ. 80, 95.

5 ΢ΙΜΟ΢ ΜΙΛΣ. ΢ΤΜΕΩΝΙΔΗ΢, «Ἀνάδειξη στὸ ὀφφίκιο τοῦ χαρτοφύλακα τοῦ ἱερέως Παροικίας Ἐλευθερίου Λουρδᾶ (1668)», Παριανά 116 (Ἰανουάριος-Μάρτιος 2010), σελ. 81-83.

6 Σιφιακά 18 (2010), σελ. 24.

3 4

116

«Η εὐρωπαϊκὴ πορεία» τοῦ Θεοφάνη Μαυρογορδάτου

κολύνσεις ὑπὲρ αὐτῶν, ὡς γίνεται τοῦτο δῆλον ἀπὸ τὰς πιστοποιήσεις τὰς δοθείσας εἰς τὸν ΢εβασμιώτατον Γραμματέα Μπαλδέσκι» 7. Γιὰ τὶς σοβαρὲς προθέσεις τοῦ Θεοφάνη ὑπὲρ τοῦ Καθολικισμοῦ εἶχαν ἀποστείλει σχετικὲς πιστοποιήσεις τους στὸν Γραμματέα τῆς Ἁγίας Προπαγάνδας ὁ καθολικὸς ἀρχιεπίσκοπος Νάξου Βαρθολομαῖος, ἰησουΐτες καὶ καπουτσῖνοι μοναχοὶ καὶ ἄλλοι καθολικοὶ τῆς Νάξου, ὅπου φαίνεται πώς, μετὰ ἀπὸ σοβαρὲς συζητήσεις, εἶχαν καταλήξει, «ὀρθόδοξος» ἱεράρχης καὶ καθολικοί, στὸ συμπέρασμα καὶ ἀπόφαση ὅτι μποροῦσαν νὰ ἐπιτύχουν τὴν Ἕνωση τῶν Ἐκκλησιῶν, Δυτικῆς καὶ Ἀνατολικῆς, μὲ ὑπαγωγὴ τῆς δεύτερης στὴν πρώτη, βάσει συγκεκριμένου σχεδίου μὲ τὴν ὑποστήριξη καὶ ἄλλων ὀρθοδόξων ἀρχιερέων, φίλων τοῦ Θεοφάνη τῆς Νάξου καὶ φιλοκαθολικῶν! Υαίνεται πώς τὸ σχέδιο αὐτὸ τῶν Ναξίων καθολικῶν καὶ «ὀρθοδόξου» ἀρχιερέως περιεῖχε σοβαρὰ στοιχεῖα γιὰ τὴν ἐπιτυχία του, ὥστε νὰ γίνει δεκτὸ ἀπὸ τὸ Βατικανὸ καὶ νὰ προχωρήσει στὴν ἐφαρμογή του. Πρὸς τοῦτο ἀπεφάσισε νὰ ζητήσει τὴ συνδρομὴ τῆς Βενετικῆς Δημοκρατίας διὰ τοῦ νούντσιου τῆς Βενετίας, ὁ ὁποῖος ἐπισκέφθηκε τὸν νεοεκλεγέντα τὸν Αὔγουστο τοῦ 1671 πρέσβυ (βάιλο) τῆς Γαληνοτάτης στὴν Κωνσταντινούπολη Giacomo Querini, στὸν ὁποῖο ἐξέθεσε λεπτομερῶς τὸ σχέδιο. Ὁ Querini ἀπάντησε στὸν νούντσιο ὅτι ἡ Βενετία δὲν εἶχε ποτὲ ἀναμιχθεῖ σὲ παρόμοια ζητήματα, ὑπέβαλε ὅμως τὸ ἐν λόγω σχέδιο μὲ ἔκθεσή του στὴ Γερουσία. Ἀποσπάσματα τῆς ἔκθεσης ἔχουν ὡς ἑξῆς: «... Εἰς τὸ Πατριαρχεῖον τῆς Κων/πόλεως ὑφίσταται τώρα μέγα σχίσμα, διότι οἱ ὑποψήφιοι πατριάρχαι εἶναι τέσσαρες: Μεθόδιος, Παρθένιος, Παΐσιος καὶ Διονύσιος. Ἐξ ἄλλου, ὀκτὼ Ἕλληνες μητροπολῖται εἶναι κρυφὰ καθολικοὶ καὶ θερμοὶ θιασῶται τῆς ἑνώσεως τῶν δύο Ἐκκλησιῶν. Οὗτοι τρέφουν ἀπὸ καιροῦ τὰ αἰσθήματα ταῦτα, ἀλλ’ ἐδίσταζον, ἐκ φόβου μήπως ἀποκαλυφθοῦν, νὰ τὰ ἐκδηλώσουν. Σώρα ὅμως νομίζουν ὅτι ἐπῆλθεν ἡ κατάλληλος ὥρα, ἵνα προβοῦν εἰς τὸ πραξικόπημα, ἐπιτυγχάνοντες, ὥστε νὰ καταλάβῃ τὸν πατριαρχικὸν θρόνον εἷς καθολικός, ὅστις θὰ παρεχώρῃ εἰς ὅλους τοὺς μισσιοναρίους τῆς Ρωμαϊκῆς Ἐκκλησίας νὰ διαδώσουν τὴν Καθολικὴν Πίστιν. Ἐκ πείρας ὅμως γνωρίζουν ὅτι τοῦτο δὲν εἶναι καθόλου δύσκολον, ἀρκεῖ νὰ ὑπάρχῃ ἡ ὑποστήριξις πρεσβευτοῦ τινὸς μεγάλης Δυνάμεως ἐν Κων/πόλει... Οἱ ἐν λόγω μητροπολῖται ἀνέφερον ὅτι δύναται διὰ πολὺ μεγαλύτερον λόγον νὰ ἐκλεγῇ καὶ διατηρηθῃ εἷς Καθολικὸς Πατριάρχης, ἄν οἱ Καθολικοὶ πρεσβευταὶ καὶ ἰδία ὁ τῆς Αὐλῆς τῆς Βιέννης, ὁ τῆς Γαλλίας καὶ ὁ τῆς Γαληνοτάτης Αὐθεντίας τῆς Βενετίας ἤθελον τὸν προστατεύσει. Οἱ ἐν λόγω μητροπολῖται εἶναι: ὁ Ἰγνάτιος τῆς Φίου, ὁ Ἰάκωβος τῆς Ἄνδρου, ὁ Ἰωσήφ ἐπίσκοπος τῆς ΢άμου, ὁ Παρθένιος

ΚΩΝ΢ΣΑΝΣΙΝΟ΢ Δ. ΜΕΡΣΖΙΟ΢, «Πατριαρχικά, ἤτοι Ἀνέκδοτοι Πληροφορίαι σχετικαὶ πρὸς τοὺς Πατριάρχας Κωνσταντινουπόλεως ἀπὸ τοῦ 1556-1702», Πραγματεῖαι τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμ. 15, ἀριθ. 4, ἐν Ἀθήναις, 1951, σελ. 79-82.

7

117

Ι΢ΣΟΡΙΑ

ἀρχιεπίσκοπος Μυτιλήνης, Παρθένιος μητροπολίτης Μεθύμνης, Ζαχαρίας μητροπολίτης Μελενοίκου καὶ (Νάξου) Θεοφάνης. Οἱ ἐν λόγω μητροπολῖται ἀπέστειλον ἕνα ἐξ αὐτῶν, ἤτοι τὸν Μητροπολίτην τῆς Νάξου, εἰς Ρώμην, ἵνα ἐνεργήσῃ παρὰ τῇ Ἁγία Ἕδρα καὶ τῷ Ἱερῷ ΢ωματείῳ τῆς Προπαγάνδας νὰ διαβιβασθοῦν θερμαὶ συστάσεις πρὸς τὸν ἐν Βιέννῃ Αὐτοκράτορα, πρὸς τὸν Βασιλέα τῆς Γαλλίας καὶ τὴν Δημοκρατίαν τῆς Βενετίας, ὅπως ὑποστηριχθῇ τὸ ἱερὸν τοῦτο σχέδιον καὶ ἀσφαλῶς θὰ ἐπιτευχθῇ τὸ ποθούμενον, ἄν δοθοῦν εἰς τοὺς Πρεσβευτὰς ὡρισμέναι ἔγγραφοι διαταγαί8...». Παρὰ ταῦτα, στὴ Νάξο φαίνεται πὼς τὰ πράγματα δὲν ἐξελίχθηκαν ἁπλὰ καὶ εὔκολα, ἀλλὰ ἐπεισοδιακά. ΢ὲ ἐπιστολὴ ἀδήλου συντάκτη, ἔτους 1671, τοῦ Ἀρχείου τῆς Ἁγίας Προπαγάνδας, περὶ διαφόρων γεγονότων ποὺ ἔλαβαν χώραν στὴ Νάξο, σημειώνεται ὅτι «ὁ Θεοφάνης, σὲ συνεργασία μὲ Λατῖνο κληρικὸ δημιούργησε ἐκεῖ ἑνωτικὸ κλῖμα ποὺ ἐπέφερε ἀναστάτωση» στὴν κοινωνία τοῦ νησιοῦ, γεγονὸς ποὺ τὸν ἀνάγκασε «νὰ ἀναχωρήσῃ ἀπὸ ἐκεῖνα τὰ μέρη μὲ συστατικὰ γράμματα τοῦ σεβασμιωτάτου Πόλλα <Βαρθολομαίου, Λατίνου ἀρχιεπισκόπου Νάξου> προκειμένου νὰ μεταβῇ στὴ Ρώμη γιὰ νὰ ζητήσῃ <δῆθεν> ἐλεημοσύνη ὥστε νὰ ἐξοφλήσῃ τὰ χρέη του...»9. Ὁ Θεοφάνης ἐγκατέλειψε τὴν ἕδρα του στὶς ἀρχὲς Δεκεμβρίου 1670 μὲ πλοῖο ποὺ εἶχε προορισμὸ του τὴ Βενετία. Ὑπάρχει σχετικὴ μαρτυρία τοῦ canonico Giovanni d’Aviano ὁ ὁποῖος, σὲ ἐπιστολή του τῆς 31ης Ἰανουαρίου 1671 πρὸς τὴν Ὀργάνωση Ἁγία Προπαγάνδα τῆς Ρώμης ἔγραψε ἀπὸ τὴ Βενετία ὅτι ὁ Θεοφάνης εὑρίσκετο ἀπὸ πολλῶν ἡμερῶν στὸν χῶρο τῆς καραντίνας τῆς πόλης τῶν δόγηδων. Ἀνέφερε συγκεκριμένα: «Λαμβάνω ἀπὸ τὸ λαζαρέτο τῆς πόλεως πολλὲς ἐπιστολὲς τοῦ σεβασμιωτάτου ἀρχιεπισκόπου τῆς Ἑλληνικῆς Ἐκκλησίας τῆς Νάξου, ὁ ὁποῖος ἐγκατέλειψε ἐκεῖνα τὰ μέρη τῶν σχισματικῶν <ἐννοεῖ τοὺς ὀρθοδόξους> καὶ ἐπιθυμεῖ νὰ δηλώσει ὑποταγὴν καὶ νὰ ἀναγνωρίσει τὸν Κύριό μας» <δηλ. τὸν Πάπα>10. Ὄχι «γιὰ νὰ ζητήσει ἐλεημοσύνη προκειμένου νὰ ἐξοφλήσει τὰ χρέη του», ἀλλὰ γιὰ νὰ προσέλθει στὸν Καθολικισμό, ὅπως ξεκαθάριζε ὁ ἴδιος στὶς ἐπιστολές του ἀπὸ τὸ λαζαρέτο πρὸς τὸν Giov. d’Aviano. Ὁ Θεοφάνης λοιπόν, ἀφοῦ παρέμεινε ἀρκετὲς ἡμέρες στὴ Βενετία (στὶς 7 Μαρτίου 1671 καὶ ὁ ἐκεῖ νούντσιος τοῦ Βατικανοῦ ἐπίσκοπος di Castagine, σὲ γράμμα του πρὸς τὴν Προπαγάνδα ἀνέφερε γιὰ τὴν παρουσία τοῦ Θεοφάνη στὴν πόλη)11, ἐπῆγε στὴ Ρώμη ὅπου παρέμεινε μέχρι τὶς ἀρχὲς Ἰουλίου. Κατὰ τὴν ἐκεῖ παραμονή του προσχώρησε ἐπίσημα στὸν Καθολικισμό, γιὰ νὰ ἰσχυροποιήσει, προφανῶς,

Αὐτόθι.

SCPF/SCR.ARCIP, 2A, 99R. 10 Αὐτόθι, 124R. 11 Αὐτόθι, 148R. 8 9

118

«Η εὐρωπαϊκὴ πορεία» τοῦ Θεοφάνη Μαυρογορδάτου

τὶς θέσεις καὶ ἐπιδιώξεις του στὴν ἐφαρμογὴ τοῦ σχεδίου ὑπαγωγῆς τῆς Ὀρθόδοξης στὴν Καθολικὴ Ἐκκλησία. Οἱ συζητήσεις-διαπραγματεύσεις του μὲ τοὺς ὑπευθύνους τῆς Προπαγάνδας στέφθηκαν ἀπὸ ἐπιτυχία. Σὸ σχέδιο, χωρὶς φανερὴ ἀνάμειξη καθολικῶν παραγόντων στὴν Κωνσταντινούπολη (ὅπως παλαιότερα ἐπὶ πατριάρχου Κυρίλλου Λούκαρη μὲ τὶς γνωστὲς συνέπειες)12, μποροῦσε νὰ ἐπιτύχει ἀπὸ μιὰν ὁμάδα ὀρθοδόξων ἀρχιερέων-πραξικοπηματιῶν πολὺ ἁπλὰ καὶ χωρὶς ἄλλες συνέπειες· ἡ Προπαγάνδα δὲν εἶχε νὰ χάσει τίποτε καὶ βέβαια ἀποδέχτηκε τὰ προτεινόμενα ἀπὸ τὸν Θεοφάνη. Κατέστρωσαν μάλιστα καὶ ἕνα πρόγραμμα περιοδειῶν-δραστηριοτήτων του μὲ συγκεκριμένους στόχους καὶ ἐπέστρεψε στὴ Βενετία, ὅπου ἔφτασε στὶς 17 Ἰουλίου, ἡμέρα Δευτέρα13. Ἐπισκέφθηκε ἀμέσως τὸν νούντσιο, στὸν ὁποῖο παρέδωσε τὶς ὁδηγίες τῆς Προπαγάνδας προκειμένου νὰ ζητήσει τήν, μετὰ τὸ πραξικόπημα στὴν Κωνσταντινούπολη, ὑποστήριξη τοῦ σχεδίου ἐκλογῆς φιλοκαθολικοῦ πατριάρχη, κατὰ τὰ ἤδη ἐκτεθέντα, μὲ μεσολάβηση δὲ τοῦ νούντσιου ἔγινε δεκτὸς σὲ ἀκρόαση ἀπὸ τὸν βάιλο Querini, ὁ ὁποῖος τοῦ ἐξασφάλισε εὐχαρίστως καὶ πλοῖο γιὰ νὰ μεταβεῖ στὴν Κωνσταντινούπολη, πρῶτο σταθμό, ὅπως φαίνεται, τῶν ὑποχρεώσεων ποὺ ἀνέλαβε κατὰ τὸ σχέδιο. Εἶναι ἄγνωστο ἂν πραγματοποιήθηκε αὐτὸ τὸ ταξεῖδι. Ἂν κρίνουμε ὅμως ἀπὸ ἕνα διετὲς καὶ πλέον χρονικὸ κενὸ (17 Ἰουλίου 1671-15 Ὀκτωβρ.

1673), ποὺ ἐμφανίζεται στὶς δημοσιευόμενες στὸ ἐδῶ Παράρτημα ἐπιστολὲς-ἀναφορές του τῶν Ἀρχείων τῆς Προπαγάνδας, δὲν ἀποκλείεται αὐτὸ νὰ σημαίνει τὴν ἀπουσία του στὴν Κωνσταντινούπολη, ὅπου θὰ προετοίμαζε τὰ τοῦ πραξικοπήματος, ἀνεπιτυχῶς ὅμως. Ἡ ἀποτυχία του τὸν ὑποχρέωσε νὰ ἐπιστρέψει στὴν Ἰταλία, ὅπου, ἀφοῦ πρῶτα ἐπισκέφθηκε τὴ Ρώμη καὶ τοῦ ἀνατέθηκε ἔργο ἀπὸ τὴν Προπαγάνδα, ἀνευρίσκεται ἀκολούθως στὶς 15 Ὀκτωβρίου 1673 στο Λιβόρνο14, ἄγνωστο ὅμως παραμένει τὸ ἀντικείμενο τῆς ἀποστολῆς του. Ὑποθέτουμε προσηλυτιστικὸ τῶν Ἑλλήνων τῆς ἐκεῖ παροικίας15.

Ὁ Θεοφάνης σὲ ἀποστολὲς τοῦ Βατικανοῦ Ἔχομε συγκεντρώσει ἕνδεκα ἐπιστολές-ἀναφορὲς τοῦ Θεοφάνη Μαυρογορδάτου ἀπὸ τὰ Ἀρχεῖα τῆς Προπαγάνδας, τὶς ὁποῖες δημοσιεύουμε στὸ Παράρτημα, μὲ ἀπόδοσή τους στὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα (εἶναι γραμμένες ἰταλικὰ ἀπὸ τρίτα

Βλ. λεπτομέρειες στὸν GUNNAR HERING, Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο καὶ εὐρωπαϊκὴ πολιτικὴ 1620-1638, Ἔκδ. Μορφωτ. Ἱδρύματος Ἐθνικῆς Σραπέζης, Ἀθήνα, 1992.

13 Παράρτημα, Ἔγγραφο ἀριθμ. 1.

14 Παράρτημα, Ἔγγραφο ἀριθμ. 3.

15 ΝΙΚΟΛΑΟ΢ ΣΩΜΑΔΑΚΗ΢, «Ναοὶ καὶ θεσμοὶ τῆς Ἑλληνικῆς Κοινότητος τοῦ Λιβόρνου», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν Ι΢Σ´, Ἀθῆναι, 1940, σελ. 81-127.

12

119

Ι΢ΣΟΡΙΑ

πρόσωπα, ἡμιμαθῆ τῆς ἰταλικῆς). Οἱ δύο πρῶτες στὴ Βενετία, μετὰ τὴν ἐπιστροφή του ἀπὸ τὴν πρώτη μετάβασή του στὴ Ρώμη καὶ οἱ λοιπὲς στὸ Λιβόρνο (15 Ὀκτωβρίου 1673), Σορῖνο (Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1673, Ἰανουάριος 1674), Λιβόρνο (25, 29 Ἀπριλίου 1675), Βιέννη (10 Ὀκτωβρίου 1675, 10 Δεκεμβρίου 1677). Μὲ τὶς ἐν λόγω ἐπιστολὲς ἔδινε λόγο στὴν Προπαγάνδα γιὰ τὶς ἀφιξοαναχωρήσεις του ἀπὸ περιοχὴ σὲ περιοχή, χωρὶς νὰ γράφει πληροφορίες γιὰ τὸ ἀντικείμενο τῶν ἀποστολῶν του, τὶς ὁποῖες, γιὰ λόγους ἀσφαλείας (;) θὰ ἔδινε αὐτοπροσώπως κατὰ τὶς ἐπιστροφές του στὴ Ρώμη ἤ μέσω τῶν νούντσιων τοῦ Βατικανοῦ, ὅπου αὐτοὶ ἕδρευαν. Μόνο στὶς δύο τελευταῖες ἀναφορές του γράφει ὅτι τὸ ἔργο του στὴν Οὑγγαρία ἦταν ὁ προσηλυτισμὸς χιλιάδων ἀνθρώπων, ἀλλ’ ἀνεπιτυχῶς. Οἱ μεταβάσεις του στὸ Λιβόρνο θεωροῦμε ὅτι εἶχαν στόχο τὸν προσηλυτισμὸ τῶν ὀρθοδόξων Ἑλλήνων τῆς ἐκεῖ μεγάλης παροικίας, ἐμπόρων κυρίως. ΢τὸ Σορῖνο ὅμως βρέθηκε σὲ δυσχερῆ θέση, γιατὶ ὁ κόμης τῆς Βέρνης ἀμφισβήτησε τὴν ἰδιότητά του τοῦ ἐπισκόπου Νάξου καὶ τῶν λόγων τῆς ἀποστολῆς του ἐκεῖ16. ΢τὴν ἀναφορά του τῆς 12ης Ὀκτωβρίου 1675, ἀπὸ τὴ Βιέννη, δήλωσε ὅτι «δὲν μποροῦσε νὰ μεταβῇ στὴν Κωνσταντινούπολη» (ἂν καὶ περιλαμβάνονταν στὸ πρόγραμμά του;), ζήτησε ὅμως νὰ τοῦ ἐπιτραπεῖ ἡ παραμονή του ἐκεῖ, στὴ Βιέννη, γιὰ κάποιο διάστημα. Σότε ἡ Προπαγάνδα τοῦ ἀνέθεσε νὰ μεταβεῖ στὴν Οὑγγαρία superiore, ὅπου ἐπὶ δύο χρόνια (1676-1677) ὑπέφερε ἀπὸ τὸν ἐκεῖ «βάρβαρο λαό», χωρὶς προσηλυτιστικὰ ἀποτελέσματα, ἀφοῦ ἀγνοοῦσε καὶ τὴ γλῶσσα. Σελικὰ κατάφερε νὰ ἐπιστρέψει στὴ Βιέννη στὰ τέλη τοῦ 1677 ἀπὸ ὅπου ἔγραψε στὴν Προπαγάνδα νὰ τοῦ συμπαρασταθεῖ οἰκονομικά, γιατὶ τοῦ εἶχε ἤδη στερήσει τὴ χορηγία της. Ἐδῶ ἐξαντλοῦνται τὰ στοιχεῖα μας γιὰ τὸν Θεοφάνη Μαυρογορδάτο καὶ τὶς δραστηριότητές του, προφανῶς ἀνεπιτυχεῖς στὴν «καθολικὴ» πορεία του. Λέγεται ὅτι «ἀρχιερατικὴν ἕδραν ἐν Πελοποννήσω ὠρέγετο ὁ ἐν Ρώμη παράσιτος πρώην Παροναξίας μητροπολίτης Θεοφάνης Μαυρογορδᾶτος, οὗτος οἰκεῖος γενόμενος ἐν Ρώμη τῆς πρώην βασιλίσσης τῆς ΢ουηκίας Φριστίνας συνεστάθη παρ’ αὐτῆς πρὸς τοῦτο τῶ δόγη τῆς Ἑνετίας Υραγκίσκω Μοροσίνη 1685-1689»17, ἐπ’ εὐκαιρία, προφανῶς, τοῦ δευτέρου Βενετοτουρκικοῦ πολέμου (1684-1699) τοῦ 17ου αἰῶνα, ἐπιζητώντας κάποιας μορφῆς ἀποκατάστασή του.

Παράρτημα, Ἔγγραφο ἀριθμ. 4. ΠΕΡΙΚΛΗ΢ Γ. ΖΕΡΛΕΝΣΗ΢, Ἡ ἐν Πελοποννήσω Ἑλληνικὴ Ἐκκλησία ἐπὶ Ἑνετῶν ἔτεσι 1685-1715, ἑν Ἀθήναις, 1921, σελ. 16.

16 17

120

«Η εὐρωπαϊκὴ πορεία» τοῦ Θεοφάνη Μαυρογορδάτου

ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ ΕΓΓΡΑΥΩΝ 1 SCPF/SCR. ARCIPEL. 2A, 212RV ΢εβασμιότατε Μετὰ τὴν ἄφιξή μου ἐδῶ, στὴ Βενετία, τὴ Δευτέρα 17 τοῦ παρελθόντος μηνός, γράφω στὴν ἁγιότητά ΢ας, τὸν ἕνα καὶ μοναδικὸ προστάτη μου, γιὰ νὰ τῆς ἀπευθύνω τὶς ἄπειρες εὐχαριστίες μου γιὰ τὶς μεγάλες χάρες ποὺ ἡ εὐμένειά της μοῦ ἐπιδαψίλευσε κατὰ τὸ χρονικὸ διάστημα ποὺ παρέμεινα στὴν Ἁγία Ἕδρα τῆς Ρώμης. Ὁ σεβασμιώτατος ἀποστολικὸς νούντσιος <ἐνν. τῆς Βενετίας> μὲ συνέστησε κατὰ τρόπον ἄμεσα ἀποτελεσματικὸν στὸν κύριο πρεσβευτὴ ποὺ ἀναχωρεῖ γιὰ τὴν Κων/πολη καὶ ἐπῆγα τὴν ἑπομένη ἡμέρα νὰ ὑποβάλω τὰ σέβη μου καὶ μοῦ πρότεινε νὰ ταξιδέψω μὲ ἕνα ἀπὸ τὰ πλοῖα, στὸ ὁποῖο εἶχε φορτώσει τὶς ἀποσκευές του. Ἐνημερώνω πρὸς τούτοις τὴ σεβασμιότητά σας ὅτι ὁ σεβασμιώτατος Ὀνούφριος, ἐπίσκοπος στὸ Ἑλληνικὸ Κολλέγιο <Ρώμης>, πληροφορεῖται θέματα τῆς Ἁγίας Ἕδρας καὶ γράφει σχετικῶς στοὺς ἀνθρώπους του, τόσο ἐδῶ στὴ Βενετία, ὅσο καὶ στὸ Λιβόρνο, ὅπως μπορεῖτε νὰ ἐνημερωθεῖτε ἀπὸ τοὺς δύο ἐκείνους ἐπισκόπους, οἱ ὁποῖοι κατέφθασαν στὴ Ρώμη. Σὸ ζήτημα ἐν τούτοις γιὰ τὸ ὁποῖο θὰ μεταβῶ στὴν Κων/πολη δὲν ἔγινε γνωστὸ ἐδῶ, οὔτε κἄν μοῦ ἔγινε νύξη ἀπὸ κάποιον, διαφορετικὰ ὁ εἰρημένος ἐπίσκοπος θὰ τὸ εἶχε γράψει στοὺς ἐδῶ συνεργάτες του, οἱ ὁποῖοι, ὄχι μόνο τὰ διαδίδουν δημόσια, ἀλλὰ δίνουν καὶ ἀναφορὰ στὴν Κων/πολη, στὸν πατριάρχη. Αὐτὰ τὰ ὁποῖα πέφτουν στὴν ἀντίληψή μου καταθέτω μὲ μεγάλον σεβασμὸ στὴν ἁγιότητά σας, ὥστε νὰ λαμβάνει τὰ πρέποντα μέτρα γιὰ νὰ ἀποκόπτονται οἱ προσβάσεις ὅσων προσέρχονται νὰ ζητήσουν προστασία ἀπὸ τὴν καλὴ διάθεση τῆς Ἁγίας Ρωμαϊκῆς Πίστεως, στὴν ὁποία ἐγὼ ὑπόκειμαι ἀνέκαθεν· κατασπάζομαι τὰ σεβάσμια χέρια ΢ας καὶ ὑπογράφω. Σῆς σεβασμιότητός ΢ας Βενετία, 19 Αὐγούστου 1671 Σαπεινὸς καὶ ὑπόχρεως δοῦλος † ὁ Παροναξίας Θεοφάνης.

121

Ι΢ΣΟΡΙΑ

2 SCPF/SCRIT. ARCIPEL. 2A, 213R ΢εβασμιώτατε Ἐξαιτοῦμαι τὴν ἐπιείκεια τῆς σεβασμιότητός σας, ἡ ὁποία δὲν ἐπιθυμεῖ νὰ φέρνει σὲ ἀδιέξοδα τὴν Ἁγία Προπαγάνδα (νὰ ἀναφέρω) ὅτι ὁ σεβασμιώτατος Ὀνούφριος, ἐπίσκοπος στὸ Ἑλληνικὸ Κολλέγιο τῆς Ρώμης, ἔγραψε πρὸ καιροῦ σὲ κάποιον Υιλιππάκη ὅσα συντρέχουν στὴν (Ἁγία) Ἕδρα τῆς Ρώμης καὶ αὐτὸς ἔδωσε κατόπιν ἀναφορὰ στὴν Κωνσταντινούπολη, στὸν Πατριάρχη του. Δὲν ἀποκλείεται λοιπόν, αὐτὸς ὁ ἐπίσκοπος νὰ γράψει σ’αυτὸν (τὸν Υιλιππάκη) ἐὰν μάθαινε τοὺς δικούς μου στόχους, στὴν περίπτωση ποὺ ἤθελε κληθεῖ ὡς μάρτυς ὁ δόκτωρ Giovanni d’Aviano, κανόνικος-θεολόγος Κρήτης (Ἡρακλείου) καὶ ὁ εἰρημένος Υιλιππάκης συζητήσει μαζί του παρόμοια θέματα. ΢ᾶς πληροφορῶ ἀκόμη ὅτι ὁ ἐν λόγω ἐπίσκοπος, ὅταν ἦταν ἐδῶ, πρὶν ἐπιστρέψει στὴ Ρώμη, καὶ κατόπιν αἰτήματος τῶν Ἑλλήνων (τῆς Βενετίας), ἀπήγγειλε τὸ Πιστεύω δημοσία σύμφωνα μὲ τὸν τρόπο ποὺ τὸ ἀποδίδει ἡ ἑλληνικὴ Ἐκκλησία. Δοῦλος ταπεινὸς † ὁ Παροναξίας Θεοφάνης

3 SCRIT. ARCIPEL. 2A, 488R ΢εβασμιώτατε Ἄς εἶναι σὲ γνώση σας πώς, ἑπτὰ ἡμέρες μετὰ τὴν ἀναχώρησή μου ἀπὸ τὴ Ρώμη καὶ μὲ τὴ βοήθεια τοῦ Μεγαλοδύναμου, ἔφτασα ἐν τέλει στὸ Λιβόρνο ὅπου, λόγω τῆς κακοκαιρίας, παραμένω ἤδη ἐπὶ πέντε ἡμέρες· ἐλπίζω ὅτι σὲ δύο ἡμέρες θὰ ἀναχωρήσω γιὰ τὴ Γένοβα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ, Θεοῦ ἐπιτρέποντος, στὴν περιοχὴ τοῦ Σορίνου. Κλείνω κατασπαζόμενος τὴ δεξιά σας. Λιβόρνο, 15 Ὀκτωβρίου 1673.

ἰδιόγραφη ἑλληνικά

{ 122

Σαπεινὸς δοῦλος (ἰταλικά) δοῦλος τῆς πανιερώτης σου Θεοφάνης μαυρογορδάτος μητροπολίτης ἀξίας καὶ πάρου.

«Η εὐρωπαϊκὴ πορεία» τοῦ Θεοφάνη Μαυρογορδάτου

4 SCRIT. ARCIPEL. 2A, 494R ΢εβασμιώτατε Μόλις σήμερα ἔλαβα μίαν ἀγαπητὴ <ἐπιστολή> τῆς σεβασμιότητός σας, τῆς 31 παρελθόντος Ὀκτωβρίου, ἀπὸ τὴν ὁποία διεκρίβωσα τὴν καλὴ διάθεση ποὺ ἐπιδεικνύει πάντοτε ἡ σεβασμιότητά σας στὸ πρόσωπό μου, γι’ αυτὸ καὶ ἀνταποδίδω τὶς ἄπειρες εὐχαριστίες μου. Ἄς γνωρίζει μετὰ ταῦτα ὅτι ἔφθασα στὸ Σορῖνο ὑγιὴς καὶ ἀσφαλὴς ἀπολαμβάνων μὲ τὴν βοήθεια τοῦ Ὑψίστου καλὴν ὑγιεῖα, ὅπως καὶ ἡ σεβασμιότητά σας κατὰ τὶς πληροφορίες τοῦ ἐκλαμπροτάτου Νούντσιου καὶ ὅμοιες ἄλλων ἀξιωματούχων. Μὲ τοὺς τελευταίους αὐτοὺς εἶχα μίαν ἀξιοπρεπῆ ἀντιπαράθεση γιὰ ὅσα ὑποτιμητικὰ διατυπώθηκαν κατὰ τοῦ ἀξιώματός μου, ἰδιαίτερα ἀπὸ τὸν κόμητα τῆς Βέρνης, στὸν ὁποῖο ἐπέδειξα τὴ σχετικὴ ἐντολή (ἐννοεῖ τῆς ἀποστολῆς του στὸ Σορῖνο) ὅταν ἄρχισε νὰ μὲ ἀμφισβητεῖ καὶ νὰ λέγει ὅτι δὲν εἶμαι ἀρχιεπίσκοπος Παροναξίας. Γιὰ τὸν λόγο αὐτὸν παρακαλῶ τὴ σεβασμιότητά σας νὰ θελήσει νὰ μὲ τιμήσει μὲ ἰδιαίτερα ἀποδεικτικὰ ἔγγραφα, τόσο τῆς σεβασμιότητός σας, ὅσο καὶ τῆς Ἁγίας Προπαγάνδας, πρὸς τὴν ἐξοχότητά του, ὥστε νὰ γνωρίζει ἀσφαλῶς τὰ τῆς ἰδιότητός μου. Μετὰ ταῦτα καὶ τὴν ταπεινὴ ὑπόκλισή μου στὴ σεβασμιότητά σας μαζὶ μὲ τὶς ἄπειρες εὐχαριστίες μου γιὰ τὶς τόσες χάρες ἀπέναντί μου, διατελῶ Σurino, 22 Novembre 1673 Σαπεινὸς καὶ ὑπόχρεως δοῦλος

αὐτόγραφη ὑπογραφή

{

123

Theofan Maurocordato, Arcivescovo di Naxia Θεοφάνης μαυρογορδᾶτος παροναξίας ὑποσχόμενος δοῦλος

Ι΢ΣΟΡΙΑ

5 SCRIT.ARCIPEL. 2A, 505R ΢εβασμιώτατε Ἂν καὶ δὲν ἔχω ὑπηρεσιακὸ λόγο πρὸς τὴν σεβασμιότητά σας, ἐν τούτοις μὲ ἐμπιστοσύνη πρὸς τὴν μεγίστη σύνεσή της, λαμβάνω τὸ θάρρος μὲ τὴν παροῦσα μου νὰ τὴν παρακαλέσω γιὰ δύο ἐπιστολὲς τῆς Ἁγίας Προπαγάνδας· μὶαν πρὸς τὸν δούκα τῆς ΢αβοΐας καὶ τὴν ἄλλη πρὸς τὸν σεβασμιώτατο Νούντσιο, ἀναφορικὰ μὲ τὴν ἰδιαίτερη σημασία ποὺ ἔχει τὸ ἔργο μου, διαβεβαιώνοντας γι’ αυτὸ πρῶτα-πρῶτα τὴν ἐκλαμπρότητα (τοῦ πρώτου) καὶ δευτερευόντως τὴν ἐξοχότητά του (τοῦ νούντσιου), ἐπειδὴ ἐκτιμῶ ὅτι ἔτσι θὰ λάβει τοῦτο αἴσιο τέλος. ΢χετικὰ μὲ τὸ ἐν λόγω ἔργο μου, ἡ σεβασμιότητά σας θὰ εἶναι ἄριστα πληροφορημένη ἀπὸ τοὺς κυρίους διευθύνοντας τὸ κολλέγιο τῆς Προπαγάνδας καὶ τὸν δὸν Ἰωάννη Παστρίτσιο, οἱ ὁποῖοι μοῦ ἔκαναν τὴν τιμὴ νὰ ἐνημερώσουν τὴ σεβασμιότητά σας· ἔτσι ἡ σεβασμιότητά σας νὰ τὸ προτείνει στὴν Ἁγία Προπαγάνδα καὶ γιὰ τὴν τιμὴ καὶ χάρη ποὺ θὰ λάβω θὰ παραμείνω σ’ αυτὴν ὑποχρεωμένος στὸ διηνεκές· τελειώνω εὐχόμενος τὴν οὐράνια ἐπέμβαση γιὰ νὰ περάσετε πανευτυχεῖς τὶς προσεχεῖς ἅγιες ἑορτὲς τῶν Φριστουγέννων μὲ τὴ δήλωση ὅτι διατελῶ δοῦλος ταπεινός. Σορῖνο, 20 Δεκεμβρ. 1673

Σῆς σεβασμιότητός σας

124

«Η εὐρωπαϊκὴ πορεία» τοῦ Θεοφάνη Μαυρογορδάτου

6 SCRIT.ARCIPEL. 2A, 515R ΢εβασμιώτατε Σὸν περασμένο μῆνα ἔλαβα μὶα ἐπιστολὴ τῆς Ἁγίας Προπαγάνδας στὴν ὁποία ἐμφανίζεται νὰ δηλώνει τὸν τερματισμὸ καὶ ἐπιστροφή μου στὴ Ρώμη ἐντὸς μηνός, πλὴν ἀκόμη δὲν ἐπέτυχα νὰ τελειώσω τὸ ἔργο μου, ἐξ αἰτίας τοῦ ὁποίου ἡ καθυστέρηση καὶ τὸ μάκρος της· ὅμως, ἐπειδὴ ἐμπιστεύομαι τὴ μεγάλη σύνεση τῆς σεβασμιότητός σας, τολμῶ νὰ τὴν παρακαλέσω νὰ θελήσει νὰ ἐξηγήσει στὴν Ἁγία Προπαγάνδα ὅτι ἡ παράβαση δὲν προέρχεται ἀπὸ ἐμένα, μὰ μόνο ἀπὸ τὴ διάρκεια τῆς ὑπόθεσης, γιατὶ ἐγὼ εἶμαι, καὶ θὰ εἶμαι ὅπως ὀφείλω, πάντοτε πανέτοιμος νὰ ὑπακούω στὶς διαταγὲς τῶν ἀνωτέρων μου καὶ ἡ ἐπιθυμία μου, χωρὶς ἄλλο, δὲν ἀποβλέπει παρὰ νὰ συμμορφοῦμαι στοὺς σκοποὺς τῆς ἰδίας. Παρακαλῶ ἐκ νέου τὴν εὔνοια τῆς σεβασμιότητός σας γιὰ τὶς ἐπιστολὲς ποὺ σᾶς ἀνέφερα σὲ προγενέστερη ἐπιστολή μου πρὸς τὴν ἁγιότητά σας καί, γιὰ ὅλα αὐτά, θὰ παραμείνω πρὸς αὐτήν ὑποχρεωμένος στὸ διηνεκές· τέλος, εὐχόμενος στὴ σεβασμιότητά σας κάθε καλὴ καὶ ἐπιθυμητὴ εὐτυχία, ὑποκλίνομαι μὲ σέβας. Σορῖνο, 24 Ἰανουαρίου 1674

ἰταλικά

{

Σῆς σεβασμιότητός σας Σαπεινὸς καὶ ὑπόχρεως δοῦλος Θεοφάνης Μαυροκορδάτος ἀρχιεπίσκοπος Ναξίας

ἰδιόγραφη ἑλληνικά

{

Δοῦλος ὑποσχόμενος τῆς ἁγίας συνάξεως καὶ τῆς πανιερώτης σου θεοφάνης μαβρογορδάτος

125

Ι΢ΣΟΡΙΑ

6α SCRIT. ARCIPEL. 2A, 516R Ἀπὸ τὴν Ἁγία Προπαγάνδα Πίστεως ἐγκρίνεται ἕνας ἀκόμη μήνας στὸν σεβασμιώτατο Ἕλληνα ἀρχιεπίσκοπο τῆς Ναξίας χωρὶς ἐλπίδα ἄλλης παράτασης γιὰ νὰ περαιώσει τὶς ὑποχρεώσεις του στὸ Σορῖνο ὅπου εὑρίσκεται, ὅπως γνωστοποιήθηκε σ’ αὐτόν. Σώρα ὁ ἴδιος μὲ ἐπιστολὴ τῆς 24ης Ἰανουαρίου γνωστοποιεῖ ὅτι ἔλαβε τὴ διαταγή, ἀλλὰ προσθέτει ὅτι δὲν ἠμπόρεσε νὰ περαιώσει τὴν ἐργασία του, μὴ προβαίνοντας σὲ ἐλλειπῆ προώθησή της καὶ ὑποτάσσεται πανέτοιμος στὶς διαταγὲς τῶν σεβασμιοτήτων σας.

7 SCRIT. ARCIPEL. 2A, 533R ΢εβασμιώτατε Θεώρησα χρέος μου εὐλαβητικὸ νὰ πληροφορήσω τὴν Ἁγία Προπαγάνδα γιὰ τὴν ἐδῶ ἄφιξή μου, πρᾶγμα ποὺ συνηθίζω νὰ πράττω ὅπου φθάνω σὲ ἔνδειξη εὐπείθειας, συνήθεια τὴν ὁποία τηρῶ καὶ πρὸς τὴν δική σας σεβασμιότητα, ἀνέκαθεν πιστός της καὶ μέσα στὴν καρδιά μου. Λιβόρνο, 25 Ἀπριλίου 1675 ἰταλικά ἑλληνικά

126

{ {

Σῆς σεβασμιότητός σας Θεοφάνης Μαυροκορδάτος ἀρχιεπίσκοπος Ναξίας Θεοφάνης μαβρογωρδάτος δοῦλος τῆς πανιερώτης σου

«Η εὐρωπαϊκὴ πορεία» τοῦ Θεοφάνη Μαυρογορδάτου

8 SCRIT.ARCIPEL. 2A, 532R ΢εβασμιώτατοι Θεωρῶ ὑποχρέωσή μου ὅταν φθάνω σὲ κάποιον τόπο νὰ ἐνημερώνω μὲ ἐδαφιαία ὑπόκλιση τὶς σεβασμιότητές σας καὶ νὰ διαβεβαιώνω μὲ ταπεινότητα τὴν ὑπακοή μου. Ἔφθασα ἐδῶ ὑγιὴς καί, μὲ πρώτη εὐκαιρία, θὰ συνεχίσω τὸ ταξεῖδι μου μὲ ψυχικὴ διάθεση νὰ ἐξακολουθῶ αὐτὴν τὴ διαγωγὴ τῆς ὑπακοῆς μου σὲ κάθε καιρὸ καὶ μένω. Λιβόρνο, 29 Ἀπριλίου 1675 Σῶν σεβασμιοτήτων σας Theofano Maurogordato Arcivescovo di Naxia Θεοφάνης μαυρογωρδάτος δοῦλος ὑποσχόμενος τῆς ἐξοχότης σου. Πρὸς τὴν Ἁγίαν Προπαγάνδα Πίστεως

127

Ι΢ΣΟΡΙΑ

9 SCRIT. ARCIPEL. 2A, 710R ΢εβασμιώτατε Μόλις ἔφθασα ἐδῶ δὲν ἠμπόρεσα, οὔτε ἠθέλησα, νὰ παραλείψω (ὡς τὸν μοναδικὸ προστάτη μου) νὰ πληροφορήσω τὴ σεβασμιότητά σας, ὅπως μὲ μία <ἐπιστολή> ἀπὸ τὸ Σορῖνο ποὺ σᾶς ἔστειλα, ἀλλὰ δὲν εἶδα, σὲ ἀνταπόκριση, τὴν ἀπάντησή σας, ἔτσι ὑποθέτω ὅτι δὲν θὰ ἔφτασε. Γι’ αὐτὸν τὸν λόγο, μὲ τὸ νὰ εὑρίσκομαι ἐδῶ, ἀξιοσημείωτο γιὰ ἐσᾶς, δὲν μπορῶ νὰ μεταβῶ στὴν Κωνσταντινούπολη, γι’ αὐτὸ παρακαλῶ τὴν ἔμφυτη καλωσύνη σας νὰ μὲ ἀξιώσει καὶ βοηθήσει μὲ ἄδεια παραμονῆς μου καί, σὲ ἀνταπόδοση, θὰ εἶμαι διὰ βίου ὑπόχρεως καὶ ὑποκείμενος σὲ ὅλα τὰ προστάγματά της· τοῦτο θὰ εἶναι γιὰ ἐμένα ἀπόδειξη αἰώνιας ὑποχρέωσης ἀνεξίτηλης στὴ μνήμη μου, στὸ ἐλάχιστο δὲ νεῦμα σας δὲν θὰ παραλείπω <νὰ ἐκτελῶ>, ὅπως ἐκείνη τὴ φορὰ ποὺ μὲ ἐπήγατε στὴν ἐπίδειξη (;) κατασπάζομαι δὲ τὰ χέρια σας ἀφιερωμένος <στὴ σεβασμιότητά σας>. Σῆς σεβασμιότητός σας Δοῦλος ταπεινός Theofano Maurocordato Arcivescovo di Naxia.

Βιέννη, 12 Ὀκτωβρίου 1675

128

«Η εὐρωπαϊκὴ πορεία» τοῦ Θεοφάνη Μαυρογορδάτου

10 SCRIT. ARCIPEL. 2A, 392R ΢εβασμιώτατοι Σὸν προηγούμενο χρόνο ἀνέφερα στὶς σεβασμιότητές σας γιὰ τὸ ἔργο μου στὴν Οὑγγαρία καὶ γιὰ τὴν μεγάλη ἀνάγκη τῆς ἕνωσης μὲ τὴν Ἁγία Ρωμαϊκὴ Ἐκκλησία τριακοσίων χιλιάδων καὶ πλέον ἀθώων ψυχῶν σὲ κατάσταση ἀπωλείας ἀπὸ τὴν ἀπουσία Ποιμένος. Ἀνέμενα ἐπὶ πολὺν καιρὸ ἀγαπητὴ ἀπάντηση μὲ ὁδηγίες καὶ διαταγὲς ἀπὸ τὸν σεβασμιώτατο Νούντσιο Bonuisi πρὸς τὸν ὁποῖο ἔγραφα πάντοτε, ἀλλὰ βλέποντας νὰ περιφρονοῦμαι προσέτρεξα ἱκετεύοντας στὴν ἐπιείκεια τοῦ Καίσαρος, ὁ ὁποῖος διέταξε τοὺς διπλωματικοὺς Γραμματεῖς νὰ μοῦ συμπεριφερθοῦν εὐγενικὰ κατὰ τὴν ἐπιστροφή μου καὶ ἀνεχώρησα ὁμαλά. Ὅταν ὁ διάβολος δὲν παρεμβαίνει μὲ τὶς ἀτελείωτες ἀντιρρήσεις τῆς δικαιοδοσίας τους σ’ ἐκεῖνα τὰ μέρη ποὺ προστάτευαν τὴν ἀδυναμία μου ἀπὸ τὴν ἄγνοια τῆς γλώσσας τῆς χώρας καὶ ἀπὸ καχύποπτους. Φωρὶς ἐλπίδα ἀπὸ ποιὸν νὰ ἐξσφαλίσω ἄλλην ἀπασχόληση καὶ μὴ γνωρίζοντας σὲ ποιὸν νὰ στηριχθῶ, παρακαλῶ γονυπετὴς τὴν εὐγενικὴ βοήθεια τῶν σεβασμιοτήτων σας, τὴν ὁποία ἐν τῶ μεταξὺ μοῦ διακόψατε, ἐνῶ διαμένω ἐδῶ καὶ ἀναζητῶ τὴν ἐπάνοδό μου μέχρι νὰ εὑρεθεῖ νέα εὐκαιρία νᾶ τεθῶ ὑπὸ δοκιμασίαν, ἂν καὶ φοβοῦμαι πὼς εἶναι δυνατὸν πρῶτα νὰ χάσω τὸ πνεῦμα καὶ τὸν πόθο αὔξησης τῆς Πίστης τῆς Ἁγίας Ἐκκλησίας. Γιὰ τὴ γνήσια ἀναγνώρισή μου ὡς τοῦ πλέον εἰλικρινοῦς φίλου τῶν σεβασμιοτήτων σας, εὔχομαι ἀπὸ Κυρίου τοῦ Θεοῦ γιὰ τὶς προσεχεῖς ἅγιες ἑορτὲς τὶς καλύτερες εὐχές μου καὶ μένω πάντοτε παρών. Βιέννη, 10 Δεκεμβρίου 1677 Σῶν σεβασμιοτήτων σας ταπεινὸς καὶ εὐλαβὴς δοῦλος Theofano Maurocordato Arcivescovo Paronaxia Θεοφάνης μαυροΓωρδάτος δοῦλος τῆς ἁγίας συνάξεως.

129

Ι΢ΣΟΡΙΑ

11 SCRIT. ARCIPEL. 2A, 393R ΢εβασμιώτατε Ὅσο περισσότερο φροντίζω νὰ μὴν ἀναπαύομαι γιὰ νὰ κερδίζω μὲ δυσκολία τὰ ἔξοδα διαβίωσής μου, τόσο περισσότερα ζιζάνια τοῦ ἐχθροῦ μὲ καταπιέζουν. Σὸν προηγούμενο χρόνο ἀνέφερα στὴ σεβασμιότητά σας τὴν κατάσταση στὴν ὁποία εἶχα περιέλθει στὴν Οὑγγαρία superiore ἀπὸ τὶς μεγάλες καταχρήσεις τοῦ κακομαθημένου ἐκείνου λαοῦ, ἀλλὰ καὶ στὴν ἐλπίδα ποὺ πίστευα ὅτι θὰ πραγματοποιηθεῖ ἡ ἕνωση μὲ τὴν Ἁγία Ἐκκλησία, ὅταν ἀποκτοῦσα ἀπόλυτη ἐξουσία ub bidito, ὅπως διαθέτουν πολλοὶ ἄρχοντες σ’ αυτὰ τὰ μέρη, καὶ τὴ δικαιοδοσία ἐπισκόπου. Λίγους μῆνες κατόπιν προσέπεσα στὰ πόδια τοῦ Καίσαρος ὁ ὁποῖος μοῦ προσέφερε ὅσα ἐπιθυμοῦσα, ὁπότε ξεκίνησα τὴν ἐπιστροφή μου (παρὰ τὸν προφανῆ κίνδυνο τῆς ζωῆς μου), ὁπότε ἐμφανίστηκε αἰφνίδια αἴτημα τῶν ἀρχόντων πρὸς τὴν Ὑψηλότητά του νὰ μοῦ ἀπαγορευθεῖ ἡ ἀναχώρηση μὲ τὴ φαιδρὴ καταγγελία ὅτι δὲν γνωρίζω τὴ γλῶσσα τοῦ τόπου καὶ ἡ τέλεση ἱεροπραξιῶν. Σώρα πλέον, ποὺ δὲν γνωρίζω σὲ ποιὸν νὰ ἀπευθυνθῶ, προστρέχω στὴν ἔμφυτη καλοσύνη σας γιὰ τὴν πρέπουσα προστασία μου καὶ νὰ μὲ κατασφαλίσει στὴ Ρώμη μὲ βραβεῖο ἴσης ἀξίας μὲ τὶς δυστυχίες καὶ ἀπώλειές μου. Πρὸς τούτοις εὔχομαι τὶς ἐξ οὐρανοῦ μέγιστες χαρὲς κατὰ τὶς προσεχεῖς Ἅγιες ἑορτές. Ξεκαθαρίζω ὅτι πάντοτε εἶμαι καὶ θὰ εἶμαι Βιέννη, 10 Δεκεμβρίου 1677 τῆς σεβασμιότητός σας ταπεινός δοῦλος Theofano Maurocordato Arcivescovo di ParoNaxia Θεοφάνης μαυροΓωρδάτος καὶ σὸς ἐν Φω ἀδελφός.

130

Σὸ βυζαντινὸ Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου*. ΢υνοπτικὲς παρατηρήσεις ΓΕΩΡΓΙΟ΢ ΢ΣΤΛ. ΜΑ΢ΣΟΡΟΠΟΤΛΟ΢ Ἀρχαιολόγος

΢τὴν παροῦσα ἐργασία ἐπιχειρεῖται μιὰ πρώτη ἐπιφανειακὴ ἀρχαιολογικὴ προσέγγιση στὸ ἐν λόγῳ κάστρο γιὰ τὸ ὁποῖο, ὅσο γνωρίζω, ὑπάρχουν ἕως τώρα μερικὲς γενικὲς μόνον πληροφορίες. Οἱ παρατηρήσεις μας θὰ ἦταν σίγουρα πιὸ στέρεες ἂν εἶχαν προηγηθεῖ κάποιοι τοπικοὶ καθαρισμοὶ, μερικὲς ἀνασκαφικὲς τομὲς καὶ πρὸ πάντων ἀκριβὴς ἀποτύπωση τοῦ χώρου. Ονομασία: Ὁ Ἰησουίτης Ἀββᾶ Saulger ποὺ ἔμεινε γιὰ πολλὰ χρόνια στὴ Νάξο κατὰ τὸ β’ μισὸ τοῦ 17ου αἰώνα ἀναφέρει τὸ φρούριο «Ἀπαλίρι» ἢ «Παλίρι» ἑρμηνεύοντας τὴ λέξη ἀπὸ τὸ «παλαιὸν ὄρος». Ἡ ὀνομασία ὅμως ὀφείλεται στὶς θαμνώδεις ἀκανθωτὲς ἀπαλιριὲς ποὺ φύονται στὴν περιοχή. Σὸ κάστρο ἀπουσιάζει ἀπὸ τὰ isolaria τοῦ 15ου αἰώνα ὑποδηλώνεται ὅμως πιθανότατα μὲ τὴν ὀνομασία Castel d’Ostro σὲ χάρτες τοῦ 16ου αἰώνα. Σοπογραφικά: Σὸ κάστρο ἐποπτεύει μεγάλες ἀγροτικὲς περιοχὲς τῆς Νάξου οἱ ὁποῖες ἐκτείνονται στὸ Ν.Δ. μέρος τοῦ νησιοῦ ἀπὸ τὸ ΢αγκρὶ ἕως τὴν Ἁγιασσὸ καὶ ἀπὸ τὸν Μαραθὸ ἕως τὶς Ποταμίδες. Βορείως ὑψώνεται τὸ αὐτοτελὲς βουνὸ τοῦ Πρoφήτη Ἠλία ἐνῶ ἀνατολικὰ σχηματίζονται ἀλλεπάλληλοι ὀρεινοὶ ὄγκοι (εἰκ. 1). Παρ’ ὅλο ποὺ τὸ κάστρο ἀπέχει ἀπὸ τὴ θάλασσα γύρω στὰ ἑξ ἕως δέκα χιλιόμετρα ἐλέγχει ἀπὸ τὸ ὕψος τῶν 475 μ. ὅλη σχεδὸν τὴν νοτιοδυτικὴ ὁμαλὴ παράλια περιοχὴ τοῦ νησιοῦ καὶ τοὺς ἐκεῖ βοροσκεπεῖς ὅρμους τῆς Ἁγιασσοῦ,

* ΢τὶς παρακάτω σελίδες καταγράφονται μερικὲς συνοπτικὲς «ὁδοιπορικές» πληροφορίες γιὰ τὸ Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου Νάξου αὐτούσιες ὅπως ἀκριβῶς αὐτὲς ἀνακοινώθηκαν τὸ 1999 στὸ δέκατο ἔνατο ΢υμπόσιο βυζαντινῆς καὶ μεταβυζαντινῆς Ἀρχαιολογίας καὶ τέχνης. *Βλ. πρόγραμμα καὶ περιλήψεις τῶν ἀνακοινώσεων, Ἀθήνα, 1999, σελ. 75-76. ΢τὴν ἀνακοίνωση ἐκείνη, προβλήθηκαν πάνω ἀπὸ ἐβδομήντα διαφάνειες*.) Ἀπὸ τριετίας διενεργοῦνται συστηματικὲς ἐπιφανειακὲς ἔρευνες καὶ ἀποτυπώσεις στὸ κάστρο ἀπὸ ὁμάδα τοῦ Πανεπιστημίου Oslo μὲ ἐπικεφαλῆς τοὺς καθηγητὲς Knut Ødegård καὶ Håkon Ingvaldes. Tὰ σχετικὰ πορίσματα μὲ τίτλο «The Norwegian Survey of Kastro Apalirou» θὰ δημοσιευθοῦν προσεχῶς στὰ πρακτικὰ τοῦ συνεδρίου τοῦ Νορβηγι κοῦ Ἰνστιτοῦτου Ἀθηνῶν «Naxos and the Byzantine Aegean» ποὺ ἔγινε στη Νάξο στὶς 12 και 13 Ἀπριλίου 2014.

131

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

τοῦ Πυργακιοῦ-Ποταμίδων καὶ τοῦ Ἁγίου Προκοπίου. Ἐλέγχονται παράλληλα τὰ στενὰ Νάξου-Πάρου καὶ Νάξου Ἴου. ΢τὶς γύρω πεδινὲς περιοχὲς ἔχουν ἐπισημανθεῖ προϊστορικὰ νεκροταφεῖα καὶ ἄλλες ἀρχαιότητες. Ἐκεῖ βρίσκεται ὁ ἀρχαϊκὸς ναὸς τῆς Δήμητρας ἀλλὰ καὶ πλῆθος γνωστῶν ἢ ἄγνωστων ἀκόμα στὴ βιβλιογραφία βυζαντινῶν μνημείων. Ἡ καίρια θέση τοῦ δεσπόζοντος βουνοειδοῦς ὑψώματος Ἀπαλίρου (εἰκ. 2) μὲ τὶς περιμετρικὰ λίαν ἐπικλινεῖς πλαγές του, εἶχε ἀσφαλῶς ἀξιολογηθεῖ ἤδη ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα. Γι’ αὐτὸ δὲν ἐπετέλεσε ἔκπληξη ὁ ἐντοπισμὸς πρὸ ἐτῶν κτιριακῶν λειψάνων τὰ ὁποία κατὰ τὴ γνώμη μας ἀνήκουν σὲ ἄγνωστη ἕως τώρα μεγάλη προϊστορικὴ ὀχύρωση. Πιθανότατα τμήματα τοῦ ἀκολουθοῦντος ὅλη τὴν βραχώδη κορυφογραμμὴ ἀνατολικοῦ μέρους τοῦ βυζαντινοὺ τείχους ἀνήκουν σ’ αὐτὴ τὴν προϊστορικὴ ὀχύρωση (εἰκ. 3). Λείψανα ἔξω τοῦ κάστρου: ΢τὴ δυτικὴ πλαγιὰ τοῦ βουνοῦ, ὅπου ἡ κύρια προβολὴ τοῦ μνημείου καὶ ἡ ἄνοδος σ’ αυτὸ, διακρίνονται, χαμηλότερα ἀπὸ τὸ κάστρο, λείψανα ἀνοχύρωτου οἰκισμοῦ. Ὁ Περικλῆς Ζερλέντης σημειώνει στοὺς πρόποδες τὰ ἀφανισθέντα «Κάτω χωριά» (τοπωνύμιο) σὲ ἀντιδιαστολὴ προφανῶς πρὸς τὸν ὑπερκείμενο μεγάλο ὀχυρωμένο οἰκισμό. ΢ώζεται ἐκεῖ μία καμαροσκεπὴς ἐκκλησία, ἡ Θεοσκέπαστη, καὶ ἐρείπια δύο ἄλλων («τὰ ’γλησίδια»). Οἱ ναοὶ αὐτοὶ φέρουν ἐσωτερικὰ τυφλὰ πλευρικὰ ἀψιδώματα καὶ ἀνάγονται σαφέστατα στοὺς βυζαντινοὺς χρόνους. Σὰ λείψανα ἑνὸς τρίτου μεγαλύτερου καὶ ἀρχαιότερου ναοῦ ἐσωτερικῶν διαστάσεων 10,40 x 3,80 διακρίνονται σὲ ὑψηλότερο μέρος. Χρησιμοποιοῦνται μεγάλοι ἀργοὶ λίθοι, χωρὶς κονίαμα, γεγονὸς ποὺ δίνει τὴν ἐντύπωση ἀρκετὰ παλιὰς κατασκευῆς. Δυτικὰ ὑπάρχει τεχνιτὸ ἄνδηρο ἐνῶ ἀδιευκρίνιστης σημασίας εἶναι ἕνα εἶδος προτοιχίσματος τοῦ ναοῦ (εἰκ. 4). Σὸ τεῖχος τοῦ κάστρου: Ὑπάρχει ἕνα μόνο περιμετρικὸ τεῖχος (εἰκ. 5). Ἐνδότερα σχηματίζεται ἐν μέρει εἶδος δεύτερης ἀμυντικῆς γραμμῆς (εἰκ. 6) παράλληλης μὲ τὸ τεῖχος τῆς εἰσόδου, μὲ τὴν διάταξη κτισμάτων σὲ ἐπαφή, κυρίως κιστερνῶν, ὅπως βλέπουμε σὲ πολλὲς ἀρχαιότερες καὶ μεταγενέστερες ὀχυρώσεις. Ὁ ὀχυρωμένος οἰκισμὸς (εἰκ. 7) ἔχει μῆκος 330 μ., πλάτος ἀπὸ 60-100 μ. καὶ ὑψομετρικὴ διαφορὰ τοῦ πρανοῦς του ἀπὸ τὸ χαμηλότερο στὸ ψηλότερο ἐπίπε δο περίπου 55 μ. Μόνο σὲ ἕνα τμῆμα διατηρεῖται τὸ τεῖχος κοντὰ στὸ ἀρχικό του ὕψος ποὺ δὲν πρέπει νὰ ὑπερέβαινε τὰ 6 μ. Παρὰ τὴν ἀποσπασματικὴ διατήρησή του μποροῦμε εὔκολα νὰ παρακολουθήσουμε ὅλη του τὴ διαδρομή. Σὸ φρούριο εἶχε ἐξ ἀρχῆς τὴν ἴδια ἔκταση. Σὸ τεῖχος ἀποτελεῖται ἀπὸ ἀργολιθοδομὴ μὲ πολὺ φειδωλὴ ἢ καθόλου χρήση κονιάματος πλὴν ἑνὸς μικροῦ σχετικὰ τμήματος. Κατὰ διαστήματα ἐνισχύεται μὲ προμαχώνες τετράγωνους σὲ κά-

132

Σὸ βυζαντινὸ Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου

Εἰκ. 1: Ἡ εὐρύτερη περιοχὴ τοῦ Κάστρου τ’ Ἀπαλίρου

133

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

Εἰκ. 2: Σὸ ὕψωμα μὲ τὸ Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου ἀπὸ τὴν πλευρὰ τοῦ ΢αγκρίου

Εἰκ. 3: Σμῆμα προϊστορικῆς ὀχύρωσης (;) στὸ νοτιοανατολικὸ ὅριο τοῦ Κάστρου τ’ Ἀπαλίρου

134

Σὸ βυζαντινὸ Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου

τοψη ἢ ἡμικυλινδρικούς (σώζονται ἑπτά) ἐνῶ στὸ βορειοδυτικὸ ἄκρο δεσπόζει συμπαγὴς πύργος διαμέτρου 6 περίπου μ. (εἰκ. 8). Σὸ πάχος τοῦ τείχους κυμαίνεται ἀπὸ 1.50-2 μ. Ἡ ἐξωτερικὴ εἴσοδος τοῦ κάστρου ἔχει ἄνοιγμα περίπου 2 μ. Κιστέρνες: Σὰ καλύτερα διατηρημένα κτίσματα τοῦ κάστρου εἶναι οἱ κιστέρνες. Βρίσκονται διάσπαρτες ἢ, ὅπως ἀναφέραμε, ἐφαπτόμενες γιὰ νὰ σχηματισθεῖ εἶδος ἐσωτερικοῦ τείχους. Ὁ ἀριθμὸς τους ὑπερβαίνει τὶς τριάντα. Ὅλες εἶναι καμαροσκεπείς, οἱ περισσότερες δὲ ὑπέργειες (εἰκ. 9). Σὸ μέγεθός τους ποικίλει. ΢ὲ ὁρισμένες περιπτώσεις φθάνουν στὰ 10 μ. μῆκος. Μερικὲς μεγάλες κιστέρνες παρουσιάζουν χαρακτηριστικὰ ῥήγματα ποὺ ἔχουν γίνει μὲ βίαιο τρόπο προκειμένου νὰ μὴν ὑπάρχει ἡ δυνατότητα νὰ χρησιμοποιηθοῦν (εικ. 18). Οἰκίες: ΢ώζονται μερικὰ ἐνδιαφέροντα ἐρείπια. Σὸ ἰσόγειο ― γιὰ παράδειγμα ― μιὰς διώροφης οἰκίας ἔχει δύο φεγγίτες σὲ σχῆμα πολεμίστρας. Ἡ λιθοδομὴ εἶναι ἐπιμελημένη μὲ πυκνὴ χρήση πλίνθων (εἰκ. 10). Σὸ μεσοπάτωμα ἦταν ξύλινο ὅπως ξύλινη ἦταν καὶ ἡ ἐσωτερικὴ κλίμακα. Ἐνδιαφέρον παρουσιάζει καὶ μιὰ πιθανότατα δημόσιας χρήσης αἴθουσα μήκους 10 περίπου μέτρων. Κατὰ κανόνα κοντὰ στὶς οἰκίες ὑπάρχουν κιστέρνες. Πρέπει νὰ σημειωθεὶ ὅτι στὴν κορυφὴ τοῦ κάστρου δὲν διακρίνονται πιὰ σήμερα μὲ σαφήνεια λείψανα πύργου ἢ κάποιου ἄλλου ἰδιαίτερης σημασίας κτίσματος πλὴν ἑνὸς μικροῦ ναοῦ (;) Ναοὶ τοῦ κάστρου: Ὁ κύριος ναὸς τοῦ ὀχυρωμένου οἰκισμοῦ καὶ παρεκκλήσιά του βρίσκονται κοντὰ σὲ πλάτωμα τοῦ βόρειου ἄκρου (εἰκ. 11, 12). ΢ώζονται ἐκεῖ ἀρκετὰ ἐρείπια ἡ ἀσάφεια ὅμως ποὺ δημιουργοῦν οἱ πεσμένοι λίθοι δὲν ἐπιτρέπουν πρὸς τὸ παρὸν μιὰ ἀξιόπιστη ἀποτύπωση τουλάχιστον μὲ τὶς δυνατότητες τοῦ ὁμιλοῦντος. (Σὰ παρατιθέμενα σχέδια εἶναι ὁδοιπορικὰ σκαριφήματα ἢ ἔχουν γίνει βάσει στοιχειωδῶν μετρήσεων [εἰκ. 5, 13].) ΢τὸν μεγάλο ναό, τὸν Ἅγιο Γεώργιο, δὲν ἔχουν διασαφηνισθεῖ μερικὲς φάσεις ἐνῶ τὸ μῆκος του παραμένει ἀδιευκρίνιστο (πάνω πάντως ἀπὸ 12 μ. χωρὶς τὴν ἀψίδα). Καλύτερα σώζεται τὸ ἀνατολικὸ μέρος. Ὁ ναὸς ἀποτελεῖ ται ἀπὸ δύο ἀνισόπλατα κλίτη. Ἀνατολικὰ ἐξέχουν δύο ἡμικυλινδρικὲς ἀψίδες μὲ σχετικὰ ἐπιμελημένη ἀργολιθοδόμηση. Γίνεται χρήση ἀσβεστοκονιάματος ἐνὼ ἐλλείπουν ἐντελῶς οἱ πλίνθοι. Ἡ κύρια ἀψίδα φέρει ἰδιότυπο μεγάλο διπλὸ παράθυρο μὲ κτιστὸ τὸ ἐνδιάμεσο τμῆμα. Ἡ ἐσωτερικὴ ἐπιφάνεια τοῦ τεταρτοσφαιρίου παρουσιάζει σήμερα μιὰ ἰδιάζουσα ἀνωμαλία ἡ ὁποία δίνει τὴν ἐντύπωση πὼς ἔχει ἀποσπασθεῖ μιὰ ἀρχικὴ ἐπένδυση ὁπως ἐξ ἄλλου δείχνει καὶ τὸ μεγάλο τώρα βάθος τοῦ κοσμήτη (εἰκ. 14). Ὑποπτευόμαστε ὅτι τὸ ἀρχικὸ κέλυφος τοῦ τεταρτοσφαιρίου ἢ καὶ οἱ πολίτες τῶν τόξων τῶν παραθύρων εἶχαν κατασκευασθεῖ ἀπὸ πωρόλιθους ἀπὸ τοὺς ὁποίους σώζονται μερικὰ διάσπαρτα κομμάτια.

135

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

Εικ. 4: Ἐρείπια ἐκκλησίας πρώιμων βυζαντινῶν χρόνων (;) ἔξω (Δ) ἀπὸ τὸ κάστρο

Ἐνδιάμεσα τῶν κλιτῶν ὑπῆρχε τοξοστοιχία πεσσοστήρικτη. Σὸ πάχος τῶν ἐξωτερικῶν τοίχων μᾶς ἐπιτρέπει νὰ ὑποθέσομε ὁτι ὁ ναὸς ἦταν καμαροσκεπής. ΢τὸν βόρειο τοῖχο ἀνοίγονται δύο πύλες. ΢ύμφωνα μὲ κάποιες ἐνδείξεις ὁ ναὸς ἔφερε ἴσως σὲ κάποια φάση ἐσωτερικὰ τυφλὰ ἁψιδώματα. Δὲν σώζονται λείψανα συνθρόνου, ὅπως βλέπομε σὲ πλεῖστα βυζαντινὰ μνημεῖα τῆς Νάξου οὔτε σώζονται ἴχνη τοῦ ζωγραφικοῦ διακόσμου ποὺ πιστεύομε ὅτι σίγουρα ὑπῆρχε. Ὁ νότιος τοῖχος τοῦ Ἁγίου Γεωργίου στηρίχθηκε ἐν μέρει στὸν βόρειο τοῖχο προϋπάρχοντος ναοῦ ἀπὸ τὸν ὁποῖο σώζεται κυρίως τὸ κάτω μέρος ἐγγεγραμμένης ἀψίδας κτισμένης μὲ μεγάλες ἀκατέργαστες πέτρες χωρὶς κονίαμα. ΢τὴ βόρεια πλευρὰ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου προσκολήθηκαν δύο ἐπικοινωνοῦντα παρεκκλήσια μὲ ἐγγεγραμμένες ἐπίσης ἁψίδες.

136

Εικ. 5: «Ὁδοιπορικό» τοπογραφικὸ διάγραμμα τοῦ κάστρου

Σὸ βυζαντινὸ Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου

137

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

Εἰκ. 6: Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου: Ἄποψη τοῦ ὀχυρωμένου οἰκισμοῦ. (΢τὸ βάθος, τὸ πρὸς Β βουνὸ τοῦ Προφήτη Ἠλία)

Εἰκ. 7: Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου: Εἶδος δεύτερης (ἐσωτερικῆς) ἀμυντικῆς γραμμῆς

138

Σὸ βυζαντινὸ Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου

Ἀπὸ μιὰ ἀναστηλωτικὴ φάση σώζεται τόξο, ἀριστερὰ τῆς ἁψίδας τοὺ Ἁγίου Γεωργίου, ποὺ ἀνήκει ἴσως σὲ νέα πεσσοτοιχία στερέωσης τῆς καμάρας καθὼς καὶ ἕνας τοῖχος, νοτιοδυτικὰ μὲ γένεση καμάρας. Ἡ πιὸ ἐνδιαφέρουσα ὅμως παρατήρηση εἶναι ὅτι ὁ ἀρχικὸς ναὸς μὲ τὴν ἐγγεγραμμένη ἁψίδα, νότια τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, μετατράπηκε, σύμφωνα μὲ ἐνδείξεις, σὲ τρουλλαῖο. Χαρακτηριστικὸ αὐτῆς τῆς φάσης εἶναι ἡ χρήση κεραμικῆς ἀνάμεσα στοὺς λίθους οἱ ὁποῖοι συγκρατοῦνται μὲ ἰσχυρὸ κορασάνι. ΢ημειώνομε ἀκόμα ἕνα μαρμάρινον ἀμφικιονίσκο ποὺ ἀποκαλύφθηκε σὲ πρόσφατη λαθρανασκαφή (εἰκ. 15) καὶ ἕνα ἐπίθημα διακοσμημένο μὲ σταυρὸ στὶς προβαλλόμενες λοξότμητες στενὲς πλευρὲς του (εἰκ. 16α, β). Χρονολόγηση τοῦ κάστρου: Γιὰ τὴ χρονολόγηση τοῦ κάστρου θὰ βασισθοῦμε κυρίως στὰ δεδομένα τῶν ἐρειπωμένων ναῶν ἀφοῦ δὲν ἔχει ἐντοπισθεῖ ἕως τώρα κάποια ἐπιγραφικὴ μαρτυρία οὔτε ἔχει γίνει περισυλλογὴ καὶ ἀξιολόγηση κεραμικὼν εὑρημάτων. Ἡ ἐγγεγραμμένη ἁψίδα εἶναι ὡς γνωστὸν ὄχι ἀσυνήθης σὲ παλαιοχριστιανικὰ καὶ βυζαντινὰ μνημεῖα τῆς Μικρᾶς Ἁσίας, κατ’ ἐπίδραση προφανῶς συριακῶν μνημείων (Βασιλικὲς Πέργης, ΢εργιουπόλεως, Alahan manastir, κ.ἄ.). Ἀπὸ τὸν χῶρο τοῦ Αἰγαίου ὑπενθυμίζομε μερικὲς βασιλικὲς τῆς Λέσβου ἐνῶ στὴν ἴδια τὴ Νάξο ἐγγεγραμμένη ἦταν ἡ ἀψίδα τῆς βασιλικῆς τῶν παλατιῶν. Σὸ στοιχεῖο αὐτὸ ἐκτὸς ἄλλων περιοχῶν συναντᾶται καὶ σὲ μερικὰ βυζαντινὰ μνημεῖα τῆς Νάξου (Ἅγιος Ἰωάννης κοντὰ στὴν Καλορίτσα, Ἅγιος Μύρων Σουμπακάδων, Ἅγιος Θεόδωρος Καμίνου, Ἁγία Μαρίνα Ποταμιάς). Ὁ δίκλιτος ναὸς τοῦ Ἁγίου Γεωργίου μὲ τὰ ἀνισόπλατα κλίτη θὰ πρέπει ἐπίσης νὰ συσχετισθεῖ μὲ μνημεῖα τῆς Μικρᾶς Ἀσίας ὅπως, γιὰ παράδειγμα ὁ Ἅγιος Ἁνδρέας στὸ Till τῆς Καππαδοκίας ποὺ τοποθετεῖται στὸν 6ο αἰώνα. Παραλείποντας πολλοὺς δίκλιτους ναοὺς τῆς Μικρᾶς Ἁσίας, τοῦ Αἰγαίου (Μεσόκαμπος, κάστρο Λαζάρου ΢άμου) καὶ τῆς Κρήτης, ἔνα τεράστιο δηλαδὴ κεφάλαιο, θὰ ἀναφέραμε μόνον ὅτι ὁ ναὸς τ’ Ἀπαλίρου σχετίζεται μὲ σειρὰ ναῶν τῆς Νάξου ποὺ μποροῦν νὰ χρονολογηθοῦν ἀπὸ τὸν 7ο-10ο αἰώνα ὅπως ὁ Ἅγιος ΢τέφανος Μαραθοῦ (στοὺς νότιους πρόποδες τοῦ ὑψώματος τοῦ κάστρου), ὁ Θεολόγος τοῦ Δανακοῦ, ὁ Ἅγιος Μάμας τοῦ Ντρίτη καὶ πρὸ πάντων ὁ Ἅγιος Γεώργιος Ἀπεράθου ὁ ὁποῖος ἀρχικὰ δὲν ἦταν τρουλλαῖος, ὅπως σήμερα, ἀλλὰ καμαροσκεπής. Οἱ ἀνωτέρω ναοὶ φέρουν ἐνδιάμεση πεσσοστήρικτη τοξοστοιχία καὶ, πλὴν ἑνός, λείψανα ἀνεικονικοῦ διακόσμου. (΢ημειώνομε ὅτι στὴ Νάξο ὑπάρχουν πάνω ἀπὸ τριάντα δίκλιτοι ναοὶ τὸ πλεῖστον βυζαντινῶν χρόνων.) ΢τοιχεῖο ποὺ σηνηγορεῖ σὲ μιὰ πρώιμη χρονολόγηση τοῦ Ἁγίου Γεωργίου εἶναι τὸ ἰδιότυπο μεγάλο διπλὸ παράθυρο τῆς ἁψίδας συναντώμενο σὲ μερικὰ μνημεῖα τῆς ΢υρίας ἀλλὰ καὶ στὴν τρίκλιτη βασιλικὴ τοῦ Ἁγίου Ἰσιδώρου στὴ θέση «Βασιλικὴ» Νάξου (6ος-7ος αἰώνας.) καθὼς καὶ στὸν Ἅγιο Ἰωάννη Θεολόγο Ἀδησαροῦ Νάξου (9ος αἰώνας). ΢υνηγορεὶ ἀκόμα ἡ πιθανότατη χρήση

139

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

πωρόλιθων στὸ τεταρτοσφαίριο τῆς ἀψίδας ὑλικοῦ ποὺ σπανίζει στὰ μνημεία τῆς Νάξου συναντώμενο ὅμως στὴ βασιλικὴ τοῦ Ἁγίου Ἀκεψιμᾶ (6ος αἰῶνας), στὴν Πρωτόθρονη (6ος-7ος αἰώνας) καὶ στὴν βασιλικὴ τῆς Καμίνου (6ος αἰώνας). Ἕνα ἄλλο στοιχεῖο, εἶναι ὁ ἀμφικιονίσκος μὲ τὸ ἐπίθημα ποὺ εἴδαμε παραπάνω ἂν καὶ δὲν ἔχει διασαφηνισθεῖ ἡ θέση στὴν ὁποία ἦταν ἀρχικὰ τοποθετημένος. Πιστεύω ὅτι οἱ ναοὶ τοῦ κάστρου τ’ Ἀπαλίρου θὰ πρέπει νὰ τοποθετηθοῦν μᾶλλον στὸν 7ο-8ο παρὰ στὸν 9ο-10ο αἰώνα. Ἐν τοιαύτη περιπτώσει τὸ κάστρο κτίστηκε στὴν πρώτη φάση τὼν ἀραβικῶν ἐπιδρομῶν στὸ Αἰγαῖο. Ὁ ὀχυρωμένος βέβαια χῶρος τ’ Ἀπαλίρου ἐξακολουθοῦσε νὰ κατοικεῖται γιὰ μεγάλο διάστημα ὅπως δείχνει καὶ ἡ ἀνέγερση ἐνὸς τρουλλαίου ναοῦ πάνω στὸν ἀρχικό, ὁ ὁποῖος πρέπει νὰ συσχετισθεῖ μὲ σωζόμενα ναξιακὰ μνημεῖα ποὺ χρονολογοῦνται στὸν 9ο-10ο αἰώνα (Ἁγία Κυριακὴ Ἀπεράθου, Ἅγιος Παχώμιος Ἀπεράθου, Ἅγιος Ἰωάννης στὶς ΢ίφωνες, κ.ἄ.). Ἡ σημασία τοῦ κάστρου: Ἂν καὶ ἀνιχνεύονται στὴν πρωτεύουσα τῆς Νάξου ὀχυρώσεις τῆς ἐποχῆς πιστεύομε ὅτι ὁ ὀχυρωμένος οἰκισμὸς τοῦ κάστρου τ’ Ἀπαλίρου, ἀναδείχθηκε κατὰ τοὺς ταραγμένους ἐκείνους χρόνους ὡς τὸ Διοικητικὸ κέντρο τοῦ νησιοῦ. Πέραν ἀπὸ τὴν προστασία τῶν κατοίκων τῆς περιοχῆς ἀπὸ τοὺς ΢αρακηνούς, ἰδιαίτερα μετὰ τὴν κατάληψη τῆς Κρήτης τὸ 822 μ.Χ., θὰ ἔπαιξε καὶ ἕνα πολὺ σημαντικὸ ῥόλο στὴ διασφάλιση τῆς βυζαντινῆς ναυσιπλοΐας στὸ κεντρικὸ νότιο Αἰγαῖο. Σὸ δρομολόγιο ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολη στὴν Κρήτη, ποὺ ὅπως γνωρίζομε καὶ ἀπὸ τὸ ΢ταδιοδρομικὸ τοῦ Πορφυρογένητου περνοῦσε ἀπὸ τὴ Νάξο καὶ τὴν Ἴο, ἀντιμετώπιζε δύο σημαντικὲς δυσκολίες. Ἡ μία ἦταν τὸ φοβερὸ Ἰκάριο πέλαγος καὶ ἡ ἄλλη ὁ ἐνδεχόμενος κίνδυνος κρυμμένων πλοίων τῶν ΢αρακηνῶν στοὺς ὅρμους τῆς ΢χοινούσας, τῆς Ἡρακλειὰς ἢ τῆς Ἴου. Δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι βυζαντινὲς ἐγκαταστάσεις διαπιστώνονται στὸ προϊστορικὸ ὀχυρὸ τοῦ Καλόγερου στὸν Ἀπόλλωνα ποὺ ἐλέγχει τὴν κίνηση στὸ Ἰκάριο, σὲ μεγάλη ἀκτῖνα, στὸ περιέργως ἄγνωστο μέχρι σήμερα προϊστορικὸ κάστρο τοῦ Πανόρμου ἀπ’ ὅπου ἐλέγχεται τὸ ὁμώνυμο λιμάνι, τὰ νησάκια τῆς νοτιοανατολικὴς Νάξου καὶ ἡ θαλάσσια ἔκταση μέχρι τὴν πρώιμη βυζαντινὴ ὀχύρωση τῆς Ἀμοργοῦ καὶ βέβαια τὸ Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου ποὺ ἐλέγχει ὅλη τὴ δυτικὴ καὶ νοτιοδυτικὴ ἔκταση μαζὶ μὲ τὸ στενὸ τῆς Παροναξίας (σὲ συνεργασία μὲ τὸ ὁρατὸ ὀχυρὸ Κεφάλου Πάρου, στὴ βυζαντινὴ ἐννοεῖται φάση του) μέχρι τὸ ἀνατολικὸ ἄκρο τῆς ΢ικίνου ὅπου ἐπίσης ἔχουν ἐπισημανθεῖ στοιχεῖα ἀναγόμενα σὲ ἐκείνους ἀκριβῶς τοὺς μακρυνοὺς χρόνους.

140

Σὸ βυζαντινὸ Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου

Εἰκ. 8: Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου: Ὑπέργειες κιστέρνες

Εἰκ. 9: Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου: Ὁ βορεινὸς πυργοειδὴς προμαχώνας

141

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

Εἰκ. 10: Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου: Πρόσοψη τοῦ ἰσογείου διωρόφου οἰκίας

Εἰκ. 11: Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου: ΢υγκρότημα ναῶν στὴ βόρεια πλευρὰ τοῦ ὀχυρωμένου οἰκισμοῦ 142

Σὸ βυζαντινὸ Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου

Χαρακτηριστικὸ τῆς σημασίας ποὺ εἶχε ἡ νοτίως τῆς Νάξου θαλάσσια αὐτὴ περιοχὴ εἶναι τὸ γεγονὸς ὅτι σὲ δυσβατότατο σημεῖο τῶν βόρειων ἀκτῶν τῆς Ἴου κτίστηκε τότε τὸ «Παλιόκαστρο» (εικ. 17), πολὺ μακρυὰ ἀπὸ τὸ περίφημο φυσικὸ λιμάνι τοῦ νησιοῦ καὶ τὶς ὅποιες κατοικημένες μέχρι τότε περιοχές, τὸ ὁποῖο ὅμως βρίσκεται σαφέστατα σὲ ὀπτικὴ ἀνταπόκριση μὲ τὸ μεγάλο Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου ἀλλὰ καὶ τὸ κάστρο τοῦ Πανόρμου. Πιστεύω ὅτι γιὰ κάποιο τουλάχιστον διάστημα ὑπῆρχε ἕνας συντονισμὸς τῶν τριῶν αὐτῶν ὀχυρῶν γιὰ τὴ διευκόλυνση τῶν κινήσεων τοῦ βυζαντινοῦ στόλου. (Ἡ χρήση πάντως τοῦ προϊστορικοῦ κάστρου τοῦ Πανόρμου φαίνεται νὰ ἦταν περιορισμένης διάρκειας κατὰ τοὺς πρώιμους ἐκείνους βυζαντινοὺς χρόνους.) Δὲν εἶναι ἴσως τυχαῖο ὅτι τὸ περίοπτο ὕψωμα πάνω (δυτικὰ) ἀπὸ τὸν μεγάλο ὅρμο τοῦ Καλαντοῦ ἀπὸ τὸ ὁποῖο φαίνονται ταυτόχρονα καὶ τὰ τρία αὐτὰ κάστρα (Ἀπαλίρου, Ἴου, Πανόρμου) φέρει μέχρι σήμερα τὴ χαρακτηριστικὴ ὀνομασία «Βιγλατούρι». Κατὰ τὴν ἐποχὴ ἐκείνη τῶν αραβικῶν ἐπιδρομῶν κατασκευάσθηκαν σὲ πολλὰ σημεῖα τοῦ Αἰγαίου βυζαντινὲς ὀχυρώσεις ὅπως στὴν Σένεδο, ΢άμο, Ἰκαρία, Ἄνδρο, Μύκονο, Ἀμοργό, Θήρα, Σέλενδο, Κῶ, ΢τρόβιλο, κ.ἄ. ἐνῶ ἀπὸ τὴν Κάρπαθο μέχρι τὴ ΢αμοθράκη οἱ κάτοικοι ἐγκατέλειψαν τοὺς παράλιους τόπους καὶ ἐγκαταστάθηκαν στὰ ἐνδότερα (τὰ περισσότερα χωριὰ τῆς Νάξου ὑφίστανται ἀπὸ τοὺς χρόνους ἐκείνους). Ἐπίλογος: Ἡ ζωὴ στὸν ὀχυρωμένο οἰκισμὸ τοῦ κάστρου φαίνεται νὰ σταμάτησε ἀπότομα ἤδη στὰ βυζαντινὰ χρόνια. ΢ύμφωνα μὲ παλιὰ παράδοση τὴν ὁποία θεωροῦμε ἴσως ὡς τὴν πιὸ πιθανὴ ἐκδοχή, τὸ Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου (ἂν ἀποκλείσομε τὸ ἀνιχνευόμενο βυζαντινὸ ὀχυρὸ στὴ θέση τοῦ βενετικοῦ κάστρου τῆς Χώρας Νάξου) πολιορκήθηκε στὶς ἀρχὲς τοῦ 13ου αἰῶνα καὶ καταλήφθηκε ἀπὸ τὸν Marco Sanuto ὁ ὁποῖος εἶχε ἀποβιβασθεῖ μὲ τοὺς συντρόφους του στὸν ὅρμο τῶν Ποταμίδων. Μὲ τὴ βίαιη ἀχρήστευση τῶν ζωτικῶν δεξαμενῶν τοῦ κάστρου ποὺ βλέπομε καὶ σήμερα (είκ. 18) (ἂν βέβαια ὄντως, ὅπως πιστεύομε, αὐτὸς εἶναι ὁ δράστης) ἤθελε προφανῶς νὰ δείξει δυναμικὰ στοὺς Ναξίους ὅτι δὲν ἦλθε, ὅπως παλιότερα οἱ ΢αρακηνοί, γιὰ νὰ ἀρπάξει καὶ νὰ φύγει ἀλλὰ γιὰ νὰ ἐπιβάλει ― φεῦ ― στὸν τόπο τους τὴ «Νέα» τότε «Σάξη πραγμάτων...». ΢υμπλήρωση: ΢ὲ ἐπίσκεψή μου στὸ Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου στὶς 25 Νοεμβρίου τοῦ 2008 ἔτυχε νὰ ἐπισημάνω ἐπιφανειακὰ ἕνα χάλκινο βυζαντινὸ νόμισμα τοῦ 7ου αἰῶνα (φόλλις τοῦ αὐτοκράτορα Κώνσταντος Β´, Νομισματοκοπεῖο Κωνσταντινουπόλεως, ἔτος 666-668) τὸ ὁποῖο καὶ παρέδωσα στὴν 2η Έφορεία Βυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων. Σὸ νόμισμα αὐτὸ συνηγορεῖ ὀπωσδήποτε στὰ συμπεράσματα τῆς ἀνωτέρω ἀνακοινώσεώς μου τοῦ ἔτους 1999. Γ.΢.Μ.

143

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

Βιβλιογραφία ΝΙΚΟΛΑΟ΢ ΑΝΔΡ. ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, «Δύο κάστρα τῆς Νάξου, τ’ Ἀπαλίρου καὶ τ’ Ἀπάνω Κάστρο (Ἡ ἱστορία καὶ οἱ θρύλοι των)», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετών Δ´, Ἀθῆναι, 1964 (καὶ ἀνάτυπο).

HANNALENE EBERHARD, «Mittelalterliche Burgen auf den Kykladen», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν Ι´ (1974-1978), σελ. 501-505, 507-520, Ἀθῆναι, 1978.

―, «Βυζαντινὰ κάστρα στὶς Κυκλάδες», Κυκλαδικὰ Θέματα 27 (1988), Ἀθήνα, σελ. 177-181.

144

Σὸ βυζαντινὸ Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου

Εἰκ. 12: ΢υγκρότημα ναῶν στὴ βόρεια πλευρὰ τοῦ ὀχυρωμένου οἰκισμοῦ

Εἰκ. 13: ΢υγκρότημα ναῶν στὸ Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου 145

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

Εἰκ. 14: Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου: Ἡ κύρια ἀψίδα τῆς δίκλιτης βασιλικῆς τοῦ Ἁγίου Γεωργίου.

Εἰκ. 15: Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου: Λαθρανασκαφὴ ἀνατολικὰ τῆς ἀψίδας τοῦ Ἁγίου Γεωργίου 146

Σὸ βυζαντινὸ Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου

Εἰκ. 16: Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου α, β, γ: Μαρμάρινο ἐπίθημα ἀμφικιονίσκου· δ: ἐγχάρακτοι σταυροὶ

147

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

Εἰκ. 17: Βυζαντινὸ κάστρο Ἴου. ΢τὸ βάθος ἡ Νάξος. (Διακρίνεται καθαρὰ τὸ κάστρο τ’ Ἀπαλίρου). Δεξιὰ, ἡ νῆσος Ἡρακλειά

Εἰκ. 18: Κάστρο τ’ Ἀπαλίρου: Βίαιες τομὲς ἀχρήστευσης σε κιστέρνες τοῦ ὀχυρωμένου οἰκισμοῦ

148

΢ύγχρονη ναξιακή λαϊκή λατρεία

Σύγχρονη ναξιακή λαϊκή λατρεία του αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη ΜΑΝΩΛΗΣ Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ Καθηγητής Λαογραφίας Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης / Σμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας

Η συγκρότηση της λαϊκής λατρείας ενός νεοφανούς αγίου, όπως και με άλλη ευκαιρία έχουμε υποστηρίξει, είναι ένα σπουδαίο ζήτημα, το οποίο απασχολεί και τη θρησκευτική λαογραφία, δεδομένου ότι εντάσσεται και στα όρια της παραδοσιακής θρησκευτικής συμπεριφοράς του λαού 1. Εν προκειμένω, θα μας απασχολήσει η λαϊκή λατρεία του οσίου Νικοδήμου του Αγιορείτη (Νάξος 1749 - Άγιον Όρος 1809) στη Νάξο, τον τόπο καταγωγής του, η οποία τα τελευταία χρόνια έχει γνωρίσει ιδιαίτερη διάδοση, τέτοια που να δικαιολογεί και τη λαογραφική μελέτη της. Θα πρέπει εδώ να παρατηρηθεί ότι, όπως είναι φυσικό και αναμενόμενο, κατά κανόνα η Εκκλησία χρησιμοποιεί τις γνωστές και εν χρήσει λειτουργικές δομές της για να δομήσει τη λατρεία των νεοφανών αγίων από άποψη εκκλησιαστικού λατρευτικού τυπικού: πανηγυρικός εσπερινός και αντίστοιχη θεία λειτουργία, κατά την παραμονή και την κυριώνυμη της εορτής ημέρα αντιστοίχως, αλλά και λιτανεία της εικόνας του αγίου, πανηγυρικές αρτοκλασίες και παρακλήσεις· όλα αυτά είναι αναμενόμενα, και δεν διαφέρουν από τις ανάλογες πανηγυρικές εκκλησιαστικές λατρευτικές εκδηλώσεις στη μνήμη και των υπολοίπων αγίων της ορθόδοξης Εκκλησίας2. Εν προκειμένω, το ενδιαφέρον δεν είναι ο βασικός αυτός λατρευτικός κορμός, αλλά οι τελετουργικές λεπτομέρειες που τον επενδύουν και προπάντων η προσπάθεια σύνδεσης της μνήμης του αγίου με το σύστημα του δημόσιου τελετουργικού του τόπου, ώστε να καθιερωθεί. Επίσης, ενδιαφέρει και ο τρόπος με τον οποίο ο λαός προσλαμβάνει και αποδέχεται το σύνολο αυτό των λειτουργικών πράξεων και ακολου-

1 Βλ. Μ.Γ. ΒΑΡΒΟΤΝΗ΢, «Λαογραφικά των νεοφανών αγίων», Παράδοση και Σέχνη 44 (1999), σελ.

12-13.

2 Δ.Ζ. ΢ΟΥΙΑΝΟ΢, Οι βυζαντινοί άγιοι του ελλαδικού χώρου μέσα από τις πηγές και τα κείμενα, Αθήνα, 1993, όπου και παλαιότερη σχετική βιβλιογραφία, από την οποία βλ. τις μελέτες του τόμου S. HACKEL (επιμ.), The byzantine saint, University of Birmingham, London, 1981, με τα πρακτικά του 14th Spring Symposium of Byzantine Studies.

149

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

θιών3, στον οποίο τελικά φαίνεται και η αποδοχή του αγίου και του πανηγυριού του από το πλήρωμα της Εκκλησίας. Άλλωστε, στην ορθόδοξη Εκκλησία ο λαός αγιοποιεί και η Εκκλησία αγιοκατατάσσει. Αυτό σημαίνει ότι η Εκκλησία, δια της Αγίας και Ιεράς ΢υνόδου του οικουμενικού θρόνου έρχεται να επισημοποιήσει μια πρακτική του λαού ήδη εν χρήσει, που θέλει να λατρεύεται ως άγιος κάποιος, μετά τον θάνατό του, από τον λαό, πριν από την κανονική καταγραφή του στο αγιολόγιο και τον ορισμό ημέρας της μνήμης του 4, η οποία συνήθως συμπίπτει, κατά πάγια ορθόδοξη πρακτική, με την ημέρα της κοιμήσεώς του. Αν λοιπόν θεία λειτουργία στη μνήμη του νέου αγίου δεν μπορεί να τελεσθεί πριν την επίσημη αυτή αγιοκατάταξη, ωστόσο ο λαός προηγείται στο να τον τιμήσει ως άγιο: προσκυνά τα λείψανά του, κατασκευάζει και κυκλοφορεί εικόνες του, προσεύχεται σε αυτόν, κάνει τάματα και τα εκπληρώνει επικαλούμενος τις πρεσβείες του, κάποτε δε τελεί και θείες λειτουργίες κατά την ημέρα της κοίμησής του, ακόμη και αν επισήμως δεν μπορεί σε αυτές να τον μνημονεύσει ως άγιο5. Αυτό, σε συνδυασμό με πάγιες και γνωστές πρακτικές λειψανολατρίας6, αλλά και με τη θαυματουργική παράδοση που αποδίδεται στον άγιο, ακόμη και με τη σύνθεση και ανεπίσημη κυκλοφορία ακολουθιών και υμνογραφικών κειμένων γι’ αυτόν, συντελεί ώστε τελικά να ληφθεί και η τελική απόφαση της αγιοκατατάξεως, ώστε η λαϊκή θέληση και πρακτική να λάβει και εκκλησιαστική επισημοποίηση7. Βλ. σχετικά Μ.Γ. ΒΑΡΒΟΤΝΗ΢, «Η λατρεία των αγίων στον ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό», Erytheia. Revista de Estudios Bizantinos y Neogriegos 22 (2001), σελ. 173-191 (= Εξώπολις 15-16 [2001], σελ.

147-170).

4 ΢ημαντική εν προκειμένω η μελέτη του ΢ΣΤΛ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΤΛΟΤ, «Διακήρυξη αγιότητας αγίου (όχι: αγιοποίηση-αναγνώριση-ανακήρυξη)», Εισηγήσεις ΙΒ´ ΢υνεδρίου Πατερικής Θεολογίας «Ο άγιος και ο μάρτυρας στη ζωή της Εκκλησίας», Αθήνα, 1994, σελ. 170-182, όπου και βιβλιογραφία· Πρβλ. Μ.Γ. ΒΑΡΒΟΤΝΗ΢, Λαογραφικά των νεομαρτύρων, Κομοτηνή, 1998, σελ. 12 κ.ε. Επίσης βλ. ανάλογες αναφορές και στο Κ. ΠΙΣ΢ΑΚΗ΢, «Νομικά ζητήματα από τον βίο και την άθληση των νεομαρτύρων», Πρακτικά ΢υνεδρίου «Ο νεομάρτυς Θεόδωρος Βυζάντιος», Μυτιλήνη, 2000, σελ. 110, όπου και σχετική βιβλιογραφία.

5 Βλ. σχετικά Μ.Γ. ΢ΕΡΓΗ΢, Εκκλησιαστικός λόγος και λαϊκός πολιτισμός τον 16ο αιώνα: η περίπτωση του Παχωμίου Ρουσάνου, Θεσσαλονίκη, 2008, σελ. 267· Ν. ΣΟΜΠΡΟ΢, «΢υναξάρια και νεομάρτυρες (15ος-19ος αιώνας): ποιοτικές και ποσοτικές διαπιστώσεις», Πρακτικά ΚΗ´ Πανελληνίου Ιστορικού ΢υνεδρίου, Θεσσαλονίκη, 2008, σελ. 106 σημ. 5, σελ. 107 σημ. 9, σελ. 108 σημ. 12· ΑΘ. Ι. ΚΑΛΑΜΑΣΑ΢, Ορθόδοξη εκκλησία και νεοελληνικός διαφωτισμός. ΢πουδή στον Βενιαμίν Λέσβιο, Μυτιλήνη, 2010, σελ. 57.

6 Για τις πρακτικές αυτές, γνωστές στον ευρύτερο ορθόδοξο χώρο, βλ. Μ.Γ. ΒΑΡΒΟΤΝΗ΢, «Κοινά στοιχεία στον παραδοσιακό πολιτισμό των βαλκανικών λαών», Erytheia. Revista de Estudios Bizantinos y Neogriegos 24 (2003), σελ. 241-256, όπου και σχετικά παραδείγματα.

7 Ανάλογες περιπτώσεις είναι συχνές στις μέρες μας, με πιο πρόσφατη εκείνη του προσφάτως επίσης αγιοκαταταχθέντος οσίου Πορφυρίου του νέου του Καυσοκαλυβίτου, πρβλ. Μ.Γ. ΒΑΡΒΟΤΝΗ΢, «Αγιορείτικη λαογραφία και βίοι Αγιορειτών Πατέρων (19ος-20ός αι.)», Γρηγόριος ο Παλαμάς 840/94 (2011), σελ. 281-301· Ο ΙΔΙΟ΢, «Παραμυθιακά στοιχεία σε βίους σύγχρονων Γερόντων της Ορθόδοξης Εκκλησίας: παλαιός αφηγηματικός οίνος σε νέους ασκούς». Ανακοίνωση στο Διεθνές 3

150

΢ύγχρονη ναξιακή λαϊκή λατρεία

Η πορεία αυτή ακολουθήθηκε βεβαίως και στην περίπτωση του ναξίου αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη, οσιότατου μοναχού, διδασκάλου του Γένους και καταξιωμένου στη λαϊκή συνείδηση συγγραφέα ψυχωφέλιμων και θεολογικών συγγραμμάτων, με ευρύτατη κυκλοφορία στον λαό, και στα ευσεβή και ευλαβή μέλη της ορθόδοξης Εκκλησίας, μέσα και έξω ― σε πολλές και επάλληλες μεταφράσεις ― από την Ελλάδα8. Ο όσιος Νικόδημος αγιοκατατάχθηκε από την Αγία και Ιερά ΢ύνοδο του Οικουμενικού Πατριαρχείου στις 31 Μαΐου 1955, μετά από αίτημα μονών του Αγίου Όρους, που υποβλήθηκε από τον γέροντα Ανανία Λαυριώτη. Έκτοτε καθιερώθηκε εκκλησιαστικά και ο εορτασμός της μνήμης του, τη 14η Ιουλίου κάθε χρόνου, επετείου της κοίμησής του. ΢την Ιερά Μητρόπολη Παροναξίας εορτάζεται επίσης στη μεν Νάξο την πρώτη Κυριακή του ΢επτεμβρίου, κατά την εορτή της συνάξεως των πέντε αγίων της Παροναξίας, στη δε Πάρο την Σρίτη Κυριακή του ΢επτεμβρίου, κατά τον εορτασμό εκεί της ίδιας εορτής. Οι εν χρήσει ακολουθίες του οσίου Νικοδήμου έχουν γραφτεί από τον υμνογράφο της Μεγάλης του Φριστού Εκκλησίας γέροντα Γεράσιμο Μικραγιαννανίτη, καθώς και από τον νάξιο μητροπολίτη Πατρών κυρό Νικόδημο τον Βαλληνδρά και τον επίσης νάξιο αρχιμανδρίτη Νικόδημο Παυλόπουλο, ηγούμενο της μονής Λειμώνος της Λέσβου. Ναοί του οσίου Νικοδήμου έχουν χτιστεί πρωτίστως στη Νάξο: Πρόκειται για τον μεγάλο ναό του οσίου Νικοδήμου και του οσίου Νικολάου του Πλανά, στη Φώρα της Νάξου, αλλά και για μικρότερους ναούς του στο Γλινάδο και στο ΢αγκρί. Ειδικότερα στο Γλινάδο, θα πρέπει να παρατηρηθεί ότι ενώ επισήμως ενοριακός ναός του χωριού παραμένει ο ναός της Μεταμόρφωσης του ΢ωτήρος, λίγο έξω από το χωριό και κοντά στο νεκροταφείο του, ουσιαστικά χρέη ενοριακού ναού εκτελεί ο μεγάλος και νεόδμητος ναός του αγίου Νικοδήμου, που βρίσκεται σχεδόν στην είσοδο του χωριού, άρα και πρακτικά εξυπηρετεί τους εκκλησιαζόμενους, ιδιαίτερα δε εκείνους που είναι μεγάλης ηλικίας. Οι κυριακάτικες λειτουργίες λοιπόν κατά κανόνα τελούνται στον ναό του οσίου Νικοδήμου, ενώ στην κανονική ενορία της Μεταμορφώσεως λειτουργούν κατά κανόνα όταν υπάρχει μνημόσυνο. ΢τον ναό λοιπόν αυτό τελείται πανηγυρικός

΢υνέδριο «Οι αδελφοί Grimm και το λαϊκό παραμύθι: αφηγήσεις, αναγνώσεις, μεταμορφώσεις» (Αθήνα, 22-24 Νοεμβρίου 2012 / Σμήμα Υιλολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών - Σμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας - Παιδαγωγικό Σμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Αιγαίου). Τπό δημοσίευση στα Πρακτικά.

8 Σην κυριότερη περί του αγίου Νικοδήμου βιβλιογραφία συγκεντρωμένη βλ. στη μελέτη Μ.Γ. ΒΑΡΒΟΤΝΗ΢, Λαϊκός πολιτισμός και εκκλησιαστική παράδοση. Μια λαογραφική ανάγνωση του «Πηδαλίου» των Αγαπίου ιερομονάχου και Νικοδήμου Αγιορείτου, Αθήνα, 2006· Βλ. επίσης Γ. ΣΖΑΝΝΕΣΗ΢, «Η Ευρώπη με τη γραφίδα του αγίου Νικοδήμου», Αγαθοεργίη. Σιμητικός τόμος για τον επίσκοπο Κυανέων Χρυσόστομο Μαυρογιαννόπουλο διαπρεπή Νάξιο της διασποράς, Αθήνα, 2008, σελ. 474.

151

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

εσπερινός με αρτοκλασία την παραμονή και πανηγυρική θεία λειτουργία ανήμερα της εορτής, με μεγάλη συμμετοχή κόσμου9. Παραλλήλως, θα πρέπει να αναφερθεί ότι ναοί του ήδη υπάρχουν και σε άλλους ελληνικούς τόπους: Για παράδειγμα θα αναφέρουμε τον κοιμητηριακό ναό της Μιδέας Αργολίδος, τον ναό στη μονή αγίου Νεκταρίου Γλυφάδος και τον πρόσφατα θεμελιωμένο ναό στην Ιερά Μητρόπολη Λαγκαδά, Λητής και Ρεντίνης. Επίσης στη μνήμη του αγίου έχουν ιδρυθεί μια μεγάλη μονή στο Πεντάλοφο της Γουμένισσας του Κιλκίς, το 1981 ως μετόχι της μονής ΢ίμωνος Πέτρας Αγίου Όρους, και προσφάτως στον Πυργετό, που ανήκει στην Ιερά Μητρόπολη Λαρίσης και Συρνάβου 10. Πρόκειται για μαρτυρίες σχετικά με τη διάδοση της λατρείας του οσίου Νικοδήμου στην Ελλάδα, στην οποία πρωταγωνιστικό ρόλο παίζει το Άγιον Όρος, όπου εξόχως τιμάται, δεδομένου ότι είναι ο κατεξοχήν γνωστός αγιορείτης άγιος της εποχής μας, και είναι φυσικό οι μοναχοί του Αγίου Όρους να ενδιαφέρονται για την προβολή του και τη διάδοση της λατρείας του. Ψστόσο, εκείνο που κυρίως μας ενδιαφέρει εδώ είναι η ναξιακή λατρεία του, ο τρόπος δηλαδή που τιμάται στη γενέτειρά του Νάξο, της οποίας, κατά την υμνολογία του, αποτελεί «καύχημα» 11. Ήδη παραπάνω αναφέρθηκε ότι εκτός της καθιερωμένης μνήμης του στη Νάξο υπάρχει ακόμη μία, κατά την προσφάτως καθιερωθείσα εορτή της συνάξεως των εν Παροναξία αγίων. Οι εορτές αυτές των συνάξεων των αγίων ενός τόπου, κατά κανόνα καλοκαιρινές ή πρώιμα φθινοπωρινές, αποτελούν νεότερες μορφές τοπικής λατρείας, που έχουν καθιερωθεί από νέους μητροπολίτες, στην προσπάθειά τους να τονώσουν τη λατρευτική και πνευματική ζωή της επαρχίας τους. Για την επίτευξη του σκοπού αυτού, οι επίσκοποι καταφεύγουν στο γνωστό και δημοφιλές μέσο της τελετουργικής λαμπρότητας, το οποίο σαφώς προσελκύει τον λαό, και το οποίο βεβαίως εξασφαλίζεται με την τέλεση μιας αρχιερατικής ― ή κάποτε και πολυαρχιερατικής ― πανηγύρεως12. Θα πρέπει στο σημείο αυτό να παρατηρηθεί ότι οι εορτές των συνάξεων των αγίων μιας περιοχής ή ενός νησιού αποτελούν ενδιαφέρουσες επίσης περιπτώσεις νεωτερικών εκκλησιαστικών τελετών, με μεγάλο ενδιαφέρον για τη θρηΒλ. σχετικά Μ.Γ. ΢ΕΡΓΗ΢, Λαογραφικά και εθνογραφικά από το Γλινάδο Νάξου, Αθήνα, 1994, όπου και αναλυτική αναφορά στα ναοδομικά του χωριού.

10 Γ. ΣΖΑΝΝΕΣΗ΢, «Αφορμές από τρία νέα βιβλία», Αργοκοιλιώτισσα. Η Παναγία της Νάξου 16/58 (2010), σελ. 20.

11 Μητροπολίτης Πατρών ΝΙΚΟΔΗΜΟ΢ (Βαλληνδράς), «Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης ο εκ της νήσου Νάξου», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 16 (1996-2000), Πρακτικά ΢υμποσίου «Νικοδήμου Αγιορείτου του Ναξίου Πνευματική Μαρτυρία», σελ. 16-18.

12 Μητροπολίτης Παροναξίας ΑΜΒΡΟ΢ΙΟ΢ (΢τάμενας), «Η απήχησις του αγίου Νικοδήμου εις τον λαόν της γενετείρας του νήσου Νάξου», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 16 (19962000), Πρακτικά ΢υμποσίου «Νικοδήμου Αγιορείτου του Ναξίου Πνευματική Μαρτυρία», σελ. 22-30, όπου όλες οι λεπτομέρειες για την αγιοποίησή του και τη λατρεία του στη Νάξο.

9

152

΢ύγχρονη ναξιακή λαϊκή λατρεία

σκευτική λαογραφία μας. Μας δείχνουν τον τρόπο με τον οποίο η Εκκλησία διαχειρίζεται το παλαιότερο λατρευτικό και τελετουργικό δυναμικό της, αλλά και την αγάπη του λαού για τους πανηγυρικούς εορτασμούς των αγίων. Πρόκειται για έναν τρόπο διαχείρισης που είναι γνωστός και σε άλλους λαούς, και έχει απασχολήσει και τη σχετική διεθνή βιβλιογραφία13. Γι’ αυτό και θα αποτελέσουν στο μέλλον θέμα ιδιαίτερης μελέτης, στα πλαίσια ειδικής εργασίας. Από την άλλη πλευρά οι εορτές αυτές, καθώς έχουν τοπικό χρώμα, συνδέονται άμεσα και με το ζήτημα της τοπικής ταυτότητας κάθε περιοχής. Άλλωστε, τα σχετικά με τους τοπικούς αγίους κατεξοχήν προσφέρονται για την προβολή δεδομένων που επιλέγονται ώστε να συγκροτήσουν την προβαλλόμενη τοπική ταυτότητα μιας περιοχής, ενός νησιού εν προκειμένω. Γι’ αυτό και ο τοπικός ανταγωνισμός Νάξου και Πάρου, στο πλαίσιο της γειτνίασης των δύο νησιών, αλλά και της συνύπαρξής τους στον ίδιο διοικητικό μηχανισμό και στο ίδιο γεωγραφικό διαμέρισμα, την Παροναξία, δημιουργεί την ανάγκη να επαναληφθεί ο θρησκευτικός εορτασμός και στο άλλο μεγάλο νησί της Μητροπόλεως, στην Πάρο, και μάλιστα σε χρόνο που να μην απέχει από τον ανάλογο εορτασμό της Νάξου. Άλλωστε η σχέση των τοπικών ανταγωνισμών και των τοπικιστικών εκδηλώσεων με την τοπική επίσης λατρεία ορισμένων αγίων είναι φαινόμενο γνωστό και ιδιαιτέρως ενδιαφέρον, στον γεωγραφικά πολυδιασπασμένο και γι’ αυτό πολιτισμικά πολυποίκιλο ελληνικό χώρο 14. Ήδη λοιπόν ο εορτασμός της μνήμης του οσίου Νικοδήμου στη γενέτειρά του αποκτά ειδικό τοπικό χρώμα, και μόνο με τον καθορισμό και δεύτερης εορτής του στο νησί, άγνωστης στην υπόλοιπη Ελλάδα. Σην εθιμοταξία της καλοκαιρινής εορτής του οσίου Νικοδήμου μπορούμε να δούμε μέσα από περιγραφές τοπικών ναξιακών εντύπων, αλλά και του τύπου της Νάξου. Από αυτές παρατηρούμε ότι τα τελευταία χρόνια, και μάλιστα μετά την ενθρόνιση στην Ιερά Μητρόπολη Παροναξίας του νέου μητροπολίτου κ. Καλλινίκου, ναξιακής καταγωγής, καταβάλλεται συστηματική προσπάθεια για να μεγιστοποιηθεί το πνευματικό περιεχόμενο της εορτής, δια της ενισχύσεως του τελετουργικού σκέλους της. Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα πορεία, η οποία διαπιστώνεται και σε άλλες ελληνικές περιοχές, και κατά κανόνα συνδυάζεται με την ανάρρηση νέων μητροπολιτών στις κατά τοπικές εκκλησίες, που βάζουν ως στόχο τους την αναγέννηση της πνευματικής και λατρευτικής ζωής στην επαρχία τους. Και αυτό γίνεται κατά βάση με την ανάπτυξη νέων, πολυσύνθετων και λαμπρών τελετουργικών μορφών, στις οποίες η αδυναμία ουσιαστικής πρωτοτυπίας 13 BENJAMIN BEIT-HALLAHMI (εκδ.), The psychology of religious behaviour, belief and experience, Taylor and Francis, 1997, σελ. 123· Βλ. επίσης CATHERINE M. BELL, Ritual theory, ritual practice, Oxford University Press, 1992, σελ. 24-26 και ROBERT N. BELLAH, «Religious evolution», American Sociological Review (1964), σελ. 358-374.

14 Βλ. σχετικά Μ.Γ. ΜΕΡΑΚΛΗ΢, Ελληνική λαογραφία, Αθήνα, 2004, σελ. 51-52.

153

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

αντισταθμίζεται από τον ευφυή και καλαίσθητο συνδυασμό ήδη γνωστών εκδηλώσεων της εκκλησιαστικής λατρείας και της σχετικής με αυτή λαϊκής θρησκευτικότητας. Όπως σχετικά σημειώνει ο William A. Christian15, η διαχείριση του παλαιότερου τελετουργικού υλικού και ο εμπλουτισμός του αποτελεί βασικό τρόπο προσέλκυσης των πιστών στις κατά τόπους και λαούς εκκλησιαστικές και θρησκευτικές εκδηλώσεις. Σο ναξιακό πανηγύρι του οσίου Νικοδήμου που μελετούμε αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση τέτοιας προσπάθειας και παρόμοιων σχεδιασμών. Η επιζητούμενη πνευματικότητα και η επιδιωκόμενη τελετουργική λαμπρότητα επιτυγχάνονται κυρίως με δύο τρόπους: Με την πρόσκληση επισκόπων από άλλες περιοχές, ώστε να πάρουν μέρος στις σχετικές λατρευτικές εκδηλώσεις, και με τον συσχετισμό της πανήγυρης προς τη μεταφορά λειψάνων αγίων ή περιπύστων εικόνων, που θα τεθούν σε προσκύνηση, δίνοντας αφορμή για την τέλεση σχετικών ακολουθιών16. Η πρώτη συνδυάζει την πανήγυρη με την εκκλησιαστική τελετουργική λαμπρότητα της πολυαρχιερατικής θείας λειτουργίας, την οποία πάντοτε χαίρεται ο λαός μας, καθώς σε αυτή πολλοί βλέπουν και βυζαντινές αναφορές, η καταφυγή στις οποίες αποτελεί βασικό συστατικό στοιχείο της λαϊκής ιδεολογίας, κυρίως σε εποχές κρίσεων και δυσχερειών, όπως η παρούσα. Καθώς τα βυζαντινά ιδεολογήματα, σε μια προσπάθεια δικαίωσης, ατομικής και συλλογικής, μέσω της καταφυγής στο «ένδοξο» αυτοκρατορικό παρελθόν των βυζαντινών χρόνων, είναι ιδιαιτέρως δημοφιλή, παρόμοιες εκκλησιαστικές τελετουργίες λειτουργούν και λυτρωτικά για όσους τις παρακολουθούν. Η περιήγηση σε περιγραφές και εκτιμήσεις σχετικών ιστότοπων και μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι, εν προκειμένω, απολύτως αποδεικτική. Από την άλλη πλευρά, η παραδοσιακή θρησκευτικότητα του ελληνικού λαού έχει βρει πλέον νέους τρόπους έκφρασης, μέσω σχετικών ιστοσελίδων και αναφορών ή περιγραφών πρακτορείων εκκλησιαστικών ειδήσεων, που ενημερώνουν το κοινό για πανηγύρεις σε όλη την Ελλάδα, παρέχοντας μάλιστα και ανάλογο οπτικοακουστικό υλικό. ΢το πλαίσιο αυτό, οι πιστοί γίνονται ολοένα και πιο απαιτητικοί για λαμπρές τελετουργικές μορφές πανηγυριών17, και η Εκκλησία ανταποκρίνεται ολοένα και με μεγαλύτερη θέρμη σε αυτό το αίτημα.

WILLIAM A. CHRISTIAN JR, «Folk religion. An overview», The Encyclopaedia of Religion 5 (1987), σελ. 234. Βλ. τη χαρακτηριστική περιγραφή που παραθέτει ο Γ. ΛΟΓΑΡΑ΢, «Η εορτή του αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου στη Νάξο», Αργοκοιλιώτισσα. Η Παναγία της Νάξου 18/70 (2013), σελ. 4-5, και η οποία χρησιμοποιείται στη συνέχεια ως πηγή άντλησης τελετουργικών πληροφοριών, που κατόπιν σχολιάζονται.

17 Βλ. σχετικά ανάλογες διαπιστώσεις στους WILLIAM CROOKE - REGINALD EDWARD ENTHOVEN, Religion and folklore of northern India, S. Chand, 1972, σελ. 145. Επίσης, WILLIAM CROOKE, The popular religion and folklore of northern India, Kessinger Publishing, LLC, 2004, σελ. 135-137 και LARRY DANIELSON, «Religious Folklore», στο ELLIOTT ORING (εκδ.), Folk groups and folklore genres: An introduction, London, 1986, σελ. 246.

15 16

154

΢ύγχρονη ναξιακή λαϊκή λατρεία

Και πάλι, η κρισιμότητα των ιστορικών περιστάσεων και η αβεβαιότητα της πολιτικής και οικονομικής κατάστασης, με τις επιπτώσεις της στην καθημερινότητα των ανθρώπων, συντελεί στην μεγιστοποίηση αυτών των καταστάσεων. Αλλά και η μεταφορά ιερών λειψάνων και θαυματουργών εικόνων αποτελεί μια πραγματικότητα που έχει λάβει μεγάλες διαστάσεις και αποτελεί σημαντικό φαινόμενο της ελληνικής νεωτερικής θρησκευτικότητας. ΢την περίπτωση της πανήγυρης του οσίου Νικοδήμου του Αγιορείτη στη Νάξο, οι περιγραφές των κατ’ έτος πανηγυριών είναι απολύτως ενδεικτικές: Για παράδειγμα, τον Ιούλιο του 2013 η εορτή συνδυάστηκε με τη μεταφορά αποτμήματος του λειψάνου του Ιωάννου του Προδρόμου από τη μονή Προφήτη Ηλία της Θήρας, ενώ είχαν προσκληθεί και πήραν μέρος στις σχετικές ακολουθίες πλην του επιχωρίου, άλλοι τρεις μητροπολίτες, από διάφορες μητροπόλεις της Εκκλησίας της Ελλάδος. Σην υποδοχή του λειψάνου στο προαύλιο του εορτάζοντος ναού της Νάξου ακολούθησε μέγας πανηγυρικός εσπερινός, στον οποίο χοροστάτησε και έκανε το σχετικό κήρυγμα ένας από τους φιλοξενούμενους μητροπολίτες. ΢τη συνέχεια τελέσθηκε αγρυπνία, κατά την οποία έψαλαν και την παράκληση στον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, λόγω της παρουσίας του λειψάνου του στον ναό. Πρόκειται για μια ακόμη περίπτωση μεταφοράς μοναστηριακών ακολουθιών από το μοναστικό τυπικό στο τυπικό των κοσμικών ενοριών, που αποτελεί ιδιαίτερο νεωτερικό λατρευτικό φαινόμενο της εποχής μας, και έχει ήδη μελετηθεί σε ειδική εργασία μας για το ζήτημα18. Παραλλήλως, το πανηγύρι του οσίου Νικοδήμου παρουσιάζει εμφανείς επιδράσεις από τα πανελληνίως πλέον καθιερωμένα, σε περιπτώσεις αστικών πανηγυριών. Θα αναφέρουμε χαρακτηριστικά δύο από αυτά, το τύπωμα και την τοποθέτηση αφισών που διαφημίζουν το πανηγύρι, γνωστοποιούν στους πιστούς την τέλεσή του και παρουσιάζουν το πρόγραμμα των ακολουθιών του19, και την εκτύπωση αυτοκόλλητων σημάτων, τα οποία διανέμονται έναντι μικρού ― συνήθως συμβολικού και εθελοντικού ― αντιτίμου, και φέρονται από τους πιστούς στο πέτο ή στο ύψος του στήθους, δείγμα της συμβολικής συμμετοχής τους στις δαπάνες της πανηγύρεως, ή της συμμετοχής τους στο έργο της οικονομικής ενίσχυσης του ναού20. Αμφότερα έχουν συστηματικά μελετηθεί από τη σύγχρονη λαογραφική βιβλιογραφία μας, και αποτελούν χαρακτηριστι-

18 Βλ. Μ.Γ. ΒΑΡΒΟΤΝΗ΢, «Μοναστηριακές επιδράσεις στην ελληνική ενοριακή λαϊκή λατρεία», Εκκλησιαστικός Φάρος 83-84 (2012-2013), σελ. 21-40, με βιβλιογραφία και παραδείγματα.

19 Βλ. σχετικά Γ.Φ. ΚΟΤΖΑ΢, «Μεταξύ θρησκευτικής λαογραφίας και υλικού πολιτισμού: Η αφίσα στο πανηγύρι του αστικού χώρου», Λαογραφία 41 (2007-2009), Σόμος Εκατονταετήριος. Αφιέρωμα στα εκατό χρόνια (1908-1909/2008-2009) της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας και του περιοδικού «Λαογραφία», σελ. 215-244.

20 ΢χετικά Γ. ΒΟΖΙΚΑ΢, «Σο αυτοκόλλητο σήμα στο θρησκευτικό πανηγύρι της πόλης», Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας 29-30 (1999-2003), σελ. 353 κ.ε.

155

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

κά παραδείγματα αστικών και νεωτερικών επιδράσεων και επιρροών στη συγκρότηση του νεωτέρου ναξιακού πανηγυριού, το οποίο εξετάζουμε εδώ. Σην κυριώνυμη ημέρα της εορτής, στις 14 Ιουλίου, συνήθως τελείται στον ναό του αγίου στη Φώρα, όπου τιμάται επίσης και ο νάξιος νεοφανής άγιος Νικόλαος Πλανάς, όρθρος και πολυαρχιερατική θεία λειτουργία, στην οποία προΐσταται κάποιος από τους προσκεκλημένους αρχιερείς, και μάλιστα ο έχων τα πρεσβεία. Και πάλι το κήρυγμα γίνεται από κάποιον από τους αρχιερείς. ΢τους υπόλοιπους ναούς του αγίου στο νησί τελείται θεία λειτουργία με αρτοκλασίες και περιφορές των ανθοστολισμένων εικόνων του, ωστόσο ο κύριος εορτασμός γίνεται στον μεγάλο ενοριακό ναό της Φώρας, για τον οποίο έγινε λόγος και προηγουμένως. Σο απόγευμα της ίδια ημέρας στον ενοριακό ναό της Φώρας γίνεται εσπερινός και ψάλλεται η παράκληση του αγίου Νικοδήμου, μπροστά στην επίσης ανθοστολισμένη εικόνα του και στο τμήμα των λειψάνων του που κατέχει ο ναός, και το οποίο βρίσκεται σε ειδικό τραπέζι, με λουλούδια και λαμπάδες αναμμένες, στο κέντρο του ναού, για να προσκυνούν οι πιστοί. Ακολουθεί πανηγυρική λιτανεία της εικόνας του αγίου και των λειψάνων. Σην εικόνα του αγίου, σε ειδικό λιτανευτικό κουβούκλιο, συνήθως μεταφέρουν άνδρες του ναυτικού κλιμακίου Νάξου, ενώ τα λείψανα κρατούν κληρικοί. Προπορεύεται η Υιλαρμονική του δήμου Νάξου, που δίνει ιδιαίτερο πανηγυρικό τόνο στην όλη λιτανευτική πομπή21. Και εδώ έχουμε την ανάμιξη του εκκλησιαστικού τυπικού με στοιχεία του δημόσιου τελετουργικού, όπως η παρέλαση της φιλαρμονικής και η εμπλοκή ανδρών των ενόπλων δυνάμεων, με στόχο την αύξηση της θεαματικότητας άρα και της τελετουργικής λαμπρότητας, ώστε να προσελκυσθεί περισσότερος κόσμος στις εκκλησιαστικές αυτές τελετουργικές μορφές. ΢υνυπάρχει η ιδέα αυτή βεβαίως και με την πίστη ότι μια τέτοια ανάμιξη συμβάλλει στον σεβαστικότερο, λαμπρότερο και πλέον αρμόζοντα στον τιμώμενο άγιο εορτασμό της μνήμης του, κάτι που είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρον από τη σκοπιά της νεωτερικής θρησκευτικής λαογραφίας μας 22. Οι αστικές αυτές λιτανείες έχουν μελετηθεί ιδιαιτέρως, βλ. Μ.Γ. ΒΑΡΒΟΤΝΗ΢, «Αστικές εκκλησιαστικές λιτανείες», στο ΚΤΡΙΛΛΟ΢ ΚΑΣΕΡΕΛΟ΢ - ΑΠ. ΓΛΑΒΙΝΑ΢ - ΓΡ. ΛΑΡΕΝΣΖΑΚΗ΢ (επιμ.), ΢κεύος εις Σιμήν. Αφιερωματικός τόμος επί τη συμπληρώσει 25ετίας από της εις Επίσκοπον χειροτονίας και 20ετίας από της ενθρονίσεως του Μητροπολίτου Αυστρίας και Εξάρχου Ουγγαρίας καί Μεσευρώπης κ. Μιχαήλ. Festschrift zum 25 jährigen Jubiläum der Bischofsweihe und 20 jährigen Jubiläum Metropolit von Austria und Exarch von Ungarn und Mitteleuropa Dr. Michael Staikos, Αθήναι-Βιέννη, 2011, σελ. 67-75.

22 Σο ζήτημα της χρήσης μορφών του δημόσιου τελετουργικού στην εκκλησιαστική λατρευτική πράξη είναι μεγάλο, βλ. Μ.Γ. ΒΑΡΒΟΤΝΗ΢, «Μορφές του ελληνικού δημόσιου τελετουργικού και ελληνική λαϊκή θρησκευτικότητα. Μικρή σπουδή στην λαογραφική υπόσταση των δημόσιων τελετών στην Ελλάδα», στο Νεωτερική ελληνική λαϊκή θρησκευτικότητα. ΢υναγωγή μελετών θρησκευτικής λαογραφίας, Θεσσαλονίκη, 2013, σελ. 719-751, όπου και η ξένη σχετική βιβλιογραφία· Ο ΙΔΙΟ΢, «Οι εθνοτοπικές παραδόσεις στις μορφές του δημόσιου τελετουργικού της Θράκης», στο Νεωτερική ελληνική λαϊκή θρησκευτικότητα, ό.π., σελ. 679-696· Βλ. επίσης JOHN D. PHOTIADIS, «Overt conformity to church teaching as a function of religious belief and group participation», American Journal of Soci21

156

΢ύγχρονη ναξιακή λαϊκή λατρεία

Ενδιαφέρουσα επίσης είναι η καθιερωμένη εθιμοταξία της αστικής αυτής λιτανείας: Λιτανεύονται η εικόνα του εορτάζοντος αγίου και τα λείψανα, τόσο τα δικά του όσο και τα τυχόν φιλοξενούμενα για την πανήγυρη στον ναό, στους κεντρικούς δρόμους της πόλης, περνώντας από την οδό Παπαβασιλείου, την παραλιακή οδό και την οδό μπροστά από το 1ο Δημοτικό ΢χολείο, περνάει η πομπή από τον ναό της Παναγίας της Φρυσοπολίτισσας και καταλήγει στον μητροπολιτικό ναό της Ζωοδόχου Πηγής. ΢την παραλιακή οδό, και μάλιστα στην παραλιακή πλατεία, γίνεται στάση και τελείται δέηση. Οι στάσεις αυτές, ιδίως σε παρεκκλήσια, ξωκλήσια, προσκυνητάρια και τρίστρατα είναι γνωστές και στις παλαιότερες παραδοσιακές λιτανείες, αλλά και στις λιτανευτικές πομπές του επιταφίου, των αναστάσεων και των εικόνων των αγίων που εορτάζουν, εδώ όμως τα νεωτερικά στοιχεία κάνουν επίσης αισθητή την παρουσία τους: Η δέηση τελείται σε εξέδρα που έχει στηθεί στην πλατεία, σε έναν χώρο δηλαδή που δεν σχετίζεται με τους κρίσιμους, οριακούς ή μεθοριακούς, πάντως όμως διαβατήριους χώρους της παλαιάς αγροτοκτηνοτροφικής κοινότητας, αλλά εκφράζει πλήρως το νέο αστικό τρόπο οργάνωσης του χώρου, καθώς αποτελεί τον χαρακτηριστικότερο τόπο του αστικού οικισμού της Φώρας 23. Μετά το τέλος της δέησης, εκφωνείται σύντομος πνευματικός λόγος από τον αρχιερέα ο οποίος προΐσταται της λιτανείας, ένα ακόμη νεωτερικό στοιχείο των σύγχρονών μας λιτανευτικών πομπών, που κατά βάση έγινε γνωστό από την αντίστοιχη πρακτική την οποία ακολουθούσαν διακεκριμένες εκκλησιαστικές προσωπικότητες, όπως για παράδειγμα ο μακαριστός αρχιεπίσκοπος Αθηνών Φριστόδουλος Α´. Θα πρέπει μάλιστα εδώ να παρατηρήσουμε ότι είναι άξια μελέτης η επίδραση αυτή, που σαφώς πραγματώνεται και υποστασιοποιείται και μέσω της τηλεοπτικής μετάδοσης και προβολής παρόμοιων εκκλησιαστικών λατρευτικών πράξεων και πρακτικών, όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο Leonard Norman Primiano24. Εν προκειμένω, πολλές από τις πρακτικές που ακολουθούσε ο Φριστόδουλος έχουν, μέσω της επανάληψής του από κληρικούς που τις υιοθέτησαν ή από επισκόπους και μητροπολίτες που έζησαν

ology (1965), σελ. 423-428 καθώς και MARY S. SUTHERLAND κ.ά., «Strengthening rural youth resiliency through the church», Journal of Health Education 28/4 (1997), σελ. 205-214.

23 Παρόμοια φαινόμενα βλ. KRISTOFFER B. KRISTENSEN - DARHL M. PEDERSEN - RICHARD N. WILLIAMS, «Profiling religious maturity: The relationship of religious attitude components to religious orientations», Journal for the Scientific Study of Religion 40/1 (2001), σελ. 75-86. Επίσης, JULIAN KRZYŻANOWSKI, «Legend in literature and folklore», Fabula 9/1-3 (1967), σελ. 111-117 και NIKOLAUS KYLL, Heidnische Weihe-und Votivgaben aus der Römerzeit des Trierer Landes, Paulinus-Verlag, 1966, σελ.

214 κ.ε., με χαρακτηριστικές περιγραφές.

24 Βλ. σχετικά LEONARD NORMAN PRIMIANO, «Vernacular religion and the search for method in religious folklife», Western Folklore 54/1 (1995), σελ. 37-56 και E.V.E. PROSPER, «La religion populaire à la Réunion», Contribution à l'histoire des mentalités, Publications de l’Institut de linguistique et d'anthropologie, Université de la Réunion 2 (1985), σελ. 345 κ.ε., με βιβλιογραφία και παραδείγματα.

157

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

κοντά του και τις επαναλαμβάνουν, περάσει στην τοπική εθιμοταξία των πανηγύρεών μας, ανανεώνοντας και εμπλουτίζοντας και τη λατρευτική ζωή μας. ΢το ίδιο πλαίσιο μπορεί να ενταχθεί η καύση πυροτεχνημάτων, η οποία μαρτυρείται, και μάλιστα με θετικά σχόλια, στις ναξιακές σύγχρονές μας περιγραφές του πανηγυριού: «Κατά τη διέλευση από την παραλιακή οδό εκάησαν εντυπωσιακά πυροτεχνήματα που έδωσαν ιδιαίτερη εντύπωση στον όλο σπουδαίο εορτασμό του αγίου Νικοδήμου25.» Εδώ έχουμε άλλη μία ανάμιξη του εκκλησιαστικού με το δημόσιο τελετουργικό, σε μια περίπτωση νεωτερικής και εκκοσμικευμένης εκδήλωσης, που ωστόσο γίνεται ευμενώς δεκτή από τον λαό, και αυξάνει, στη λαϊκή συνείδηση, την τιμή προς τον εορταζόμενο άγιο. Αυτό συμβαίνει επειδή, όπως και παραπάνω αναφέρθηκε, ο λαός δέχεται με ευχαρίστηση κάθε τελετουργική καινοτομία που αυξάνει τη λαμπρότητα και τη θεαματικότητα των εκκλησιαστικών τελετών που παρακολουθεί, ακριβώς επειδή αυτές του καλύπτουν τη μύχια ανάγκη του για το τελετουργικό 26. Θα μπορούσε μάλιστα να παρατηρηθεί ότι για τη λαϊκή συνείδηση η έννοια της εκκλησιαστικής λαμπρότητας δεν συναρτάται τόσο προς την ορθόδοξη πνευματικότητα, αλλά μάλλον συνδέεται με τη θεαματική εντυπωσιακότητα, η οποία θέλγει τον λαό διαχρονικά, γι’ αυτό και παρόμοιες μορφές γίνονται ευμενώς δεκτές στα αστικά πανηγύρια των πόλεων, όπως το ναξιακό πανηγύρι του οσίου Νικοδήμου του Αγιορείτη, στο οποίο αναφερόμαστε εδώ. Σην αναζήτηση της πνευματικότητας ο λαός έχει συνδέσει με τα μοναστήρια και τις μοναστηριακές ακολουθίες, τις οποίες επίσης παρακολουθεί, όπου μάλιστα αν δει να εισάγονται και να υιοθετούνται οι «λαμπρές» εκδηλώσεις των αστικών πανηγυριών επαναστατεί και αντιδρά27. Αυτό που δέχεται ως λαμπρό και φαντασμαγορικό στις αστικές ενορίες απορρίπτει ως σχεδόν ασεβές στις μοναστηριακές ακολουθίες, βάζοντας ένα ευδιάκριτο όριο ανάμεσα στην εκκοσμικευμένη πόλη και τον πνευματοποιημένο μοναστηριακό χώρο, και μετέχοντας

Βλ. Γ. ΛΟΓΑΡΑ΢, ό.π., σελ. 4. Για το φαινόμενο της εκκοσμίκευσης και τις επιδράσεις του στις λατρευτικές τελετουργίες βλ. Μ.Γ. ΒΑΡΒΟΤΝΗ΢, «Πνευματικότητα και εκκοσμίκευση στα έθιμα της ελληνικής λαϊκής λατρείας», στο Ιερά ΢ύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Χριστόδουλος. Αφιερωματικός τόμος, Αθήναι, 2010, σελ. 529-537, με βιβλιογραφία και παραδείγματα. Επίσης βλ. WARREN H. WILSON, «Social Life in the Country», Annals of the American Academy of Political and Social Science 40 (1912), σελ. 119-130.

27 Πρβλ. σχετικά Μ.Γ. ΒΑΡΒΟΤΝΗ΢, «Αστική λαϊκή θρησκευτικότητα σε ενοριακά πλαίσια: Η περίπτωση της ενορίας της Αγίας Αναστασίας της Πατρικίας της Ι. Μητροπόλεως Περιστερίου», στο Γ. ΑΝΔΡΕΙΨΜΕΝΟ΢ (επιμ.), Ευκαρπίας Έπαινος. Αφιέρωμα στον καθηγητή Παναγιώτη Δ. Μαστροδημήτρη, Αθήνα, 2007, Πορεία, σελ. 183-199· Ο ΙΔΙΟ΢, «Λαϊκά θρησκευτικά πανηγύρια αθηναϊκών ενοριών», στο Γ.Κ. ΚΑΙΡΟΥΤΛΑ - ΢.Γ. ΥΙΛΙΠΠΟΣΗ (εκδ.), Αθηναϊκό Ημερολόγιο 19 (2008), σελ. 210-218, όπου και παραδείγματα.

25 26

158

΢ύγχρονη ναξιακή λαϊκή λατρεία

και των δύο, κατά τη στιγμή, την περίσταση και τις διαθέσεις του, όπως σχετικά παρατηρεί ο Lewis R. Rambo28. Σο ίδιο μπορεί να παρατηρηθεί και στην εκτενή αναφορά των περιγραφών της πανηγύρεως στους «επισήμους» που παρακολουθούν τη λιτανεία. Με τον όρο αυτό συνήθως εννοούνται αιρετοί τοπικοί άρχοντες, μέλη της τοπικής και της περιφερειακής αυτοδιοίκησης (δήμαρχοι, αντιδήμαρχοι, περιφερειάρχες και αντιπεριφερειάρχες, δημοτικοί και περιφερειακοί σύμβουλοι), μέλη της κυβέρνησης (υπουργοί και υφυπουργοί) και του κοινοβουλίου (βουλευτές και ευρωβουλευτές), οι στρατιωτικές και δικαστικές αρχές, αλλά και διορισμένοι υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι (γενικοί και ειδικοί γραμματείς υπουργείων), ακόμη δε και πολιτευτές, που δεν επέτυχαν να εκλεγούν ή πρόκειται προσεχώς να κατέλθουν ως υποψήφιοι, ή όσοι κατά το πρόσφατο παρελθόν κατέλαβαν αυτές τις θέσεις, οι συνήθως χαρακτηριζόμενοι ως «τέως». Έχουμε εδώ άλλη μία εμπλοκή του δημόσιου με το εκκλησιαστικό τελετουργικό, και μάλιστα με προφανείς πολιτικούς και μάλλον υστερόβουλους σκοπούς: Αντιμετωπίζοντας την Εκκλησία ως δεξαμενή άντλησης ψήφων, τα κάθε είδους πολιτικά πρόσωπα επιλέγουν να επιδείξουν δημοσίως την ευλάβειά τους, ώστε να γίνει αυτή αισθητή από τους πιστούς, επηρεάζοντας τις πολιτικές επιλογές τους. Γι’ αυτό άλλωστε και εμφανίζονται στους ναούς σε ορισμένες μόνο ακολουθίες ή συγκυρίες (δοξολογίες, πανηγυρικούς εσπερινούς, λιτανείες κ.λπ.) ή σε ορισμένα σημεία των ακολουθιών αυτών (συνήθως προς το τέλος, όταν έχει συγκεντρωθεί κόσμος), σχεδόν πάντοτε σε συνάρτηση με την παρουσία του επιχωρίου μητροπολίτη, ώστε να υπογραμμίζουν τόσο την «διαφορετικότητά» τους από τον λαό, όσο και το ότι ανήκουν σε ένα άλλο τμήμα του εκκλησιάσματος, αυτό των «επισήμων»29. Οι αντιλήψεις αυτές συχνά ενισχύονται και από εκκλησιαστικούς παράγοντες, οι οποίοι πιστεύουν ότι με τον τρόπο αυτό η όποια εκκλησιαστική τελετή αποκτά λαμπρότητα και επιβολή συμβολική στον λαό. Έτσι, κατά παράβαση της βασικής αρχής του χριστιανισμού για την ισότητα όλων απέναντι στον Θεό, οι τοπικοί ή άλλοι πολιτικοί απολαμβάνουν την πρωτοκαθεδρία, τοποθετούνται συχνά στα παραθρόνια του επισκοπικού θρόνου, παρά το γεγονός ότι αυτά προορίζονται για απολύτως συγκεκριμένες κατηγορίες κληρικών και λαϊκών, έχουν την πρώτη μετά τον κλήρο και τον επίσκοπο θέση στις λιτανεύ-

28 Παρόμοιες παρατηρήσεις βλ. στον LEWIS R. RAMBO, Understanding religious conversion, Yale University Press, 1993, σελ. 67· Πρβλ. R. REDFIELD, The little community-peasant society and culture, University of Chicago, 1960, σελ. 73-75, όπου και σχετική προγενέστερη βιβλιογραφία.

29 Ο «πολιτικός» αυτός ρόλος έχει επίσης επισημανθεί και από την ξένη σχετική βιβλιογραφία, βλ. ενδεικτικά STEPHEN J. RENO, «Religious symbolism: a plea for a comparative approach», Folklore 88/1 (1977), σελ. 76-85 και ANDRE ROUSSEAU, «Religion, culture et rapports sociaux: pour une position sociologique de la question de la religion populaire», Recherches de Science Religieuse 65/3 (1977), σελ.

235-236.

159

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

σεις, συχνά μάλιστα δέχονται και τις ονομαστικές ευχαριστίες του επισκόπου για την παρουσία τους, στα νεοεισηγμένα λογύδρια που εντάσσονται στους κάθε είδους πανηγυρικούς εκκλησιαστικού εορτασμούς, και για τα οποία έγινε λόγος και παραπάνω. Πρόκειται για την πλήρη ανάμιξη του δημόσιου με το εκκλησιαστικό τελετουργικό, που δημιουργεί και καλλιεργεί συνείδηση στον λαό, αλλά και που σχετίζεται με τους πολιτικούς ρόλους τους οποίους κάποτε αναλαμβάνουν ή εξυπηρετούν εκκλησιαστικοί παράγοντες30, ένα ευρύτερο θέμα που βρίσκεται όμως έξω από τα όρια τόσο της θρησκευτικής λαογραφίας όσο και της συγκεκριμένης διαπραγμάτευσής μας εδώ, καθώς δεν παρατηρείται στο ναξιακό πανηγύρι του οσίου Νικοδήμου του Αγιορείτη. ΢το μητροπολιτικό ναό της Ζωοδόχου Πηγής ψάλλεται η παράκληση της Παναγίας, μια λειτουργική πράξη που ουσιαστικά συνδέει τη νεοεισηγμένη λατρεία του οσίου Νικοδήμου με την παλαιά λατρευτική παράδοση του νησιού, δείχνοντας συμβολικά την ενότητα και τη διαχρονική πορεία της τοπικής Εκκλησίας, και εντάσσοντας τη λατρεία του οσίου Νικοδήμου στο σχήμα της παραδοσιακά καθιερωμένης λατρείας της Νάξου. Αυτό οφείλεται στο ότι στον εκκλησιαστικό χώρο η έννοια της παράδοσης και η πρακτική της συνέχειας αποτελούν σημαντικότατους και καθοριστικούς παράγοντες για τη συγκρότηση του τελετουργικού σκέλους της λατρείας. Η συμβολική αυτή σύνδεση εξασφαλίζει λοιπόν τη συνέχεια, και βοηθά ώστε να ενταχθεί ομαλά η νέα πανήγυρη στο σώμα της λατρευτικής ζωής της τοπικής Εκκλησίας, κάτι που είναι απαραίτητο ώστε να γίνει αποδεκτή από τον λαό και να ριζώσει στη λαϊκή λατρευτική συνείδηση και την αντίστοιχη παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά των Ναξίων31. ΢τις τελετουργικές μορφές που προαναφέρθηκαν, απαντούν, όπως και παραπάνω σποραδικά επισημάνθηκε, πολλά και ενδιαφέροντα στοιχεία δημόσιου τελετουργικού, σημαντικά για τον τρόπο συγκροτήσεως της επίσημης πανηγύρεως του αγίου, και για τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που τη συναπαρτίζουν. Η διαπλοκή του εκκλησιαστικού με το δημόσιο τελετουργικό συμβαδίζει βεβαί-

30 Σην πραγματικότητα αυτή έχει επισημάνει και η ξένη βιβλιογραφία, βλ. ενδεικτικά IRINA SEDAKOVA, «Politics and folk religion in the period of transition», Acta Ethnographica Hungarica 46/1 (2001), σελ. 131-136. Επίσης βλ. ROBERT A. SEGAL, «The Myth-Ritualist Theory of Religion», Journal for the Scientific Study of Religion (1980), σελ. 173-185· JEAN SÉGUY, «Images et “religion populaire”: Réflexions sur un Colloque», Archives de Sciences Sociales des Religions (1977), σελ. 25-43· Ο IΔΙΟ΢, «Sectes, Millénarismes, Religion populaire: Des marges au centre», Archives de Sciences Sociales des Religions (1982), σελ. 111-124.

31 Παρόμοια φαινόμενα παρατηρούνται και στην επίσης νεοεισηγμένη στη Νάξο λατρεία του οσίου Νικολάου του Πλανά, για την οποία βλ. Μ.Γ. ΒΑΡΒΟΤΝΗ΢, «Λαϊκή λατρεία του Ναξιώτη νεοφανούς αγίου Νικολάου του Πλανά. ΢υμβολή στην έρευνα της νεωτερικής ελληνικής λαϊκής θρησκευτικότητας», Ανακοίνωση στο Ε´ Πανελλήνιο ΢υνέδριο «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων» (Νάξος, 6-8 ΢επτεμβρίου 2013). Τπό δημοσίευση στα Πρακτικά.

160

΢ύγχρονη ναξιακή λαϊκή λατρεία

ως με τα φαινόμενα της εκκοσμίκευσης και της αποϊεροποίησης, τα οποία κυριαρχούν, ιδίως από το β´ μισό του 20ού αιώνα και μετά, στη λαϊκή θρησκευτική ζωή τόσο των Ελλήνων, όσο και άλλων λαών, κατά κανόνα στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής32. Πρόκειται για φαινόμενα και πρακτικές με ιδιαίτερο λαογραφικό ενδιαφέρον, καθώς οριοθετούν το γενικό πλαίσιο εντός του οποίου εγγράφεται η σύγχρονή μας λαϊκή θρησκευτικότητα33. Εδώ μπορεί να ενταχθεί και το πλέον κοσμικό ― όχι με την έννοια του κοσμοπολιτισμού αλλά με την όψη των εξωεκκλησιαστικών πράξεων και πρακτικών ― σκέλος του πανηγυριού του οσίου Νικοδήμου, που εκπροσωπείται εν προκειμένω από διήμερες εορταστικές εκδηλώσεις στη Νάξο, προς τιμήν του εορταζομένου αγίου, οι οποίες συναρτώνται χρονικά με την καλοκαιρινή του πανήγυρη. Πρόκειται για τα γνωστά ως «Νικοδήμεια», τα οποία τελούνται με μέριμνα της μητροπόλεως Παροναξίας εδώ και δεκαετίες34, και τα οποία αντιστοιχούν με παρόμοιες εορτές τις οποίες καθιέρωσαν ήδη ― ή σταδιακά καθιερώνουν ― μεγάλες αστικές ενορίες για να τιμήσουν τους αγίους προστάτες τους, σε χρονική συνάρτηση πάντοτε προς τον πανηγυρικό εορτασμό της μνήμης τους («Σαξιάρχεια» στην ενορία του Παλαιού Σαξιάρχη της Ιεράς Μητροπόλεως Περιστερίου, «Ευαγγελίστρια» στην ενορία του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου της Ιεράς Μητροπόλεως Πειραιώς, κ.λπ.). Οι μορφές αυτές συνολικά θα εξεταστούν προσεχώς σε ειδική για το θέμα μελέτη του γράφοντος. ΢την περίπτωση των ναξιακών «Νικοδημείων», προηγείται μια σειρά ακολουθιών, οι οποίες αρχίζουν στις αρχές Ιουλίου και κορυφώνονται με την πανήγυρη του αγίου, στις 14 Ιουλίου. Για να σχηματιστεί πλήρης εντύπωση για τη νεωτερική αυτή πανηγυρική εθιμοταξία, θα αναφερθεί η σειρά των εκκλησιαστικών αυτών ακολουθιών, όπως τελέσθηκαν τον Ιούλιο του 2013: Σης πανηγύρεως του αγίου προηγήθηκαν σχετικές εκκλησιαστικές ακολουθίες στους ναούς της Φώρας Αγία Κυριακή (7 Ιουλίου), Άγιος Γεώργιος Γρόττας (8 Ιουλίου), Αγία Παρασκευή Μπούργου (9 Ιουλίου), Άγιο Νικόλαο παραλίας (10 Ιουλίου), Παναγία Μυρτιδιώτισσα (11 Ιουλίου), Αγία Θεοδοσία (12 Ιουλίου), Παναγία Φρυσοπολίτισσα (12 Ιουλίου), στην ιερά μονή του Αγίου Ιωάννη του Φρυσοστόμου (13 Ιουλίου), στο μητροπολιτικό ναό της Ζωοδόχου Πηγής (13 Ιουλίου) και στο ναό του Αγίου Προκοπίου στη Βουρβουριά (8 Ιουλίου). Οι ακολουθίες αυτές, καθώς εντάχθηκαν στο εκκλησιαστικό πλαίσιο του εορτασμού υπήρξαν 32 Βλ. σχετικά DALLEN TIMOTHY - DANIEL OLSEN (εκδ.), Tourism, religion and spiritual journeys, Psychology Press, 2006, σελ. 67 κ.ε.· JEFF TODD. TITON, «Stance, role, and identity in fieldwork among folk Baptists and Pentecostals», American Music 3/1 (1985), σελ. 16-24· BARRE TOELKEN, The dynamics of folklore, Houghton Mifflin, Boston, 1979, σελ. 145 κ.ε.· JOSHUA TRACHTENBERG, Jewish magic and superstition: A study in folk religion 15, Simon and Schuster Books For Young Readers, 1970, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία.

33 Πρβλ. ανάλογα στην μελέτη της ANGELA TREIBER, Volkskunde und evangelische Theologie: die Dorfkirchenbewegung 1907-1945, Böhlau, 2004, σελ. 164 κ.ε.

34 Μητροπολίτης Παροναξίας ΑΜΒΡO΢ΙΟ΢ (΢τάμενας), ό.π., σελ. 29-30.

161

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

ένας συμβολικός και τελετουργικός δεσμός ολόκληρου του νησιού με τον εορταζόμενο άγιο35, καθώς πρόβαλλαν την πανήγυρή του ως ένα γεγονός με πανναξιακή απήχηση και πνευματική σημασία, όχι ως μία απλή πανήγυρη ενός και μόνο ναού της Φώρας. Παραλλήλως, τα «Νικοδήμεια 2013» περιλάμβαναν και δύο περισσότερο κοσμικές ― υπό την έννοια του όρου που αναλύθηκε παραπάνω ― εκδηλώσεις: Η πρώτη ήταν μια εκδήλωση στην παραλιακή πλατεία της Φώρας με το κρητικό συγκρότημα «Αντάμωμα», μουσικοχορευτικής υφής. Εδώ η δημοτική μουσική και η λαϊκή μουσικοχορευτική παράδοση συσχετίστηκε με την εορτή του αγίου, με βάση μάλιστα τις γνωστές και από το παρελθόν δημογραφικές και τις συνακόλουθες πολιτισμικές σχέσεις της Νάξου με την Κρήτη, δεδομένου ότι στο νησί εγκαταστάθηκαν κρητικοί έποικοι, οι οποίοι και επηρέασαν καθοριστικά τη μορφή της λαϊκής παράδοσης του τόπου, ιδίως στην περιοχή της Απειράνθου36. Από την άλλη πλευρά, η οργάνωση της συγκεκριμένης εκδήλωσης στο πλαίσιο των «Νικοδημείων» στοιχεί προς την ιδέα σύμφωνα με την οποία η δημοτική μουσική και ο αντίστοιχος χορός εξαιρείται, εν ονόματι της παλαιάς «ευσεβούς» ελληνικής παράδοσης από τη γενικότερη αποδοκιμασία της Εκκλησίας προς τον χορό και τις συναφείς διασκεδάσεις37. Θυμίζω εδώ ότι τους λεγόμενους παραδοσιακούς χορούς μπορούν να χορεύουν και οι ιερείς, σε γάμους, βαπτίσεις και πανηγύρεις χωρίς να παρεξηγούνται, αλλά και ότι σε πολλές ελληνικές περιοχές τους τελετουργικούς χορούς του Πάσχα, στον περίβολο του ναού ή στην πλατεία του χωριού, άνοιγαν κατά κανόνα οι ιερείς, που χόρευαν πρώτοι38. Η συγκεκριμένη λοιπόν εκδήλωση εντάσσεται στο ιδεολογικό αυτό πλαίσιο και απηχεί συγκεκριμένο τρόπο χρήσης της ελληνικής λαϊκής παράδοσης, ο οποίος συναρτάται και με συγκεκριμένη επίσης πολιτισμική και ηθική σημασιοδότησή της.

35 Αυτή η συμβολική και τελετουργική σύνδεση του τόπου με τη λατρεία ενός αγίου παρατηρείται και σε άλλους λαούς, βλ. χαρακτηριστικά τις παρατηρήσεις του ROBERTO MOTTA, «Ethnicité, nationalité et syncrétisme dans les religions populaires brésiliennes», Social Compass 41/1 (1994), σελ. 6778· Πρβλ. και GEORGE MACDONALD MULRAIN, Theology in folk culture: The theological significance of haitian folk religion, P. Lang, 1984, σελ. 38 κ.ε.

36 Βλ. ενδεικτικά Γ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, Έποικοι κρητικοί στ’ Απεράθου της Νάξου, Αθήνα, 1998, με παραδείγματα και βιβλιογραφία.

37 Για τη στάση αυτή βλ. Μ.Γ. ΜΕΡΑΚΛΗ΢, ό.π., σελ. 376. Επίσης, Δ.΢. ΛΟΤΚΑΣΟ΢, «Ο χορός στη λαογραφία μας», Νέα Εστία 67 (1960), σελ. 115.

38 Βλ. χαρακτηριστικά ΚΨΝ. Σ΢ΑΓΓΑΛΑ΢, «Σα γυναικεία πασχαλιάτικα τραγούδια σε μια θεσσαλική κοινότητα», Φιλολογικά 5 (1981), σελ. 39-61· Ο ΙΔΙΟ΢, «Probleme und Aspekte der Erforschung des Liedgutes in seinem ursprünglichen Milieu. Leben, Funktion und soziale Lage der Volkslieder innerhalb einer griechischen Dorfgemeinschaft», Jahrbuch des Österreichischen Volksliedwerkes 27 (1978), σελ. 39-40· Ο ΙΔΙΟ΢, Σο δημοτικό τραγούδι και οι κοινωνικές του διαστάσεις, τόμ. Α´, Ιωάννινα, 1988, σελ. 151, 159.

162

΢ύγχρονη ναξιακή λαϊκή λατρεία

Η δεύτερη εκδήλωση των «Νικοδημείων 2013» είχε πιο εκκλησιαστικό χαρακτήρα, και είχε οργανωθεί από τον «΢ύλλογο Υίλων Βυζαντινής Μουσικής και Παράδοσης “Ο άγιος Νικόδημος”», που δραστηριοποιείται στη Νάξο. Πραγματοποιήθηκε στο Δημοτικό Θέατρο της Νάξου «Ιάκωβος Καμπανέλλης», και είχε τόσο θεολογικό και πνευματικό, όσο και μουσικό χαρακτήρα, καθώς ήταν αφιερωμένη στον μακαριστό γέροντα π. Υιλόθεο Ζερβάκο, μια σημαντική οσιακή μορφή τόσο της σύγχρονής μας Εκκλησίας, όσο και ειδικότερα της Μητροπόλεως Παροναξίας, δεδομένου ότι έζησε και ηγουμένευσε στη μονή Λογγοβάρδας της Πάρου. ΢την εκδήλωση μίλησε σχετικά ο θεολόγος κ. ΢τυλιανός Κεμεντζετζίδης, γνωστός για την ενασχόλησή του και με τα συναξάρια των νεομαρτύρων, ενώ απέδωσε βυζαντινούς εκκλησιαστικούς ύμνους η χορωδία «Εν Χαλτηρίω», υπό τη διεύθυνση του κ. Κωνσταντίνου Μπουσδέκη. Από την αναγραφή των εκδηλώσεων αυτών προκύπτει ότι τα «Νικοδήμεια», όπως άλλωστε και οι περισσότερες από τις εκδηλώσεις αυτού του είδους, έχουν μεικτό χαρακτήρα, κοσμικό και εκκλησιαστικό, κινούνται όμως κατά βάσιν στον χώρο της ελληνικής παράδοσης, λαϊκής και θρησκευτικής. Επαναλαμβάνεται λοιπόν και στην περίπτωση αυτή η σύνδεση των εκκλησιαστικών με τις λαογραφικές εκδηλώσεις, ιδιαίτερα αυτές που ανήκουν σε παλαιότερες μορφές της μουσικοχορευτικής μας παράδοσης, μια σχέση που εν μέρει προσδιορίζει και διαμορφώνει τη σύγχρονή μας λαϊκή εντύπωση τόσο για το εκκλησιαστικό, όσο και για το παραδοσιακό39. Τπό την άποψη αυτή, παρόμοιες εκδηλώσεις αποτελούν άξια μελέτης ζητήματα που σχετίζονται άμεσα με τη νεωτερική θρησκευτική λαογραφία μας. Η ανάλυση των περιεχομένων της ναξιακής πανήγυρης του οσίου Νικοδήμου του Αγιορείτη, που προηγήθηκε, ανέδειξε τα επιμέρους συστατικά στοιχεία της, τα οποία ισορροπούν μεταξύ της παράδοσης ― ή μάλλον της διαχείρισης παλαιών μορφών παράδοσης ― και της νεωτερικότητας. Ενώ το εκκλησιαστικό σκέλος της πανήγυρης, η βάση δηλαδή των σχετικών ακολουθιών, δεν μπορεί να παρουσιάσει ιδιαίτερη ποικιλία, καθώς παγίως περιλαμβάνει πανηγυρικό εσπερινό, θεία λειτουργία και πανηγυρική λιτάνευση, μια σειρά από νεωτερικές συνάψεις τελετών, όπως η μεταφορά ιερών λειψάνων, η πρόσκληση αρχιερέων και η τέλεση συναφών ακολουθιών με μοναστηριακή κατά βάση προέλευση αποτελούν την όψη της ανανέωσης του εκκλησιαστικού σκέλους40 της συγκεκριμένης πανήγυρης.

39 Παρόμοιες πολιτισμικές συνάψεις απαντούν στον ελληνισμό διαφόρων τόπων, βλ. για παράδειγμα, ΒΑ΢. ΦΡΤ΢ΑΝΘΟΠΟΤΛΟΤ, «Ο τόπος της πατρίδας στο λόγο και στις εθιμικές τελετουργίες των Καρπαθίων της Καμπέρρας Αυστραλίας», στο ΜΗΝΑ΢ ΑΛ. ΑΛΕΞΙΑΔΗ΢ (επιμ.), Πρακτικά Γ´ Διεθνούς ΢υνεδρίου Καρπαθιακής Λαογραφίας «Κάρπαθος και Λαογραφία», Αθήνα, 2008, σελ. 10271067, όπου και η σχετική θεωρητική τεκμηρίωση, με την αντίστοιχη βιβλιογραφία.

40 Βλ. σχετικά τις παρατηρήσεις των H. NITINI, Todos Santas in rural Tlaxcala: A syncretic, expressive and symbolic analysis of the cult of the dead, Princeton University Press, 1988, σελ. 67 κ.ε. και TERESITA B.

163

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν και νεωτερικά πανηγυρικά στοιχεία, που κατά κανόνα προέρχονται από συναφείς μορφές του δημόσιου τελετουργικού, τα οποία συνδέονται με τον βασικό κορμό της πανήγυρης και συναπαρτίζουν την εθιμοταξία της: τα βεγγαλικά, η συμμετοχή αρχών και αρχόντων με τις τελετουργικές ιδιομορφίες της, ακόμη και το κοσμικό σκέλος των παράλληλων καλλιτεχνικών, επιστημονικών, κλπ. εκδηλώσεων, όλα αυτά μαζί επισημαίνουν τον εμπλουτισμό του πανηγυριού με νέα στοιχεία. Βασικός στόχος της διαδικασίας αυτής είναι η πρόσκτιση τελετουργικής λαμπρότητας, η οποία επιζητείται από τον σύγχρονο άνθρωπο, ως βασικό συστατικό στοιχείο των νεωτερικών εκδηλώσεων της λαϊκής θρησκευτικότητας41. ΢ε τελική ανάλυση, η περίπτωση της ναξιακής πανηγύρεως του οσίου Νικοδήμου του Αγιορείτη, η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την κατανόηση και των υπολοίπων πανηγύρεων νεοφανών αγίων ή νεομαρτύρων, μας δείχνει ότι κατά τη διαχείριση της λαϊκής θρησκευτικής παράδοσης συνυπάρχουν οι παλαιές και οι νεώτερες, οι παραδοσιακές και οι νεωτερικές μορφές, και αυτό είναι ουσιώδες για να κατανοήσουμε τους τρόπους με τους οποίους η σύγχρονή μας λαϊκή θρησκευτικότητα πορεύεται και ανανεώνεται διαρκώς.

OBUSAN, «Tatlong Persona Solo Dios: A Study of a Filipino Folk Religion», Religious Studies Journal 12/1 (1988), σελ. 26, όπου εξετάζονται παρόμοια φαινόμενα άλλων λαών και διαφορετικών θρησκειών, γεγονός που δείχνει ότι μάλλον πρόκειται για πανανθρώπινες μορφές λαϊκής θρησκευτικότητας.

41 Ο WILLIAM O.E. OESTERLEY, The sacred dance: a study in comparative folklore, University Press, 1923, σελ. 142 κ.ε., έχει επισημάνει αρκετά πρώιμα αυτή την προσπάθεια του ανθρώπου για πρόσκτιση τελετουργικής λαμπρότητας. Πρβλ. σχετικά και URSULA OLSCHEWSKI, «Religiöse Volkskunde», Vorlesungsverzeichnis 109 (2009), σελ. 12, με παρόμοιες διαπιστώσεις.

164

Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας στ’ Απεράθου της Νάξου ΕΛΕΝΗ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ Δασκάλα

Εισαγωγή Οι κατάρες ανήκουν στις μικρές μορφές του λαϊκού πολιτισμού που έχουν προκαλέσει το ενδιαφέρον των μελετητών τα τελευταία χρόνια. Είναι εκδηλώσεις, αναφέρει ο Λουκάτος1, της ψυχολογίας του κάθε ανθρώπου, που, όταν δεν έχει τον τρόπο και τη δύναμη να κάνει το κακό καταφεύγει στο μαγικό λόγο και συνοδεύει το λόγο του με χειρονομίες και ενέργειες 2. Ο άνθρωπος όχι μόνο πιστεύει στην κατάρα αλλά αισθάνεται την ανάγκη για κάποιο συναισθηματικό ξέσπασμα και μια κοινωνική συναλλαγή. Όσο σχετικότερες είναι οι επικοινωνίες των ανθρώπων, κι όσο συχνότερες οι δοσοληψίες τους, τόσο και οι εκφράσεις της κατάρας ακούγονται ποικίλες και παραστατικότερες. Η κατάρα μπορεί να είναι ένα αυτόνομο λαογραφικό είδος, αλλά είναι και ένα μοτίβο του λαϊκού πολιτισμού που μετακινείται και συναντάται και σε άλλα λαογραφικά είδη: παραδόσεις3, ξόρκια, παραμύθια. Σο μοτίβο της κατάρας αποτελεί συχνά ουσιαστικό παράγοντα για την αφηγηματική πλοκή στα παραμύθια.

1 ΔΗΜΗΣΡΙΟ΢ ΛΟΤΚΑΣΟ΢, Εισαγωγή στην ελληνική Λαογραφία, Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Σραπέζης, Αθήνα, 41992, σελ. 108.

2 Οι άνθρωποι για να καταραστούν έβγαιναν έξω από τα σπίτια τους «για να μη μείνουν οι κάταρες μέσα» έβγαζαν το μαντίλι ή τη σκούφια τους για να έχουν αμεσότερη επαφή με τον Θεό, στηθοκοπιούνταν και καταριόνταν. Σις περισσότερες φορές επαναλάμβαναν την κάταρα τρεις φορές, όπως μαρτυρεί το απεραθίτκο δίστιχο: Πάνω σε πέτρα ’νέβηκε και τριπλοκαταρίστηκε: Άδικο θάνατο να δει την αγαπά να μη χαρεί και τη ποθεί να χάσει πλια ντ’ αγάπη να μη πιάσει 3 «΢τη ράχη του Κανίκλη, στο Καρκό (τοπωνύμιο) είναι ο φάραγγας τση υναίκας τση πέτρας. Εκεί είναι μια πέτρα που έχει σχήμα υναίκας. Ο πάππος μου μου ’χε λεειμένα πως ήτονε εκεί μια υναίκα, που ’χεν ένα μικρό παιδί και μιαν ημέρα πο’ χέστηκε-ν- απάνω ντου δεν είχε τίοτα να το σκουπίσει. Εϋρεψε από μια τζη ειτόνισσα και τση ’δωκε παλ’ εκείνη ένα μεταξωτό μαντίλι. Σση ’ρεσε όμως και το κράτηξε και κόβγει ένα κομμάτι ψίχα του ψωμιού και το σκούπισε. Κι επειδής το ψωμί είναι το σώμα του Φριστού κι ήτονε μεγάλη αμαρτία ’φτο πού ’καμε τσ’ εκαταρίστηκε-ν- ο Θεός να πετρώσει.» Προφορική πηγή: Φραγκίσκος Φραγκίσκος.

165

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Οι άνθρωποι από πολύ παλιά πίστευαν στη δύναμη των λέξεων. Ο Walter Ong4 αναφέρει, ότι οι προφορικοί λαοί θεωρούν, ότι οι λέξεις έχουν μαγικές δυνάμεις και αυτό το γεγονός είναι συνδεδεμένο, τουλάχιστον στα ασυνείδητο με το ότι αντιλαμβάνονται τις λέξεις ως φορέα δύναμης. Πιστεύουν επίσης ότι τα ονόματα παρέχουν εξουσία πάνω στα πράγματα. Ο τρόπος δράσης και η στάση απέναντι στα προβλήματα εξαρτώνται από την αποτελεσματική χρήση των λέξεων, κατά συνέπεια από την ανθρώπινη αλληλόδραση. Ο Marshall Sahlins5, επίσης, αναφέρει ότι ο τρόπος με τον οποίο ένας κατάλληλα φωνούμενος ήχος συσχετίζεται με χωρικά και χρονικά στοιχεία και με ανθρώπινες σωματικές κινήσεις είναι αυτό που συγκροτεί τη σημασία του. Ο άνθρωπος των παραδοσιακών κοινωνιών γνωρίζει τη δύναμη του λόγου και πιστεύει στη δύναμη της κατάρας, την οποία θα χρησιμοποιήσει για να βλάψει τον εχθρό του. Η πίστη στη δύναμη της κατάρας προϋποθέτει ότι ο κόσμος ελέγχεται από κάποιες απρόσωπες δυνάμεις, από κάποιους αμετάβλητους και άκαμπτους νόμους, στους οποίους είναι υποταγμένα όλα τα θεϊκά και ανθρώπινα όντα. Η χρήση όμως της κατάρας συνιστά ως ένα σημείο, αποτέλεσμα του habitus, των βιωματικών δηλαδή προδιαθέσεων που σχεδόν ασυνείδητα κατευθύνουν τις κοινωνικές και ψυχολογικές μας αντιδράσεις στις διάφορες περιστάσεις. Σο υλικό οργανώθηκε με βάση τη μελέτη του Ευάγγελου Αυδίκου για τις κατάρες που περιλαμβάνονται στο βιβλίο του: «Που να σπέρης και να θερίζης μέσα στην καρυόπιτα» λαϊκή πίστη και κοινωνική οργάνωση, εκδόσεις Πεδίο, Αθήνα, 2013 και βασίζεται: 1. ΢ε αφηγήσεις Απεραθιτών.

2. ΢τη μελέτη ιδιωτικών αρχείων που έθεσαν στη διάθεσή μας οι κάτοικοι.

3. ΢ε συγκέντρωση σχετικού υλικού από το διαδίκτυο.

Η κοινωνία τ’ Απεράθου Θα επιχειρήσουμε να κατανοήσουμε τη φύση της κατάρας, τη χρήση και τη λειτουργία της παίρνοντας σαν παράδειγμα τ’ Απεράθου, ένα ορεινό χωριό της Νάξου, στο οποίο οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τον καταραστικό λόγο πολύ περισσότερο από τα υπόλοιπα χωριά του νησιού. Όσο όμως πληθωρικοί είναι στις κατάρες, άλλο τόσο πληθωρικοί είναι στις ευχές που κάνουν. Σ’ Απεράθου είναι ένας άγονος ορεινός όγκος που οι κάτοικοί του, ιδιαίτερα σε παλιότερες εποχές εξασφάλιζαν με κόπο και πολλή δυσκολία τον επιούσιο. Κύρια ασχολία WALTER ONG, Προφορικότητα και εγγραμματοσύνη, μετάφραση ΚΨ΢ΣΑ΢ ΦΑΣΖΗΚΤΡΙΑΚΟΤ, επιμέλεια ΘΕΟΔΨΡΟ΢ ΠΑΡΑΔΕΛΛΗ΢, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2001, σελ. 93 και 107.

5 MARSHALL SAHLINS, Πολιτισμός και πρακτικός λόγος, μετάφραση ΝΙΚΟ΢ ΚΟΤΡΚΟΤΛΟ΢, Εικοστος Πρώτος, Αθήνα, 2003, σελ. 139.

4

166

Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας

τους ήταν η κτηνοτροφία και η εξόρυξη της σμύριδας από τα ορυχεία που υπήρχαν στην περιοχή. Η ασχολία τους με τη γεωργία ήταν ίσα ίσα για αυτοκατανάλωση, αφού όπως προαναφέραμε το έδαφος ήταν άγονο και δεν υπήρχαν πολλές καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Οι Απεραθίτες είναι άνθρωποι φιλόξενοι με γλωσσική ιδιόλεκτο που διαφέρει από αυτή των άλλων Ναξίων και αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο ταυτότητας. Θα μπορούσαμε να πούμε επίσης ότι τ’ Απεράθου είναι μια κοινωνία ποιητών, αφού οι κάτοικοι όλοι ανεξαιρέτως έχουν καταπληκτική ευχέρεια στο να φτιάχνουν ομοιοκατάληκτα δεκαπεντασύλλαβα ή οχτασύλλαβα δίστιχα και να επικοινωνούν ποιητικά. Η ποίηση αποτελεί για τους Απεραθίτες ένα ενεργό συλλογικό-κοινοτικό θεσμό με ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο, τόσο παλιότερα όσο και σήμερα. Ο έμμετρος τρόπος επικοινωνίας προφορικής ή γραπτής χαρακτηρίζει όλες τις πτυχές της ζωής του Απεραθίτη. ΢τ’ Απεράθου όλα τραγουδιούνται: τα απλά και καθημερινά, αλλά και οι επίσημες εκδηλώσεις της κοινότητας. Οι άνθρωποι αναγνωρίζουν, πως οτιδήποτε καλό υπάρχει στη ζωή προέρχεται από τον Θεό. Όταν ρωτιούνται για την υγεία τους ή για την υγεία των παιδιών τους, απαντούν: «Δόξα τω Θεώ.» Αλλά και όταν τους ευχαριστούν για κάτι καλό που έκαναν, απαντούν: «Σο Θεό να φχαριστάς. Σίοτα δε ίνεται χωρίς το θέλημά ντου.» Η διείσδυση τέτοιου είδους φράσεων μέσα στην καθημερινή ομιλία των ανθρώπων, καταδεικνύει κατά πόσον οι αντιλήψεις σχετικά με τη θεία φύση ενυπάρχουν στη ζωή τους. Αλλά και τα ξωτικά, οι δαίμονες και οι νεράιδες κατέχουν μια θέση στην κοσμολογία τους. Οι Απεραθίτες όχι μόνο πίστευαν στην ύπαρξη δαιμονικών στοιχείων, αλλά αναφέρουν και περιστατικά τα οποία τους συνέβησαν και αποδεικνύουν την ύπαρξή τους. Ισχυρίζονται, ότι τα βιώνουν άμεσα αφού τα δαιμονικά τα βλέπουν, τα ακούν, τους παρενοχλούν. «Ο διάολος του περιστεριώνα στα Προβολάκια, εκούντηξε την Παρασκευγή τ’ Ανεστάση κι επέθανε», μας αφηγείται ο Γεώργιος Γιαννούλης «και η Καβαλούτσα που πάαινε μες τσι αυγές στα Προβολάκια ν’ αλέσει στο μύλο, εκεί στου Κοπέλου τ’ Αλώνι6 είδε τσι καλές κιουράδες πο’ χορεύγασι και την επιάσασι στο χορό και τσ’ εδώκασι πέντε χιλιάδες τσιμπιές κι επέθανε». Ο ίδιος μας βεβαιώνει ότι άκουγε κάθε βράδυ «το διάολο του Περιστεριώνα» που του φώναζε τρεις φορές «Ψ Ιώργη, ω Ιώργη, ω Ιώργη». Οι γονείς μας μάς φόβιζαν όταν ήμασταν μικρά παιδιά με ένα φανταστικό δαίμονα τον Μεσημερά, που γύριζε τους δρόμους του χωριού και έπαιρνε όσα παιδιά έβρισκε έξω στις δώδεκα η ώρα το μεσημέρι. Η κοσμολογία τους βασίζεται στον χριστιανικό δίπολο, βάσει του οποίου ο κόσμος συγκροτείται από δύο πόλους: τον Θεό και τον διάβολο.

6 Σοπωνύμιο. Σων Κοπέλων τ’ Αλώνι. Ονομάζεται έτσι γιατί εκεί πίστευαν ότι πήγαιναν κάθε βράδυ οι νεράιδες και έστηναν χορό.

167

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Οι Απεραθίτες πίστευαν στη δύναμη της κατάρας και τις φοβόταν. Τπήρχαν ορισμένα πρόσωπα στο χωριό, που έπιανε η κατάρα τους και καταριόνταν επί πληρωμή. Ο Γεώργιος Γιαννούλης μας βεβαιώνει ότι «κάθε Μεγάλο ΢αββάτο που πιάνει τ’ ανάθεμα» έδινε ένα πενηντάρι του Μ... να αναθεματά. Μια άλλη Απεραθίτισσα, η Λευτεροπούλα, καταριόταν κι εκείνη επί πληρωμή σε χρήμα ή σε είδος, όπως προκύπτει απ’ την παρακάτω αφήγηση: «Αφέντης μου είχε ένα κτήμα στου Μαρίτσου κι είχε χτισμένο μέσα ένα σπιτάκι, που ’βανε μέσα τα εργαλεία ντου και τα παλιοπάπουτσά ντου. Εδιάηκε λοιπό μια ημέρα κι ήβγαλε τα παπούτσα πο’ φόριε κι ήβαλε τα παλιοπάπουτσα ια να δουλέψει. Αλλά εξέχασε να τ’ αλλάξει κι εδιάηκε με τα παλιοπάπουτσα στο χωριό. Κι εδιάηκε καένας κι ήμπηκε στο σπιτάκι και του τα ’πηρε. Ετότες εΰπαρχε μεγάλη φτώχεια κι αφέντης μου δεν είχε να κάμει άλλα παπούτσα κι εσταναχωρέθηκε πολύ. Πάει λοιπό και βρίσκει τη Λευτεροπούλα και τση λέει: ― Θέλω να καταριστείς εκεινού που μού ’παιρνε τα παπούτσα και θα σου κάμω ένα μεροκάματο. Κι εκείνη λέει: ― Άλι που να δώσει ο Θεός κι η Παναγία η Δέσποινα και να σπάσει μόνου το ’να. Και τση λέει αφέντης μου: ― Καλέ σώνει, μη κάμει άλλη, μα την άλλη βδομάδα θα ’ρθω να σου κάμω το μεροκάματο.» Προφορική πηγή: Ειρήνη Κριμιτζά

«Η Υαβοϊακουμίνα είχεν ένα μικρό σπιτάκι επά στου Παραμεργιάρη, στη Κατοχή και το πούλησε τ’ Ανεγνωστοϊάννη που τση το πλήρωσε σε είδος. Ήκανε να τση δώσει ακόμα πέντε οκάδες αρακά, αλλά κείνος τση λεε πως τση τον έχει δοσμένο. Λέει: ― Δος μου τον αρακά που μου χρωστείς ιατί θα σου κάμω μια βαριά κατάρα. Εκείνος εδούλιασε και τση τον-ε- διάηκε. Και τση λέει: ― Καλέ, τώρα που σου τον ήφερα, πες μου είντα κάταρα ήθελε να μου κάμεις. Λέει: ― Να σου πω ήθελε, πως το πρώτο εισόδημα που θα βάλεις μες στο σπίτι σου να ’ναι τα εξεφτέρυα.» Προφορική πηγή: Ιωάννης Κρητικός

168

Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας

Μέσα από αυτές τις αφηγήσεις και από άλλες που θα ακολουθήσουν παρακάτω, βλέπει κανείς, πως τελικά η παραδοσιακή κοινότητα δεν είναι πάντα ένας χώρος αρμονίας και αλληλεγγύης, παρόλο που μπορεί να είναι και αυτό, αλλά είναι ένας χώρος άλυτων εντάσεων και συγκρούσεων, σχέσεων εξουσίας. Αυτό φαίνεται πάρα πολύ καθαρά στον τομέα αυτής της λαϊκής παραγωγής.

Μεθοδολογία Η μεθοδολογία προσέγγισης της κατάρας αποτελεί ουσιώδη παράγοντα για την κατανόησή της. Ο Αυδίκος7 επιλέγει την πρόταση του Bourdieu, σύμφωνα με τον οποίο είναι θεμιτό να πραγματεύεται κανείς τις κοινωνικές σχέσεις και τις ίδιες τις σχέσεις κυριαρχίας ως συμβολικές διαδράσεις δηλαδή ως επικοινωνιακές σχέσεις που εμπεριέχουν τη γνώση και την αναγνώριση, αλλά δεν πρέπει να ξεχνά ότι οι γλωσσικές ανταλλαγές, αυτές οι κατεξοχήν σχέσεις επικοινωνίας είναι επίσης σχέσεις συμβολικής εξουσίας όπου πραγματώνονται οι σχέσεις δύναμης ανάμεσα στους ομιλητές. Προφανώς η εκφορά της κατάρας συνιστά επικοινωνιακή πράξη, δεδομένου ότι εκτός από τον πομπό είναι απαραίτητη η ύπαρξη του δέκτη, του προσώπου προς το οποίο απευθύνεται ο λόγος, ώστε να υπάρξει επιτελεστικό γεγονός. Η κατάρα ενδεχομένως διαταράσσει. Τπάρχει δηλαδή μια ένδειξη διαταραχής σε δεδομένες κοινωνικές σχέσεις, μπορεί όμως να λειτουργεί και αντίστροφα ως ένας εξισορροπητικός μηχανισμός και ως άσκηση μιας εξουσίας για την εγγύηση της κοινωνικής ισορροπίας. Οι Richard and Eva Bloom8 προσεγγίζουν την κατάρα ως επικοινωνιακή διαδικασία. «Μια κατάρα δεν είναι τίποτα άλλο από μια συγκεκριμένη και ολέθρια εφαρμογή της δύναμης των λόγων προκειμένου να καθοδηγήσει τη μοίρα των άλλων σύμφωνα με τις επιθυμίες αυτού που καταριέται.» Ψστόσο αυτό που χαρακτηρίζει την εκφορά της κατάρας είναι το πλέγμα των σχέσεων εντός του οποίου επιτελείται, αναφέρει η Ελένη Χυχογιού9. Σα δύο πρόσωπα πομπός και δέκτης συνδέονται με τη σχέση ιεραρχικής αντίθεσης. Η εκφορά προϋποθέτει την πρόκληση βλάβης στον πομπό από το δέκτη, στο πλαίσιο της αμφισβήτησης των εγκαθιδρυμένων κοινωνικών σχέσεων, γεγονός που αναδεικνύει τον περιορισμό ή τη μη αποδοχή του εξουσιαστικού ρόλου, όποτε η κατάρα εκφέρεται ή επαπειλείται ο εξισορροπητικός μηχανισμός για την αποκατάσταση των διαταραχθέντων σχέσεων. ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΑΤΔΙΚΟ΢, Λαϊκή πίστη και κοινωνική οργάνωση, Πεδίο, Αθήνα, 2013, σελ. 168.

RICHARD και EVA BLOOM, Η κακιά ώρα: Μαγεία, Τελετουργίες και Προλήψεις της Ελληνικής Υπαίθρου, Αρχέτυπο, Αθήνα, 2005, σελ. 41.

9 ΕΛΕΝΗ ΧΤΦΟΓΙΟΤ, «Μαγεία και Ελληνική Λαογραφία», στο Μαγεία και Χριστιανισμός, Ιερά Μητρόπολη Ηλείας, Αθήνα, 1993, σελ. 295.

7 8

169

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

΢υνεπώς, καταλήγει ο Αυδίκος10, η μεθοδολογική πρόταση του Bourdieu επιτρέπει να κατανοηθεί η τελετουργική πράξη της εκφοράς της κατάρας, ως μια διαδικασία η οποία υπαγορεύει τη συγκρότηση ενός λόγου που νομιμοποιεί την εξουσία του εκφέροντος να εμφανίζεται ως υποστηρικτής της κοινωνικής ισορροπίας.

Σο δίπολο: Θεός και Διάβολος στην απεραθίτικη κοσμολογία. Η Κάταρα του Θεού να’ ν’ αμπρός σου κι απίσω σου κι απ’ τη μια σου πάντα κι απ’ την άλλη κι ως δεν τ’ όρπιζα να μου τα κάνεις ευτά, ετσά να μην αρπίζεις κι εσύ και να σε παιδέψει ο Θεός Κάποιες κατάρες οργανώνονται γύρω από το δίπολο Θεός-Διάβολος11, στο οποίο, όπως αναφέρει ο Stewart12, ο πρώτος πόλος ταυτίζεται με το καλό και ο δεύτερος με το κακό. Ο Stewart απορρίπτει τον δυισμό, την τοποθέτηση δηλαδή του πόλου του ΢ατανά/Κακού σε θέση ισοτιμίας με τον πόλο του Θεού/Καλού, δεδομένου ότι ο ΢ατανάς δεν έχει αυτονομία, αλλά οφείλει την ύπαρξή του στη θεϊκή απόφαση να εκπέσει απ’ τον πόλο του καλού, τη δε δύναμή του στα ανθρώπινα λάθη. ΢τις συνεντεύξεις που ακολουθούν οι πληροφορητές εστιάζουν στον πόλο «Θεός», ο οποίος εγγράφεται στη λαϊκή κοσμολογία ως απόλυτος κυρίαρχος. «Ο συγχωρεμένος αφέντης μου είχε μεγάλη περιουσία: λιοΰρια, ποτιστικά, συκοΰρια... Μεγάλη περιουσία σου λέω, αλλά λεφτά δεν είχε. Εδανείζουντάν-ε-, όποτε είχε ανάγκη κι ήβανε ενέχυρο ένα ντου πράμα με τη συμφωνία πως άμα τα επιστρέψει θα του το δώνουνε απίσω. Εδσνείστηκε λοιπό απ’ το μπάρμπα ντου το Ιάννη ένα ποσό κι ήβαλε ενέχυρο ένα συκοΰρι. Σο πράμα’ φτό ήτονε μες στο χωριό κι είχε πολύ μεγάλη αξία. Γι’ αυτό οντέ του ’στρεψε αφέντης μου τα λεφτά δεν ήθελε να του το δώσει. Αφέντης μου εσταναχωρέθηκε πάρα πολύ, αλλά δεν εμπόριε να κάμει τίοτα. Επέρασε καιρός κι ο μπάρμπας μου, ήφυε να πάει μιαν ημέρα στη χώρα να το γράψει του υιού ντου. Επέρασεν απ’ τη πόρτα μας και τον είδε η λαλά μου και βγαίνει μες στη ρύμνη. Βγάνει το μαντίλι που φόριε στη κεφαλή τζη, σηκώνει τα χέρια τζη στον ουρανό κι ήρχεψε να του καταριέται: “Άλι που να δώσει ο Θεός κι η Παναγία η Δέσποινα και ν’ αλειφτείς με πετρέλαιο και να πάρεις φωθιά και να καείς και να μη περάσου και πολλές μέρες.” Και πραγματικά πρι περάσουνε δέκα μέρες ελείφτηκε με πετρελαιο κι ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 169. Η αφηρημένη έννοια του Θεού προσδιορίζεται ως έναν βαθμό από τον Φριστό και τους Αγίους. Αναλογικά η αφηρημένη έννοια του Διαβόλου προσδιορίζεται από την πληθώρα των ανθρωπόμορφων ή ζωόμορφων ξωτικών.

12 CHARLES STEWART, Δαίμονας και Διάβολος στην Ελλάδα, Σαξιδευτής, Αθήνα, 2008, σελ. 148.

10 11

170

Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας

ήπηρε φωθιά κι εκάηκε μοναχός. Ήτονε στη Φώρα οντέ το ’καμεν ευτό κι ήπεσε στη θάλασσα πως θα γλιτώσει μα δεν εγλίτωσε τελικά.» Προφορική πηγή: Παρασκευή Γιαννούλη «Οντεν’ ήτονε οι Γερμανοί στο χωριό εδιάηκεν ο... Ιάννης στον Άη Ιάννη πού ’χανε μιαν αποθήκη και τσοι κλεψε. Οι Γερμανοί εφρενιάσανε κι εδιάησα κι εβρήκασι τον πρόεδρο και του ’πασι πως άμε δεν έβρει ποιος το ’καμε θα κάψουσι το χωριό. Ο αντιπρόεδρος του χωριού, για να μη μαρτυρήσει το δράστη που τον’ αξάδερφός του είπε πως το ’καμε ένας άλλος Απεραθίτης που είχε πολλές κλεψές στο χωριό και δε τον είχανε σε καμιά υπόληψη οι χωριανοί. Και τον επιάσασι οι Γερμανοί και τον εβάλασι κι ήνοιξε το λάκκο ντου και τον ετουφεκίσασι. Ευτός είχε τρία παιδιά και η υναίκα ντου εκαταρίστηκε του αντιπροέδρου σα μπου διάηκε ο άντρας τση να πάνε οι δυο ντου (γ)ιοί και να ζει να τσοι θάψει. Κι επεθάνασι κι οι δυο με άδικο θάνατο κι ήζε κι αφέντης τώνε και τσοι θαψε.» Προφορική πηγή: Δημήτρης Μυτιληναίος «Η γριά Καραπάταινα μο ’χει λεειμένα, πώς η γριά Εροντίνα είχε μια θυατέρα τη Παρασκευγή που ’τονε κουτσή. Εκεί στη ειτονιά εκάθουντάνε η Βουτηχτομαριά, που δεν είχε παιδιά, κι είχε παιδί τση καμωμένο την ανιψά τζη τη Μαρίκα. Μιαν ημέρα ετσακώθηκεν η Παρασκευγή με τη Μαρίκα κι ήβγηκεν όξω η Εροντίνα με τη Βουτηχτομαριά να δούσι είντα τρέχει και κουβέντα με τη κουβέντα ήβρισεν η Βουτηχτομαριά κουτσή τη Παρασκευγή και τσ’ εκαταρίστηκε να πομείνει κι η Μαρίκα κουτσή. Και μου ’κανε χίλιοι όρκοι η Καραπάταινα πως την άλλην ημέρα η Μαρίκα δεν εμπόριε να κουνήσει το ποδάρι τζη. ΢τα καλά καθούμενα, χωρίς ν’ αρρωστήσει, χωρίς τίοτα. Και ’πόμεινε κι εκείνη κουτσή.» Προφορική πηγή: Ειρήνη Πρωτονοταρίου Οι άνθρωποι που αναφέρονται στις παραπάνω αφηγήσεις, αδίκησαν τους συνανθρώπους τους και αυτό είχε σαν συνέπεια τα δυσμενή σχόλια και τις επικρίσεις της κοινότητας. Οι αδικούμενοι που νιώθουν ανυπεράσπιστοι και αδύναμοι έχουν σαν μόνο τρόπο για να αντισταθούν την κατάρα. Αν μάλιστα η κατάρα είναι αποτελεσματική, τότε επέρχονται η εξισορρόπηση και η μερική αποκάθαρση για την αδικία που τους έγινε. ΢τη δεύτερη αφήγηση, κατά τη διαδικασία εκφοράς της κατάρας το άτομο το οποίο βρίσκεται στο κοινωνικό περιθώριο, αποκτά τη δύναμη να ασκήσει πίεση και να επιχειρήσει να αμβλύνει τη δυσμενή του θέση συγκροτώντας δι-

171

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

αμέσου της κατάρας έναν μηχανισμό αντίστιξης στο εξουσιαστικό πλέγμα του κυρίαρχου κοινωνικού σώματος. Η κατάρα στην περίπτωση αυτή λειτουργεί σαν έμπρακτη εφαρμογή μιας πολιτισμικής γραμματικής 13. Πέρα από τις ισχύουσες κοινωνικές σχέσεις, που διαγράφουν και το πλαίσιο των εξουσιαστικών δομών οι κοινωνίες αναπτύσσουν ιδεολογικούς μηχανισμούς άσκησης βίας που εξισορροπούν τις κυρίαρχες δομές. Ο Marshall Sahlins14 λέει ότι η ανθρώπινη δράση στον κόσμο πρέπει να θεωρηθεί ότι διαμεσολαβείται από το πολιτισμικό πρόταγμα, που βάζει ταυτόχρονα σε τάξη την πρακτική εμπειρία, την εθιμική πρακτική και τη σχέση μεταξύ τους. ΢την τρίτη αφήγηση, το γεγονός ότι η Παρασκευή ήταν κουτσή την καθιστά ευάλωτη στην κριτική και στα σχόλια των άλλων. Αυτό εκλαμβάνεται ως αμαρτία και ο μόνος τρόπος για να αντισταθεί η μητέρα της υπερασπίζοντας την κόρη της είναι η κατάρα που της δίνει τη δυνατότητα να χειραγωγήσει την κοινωνική ασυμμετρία. Η πολιτισμική λογική που αιτιολογεί το συμβάν είναι απόλυτα συνεπής με τον εαυτό της και δεν επιδέχεται πρακτική αμφισβήτηση. Η κατάρα λοιπόν μπορεί να νοηθεί όχι μόνο ως ένας λόγος απελπισίας που εκφέρεται από αδύναμους ανθρώπους, αλλά και ως υπόμνηση προς πιθανούς υβριστές και αμφισβητίες του κοινωνικού τους ρόλου, ότι είναι φορείς του habitus που τους εξοπλίζει με τιμωρητική δύναμη. Η κατάρα δεν εκφέρεται εξαιτίας μιας συναισθηματικής φόρτισης, αλλά είναι μια τελετουργική πράξη που στοχεύει στην ανατροπή ή στην άμβλυνση των κοινωνικών σχέσεων. Η εκφορά της κατάρας επιχειρείται να επανορίσει κοινωνικές σχέσεις. ΢την περίπτωση αυτή ο Θεός είναι ο διαμεσολαβητής των σχέσεων, ο εγγυητής του δικαίου, ο προστάτης των αδικημένων. «Άμα θέλει ο Θεός όλα ίνουνται. Δίχως τη βουλή ντου φύλλο δε κουνιέται.» Η κατάρα ενεργοποιεί ή απειλεί με την επέμβαση του Θεού για την αποκατάσταση κάποιας εμφανούς κοινωνικής ασυμμετρίας, ιδίως στην περίπτωση της άδικης ύβρης, που υπονομεύει τη θέση του ατόμου στο κοινωνικό σύνολο. Πρόκειται για πράξεις που συνιστούν παρέκκλιση από το τοπικό αξιακό σύστημα. Και στις τρεις αφηγήσεις είναι εμφανής η αντιστικτική λειτουργία της κατάρας. Σο δίκαιο αποκαθίσταται και ο εκφέρων την κατάρα αισθάνεται δικαιωμένος στην πρώτη αφήγηση και στη δεύτερη δικαιώνεται έστω και μετά θάνατον, δεδομένου ότι οι φήμες που κυκλοφορούσαν στο χωριό για την αποτελεσματικότητα της κατάρας, συνέβαλαν στην άρση της ύβρης. ΢ύμφωνα με το Ludwig Wittgenstein15 στο παράδειγμα της κατάρας «οι λέξεις μοιάζουν να μετατρέπονται σε βλήματα που εκτοξεύονται εναντίον κάποιου με τη βεβαιότητα ότι μπορούν να δράσουν και να επιφέρουν το επιθυμηΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 174.

MARSHALL SAHLINS, ό.π., σελ. 110.

15 LUDWIG WITTGENSTEIN, Γλώσσα, Μαγεία, Τελετουργία, μετάφραση ΚΨ΢ΣΗ΢ ΚΟΒΑΙΟΤ, Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1990, σελ. 16.

13 14

172

Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας

τό αποτέλεσμα. Ο Θεός ως παντόπτης λέει η Βέικου 16 λειτουργεί ως η απόλυτη αρχή που μπορεί να αποκαταστήσει το δίκαιο. Είναι η απαντοχή των ανήμπορων να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους. Η κατάρα είναι η μόνη διέξοδος ιδίως όταν επικαλείται τον Θεό. Γι’ αυτό η εστίαση στην οξύτητα των φράσεων παραβλέπει την ουσία της τελετουργικής πράξης, που είναι η εξισορρόπηση της αδικίας. Μπορεί να υπάρχει η αντίφαση στην οξύτητα των φράσεων και την ακραία τιμωρητική διάθεση του Θεού, ως εκπροσώπου του καλού, αλλά είναι αυτό το ενδεχόμενο που λειτουργεί ως ιδεολογικός μηχανισμός επαπειλούμενης βίας, για την οργάνωση της αντίστασης των εξωθούμενων στο κοινωνικό περιθώριο. Σο έργο του Θεού, αναφέρει η Mary Douglas17, μέσω της ευλογίας αποσκοπεί στη δημιουργία τάξης, μέσω της οποίας οι ασχολίες των ανθρώπων ευδοκιμούν. Όπου αίρεται η ευλογία και απελευθερώνεται η δύναμη της κατάρας εκεί επικρατεί αρρώστια. Η τήρηση των ηθικών κανόνων φέρνει ευημερία ενώ η παραβίασή τους κίνδυνο. ΢τ’ Απεράθου είναι αρκετές οι καταραστικές φράσεις και τα δίστιχα που αναφέρονται στο Θεό: «Απ’ το Θεό να το ’βρει», «Ο Θεός να του το πληρώσει» και έμμετρα: «Καθημερινά το βάνω/στο Θεό πού’ ν’ από πάνω. Κι ο Θεός θα βγάλει κρίση/και θα τον-ε- τιμωρήσει. Που τον-ε-βάνω στο Θεό/μα καταριόμαι του κι εώ. Ο Θεός να του πληρώσει/την απαθρωπιά τη τόση. Και τα μάθια να του βγάλει/να πομείνουν οι τροχάλοι. Σιμώρησέ τον-ε- Θεέ/πο’ξέχασε είντα λεε.» ΢τις παραπάνω απεραθίτικες κατάρες γίνεται επίκληση του Θεού, ως ανώτερης αρχής, που αποτελεί αγνωρισμένο αξίωμα. Αυτό αντανακλά την τοπική κοσμολογία, ως προϊόν της επίσημης θρησκείας και των δοξασιών που διαπερνούν τη λαϊκή λογοτεχνία τους. Ο Θεός είναι αγαθός αλλά και τιμωρός, διασφαλίζοντας την τήρηση του ηθικού κανόνα. Εύχεται και προσδοκά την παρέμβασή Σου, ώστε ο υβριστής να πληρωθεί. Η επίκληση του Θεού για την εξισορρόπηση των κοινωνικών σχέσεων είναι γενική και αναφέρεται σε μια αντιστικτική δράση. Η υπαγόρευση εξειδικευμένων τρόπων τιμωρίας είναι σπάνια. Η εμπλοκή του Θεού συμβάλλει στην κατανόηση του τρόπου που ο Απεραθίτης προσλαμβάνει τη θρησκεία και των δεσμών που εγκαθιδρύει με το θείο. Πρόκειται για πρακτική που συμπυκνώνεται στην καθημερινή δραστηριότητα,

ΦΡΙ΢ΣΙΝΑ ΒΕΪΚΟΤ, Το κακό μάτι: Η Κοινωνική Κατασκευή της οπτικής επικοινωνίας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1998, σελ. 48.

17 MARY DOUGLAS, Καθαρότητα και κίνδυνος: Μια ανάλυση των εννοιών της ταυτότητας και του ταμπού, Πολύτροπον, Αθήνα, 2006, σελ. 109.

16

173

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

λέει η Jill Dubisch18. Ο Θεός καλείται να επιβεβαιώσει την υπέρτατη θέση του με την ανάληψη συγκεκριμένης δράσης, που θα ενισχύσει τον θεολογικό του λόγο, όπως εκφράζεται με την επίσημη θρησκεία. Η κατάρα συνεπώς είναι ένα πεδίο πρακτικής εκδήλωσης της πρακτικής δύναμης, που επιβραβεύει τους θεοσεβούμενους αποκαθιστώντας την αδικία. «Όμως ευτό δε θα πει πως κάθε κάταρα που κάνει κανείς πιάνει. Η άδικη κάταρα δε πιάνει. Ιαυτό προσέχουσι ευτοί που καταριόνται πού κάνουσι τη κάταρα. Ότι να υποπτεύγουνται πως τσ’ επείραξε κανείς χωρίς να το ξέρουσι θετικά του καταριόνται, αλλά λέσι στο τέλος: Α δε με πείραξε ευτός μη κακό ντου. Η κάταρα’ναι σα το άδαρο που όλη μέρα βόσκει και το βράδυ υρίζει στο νοικοκιούρη τζη. Άμαν είναι άδικες οι κάταρες πέφτουν απάνω σε κείνο που τσι κάνει. Δεν έχεις ακουστά τη παροιμία που λέει πως η κατάρα καταρωτά κι όπου’ναι δίκιο πιάνει. Και πως δεν είναι δίκια η κάταρα σαν είναι δίκια η ώρα.» Οι προϋποθέσεις που πρέπει να υπάρχουν για να εκδηλωθεί η θεϊκή παρέμβαση είναι να υφίσταται πράγματι αδικία, και να υπάρχει θεοσέβεια 19. Ο Θεός προστατεύει τους θεοσεβείς από εξωτερικές επιβουλές και διατηρείται ο δίαυλος επικοινωνίας μαζί τους, ώστε να είναι αποτελεσματική η επίκλησή τους σε καιρό ανάγκης. Οι Απεραθίτες, άνδρες κυρίως, δεν επικαλούνται μόνο την παρέμβαση του Θεού και των Αγίων για την αποκατάσταση της δικαιοσύνης και την επιβολή της τιμωρίας σε όσους διαπράττουν αδικία σε βάρους τους. Σους θεωρούν υπεύθυνους για τις αναποδιές και τα δυσάρεστα γεγονότα που συμβαίνουν στη ζωή τους και τους καταριούνται: Οι διαόλοι να πάρου τα μάθια του Θεού του κερατά. Οι διαόλοι να πάρου τη Παναγία, το Φριστό, τα Επουράνια, το Άγιο Δισκοπότηρο, τα Άγια που σηκώθησα σήμερα, τη κορδέλα που’δενε η Παναγία τα μαλλιά τζη, το αδουράκι που καβαλίκευγε ο Φριστός κι εδιάηκε στα Ιεροσόλυμα. Άλι που να νεκροεννήσει η Παναγία (λέγεται την περίοδο των Φριστουγέννων). «Μια βολά είμεστα με το Μ... απού πόξω απ’την εκκλησά τση Παναγίας και μου’ λεε κάτι που του συνέβη και καταλήγει οργισμένος ― Ναι που να ’ν’ οι διαόλοι μες στα μάθια ντώνε ολονώ που ’ναι μες στην εκκλησά και πέντε μέτρα ύρου ύρου. Και τον ερώτηξα: Καλέ, μα γιάντα και πέντε μέτρα ύρου ύρου; Λέει γιατί μπορεί να’ βγηκε κανένας όξω ια κατούρημα.» Προφορική πηγή: Δημήτρης Καραπάτης 18 JILL DUBISCH, Το θρησκευτικό προσκύνημα στη σύγχρονη Ελλάδα. Μια εθνογραφική προσέγγιση, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2000, σελ. 17.

19 Από την εποχή του Ομήρου υπάρχει αυτή η πίστη. Ο Αχιλλέας στη Ιλιάδα που ζητεί την ικανοποίηση της προσβεβλημένης τιμής του από τον Δία δεν είχε ζήσει μόνο την πικρία της αδικίας, από την επιβολή της κτηνώδους βίας του ισχυροτέρου, αλλά είχε και την πίστη στον τιμωρό Θεό.

174

Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας

Ο Απεραθίτης στην παραπάνω αφήγηση καταριέται όχι μόνο τον εσωτερικό ιερό χώρο της εκκλησίας, αλλά και τον περιβάλλοντα ιερό χώρο. Ένας άλλος Απεραθίτης εκφράζει έμμετρα την οργή του στον Θεό για τα δυσάρεστα που του συμβαίνουν: Που να κατέβει ο Θεός/να μου υρέψει έλεος. Που θε να του πω θυμήσου/είντα μου’ καμες ατή σου. Σόσο μάτι να’ χει όσο/έλεος θε να του δώσω. Μια Απεραθίτισα μας αφηγείται: «Η λαλά μου η Σσικαλού είχε τρία παιδιά χαμένα, εκείνη κι από μοναχιά τζη, από 20-25 χρονώ, το αμπρό τζη και μια αδερφή πού ’χα και χάθηκε 11 χρονώ. Ήτονε τόσο χαροκαμένη η κακομοίρα και τόσο μεγάλος ο πόνος τση που τά’ βαλε με το Θεό, μεγάλη η χάρη ντου, κι ήλεε οντεν επέθανε ο τελευταίος και τούτο το μοιρολόι: Πέντε νομάτοι ήχασα μαζί με την εγγόνη, που να βουλήσου του Θεού οι θεϊκοί ντου θρόνοι.» Προφορική πηγή: Κατερίνα Ζαφείρη Η παραπάνω Απεραθίτισσα θεωρεί τον Θεό υπεύθυνο για τη ζωή και για τον θάνατο, βασιλιά του ουρανού και της γης και δοκιμάζει τη σκληρότητα και την ασπλαχνία του, αφού της πήρε πέντε πολύ δικούς της ανθρώπους σε νεαρή ηλικία, διασαλεύοντας την ισορροπία της φύσης. Καταριέται λοιπόν να καταλυθεί η Βασιλεία του, να καταστραφούν οι θρόνοι του, που είναι σύμβολα εξουσίας, αφού είναι τόσο άδικος με τους ανθρώπους. ΢ε άλλη περίπτωση ο Απεραθίτης ταυτίζει τον Θεό με τη μοίρα που την καταριέται επειδή τον έριξε σε μεγάλα βάσανα, συγχέοντας τις χριστιανικές του πεποιθήσεις και τα πιστεύω, με αρχαιοελληνικές αντιλήψεις για τη μοίρα και το πεπρωμένο. Βλέπουμε εδώ ότι οι πίστεις του παρελθόντος και του παρόντος συνυφαίνονται μέσα στην καθημερινή εμπειρία και διαμορφώνουν ένα ιδιαίτερο κοινωνικό πλαίσιο που προσδιορίζει και νοηματοδοτεί την κοινωνική ζωή και δράση των ανθρώπων. Με την κατάρα λέει ο Κυριακίδης 20 εκφράζονται θρησκευτικές αντιλήψεις που δεν είναι μόνο χριστιανικές, «αλλά κράμα χριστιανικών διδασκαλιών και λειψάνων παλαιών θρησκευτικών δοξασιών» οι οποίες εξακολουθούν να επιβιώνουν ενεργά στις καθημερινές πρακτικές του Απεραθίτη.

20 ΢ΣΙΛΠΨΝ ΚΤΡΙΑΚΙΔΗ΢, Ελληνική Λαογραφία Μέρος Α´, Μνημεία του Λόγου, Αθήνα, 21965, σελ. 139.

175

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Μες στην τύχη μου να’ν’οι δια/όλοι πού’ν’όλο η ίδια. Ανάθεμα την τύχη μου α μού ’φταιξε κι εκείνη κι α μού ’φταιξε κι άλλος κανείς ο Θιός να τον-ε- κρίνει. Η μοίρα μου με μοίρανε καταραμένες ώρες κι είπε να χύνω σαν του χειμώνα μπόρες. Οι Απεραθίτες πιστεύουν ότι κάποιες μέρες είναι καταραμένες. Αυτές συνδέονται με τις φάσεις της σελήνης και προχριστιανικές αντιλήψεις που τις δικαιολογούν, και φροντίζουν να μην κάνουν κάτι σημαντικό αυτές τις μέρες, γιατί είναι σίγουρο ότι δεν θα έχει καλή έκβαση. Σα παιδιά δε που γεννιούνται αυτές τις καταραμένες μέρες πιστεύουν ότι δεν θα περάσουν καλά στη ζωή τους. Μια Απεραθίτισσα που έχει χάσει δυο αδερφές νέες και τη μάνα της μοιρολογά: Ψ Κυριακάκι κι ω Μαριά κι ω μάνα πάλι τώρα πρέπει πως εεννήθηκα καταραμένη ώρα. Κάποιο παλικάρι θεωρεί την ανίατη αρρώστια του ως αποτέλεσμα βαριάς κατάρας και δίνει οδηγίες στην αγαπημένη του για το νεκροστόλισμά του. Βάλε μου κρουσταλλένια μου και το κατσά σαλβάρι γιατί μου καταρίστησα ο Άδης να το φάει. Βάλε μου κρουσταλλένια μου το κόκκινό μου σάλιο γιατί μου καταρίστησα σάβανο να το βάλλω. Βάλε μου κρουσταλλένια μου και το κατάι μπριμίσι γιατί μου καταρίστησα ο Άδης να το λύσει21. Άλλοτε οι κατάρες είναι πιο οξείες και επικαλούνται το διάβολο. ΢ε τέτοιες περιπτώσεις εκείνο που ενδιαφέρει δεν είναι η αποκατάσταση του δίκιου και της ηθικότητας, αλλά ο εξοβελισμός του αποδέκτη από τη θρησκευτική κοινότητα και η παράδοσή του στον εκπρόσωπο του κακού, ότι η τιμωρία είναι αυτοσκοπός. Είναι, λέει ο Αυδίκος22, η επιβεβαίωση της θρησκευτικής περιθωριοποίησης. ΢ε αυτή την κατηγορία ανήκουν και οι κατάρες όπου οι Απεραθίτες επικαλούνται «τσι καλές κιουράδες» ή «καλές αρχόντισσες» που είναι οι διάβολοι γένους θηλυκού. Που να σε πάρουν οι καλές κιουράδες.

21 22

Ιδιωτικό αρχείο Διαλεχτής Ζευγώλη-Γλέζου. ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 180.

176

Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας

Άλι που να μη θωρείς αύριο ταχυτέρου να’ βγεις στην πόρτα σου μόνου να ’χουν οι καλές κιουράδες τα μάθια σου αλλασμένα. Που να σ’ αλλάξουν οι καλές κιουράδες και να σε κάμουνε αλλαξιμιό. Που να σε βουβάνουν οι καλές αρχόντισσες. Οι διαόλοι να ’ν’ απάνω στο πάτημα τση κεφαλής σου. Που να διαουμίζουν οι διαόλοι τα τίοτά ντου. Που να διαμάχονται οι χίλιοι διαόλοι μες στην κεφαλή σου και να ’ναι και θηλυκοί να εννούνε. Οι διαόλοι να ’ναι στο καταπινάρι σου. Οι διαόλοι να κάμουν αφωλιές μες στη κεφαλή σου. Οι διαόλοι να ’ν’ απάνω στα είκοσί σου νύχια. Οι διαόλοι να ’ν’ απάνω στα οργοδάχτυλά σου. Οι διαόλοι να ’ναι στην ψυχή ντου του σκατόψυχου. Οι διαόλοι να πάρουν την άχνη σου. Οι διαόλοι να ’ναι στα ημότερά σου. Και έμμετρες: Μες στη κοιλιά σου άπονε/χίλιοι διαόλοι να΄τονε. Οι διαόλοι να ’ναι άτι/με μες στο δεξό σου μάτι. Να’ ναι οι διαόλοι μες στα/μάθια σου και μες στα ρέστα. Οι διαόλοι να του βγάλου/νε τα μάθια παρακάλου. Να ’ν’ οι διαόλοι οι στητοί/μες στη κοιλιά σ’ αναίστητη. Να ’ν’ οι διαόλοι στσοι πατού/χες του του κακοθάνατου. Διαόλοι μες στα μάθια σου και στ’ απροσκέφαλό σου κι ανάθεμα το πάππο ντου που θέλει το καλό σου. Έχεις υναίκα τη ΢οφκιά ια πες μου ήπιανέ σου; Διαόλοι μες τα τέσσερα καντούνια του ματζέ σου. Οι κατάρες που επικαλούνται το διάβολο και άλλες δευτερεύουσες θεότητες του πόλου του κακού είναι περισσότερες και πιο εστιασμένες όσο αφορά το είδος της τιμωρίας και το μέρος του σώματος, της ψυχής ή της περιουσίας του υβριστή εναντίον του οποίου προσανατολίζεται η αρνητική ενέργεια. Αυτές, εγγράφουν όλη την ψυχική αναστάτωση και τον πόνο που υπέστησαν οι καταρόμενοι. Ο πόνος, η αγανάκτηση, η οργή, η ταπείνωση, διοχετεύονται στις κατάρες με το διάβολο, ο οποίος καλείται ως δύναμη καταστροφής. ΢ε αυτή την περίπτωση είναι η εκδίκηση που διαπερνά τον λόγο της κατάρας, η οποία συγκλονίζεται από έντονο συναισθηματικό φορτίο. Βεβαίως, τονίζει ο Αυδίκος23, υπάρχει η αντιστικτική λειτουργία στις εξουσιαστικές δομές. Η επίκληση στο 23

ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 182.

177

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

διάβολο έχει σαν σκοπό τη σωματική ή την υλική βλάβη του δέκτη ενώ η επίκληση στον Θεό εμπεριέχει και τη διάθεση αποκατάστασης του δικαίου. Εν προκειμένω, οι εκφέροντες την κατάρα επιζητούν τη σωματική βλάβη του υβριστή, με ιδιαίτερη προτίμηση στα μάτια, στα χέρια, στην κεφαλή, στην κοιλιά, στα πόδια. Είναι αλήθεια πως οι πομποί χαρακτηρίζονται από επινοητικότητα στη χρήση των μερών του σώματος. Σο πάτημα τση κεφαλής, το καταπινάρι, τα ημότερα, τα εργοδάκτυλα, το καρδιοβλάσταρο, αναδεικνύουν τη ανατομική γνώση του λαϊκού ανθρώπου, αλλά και τον γλωσσικό πλούτο που συσσωρεύει για να είναι ακριβής στην έκφρασή του 24. Σαυτόχρονα συγκροτούν εικονοποιία, καθώς ο διάβολος προκαλείται να φωλιάσει μες στην κεφαλή να τσακώνεται μέσα του, να ’ναι απάνω στο πάτημα τση κεφαλής του και πάνω στα εργοδάκτυλά του. Έχοντας βαθιά γνώση του ανθρώπινου σώματος ο Απεραθίτης επιλέγει τιμωρίες που θα καταστήσουν τον χειρονακτικά εργαζόμενο ανίκανο για εργασία, γεγονός που θα τον περιθωριοποιήσει κοινωνικά. Έτσι η κατάρα που επιθυμεί να εγκαταστήσει τον διάβολο στα είκοσί του νύχια, στις πατούχες του, στα εργοδάχτυλά του, στοχεύει στον εξοβελισμό του δέκτη από το κοινωνικό σώμα δεδομένου ότι είναι ευνόητη η σημασία τους στην άσκηση των αγροτικών εργασιών. ΢την κοινωνική περιθωριοποίηση του δέκτη αποβλέπουν και οι κατάρες που επιθυμούν την εγκατάσταση του διαβόλου στο μυαλό και στην κεφαλή του. ΢ε αυτές τις περιπτώσεις ο άνθρωπος αποδομείται, αφού ο διάβολος ελέγχει το μυαλό του, τη θέλησή του. Έχει ηττηθεί προφανώς επειδή παρέκκλινε από τον ηθικό κανόνα. Η εγκαταβίωση του διαβόλου, αναφέρει η Λυδάκη25, στο σώμα και στην κεφαλή του ανθρώπου οδηγεί στον εξοβελισμό του από τις κοινωνικές δομές. Η επίκληση του διανόλου προσδίδει μεγαλύτερη εκφραστική οξύτητα στις κατάρες, αλλά και οι δυο επικλήσεις (Θεός και Διάβολος) ανήκουν στο ίδιο κοσμολογικό σύστημα, συγκροτώντας τους δύο πόλους που οργανώνονται με επίκεντρο τον άνθρωπο. Κατά κανόνα στις δυο επικλήσεις Θεού-Διαβόλου παρατηρείται μια διαβάθμιση, που εξαρτάται από τον πόλο που εκπροσωπεί ο Θεός (καλό) και ο Διάβολος (κακό). Τπάρχουν πάντως κάποιες κατάρες όπου οι δύο πόλοι συμφύρονται. Να πας στην οργή του Θεού και να’ χεις την κάταρά ντου, τρισκατάρατε. Να πας τσοι χίλιοι διαόλοι, θεοκαταραμένε.

ΜΙΦΑΛΗ΢ ΜΕΡΑΚΛΗ΢, Πέντε λαογραφικά δοκίμια για τη γλώσσα και την ποίηση, Υιλιππότης, Αθήνα, 1985, σελ. 23.

25 ΑΝΝΑ ΛΤΔΑΚΗ, Ίσκιοι και αλαφροΐσκιωτοι: Λαϊκός λόγος και πολιτισμικές σημασίες, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 52008, σελ. 207.

24

178

Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας

Η συμπερίληψη των δύο πόλων στην ίδια κατάρα αποκαλύπτει το ίχνος μιας λαϊκής πίστης, στην οποία η διάκριση των πόλων δεν είναι ευκρινής πάντα ιδίως σε συνθήκες έντονου συναισθηματικού φορτίου.

Η κατάρα ως μέσο διαφύλαξης του αξιακού συστήματος Μελετώντας τη χρήση και τη λειτουργία της κατάρας σε μια κοινωνία είναι σαν να μελετούμε την ίδια την κοινωνική της δομή, τις αντιλήψεις, τα ήθη, τις κοινωνικές σχέσεις, τις καθημερινές και τελετουργικές συμπεριφορές των μελλών της, καθώς και τις πιέσεις που ασκεί πάνω σε αυτά. Η κατάρα εκφέρεται σε κάθε περίπτωση που τα άτομα παραβαίνουν το αξιακό σύστημα της κοινότητας προειδοποιώντας τα για την τιμωρητική της ισχύ είτε προβάλλοντας τα αποτελέσματα όσων τολμούν να την αγνοήσουν. Η κατάρα λειτουργεί ως μέσο διαφύλαξης του πολιτισμικού κεφαλαίου και αυτό συμβαίνει γιατί συνιστά, όπως αναφέρει ο Turner μια αντι-δομή26 ή καλύτερα μια επίθεση κατά της δομής. Οι αιτίες που προκαλούν την εκφορά της κατάρας είναι: Α) Η αδικία. ― Η αδικία επισύρει την οργή των αδικουμένων και την εκφορά «βαριοτρομασμένου» καταρικού λόγου εναντίον των αδικούντων. Θα αναφέρουμε ως παράδειγμα άδικου κακού τα γεγονότα του 1917 στ’ Απεράθου. Σο 1916 η πολιτική κατάσταση της χώρας οδήγησε στον χωρισμό του κράτους, στο «κράτος των Αθηνών» και στο «κράτος της Θεσσαλονίκης». Η κυβέρνηση Βενιζέλου στην προσπάθειά της να στρατολογήσει άνδρες για τη δημιουργία ισχυρού στρατού, ήρθε σε σύγκρουση με διάφορα μέρη της Ελλάδας. Σον Νοέμβριο του 1916 ο στρατός του Βενιζέλου ήρθε και στη Νάξο. Ενώ όλα τα χωριά της Νάξου πήγαν με το μέρος του αντίσταση προέβαλε μόνο τ’ Απεράθου. Αφού οι προσπάθειες των βενιζελικών να πείσουν τους Απεραθίτες να προσχωρήσουν στο «κίνημα» απέβησαν άκαρπες, στις 2 Υεβρουαρίου 1917 μπήκε στο χωριό στρατιωτική δύναμη, ενώ το τορπιλοβόλο «Θέτις» από τον όρμο της Μουτσούνας, άνοιξε πυρ εναντίον του χωριού 27. Αντι-δομή ή αντί-λογος στη λαογραφία: αντίθετο σε κάτι κυρίαρχο που μπορεί να είναι πολλαπλών προελεύσεων, μπορεί να είναι κυρίαρχο από κάτι ηγεμονικό, όπως η ηγεμονική κουλτούρα από τα πάνω, μπορεί να είναι κυρίαρχο και στο πλαίσιο του λαϊκού πολιτισμού που είναι κάτι από τα κάτω. Η προέλευση αυτής της ορολογίας είναι απ’ τη σχολή της Υρανκφούρτης.

27 ΢ύμφωνα με τη μαρτυρία του Γεωργίου Γιαννούλη, όλοι οι Απεραθίτες ήταν με το μέρος του βασιλιά. Οι βενιζελικοί ήταν συνολικά δέκα: «Ο ιατρός ο Υραγκίσκος, ο Αντώνης Δοντάς (Μαναντώνης), ο Μιχάλης Γιαννούλης (Γιαννουλομιχάλης), ο Ιάννης ο ΢κληράκης, ο Ιάννης ΢κευοφύλακας, ο Υλώριος Μπάκαλος, ο Ηλίας Ηλιάδης, οι δάσκαλοι Υλώριος Κατσουρός και ΢τέφανος Ααρών και ο Μ. Πρωτονοτάριος (Κεραμιώτης). Σων είχασι βγαλημένη και την παρακάτω ρίμα: Δε πάω εώ στο κίνημα, ιατί είναι σοβαρό κι ας το θέλει ο Κεραμιώτης, ο Υραγκίσκος κι ο Ααρών 26

179

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Οι Απεραθίτες, άνδρες, γυναίκες και παιδιά, που δεν πίστευαν ότι ο ελληνικός στρατός ήταν δυνατόν να στραφεί εναντίον τους και να τους χτυπήσει, ανέβηκαν πάνω στα δώματα των σπιτιών και κοιτούσαν γεμάτοι περιέργεια. Ο στρατός όμως του Βενιζέλου άρχισε να χτυπά αδιακρίτως και οι νεκροί της φονικής επίθεσης ήταν 32. Τπήρχαν και 44 τραυματίες από τους οποίους 15 έμειναν ανάπηροι. Σο παρακάτω δίστιχο αποτυπώνει με ακρίβεια τον απολογισμό της φονικής επίθεσης: ΢το ’17 σκοτώθησα τριανταδυό νομάτοι κι άλλοι επομείνασι κουτσοί, κουλοί και μ’ ένα μάτι28. Η οργή, ο πόνος, η απόγνωση, η απελπισία για τον άδικο θάνατο τόσων αθώων αποτυπώνονται στα μοιρολόγια με κατάρες που εξαπολύονται εναντίον των υπαιτίων της φονικής επίθεσης. Μια μάνα που ο στρατός του Βενιζέλου σκότωσε τον γιο της το Βασίλη σε ηλικία 27 ετών, καταριέται τους φονιάδες μοιρολογόντας τον γιο της: Ανάθεμά τη τη στιγμή, ανάθεμα την ώρα που’ ρθασι τα αντάρτικα μέσα στσ’ Αξάς τη Φώρα. Ανάθεμά τσοι τσ’ άνομοι, τσοι λυσσασμένοι σκύλοι που’ ρθασι και σκοτώσασι το γιο μου το Βασίλη. ΢α που σε ’δικοσκότωσαν να τσ’ αδικοσκοτώσουν και να τσ’ ανεξερνά η ’ης, σε χώμα να μη λιώσουν. Απού την άχνα που ’βγαλε το αίμα του Βασίλη κατακλυσμός να εννηθεί και και να πνιούν οι σκύλοι. «Η Παρασκευγή του έρου Μανώλη ήχασε το Μανώλη τζη στο ’17 κι είχε άλλα τρία παιδιά στο πόλεμο χαμένα κι εμοιρολόα κι εκαταριόντανε τσι βενιζελικοί: Σίοτις άλλο δε μπορώ έμου να των ε κάμω μόνου π’ ανεανάρομαι και στο Θεό τσι βάνω. Σίοτις άλλο δε μπορώ μήτε των-ε-ταιριάζει μόνου τσι βάνω στο Θεό και στη καρδιά τσι σφάζει. Ψς λαχταρώ στη πόρτα μας ο υιός μου να περάσει ο Ηλίας Ηλιάδης, Μπάκαλος και Κατσουρός Ιωάννης ο ΢κληράκης, Ιωάννης ΢κευοφύλαξ και ο Ιαννουλομιχάλης κι ο Μαναντώναρος.»

28 Περισσότερα για τη μάχη του ’17 στ’ Απεράθου βλ.: ΜΙΦΑΛΗ΢ Ι. ΥΡΑΓΚΙ΢ΚΟ΢, «Σα γεγονότα του ’17», Περιοδικό Απεραθίτικα 1 (1988), σελ. 27-31 και ΛΟΤΚΙΑ ΒΑΡΘΑΛΙΣΟΤ, «Προσεγγίζοντας τα γεγονότα του ’17 στη Νάξο: Η υπόθεση Απεράθου», Περιοδικό Απεραθίτικα 1 (1988), σελ. 35-45.

180

Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας

να λαχταρά κι ο Κρητικός τα ρούχα ντου ν’ αλλάξει. Ψς λαχταρώ να τον-ε-δω να λαχταρά το φως του τσι δυο ντου υιοί να κόψουνε του Βενιζέλ’ αμπρός του. Αμπρός του να τσι κόψουσι κι άχνη να μη μιλήσει κι ό,τι καμε του βασιλιά να το μετανοήσει. Σο υιό μου μο’ σκοτώσετε κι εσείς να σκοτωθείτε τσι μάνες και τ’ αδέρφια σας να μη τσι ξαναδείτε. Σο υιό μου μο’ σκοτώσετε κι εσείς να σκοτωθείτε σαν έμπαιτε στη θάλασσα όλοι σας να πνιείτε. Σο υιό μου μο’σκοτώσετε κι εσείς να σκοτωθείτε κι όσο καιρό κι α ζήσετε χαΐρι να μη δείτε.» Πηγή: Ιδιωτικό αρχείο Διαλεχτής Ζευγώλη-Γλέζου. Σο 1922 η Απεραθίτισσα λαϊκή ποιήτρια Ειρήνη Πρωτοπαπά στέλνει προσωπική επιστολή στο Βενιζέλο με αφορμή την εκτέλεση του απεραθίτη πολιτικού Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη εκφράζοντας με έμμετρο καταραστικό λόγο την οργή της για τον πόνο που προκάλεσε στο χωριό: Έστειλες στο δεκαεφτά στρατό για να μας κάψει και το χωριό μου Απείρανθος με αίμα το’χεις βάψει. <<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<< Ηχώ να γίνει να βοά το αίμα που εχύθη να σε παιδεύει πάντοτε κακούργε, κακοήθη. Ζάλη να σό’ ρθει και νταμπλάς πο’ θέλησες να διώξεις το βασιλιά, να’ ρθεις εσύ να μας-ε- θανατώσεις. <<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<< Λαού οργή και θύελλα σε σένα να ξεσπάσει κι όχι ένα τέθοιο βασιλιά το έθνος μας να χάσει. Ό,τι σου γράφω στο χαρτί λίγο θα πουν κι ακόμα ελπίζω και του τάφου σου να σε ξερνά το χώμα. Η Ειρήνη Πρωτοπαπά καταριέται να φθαρεί πολιτικά ο Βενιζέλος ώστε να ξεσπάσει πάνω του η οργή του λαού και να μπει στο περιθώριο της πολιτικής ζωής του τόπου και να μη δεχτεί το σώμα του η γη βαριά κατάρα για τον άνθρωπο, αφού δεν θα μπορεί να βρει ανάπαυση το σώμα του και η ψυχή του μετά τον θάνατο και θα αποτελεί μίασμα για τους ζωντανούς. Η μάνα του Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη θεωρεί υπεύθυνο το Βενιζέλο για τον άδικο χαμό του γιου της και εκτοξεύει βαριές κατάρες εναντίον του:

181

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Οι μπάλες και τα σίδερα να φα(ν) το Βενιζέλο που’ καμε τη κακιά αρχή29 κι ήφερε τέθοιο τέλος. Να τον-ε- φάει η φυλακή, να τον-ε- φαν οι γκράδες γλήορα τη κηδεία ντου να ψάλλουν οι παππάδες. Μεγάλη επίδραση άσκησαν τα γεγονότα του ’17 και η εκτέλεση του Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη στον ιδεολογικό προσανατολισμό των Απεραθιτών. Σο Βενιζέλο και όσους ανήκαν στο κόμμα του τους θεωρούν προδότες και στις εκλογές που ακολουθούν εκφράζουν το μίσος τους γι’ αυτούς με βαριές κατάρες. Καταριούνται να τους δουν εξαθλιωμένους και ταπεινωμένους να τους γυρεύουν ελεημοσύνη και προειδοποιούν με κατάρες, όσους έχουν σκοπό να τους ψηφίσουν να χάσουν τα παιδιά τους και τα εγγόνια τους, που είναι ο μεγαλύτερος πόνος που μπορεί να νιώσει ένας γονιός και να μη βρεθεί κανένας να τους κλείσει τα μάτια, βαριά κατάρα για τον Απεραθίτη: Ζήτω τ’ Αριστειδάκι μας και κάτω οι προδότες όπου να διακονέψουνε στσοι εδικές μας πόρτες. Όλοι οι βενιζελικοί τσιμέντο να ενούσι που να τσοι δω μες στο χωριό και να ψωμοζητούσι. Σο χέρι ντου να σαπηθεί που θα τον-ε- μαυρίσει (τον Αριστείδη Πρωτοπαπαδάκη) παιδόγγονο να μη βρεθεί τα μάθια ντου να κλείσει. Οήλιος ο αυριανός πιστεύω πως δε θα’ βρει καέν’ απ’ όσ’ εδώκασι του Αριστείδη μαύροι. Β) Ο Γάμος. ― Μια χαρακτηριστική ιστορία για το θέμα αυτό διηγείται ο Απεραθίτης πληροφορητής Δημήτριος Καραπάτης: «Η λαλά μου η Λευτεροπούλα είχε μια θυατέρα τη ΢οφκιά. Εγάπα ένα κοπέλι και τσοι παραμονές του άμου τα χαλάσανε, ιατί το κοπέλι εζήτηξε ένα χωράφι απ’ το προκοσύφωνο του πάππου μου κι ο πάππος μου ερνήθηκε να του το δώσει, ιατί το προκοσύφωνο του πατέρα το ’παιρνε ο πρωτουιός κι ευτό δεν εμπόρειε ν’ αλλάξει με τίοτα. Σελικά η ΢οφκιά επαντρεύτηκε ένα απ’ τσοι Κονομάδες που δεν τον ήθελε η λαλά μου. Ήτονε τόσο πεισματάρα, που ούτε στο άμο διάηκε, ούτε στη έννα εδιάηκε, ούτε οντεν-ε- βάφτισε το παιδί ήθελε να πάει. Σην ημέρα τση βάφτισης πάει στο σπίτι ο υιός τση ο Λοθέτης και προσπάθειε να τη πείσει να πάει μα ήτονε ανένδοτη. Έξω φρενών κι εκείνος αρχινά το τραούδι:

29

Εννοεί τη φονική μάχη του ’17.

182

Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας

΢ήκως, Κατερινάκι μου, να πάμεν εκειπέρα άλι που να σε φέρουνε απάνω στη τζιβέρα. ΢ήκως, Κατερινάκι μου, να πάμε στση ΢οφκιάς σου άλι που να σε φέρουνε απάνω στη ποδιά σου. Να’ σαι κουτσή, να’ σαι κουλή, να μην ακού τ’ αυκιά σου πο’ τότες ευχαρίστηση θα’ χανε τα παιδιά σου. Εκείνη σηκώνεται έξαλλη επειδή τση καταριόντανε ο υιός τση και του απαντά αμέσως: Εμένα να με φέρουνε απάνω στη τσιβέρα κι εσύ χαΐρι να μη δεις υιέ μου από ’πα και πέρα. Εμένα να με φέρουνε απάνω στη ποδιά μου οι άλλοι να’ χου την ευκή κι εσύ τη κάταρά μου.» Η παραπάνω αφήγηση μαρτυρεί τον εξουσιαστικό ρόλο της απεραθίτισσας μάνας στα παιδιά της και στο θέμα του γάμου. Ο γαμπρός ή η νύφη που επρόκειτο να κάνει έπρεπε να αρέσουν πρώτα σε εκείνη. Η επιλογή συζύγου δεν ήταν ιδιωτική υπόθεση του υποψηφίου για γάμο προσώπου, αφού οι οικογένειες χρησιμοποιούσαν τους γάμους μέσα στο πλαίσιο μιας στρατηγικής που αποσκοπούσε στην αποκατάσταση τη διατήρηση ή τη συσσώρευση συμβολικού κεφαλαίου. Ο γαμπρός ή η νύφη έπρεπε να προσδίδει κύρος και γόητρο στην οικογένεια. Σα συναισθήματα των υποψηφίων έμπαιναν σε δεύτερη μοίρα. Οι πιέσεις και οι προτροπές των γονιών και από τις δυο μεριές ήταν έντονες, όσο αφορά τις επιλογές των παιδιών τους. Ο ρόλος ιδιαίτερα της απεραθίτισσας μάνας στο γάμο των παιδιών τις, αποτυπώνεται στις έμμετρες κατάρες που εκτοξεύονται εναντίον της από τους υποψήφιους γαμπρούς ή νύφες που δεν εγκρίνει: Είντα ’καμα τση μάνας σου κι όπου με δει με βρίζει που να τη δω μες στα πλευρά σα σκύλα να αυλίζει. Όσ’ άστρα ’ναι στον ουρανό και φύλλα στσοι ντρυάδες τόσα κακά πονέματα να βγάλουν’ οι γριάδες. Η μάνα σου η μάισσα μου τα’ καμέ τα μάια που να τη δώ στην εκκλησά να τση διαβάζουν τ’ άια. Δε μ’ αγαπά η μάνα σου που να σκυλοαυλίσει και μες σε τούρκικο τζαμί να ’μπει να προσκυνήσει. Η μάνα σου δε μ’ αγαπά χωρίς καμιά αιτία που να τη ψάλλουσι νεκρή όξω στη Παναγία. Ανάθεμα τη μάνα σου τη σκύλα, τη μπαμπέσα που δε μ’ αφήνει να σε δω, μόνου σε κλείνει μέσα.

183

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Ανάθεμα τη μάνα σου που δε μας-ε- παντρέυγει μα έχ’ εκείνη και περνά κι εσένα δε υρεύγει. Όπου να φάει η φάουσα τση μάνας σου το στόμα πο’ (εγ)ώ την ήκαμα λαλά κι ευτή με βρίζ’ ακόμα. Και τ’ όνομά τζη ήβγαλα, μα δε μεροτσακίζει 30 ας σαπηθεί η γλώσσα τζη να πάψει να με βρίζει. Μάνα μου ης να μη βρεθεί να θάψου το κορμί σου Αφού δεν εσυντρόμησες να παντρευτούν οι υιοί σου. Που να φάει ο τρυπόσα/κας τση μάνας σου τη γλώσσα. Και να σαπηθεί η γλώσσα/ τζη πού ’πε ια μένα τόσα. Κι απού μες στη ρίζα να ’βγει/ π’ όλο κόβγει κι όλο ράβγει. Η πεθερά μου η κακιά/ που να ’χει ανάθεμα σακιά. Ανάθεμά τσοι τσοι γριές/ πού ’χουνε γλώσσες μακριές. Να χτυπήσει ια τη μάνα/ σου ήθελα η καμπάνα. Άλι που να πέσει η τα/ράτσα απάνω σου πισσίτα. Οι εκφέροντες τις παραπάνω κατάρες επιθυμούν τον θάνατο της πεθεράς τους ή το σωματικό πόνο και την ταπείνωσή της, αφού επιθυμούν να χάσει τη γλώσσα της, όργανο εκφοράς του λόγου, ή να μη βρει ανάπαυση η ψυχή της στον άλλο κόσμο. ΢την έμμετρη κατάρα «Δε μ’ αγαπά η μάνα σου που να σκυλοαυλίσει και μες σε τούρκικο τζαμί να’ μπει να προσκυνήσει.» αποτυπώνεται η αντίληψη ότι η άρνηση της ορθόδοξης πίστης θεωρείται μεγάλη παράβαση σε βασικές αρχές του πολιτισμικού κεφαλαίου της κοινότητας και τα άτομα που έχουν κάνει τέτοιο ατόπημα περιθωριοποιούνται και εκτοπίζονται από τον κοινωνικό ιστό ως ξένα σώματα. Γ) Πώληση πατρικής περιουσίας. ― ΢ύμφωνα με το απεραθίτικο κληρονομικό δίκαιο, όπως προαναφέραμε, το προικοσύμφωνο της μάνας το έπαιρνε όπως ήταν η πρωτότοκη κόρη και το προικοσύμφωνο του πατέρα ο πρωτότοκος γιος. Η πώληση της πατρικής περιουσίας είναι επίσης αιτία για κατάρες στ’ Απεράθου. Οι άνθρωποι εργάζονται σκληρά για να μπορέσουν να επεκτείνουν τις δουλειές τους και να αυξήσουν την ιδιοκτησία τους, για να αφήσουν κάποια κληρονομιά στα παιδιά τους. Αυτό το θεωρούν απαράβατο καθήκον τους, αλλά νιώθουν ακόμα μεγαλύτερη ευχαρίστηση, όταν ξέρουν, ότι η περιουσία τους θα περιέλθει αργότερα στα εγγόνια τους, τα οποία θα συνεχίσουν το όνομά τους, όταν αυτοί θα έχουν πεθάνει. Αυτό αποτελεί ένα επιπρόσθετο λόγο που οι άνρθωποι δεν πουλάνε ποτέ τις ακίνητες περιουσίες τους. Θεωρείται ότι δεν έχουν κανένα δικαίωμα να πουλήσουν τα υπάρχοντα που θα συνδέσουν τις μελλοντικές γενιές με τις παλιότερες. Πιστεύουν κατά μία έννοια, ότι 30

Δεν μεροτσακίζει = δεν ημερεύει, δεν μαλακώνει.

184

Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας

τίποτα δεν τους ανήκει, αλλά απλά το προσέχουν, μέχρι να το πάρουν στα χέρια τους οι νεότεροι. Μια Απεραθίτισσα (χήρα) που η κόρη της πούλησε το σπίτι που της έδωσε κάνει τη στενοχώρια της μοιρολόι: Επούλησε το σπίτι μας, που τόση αγάπη του ’χα και ο Υ... να ’λειπε θα ’βανα μαύρα ρούχα. Γι’ αυτό ιδιαίτερα η πώληση του πατρικού σπιτιού, προκαλούσε την οργή, όχι μόνο των συγγενών αλλά και της κοινότητας, η οποία την εκφράζει με καταρικό λόγο: ― Επούλησες το σπίτι σας οπού ’τονε παλάτι διαόλοι να’ ν’ Απόστολε, μες στο δεξό σου μάτι. Ο Απόστολος μετανοιωμένος για την πράξη του απαντά στους επικριτές του: ― Ανάθεμα το πάππο ντου που με ’βανε κι επούλου βόρτο πον’ ήμου του σπιθιού απάνω ντου να βούλου 31. Δ) Ζήλια. ― Πολλές φορές η ζήλια που νιώθει ένα άτομο για κάποιο άλλο, μετασχηματίζεται σε αρνητική ενέργεια και μάτιασμα. Η πρόθεση μεταφοράς αρνητικής ενέργειας σε αυτούς που ξεχωρίζουν κοινωνικά συμπυκνώνει την τάση, λέει η Φριστίνα Βέικου32, για έναν φαντασιακό εξισωτισμό με την έννοια ότι η κοινωνική ιεράρχηση είναι γνωστή σε όλους και ενισχύεται το επιχείρημα πως η διαδικασία της χειραγώγησης υπερφυσικών δυνάμεων ουσιαστικά συνιστά ομολογία κοινωνικής και προσωπικής μειονεξίας. Οι Απεραθίτες πιστεύουν πολύ στη γλωσσοφαγιά και στο κακό μάτι όπως αποτυπώνεται στα δίστιχα: Απ’ τη πολλή γλωσσοφαϊά/ να πιάσω δε μπορώ μαϊά. Ελένη, Ελενάκι μου, ήβγαλες το ουρνάκι μου με τη λοοτριβή σου, ετσά να πας κι ατή σου. Και στην παρακάτω αφήγηση: «Η ΢οφκιά του Σσικαλά ήτονε στην Αθήνα κι εδούλευγε κι ήστερνε τ’ αφέντη τζη τα λεφτά στο χωριό για να τση χτίσει ένα σπίτι, να μπορέσει να παντρευτεί, ιατ’ ετότες άμα δεν είχε σπίτι μια κοπέλα, ήτονε δύσκολο να παΝα βούλου = να γκρεμιζόμουν. Η ΦΡΙ΢ΣΙΝΑ ΒΕΪΚΟΤ έχει αναλύσει διεξοδικά τον ρόλο του ματιάσματος ως μηχανισμού εξισορρόπησης των κοινωνικών διαφοροποιήσεων δημιουργώντας την εντύπωση ενός ψευτοεξισωτισμού, στο βιβλίο της Το κακό μάτι: Η Κοινωνική Κατασκευή της οπτικής επικοινωνίας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1998, σελ. 238-261.

31 32

185

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

ντρευτεί. Ευτό όμως επροκάλεσε τη ζήλια τω φιλεναδώ τζη και το’ μαθεν η ΢οφκιά κι ήλεε: ΢πίτι μου χτιζ’ αφέντης μου με τα λεφτά τση τσέπης μου και με δικό μου κόπο. Μα θα με ματοπιάσουνε, άλι που να τα χάσουνε τα μάθια των αθρώπω.» Προφορική πηγή: Κική Αντωνίου Για το ξεμάτιασμα χρησιμοποιούν πάλι καταρικό λόγο στ’ Απεράθου. Η ξεματιάστρα λέει ξόρκια που συνοδεύονται από κατάρες στο πρόσωπο που μάτιασε: Αν είν’ από υναίκα να πρηστού τα βυζά τζη. Αν είν’ από άντρα να πρηστού τ’ αρχίδια ντου. Σα στήθη και οι όρχεις εμφανίζονται εδώ ως εμφανή υποκατάστατα των ματιών, αφού έχουν και αυτά σφαιρικό σχήμα. Τπάρχει μια σύνδεση της σεξουαλικότητας με τα μάτια, τον τρόπο δηλαδή έκφρασής της. Λες και αν καταστραφεί η σεξουαλική ικανότητα των ανδρών και η ελκυστική ικανότητα των γυναικών θα καταργηθεί η βάση στην οποία στηρίζεται το κακό μάτι 33. Κάτι ανάλογο με το μάτιασμα λέει ο Αυδίκος συμβαίνει και με την κατάρα. Η εκφορά της αποτελεί πράγματι παραδοχή της κοινωνικής ασυμμετρίας, η οποία αντανακλάται στα πολιτισμικά σύμβολα. Έτσι, τα αντικείμενα, τα πρόσωπα συγκεντρώνουν την αρνητική ενέργεια της κατάρας, αφού είναι ο μόνος τρόπος να εξισορροπήσει την κοινωνική ασυμμετρία34. Ε) Έρωτας. ― Πέρα όμως από τη ζήλια ως στοιχείο του κοινωνικού ανταγωνισμού, η κατάρα μπορεί να είναι προϊόν ερωτικής αντιζηλίας. Όταν ο άνδρας ή η γυναίκα δεν βρίσκουν ανταπόκριση στον έρωτα οι κατάρες εκτοξεύονται σαν βλήματα απ’ τους Απεραθίτες μέσω της ποίησης. Η κατάρα σε αυτή την περίπτωση επιθυμεί την εξόντωση του ατόμου που δεν ανταποκρίνεται στον έρωτα. Με αυτό τον τρόπο θα εξισορροπηθεί η συναισθηματική ανισορροπία, που γι’ αυτόν που την εκφέρει είναι συναισθηματική τυραννία. Όπως προκύπτει από τα παρακάτω δίστιχα, αυτός που εκτοξεύει τις κατάρες επιθυμεί να

33 CHARLES STEWART, ό.π., σελ. 223. Για τη σχέση των γεννητικών οργάνων με τη δύναμη της συμβολικής προβολής που έχει το μάτι βλ. G. Roheim στο A. Dundes 1992, σελ. 214, 217-220.

34 ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 194.

186

Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας

καταστήσει ανίκανο τον δέκτη για οποιαδήποτε εργασία στοχεύοντας να τον εξοβελίσει από το ενεργό κοινωνικό σώμα. Ο δέκτης της κατάρας θα αλλαξοπιστήσει, αψηφώντας το αξιακό σύστημα της κοινότητας, η οποία θα τον περιθωριοποιήσει αποβάλλοντάς τον. Εκφωνούνται κατάρες, οι οποίες στοχεύουν στη φθορά του βιολογικού φύλου του δέκτη και, επομένως, της αναπαραγωγικής του δύναμης. Η απόρριψή του δεν περιλαμβάνει μόνο την παρούσα του υπόσταση, αλλά και τους μελλοντικούς απογόνους του. ΢τέλνει πάνω του την κατάρα της μάνας του, που είναι πιο δυνατή και αποτελεσματική και επιθυμεί τη νοητική του διαταραχή ώστε να φτάσει στο σημείο να μη γνωρίζει τη μάνα και τα αδέρφια του και να ξεράσει «το γάλα που τον θήλασε». Ψς γνωστόν, το γάλα της μάνας έχει θεραπευτικές και μαγικές ιδιότητες35. Σο γάλα της μάνας έχει μεγάλη μαγική δύναμη και η κατάρα της γυναίκας που έχει θηλάσει μπορεί να «πιάσει». Άλλωστε, όπως αναφέρει ο Αλεξάκης, η αποτελεσματικότητα της μητρικής κατάρας συνδέεται με το γάλα που πρόσφερε αυτή στο παιδί της. Άλλη κατάρα επιθυμεί να μη δεχτεί η γης το κορμί του δέκτη, ώστε να μη μπορεί να βρει ανάπαυση η ψυχή του, αφού θα είναι αδύνατη η ένταξή του στον κόσμο των νεκρών με αποτέλεσμα να στιγματιστεί από την υπόνοια ότι υπέπεσε σε κάποια αμαρτία. ΢ε μερικά δίστιχα ο εκφέρων την κατάρα επικαλείται εκτός από τις δυνάμεις του κακού και τα στοιχεία της φύσης (τη θάλασσα και τα βουνά) να γίνουν εχθροί του δέκτη και να προσπαθήσουν να του κάνουν κακό ώστε να εξισορροπηθεί η συναισθηματική ανισορροπία. Εκάηκα που να καείς και να καρδιομαράνεις το ιατρικό σου να ’μαι εώ κι άμα με δεις να ιάνεις. Εκάηκα που να καείς ήψα που να κεντήσεις το ιατρικό σου να ’μαι ώ κι άμα με δεις να σβήσεις. Ψ που να δώσει ο θεός και να σε δω κουρέλι να σέρνεσαι στσι ειτονιές καμιά να μη σε θέλει. ΢α το καμό του χωρισμού στο κόσμο δεν υπάρχει δος του, Θεέ μου, βάσανα ώσποτε ζει να τα ’χει. Όσ’ άστρα είναι στον ουρανό τόσα παιδιά να κάνεις τόσες βολές να παντρευτείς και χήρα να πεθάνεις. Ψς με ’καψες να καύγεσαι μοίρα να μη γνωρίσεις ούτε παιδί να γκαστρωθείς ούτε να το εννήσεις. Με ρνήστηκες που να ρνηστείς γλησές και μοναστήρια μαύρα να βάψ’ η μάνα σου πόρτες και παραθύρια. Περισσότερα για τον συμβολισμό του μητρικού γάλακτος βλέπε ΕΛΕΤΘΕΡΙΟ΢ ΑΛΕΞΑΚΗ΢, Ταυτότητες και Ετερότητες: Σύμβολα, Συγγένεια, Κοινότητα στην Ελλάδα-Βαλκάνια, Δωδώνη, Αθήνα 22006, σελ. 102-125 και ΒΑΛΣΕΡ ΠΟΤΦΝΕΡ, Δοκίμια Λαογραφικής Θεωρίας, Gutenberg, Αθήνα, 2011, σελ. 179-187.

35

187

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Σα στέφανά σου να ενού φίδια και να σε φάνε και η ζωή που θα περνάς δυστυχισμένη να ’ναι. Αστροπελέκι και φωθιά να κάψει το κορμί ντου ιατί μια άλλη αγαπά πο’ θέλαν οι δικοί ντου. Μίλιε μου που να βουβαθείς σα πέτρα να ριζώσεις κι απηλοϊά τ’ αγγέλου σου να μη μπορείς να δώσεις. ΢τσι σάουλες του καραβιού να μπλέξου τα μαλλιά σου που μού λεες πως μ’ αγαπάς κι ήτονε ψόματά σου. Με ρνήστηκες που να ρνηστείς αδέρφκια και ονείς σου κι η μαύρη ης να μη δεχτεί να βάλου το κορμί σου. Ο Φάροντας να μη δεχτεί να πάρει τη ψυχή σου αφού, κακούργε, γνώμες δυο είχες στη κεφαλή σου. ΢αν απεθάνω (εγ)ώ ια σε και ια το στερημό σου το κρίμα μου να τυλιχτεί σα φίδι στο λαιμό σου. Με ρνήστηκες που να ρνηστείς τη πίστη τη ρωμαίκα να προσκυνήσεις τούρκικα να κοινωνάς εβραίκα. Όλοι μ’ οι αναστεναγμοί διαόλοι να ενούνε εις ώρα ψυχομαχισμού να σου παρασταθούνε. Να ζεις και να υστερηθείς το φως και την ημέρα και το ψωμί και το νερό και τη πνοή τ’ αέρα. Η θάλασσα και το βουνά κι η ης κι όλα τα πάντα να τον-ε- κάμουσι εχθρό, χωρίς να ξέρει ιάντα. Η θάλασσα και τα βουνά να ίνουσι εχθροί ντου κι η μαύρη ης να μη δεχτεί να βάλου το κορμί ντου. Με ’ρνήστηκες που να ’ρνηστείς τη μάνα που σε έννα το γάλα που σε πότισε να το ξεράσεις αίμα. Με ’ρνήστηκες που να ’ρνηστείς τση μάνας σου το γάλα και να σε ρίξει η τύχη σου σε βάσανα μεγάλα. ΢ε μερικές περιπτώσεις οι κατάρες είναι προειδοποιητικές. Δεν έχουν μόνο σα στόχο την τιμωρία όσων παραβήκαν τους αξιακούς κανόνες, αλλά και ως προειδοποίηση για πιθανούς παραβάτες, όπως φαίνεται στα παρακάτω δίστιχα. Α μ’ αρνηστείς και πας και πεις τα’ χομε μιλημένα τα ρούχα σου να φέρουνε αμπρός μου ματωμένα. Αν ίσως και μ’ απαρνηστείς και πάει αλλού η φιλιά σου η κάταρα τση μάνας σου να ’ναι στη τραχηλιά σου. Α μ’ αρνηστείς να μη βρεθεί τόπος να σταματήξεις τα δάκρυά μου ια νερό να πιεις να ξεψυχήσεις. Αν ίσως και μ’ απαρνηστεί και κάμεις άλλο ταίρι

188

Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας

σκλάβο να σε πουλήσουνε στση Μπαρμπαριάς τα μέρη 36. Και να σου βάλου σίδερα και στο λαιμό καδένα να σ’ αρωτούσι και να λες πως τα φορείς ια μένα. Αν μ’ αρνηστείς πουλάκι μου σαν το κερί να λιώσεις το αμπαδέλι να φορείς και ζέστη να μη νιώσεις. Αν ίσως και μ’ απαρνηστείς κι έρωτάς σου πάψει το αμπαδέλι να φορείς το Μάη πού ’ναι κάψη. Όπ’ αγαπά τη λεύτερη και θα τη παρατήσει η θάλασσα να τον-ε- πιει το κύμα να τον πνίξει. ΢ε ιδιωτικά αρχεία βρήκαμε έμμετρες καταραστικές επιστολές απαρνημένων Απεραθιτών. Ο Ματθαίος Ε. Πρωτονοτάριος ή Ραγκαβής, όπως τον ήξεραν στο χωριό, στέλενει σε μια κοπέλα που τον άφησε την παρακάτω ποιητική επιστολή: Απεράθου 23 Ιουλίου 1906 Κατάρα σε σένα Ο στεναγμός μου να ενεί οχιά φαρμακωμένη και στο λαιμό σου να βρεθεί άξαφνα τυλιγμένη. Οι στεναγμοί μου να ενούν εις το κορμί σου πόνοι αιώνες να ψυχομαχείς κι ο πόνος να σε λιώνει. Ο στεναγμός μου να ενεί αρρώστια στο κορμί σου να τυραγνιέσαι αιώνια, να φθείρεις τη ζωή σου. Σα βάσανα μου να ενούν φαντάσματ’ αμπρουστά σου να τρέμεις όπου βρίσκεσαι, να τρέμεις τη σκιά σου. Σα δάκρυά μου να ενούν ποτάμι να σε πνίξει που να ενείς αγνώριστη κι όποιος σε δει να φρίξει. Αστροπελέκι και φωθιά να πέσει να σε κάψει και να σε δει το μάτι μου κι από χαρά να λάψει. Αφορεσμένη κι άλιωτη να μένεις εις το μνήμα π’ όλος ο κόσμος θε να πει πως είχες κάποιο κρίμα. Πηγή: Ιδιωτικό αρχείο Μιχάλη Πρωτονοτάριου ΢το αρχείο της Μαρίκας Μπαρδάνη Κατεινά βρήκαμε φυλαγμένη ποιητική επιστολή που έστειλε μια φίλη της στο νεαρό που την παράτησε, αφού πρώτα την ξεγέλασε και της έφαγε τη δούλεψή της. Η κοπέλα, όπως σημειώνει η Μα36

Ο συμβολικός νοητός ορίζοντας του Απεραθίτη, φτάνει μέχρι την Αφρική.

189

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

ρίκα, ήταν ορφανή και για να κάμει τα προικιά της πήγε δυο φορές στην Κωνσταντινούπολη, προσφιλής προορισμός για τους Απεραθίτες πριν από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και δούλεψε. Εκεί γνώρισε κάποιον, τον ερωτεύτηκε, εκείνος της έταξε γάμο και αφού της πήρε όλη της τη δούλεψη την παράτησε. Όταν η κοπέλα γύρισε στο χωριό και έμαθε πως ο νεαρός παντρευόταν του έστειλε την παρακάτω ποιητική επιστολή: Ήμαθα πως παντρεύγεσαι όπου να μη εράσεις κι όλου του κόσμου τα κακά μαζί να τα περάσεις. Όλα του κόσμου τα κακά να ’ρθουνε στη ζωή σου κι όσα λεφτά μου έφαγες να φάνε οι ιατροί σου. Όσες ψευκιές μ’ αράδιασες σαν ήμουνα μαζί σου τόσα κακά πονέματα να βγάλει το κορμί σου. Σα δάκρυα όπου χυσα μέχρι ευτή την ώρα αν σ’ ένα μέρος πέφτασι θα ’τον-ε- λίμνη τώρα. Κι αν από κει εδιάβαινες ν’ ακούσω τη φωνή σου θα χύνονταν τα φίδια τζη να φάνε το κορμί σου. Που να σε δω να βγάνει αφροί το άτιμό σου στόμα κι όπως το φίδι σέρνεται να σέρνεσαι στο χώμα. Για σένα βαριαρρώστησα για σένα θα πεθάνω αλλά κι εσύ να μη χαρείς τον κόσμο τον απάνω. Με ’ρνήστηκες που να ’ρνηστείς τση μάνας σου το γάλα και να σε ρίξει η τύχη σου σε βάσανα μεγάλα. Θυμάσαι που μου χάρισες, άτιμε, τη καρδιά σου και μού ’πες φύλαξέ τηνε μαζί με τη δικιά σου; Και τώρα αλήτη μου ζητάς να σου τη δώσω πίσω οι δυο καρδιές γενήκαν μια πώς να τις ξεχωρίσω; ΢Σ) Άλλες αιτίες. ― Οι συγκρούσεις συνιστούν μέρος της καθημερινότητας και οι κατάρες αποτελούν εκδήλωση συγκρουσιακών συμπεριφορών, λέει ο Malinowski, οι οποίες οδηγούν στην ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής: Που να τα φάει ανάσκελα τα λεφτά που μου ’φαε. Που να κόψουν οι βασιλικοί ιατροί τα χέρια ντου σα μπου μου τά ’καμε κι ήπηρε και τόσα λεφτά. Που να τα φάει στσι ιατροί και στα φάρμακα. Όσες τρίχες είχεν απάνω ντου το βούδι που μου ’πηρε, τόσες κρυφές λειτρουές να του κάμουσι και τόσα τετραυγάγγελα να του διαβάσουσι και ειά να μη θωρεί.

190

Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας

Και έμμετρα: Η αλυσίδα να κοπεί κι η μηχανή να σπάσει κι ευτά που μας-ε- φάασι ανάσκελα να φάσι. Όσ’ ασμυρίγλι μου’ φαες Αντώνη και Βορδόνη τόσα σκατά να κάνετε απάνω στο σεντόνι. ΢ε μια αγροτική κοινωνία, που τα μέσα παραγωγής είναι περιορισμένα, είναι αναμενόμενο, ότι η σύγκρουση των γειτόνων στο σπίτι ή στα κτήματα θα επισύρει κατάρες που επιθυμούν την καταστροφή του ζωικού κεφαλαίου ή την απώλεια της παραγωγής. Που να τα κόψει η σπλήνα τα σπληνοκομμένα σα μπου μπήκα και μο’ φάασι τσι ντομάτες. Που να σε κόψει ο χοιρόλαιμος37 χοιρόλαιμε σα μπου δεν ήφηκες τίοτα. Η κατάρα ενεργοποιούμενη μεταφέρει κάποιας μορφής μόλυνση στο φυσικό σώμα. Οι μορφές της κοινωνικής μόλυνσης σύμφωνα με τον Αυδίκο είναι τρεις38: Α) Η ψυχή. Όποιος βρίσκεται στα τελευταία του, λέμε ότι ψυχομαχεί, ότι η ψυχή του δηλαδή παλεύει. Ο Φάρος τοποθετείται δίπλα ακριβώς από την έννοια της ψυχής σε ένα σενάριο το οποίο προσπαθεί με κάποια συστηματική λογική να ερμηνεύσει μια μυστήρια πραγματικότητα, όχι με το να την αγνοήσει, αλλά με το να μετατοπίσει και να δώσει μια άλλη μορφή στις δυνάμεις και στα συναισθήματα που λαμβάνουν χώρα εκείνη τη στιγμή. Αυτή η επινόηση του Φάρου και της ψυχής, διαμόρφωσε παραδοσιακά την ελληνική σκέψη όσον αφορά τον θάνατο και υποδηλώνει το ανεπίλυτο και αιώνιο ερώτημα των ανθρώπων γύρω από το συγκεκριμένο θλιβερό συμβάν. Όταν ένας άνθρωπος ψυχομαχεί στ’ Απεράθου πολλές μέρες επικρατεί η αντίληψη, ότι αυτός ο άνθρωπος έχει πολλές αμαρτίες και για να «παραδώσει ψυχή» πρέπει να πάνε όλοι αυτοί που αδίκησε να τον συγχωρήσουν. Αν κάποιος τον έχει καταραστεί για την αδικία που του έκανε, να πει για παράδειγμα «Άλι που να μη παραδώσει ψυχή α’ δε πατήσω απάνω στο στομάχι ντου», πρέπει να το κάνει για να αναπαυθεί ο ετοιμοθάνατος. Βλέπουμε κι εδώ ότι η κατάρα έρχεται να εξισορροπήσει μια αδικία. Η κοινωνία εξισορροπεί μ’ αυτό τον τρόπο. Όταν κάνεις κάποια αδικία, πληρώνεις και αυτό λειτουργεί παρα-

37 38

Φοιρόλαιμος = Αρρώστια που προσβάλει τα γουρούνια. ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 199.

191

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

δειγματικά για τους υπόλοιπους. Μερικές από τις κατάρες που αναφέρονται στην ψυχή είναι οι ακόλουθες: Άλι που να μη σε χωνέψει η ’ης μόνου να σε πετά τ’ ανάθεμα στο φεγγάρι. Που να σ’ ανεξερνά η ’ης σαράντα οργιές απάνω. Που να ’χει ανάθεμα ο ψυχομαχισμός σου. Που να ψυχομαχείς και να μη παραδώνεις. Που να μη παραδώσεις ψυχή α’ δε πατήσω απάνω στο στομάχι σου. Που να ’χει ανάθεμα η ψυχή σου σαράντα χιλιάδες Μεγάλα ΢άββατα πισσόβροντε. Που να ’χει ανάθεμα η ψυχή σου όσο σαλεύγει το κύμα στο καντούνι τ’ Αζαλά39. Που να ’χει σαράντα σακιά ανάθεμα η ψυχή σου σαρανταναθεμένε. Που να μη σε λύσει η ’ης μόνου να σε βγάλουσι άλιωτο, να σε δέσουσι στσι κολώνες τση Παναγίας σα το Λευτέρακα και σα το έρο πασαλειφτή. Οι κατάρες μετακινούν τη μόλυνση, όπως προαναφέρθηκε, αφού ο νεκρός μένει άλιωτος, γεγονός που επηρεάζει και στιγματίζει τόσο το νεκρό όσο και την οικογένειά του. Ο νεκρός για να μένει άλιωτος, σημαίνει ότι διέπραξε κάποια αμαρτία και είτε δυσκολεύεται η ψυχή του να αναπαυτεί και να ενταχθεί στον κόσμο των νεκρών, είτε βρικολακιάζει 40. ΢ύμφωνα με τη λαϊκή αντίληψη, ο νεκρός πρέπει να περάσει από συγκεκριμένες δοκιμασίες, όπου αποφασίζεται η προσωπική του τύχη μετά θάνατον. Πρέπει όμως να αναγνωριστεί και από την κοινότητα των νεκρών και να γίνει αποδεκτός σε αυτή41. Πολλές κατάρες επικεντρώνονται στην τύχη της ψυχής. ΢ε αυτές φαίνονται καθαρά οι αντιλήψεις των ανθρώπων για τη μεταθανάτια ζωή και την τιμωρία των αμαρτωλών στην κόλαση. Εάν οι άνθρωποι αγνόησαν το αξιακό σύστημα του τόπου τους, η ψυχή τους θα τιμωρηθεί και θα βράζει στα καζάνια της κολάσεως με πίσσα. Τπ’ αυτή την έννοια οι κατάρες αξιοποιούν το χώρο της αντιΣοπωνύμιο σε παραθαλάσσια περιοχή. Οι παραδόσεις για τους βρικόλακες βλέπουμε τελικά ότι δεν έχουν να κάνουν μόνο με κάποια καταηγορία δεισιδαιμονίας-πρόληψης, αλλά με το πολιτισμικό κεφάλαιο και το σύστημα αξιών. Βρικόλακας γινόταν οπωσδήποτε κάποιος που παραβίαζε αυτό το σύστημα αξιών είτε επειδή ο ίδιος είχε κάνει κάτι είτε επειδή άλλα μέλη της οικογένειάς του είχαν παραβιάσει αυτό το σύστημα. Που σημαίνει τελικά, ότι αυτό το πράγμα είχε μια καθαρά χρηστική διάσταση και δεν ήταν ένα απλό προϊόν δεισιδαιμονίας των Απεραθιτών. Με αυτό τον τρόπο διατηρούσαν κάποιες ισορροπίες στην πραγματική ζωή. Σο γεγονός ότι και σήμερα οι νέοι διαβάζουν ιστορίες με βρικόλακες σχετίζεται με τα όρια ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο και τον προβληματισμό του εφήβου γι’ αυτά τα όρια. Έχει να κάνει με ψυχολογικούς, αλλά και με κοινωνιολογικούς όρους. Δεν είναι ιστορίες που λειτουργούν μονοσήμαντα, αλλά σε πάρα πολλά επίπεδα, όπως είναι και το επίπεδο του παιχνιδιού. Δηλαδή βεβαίως έχει τη διδακτική λειτουργία, αφού υπάρχει τοποθέτηση σε χώρο, χρόνο, άτομα, αλλά υπάρχει και η λειτουργία του παιχνιδιού.

41 MICREA ELIADE, Το ιερό και το βέβηλο, Αρσενίδη, Αθήνα, 2002, σελ. 164.

39 40

192

Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας

δομής το χώρο δηλαδή που βρίσκεται έξω από τον οριοθετημένο κοινωνικό χώρο, για να τιμωρήσουν όσους δεν συμμορφώνονται σε μια ενάρετη ζωή σύμφωνα με το αξιακό σύστημα και τη χριστιανική θεολογία. «Αυτή όμως η ορθόδοξη ηθική που είναι διάχυτη σε όλες τις κατάρες, ιδίως σε εκείνες που αφορούν την ψυχή, ενισχύεται, από την αρνητική ενέργεια της κατάρας που εκτοξεύεται ως ελεγκτική δύναμη από τον χώρο της αντιδομής όπως έχει οριστεί από τον Turner42.» Β) Ο θάνατος. Που να σε φάει το μαύρο σκοτάδι. Που να σου φιλήσω κρύο κούτελο. Που να φάει η μούρη σου χώμα. Που να μου φέρου τη κακιά σου φωνή και τ’ άγριό σου μαντάτο. Που να ’βγει ο ήλιος και να μη σου δώνει. Που να σου δώσει ο Φάρος λοχιά μες στη καρδιά. Που να σε θερίσει το δραπάνι του Φάρου. Που να σου πει ο παππάς στ’ αυτί κι ο διάκος στο ριζάφτι. Που να σε φέρουν αξανάστραφα. Που να’ ναι δυο οι ώρες σου κι εκείνες κακές και μαύρες. Και έμμετρες: Ση φωνή σου να μου φέρουν/ε αύριο ταχυτέρου. ΢ταθερός αφού δεν ήσου/να μου φέρου τη φωνή σου. Ψ και πω σου ’ρχουντα παλιά/θρωπε του Φάρου μια μπαλιά. Που να μου φέρου το μαντά/το σου α μπας στο Καναντά. Έχω οι καμπάνες να χτυ/πήσουνε ια σένα άχτι. Άλι που να το ’ρθει σηλι/νιασμός και να πομείνει. ΢τις παραπάνω κατάρες υπάρχει μια ποικιλία εκφραστικών μορφών, που χρησιμοποιούνται, για να διατυπωθεί η επιθυμία του θανάτου του δέκτη. Η κατάρα «που να σε φάει το μαύρο σκοτάδι» και «να μη σε δει ο ήλιος» μας μεταφέρει στο κόσμο του σκοτεινού Άδη. ΢ε άλλη προσωποποιείται ο Φάρος και παρουσιάζεται με το δρεπάνι του ή με τη λόγχη του. Κάποιες άλλες κατάρες προσδιορίζουν τον χρόνο να είναι σύντομος και άσχημος. Ο λαϊκός λόγος εμφανίζει ευρηματικότητα στην εικονοποιητική αναπαράσταση της επιθυμίας του θανάτου του δέκτη της κατάρας.

42

ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 202.

193

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Γ) Το σώμα. Άλι που να ’βγου τα μάθια σου και να χυθούνε μες στσι παλάμες σου. Άλι που να σε δω και να γνέφεις. Που να δεις τύφλες και σκουντάματα. Που ν’ ασπρίσουν οι κόρες των-ε- μαθιώ σου. Που να πιαστείς χέρια ποδάρια και να σε υρίζουνε απάνω στο κρεβάτι και ειά να μη θωρείς. Άλι που να σε δω στραβή, κουτσή και κουλή. Άλι που να σε τσιτώνουσι με τα καλάμια. Άλι που να μη τα πας τα χέρια σου στον Άδη. Άλι που να σε τσιτώνουσι με τα φύλλα τση ράπης και να μη λυίζουσι. Που να χυθού οι εμυαλοί σου και να τσι μαζώνουσι με τα μπαμπάκια. Που να δω το στόμα σου στο κούντικά σου. Που να δω το στόμα σου σα τση Καλής του παπά (ήταν μουγκή). Που να δω τα χέρια σου σα του Διαλεχτοϊάννη. Που να σε δω να καβαληκεύγεις ένα μελήντακα τσ’ ελιάς και να μη ’γγίζουσι τα ποδάρια σου κάτω. Άλι που να δω το στόμα σου απού κάτω απ’ τσι πατούχες σου. Άλι που να ’ν’ οι διαόλοι μες στσι φλέες σου. Άλι που να μην έβρουν οι σκουλήκοι να φάνε τίοτα απού πάνω σου. Άλι που να σε φαν οι μαλαφράντζες (=αφροδίσιο νόσημα). Που να σε δω και να κουντουλάς στσι τοίχοι. Που να χαλάσου τα φώσφορα των-ε- μαθιώ σου. Που ν’ αλλάξουν οι καλές κιουράδες τα μάθια σου και να τα κάμουν αλλαξιμιά. Άλι που ν’ αγριέψει το φως σου. Που να κάμεις σκουλήκοι και να σε φάνε ζωντανό. Φίλια κακά περόνια να ’μπουσι μες στο δεξό σου μάτι. Που να υρίσου τα ποδάρια σου κι αντί να πααίνεις να ’ρχεσαι. Που να λωλαθείς και να πάρεις τα βουνά. Που να σου δώσει ο Θεός αοή και ν’ αοΐζεσαι (= να τρελαθείς και να κάνεις τρέλες). Α’ δε σε δω στη πόρτα μου να μου υρεύγεις ελεημοσύνη να μην απεθάνεις. Θηλιά και φούρκα στο λαιμό σου. Που να σε σκοτώσου τα χέρια σου. Που να σε φάει το κακό ελατζίκι. Που να σου δώσει ο Θεός φρένα και να πάρεις φωθιά και να καείς. Άλι που να σε κάψει τ’ αστροπελέκι σα που ’καψε τη καλογριά του Κάστρη.

194

Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας

Και έμμετρες: Που να κουτουλά τσι τοίχοι/ κι είντα τονε να μου τύχει. Που να δω τα δυο σου χέρια/ να’ ναι με του Ιάννη ταίρια. Οι διαόλοι να ’ναι άτι/με μες στο δεξό σου μάτι. Διαόλοι μες στη κεφαλή/ θαρρείς πως θα ’βρεις πιο καλή; Άλι που να το ’ρθει μέλι/γγιτης σα που δε με θέλει. Να σε φάει το μαχαίρι/ από το δικό σου χέρι. Πολλές από τις παραπάνω κατάρες που εστιάζουν στη σωματική και διανοητική υγεία του ανθρώπου, συνδέονται με τα μάτια. Σα μάτια και το μυαλό θεωρούνται ακρογωνιαίοι λίθοι της ανθρώπινης υπόστασης. Σα μάτια είναι το πολυτιμότερο όργανο του ανθρώπου και η απώλειά τους εξωθεί τους τυφλούς, τόσο μορφολογικά και αισθητικά, όσο και κοινωνικά. Περιφέρονται θεόστραβοι χωρίς προορισμό και χωρίς προσανατολισμό. Ο τυφλός δεν μπορεί να συμμετέχει ενεργά στη ζωή της κοινότητας κι έτσι περιθωριοποιείται. Από την άλλη μεριά οι αρρώστιες του μυαλού επιφέρουν το ίδιο αποτέλεσμα. Σα άτομα που το μυαλό τους έχει προσβληθεί από αρρώστια γυρίζουν τα βουνά και τα λαγκάδια, προκαλώντας τον οίκτο της κοινότητας. Και το Άτομο χωρίς λογική μπαίνει στο περιθώριο. Πέρα από αυτά οι κατάρες επιφέρουν την τιμωρία των χεριών, των ποδιών, την απώλεια του λόγου. Κακό χρόνο να ’χεις, ψυχρό και μαύρο. Φαΐρι και προκοπή να μη δεις. Που να μην απομείνει πέτρα σ’ άλλη πέτρα. Άλι που να πάρου τα τίοτά σου άγγελοι και μάρτυρες. Που να διαουμίζουν οι διαόλοι τα τίοτά σου. Που να πάρουν οι διαόλοι ό,τι κι αν έχεις κινητό και ακίνητο. Που να ρημάξει η κορμαλιά σου. Που να μη βρεθούνε κληρονόμοι να σε κλερέψουνε. Που να ρημάξου τα τίοτά σου και να ενούνε ρημάδια. Που να κλείσει η κακιάν αρρώστια το σπίτι σου. Που να θωρείς το ψωμί και να σε παίρνει το δάκρυο. Η κατηγορία αυτή είναι περιορισμένη, αλλά παρουσιάζει ενδιαφέρον η εικονοποιία της ολικής καταστροφής του πλούτου. («Να μην απομείνει πέτρα σ’ άλλη πέτρα.», «Φαΐρι και προκοπή να μη δεις.»). Όπως είναι εύκολο να εννοηθεί η αρνητική ενέργεια της κατάρας προσανατολίζεται είτε στον θάνατο και τη μετά θάνατον περιπέτεια του δέκτη, είτε στη νοητική και σωματική ασθένειά του. Και αυτό γιατί η κατάρα επιθυμεί τη συντριβή του δέκτη. Η κατάρα αναλαμβάνει ως αντι-δομή τον ρόλο της συντήρησης του κοινωνικού ιστού και της ισχυροποίησης του πολιτισμικού κεφαλαίου

195

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Οι κατάρες ενισχύουν τη συνοχή ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας, και αποτρέπουν κάθε σκέψη για παρέκκλιση από τις θρησκευτικές και κοινωνικές νόρμες. «Η θεωρία του Bourdieu για τον ρόλο της γλωσσικής επικοινωνίας ως μορφής ελέγχου των κοινωνικών σχέσεων βρίσκει την εφαρμογή της στις κατάρες. Πρόκειται για γλωσσικές μορφές επικοινωνίας, ενώ μεταφέρουν την αρνητική ενέργεια της αντι-δομής ως απειλή για κοινωνική περιθωριοποίηση και στιγματισμό νόσων παρεκκλίνουν από το τοπικό πολιτισμικό κεφάλαιο και το ορθόδοξο δόγμα 43.» Πέρα όμως από τα προαναφερθέντα, οι κατάρες κάποιες φορές μετασχηματίζονται και μεταπλάθονται σε μέσο ψυχαγωγίας χάνοντας τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που τις ορίζουν ως είδος του προφορικού πολιτισμού. Ο καταρικός λόγος μπαίνει στην καθημερινότητα των ανθρώπων χωρίς πρόθεση επιβολής του κακού στον αποδέκτη. Αυτή η διάσταση απομακρύνει τις κατάρες από όσα αναφέρθηκαν μέχρι τώρα (διαχείριση εξουσίας, αντι-δομή).

Η χρήση της κατάρας χάριν αστειότητος Οι κατάρες στην καθημερινότητα των ανθρώπων όπως προαναφέραμε, παίρνουν ένα παιγνιώδη χαρακτήρα σε μια ζωή, όπως αναφέρει ο Μερακλής, που χρειάζεται πάντα το παιχνίδι αφού αποτελεί ανακουφιστική απόδραση από το βάρος της καθημερινότητας44. Σα παιδιά στ’ Απεράθου χρησιμοποιούν καταρικό λόγο στα παιχνίδια τους: -

Ια πες «Δόξα Πατρί». Σο μάτι σου να πεταχτεί. Ια πες κι ο υιός σου. Να ’βγου και τα δυο σου.

΢ε νερό που υποπτεύονται τα παιδιά ότι είναι μαγαρισμένο από άνθρωπο ή ζώο, πριν να πιουν λένε ρυθμικά: Πίνω (εγ)ώ, πίν’ ο Φριστός, πίνει τ’ αλογάκι ντου και το προβατάκι ντου κι όποιος το μαάρισε να ’χει χίλια ανάθεμα. Όταν ήθελαν να πειράξουν καμιά γριά έλεγαν ρυθμικά και επαναλαμβανόμενα:

ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 213-214. ΜΙΦΑΛΗ΢ ΜΕΡΑΚΛΗ΢, Τι είναι λαϊκή λογοτεχνία, Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών / ΢ύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1988, σελ. 17.

43 44

196

Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας

Σύφλες και σκουντάματα/ στση γριάς τα όνατα. Σο παρακάτω ποιηματάκι που έλεγαν τα παιδιά ρυθμικά δείχνει κατά βάση την αντιπαλότητα και την ανταγωνιστική σχέση βοσκών-γεωργών. Ο βοσκός ήθελε βοσκοτόπια και με τα ζώα του κατέστρεφε τα σπαρμένα των γεωργών και κατ’ επέκταση τα συμφέροντά τους. Γι’ αυτό η πέρδικα καταριέται το βοσκό για το χαμένο της αυγό, ενώ το κάνει χαλάλι στο γεωργό, αφού σπέρνοντας τη γη θα βρει κι η ίδια τροφή και θα επιζήσει: Κάρκα ένα, κάρκα δυο, κάρκα το μικρό μ’ αυγό κι α μου το ’πηρε βοσκός να καεί η μάντρα ντου κι α μου το ’πηρε παππάς να καού τα ένια ντου α μου το ’πηρε γριά να καεί η ρόκα τζη κι α μου το ’πηρε ζευγάς και του χρόνου να ν’ καλά να μου πάρει κι άλλα αυγά να σπέρνει να θερίζει να τρώω κι εώ. Σο κοράκι ήταν το πουλί που έφερνε το μήνυμα του θανάτου. Όταν έβλεπαν κοράκια να πετούν πάνω από ένα σπίτι ήταν σίγουρο ότι κάποιος θα πεθάνει. Έτσι, τα παιδιά βλέποντας κοράκια να κρώζουν πάνω από τα σπίτια του χωριού έλεγαν με ρυθμό: Κόρακά μου κόρακά μου φάε τα νυχάκια σου και τα ποδαράκια σου κι όση θάλασσα περνάς, τόσο αίμα να ξερνάς 45. Άλλες φορές, χρησιμοποιούνται κατάρες χάριν αστειότητας σε οικεία πρόσωπα συγγενικά ή φιλικά.

-

Ψ Μαριά! ― Κονταριά! Ψ Καλή! ― Άλι που να σε καλύψουνε. Ψ μάνα! ― Άμανος.

45 Σα παιδιά στις αρχές του 1900 έπαιζαν κι ένα παιχνίδι: Σον κόρακα. Πέρα απ’ τον ψυχαγωγικό του χαρακτήρα, ήταν και ένα μέσο εξοικείωσης με τον θάνατο. Σο παιχνίδι παιζόταν ως εξής: Ένα παιδί έκανε τον κόρακα και καθόταν σε μια μεριά μακριά από τα υπόλοιπα. Ένα άλλο παιδί έλεγε στην ομάδα. ― Πάμε στου Λύξη τα γκρεμνά να δούμε αν είναι ’κει ο κόρακας; Κι αν δεν είναι κει ο Θεός συγχωρές του, κι αν είναι ανάθεμά τον-ε-. Σα παιδιά πλησίαζαν προς το μέρος που ήταν ο κόρακας και όταν έφταναν πολύ κοντά εκείνος σηκωνόταν και τα κυνηγούσε. Σα παιδιά έτρεχαν έντρομα να τον αποφύγουν αναθεματώντας τον. Όποιο παιδί έπιανε ο κόρακας, γινόταν εκείνο κόρακας και το παιχνίδι συνεχιζόταν. Προφορική πηγή: Διαλεχτή Νικολακοπούλου. Παιχνίδια σαν και αυτό, έχω την εντύπωση ότι ενεργοποιούν κάτι που μπορεί να φοβάται το παιδί και το βάζει απέναντί του για να το ξεπεράσει.

197

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

-

Καλέ κόψε μου μια υχιά ψωμί. -Χωμάγριση. Ψ ΢οφκιά! ― Μωρή είντα θες πο’ να σο’ ρθει μια σκωθιά. Ψ Ρήνη! ― Που να βγάλεις ένα έρινα μες στο λαιμό. Ψ Κατερίνα! ― Κατέλυμα! Καλέ βάλε μου μια υχιά νερό. ― Ψ που να δω το στόμα σου ξερό. Ψ γριά! ― Μουρε είντα θες που ν’ αγριέψει το φως σου.

Οι παραπάνω ερωταπαντήσεις δείχνουν την ποιητική διάθεση της γλώσσα του λαϊκού ανθρώπου και είναι ευδιάκριτη η αντίφαση, η οποία διαφωτίζει και την ψυχική διάθεση του εκφέροντος. Αρκετές κατάρες στ’ Απεράθου εκφέρονται από συνήθεια. Φρησιμοποιούνται χωρίς πρόθεση να προκαλέσουν κακό, αφού όπως προαναφέραμε η χρήση της κατάρας είναι ως ένα σημείο αποτέλεσμα του habitus. Μουρέ για ’λα ’πα διαόλου βύζασμα/ νταμπουρόσκυλε/ καμοδαύλη/ καμοχείλη. Είντα θες διαόλου σποροβγάλημα/ διαόλου κάντεμα/ κακοθάνατε/ νταμπλοχτυπημένε/ διαολόκομπε/ κακοπεσμένε/ κακόσορτε/ νταμπούρη/ κακόφωνε. ΢την ίδια λογική λειτουργούν και οι κατάρες που εκφέρει ένας ιδιοκτήτης για τα ζώα του και εμπεριέχουν την ίδια αντίφαση: Άλι που να μη σας-ε- ξαναβάλω πια αμπρουστά μου. Άλι που να μην απομείνει τρίχα. Άλι που να σας-ε- βρω το πρωί ντουμπάκι σπληνοκομμένα (για αιγοπρόβατα). Άλι που να κοριζάσετε κοριζασμένες, ατσιδολαβωμένες (για κότες). Άλι που να σας-ε- κόψει η σπλήνα, ο πλευρίτης, ο χοιρόλαιμος. Άλι που να σας-ε- πρήξου τα ’ργισμένα (για μουλάρια). Άλι που να ’ν’ οι διαόλοι μες στη τρύπα ντου (για τον αέρα). Για αντικείμενα λέγονται: Σο κάντεμα/ το ρημάδι/ το μαυράδι/ το καντεμιασμένο. ΢την ίδια κατηγορία επίσης λέγονται και οι κάταρες που αφορούν τη σοδειά κάποιου: Ψ που να ενεί κι εφέτι/ το κρασί των-ε τραπέτι. Ψ που να πάνε τα κρασά/ πο’ κέμετε στη θάλασσα. Άλι που να ενεί ξινό/ όλο που θα ’βγει απ’ τη ληνό. Που να ενεί να μη φελά/ να ξοδευτεί σε κούτελα.

198

Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας

΢ε ρίμες επίσης, χρησιμοποιείται καταρικός λόγος χάριν αστειότητος, όπως προκύπτει απ’ την παρακάτω αφήγηση: «Δυο Απεραθίτες είχασι μαζί ένα ντρυό και ο ένας απ’ τσι δυο, ήκλεβγε το λάδι. Σο μάθασι στο χωριό και των-ε- βγάλασι ρίμα, δήθε μου πως τηνε λέει ο αδικημένος: Σ’ Άη Λια οι ασπαλάθροι και του Κακαβά οι βάτοι τω Μπακάληδω οι σκύλοι, τω Μπαρδάνηδω οι χοίροι να ’βγουν να ’βγουν να υρίσουν κι άντερο να μην αφήσουν που ’βανε έλιος στο ντρυό.» Προφορική πηγή: Ιωάννης Κρητικός ΢ε άλλη ρίμα ο Μανώλης τση Ερήνης, ένας πάμπτωχος Απεραθίτης, αφήνει πεθαίνοντας τα υπάρχοντα που δεν είχε, σε διαθήκη στους φίλους του. Μεταξύ άλλων αφήνει: Σου παπά του ΢ακελλίου του κακού βοριά του κρύου τη κατάρα του Κυρίου και τη θεϊκιά κατάρα του παπά Πρωτονοτάρα. Ακόμη και οι λαϊκοί οργανοπαίχτες στα πανηγύρια, όταν η περίσταση το καλούσε, απηύθυναν τραγούδια με καταραστικό λόγο στους χορευτές. Ο λαϊκός οργανοπαίχτης και ποιητής Γεώργιος Γιαννούλης ειρωνευόμενος τον χορευτή, που εκτός του ότι δεν ξέρει να χορεύει είναι και χαζός, του λέει: Είσαι βρε Μίμη μερακλής και στο χορό κορπάτος άλι που να ενούν’ ετσά που διοικού το κράτος. Κι επειδή οι παρευρισκόμενοι χειροκροτούσαν τον χορευτή, συμπληρώνει: Οι μερακλήδες στο χορό ξέρουσι και γλεντούσι άλι που να ενούν’ ετσά που σε χειροκροτούσι. «Μια βολά ήφηκε το Παλιό (= παρωνύμι) νταντά η αδερφή ντου, αλλά το μωρό εγρίνιαζε. Σο ’βαλε μες στη κούνια ο Παλιός και το κούνιε, αλλά το μωρό δεν ήρνευγε. Ήκλαιε συνέχεια. Σου ’χε φερμένο κι ένα πρόβατο απ’ τη μάντρα ια να πίνει το γάλα. Σο κούνιε, του τραούδιε, το νανούριζε, αλλά ’κεινο τίοτα. Εράνιαζε. Επορπίστηκεν ο Παλιός και του λέει, αστειευόμενος βέβαια, το παρακάτω τραγούδι:

199

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Κοιμήσου που να κοιμηθείς τον ύπνο του θανάτου να μη προλάβεις να το πιεις το γάλα του προβάτου.» Προφορική πηγή: Γεώργιος Ζευγώλης Η κατάρα λοιπόν δεν αφορμάται πάντα από διάθεση τιμωρίας. ΢υχνά μετασχηματίζεται σε υφολογικό στοιχείο της τοπικής διαλέκτου και συναπαρτίζει τα μορφολογικά στοιχεία της σχόλης. Κάτι τέτοιο επιζητείται γιατί προκαλεί αύθονο γέλιο και ευθυμία. ΢τις παραπάνω περιπτώσεις είναι εμφανής η αλλαγή του περιεχομένου της κατάρας. Φάνει τον τιμωρητικό της χαρακτήρα και χρησιμοποιείται σαν εκφραστικό μέσο ψυχαγωγίας, αλλά και ως ιδιωματικός τρόπος για την οργάνωση του προφορικού λόγου. Οι κατάρες αυτές διατηρούν τη μορφολογία τους, αλλά μεταλλάσσεται ο επικοινωνιακός τους στόχος.

Αποτροπαϊκή χρήση της κατάρας Η κατάρα στ’ Απεράθου χρησιμοποιείται και αποτροπαϊκά. Ο Απεραθίτης όταν θέλει να επαινέσει κάποιον, χρησιμοποιεί πρώτα τον καταρικό λόγο, ακριβώς για να εξευμενίσει και να εξουδετερώσει το κακό και να επικρατήσει τελικά το καλό. Όπως αναφέρει η Φριστίνα Βέικου, όσο τα συναισθήματα και οι σκέψεις των ανθρώπων ελέγχονται από την ορθοφροσύνη τους, καμιά ρωγμή δεν συμβαίνει στις διαπροσωπικές τους σχέσεις και κανένας κίνδυνός δεν απειλεί τη συλλογική τους ζωή. Όταν όμως οι άνθρωποι αφήνονται αν κυριευθούν από συναισθηματική ένταση, τότε ο ορθολογισμός παραμερίζεται και η συμπεριφορά τους είναι εμπαθής και προκαλεί παθήματα46. «Η γλωσσοφαϊά και το μάτι ξεκληρίζου σπίθια.» λένε στ’ Απεράθου. Η επιγραμματική αυτή λαϊκή διατύπωση, δείχνει ακριβώς την ένταση της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και την αντινομική φύση των προσωπικών αισθημάτων. Η αγάπη κι ο θαυμασμός, το πιο θετικό ανθρώπινο αίσθημα, εμπεριέχει την αναίρεσή της, καθώς φέρνει μαζί της την απειλή της φθοράς όταν δεν ελέγχεται από τη φρόνηση. Ο Απεραθίτης εκθειάζοντας την υπεροχή κάποιου, χρησιμοποιεί πρώτα τον καταρικό λόγο, για να τον θωρακίσει από το μάτιασμα και μετά εκφράζει τον θαυμασμό του με τον επαινετικό λόγο. Έτσι, στ’ Απεράθου θα ακούσετε εκφράσεις στις οποίες συνυπάρχουν ταυτόχρονα το κατανοητό και το ακατανόητο όπως: Ψ η κακοθάνατη καλή που ’ναι! Ψ ο νταμπλοχτυπημένος έξυπνος και λεβέντης που ’ναι!

46

ΦΡΙ΢ΣΙΝΑ ΒΕΪΚΟΤ, ό.π., σελ. 185.

200

Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας

Ψ η νταμπούρα παστρικιά και μορφοδούλα που ’ναι! Ψ που να φάει η φάουσα το στόμα ντου, μα είντα ρήτορας είν’ ευτός! Ψ που να μην είν’ το κορμί σου κακοπεσμένη, μα είντα βαθμοί είν’ ευτοί που τσ’ έχεις! Ψ ο καμοχείλης, ο καμοδαύλης, όμορφος που ’ναι! Και έμμετρα: Ψ καλό που ’ν’ το καμοχει/λάκι μα μου λέει όχι. Ψ καλή που ’ναι η καμο/χείλα μα υρεύγει άμο. Είναι η κακοπεσμένη/ γνωστικιά και προκομμένη. Είντα μοιάξιμο με τ’ ουρα/νού τα μάθια σου νταμπούρα. Είν’ ο νταμπλοχτυπημένος/ όμορφος και σπουδασμένος. Που να σο’ ρθει το γλυκί σου/ σα τον άγγελο πάλ’ ήσου. «Ένα καίριο θέμα που θέτει αλλαγή στον τρόπο πρόσληψης της κατάρας από τα μέλη μιας κοινότητας, σχετίζεται με το πώς ορίζεται ένα λαογραφικό γένος. Ο Ben Amos επικρίνει την τάση των λαογράφων να μετασχηματίζουν τα λαογραφικά είδη από κατηγορίες επικοινωνίας σε επιστημονικές έννοιες47.» Οι Απεραθίτες και ο τρόπος που προσλαμβάνουν κάθε φορά τον καταρικό λόγο συμβάλλουν στην άμβλυνση της απολυτότητας στον ορισμό των γενών. Γι’ αυτούς οι κατάρες είναι ένα επικοινωνιακό είδος, που η στόχευσή τους εξαρτάται από το τελετουργικό κάθε φορά περιβάλλον. Ο τρόπος που εκφέρει κάποιος την κατάρα, ο τόνος της φωνής του, η έκφραση του προσώπου του, η γλώσσα γενικά του σώματος συμβάλλουν στην αναγνώριση του στόχου που εκπέμπουν οι κατάρες.

Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας σήμερα Η κατάρα στ’ Απεράθου παρά την εξέλιξη της τεχνολογίας, την αστικοποίηση και τη διάδοση της μόρφωσης σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, ως πίστη και ως πρακτική παρακολουθεί την εξέλιξη των ηθών, μετασχηματίζεται για να χωρέσει τους καινούργιους θεσμούς, αλλά παραμένει παρούσα και δραστική, ως ένα από τα στοιχεία εκείνα που συγκροτούν την ιδιαίτερη ταυτότητα του ανθρώπου που έχει ζωντανούς τους ισχυρούς δεσμούς του με το αγροτικό παρελθόν της καταγωγής του. Η εκφορά της κατάρας ― πεζή και ποιητική ― συνεχίζεται και σήμερα, γιατί δεν έχασε την πρακτική σημασία της. Άλλωστε τα θέματα της επικαιρότητας που εμπνέουν τους Απεραθίτες είναι πάρα πολλά και δεν περνούν απαρατήρητα από την ποιητική δυναμική της σκέψης τους.

47

ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 120-121.

201

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Έτσι σήμερα όχι μόνο οι ντόπιοι, αλλά και οι Απεραθίτες που ζουν στις πόλεις επικοινωνούν μεταξύ τους ποιητικά, σχολιάζουν την επικαιρότητα με ιδιαίτερη αναφορά στα οδυνηρά αποτελέσματα της οικονομικής κρίσης και εκτοξεύουν κατάρες εναντίον των πολιτικών και των υπευθύνων της κρίσης με έκδηλο τον πόνο τους για τα κακώς κείμενα. «Βιότοπός» τους είναι τώρα η οθόνη των κινητών τηλεφώνων και το facebook στο διαδίκτυο γεγονός που αποτελεί εγγύηση για την επιβίωση της απεραθίτικης παράδοσης, σε μια εποχή που τα αστικά κέντρα επηρεάζουν αποφασιστικά το πολιτιστικό κλίμα και τις συνήθειες της επαρχίας. Θα αναφερθούμε σε έμμετρες κατάρες με θέμα την κρίση που βρήκαμε στο διαδύκτιο. Ο Γιάννης Ν. Ποθητός σε συζήτηση για το κόψιμο των συντάξεων γράφει στις 23/03/2010: Όσα ευρώ μας ήκοψε, του ξυραφκιού η κόψη τόσα κομμάθια το κορμί του Ιωργακιού 48 να κόψει. Ή κάθομαι ή πορπατώ/ θε’ να τον ανεθεματώ. Ο Κώστας Βλαστός την 01/01/2014 γράφει: Με τα τέσσερα να δω που/ φέρα’ το κακό του τόπου. Που φταίνε με τα τέσσερα/ να δω το δεκατέσσερα. Ας εθυμούντα του φτωχού λαού και κάπου κάπου χίλια σαράντα ανάθεμα να ’χουν πάππου προς πάππου. Η Κατερίνα Μπουγιούκα, όταν πήρε για πρώτη φορά το χαράτσι από τη ΔΕΗ για τα σπίτια της στην Αθήνα και στο χωριό έγραψε στις 24/11/2011: ΢ήμερα ήρθε η ΔΕΗ και έχω μείνει ενεή με το βαρύ χαράτσι τη μνημονιακή ποινή για μια οικία ταπεινή που έχω στο Γαλάτσι. Απ’ τ’ Απεράθου μου ’στειλαν και δεύτερο χαράτσι που σαν καρφί μες στο λαιμό μακάρι να τους κάτσει. Ο Υρατζέσκος Μαργαρίτης στα αυτοσχέδια Φριστουγεννιάτικα κάλαντα του 2013, που ανέβασε στο διαδίκτυο μεταξύ άλλων γράφει:

48

Εννοεί τον Γεώργιο Παπανδρέου.

202

Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας

Ο νέος χρόνος έρχεται με φόροι και χαράτσα που να ’ρθει κάτω τση βουλής απόψε η ταράτσα. Ο Υλωριος Π. Κρητικός στις 15/08/2014 γράφει:

Ας έχει χίλια ανάθεμα τση φάρας των η φάρα που φταίσι και δεν έχομε να πάρομε τσιγάρα.

΢υμπεράσματα Η μελέτη της κατάρας, με τη χρήση βέβαια κατάλληλων μεθοδολογικών εργαλείων, έχει μεγάλο ενδιαφέρον, γιατί σε αυτή εστιάζεται η κοσμολογία των ανθρώπων ενός τόπου και μας επιτρέπει να κατανοήσουμε πώς οι άνθρωποι διαμορφώνουν τον τρόπο σκέψης τους. Ο λαϊκός λόγος, αναφέρει η Λυδάκη, συνδέεται άμεσα με τις παραδόσεις και τις δοξασίες των ανθρώπων που τον γενούν. Καταδεικνύει κοινές αξίες και ήθη, κοινή κοσμοθεωρία και φιλοσοφία ζωής. Η ανάλυση και η ερμηνεία τους, μας γνωρίζει τους ανθρώπους που τη δημιούργησαν. Γι’ αυτό ο Herder, για να αναφέρουμε μια κορυφαία περίπτωση από τους ξένους, ο Ζαμπέλιος, ο Πολίτης, ο Αδαμαντίου, στράφηκαν σε διάφορα είδη λαϊκού λόγου αναζητώντας την ταυτότητα των λαών, το κοινοτικό εμείς, που αναδύεται και εκφράζεται με αυτά 49. Ο καταρικός λόγος μας βοηθά να κατανοήσουμε, τόσο την οργάνωση της κοινωνικής δραστηριότητας, των θεσμικών της μορφών, όσο και τα συστήματα ιδεών που την εμψυχώνουν όπως και τη φύση των μεταξύ τους σχέσεων, λέει ο Geertz50. Από τη μελέτη της κατάρας στ’ Απεράθου, θα μπορούσαμε να διατυπώσουμε τα ακόλουθα συμπεράσματα: 1. Οι Απεραθίτες καταρώμενοι επικαλούνται συνήθως τον Θεό που αντιπροσωπεύει το καλό ή τον Διάβολο που αντιπροσωπεύει το κακό, που συνιστούν τα δύο άκρα της κοσμολογίας τους.

2. Ο καταρικός λόγος, έχει σαν στόχο τη διαφύλαξη του αξιακού συστήματος της κοινότητας.

3. Η κατάρα στ’ Απεράθου δεν στοχεύει πάντα στην τιμωρία. ΢υχνά μετασχηματίζεται σε ψυχαγωγικό και αποτροπαϊκό μέσο. Πολλές φορές δεν χρησιμοποιείται από συνήθεια.

49 ΑΝΝΑ ΛΤΔΑΚΗ, Ίσκιοι και Αλαφροΐσκιωτοι: Λαϊκός λόγος και πολιτισμικές σημασίες, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 52008, σελ. 267.

50 CLIFFORD GEERTZ, Η ερμηνεία των πολιτισμών, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2003, σελ. 352.

203

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

4.

5.

6.

7.

8.

Οι κατάρες στ’ Απεράθου, αποκτούν ιδιαίτερη ποιητική έκφραση κι αυτό σχετίζεται με την παράδοση που έχουν οι Απεραθίτες στην ποίηση, αφού σε κάθε στιγμή της καθημερινότητάς τους, από την πιο απλή ως το πιο σπουδαίο γεγονός ατομικό ή συλλογικό, επικοινωνούν ποιητικά. Η χρήση της κατάρας διατηρείται ακμαία μέχρι και σήμερα, παρόλο που ο κόσμος κατά την περίφημη ρήση του Weber «απομαγεύτηκε» και αστικοποιήθηκε. Οι Απεραθίτες μπορεί κοινωνικά να αστικοποιήθηκαν με ό,τι αυτό συνεπάγεται, πολιτισμικά όμως είναι ακόμα δημώδεις. Η χρήση της κατάρας ενισχύει επίσης τη διατήρηση του απεραθίτικου γλωσσικού ιδιώματος, αφού ο Απεραθίτης, όπου και αν βρίσκεται και όσο μορφωμένος και να ’ναι θα «καταριστεί» σε αυτό το ιδίωμα και με τη συγκεκριμένη μουσικότητα της γλώσσας. Οι κατάρες στ’ Απεράθου δεν απευθύνονται μόνο σε ανθρώπους ζώα ή αντικείμενα, αλλά και στον ίδιο τον Θεό, στον οποίο ο Απεραθίτης επιρρίπτει ευθύνες και τον θεωρεί εξολοκλήρου υπεύθυνο για τις αναποδιές που συμβαίνουν στη ζωή του. Η κατάρα συμβάλλει στη συνοχή της κοινωνικής δομής και καθορίζει τον τρόπο που οι Απεραθίτες σκέπτονται και ενεργούν.

Παράρτημα Η κατάρα τσ’ απαρνημένης (Απεραθίτικη παραλλαγή) Κοράσον ετραούδησεν εις όβγορον αέρα κι αέρας παίρνει τη λαλιά κι άνεμος το τραούδι και παίρνει το και πάει το σε μαρμαροτραπέζι εκεί που παν και εύουνται όλοι οι αφεντάδες. Κι όσ’ άρχοντες το ’κούσασι λέσι ― πουλάκι είναι κι ένας καμμένος του φιλιού λέει ― κοράσον είναι. Υεύγου και παν και βρίσκου ’ντο στο δέντρι που καθούντα ― κόρη ξανατραούδησε, κοράσο ξαναπέ’ το. ― Μα (εγ)ώ δεν ετραούδησα ια μοιρολόι το ’πα μάνα και κυούρη ήθαψα και εννι’ αδερφοί στρατιώτες κι αξάδερφο πρωτοπαππά και υιό γραμματισμένο το τρίτο το χερότερο κι άντρας μ’ αρρωστημένος. Ξαρρωστικό μο’ ύρεψε πο’ ο κόσμος δε το ζάρει τσ’ αργολαφίνας το τυρί και του λα(γ)ού το γάλα και πού ν’ ανέβω σε βουνά, να κατεβώ λαγκάδια να χτίσω μάντρα πέτρινη, μητάτο με το τόρνο,

204

Η χρήση και η λειτουργία της κατάρας

να νεμαζώξω τσι λαοί, ν’ αρμέξω τσι λαφήνες, να κάμω γάλα και τυρί, να τον-ε- ξαρρωστήσω. Κι αφού τον-ε- ξαρρώστησα ήφυε κι ήφηκέ με! Πάω να του καταριστώ μα πάλι τον λυπούμαι, αλλά θα του καταριστώ και ό,τι θέλει ας πάθει: Από ψηλά να γκρεμνιστεί και χαμηλά να πέσει στη ’ης περούνια να βρεθούν και να του κεντηθούσι δέκα ιατροί να τον βαστούν και δώδεκα διαβάτες και δεκοχτώ γραμματικοί να γράφουν τσι ραγιάδες κι εώ διαβάτρα να περνώ, διαβάτρα να περάσω. ― Καλώς τα κάνετε γιατροί, καλώς τα πολεμάτε κι α κόβγου τα ξουράφκια σας, κριάτα μη λυπάστε μα ‘χω πανί φιλαντρινό κάπου σαράντα πήχες για να μπει φτίλια και ξαντά στου δίγνωμου τσι σάρκες. Ση κεφαλή ντο’ σήκωσε απού το μαξελάρι. ― Μωρή σκύλα, μωρ’ άτιμη, μωρή μααρισμένη δεν είχε κρίση να με πας, καδή να με δικάσεις μόνου με βάνεις το Θεό κι ο Θιός επάκουσέ σου 51. ____________________________________________ Ήβανα στοίχημα βαρύ πάντα πιστή και σοβαρή ια μένα πως θε να ’ναι. Μα ’φτη δεν είχεν αθρωπιά που να τη κάψει η φωθιά κι οι βράχοι να τη φάνε. Πες μου να δεις τα ξένα σου πότε ’φερα την έγνοια σου κι είπα κακό ια σένα. Που να σου δώσει ο Θεός και η αιτία να ’μ ’ εώ ασθένεια και φρένα. Ψ πώς μου φαίνεσαι μωρό και δε μπορώ να σε θωρρώ ια δε καταλαβαίνεις. Που να σε δω από βουνό π’ αγγίζει ως τον ουρανό τσι βόρτες σου να παίρνεις. Άλι που να πεθάνουσι, όσοι το καταβάνουσι ια να μ’ αλησμονήσεις

51 ΝΙΚΟ΢ ΢ΥΤΡΟΕΡΑ΢, Δημοτικά τραγούδια απ’ τ’ Απεράθου της Νάξου, Έκδοση του Απεραθίτικου ΢υλλόγου, Αθήνα, 1984, σελ. 31-32.

205

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

και να μην έχουσι κανεί στη νεκρικιά ντωνε θανή δυο δάκρυα να χύσει. Σο βοσκόπουλο που παρατούσε μόνο και έρημο τον πατέρα του για να πάει στον πόλεμο ή που άφηνε τις αδερφές του χωρίς προστάτη ή δεν είχε μάνα να τον αποχαιρετήσει, τραγουδούσε μαζί με τους άλλους κληρωτούς και έλεγε:

Που βγανε τη διαταή, το χέρι ντου να πέσει κι άλλη ελικία πλια ποτές να μη ξανακαλέσει. Φίλια περόνια να ’μπουσι μες στο δεξό ντου μάτι π’ αφήνω τσ’ αδερφάδες μου τώρα χωρίς προστάτη. Ανάθεμα το πόλεμο/ του κόσμου το καταστρεμό. Παναγία μου να γίνει/ αντί πόλεμος ειρήνη. Φιλι’ ανάθεμά τσι εκείνοι/ που δε θέσι την ειρήνη. Ψ Παναγία Σηνιακιά των Ιταλώ οργή σου πο’ πνίξανε την Έλλη μας τη μέρα τση ιορτής σου. Κατάστρεψε τσι Ιταλοί να φύουν απ’ τη μέση που καύγουν υναικόπεδα χωρίς να των-ε- φταίσι. Ρίξε Θεέ μου μια φωθιά κάψε το Μουσολίνι που θα γλιτώσομεν εμείς και θα σωθού κι εκείνοι. Ανάθεμα το Γερμανό που ‘νοιε το ντουφέκι και στη μπαμπακερή κλωστή όλος ο κόσμος στέκει 52.

52

ΝΙΚΟ΢ ΢ΥΤΡΟΕΡΑ΢, ό.π., σελ. 218-219.

206

Λόγια θανατηφόρα: οι κατάρες1 ΕΥΑΓΓΕΛΗ ΑΡ. ΝΤΑΤΣΗ τ. αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Σμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

΢τη λαϊκή παράδοση συναντούμε τις κατάρες καταρχήν ως έμμετρο, απλό και άμεσο εκφώνημα με συνοδευτικούς μορφασμούς και χειρονομίες∙ τις συναντούμε επίσης ως γραπτό λόγο - κατάδεσμο που συνεπάγεται και ένα σχετικά πιο σύνθετο τελετουργικό με τη συνέργεια και άλλων προσώπων. Ο τόπος όμως όπου η κατάρα συμμετέχει παρεμβαίνοντας με τη δική της δυναμική στην ποιητική πράξη καθεαυτή είναι τα δημοτικά τραγούδια, δηλαδή μια κατηγορία λόγου στην οποία δεσπόζει η αισθητική λειτουργία, χαρακτηρίζοντας ποιητική δημιουργία ένα ολόκληρο σύστημα λόγου. Και ενώ στις επωδές διακρίνομε μια εσωτερική μετεξέλιξη από την καταστατική χρήση προς κάποιας μορφής αισθητική ολοκλήρωση μέσα στα όρια του είδους, η κατάρα πολύ νωρίς εντάχθηκε ως δομικό υλικό στην ποιητική πράξη καθεαυτή, πραγματοποιώντας μια αδειάλειπτη διαχρονική παρουσία (έγινε ήδη αναφορά στην τραγική, στη βιβλική και στη χριστιανική κατάρα-ανάθεμα). Όπως ήδη σημειώνεται στην αρχή του κεφαλαίου, με την κατάρα, εκτός από τον ομόρριζο όρκο, συμπορεύονται διαχρονικά και είδη μικρών εκφωνημάτων που τα γνωρίζουμε ως βρισιές και βλαστήμιες και άλλα συνοπτικά επιθετικά λεξήματα, όπως κοροϊδίες, ακατάληπτα και απαξιωτικά φωνήματα (ου, ου, άντε ρε, κλπ., κλπ.) έως τα υβριστικά πολιτικά συνθήματα των ημερών μας: να καεί, να καεί το μπορντέλο η Βουλή∙ πρόκειται για ομόρριζα είδη που προέκυψαν και αυτά από το αρχέγονο «βλαστοκύτταρο» του μαγικού, ολοφραστικού λόγου με οικουμενική και αδειάλειπτη πολιτισμική παρουσία∙ αυτά τα εκφωνήματα κατά κανόνα έμμετρα και ρυθμικά, διαμόρφωσαν ιστορικά ένα λεκτικό τείχος άμυνας και επίθεσης απέναντι στη δεσποτεία των διευθυντικών elite και του επίσημου πολιτισμού. Πρόκειται πράγματι για ένα τείχος λεκτικής άμυνας που διαμορφώθηκε σε δημόσιους χώρους, βασικά στις πλατείες και στους δρόμους με τη διευρυμένη συμμετοχή των λαϊκών στρωμάτων. Αναφέρομαι στον δημόσιο λόγο των καρναβαλικών γιορτών και στον ανατρεπτικό, αν και ενεπίγνωστα ουτοπικό, λόγο τους. ΢ε άλλο σημείο αυτού του βιβλίου γίνεται διεξοδικότερη αναφορά στις παραμέτρους αυτού του είδους λόγου.

1

Προδημοσίευση από το υπό έκδοση βιβλίο: Η λαϊκή λογοτεχνία ως προφορική δημιουργία.

207

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Αλλά ας δούμε λίγο από πιο κοντά πώς η αρά-κατάρα, αυτονομημένη από την καταστατική χρήση της, εντάχθηκε στη λαϊκή ποιητική παράδοση. Καταρχήν οι προφορικές κατάρες, ιδιαίτερα στη λαϊκή εκδοχή τους ― και με δεδομένη τη θεσμική αδυναμία αποκατάστασης των αδικοπραξιών ως αυτοδικία, απορρόφησαν ως υποκατάστατο της αυτουργίας, την τιμωρητική δυναμική του θυμού, της απόγνωσης, της απελπισίας, της ελπίδας: Αναθεμάτσι τσ’ άνομοι, τσι λυσσασμένοι σκύλοι πούρθασι κι εσκοτώσασι το υιό μου το Βασίλη κι από την άχνα πούβγαλε το αίμα σου Βασίλη κατακλυσμός να εννηθεί και να πνιούν οι σκύλοι, σαν που σ’ άδικοστότωσαν να τς’ αδικοσκοτώσουν και να τς’ ανεξερνά η ής, στο χώμα να μη λιώσουν2. Η κατοχική μάνα της Απειράνθου αδυνατεί να δεχτεί μοιρολατρικά τον θάνατο του παιδιού της από τους Ιταλούς∙ δεν αρκείται ούτε καν στην παρηγοριά των προγονικών μοιρολογιών αλλά με την κατάρα της ζητά εκδίκηση από την οργή του ίδιου του αωροθάνατου και βιαιοθάνατου παιδιού της, με την οξύτατη μεταφορά: η άχνα του ζεστού αίματος που κύλησε στο χώμα να γίνει κατακλυσμός και να πνίξει τους εχθρούς. Η μάνα δεν έχει άλλη απαντοχή για τη δικαίωση του παιδιού της παρά τη ζωική δύναμη που σαλεύει στο χυμένο στο χώμα αίμα του. Αυτή τη δύναμη επικαλείται εξειδικεύοντας την ποινή για τον θάνατο του: οι φονιάδες να έχουν την ίδια μοίρα, να πάνε στον άλλο κόσμο αδικοσκοτωμένοι και με τη χαριστική βολή που αφορά στη μεταθανάτια μοίρα τους: η γη να τους ξερνά άλιωτους. Βρισκόμαστε βέβαια στο περιβάλλον ενός κοινωνικού τοπίου, όπως η Απείρανθος όπου ο έμμετρος και ο καθημερινός λόγος λειτουργούν σχεδόν παράλληλα. Βρισκόμαστε επίσης σε έναν χώρο όπου η κατάρα ― όπως και η επαοιδή ― διεκδικεί διακεκριμένο ρόλο στη λειτουργία της κοινωνικής ομάδας∙ και αυτός ο ρόλος κατοχυρώνεται με την ανάδειξη εξειδικευμένων ατόμων για τη διαχείριση αυτού του λόγου, τις καταρούσες∙ πρόκειται για γυναίκες ικανές να συντάξουν κατάρες βαριοτρομασμένες και να τις εκφωνήσουν ξεμαντήλωτες στο τελεστικό σκηνικό που στηνόταν έξω, στον ανοιχτό αέρα. Αλλά για να είναι αποτελεσματική η κατάρα συνέτρεχαν και άλλοι λόγοι όπως η μέρα που γεννήθηκε η καταρούσα, ας πούμε σαβατογεννημένη ή μέρα που τέλεσης του τελετουργικού, λόγου χάριν, Μεγάλο ΢άββατο, κλπ.

2 Ευχαριστώ τον Γιαννούλη Γιαννούλη, μελετητή της πολιτισμικής παράδοσης της γενέτειράς του Απειράνθου για τις μαρτυρίες του σχετικά με τις καταρούσες, και τις ειδικές τους ικανότητες ως προς τη σύνθεση και εκφώνηση των καταρών, και ιδιαίτερα για την παραπάνω κατάρα-μοιρολόι.

208

Λόγια θανατηφόρα: οι κατάρες

Από το ίδιο περιβάλλον προέρχεται και το παρακάτω, λαϊκότροπο γραπτό όμως σύνθεμα. Πρόκειται για ποίημα το οποίο στα δομικά του στοιχεία, αναπτύσσεται σε άξονα παράλληλο με εκείνον της χαροκαμένης μάνας. Υυσικά δεν βρισκόμαστε σε συνθήκες, δημόσιου τελετουργικού ― ή μοναχικού πάνω στον τάφο ― θρήνου αλλά στο γραφείο ενός συγκεκριμένου κατοίκου, που γνωρίζει καλά και χρησιμοποιεί εύστοχα τον ποιητικό κώδικα με τον οποίο ανατράφηκε. Σ’ Εκείνη Ο στεναγμός μου να γενεί οχιά φαρμακεμένη και στο λαιμό σου να βρεθεί άξαφνα τυλιγμένη Οι στεναγμοί μου να γενούν εις το κορμί σου πόνοι αιώνια να ψυχομαχάς κι ο πόνος να σε λιώνει Ο στεναγμός μου να γενεί αρρώστια στο κορμί σου να τυραννιέσαι αιώνια να φθείρεις τη ζωή σου Τα βάσανά μου να γενούν φαντάσματα μπροστά σου να τρέμεις όπου βρίσκεσαι να τρέμεις στη σκιά σου Τα δάκρυά μου να γενούν ποτάμι να σε πνίξει που να γενείς αγνώριστη κι όποιος σε δεί να φρίξει Αστροπελέκι και φωτιά να πέσει να σε κάψει και να σε δει το μάτι μου κι από χαρά να αστράψει Αφορεσμένη κι άλιωτη να μένεις μες το μνήμα π΄ όλος ο κόσμος θε να πει πώς είχες κάποιο κρίμα 3. Σο ποίημα μας μεταφέρει στον οικείο και ευδόκιμο για τα καταρολόγια κόσμο της ερωτικής απόρριψης και εκδίκησης. Πράγματι η ερωτική άρνηση βιώνεται διαχρονικά ως ακραία ταπείνωση που προκαλεί πόνο, θυμό, απόγνωση και οργή, καταστάσεις που λειτουργούν ως ωστικό κύμα εκδίκησης∙ και συνήθως η εκδίκηση όταν δεν έχει αυτοκαταστροφικό χαρακτήρα (αυτοκτονία) ή άμεση αυτουργία (δολοφονία αυτού που πρόδωσε την αγάπη ― Ο Μενούσης ― ή και των παιδιών, αν υπάρχουν ― Μήδεια) οι κατάρες υπήρξαν ο πλέον δραστικός τρόπος αποσυμφόρησης της εσωτερικής πίεσης των απαρνημένων και των προδομένων. Και η διεκπεραίωση εκ μέρους της κατάρας της υποθετικής καταδίκης, γίνεται με την σιωπηλή συναίνεση της συλλογικότητας. ΢το παραπάνω ποίημα, παρατηρούμε ότι ο ποιητής ξεδιπλώνει την οργή του σε crescendo αρχίζοντας από τον στεναγμό που κλιμακώνεται σε τρία επίπεδα (θυμίζω και τον δημοτικό στίχο: αναστενάζω βγαίνει αχνός και μέσα βράζει ο πό-

3Από το αρχείο του Γ. Γιαννούλη. Σο ποίημα γράφτηκε από τον συμβολαιογράφο της Απειράνθου Ματθαίο Πρωτονοτάριο (αρχές του 19ου αιώνα) γνωστό με το παρανόμι Μάνθος Ραγκαβής. *Νάξος, Μαυρομοίρες, Ιούλιος 1906.]

209

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

νος, στίχος που παραπέμπει σε δυναμική ηφαιστειακής έκρηξης)∙ στη συνέχεια γενικεύει αναβαθμίζοντας τον αναστεναγμό σε καθολική βάσανο που κυριεύει όλη του την ύπαρξη για να τον εκτονώσει τελικά σε ανακουφιστικό κλάμα. Όμως τα δάκρυα δεν θα γίνουν όπως η άχνα του αίματος του σκοτωμένου κατακλυσμός αλλά ποτάμι που θα πνίξει την αγαπημένη. Ήδη η στόχευση της κατάρας του προδομένου είναι ο θάνατος-αστροπελέκι που καλείται στο προτελευταίο δίστιχο να εκτελέσει την τελεσίδικη απόφαση. Και ακριβώς το αστροπελέκι, ως φονικό όπλο, αφενός θα εκτελέσει τη λεκτική ετυμηγορία του κατηγόρουαπαρνημένου και αφετέρου θα αποκαλύψει τις ποιοτικές παραμέτρους του θυμού του: και να σε δει το μάτι μου κι από χαρά να αστράψει∙ αστροπελέκι του θανάτου = αστραπή χαράς! Όμως η τιμωρία δεν τελειώνει εδώ καθώς ο ποιητής δίνει στην κεραυνοβολημένη τη χαριστική βολή: Αφορεσμένη κι άλιωτη να μένεις μες στο μνήμα Που όλος ο κόσμος θε να πει ότ’ έχεις ένα κρίμα. Ας επιστρέψομε όμως στον κόσμο της προφορικής παράδοσης: Αστρί μου και φεγγάρι μου κι αυγερινέ της πούλιας αυτού ψηλά που περπατάς και χαμηλά λογιάζεις μην είδες, μην αλόγιασες τον αγαπητικό μου, τον αγαπητικό μου, τον άντρα τον δικό μου; Σε τί σαράϊα κάθεται, σε τί τραπέζια πίνει τίνος ματάκια τον κοιτούν και τα δικά μου κλαίνε τίνος χεράκια τον κερνούν και τα δικά μου στέκουν τίνος χειλάκια τον φιλούν και τα δικά μου σκάνε; Θέλω να τον καταραστώ μα πάλι τον λυπάμαι∙ σε κυπαρίσσι ν’ ανεβεί να τ’ ομορφοκλαδέψει κι από ψηλά να γκρεμιστεί και χαμηλά να πέσει σαν το γυαλί να ραγιστεί σαν το κερί να λυώσει σαν το καθάριο το ψωμί να γένει το κορμί του. Πέντε γιατροί να τον κρατούν και δέκα να γιατρεύουν, κι εγώ διαβάτης να διαβώ να τους καλησπερίσω ― Καλησπερά σας ωρ γιατροί καλώς τα πολεμάτε αυτόν οπού γιατρεύετε να μην πολυβιαστείτε, τραβάτε σφίξτε τα λουριά κι αψιώστε τα βοτάνια να τον θερίσουν στην καρδιά να θυμηθεί κι εμένα. Με πήρε και μ’ απάρνιασε σαν καλαμιά στον κάμπο όταν της παίρνουν τον καρπό κι η καλαμιά ’πομένει

210

Λόγια θανατηφόρα: οι κατάρες

βάνει φωτιά στην καλαμιά και καίει ο κάμπος όλος 4. Πρόκειται για κατάρα γένους θηλυκού και για ένα αναγνωρίσιμο αφηγηματικό ολοκλήρωμα, αυτό της απαρνημένης. ΢την απόγνωση της εγκατάλειψης, η απαρνημένη απευθύνεται, πού αλλού; στο φεγγάρι και στον αυγερινό, στους νυχτερινούς περιπατητές του ουρανού. Αυτοί κάπου θα διέκριναν στα ερωτικά σκοτάδια της οικουμένης τον αγαπητικό της, τον άντρα τον δικό της. Υυσικά η οικουμένη φτάνει έως τα σεράγια της κοντινής πόλης, τα Γιάννινα. Σουρκοκρατία έχομε. Η ερωτική στέρηση θεμελιώνει την ετυμηγορία της καταδίκης του αρνητή της αγάπης. Σα ερωτικά βλέμματα, το ερωτικό κάλεσμα με το σκηνικό του κεράσματος, η ερωτική επαφή με τα χείλη που τον φιλούν, τρεις σκηνές που αναδεικνύουν την ερωτική πρωτοβουλία της γυναίκας και συγκεκριμενοποιούν το κατηγορητήριο: τα δικά της μάτια κλαίνε, τα δικά της χέρια σκέκουν, τα δικά της χείλη σκάνε. Και η τιμωρία-κατάρα εξαγγέλλεται από την απαρνημένη και περιγράφεται με σαφήνεια: να πέσει από ψηλά αλλά να μη σκοτωθεί, να ραγιστεί όμως σαν το γυαλί και να λιώσει σαν το κερί∙ γιατί όμως το κορμί του να γίνει σαν το καθάριο το ψωμί; Να γίνει άσπρο χωρίς αίμα; Να πανιάσει; Να γίνει μαλακό και άτονο; Ακολουθεί ωστόσο και η χαιρέκακη παρέμβαση με τη μορφή συμβουλών στους γιατρούς που φροντίζουν τον πληγωμένο αρνητή της αγάπης: να επιβραδύνουν την περίθαλψη και να αψιώσουν τα βοτάνια: να του δώσουν δηλαδή οξύτερα βοτάνια∙ με την προσδοκία ότι αυτά θα τον κάνουν να θυμηθεί την προδομένη αγάπη. Σο τραγούδι κλείνει αιτιολογώντας την ετυμηγορία με το στερεότυπο σχήμα της εγκατάλειψης και της μοναξιάς: η καλαμιά στον κάμπο. Εδώ όμως με ένα καταλυτικό ανάπτυγμα: βάνει φωτιά στην καλαμιά και καίει ο κάμπος όλος∙ η ερωτική εγκατάλειψη δεν αντέχεται και η λύτρωση είναι η πυρπόληση που περιβάλλοντος κόσμου. Ας δούμε και ένα δεύτερο τραγούδι, από την άλλη άκρη της πατρίδας, το νησί της Καρπάθου: Αρνάσαι εμ’ με φίλησες, κι αρνάσαι εμ μού τό ’πες κι όσες φορές με φίλησες κι όσες φορές μού το ’πες τόσες σπαθιές και κονταριές οι Τούρκοι να σου ’ώκου Από ψηλά να γκρεμιστής και χαμηλά να πέσης ’ς τη γη περόνια να βρεθού και να σε περονιάσουν 4 Σο τραγούδι από την έκδοση του Πολιτιστικού ΢υλλόγου Μουζακαίων Ιωαννίνων, Τα Τραγούδια της Λαμπρής, όπως τα θυμούνται οι παλιότεροι που οι ίδιοι τα τραγούδησαν και τα χόρεψαν στο Μεσοχώρι, τις όμορφες Πασχαλιές της νιότης τους, αρχείο-επιμέλεια-σχόλια ΔΗΜΟ΢ΘΕΝΗ΢ Ν. ΣΙΝΑ΢. Θέλω να ευχαριστήσω θερμά τον συμφοιτητή μου Κώστα ΢ιόντη, φιλόλογο, που μου γνωστοποίησε την πράγματι ενδιαφέρουσα από πολλές πλευρές συλλογή των λαμπριάτικων τραγουδιών του χωριού του.

211

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Πέντε γιατροί να σε κραού, δέκα φαρμακολόοι και να περνώ κι εγώ από κει και να τοις χαιρετήσω -Καλώς τα κάνετε γιατροί, καλώς τα πολεμάτε Κι ας κόβου τα ξεράφια σας, κριάτα μην ’υπάστε Έχω παννιά για τα ξαντά σαράντα πέντε πήχες Κι α εν εφτάση το παννί κόβγω και τα λινά μου Πουλώ και τα μεταξωτά τα ’ρημοσκότεινά μου, Πουλώ και πύργους τρίπατους αργυροχρουσωμένους 5. Η ηρωίδα με τους δύο πρώτους στίχους εξαγγέλλει την τιμωρητική ετυμηγορία της, προδικάζοντας και νομιμοποιώντας αυτό που θα ακολουθήσει. Η κατάρα ξετυλίγεται σε δύο επίπεδα από τα οποία το πρώτο μάλλον συμβατικό∙ στο δεύτερο περιγράφεται το είδος και η διάρκεια της ποινής ― πτώση από ψηλά πάνω σε ανάστροφα καρφιά και πολυτραυματισμός του αρνητή της αγάπης ― και ολοκληρώνεται με τη χαιρέκακη συμπαράσταση της καταρούσας: για την ίαση των πληγών του η απαρνημένη προσφέρει αμέτρητες ποσότητες από ξαντά ― κατάλληλα επεξεργασμένο ύφασμα για την επίδεση των πληγών ― ακόμη και όλα τα υπάρχοντά της: τους τρίπατους και αργυροχρυσωμένους πύργους. Ευελπιστεί τα τραύματα που προκάλεσαν οι κατάρες της να είναι το ισόβιο τίμημα που οφείλει να πληρώσει ο αρνητής του έρωτα. Η αισθητική χρήση της κατάρας στο συγκεκριμένο context, δηλαδή σε ιστορίες προδομένου ή χωρίς ανταπόκριση έρωτα παρουσιάζει αξιοσημείωτη πολυμορφία. Για παράδειγμα, σε μερικές εκδοχές η εκφώνηση της κατάρας δεν είναι μονοσήμαντος λόγος αλλά ανασύρει στην επιφάνεια μορφές αντιφατικών αισθημάτων της απαρνημένης: Θέλω να τον καταραστώ και πάλι τον λυπιούμαι τ’ είναι ακριβός της μάνας του και μοναχός δικός μου ή Βουλιέμαι τού καταραστώ, καρδιά μου δε μ’ αφήνει Από ψηλά να γκρεμιστεί και χαμηλά να πέσει Σαν το γυαλί να ραγιστή, σαν το κιρί να σβέση ή Κάνω να τον καταραστώ και πάλι μετανιώνω Από ψηλά να γκρεμιστή και χαμηλά να πέση Σαν το γυαλί να ραϊστή σαν το κερί να λιώση Κι εγώ διαβάτης να γενώ, ν’ αλλάζω τους γιαρέδες6.

5 Βλ. Δημοτικά Τραγούδια της Καρπάθου. Ήτοι Συλλογή απάντων των εκδεδομένων και ανεκδότων δημοτικών τραγουδιών Καρπαθιακών τραγουδιών, μετά εισαγωγής της καρπαθιακής διαλέκτου υπό Μ.Γ. ΜΙΦΑΗΛΙΔΟΤ-ΝΟΤΑΡΟΤ Αθήναι, Σύποις Π. Φαλκιοπούλου, 1928 σελ. 195.

212

Λόγια θανατηφόρα: οι κατάρες

Πρόκειται για ένα μικρό δείγμα διλημματικών εκδοχών που θα μπορούσαν να εκληφθούν ως απόκριση στο εύλογο ερώτημα: τι έρωτας είναι αυτός που καταδικάζει σε θάνατο το ίδιο το αντικείμενο του έρωτα; Ακριβώς αυτό το λανθάνον ερώτημα η συλλογική ευαισθησία δεν το άφησε αναπάντητο. Η τιμωρητική βούληση της απαρνημένης δεν αφήνεται, αβασάνιστη και ανεξέλεγκτη αλλά ελέγχεται από τον ίδιο τον ψυχισμό της, προκαλώντας μέσα της διάλογο με συνειδησιακά διλήμματα∙ πρόκειται για διλήμματα και καταστάσεις που αποστασιοποιούν την κατάρα από τον τιμωρητικό, νομικής κατηγορίας, χαρακτήρα της, την εμπλουτίζουν με βιωματικό βάθος καθώς υποβάλλουν σε δοκιμασία το περιεχόμενο της οργής της απαρνημένης, την καθιστούν δηλαδή δραματικότερη. ΢τα παραπάνω δείγματα τρία διαφορετικά ρήματα αποτυπώνουν τον προβληματισμό της ηρωίδας: τον λυπιούμαι, καρδιά μου δεν μ’ αφήνει, και πάλι μετανιώνω. Και στις τρεις περιπτώσεις η εσωτερική ώθηση για τιμωρία αίρεται από το συναίσθημα της απαρνημένης: η καρδιά δεν την αφήνει, η καρδιά τον λυπάται, και η καρδιά μετανιώνει. Έχομε δηλαδή έναν εν ενεργεία εσωτερικό διάλογο, για να θυμηθούμε και τον C. Pearce, με αποτέλεσμα οι διακυμάνσεις αισθημάτων και νοημάτων που εκφράζουν τα συγκεκριμένα ρήματα να υποβάλλουν καθεαυτές και την ποιητική δυναμική του κάθε στίχου. Ωστόσο παρά την εσωτερική διαπάλη που βιώνει η απαρνημένη, τελικά η λογική της κατάρας, επιβάλλεται. Υυσικά η έρευνα περισσότερων καταγραφών θα μπορούσε να αναδείξει και άλλες πτυχές της ερωτικής κατάρας, στόχος που δεν εντάσσεται στα άμεσα ζητούμενα αυτού του βιβλίου. Εκτός από τους απαρνημένους και προδομένους του έρωτα, η κατάρα, συγκεκριμένα η μητρική, ενοχοποιείται εκ των υστέρων, δίκην ποιητικού υστερόγραφου ως αιτία δεινών, ακόμη και θανάτου του ήρωα. Διαβάζουμε: ― Σύντρόφοι μ’ αν ετζήσετε, ’ς της μάννας μου να πάτε Και πάρετε τα ρούχα μου, βόστε της τ’ άρματά μου, Και πήτε της της μάννας μου, της βαρειοκαταρούσας,΄ που καταράστη κ’ είπε μου, σαν ήβγα ’που το σπίτι: «Άμε υιέ μου καλογυιέ, και το θεριό σε φάη...7.» ακόμη: ― «Πάρετε τα ρουχάκια μου τα λινομέταξα μου, και πάντε τα dη μάνα μου dη πικροκαταρούσα,

6 ΔΗΜΗΣΡΙΟ΢ ΠΕΣΡΟΠΟΤΛΟ΢ (εκλογή κειμένων, σχόλια και εισαγωγή), Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια, Α´, «Βασική Βιβλιοθήκη, Ι.Ν. Ζαχρόπουλου», Αθήνα, 1958, σελ. 104-105.

7 Δημοτικά Τραγούδια της Καρπάθου, ό.π., σελ. 148.

213

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

που καταρούσε κι έλεγε Παρασκευή dη μέρα: Παιδί μ’ τα ψάρια να σε φαν, παιδίμ τα σαφριδάκια! Κι έφτασεν η κατάρα της και θα με φαν τα ψάρια 8. Και στις δύο περιπτώσεις έχουμε ξαφνικό θάνατο του ήρωα σε ειρηνικό σκηνικό. ΢το πρώτο Ο κολυμπητής ’ς του θεριού το στόμα, ιστορείται η θριαμβική εξόρμηση τριών νέων στη φύση. Η νεότητα, η βλάστηση και η πανώρια λίμνη συνθέτουν τον δοξαστικό τόνο της στιγμής, το αφηγηματικό βάθος (βασική αφηγηματική τεχνική των μαγικών παραμυθιών ) που σε λίγο θα ανατραπεί, καθώς η φύση προκαλεί τη νεανική ομήγυρη για μια αναμέτρηση χωρίς έπαθλο και χωρίς έλεος∙ η λίμνη θα παγιδεύσει τελικά το ένα από τα τρία παιδιά, καθώς άρχοντας των νερών της είναι το θεριό∙ αντικρίζοντας τον θάνατο ο τραγικός ήρωας αναγνωρίζει και υποδεικνύει την αιτία του κακού, που δεν είναι άλλη από την κατάρα της μάνας του. Κατάρα που ηχεί ως αντίδοτο κάποιας ― λανθάνουσας ― απαγορευτικής συμβουλής: που καταράστη κ’ είπε μου σαν ήβγα ’που το σπίτι9. Πρόκειται για μια εξασθενημένη και υπαινικτική μορφή της απαγόρευση ― κομβικής αφηγηματικής λειτουργίας ― που παραπέμπει στην αρχέγονη αφηγηματική ακολουθία, όπως τη γνωρίζουμε από το υλικό των μαγικών παραμυθιών∙ αλλά και η προειδοποιητική αναφορά του θεριού: «Άμε υιέ μου καλογιέ και το θεριό σε φάει» ως παραδομένη κακοποιός οντότητα, συνδέει τη συγκεκριμένη εκδοχή με το ίδιο υλικό. Εξάλλου είναι γεγονός ότι η ίδια αφηγηματική λειτουργία δίνει το έναυσμα και στηρίζει μια σειρά παρόμοιων τραγουδιών, μερικές φορές μάλιστα η εξέλιξη ολοκληρώνεται ως αφηγηματική ακολουθία, πάνω στην άξονα της απαγόρευσης, της παράβασης της απαγόρευσης, της απομάκρυν-

8 Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια, Α´, ό.π., σελ. 76. Ποιητικό τόπο συνιστούν τα πειστήρια του θανάτου του ήρωα και προς την αντίστροφη κατεύθυνση, δηλαδή όχι ως αίτημα του ήρωα αλλά της αδερφής του που τον μοιρολογεί στο παρακάτω μανιάτικο μοιρολόι: Ε, κόρακα, όπου πετάς / με τα κατάμαυρα φτερά / πέτα και πιο μακρύτερα / να πας μέσα στα Γιάννενα / στου Μπιζανιού τα φρούρια. / Κι εκεί τον εύζωνα να βρείς / και πές του να ξεκουμπιστεί / πές του στο σπίτι του ναρθεί / π’ άφησε χήρα με παιδί. / Έ κόρακα κι αν αρνηθεί / φέρε μου το σημάδι του / ή πόδι του ή χέρι του/ ή το ξανθό μουστάκι του / ή το ληρό του δάχτυλο / που ’χει την αρρεβώνα. ΒΟΤΛΑ ΔΑΜΙΑΝΑΚΟΤ (συλλογή-εισαγωγή-σχόλια), Μανιάτικα Μοιρολόγια, Επικαιρότητα, Αθήνα, 1977, σελ. 23 (μοιρολόγι της Φακούκενας, ξακουστής μοιρολογίστρας ειπωμένο για τον αδερφό της Παναγιώτη Εξαρχάκο από τη Βάθεια, που σκοτώθηκε στη μάχη του Μπιζανίου το 1912-13).

9 Λ.χ., στο τραγούδι Γιάννης και Λάμια η απαγόρευση είναι ρητή: ― Γιάννη μ’, σε ράχη μη διαβής, σε δέντρο μη σταλιάσης / και σε κορφούλα του βουνού φλουέρα μη λαλήσεις / τ’ ακούει η λάμια του γιαλού και θά ’ρθη να σε φάη. / Τη μάνα του δεν άκουσε, καθόλου δεν ψηφούσε / πέρα σε ράχη διάβηκε, σε δέντρο πάει σταλίζει / και σε κορφούλα του βουνού λαλάει τη φλουέρα. Σελικά ο Γιάννης θα νικήσει τη Λάμια ( Σειρήνα) δεν θα παρασυρθεί όμως από την πρότασή της να τον κάνει άνδρα της και να τον τραβήξει στο βασίλειο της θάλασσας και στους γυάλινους πύργους της. ΕΙΡΗΝΗ ΢ΠΑΝΔΩΝΙΔΗ, Τραγούδια της Αγόριανης (Παρνασού), Πυρσός, Αθήνα, 1939, σελ. 56.

214

Λόγια θανατηφόρα: οι κατάρες

σης του ήρωα, της αγγελίας, του δύσκολου άθλου με έπαθλο τη βασιλοπούλα, την εκτέλεση του άθλου και τη νίκη του ήρωα10. Και στο δεύτερο παράθεμα βρισκόμαστε στο ίδιο ποιητικό περιβάλλον. Ο ήρωας Κωσταντής (ένα από τα τραγούδια του Κολυμπητή ) καυχώμενος, προσφέρεται απρόκλητα, να διεκπεραιώσει ένα δύσκολο εγχείρημα, συγκεκριμένα: ... dή θάλασσα πλεχτός θε να περάσει. Ακολουθεί ετεροχρονισμένα η απόκριση του βασιλιά ότι αν τα καταφέρει θα γίνει βασιλικός γαμπρός. Σελικά δεν τα καταφέρνει και βλέποντας το αναπόφευκτο τέλος αιτιάται και αυτός την κατάρα της μάνας του, τονίζοντας μάλιστα και τη μέρα που την ξεστόμισε: μέρα Παρασκευή που σημαίνει: ενισχυτική παράμετρος της δυναμικής και της τελεσφορίας της κατάρας, την οποία η μάνα δεν έλαβε, όπως όφειλε, υπόψη της. Σα τελευταία λόγια του ήρωα: έφτασεν η κατάρα της και θα με φάν τα ψάρια, που ηχούν φυσικά και ρεαλιστικά, ελάχιστα απέχουν από τη μοιρολατρική παραδοχή του Πολυνείκη: Εγώ πως τούτων η αφορμή μόνο η κατάρα σου είναι. Άλλωστε και οι δύο ήρωες πληρώνουν το τίμημα της ανυπακοής και της παράβασης της ρητής στην πρώτη και της άρρητης στη δεύτερη περίπτωση, που συνιστά και αυτή, μια συνήθη αφηγηματική τεχνική. Από το άλλο μέρος, η υπόδειξη της μητρικής κατάρας ως αιτίας του κακού εκ μέρους του ήρωα του δημοτικού τραγουδιού, και η συνακόλουθη επιθυμία του να της γνωστοποιηθεί η συμφορά με την επίδειξη των ενδυμάτων του, μοιάζει ως υπόδειξη της ανατροπής της ιεραρχίας των θεμελιωδών αξιών ― εδώ της ίδιας της ζωής ό,τι πιο πολύτιμου: της ζωής του παιδιού. Η επίγνωση του άμεσου θανάτου, δίνει στον ήρωα τη θέση κατηγόρου που θέτει υπό αίρεσιν την ιεραρχία των αξιών της δεδομένης συλλογικότητας∙ εν προκειμένω ελέγχεται η εξουσιαστική κηδεμονία των γονέων, που ανατρέπει τη βιολογική τάξη των πραγμάτων. Η γονική

10 Βρισκόμαστε στον κύκλο των τραγουδιών τα οποία η έρευνα εντάσσει στην κατηγορία των παραλογών που στεγάζει ο τίτλος του Κολυμπητή. Υυσικά δεν βρισκόμαστε στην περιοχή των μαγικών παραμυθιών, αλλά στον κόσμο των δημοτικών τραγουδιών, όπου η μερική χρήση των παραπάνω αφηγηματικών λειτουργιών στηρίζει διαφορετικές επιλογές σκηνικών, και δρώντων προσώπων και διαφορετική κατά περίπτωση έκβαση. Μια τέτοια οπτική, οπτική που θα αντιμετώπιζε το υλικό όχι κατά μόνας, δηλαδή κάθε ποιητικό εκφώνημα ( παραλλαγές και τύποι) ως αυτόνομη οντότητα, αλλά σε συνάρτηση με το αρχέγονο αφηγηματικό σχήμα στο οποίο το ανάγουν τα ίδια τα πράγματα, ― συγκεκριμένα η σειρά των αφηγηματικών ακολουθιών των μαγικών παραμυθιών ― θα έθετε και νέα ερωτήματα, όπως λόγου χάριν: γιατί στα μαγικά παραμύθια έχομε πάντοτε ευτυχές τέλος ενώ στα δημοτικά τραγούδια συνήθως το τέλος είναι τραγικό για τον ήρωα; τι ρόλο παίζει η μνήμη των ειδών, η κινητικότητα βασικών ποιητικών μορφών και πώς υποστηρίζονται από την ιστορική και κοινωνική πραγματικότητα αυτές οι σταθερές της ποιητικής διαδικασίας; και πολλά άλλα που θα θέσει στην έρευνα το εύρος του ίδιου του υλικού.

215

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

κατάρα είναι το απόλυτο φονικό όπλο. Αντίστροφη χρήση δεν υπάρχει. Οι γονείς καταριώνται τα παιδιά11, όχι τα παιδιά τους γονείς. Όμως τα δημοτικά τραγούδια που λειτουργούν ως ζωντανοί οργανισμοί δεν αδιαφορούν για τα ιστορικά γεγονότα και τα κοινωνικά δεδομένα αλλά βρίσκονται σε συνεχή και οργανικό, δηλαδή δημιουργικό διάλογο μαζί τους. Οι μετασχηματισμοί των ποιητικών μορφών, (δομικών που αφορούν σε σταθερές σχέσεις και υπόκεινται σε βραδύρυθμες μεταβολές και των δομικών υλικών που χαρακτηρίζονται από μεγάλη κινητικότητα και μεταβλητότητα) συνιστούν ένα ενδιαφέρον κεφάλαιο της έρευνας, καθώς καταγράφουν τις αναφορές του ποιητικού λόγου με τα ιστορικά και τα κοινωνικά δεδομένα. Από αυτή την οπτική δεν ξενίζει το γεγονός ότι η μητρική κατάρα ως ποιητικός τόπος διαπερνά τα όρια του ειρηνικού σκηνικού της μητρικής απαγόρευσης για να υπο-στηρίξει και άλλες, ηρωικότερες μορφές πεπρωμένου, όπως για παράδειγμα, στις περιπτώσεις των κλέφτικων τραγουδιών. Διαβάζουμε: Μάνα, μ’ εκαταράστηκες, βαρειά κατάρα μού είπες Ολημερής να πολεμώ, τη νύχτα να φυλάγω, Το χέρι μου προσκέφαλο, και το σπαθί μου στρώμα ............................................................................ 12. Επίσης: Μάνα, μ’ εκαταράστηκες, μού είπες βαρειά κατάρα! «Κλέφτης να βγής παιδάκι μου, κάμπους βουνά να τρέχης, Ολημερνής να πολεμάς, τη νύχτα καραούλι.» ........................................................................................ 13. Πρόκειται για εισαγωγές κλέφτικων τραγουδιών (το πρώτο με επώνυμο ήρωα, τον Γεώργιο Φαϊντούτη ) στα οποία το αρνητικό φορτίο της κατάρας μετασχηματίζεται σε θετικό, καθώς η ριψοκίνδυνη ζωή του κλέφτη, αντισταθμίζεται από την ευόδωση ηρωικών στόχων:

Νά ήμουνα πετροπέρδικα ’ς τα πλάγια του Πετρίλου ’ς τα πλάγια και στα μάρμαρα και ’ς ταίς κοντοραχούλαις, 11 Η μητρική κατάρα ως πολιτισμική σταθερά δεν άφησε αδιάφορο και τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Βλ. το ηλεκτρονικό κείμενο της ΢ΟΥΙΑ΢ ΚΑΝΣΑΡΑΚΗ, Η ασύνειδος μητρική «παραβατικότητα» στον Παπαδιαμάντη.

12 Π. ΑΡΑΒΑΝΣΙΝΟ΢, Ηπειρωτικά Τραγούδια. Συλλογή Δημωδών Ασμάτων, Δαμιανός-Δωδώνη, Αθήνα, 1996, σελ. 36 (1η έκδ., τυπογραφείο Πέτρου Περρή, εν Αθήναις, 1880).

13 Στο ίδιο, σελ. 112.

216

Λόγια θανατηφόρα: οι κατάρες

Ν’ ακούρμαγα τον πόλεμο πώς πολεμούν οι κλέφταις, Και τα πρωτοπαλλήκαρα το Γιάννη Μπουκουβάλα 14 ............................................................................ και Να ήσουνα πετροπέρδικα, να πέταγες τ’ αψήλου, ν’ αγνάντευες πώς πολεμάν οι κλέφτες με τους Τούρκους, ν’ αγνάντευες το γυόκα σου μπροστά απ’ τα παλληκάρια Ομπρός ξεστρώνει την Τουρκιά με το σπαθί ’ς το χέρι, κι απ’ τη φωνή του την ψηλή αχολογάει ο τόπος «Βαρείτε, παλληκάρια μου, σκοτώνετε τους σκύλους, ψυχή να μην αφήσουμε οπίσω να γυρίσει, τι έκαμα όρκο φοβερό, Τούρκον να μη σκλαβώσω» 15. Πράγματι πίσω από το δοξαστικό υστερόγραφο η πράξη ανταρσίας εναντίον των Σούρκων αναγνωρίζεται ως υπέρτατη καταξίωση των υπόδουλων Ελλήνων∙ ιδιαίτερα αναγνωρίζεται και προβάλλεται η μητρική αγωγή που καλλιέργησε το φρόνημα ελευθερίας συγκεκριμένων ηρώων των κλέφτικων τραγουδιών: Τ’ Αντρούτσου η μάνα χαίρεται, τ’ Αντρούτσου καμαρώνει Οπούχει γιούς αρματωλούς και γιούς καπεταναίους 16. Οι ίδιες αξίες αναγνωρίζονται και στο παρακάτω, νεότερο μοιρολόγι της Μάνης: Έλα κοντά μου Λιβανά εσύ το γνώρισες καλά ότι το χαϊδανάσταινα και το εσπούδασα γιατρό για τα καλά γεράματα και πάει μου το σκοτώσασι εκεί στο Σαραντάπορο. Χαλάλι του ο θάνατος γιατί ελύτρωσε λαό.17 Στο ίδιο, σελ. 36. Στο ίδιο, σελ. 112.

16 ΕΙΡΗΝΗ ΢ΠΑΝΔΩΝΙΔΗ, ό.π., σελ. 6.

17 Βλ. ΒΟΤΛΑ ΔΑΜΙΑΝΑΚΟΤ, ό.π., σελ. 23.

14 15

217

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Βλέπομε ότι στην κατάρα με την οποία η μάνα κατευοδώνει τα παιδιά της στα βουνά της ανταρσίας λανθάνει πρωτίστως η εντολή ενός τιμητικού χρέους και η βαριά κατάρα είναι ταυτόχρονα και γλυκειά, έχει δηλαδή μια προκλητική αμφισημία. Με άλλα λόγια η κατάρα απορροφά και την εσώτατη επιθυμίαευχή: οι κακουχίες για τις οποίες ο ήρωας ελεεινολογεί την ζωή του τελικά οφείλουν να υπηρετήσουν το φρόνημα ανταρσίας με το οποίο γαλουχήθηκε, και το κοφτερό σπαθί του κλέφτη εναντίον των Σούρκων θα είναι η ύστατη δικαίωση της μητρικής κατάρας. Και τελικά η πράξη ανταρσίας δεν ήταν εξατομικευμένη υπόθεση αλλά αφορούσε και στη συλλογικότητα καθεαυτή, με κορυφαία πράξη αυτή της Ελληνικής Επανάστασης. Υυσικά η χρηστική εμβέλεια της ποιητικής κατάρας δεν εξαντλείται με τις παραπάνω επισημάνσεις. Λόγου χάριν, η υπεργασία και η έλλειψη ωραρίου ― από τα χαράματα έως τη δύση του ήλιου ― βιώθηκε από τους ξενοδουλευτάδες κάθε κατηγορίας και εκφράστηκε με ποιητική ευστοχία: ― Ήλιε μου, για βασίλεψε, ήλιε μου για σκαπέτα! Σε καταριώνται οι γι αργατιές κι οι ξενοδουλεφτάδες Σε καταριώνται τα παιδιά στις κούνιες κρεμασμένα. ―Το τί καλό είδα σήμερα, να πάω να βασιλέψω, Που πήρ’ ο λύκος το παιδί απ’ την ποδιά της μάννας...18. Και φυσικά η ξενιτιά συνιστά έναν από τους πιο εύστοχους προορισμούς της ποιητικής κατάρας: Θέλω να τα καταραστώ τα έρημα τα ξένα Την Πόλη και την Μολδαβιά και τη Βλαχιά, τα τρία∙ Της Πόλης τα κρασοουλιά, φωτιά να τά ’χε κάψει, Της Μολδαβιάς τα πρόβατα, βλογιά να τά ’χε μάσει Και της Βλαχιάς τις έμορφες, πανούκλα να τις κάψη, Που κάψαν την καρδούλα μου και σβήσαν την ψυχή μου 19. Πρόκειται για μια εκδοχή τραγουδιών που καταριώνται άμεσα τον τόπο ξενιτιάς με παραλλάσσουσες πραγματώσεις. Τπάρχει όμως και μια κατηγορία τραγουδιών με οργανωτική αρχή τη μητρική κατάρα και αφηγητή τον ξενητεμένο ήρωα που μιλά διεκτραγωδώντας ως ζωντανός τα πάθη του ξενητεμού και ως νεκρός το σκηνικό του θανάτου του20. Είδαμε πιο πάνω τη μητρική καΕΙΡΗΝΗ ΢ΠΑΝΔΩΝΙΔΗ, ό.π., σελ. 139. ΔΗΜΗΣΡΙΟ΢ ΠΕΣΡΟΠΟΤΛΟ΢, ό.π., σελ. 168 (Λαογραφία 5, 117 Φρ. Λαμπράκης, Σζουμέρκα).

20 Με αυτή την κατηγορία τραγουδιών την οποία στεγάζει κάτω από τον αρχικό στίχο: διώξε με μάνα, διώξε με, ασχολείται διεξοδικά ο μελετητής των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών Guy Saunier στο βιβλίο του Το δημοτικό τραγούδι της ξενιτιάς, Εστία, Αθήνα, 2004.

18 19

218

Λόγια θανατηφόρα: οι κατάρες

τάρα ως οργανωτική αρχή τραγουδιών ειδυλλιακού τοπίου αλλά και ανταρσίας. Είδαμε ακόμη την αμφισημία της μητρικής κατάρας, στη διατύπωση της οποίας λανθάνει ως ευχή η εντολή του τιμητικού χρέους. ΢τα τραγούδια της ξενιτιάς με κίνητρο τη μητρική κατάρα, ταυτόσημη της εκδίωξης από το σπίτι (διώξε με μάνα διώξε με...), βρισκόμαστε σε πιο σύνθετο περιβάλλον. Ένα περιβάλλον όπου το σχήμα: μητρικό φίλτρο ως ακατάλυτη θετική αξία και μητρική κατάρα ως αρνητική πράξη, συνθέτουν ένα αντιφατικό και δισεπίλυτο ζεύγμα. Σι συμβαίνει λοιπόν; πώς ερμηνεύεται η εμμονή της λαϊκής ποιητικής δημιουργίας στη μητρική κατάρα; Πρόκειται για αισθητική επινόηση, για αισθητικής κατηγορίας τέχνασμα; Πρόκειται για καταγραμμένη κοινωνική πραγματικότητα; Πράγματι η χωρική μάνα έδιωχνε με κατάρες το γιo της από το σπίτι; Πρόκειται για εξορκισμό του κακού, μια και η ξενιτιά ― ζωντανός ξεχωρισμός ― υπερβαίνει σε απόγνωση και άλγος και αυτό τον θάνατο 21; Πρόκειται πράγματι για ένα πρόβλημα που έχει ήδη απασχολήσει την επιστημονική έρευνα22. Καταρχήν βρισκόμαστε σε ένα τοπίο ποιητικής στο οποίο η εκδίωξη από το σπίτι συνιστά μια σταθερά αρχέγονη, που εκφράστηκε διαχρονικά με πολλές μορφές. ΢υναρτημένη με την μυητική πρακτική της απομάκρυνσης των παιδιών από το σπίτι προκειμένου να υποβληθούν στη μυητική διαδικασία, που 21

Την ξενητειά, την ορφανιά, την φτώχεια, τη λαχτάρα Τα τέσσερα τα ζύγιασαν βαρύτερα είν’ τα ξένα Ν’ άναστενάξω δε μ’ ακούς, να κλάψω δε με βλέπεις. Να γράψω γράμμα για ναρθείς τα έξοδα δεν έχω. Ανάθεμά σε, ξενητειά, με τα φαρμάκια πόχεις. Μού πήρες το παιδάκι μου τόσον καιρό στα ξένα. Η ξενητειά έχει καημούς, τα πιο πολλά φαρμάκια Παίρνει παιδιά απ’ τη ζωή και λειώνει τα κορμάκια.

Π. ΚΟΝΣΟΜΙΦΗ΢, Δημοτικά Τραγούδια της Λευκάδας, Γρηγόρη, Αθήνα, 1985, σελ. 56 (Μεγανήσι). Ο G. SAUNIER στο βιβλίο του Το δημοτικό τραγούδι της ξενιτιάς, ό.π., έδωσε ιδιαίτερη προσοχή και στη συγκεκριμένη κατηγορία τραγουδιών που στεγάζει κάτω από τον τίτλο Το παράλογο. Με οδηγό τη βασική του προκείμενη της άρτιας παραλλαγής και των φθαρμένων παραλλαγών διατυπώνει μια σειρά ερωτημάτων με κεντρικό το: «Γιατί, λόγου χάρη, η παράλογη περιπέτεια της ξενιτιάς παρουσιάζεται έτσι, δηλαδή κυρίως σαν υπόθεση μεταξύ μάνας και γιου, χωρίς καμιάν αναφορά στην πρακτική ανάγκη της μετανάστευσης;» Εξετάζοντας σχεδόν το σύνολο του καταγραμμένου υλικού (252 καταγραφές) συμπεραίνει, μεταξύ άλλων και τα εξής: «Η μάνα είναι, με αυτά τα δεδομένα, ο φορέας της κοινωνικής πίεσης: αυτή απαιτεί να συμμορφωθεί ο γιος της, αυτή τον “διώχνει”... είναι η μάνα στον ρόλο της που είναι να στείλει τον γιο της στον θάνατο... αλλά η διαπίστωση αυτή ― η αντιμετώπιση της κακής μάνας ― είναι εδώ, όπως συμβαίνει πάντοτε, αβάσταχτη για τους φορείς του τραγουδιού. Αυτό εξηγεί τις απεγνωσμένες προσπάθειες πολλών τραγουδιστών να σοφιστούν άλλες εκδοχές, άλλες ερμηνείες, λογικές ή μυθιστορηματικές, δηλαδή να λογοκρίνουν πάση θυσία το αληθινό νόημα του τραγουδιού», σελ. 135. ΢το βάθος αυτού του σκεπτικού φωλιάζει η αντίληψη του πρώτου και άρτιου κειμένου, και όλες οι καταγραμμένες εκδοχές του νοούνται ως φθορές, ως εκφυλιστικά σημάδια της αρχικής αρτιότητας.

22

219

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

συνεπαγόταν ολόκληρη σειρά δοκιμασιών, πήρε νωρίς τη μορφή της εκδίωξης, δηλαδή μια μορφή βίαιης έξωσης των παιδιών από το προστατευτικό περιβάλλον της οικογένειας. Αυτή η συγκεκριμένη πρακτική, είχε ευρεία χρήση στην αρχαία μυθοποιία∙ ας θυμηθούμε καταρχήν την εκδίωξη (με πρόθεση τον θάνατό τους) ξακουστών ηρώων της μυθικής αρχαιότητας της ευρύτερης Μεσογείου (Οιδίποδας, Μωυσής, Κύρος, κλπ.). Ακόμη στην εγγύτερή μας αφηγηματική παράδοση, αυτή των μαγικών παραμυθιών, οι γονείς για διαφορετικούς λόγους ― λόγου χάριν αδυνατούν να θρέψουν τα παιδιά τους ― τα οδηγούν και τα εγκαταλείπουν στο δάσος, όπου τα περιμένει βέβαιος θάνατος23. Εδώ η εκδίωξη συνεπάγεται λογιών δοκιμασίες και τελικό θρίαμβο της ζωής. ΢την κατηγορία τραγουδιών της ξενιτιάς στα οποία η μητρική κατάρα συνδέεται ρητά με την εκδίωξη του ήρωα από το σπίτι, όπως: Αλήθεια μάνα διώχνεις με κι’ αλήθεια καταρειέσ’ με24; δεν έχουμε μια συνήθη, ειρηνική έξοδο στο κοντινό δάσος, ούτε απόδραση ανταρσίας στα κλέφτικα λημέρια. Έχομε μια ρεαλιστική αφετηρία και επί τα χείρω αναβάθμιση των κινήτρων της φυγής από το σπίτι: η πίεση της επιβίωσης εξαναγκάζει τον ήρωα σε εκπατρισμό, συνήθως οριστικό εκπατρισμό με αβέβαιο μέλλον. Πρόκειται για μια βιωμένη και όχι φαντασιακή πραγματικότητα την οποία ο ελληνικός λαός στην κυριολεξία, δεν τραγούδησε, αλλά μοιρολόγησε. Και ο εκπατρισμός συνιστά την πλέον σκληρή εκδοχή εκδίωξης. Ο ήρωας, φεύγει για τα ξένα, και γι’ αυτή την παράταιρη τομή στο συνεχές της ζωής του, αιτιάται τη μητρική κατάρα. Μόνο η μητρική κατάρα με τη μαγική της δύναμη θα μπορούσε να προκαλέσει εκτός από τα δεινά της ξενιτιάς, και τον θάνατο. Μόνο η μητρική κατάρα έχει τη δύναμη να διαταράξει την πιο ακατάλυτη σχέση: αυτή της μάνας-παιδιού. Η πραγματικότητα της ξενιτιάς φέρνει τον ήρωα σε κατάσταση να «καταραστεί την ώρα που γεννήθηκε» ενοχοποιώντας αυτή που τον γέννησε χωρίς την πρόνοια να του εξασφαλίσει τους όρους επιβίωσης στον γενέθλιο τόπο. Η μάνα ευθύνεται για το σπάσιμο του βιολογικού δεσμού, και για τα δεινά που συνεπάγεται αυτή η ρήξη. Και ξέροντας στο βάθος του μυαλού του ότι ο ζωικός δεσμός μαζί της οφείλει να είναι ακατάλυτος ― άλλωστε σε όλα τα τραγούδια της ξενιτιάς ο ήρωας διαλέγεται μόνο με τη μάνα ― την τιμωρεί, με την αναγγελία του θανάτου του. Ωστόσο και σε αυτά τα τραγούδια-μοιρολόγια, η κατάρα της εκδίωξης μαρτυρείται και ως ευχή: 23 Ο VLAD. JA. PROPP, στο βιβλίο του Ο Οιδίπους στο φως της λαϊκής λογοτεχνίας, μελέτησε διεξοδικά την αφηγηματική λειτουργία της εκδίωξης των παιδιών από το σπίτι με βασικές τις προκείμενες της Μορφολογίας του παραμυθιού και την Ιστορική ποιητική όπως την εφάρμοσε στο βιβλίο του Οι ιστορικές ρίζες των μαγικών παραμυθιών.

24 GUY SAUNIER, ό.π., σελ. 137.

220

Λόγια θανατηφόρα: οι κατάρες

Ανάθεμά σε μάνα μου με την ευχή που μού είπες Να πάγω για την ξενιτιά, πολύ μακριά στα ξένα25 γεγονός που υποψιάζει για ένα διαφορετικό σκηνικό∙ σκηνικό στο οποίο ο ξενητεμός δεν βιώνεται σαν εκδίωξη, αλλά σαν απομάκρυνση από το σπίτι με τη συνοδεία της μητρικής ευχής. Είναι μια εκδοχή που διαμεσολαβεί μεταξύ των τραγουδιών της μητρικής κατάρας και εκείνων που τραγουδούν τον χωρισμό με ευχές και κατευόδια βαθιάς λύπης. Όμως όλα τα τραγούδια της ξενιτιάς είναι υστερόγραφα, ποιούνται δηλαδή ως τελική αποτίμηση της γενικής εμπειρίας της οικονομικής μετανάστευσης όπως την αξιολογεί ως πραγματικότητα και τη μεταποιεί αισθητικά, το συλλογικό υποκείμενο. Και είναι η βιωμένη πραγματικότητα αυτών που φεύγουν και αυτών που μένουν πίσω, που μεταλλάσσει την ευχή σε κατάρα. Είναι μια επισήμανση που ενισχύεται ακόμη περισσότερο αν δούμε τα τραγούδια της ξενιτιάς ως ενιαίο σύστημα ποιητικής. Διαβάζοντας περισσότερες και πιο σύνθετες αφηγηματικές ακολουθίες διαπιστώνουμε ότι η αρνητική εκδοχή συνιστά μία μόνο πτυχή του ποιητικού σύμπαντος των τραγουδιών τη ξενιτιάς. Είναι λοιπόν προφανές ότι οι μορφές με τις οποίες ο μαγικός λόγος της κατάρας παρεμβαίνει στη λαϊκή ποιητική δημιουργία είναι πολλές, όπως προκύπτει από τα παραπάνω ελάχιστα δείγματα. Ακόμη και ο κόσμος του ζωικού βασιλείου προσφεύγει στον καταρικό λόγο, όταν αδυνατεί να αυτουργήσει: ..................................................... Πέρδικ’ ακούω και λαλεί και πικροκαταριέται ― Πέρδικα, τ’ έχεις και λαλείς και πικροκαταριέσαι; μήνα τ’ αυγά σου κλούβιασαν, μήνα τ’ αυγά σου πήραν; ― Ούτε τ’ αυγά μου κλούβιασαν, ούτε τ’ αυγά μου πήραν Ένας αητός, πικρός αητός, μού έφαγε το ηταίρι, κι’ άλλος αητός, πικρός αητός, μ’ αρπαξε τα πουλιά μου, κι’ απόμεινα παντέρημη, γι’ αυτό τους καταριώμαι26. ΢τον ίδιο κύκλο με δείκτη το ζεύγμα όρκος-κατάρα εντάσσεται σχεδόν αυτοδίκαια και το Τραγούδι του νεκρού αδερφού27. Όμως πρόκειται για ένα κορυ25 G. SAUNIER, ό.π., σελ. 132 (με τις ενδείξεις: Πάπιγγο Ζαγορίου. ΚΕΕΛ. 1370. 385, Πύρρος ΢τάρας, 1939).

26 Π. ΑΡΑΒΑΝΣΙΝΟ΢, ό.π., σελ. 293.

27 Σο τραγούδι του Νεκρού αδερφού από τα πλέον ευνοημένα της επιστημονικής έρευνας είναι πράγματι εμβληματικό. Η έρευνα εφάρμοσε τα ζητούμενα της ιστορικο-γεωγραφικής σχολής: δηλαδή την αναζήτηση του πρωτοκειμένου και τον εντοπισμό του χώρου και του χρόνου της δημιουργίας του και στη συνέχεια τις αποκλίσεις και τις συγκλίσεις των μεταβλητών υλικών που παραλλάσσουν από τόπο σε τόπο. Παράλληλα το ενέταξε στην ευρύτερη παράδοση των Βαλκανίων αναζητώντας κι εδώ το πρωτοκείμενο και με αξιολογικά κριτήρια. Ευσυνείδητη και εκτεταμένη

221

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

φαίο εγχείρημα ποιητικής το οποίο ως αυτόνομο και σύνθετο ποιητικό γεγονός, βγαίνει έξω από τον ευρύτερο κύκλο των τραγουδιών με βασική συνιστώσα τη μητρική κατάρα∙ βγαίνει έξω γιατί στο Τραγούδι του νεκρού αδερφού δεν δοκιμάζεται μονοσήμαντα η σχέση μάνας-παιδιού με ενεργό άκρο την ξενιτιά, αλλά αξίες ηθικής κατηγορίας που ρυθμίζουν τους όρους συμβίωσης των προφορικών κοινωνιών. Ο όρκος και η τήρησή του ήταν μία από αυτές. Σο πεδίο της δοκιμασίας αυτών των αξιών εξειδικεύεται στο οικείο σκηνικό μιας οικογένειας∙ οικογένειας που ανήκει στα μεσαία κοινωνικά στρώματα, στην οποία η έλλειψη του πατέρα αντισταθμίζεται, αφενός από την ύπαρξη των εννέα αρσενικών αδερφών και αφετέρου από τις οικονομικές δραστηριότητες αυτών των αδερφών, που είναι το εμπόριο μακρινών διαδρομών. Σο γεγονός αυτό διευρύνει απεριόριστα και τον κοινωνικό χώρο ως πεδίο ανταλλαγών για να θυμηθούμε και τον Κλωντ Λέβι-΢τρως, ενώ παράλληλα προσανατολίζει τα τεκταινόμενα της παραλογής προς την ιστορική συγκυρία των μακρινών εμπορικών διαδρομών28. Σοποθετημένο λοιπόν στη διευρυμένη επικράτεια του μείζονος Ελληνισμού, και στα μεσαία κοινωνικά στρώματα με εμπορικές διαδρομές που φθάνουν έως τη μυθική Βαβυλώνα το Τραγούδι του νεκρού αδερφού θέτει ως πεδίο δοκιμασίας αυτών των αξιών μια καλοστεκούμενη, μεσαία οικογένεια. Εδώ θα δοκιμαστούν αξίες καθολικές με δεσπόζουσα την τήρηση της ένορκης υπόσχεσης, και θα δοκιμαστούν με αφηγηματικό βάθος αφενός την ξενιτιά και αφετέρου το ερημωμένο τοπίο που άφησε πίσω της κάποια επιδημία∙ πρόκειται όμως για μια ξενιτιά διαφορετική από τη συνήθη, καθώς ο εντοπισμός της στη μακρινή Βαβυλώνα δεν έχει να κάνει με τον εκπατρισμό της οικονομικής μετανάστευσης, αλλά με κάτι διαφορετικό: με τον γάμο της μονάκριβης κόρης και αδερφής, ενταγμένο ως κοινωνικό γεγονός στις εμπορικές δραστηριότητες της οικογένειας. Ο Κωσταντής είναι πραματευτής μακρινών αποστάσεων, τα οχτώ αδέρφια, υπόρρητα, αποτελούν την εμπορική συντροφία με ταξίδια φθάνουν έως τη Βαβυλώνα29. Η επαγγελματική του δραστηριότητα στηρίζει και το άλλοθι της επιμονής του στο μακρινό προξενιό:

επισκόπηση της ελληνικής και ξένης βιβλιογραφίας και πάντοτε με τις προκείμενες της συγκεκριμένης θεωρίας και μεθόδου, πραγματοποίησε ο λαογράφος ΔΗΜ. Β. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ΢, στο βιβλίο του Από τα δημοτικά μας Τραγούδια, Υιλιππότη, Αθήνα, 1997.

28 Βλ. το βιβλίο του ΑΝΡΙ ΠΙΡΕΝ, Οι πόλεις του μεσαίωνα, μετάφραση ΠΑΝΣ. ΜΟΤΣΟΤΛΑ΢, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2003, ιδιαίτερα το κεφ. 4: «Η αναγέννηση του εμπορίου», σελ. 95 κ.ε.

29 Υυσικά ο προορισμός Βαβυλώνα ανήκει στα μεταβλητά μεγέθη του τραγουδιού, και παραλλάσσει∙ τον συναντούμε ως Ρωμανία, ως Ιγκλιτέρα, κλπ. Βλ. το μελέτημα του ΔΗΜ. Β. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ, «Η παραλογή του “νεκρού αδερφού”», στο βιβλίο του Από τα Δημοτικά μας Τραγούδια, τόμ. Α´, ό.π., σελ. 9 κ.ε.

222

Λόγια θανατηφόρα: οι κατάρες

.............................................................................. ― Δώσ’ τηνε, μάννα, δώσ’ τηνε την Αρετή στα ξένα Νά ’χω κι εγώ παρηγοριά, στη στράτα που διαβαίνω 30 .................................................................................... Με δεδομένο ότι οι γυναίκες, κατά κανόνα, ανταλλάσσονται δίκην εμπορεύματος. Έτσι δομείται μια μοναδική σε δραματική πυκνότητα αφηγηματική ακολουθία. Οι πρώτοι κιόλας στίχοι εισάγουν στη σκηνή τα πρόσωπα της ευημερούσας οικογένειας, και με γρήγορους ρυθμούς η αφήγηση προχωρεί στην ανατροπή του σκηνικού. Ο γάμος της μονάκριβης Αρετής και ο ξενητεμός της που μοιάζει με οριστικό εκπατρισμό, θα ενεργοποιήσει μια σειρά από πράξειςκλειδιά που θα προετοιμάσουν την τελική δοκιμασία της τήρησης του όρκου. Η κόρη σχεδόν θα εκδιωχθεί από το σπίτι, και τα εννιά αδέρφια θα πεθάνουν από κάτι το σύνηθες: επιδημία χολέρας και η μάνα θα μείνει σαν καλαμιά στον κάμπο. Σο ομόρριζο ζεύγμα: όρκος-κατάρα ως ακατάλυτο ζεύγμα μαγικού λόγου θα στηρίξει το περαιτέρω ανάπτυγμα της τραγικής ιστορίας, και θα φέρει σε πέρας με συνέπεια την ποιητική σύλληψη, εξαναγκάζοντας και τον Κάτω κόσμο να συμμετέχει στην τήρηση των συμβάσεων του Επάνω κόσμου. Οι κατάρες που εκστομίζει η μάνα στον φρεσκοσκαμμένο τάφο του Κωσταντή, θα εξαναγκάσουν τον Κάτω Κόσμο σε συνέργεια με τον Επάνω για την αποκατάσταση της ηθικής τάξης, δηλαδή την τήρηση της ένορκης υπόσχεσης. ΢ε μια προφορική κοινωνία η τιμή των λόγων, έχει απόλυτη αξία: ο λόγος τιμής είναι ισότιμος με οποιαδήποτε γραπτή και με ρήτρες, συνομολόγηση. Και θα συμβεί το αδιανόητο: οι κατάρες με τη μαγική τους δύναμη θα ανοίξουν τη γη, ο νεκρός Κωσταντής θα βγει από το φρεσκοσκαμμένο χώμα, θα κάνει: το μνήμα του άλογο και τ’ άστρο χαλινάρι, και καθώς γνωρίζει τις μακρινές εμπορικές διαδρομές, θα καλπάσει σαν αστραπή για τη μακρινή χώρα. Ο χρόνος και ο χώρος θα μηδενιστούν όπως στα μαγικά παραμύθια, αλλά σε αντίστροφη φορά: στο τραγούδι ο ήρωας από τον Κάτω Κόσμο θα οδεύσει στον Επάνω και προς συγκεκριμένο, με ιστορικό βάθος άστυ της Ανατολής, τη μυθική Βαβυλώνα∙ έτσι θα τηρηθεί στο ακέραιο και το περιεχόμενο του όρκου. Κλείνω με ένα άλλο, εξίσου εμβληματικό τραγούδι, την παραλογή: Της Άρτας το γεφύρι31. Και εδώ η μαγική δυναμική της κατάρας είναι καθοριστική. Ωστόσο το τοπίο είναι διαφορετικό. Σο τραγούδι μας μεταφέρει σε ένα ειρηνικό

30 CLAUDE FAURIEL, Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια (Α´, η έκδοση του 1824-25, εκδ. επιμελεια ΑΛ. ΠΟΛΙΣΗ΢), Π.ε.Κ., Ηράκλειο, 2007, σελ. 356, με τη σημείωση του Fauriel: «Σο τραγούδι είναι από εκείνα που μού έδωσαν στη διάλεκτο της Φίου, και που προτίθεμαι να τα εκδώσω ακριβώς όπως τα πήρα και όπως τα τραγουδούν οι γυναίκες και τα παιδιά», σελ. 355.

31 Βλ. την εμπεριστατωμένη μελέτη του ΔΗΜ. Β. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ, «“Η θυσία εις οικοδομήματα”» με βάση την ιστορικο-γεωγραφική μέθοδο», στο ΔΗΜ. Β. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ΢, Από τα Δημοτικά μας Τραγούδια, τόμ. Α´, ό.π., σελ. 80-203.

223

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

και δημιουργικό σκηνικό τοποθετημένο σε αναγνωρίσιμη τοπογραφία, στον ποταμό Άραχθο που περιτρέχει την παλαιά Αμβρακία, τη σημερινή Άρτα∙ πρόκειται για ένα δημόσιο έργο που αφορά πρωτίστως στην επικοινωνία των κοινωνικών ομάδων εδώθε και εντεύθεν του ποταμού. ΢τη ρεαλιστική πραγματικότητα αλλά και στη συμβολική γλώσσα του τραγουδιού πρωταγωνιστούν: ένα ατίθασο ποτάμι, ο Άραχθος, και μια κομπανία μαστόρων που προσπαθούν να χτίσουν μια ασυνήθιστα μεγάλη γέφυρα, γέφυρα με όλες τις ευεργετικές χρήσεις και συνδηλώσεις του έργου. ΢την εκτέλεση της συγκεκριμένης γέφυρας δεν δοκιμάζονται μόνο η ευστοχία ή αστοχία των υλικών, η τεχνογνωσία της εποχής και οι εφαρμογές της, ούτε καν η δεξιότητα του πρωτομάστορα∙ δοκιμάζονται αξίες άλλης κατηγορίας, καθώς το γιοφύρι που ολημερίς το χτίζανε και το βράδυ γκρεμιζόταν με το υπερβολικό του μάκρος, τις πολλές καμάρες και ιδιαίτερα το ύψος του τόξου της ψηλής καμάρας, ως κατασκευή ξεπερνούσε τις ανθρώπινες δυνατότητες. Αυτή του η ιδιαιτερότητα προκάλεσε και την ποιητική μυθοπλασία του, μετατοπίζοντας τον άξονα του έργου από την πραγματικότητα της οικοδομής του στον άξονα αξιών ηθικής κατηγορίας. Αυτή η μετατόπιση κατορθώνεται με την παρέμβαση υπερβατικού κριτή. Σο πουλί που λαλούσε με ανθρώπινη λαλίτσα παράγγειλε την αμετάκλητη ετυμηγορία: ο πρωτομάστορας πρέπει να θυσιάσει την ίδια του τη γυναίκα, ανάγοντας έτσι την συζυγική σχέση σε απόλυτο μέτρο του εγχειρήματος. Υυσικά θα μπορούσε να είναι ακόμη πιο οδυνηρή η ετυμηγορία: να απαιτείται η θυσία του ίδιου του παιδιού (Ιφιγένεια, Ισαάκ, κλπ.). Εδώ όμως για το στέριωμα γεφυριού απαιτείται η θυσία της γυναίκας του πρωτομάστορα, χωρίς εναλλακτική πρόταση: Και μη στοιχειώσετε ορφανό, μη ξένο μη διαβάτη Μόνο του πρωτομάστορα την όμορφη γυναίκα. Έτσι η ιστορία ξεδιπλώνεται: η γυναίκα προσέρχεται με αφοπλιστική αθωότητα στον τόπο της θυσίας και με γενναιοδωρία αισθημάτων προς τον πρωτομάστορα-άντρα της που είναι βαργκιομισμένος, προσφέρεται: Εγώ να μπώ κι εγώ να βγώ το δαχτυλίδι νάβρω Η άδολη προσφορά της θα βοηθήσει την υπέρβαση των τεχνικών δυσκολιών και θα δώσει διέξοδο στη δύσκολη κατάσταση που βρίσκονται οι μαστόροι, οι καλφάδες και πάνω από όλα ο πρωτομάστορας. Ωστόσο δεν αργεί να αντιληφθεί ότι βρίσκεται σε παγίδα θανάτου και βλέποντας κατάματα τον Φάρο, προσπαθεί να ακυρώσει το ίδιο το εγχείρημα, το στέριωμα του γεφυριού. Αφοπλισμένη στα υγρά θεμέλια της πιο ψηλής καμάρας, και επικαλούμενη τη μοίρα των άλλων δύο αδερφάδων της (το ενδεχόμενο της θυσίας της μάλλον

224

Λόγια θανατηφόρα: οι κατάρες

θα λάνθανε κάπου βαθιά στη μνήμη της), αμύνεται με το έσχατο όπλο που διαθέτει, την κατάρα και τη μαγική της δύναμη: Πως τρέμει η καρδούλα μου να τρέμει το γιοφύρι Πώς πέφτουν τα δεντρόφυλλα να πέφτουν οι διαβάτες Σα λόγια της απελπίζουν τον πρωτομάστορα, τους καλφάδες και τους μαθητάδες που συμμερίζονται το ίδιο σύστημα αξιών. Η μαγική δύναμη της κατάρας είναι καταλυτική. Όλοι πιστεύουν ότι το στέριωμα του γεφυριού δεν θα κατορθωθεί. Έτσι ακολουθεί η συλλογική παράκληση: Κόρη τον λόγο άλλαξε κι άλλη κατάρα δώσε Τι έχεις αδερφό στην ξενιτιά μη λάχει και περάσει. Και η λυτρωτική απόκριση: Ως τρέμουν τα ψηλά βουνά να τρέμει το γιοφύρι Κι ως πέφτουν τ’ άγρια πουλιά να πέφτουν οι διαβάτες Όλα γίνονται με δραματική ταχύτητα. Σο σκηνικό της τελικής πράξης του στεριώματος του γεφυριού επιταχύνει τον διάλογο ανάμεσα στο θύμα και στους θύτες. Η υπόμνηση του αδερφού είναι μια γέφυρα άλλης κατηγορίας, η συναισθηματική γέφυρα που θα αλλάξει τη δυναμική της κατάρας από αρνητική σε θετική, ενεργοποιώντας τη δυναμική του αρχέγονου, ολοφραστικού πυρήνα της. Η κατάρα θα επιστρέψει στην αρχέγονη μήτρα της, θα γίνει αρά. Εξάλλου η προτροπή: Κόρη τον λόγο άλλαξε κι άλλη κατάρα δώσε Δηλώνει ακριβώς τη γενετική αμφισημία της αράς-κατάρας Και ως αρά θα γεφυρώσει το ατομικό με το συλλογικό. Ο ένας (για τη λόγια παράδοση, δεν είναι ο τυχαίος γιος κάποιας μάνας, αλλά αρχοντικός γόνος) οφείλει να θυσιαστεί για το καλό της συλλογικότητας32.

32 Η προτίμηση της λόγιας παράδοσης στους αρχοντικούς γόνους δεν είναι αυθαίρετη, αλλά έχει ανθρωπολογικές καταβολές και ανάγεται στην αρχαϊκή μυθοποιία, την οποία και χρησιμοποιούν οι τραγικοί ποιητές της αρχαιότητας. ΢την ελληνική παράδοση η ατομική θυσία χάριν της συλλογικότητας απέκτησε παραδειγματικό χαρακτήρα στην περίπτωση της Ιφιγένειας. Ωστόσο ο ορθογιστής Ευριπίδης δεν βάζει στο στόμα της νεαρής βασιλοπούλας κατάρες, αλλά λόγια συνειδητοποιημένου και υπεύθυνου πολίτη: Τέτοια ντροπή θα ξεπλύνω πεθαίνοντας∙ θα δοξαστώ / Στους αιώνες που την Ελλάδα λυτρωσα. / Δεν πρέπει τόσο πολύ ν’ αγαπώ τη ζωή μου∙ / μένα, για το κοινό καλό με γέννησες∙ όχι για σένα μόνο. / Χιλιάδες άντρες στ’ άρματα, χιλιάδες στα κουπιά / με την

225

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Πρόκειται για μια παλαιά και αγαπημένη ιστορία, ειπωμένη και ξαναειπωμένη με πολλές και διαφορετικές φωνές, σε διαφορετικά ιστορικά και κοινωνικά σκηνικά και με διαφορετικά κίνητρα: από την παλαιά Ιφιγένεια στο λιμάνι της Αυλίδας και τον Ισαάκ της Βιβλικής παράδοσης έως την ταπεινή γυναίκα του πρωτομάστορα του γεφυριού της Άρτας, και γιατί όχι ως τη μανιάτισσα μάνα: χαλάλι του ο θάνατος γιατί ελύτρωσε λαό Η κατάρα λοιπόν, ως μαγικός λόγος με ακατάλυτη δυναμική για τη λαϊκή κοσμοαντίληψη αλλά και αποτελεσματικό εργαλείο διαχείρισης αυτής της κοσμοαντίληψης στα χέρια του ανώτερου πολιτισμού, εμβολίασε με το στίγμα της, πολύτροπα και πολύμορφα την ποιητική πράξη καθεαυτή. Η αρνητική δυναμική της που έδινε στον μαγικό λόγο τη δυναμική έργου, την καταξίωσε και στο πεδίο της ποιητικής δημιουργίας, γραπτής και προφορικής με την οικονομία που της αναλογούσε, όπως φάνηκε και από λίγα παραδείγματα που παρουσιάζονται εδώ. Εκκρεμεί ωστόσο μια ευρύτερη έρευνα για τους μετασχηματισμούς του καταρικού λόγου στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο μας, και τις τυχόν ανταποκρίσεις του με την πολιτική ως καθολική, δημόσια τελετουργία, σύμφωνα και με την πρόταση του γάλλου ανθρωπολόγου Marc Augè. Κλείνω με τις σκέψεις μιας αιρετικής προσωπικότητας της ελληνικής γραμματείας, του Γιάννη Αποστολάκη, σκέψεις που σχετικά πρώιμα επισήμαναν με τα επιστημονικά εφόδια και τις ιδεολογικές προδιαγραφές του συγγραφέα τους, το ειδικό πολιτισμικό βάρος του καταρικού λόγου 33. Γράφει λοιπόν ο Αποστολάκης: «Η κατάρα... δεν ήτανε ένα από τα ψυχρά και άψυχα σύμβολα, που τα βρίσκει κανείς παραπεταμένα εδώ κι εκεί στην έρημη και φυκιασμένη εποχή μας παρά είχε ζωή∙ δεν ήτανε λόγια μονάχα, χτυπητότερα βέβαια από τα άλλα, πάντα όμως λόγια. Παρά ήταν επίσημη και ιερή πράξη, που έφερνε στη μέση τη θεία δύναμη. Όποιος καταριότανε, πίστευε πως παίρνει πια ο Θεός απάνω του την τιμωρία του φταίχτη, του ανθρώπου δηλαδή που τον αδίκησε. Υυσικό λοιπόν οι άνθρωποι να μην την έχουν την κατάρα κάθε λίγο και στιγμή στο στόμα τους, να νιώθουν κάποιο δισταγμό προτού καταραστούνε, όμως ακόμη φυσικότερο, μια και ξεστόμισαν την κατάρα να μη μετανιώνουν εύκολα την άλλη στιγμή∙ γιατί η μετάνοιά τους θα έμοιαζε κάπως και με εμπαιγμό στον Θεό, που λίγο πριν τον φώναξες να σε βοηθήσει στη σκληρότατη ανάγκη σου.»

πατρίδα ντροπιασμένη, τον εχτρό θα χτυπήσουν/με τόλμη και θα πεθάνουν για την Ελλάδα∙ ΕΤΡΙΠΙΔΗ΢, Ιφιγένεια εν Αυλίδι, μετάφραση Κ. ΓΕΩΡΓΟΤ΢ΟΠΟΤΛΟ΢, Κάκτος, Αθήνα, 1992, σελ. 137.

33 Γ. ΑΠΟ΢ΣΟΛΑΚΗ΢, Δημοτικά Τραγούδια, τόμ. Α´, σελ. 329.

226

Λόγια θανατηφόρα: οι κατάρες

Υυσικά και η κατάρα «δεν ήτανε ένα από τα ψυχρά και άψυχα σύμβολα που τα βρίσκει κανείς παραπεταμένα εδώ και εκεί...». Υυσικά και ο Βιβλικός Θεός ήδη την είχε χρησιμοποιήσει κατά κόρον ως σύστημα αγωγής του εκλεκτού λαού του. Και είναι δεδομένο ότι η χριστιανική θρησκεία την ενέταξε στους ελεγκτικούς και τιμωρητικούς μηχανισμούς της, συγκεκριμένα στον αφορισμό. Για τον Αποστολάκη ωστόσο που συμμερίζεται τις αξίες του επίσημου πολιτισμού ο Θεός ο ίδιος είναι αυτός που αναλαμβάνει την έργω υλοποίηση του καταρικού λόγου των νεοελλήνων χωρικών, είναι ο άμεσος παραλήπτης και εκτελεστής της καταρικής ετυμηγορίας∙ και η κατάρα ως «επίσημη και ιερή πράξη» που ήταν, «έφερνε στη μέση τη θεία δύναμη» και η εμπλοκή της έπρεπε να γίνεται με μέτρο και χωρίς παλινωδίες. Όμως με τη θεοκρατική του οπτική ο μαχητικός υπέρμαχος των δημοτικών τραγουδιών αδυνατεί να συλλάβει την πολυσημία και την ευτροπία του καταρικού λόγου, ιδιότητες δηλωτικές των εσωτερικών διεργασιών και συγκρούσεων που ήταν ενδεχόμενο να βιώνουν τα άτομα που βρίσκονταν στην ανάγκη να τις αρθρώσουν και να τις εκφωνήσουν∙ πολύ περισσότερο που ως ποιητικό πια γεγονός, όπως τις βρίσκουμε στα δημοτικά τραγούδια, είχε ήδη απομακρυνθεί από τον άμεσα καταστατικό χαρακτήρα της, γεγονός που επέτρεπε την εξωτερίκευση των εσωτερικών διεργασιών και ζυμώσεων που συντάρασσαν την ψυχή και τη διάνοια του καταρόμενου (όπως για παράδειγμα, η απαρνημένη, Η γυναίκα του πρωτομάστορα, κλπ.). Τπάρχει ωστόσο και κάτι άλλο: «Η λέξη κατάρα» σημειώνει παρακάτω ο Αποστολάκης, «στον συμβολισμό της από καιρό τώρα έχει καταντήσει το ερείπιο της ίδιας της λέξης που διαβάζουμε στο δημοτικό τραγούδι∙ το αντικείμενο έχει ξεθωριάσει, έχει σβήσει: έλειψε ο κόσμος που ανάσταινε η λέξη στην ψυχή των πατέρων μας. Αλλιώς με τον κόσμο εκείνο γερό, πώς θα μπορούσαν ο Tommaseo και ο Πολίτης (Εκλογές αρ. 128) να τελειώσουν το τραγούδι, την “Κατάρα της Απαρνημένης”, με τον στίχο: Κι’ α θέλει γαίμα γιατρικό, πάρετε όχ την καρδιά μου.» Και πιο κάτω: «Ή θα έφτανε ποτέ ο Φρηστοβασίλης, με τον κόσμο εκείνο γερό, όσο πρόστυχο εσωτερικό και να είχε να γράψει: “γλυκειά κατάρα;”34.» Παρόμοιες προκρούστιες προκείμενες είναι φυσικό να μην οδηγούν στην κατανόηση αυτού που εκείνος όρισε ως «πνεύμα» των τραγουδιών ― κατά τη γερμανική αντίληψη του λαού ως «πνεύμα ή ψυχή» ― και να προβληματίζουν για τα κριτήρια και την παρρησία με την οποία αποπειράθηκε την αξιακή αναδιάταξη της νεοελληνικής ποιητικής παράδοσης, προφορικής και γραπτής.

34

Φ. ΦΡΗ΢ΣΟΒΑ΢ΙΛΗ΢, Εθνικά Άσματα, 1452-1821, σελ. 113, αρ. 17.

227

Θεματική ταξινόμηση της νεοελληνικής κατάρας. Το εθνογραφικό παράδειγμα τ’ Απεράθου Νάξου ΜΑΡΙΑ ΞΕΦΤΕΡΗ Τποψήφια Διδάκτωρ Γλωσσολογίας

Εισαγωγή Οι κατάρες, ως διατοπικό και διαχρονικό φαινόμενο, αποτελούν ένα βασικό κεφάλαιο στην έρευνα των μνημείων του προφορικού λόγου του ελληνικού λαού μαζί με τα δημοτικά τραγούδια, τις επωδές 1, τις ευχές (που αποτελούν τον αντίθετο πόλο τους), τα αινίγματα, τις παροιμίες, τους μύθους, τις ευτράπελες διηγήσεις, τα παραμύθια και τις παραδόσεις ή τους θρύλους 2. Ανήκουν στις μικρές μορφές, στα μικροκείμενα δηλαδή (minor forms) του λαϊκού πολιτισμού, καθώς είναι κάπως μεγαλύτερες από το επιφώνημα και κάπως μικρότερες από τον επαινετικό ή τον υβριστικό λόγο 3. Από μια πρώτη ανάγνωση, η κατάρα είναι ένα εκφώνημα που απαγγέλλεται αυθόρμητα και βιαστικά, σε στιγμές ψυχολογικής συγκίνησης και φόρτισης. Ένας άνθρωπος που έχει υποστεί μια αδικία ή μια βλάβη και δεν έχει άλλο τρόπο ή δύναμη για να αμυνθεί και να υπερασπιστεί το ατομικό του δίκαιο, να καταδικάσει και να τιμωρήσει αυτόν που τον έβλαψε, καταφεύγει στον μαγικό λόγο4. Με αυτό τον τρόπο, εκτονώνει την ψυχολογική πίεση και έξαψη που του έχει προκληθεί και προβάλλει ένα αντίβαρο στην κοινωνική πίεση που του έχει ασκηθεί. Υορέας της κατάρας είναι ο άνθρωπος, όπως επίσης και ο τελικός της αποδέκτης. Ο μεσολαβητής, όμως, και ο εγγυητής του δικαίου αλλά ακόμη και ο 1 Οι επωδές (ή αλλιώς οι γητειές, τα γητέματα, τα ξόρκια, κλπ.) σχετίζονται άμεσα με τις κατάρες ως προς την προέλευση, τη φύση και την εξέλιξή τους. ΢τηρίζονται στην πίστη του ανθρώπου ότι ο λόγος έχει μαγική δύναμη και μπορεί (σε συνδυασμό με συμβολικές ή μαγικές πράξεις και κινήσεις) να απομακρύνει ή να προκαλέσει το κακό όπου αυτός επιθυμεί: στη φύση, σε δαιμόνια αλλά και σε ασθένειες, τις οποίες φαντάζονταν προσωποποιημένες με κακοποιές προθέσεις. Βλ. ΢ΣΙΛΠΨΝ Π. ΚΤΡΙΑΚΙΔΗ΢, Ελληνική Λαογραφία, Μέρος Α´: Μνημεία του Λόγου, Δημοσιεύματα του Λαογραφικού Αρχείου αρ. 3, Σύποις Π.Δ. ΢ακελλαρίου, Αθήνα, 1922, σελ. 97 κ.εξ.

2 ΔΗΜΗΣΡΙΟ΢ ΢. ΛΟΤΚΑΣΟ΢, Εισαγωγή στην ελληνική λαογραφία, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Σραπέζης, Αθήνα, 1992, σελ. 93 κ.εξ.

3 ΔΗΜΗΣΡΙΟ΢ ΢. ΛΟΤΚΑΣΟ΢, ό.π., σελ. 106-107· Βλ. επίσης ΢ΨΚΡΑΣΗ΢ Λ. ΢ΚΑΡΣ΢Η΢, Μικρομορφές της Λαϊκής Λογοτεχνίας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1999.

4 ΔΗΜΗΣΡΙΟ΢ ΢. ΛΟΤΚΑΣΟ΢, ό.π., σελ. 106-107· ΢ΣΙΛΠΨΝ Π. ΚΤΡΙΑΚΙΔΗ΢, ό.π., σελ. 111· ΚΨ΢ΣΑ΢ ΚΑΥΑΝΣΑΡΗ΢, Γυρισμένα λόγια, Σο Ροδακιό, Αθήνα, 1994, σελ. 11.

229

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

τιμωρός είναι, ως επί το πλείστον, μια θεϊκή ή δαιμονική δύναμη, η φύση, η μοίρα, η τύχη, κλπ., μια έννοια δηλαδή που εκ των πραγμάτων μεταθέτει την εκφώνηση της κατάρας στη σφαίρα του μαγικού και του υπερφυσικού.

Θεωρητικό πλαίσιο Σο ερευνητικό ενδιαφέρον για τις κατάρες τα προηγούμενα χρόνια εστιάστηκε κυρίως στην καταγραφή τους είτε με διαγράμματα προς τους συλλογείς 5 είτε με υλικό6. Ψστόσο, τα τελευταία χρόνια, πέρα από την προσέγγιση του θέματος από την επιστήμη της λαογραφίας 7, έχουν αξιοποιηθεί επίσης το θεωρητικό πλαίσιο και τα εργαλεία της εθνογραφίας της επικοινωνίας, της κοινωνιολογίας και της κοινωνικής ανθρωπολογίας 8. ΢τόχος του παρόντος άρθρου είναι η θεματική ταξινόμηση της νεοελληνικής κατάρας με βάση το εθνογραφικό παράδειγμα του χωριού Απεράθου Νάξου 9.

Εκφάνσεις της νεοελληνικής κατάρας Η κατάρα ως μαγικός λόγος. ― Η εξέλιξη της ανθρώπινης θρησκευτικής αντίληψης και συνείδησης συντέλεσε, μεταξύ άλλων, στη δομική και εννοιολοΝΙΚΟΛΑΟ΢ Γ. ΠΟΛΙΣΗ΢, «Λαογραφία», Λαογραφία, τόμ. Α´, 1909, σελ. 10 κ.εξ.· ΢ΣΙΛΠΨΝ Π. ΚΤΡΙό.π., σελ. 108-118· ΔΗΜΗΣΡΙΟ΢ ΢. ΛΟΤΚΑΣΟ΢, ό.π., σελ. 106-113.

6 Βλ. προτεινόμενη βιβλιογραφία: ΢ΣΙΛΠΨΝ Π. ΚΤΡΙΑΚΙΔΗ΢, ό.π., σελ. 118· ΔΗΜΗΣΡΙΟ΢ ΢. ΛΟΤΚΑΣΟ΢, ό.π., σελ. 112-113· ΚΨ΢ΣΑ΢ ΚΑΥΑΝΣΑΡΗ΢, ό.π., σελ. 17-18.

7 ΘΑΝΑ΢Η΢ ΠΟΛΙΣΗ΢, «Οι κατάρες της ΢αμοθράκης», στο ΢ΣΡ. ΔΟΡΔΑΝΑ΢ - ΘΕΟΥ. ΜΑΛΗΙΔΗ΢ (επιμ.) Σαμοθράκη. Ιστορία, αρχαιολογία, πολιτισμός, Πρακτικά Επιστημονικού ΢υνεδρίου ΢αμοθράκης, 1-2 ΢επτ. 2006, Επίκεντρο, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2008, σελ. 255-270· ΘΑΝΑ΢Η΢ ΠΟΛΙΣΗ΢, «Κλιμάκωση του κακού και ποιητική ουσία στον λαϊκό προφορικό λόγο. Οι Κατάρες της ΢αμοθράκης», Περί Θράκης (Επιστημονική περιοδική έκδοση), τόμ. ΢Σ´, Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο Θράκης, Ξάνθη, 2007-2009, σελ. 257-289.

8 ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, «“Να μπει ο διάβολος στην κεφαλήν και τον εμυαλόν σου”. Κοινωνικές αντι-δομές και διαχείριση κοινωνικών σχέσεων στις κατάρες της Καρπάθου», στο ΜΗΝΑ΢ ΑΛΕΞΙΑΔΗ΢ (επιμ.) Πρακτικά του Γ´ Διεθνούς Συνεδρίου Λαογραφίας Κάρπαθος και Λαογραφία, Πνευματικό Κέντρο Δήμου Καρπάθου - Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Δωδεκανήσου - Επαρχείο Καρπάθου, Αθήνα, 2008, σελ. 135-171· ΜΑΡΙΑ ΞΕΥΣΕΡΗ, «“Άλι που να<”: Λαογραφικές και γλωσσολογικές εκφάνσεις της απεραθίτικης κατάρας», στο Πρακτικά Ε´ Πανελλήνιου Συνεδρίου με θέμα «Η Νάξος διά μέσου των αιώνων», 30 Αυγούστου - 1 ΢επτεμβρίου 2013, Δήμος Νάξου και Μικρών Κυκλάδων, Απείρανθος Νάξου (υπό δημοσίευση).

9 Σο υλικό προέρχεται από επιτόπια έρευνα, η οποία πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα και στ’ Απεράθου και καλύπτει τα έτη 2000, 2008, 2010 και 2013. Η υπό μελέτη ομάδα περιλαμβάνει 25 πληροφορητές (14 γυναίκες και 11 άντρες), εκ των οποίων οι 10 είναι μόνιμοι κάτοικοι τ’ Απεράθου, ενώ οι υπόλοιποι 15 είναι πρώτης γενιάς Απεραθίτες που μένουν μόνιμα στην Αθήνα, συγκεκριμένα στο Γαλάτσι και στους Αγίους Αναργύρους. Η έρευνα βασίστηκε στην πραγματοποίηση άτυπων (ελεύθερων) συνεντεύξεων, ενώ υποστηρίζεται από αρχειακό υλικό.

5

ΑΚΙΔΗ΢,

230

Θεματική ταξινόμηση της νεοελληνικής κατάρας

γική εξέλιξη της κατάρας. Φωρίς να έχουν εξαλειφθεί τα γνωρίσματα της πρωτόγονης και μαγικής της προέλευσης, η επίκληση μιας κατάρας προς το θείο (τον Θεό, τον Φριστό, την Παναγία ή κάποιον άγιο) εκφράζει κυρίως την αντίληψη του ανθρώπου ότι ο Θεός, ως επόπτης και κριτής των ανθρώπινων, μπορεί να κρίνει, να τιμωρήσει και να εκδικηθεί (να προκαλέσει ουσιαστικά κακό, αν και ταυτισμένος με την έννοια του Αγαθού) στο όνομα της αποκατάστασης της αδικίας και της απονομής της θείας δικαιοσύνης. Ψστόσο, οι θρησκευτικές αντιλήψεις πάνω στις οποίες συγκεκριμενοποιείται και πραγματώνεται μια κατάρα δεν αποτελούν ένα συμπαγές και ερμητικά κλειστό σύστημα χριστιανικών αρχών και διδασκαλιών. Αντίθετα, θα λέγαμε ότι αποτελούν ένα κράμα από χριστιανικές διδασκαλίες και κατάλοιπα παλαιών θρησκευτικών δοξασιών και προλήψεων10, οι οποίες εξακολουθούν να αποτελούν εγγενές κομμάτι της λαϊκής κοσμολογίας11. Γι’ αυτό και ο καταριστικός λόγος δεν θα μπορούσε να είναι τίποτα άλλο παρά ένας λόγος μαγικοθρησκευτικός ή μαγικοφυσικός12. Ήδη από τα χρόνια του Ομήρου η κατάρα συνδεόταν με τη λατρεία των χθόνιων θεών και της γης. Είναι γνωστή η αρχαία συνήθεια κατά την οποία οι γυναίκες καταριόνταν χτυπώντας την παλάμη τους στη γη, κάνοντας έτσι επίκληση στους χθόνιους θεούς. Κατά τα νεότερα χρόνια, παρόμοιες (μαγικές) ενέργειες επίκλησης στη γη θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν η πέτρα του αναθέματος, το φτύσιμο στη γη και το χύσιμο κρασιού στο χώμα 13. Παλαιότερη, επίσης, των χριστιανικών χρόνων ήταν (και εξακολουθεί βέβαια να είναι) η άρρηκτη σύνδεση της κατάρας με αστρολογικές δοξασίες και

΢ΣΙΛΠΨΝ Π. ΚΤΡΙΑΚΙΔΗ΢, ό.π., σελ. 108-109. Η κατάρα έχει την πηγή της στην τελετή του εκκλησιαστικού αφορισμού, ο οποίος με τη σειρά του έλκει την προέλευσή του στην τελετή του αποδιοπομπαίου τράγου, μια κατεξοχήν τελετή μαγείας η οποία υπήρχε σε πολλές κοινωνίες των προϊστορικών και πρώιμα ιστορικών χρόνων. Μέσω αυτής της εξιλαστήριας τελετουργίας η κοινότητα μετέφερε ένα κακό ή ένα δεινό (που αποτελούσε εστία μόλυνσης) σε κάποιο πρόσωπο, ζώο ή φυτό, ακόμη και σε ένα άψυχο αντικείμενο, το οποίο με τη σειρά του μετατρεπόταν σε ενσάρκωσή του. Με τον τρόπο αυτό, πίστευαν ότι το κακό θα μπορούσε να εξορκιστεί μέσα από τη φυσική του πια εκδίωξη από την κοινότητα. Ο αποδιοπομπαίος τράγος ουσιαστικά επωμιζόταν τις ευθύνες και τις ενοχές της κοινότητας, απορροφούσε τους κραδασμούς της κοινωνίας του. Βλ. ΚΨ΢ΣΑ΢ ΚΑΥΑΝΣΑΡΗ΢, ό.π., σελ. 12-13. ΢χετικά με τον αποδιοπομπαίο τράγο, βλ. JAMES G. FRAZER, «The Scapegoat», The Golden Bough: A Study in Magic and Religion, Temple of Earth Publishing, London, 1922.

12 ΔΗΜΗΣΡΙΟ΢ ΢. ΛΟΤΚΑΣΟ΢, ό.π., σελ. 107.

13 Αυτό, για παράδειγμα, συμβαίνει στην Κρήτη, όπου κατά τη διάρκεια γεύματος οι μετέχοντες χύνουν κρασί και λένε: «έτσι να χυθούν τα μυαλά των εχθρών μας». Βλ. σχετικά ΢ΣΙΛΠΨΝ Π. ΚΤΡΙΑΚΙΔΗ΢, ό.π., σελ. 110, 118-122· ΔΗΜΗΣΡΙΟ΢ ΢. ΛΟΤΚΑΣΟ΢, ό.π., σελ. 107, 114. Πρβ. επίσης την κατάρα που απαντά στον Κυνίδαρο της Νάξου, η οποία εκφέρεται όταν κάτι πέφτει κάτω και σπάει ή χαλάει: «Ετσά να παν’ τα μάθια των εχθρώ’ μας!» Με αυτό τον τρόπο πιστεύουν ότι θα φύγει από πάνω τους η γρουσουζιά και θα πάει σε όσους θέλουν το κακό τους. Βλ. ΚΨΝ΢ΣΑΝΣΙΝΟ΢ Γ. ΚΛΟΤΒΑΣΟ΢, Κυνίδαρος ο «Απίκραντος». Κοινές και ιδιότυπες πολιτισμικές και γλωσσικές αποτυπώσεις, Αθήνα, 2011, σελ. 485.

10 11

231

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

προλήψεις14. Η αποτελεσματικότητα μιας κατάρας θεωρείται (σχεδόν άμεσα) εξαρτημένη από την ημέρα και την ώρα που εκφέρεται. Η ημέρα Σρίτη χαρακτηρίζεται ως αποφράδα ημέρα, ενώ μια συγκεκριμένη ώρα αυτής της ημέρας θεωρείται κακιά. Η γνώση αυτής της ώρας περιορίζεται σε συγκεκριμένα πρόσωπα, που πολλές φορές θεωρούνται γνώστες της μαγείας 15. Αυτό μας το μαρτυρούν παραδόσεις από διάφορες περιοχές της Ελλάδας16, οι οποίες έχουν το ίδιο θεματικό πρότυπο με την αφήγηση που ακολουθεί: Παλαιά λέανε... Μια φορά, λέει, ήρθε μια από τη Gωσταdινούπολη κι’ ευτές οι Κωσταdινουπολίτισσες είναι σα μάγισσες. Όχι οι Ελληνίδες, οι Τουρκάλες. Δε βλέπεις πως ξέρου’ και λένε τη μοίρα, και λένε ψευτιές κι’ αλήθειες. Ξέρουνε μάια. Εκατάλαβες; Ξέρουνε μάια. Και βγαίνει μια και βλαστήμα το παιδί τζη στα νεύρα τζη απάνω. Το βλαστημά κανείς το παιδί dου μια ώρα, αλλά λέει απού μέσα dου: «Κακό να μην έχει», δε θέλει το κακό dου. Και τση λέει η γειτόνισσα ― είχε έρθει απ’ τη Gωσταdινούπολη κι’ ήξερε από καμιά μάισσα ― και τση λέει: «Τι το βλαστημάς;», λέει. «Εώ θα σου πω», λέει, «ότι να ’ναι ώρα να του κάμεις μια κάταρα να το πκιάσει». Λέει τση μάνας... «Εώ», λέει, «θα σου πω πότε πκιάνει να το βλαστημήσεις». Εdωμεταξύ ήξερε κείνη τώρα και τσ’ εφώναξε καμιά φορά, λέει ― δεν ηξέρω τ’ όνομά τζη, τέλοσπάdω, να πούμε: «Ω Κατερίνα, ω αυτή, τώρα δα», λέει, «βλαστήμησέ το που θα πκιάσει!». Και κάνει και κείνη, η μάνα του παιδιού: «Μα άκουε», λέει, «που να χυθού dα δυο τζη μάθια, να μου λέει να βλαστημήσω το παιδί μου να πκιάσει η κάταρα. Εώ», λέει, «το βλαστημώ, μα δε θέλω να το πκιάσει». Και χύνουdαι τα μάθια τζη! Η αποτελεσματικότητα μιας κατάρας και η σχέση της με την κακιά ώρα σχετίζεται επίσης και με συγκεκριμένους σταθμούς του λαϊκού εορτολογίου (όπως για παράδειγμα το ξημέρωμα της Αγίας Παρασκευής και της Αγίας ΢ωτήρας17, το Μεγάλο ΢άββατο, τα ψυχοσάββατα, κ.ά.) ή με ορισμένες στιγμές της χριστιανικής λατρείας (όπως το σήκωμα των Αγίων). Κακιά είναι η ώρα

Βλ. ΢ΣΙΛΠΨΝ Π. ΚΤΡΙΑΚΙΔΗ΢, ό.π., σελ. 110. ΢το δικό μας εθνογραφικό παράδειγμα, η ανασφάλεια των πληροφορητών ως προς τη γνώση αλλά και τη δύναμη της κακιάς ώρας φάνηκε σε πολλά σημεία των συνεντεύξεων. ΢ε πολλές περιπτώσεις, όταν ένας πληροφορητής ανέφερε μια κατάρα, προσπαθούσε παράλληλα με μια απευχή («Όξ’ από ’πα και μακριά», «Θεός φυλάξοι»), με την αποφυγή αναφοράς του ονόματος του προσώπου που σχετιζόταν με την εκάστοτε ιστορία (στη θέση του ονόματος έμπαινε η λέξη σκύλος) ή ακόμη και με μια χειρονομία (χτύπημα ξύλου) να αποτρέψει το κακό που, χωρίς τη θέλησή του, ευχόταν.

16 Βλ. ενδεικτικά: ΝΙΚΟΛΑΟ΢ Γ. ΠΟΛΙΣΗ΢, «Διατί η Σρίτη θεωρείται αποφράς ημέρα», Λαογραφικά σύμμεικτα, τόμ. Α´, Συπογραφείο Παρασκευά Λεωνή, Αθήνα, 1920, σελ. 43· ΝΙΚΟΛΑΟ΢ Γ. ΠΟΛΙΣΗ΢, Παραδόσεις. Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού, τόμ. Α´, Γράμματα, Αθήνα, 1994, σελ. 103 και 109-110· ΢ΣΙΛΠΨΝ Π. ΚΤΡΙΑΚΙΔΗ΢, ό.π., σελ. 112.

17 ΝΙΚΟΛΑΟ΢ Γ. ΠΟΛΙΣΗ΢, Παραδόσεις, ό.π., σελ. 103.

14 15

232

Θεματική ταξινόμηση της νεοελληνικής κατάρας

κατά την οποία οι δυνάμεις του κακού κυκλοφορούν ελεύθερες και ανεξέλεγκτες18. ΢ύμφωνα με άλλες λαϊκές δοξασίες, την κακιά ώρα τα ουράνια είναι ανοιχτά και η κατάρα μπορεί να εισακουστεί 19. Ευτό το λέγανε οι παλαιοί, ας πούμε, πως άμαν έβγεις και καταριστείς ή πάνω στο μεσημέρι ή μεσάνυχτα είναι πκιο πιθανό να πκιάσει η κάταρα που θα κάμεις ευτηνού που σε πείραξε και σ’ ενόχλησε. Κατάλαβες; Το ’χαν, το λέγανε οι παλιοί αθρώποι ότι αν το μεσημέρι στις δώδεκα η ώρα ή στις δώδεκα τη νύχτα βγεις και καταριστείς, πκιάνει η κάταρα. Λένε ότι υπάρχουνε ώρες άσκημες, που είναι ανοιχτά τα ουράνια και πκιάνει η κάταρα. Πκιάνει τότε. Μεγάλο Σάββατο. Ανάθεμα που νήστεψε ποτέ Σαββάτο μέρα. Μόνο το Μέγα Σάββατο... Το Μέγα Σάββατο επειδή αναστήνεται ο Χριστός, πκοιος ξέρει, ας πούμε... Ακόμα κι από ένα σημάδι... Υπάρχουνε ορισμένες μέρες κι ορισμένες ώρες που πκιάνει η κάταρα. Γι’ αυτό δεν πρέπει να καταριόμαστε, γιατί δε ξέρουμε πκοια ώρα είν’ ευτή, πκοια είναι η κακιά ώρα. Υπήρχαν γυναίκες που τα ξέραν αυτά... Ο καταριστικός λόγος είναι απόλυτα συνυφασμένος με μαγικές ενέργειες, μιμητικές και συμβολικές πράξεις, τελετουργικές χειρονομίες, εκφραστικές κινήσεις, μορφασμούς του προσώπου, αλλοιώσεις της φωνής, ακόμη και με μια ιδιαίτερη προσωδία (αλλαγές στον επιτονισμό, στην ένταση και στον ρυθμό του λόγου). Αναφερόμαστε δηλαδή σε συγκεκριμένα εξωγλωσσικά και παραγλωσσικά στοιχεία τα οποία προσιδιάζουν σε ένα είδος θεατρικής παράστασης20, που γίνεται ωστόσο και με μια μυστικότητα. ΢ύμφωνα με τη λαϊκή κοσμοαντίληψη, αυτά τα στοιχεία ενισχύουν τη δύναμη του καταριστικού λόγου, αποδεικνύοντας ουσιαστικά τη μαγική του φύση και προέλευση 21. ΚΨ΢ΣΑ΢ ΚΑΥΑΝΣΑΡΗ΢, ό.π., σελ. 14. Προϋπόθεση, επίσης, για την αποτελεσματικότητα μιας κατάρας αποτελεί ακόμη και ένα σημάδι στον ουρανό ή ένας θόρυβος, όπως ήταν αυτός που οι κάτοικοι του Ξυλόκαστρου του δήμου Σρικάλων Κορινθίας φαντάζονταν ότι προκαλούσαν τα σαγανάκια, οι συρμοί δηλαδή των διαβόλων και των ξωτικών που περνούσαν από το χωριό. Βλ. ΝΙΚΟΛΑΟ΢ Γ. ΠΟΛΙΣΗ΢, Παραδόσεις, ό.π., σελ. 109-110.

20 ΚΨ΢ΣΑ΢ ΚΑΥΑΝΣΑΡΗ΢, ό.π., σελ. 14-15.

21 Για παράδειγμα, αυτός που καταριέται αφαιρεί το κάλυμμα του κεφαλιού του (το μαντήλι ή τη σκούφια, αν είναι γυναίκα ή άντρας, αντίστοιχα), προκειμένου τα λόγια του να απευθυνθούν αποτελεσματικότερα στον ουρανό που δέχεται την κατάρα του. Μια γυναίκα γονατίζει μπροστά σε μια εικόνα, ενώ μια μητέρα καταριέται στο παιδί της αποκαλύπτοντας τα στήθη της μπροστά στην εικόνα. Βουβή έκφραση κατάρας αποτελεί και η κοινή σε όλους μούντζα, που μπορεί, άλλες φορές, να είναι λερωμένη, να κολλάει στο πρόσωπο ή να δίνεται από μακριά. Βλ. σχετικά ΔΗΜΗΣΡΙΟ΢ ΢. ΛΟΤΚΑΣΟ΢, ό.π., σελ. 107, 114· ΢ΣΙΛΠΨΝ Π. ΚΤΡΙΑΚΙΔΗ΢, ό.π., σελ. 110.

18 19

233

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Ο καταριστικός λόγος δεν επικαλείται πάντα την παρέμβαση του Θεού ή κάποιας άλλης ανώτερης δύναμης για την απόδοση δικαιοσύνης και τιμωρίας. Ο ίδιος ο εκφέρων την κατάρα μπορεί να πάρει τη θέση του δικαστή και του τιμωρού, γίνεται ο ίδιος δημιουργός και εντολέας των δυνάμεων που συντάσσει κατά του αντιπάλου του22. Ο λόγος του γίνεται μαγικός23 και επιτελεστικός σε συνδυασμό με ανάλογες χειρονομίες και ενέργειες, με συγκεκριμένες επιλογές ως προς το χωροχρονικό πλαίσιο. Μάλιστα σε τέτοιες περιπτώσεις η κατάρα έχει τη δύναμη να ενεργήσει, να πιάσει δηλαδή, κυρίως γιατί εκφέρεται από συγκεκριμένα πρόσωπα που είναι σεβαστά (π.χ. γέροντες, ιερείς, γονείς), συνεπώς αρμόδια για τη συγκεκριμένη ενέργεια 24. Η κατάρα, λοιπόν, ιδωμένη ως ένα γλωσσικό γεγονός και ως μια γλωσσική στρατηγική, δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια ολέθρια εφαρμογή της δύναμης του ανθρώπινου λόγου, ο οποίος βρίσκεται σε άμεση συσχέτιση με ένα συγκεκριμένο φυσικό και ψυχολογικό περιβάλλον, με καθορισμένες χρονικές παραμέτρους και πολιτισμικές συμβάσεις, καθώς επίσης και με ποικίλα παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά χαρακτηριστικά25. ΢τόχος της είναι να κατευθύνει τη μοίρα ενός ανθρώπου σύμφωνα με την επιθυμία αυτού που καταριέται 26. ΚΨ΢ΣΑ΢ ΚΑΥΑΝΣΑΡΗ΢, ό.π., σελ. 15. Η αντίληψη ότι η κατάρα κινείται κυρίως στη σφαίρα του μαγικού ενισχύεται, πέρα από τα προαναφερθέντα, και από τις δοξασίες που σχετίζονται με την αποτροπή της. Αυτός που δέχεται την κατάρα μπορεί να πει «να γυρίσει στο κεφάλι σου», παρουσιάζει δηλαδή τον καταριστικό λόγο ως κάτι έμψυχο και αυτοτελές, που μπορεί να πάρει μια συγκεκριμένη κατεύθυνση. Αλλά και ο τρόπος εξουδετέρωσης μιας κατάρας γίνεται με μαγικό τρόπο και όχι με επίκληση του θείου. Αν κάποιος θέλει να ανακαλέσει ή να εκμηδενίσει την κατάρα που ξεστόμισε, γεμίζει ένα δοχείο με νερό μέσα στο οποίο ρίχνει αλάτι. Σο ανακατεύει με ένα κουτάλι ή με ένα ξυλαράκι, ώσπου να διαλυθεί μέσα στο νερό. Σαυτόχρονα λέει: «Όπως λειώνει τ’ αλάτι, έτσι να λειωσ’ η κατάρα μου.» Βλ. ΢ΣΙΛΠΨΝ Π. ΚΤΡΙΑΚΙΔΗ΢, ό.π., σελ. 112-113· ΚΨ΢ΣΑ΢ ΚΑΥΑΝΣΑΡΗ΢, ό.π., σελ. 14.

24 Αρκετά διαδεδομένη είναι η δοξασία ότι η κατάρα ενός γεροντότερου ανθρώπου είναι πιο αποτελεσματική, ίσως επειδή βρίσκεται πλησιέστερα προς τον Θεό (τον θάνατο) ή επειδή έχει πείρα δικαιοσύνης. Η κατάρα των γονέων, επίσης, είναι σαφώς δυνατότερη για συναισθηματικούς λόγους. Βλ. ΢ΣΙΛΠΨΝ Π. ΚΤΡΙΑΚΙΔΗ΢, ό.π., σελ. 112· ΔΗΜΗΣΡΙΟ΢ ΢. ΛΟΤΚΑΣΟ΢, ό.π., σελ. 107· ΚΨ΢ΣΑ΢ ΚΑΥΑΝΣΑΡΗ΢, ό.π., σελ. 13-14· ΘΑΝΑ΢Η΢ ΠΟΛΙΣΗ΢, «Κλιμάκωση του κακού και ποιητική ουσία στον λαϊκό προφορικό λόγο. Οι κατάρες της ΢αμοθράκης», ό.π., σελ. 259. Αντιφατικό βέβαια είναι το γεγονός ότι ενώ τα πρόσωπα που είναι αρμόδια να καταριστούν τυγχάνουν σεβασμού, στο δικό μας εθνογραφικό παράδειγμα ένα πρόσωπο που κατ’ εξακολούθηση καταριέται ή έχει το ταλέντο τση κάταρας (μια καταρούσα γυναίκα ή και ένας άνδρας καταρούσης), δεν τυγχάνει πάντα ευρείας κοινωνικής αποδοχής. Πρόκειται συνήθως για πρόσωπα που χαρακτηρίζονται ως δουλειασμός (προκαλούν δηλαδή φόβο), που έχουν κακία και επιθετικότητα και μόνο φαρμάκι βγαίνει από το στόμα τους. Ειδικά όταν ο λόγος τους είναι εντέλει επιτελεστικός, λέγεται ότι το στόμα τους είναι πυθιά (ό,τι λένε δηλαδή πραγματοποιείται). ΢την περίπτωσή μας, η κατάρα ταυτίζεται κυρίως με την αρνητική έκφανση της γυναικείας ταυτότητας και συμπεριφοράς, γιατί «οι ’υναίκες οι συνεσταλμένες κι οι αθρωπεμένες, οι καλές ’υναίκες δεν εβλαστημούσα’», ενώ οι καταρούσες «δεν εμετράγανε στον υπόλοιπο κόσμο, δε τζοι δώνανε βαθμό». Βλ. ΜΑΡΙΑ ΞΕΥΣΕΡΗ, ό.π.

25 ΜΑΡΙΑ ΞΕΥΣΕΡΗ, ό.π.

26 RICHARD BLUM - EVA BLUM, Η κακιά ώρα. Μαγεία, τελετουργίες και προλήψεις της ελληνικής υπαίθρου, Αρχέτυπο, Αθήνα, 2005, σελ. 224.

22 23

234

Θεματική ταξινόμηση της νεοελληνικής κατάρας

Η κατάρα ως σύγκρουση ανάμεσα στο Καλό και το Κακό. ― Η έννοια του υπερφυσικού θα μπορούσε να κατανοηθεί καλύτερα, αν λάβουμε υπόψη μας μια θεμελιακή διχοτόμηση που αντανακλάται στον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό: το δίπολο του Φριστιανισμού, σύμφωνα με το οποίο ο κόσμος συγκροτείται από δύο πόλους: τον Θεό και τον Διάβολο, το Καλό και το Κακό αντίστοιχα 27. Η βαθύτερη ουσία της κατάρας είναι η σύγκρουση ανάμεσα σε αυτές τις δύο πανανθρώπινες πολιτισμικές έννοιες. Σο Καλό εκπροσωπείται από αυτόν που εκφέρει την κατάρα, ο οποίος εξισώνει το ατομικό του δίκαιο με το καθολικό. Σο Κακό, επίσης ως απόλυτη έννοια, εκπροσωπείται και προσωποποιείται από αυτόν στον οποίο απευθύνεται η κατάρα 28. Ουσιαστικά όμως, η σχέση ανάμεσα σ’ αυτά τα δύο πρόσωπα είναι μια σχέση που εδράζεται στο Κακό και στηρίζεται στην ομοιοπαθητική αντίληψη ότι το Κακό πατάσσεται μόνο με το Κακό, το οποίο ως απτή οντότητα, βλέπει, ακούει, εισακούει, σκέφτεται, κρίνει αλλά και ενεργεί όποτε και όπως ο άνθρωπος επιθυμεί 29. Η κατάρα ως συμβολικό δημιούργημα. ― Σο «υπερφυσικό» αποτελεί, ωστόσο, τον έναν πόλο μέσα στον οποίο κινείται η κατάρα. Αν μέχρι τώρα αναφερθήκαμε σε αυτά που βρίσκονται πέρα από τα φυσικά και ανθρώπινα όρια, δεν πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός ότι υπάρχει και ο πόλος του «φυσικού», που αφορά την ίδια την κοινωνία και τον πολιτισμό της, τις κοινωνικές σχέσεις και αντιλήψεις, τις συμβολικές αξίες αλλά και τις σχέσεις κυριαρχίας οι οποίες αντανακλώνται μέσα στις κατάρες. Τπό αυτή την έννοια, η κατάρα αποτελεί ένα συμβολικό δημιούργημα, το οποίο σχετίζεται με τις ανταλλακτικές και ειδικότερα με τις συγκρουσιακές σχέσεις του ανθρώπου με τους άλλους είτε αυτοί είναι μεμονωμένα άτομα, είτε ολόκληρη η κοινότητα, είτε η φύση, οι τόποι, τα πράγματα, τα ζώα, ουσιαστικά δηλαδή ολόκληρος ο κόσμος όπως δομείται μέσα στην καθημερινή συλλογικότητα και το φαντασιακό30. Σόσο αυτός που εκφέρει την κατάρα όσο και αυτός στον οποίο απευθύνεται συνδέονται με μια σχέση ιεραρχικής αντίθεσης 31: η βλάβη, που αποτελεί και την αιτία για την καταριστική εκφορά, αλλά και η ίδια η κατάρα ως αιτιατό, εντάσσονται σε ένα πλαίσιο αμφισβήτησης εγκαθιδρυμένων, παγιωμένων και ευρέως αποδεκτών από την κοινότητα σχέσεων και ρόλων. Η κατάρα λειτουρ-

27 ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 137· CHARLES STEWART, Demons and the Devil, Princeton University Press, Princeton, New Jersey, 1991, σελ. 153.

28 ΚΨ΢ΣΑ΢ ΚΑΥΑΝΣΑΡΗ΢, ό.π., σελ. 11-12.

29 ΚΨ΢ΣΑ΢ ΚΑΥΑΝΣΑΡΗ΢, ό.π., σελ. 11-12· ΘΑΝΑ΢Η΢ ΠΟΛΙΣΗ΢, «Οι κατάρες της ΢αμοθράκης», ό.π., σελ. 256.

30 ΕΛΕΝΗ ΧΤΦΟΓΙΟΤ, «Σο ανάθεμα στην Ελληνική Λαογραφία», Ελευθεροτυπία (24.II.2005) (Ένθετο «Ιστορικά», αφιέρωμα «Αφορισμός»), σελ. 36.

31 LOUIS DUMONT, Homo Hierarchicus: The Caste System and its Implications, Chicago University Press, Chicago, 1980.

235

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

γεί ως απειλή και εντέλει ως εξισορροπητικός μηχανισμός για την αποκατάσταση των διαταραχθεισών σχέσεων ανάμεσα στα δύο μέρη 32. Η παραπάνω προοπτική βασίζεται στη μεθοδολογική προσέγγιση του Bourdieu, σύμφωνα με την οποία η κατάρα δεν είναι απλά ένα γλωσσικό εκφώνημα, μια επικοινωνιακή πράξη, αλλά ένα επιτελεστικό εκφώνημα, μια συμβολική πράξη. Και εντάσσεται μέσα σε ένα πλαίσιο επικοινωνιακών και κοινωνικών σχέσεων, οι οποίες είναι κυρίως σχέσεις συμβολικής εξουσίας ανάμεσα στους ομιλητές: οι ομιλητές δρουν μέσα σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικοπολιτισμικό σύστημα, γνωρίζουν αλλά και αναγνωρίζουν, ως εξουσιοδοτημένοι πομποί και ως νόμιμοι αποδέκτες, τους άρρητους νόμους της κοινότητας: θεσμούς, συμβάσεις, αντιλήψεις, αξίες, κλπ., θεσμικά σημεία δηλαδή που λειτουργούν ως εργαλεία γνώσης και κατασκευής του κόσμου τους, ως συμβολικές μορφές της κοινότητας33. Πέρα από αυτό όμως, μέσα από τη γλωσσική επικοινωνία διαμορφώνουν, πραγματώνουν και αναπαράγουν σχέσεις δύναμης και κυριαρχίας34. Η συμβολική εξουσία που χαρακτηρίζει τις κοινωνικές σχέσεις είναι ικανή να κάνει πράγματα με λέξεις 35.

Θεματική ταξινόμηση της ύλης του καταριστικού λόγου Η ταξινόμηση των καταρών ως συμβολικών μορφών μιας κοινότητας σχετίζεται άμεσα με τον τρόπο που η συγκεκριμένη κοινότητα ταξινομεί τον κόσμο της. Μελετώντας τις κατάρες, μπορούμε να πάρουμε μια ιδέα για την κοσμοθεωρία, τις αντιλήψεις, τις κοινωνικές συμβάσεις, τους θεσμούς και τις αξίες της κοινότητας· πώς αυτές κατασκευάζονται αλλά και πώς αξιολογούνται. Πώς ακριβώς συγκροτούν το πολιτισμικό κεφάλαιο της κοινότητας 36. Οι κατά καιρούς ταξινομήσεις που έχουν προταθεί παρουσιάζουν, λίγο ως πολύ, δυσχέρειες, λόγω του μεγέθους και της ποικιλίας 37 του υλικού αλλά και λόγω της ελλειπτικότητας και της μεταφορικής σημασίας των καταριστικών εκφωνημάτων38. Ο Νικόλαος Πολίτης διέκρινε τέσσερις ομάδες με κριτήριο την κατεύθυνση της κατάρας προς: α) την ψυχή, β) τα υλικά ωφελήματα, γ) τα ηθικά ωφελήματα και δ) τα σωματικά παθήματα του ανθρώπου. Ο ΢τίλπων ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 138.

PIERRE BOURDIEU, Γλώσσα και συμβολική εξουσία, Ινστιτούτο του βιβλίου Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1999, σελ. 33-34.

34 PIERRE BOURDIEU, ό.π., σελ. 49.

35 PIERRE BOURDIEU, ό.π., σελ. 33.

36 Βλ. και ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 162.

37 Όπως σημειώνει ο Δ. Λουκάτος, όσο σχετικότερες είναι οι επικοινωνίες των ανθρώπων και όσο συχνότερες οι δοσοληψίες τους, τόσο και οι εκφράσεις της ευχής και της κατάρας ακούγονται ποικίλες και παραστατικότερες. Βλ. ΔΗΜΗΣΡΙΟ΢ ΢. ΛΟΤΚΑΣΟ΢, ό.π., σελ. 108.

38 ΢ΣΙΛΠΨΝ Π. ΚΤΡΙΑΚΙΔΗ΢, ό.π., σελ. 113, 117.

32 33

236

Θεματική ταξινόμηση της νεοελληνικής κατάρας

Κυριακίδης σημειώνει ότι η συγκεκριμένη κατάταξη είναι βέβαια ορθή, αλλά όχι τόσο χρηστική. Ψστόσο, επειδή οποιαδήποτε άλλη προσπάθεια ταξινόμησης με διαφορετικά κριτήρια (όπως είναι οι περιστάσεις εκφοράς, ο τελικός αποδέκτης ή η λέξη-κλειδί της κατάρας39) φαίνεται να δημιουργεί επίσης προβλήματα, προτείνει τη θεματική ταξινόμηση του Νικόλαου Πολίτη, χωρίς όμως να αποκλείει τυχόν εμπλουτισμό της ή μια διαφορετική υποδιαίρεση, αν το εκάστοτε υλικό επιβάλλει κάτι τέτοιο. Γεγονός, πάντως, είναι ότι, ανεξάρτητα από την ταξινόμηση που κάθε φορά επιχειρείται40, το σύνολο αυτών των εκφωνημάτων εκφράζει, διαχρονικά και διατοπικά, την κοσμοθεωρία και τη στάση μιας κοινότητας για τα μέγιστα δεινά που προκαλούν φόβο και αποστροφή σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο41.

Θεματική ταξινόμηση της απεραθίτικης κάταρας Οι απεραθίτικες κατάρες, οι κάταρες, έχουν χαρακτήρα περιστασιακό και αυτοσχεδιαστικό. Φαρακτηρίζονται από σημασιολογική κλιμάκωση, ακρίβεια και παραστατικότητα όσον αφορά την έκφρασή τους. Η εικονοποιία τους έχει έντονα νατουραλιστικά στοιχεία, ενώ έχουν άλλοτε δηλωτική και άλλοτε συνυποδηλωτική σημασία42. Καλύπτουν τον κύκλο της ζωής και του θανάτου, όλο το φάσμα της ατομικής και συλλογικής δραστηριότητας του Απεραθίτη. ΢υνεπώς, μέσα από αυτές μπορούμε να προσεγγίσουμε το πολιτισμικό κεφάλαιο τ’ Απεράθου. Επιχειρώντας μια πρώτη θεματική ταξινόμηση του υλικού που συγκεντρώσαμε43, παρατηρούμε ότι οι απεραθίτικες κατάρες αποτελούν μορφές μόλυνΣτο ίδιο, σελ. 115-117· Πρβ. επίσης ΔΗΜΗΣΡΙΟ΢ ΢. ΛΟΤΚΑΣΟ΢, ό.π., σελ. 108-109. Ο Ε. Αυδίκος προτείνει μια τριμερή ταξινόμηση των καταρών της Καρπάθου: α) κατάρες που αφορούν την ψυχή, β) κατάρες που αφορούν το σώμα και γ) κατάρες που αφορούν την προκοπή του αποδέκτη. Βλ. ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 162 κ.εξ.

41 ΔΗΜΗΣΡΙΟ΢ ΢. ΛΟΤΚΑΣΟ΢, ό.π., σελ. 107· ΢ΣΙΛΠΨΝ Π. ΚΤΡΙΑΚΙΔΗ΢, ό.π., σελ. 116.

42 Πρβ. ΘΑΝΑ΢Η΢ ΠΟΛΙΣΗ΢, «Οι κατάρες της ΢αμοθράκης», ό.π., σελ. 261-262· ΘΑΝΑ΢Η΢ ΠΟΛΙΣΗ΢, «Κλιμάκωση του κακού και ποιητική ουσία στον λαϊκό προφορικό λόγο. Οι κατάρες της ΢αμοθράκης», ό.π., σελ. 270-273.

43 Και στο δικό μας παράδειγμα η θεματική ταξινόμηση φαίνεται πως δεν μπορεί να εμβαθύνει επαρκώς στις λεπτές εκφάνσεις και λειτουργίες της απεραθίτικης κατάρας. Για παράδειγμα, παρατηρήσαμε ότι είναι επίσης εφικτή η ταξινόμηση του υλικού με κριτήρια λειτουργικά και υφολογικά. Τπό αυτή την οπτική, θα μπορούσαμε να διακρίνουμε: α) κατάρες που έχουν αρνητικό φορτίο και λειτουργούν ως εργαλεία τιμωρίας (πρόκειται δηλαδή για κατάρες «βαριές», αυτές που χαρακτηρίζουν ως βαριοτρομασμένες), β) καλοπροαίρετες κατάρες, που εκφέρονται μέσα στα πλαίσια του οικείου και αστείου ύφους ανάμεσα στους συνομιλητές (τις οποίες μάλιστα οι πληροφορητές δεν τις θεωρούν ουσιαστικά κάταρες· π.χ. «Που να σου ’ρθει το μορικάτο σου», «Ψ που να σο’ ’ρθει το γλυκύ σου», «Που να σε κωλοσέρνει κόκκινος μελίdακας και να σε σκιάξει όξω», «Που να σε φαν’ οι ψύλλοι», «Που να σου δώσει η μούλα», «Που να σε πάρει ο αέρας και να μη φυσά», «Και πο ’ν’ είχες μια φόλα», «Άλι που να τόνε δω και να βαρεί όσο βαρεί ένα φτερό τση όρνιθας» 39 40

237

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

σης44, άμεσες ή έμμεσες βολές προς το ατομικό και κοινωνικό στάτους του προσώπου εναντίον του οποίου εκφέρονται. Σο ατομικό στάτους αφορά: α) τη σχέση του ανθρώπου με τον Θεό, την επιρροή του Διαβόλου στο σώμα, τον νου και την ψυχή του, την επίγεια αλλά και τη μετά θάνατον πορεία της ψυχής του (θρησκευτικό στάτους), β) τη βιολογική, ψυχολογική και διανοητική του κατάσταση (βιολογικό στάτους) και γ) την υλική του ευμάρεια και προκοπή (υλικό στάτους). Οι παραπάνω κατηγορίες απαντούν επίσης και συνδυαστικά 45. Σο κοινωνικό στάτους αφορά την κοινωνική εικόνα του αποδέκτη της κατάρας, όπως αυτή ερμηνεύεται και αξιολογείται από την κοινότητα. Σο κοινωνικό στάτους, βέβαια, είναι άμεσα συνυφασμένο και με το ατομικό στάτους: οποιαδήποτε επίθεση στην ατομική υπόσταση και δραστηριότητα ενός ατόμου αντανακλάται και στο κοινωνικό του γόητρο, το μολύνει εξίσου. Γι’ αυτό και η ταξινόμηση που επιχειρείται δεν χαρακτηρίζεται από στεγανά όρια, καθώς κάτι τέτοιο θα αλλοίωνε τη φύση του καταριστικού λόγου. ΢υμφωνώντας με την προσέγγιση του Ευάγγελου Αυδίκου, θα μπορούσαμε να πούμε ότι και οι απεραθίτικες κατάρες έχουν ως στόχο: α) να στιγματίσουν όσους αγνοούν το πολιτισμικό κεφάλαιο τ’ Απεράθου, β) να συγκροτήσουν μια ιδεολογική αντι-

κ.λπ.), γ) κατάρες-λογοπαίγνια (π.χ. «Ψ μάνα» ― «Άμανος!» / «Δίχως μάνα!», «Όχι» ― «Οχιές να σε φάνε», «Δεν πάω» ― «Πήγαινε, που να σε πάει bούργα», «Θα πάω» ― «Άλι που να σε πάει λάδι», «Σον είδες;» ― «Σύφλες να δει», «Δεν κάθομαι» ‒ «Κάτσε, που να κάτσεις στα καρφιά» κ.λπ.), δ) «αθώες» κατάρες που εκφέρονται με στόχο την αποφυγή ή τον μετριασμό μιας «βαριάς» κατάρας (π.χ. «Που να σε κάψει το κρομμύδι», κλπ.), ε) κατάρες που εντάσσονται σε καταριστικό ζεύγμα (αντικατάρες· π.χ. «Απάνω σου να πκιάσουνε», «Απάνω σου να πέσει», «Ό,τι μου μελετάς να πάθεις», «Που να φάει η φάουσα το στόμα σου», «Που να φάει το καρφί τη ρίζα τση γλώσσας τση», «Άλι που να φάει η σαπίλα τη γλώσσα σου», «Βουβές να τσοι δω που καταριόdαι», κλπ.), στ) αυτοκατάρες (π.χ. «Που να μη σε χαρεί η μάνα σου, παιδί μου», «Σύφλες», κλπ.). Όπως σημειώνει ο Ε. Αυδίκος, η κατάρα δεν ταξινομείται αποκλειστικά ως ένα εργαλείο τιμωρίας, αλλά μετασχηματίζεται σε μορφολογικό γνώρισμα του καθημερινού τρόπου επικοινωνίας, που διαμορφώνει το τοπικό ύφος, το οποίο ταυτίζεται με τον χρόνο της σχόλης (κάτι που το παρατηρούμε και εμείς στη β´, γ´, δ´ και στ´ περίπτωση). Βλ. ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 158-161. Πρβ. επίσης και ΚΨΝ΢ΣΑΝΣΙΝΟ΢ Γ. ΚΛΟΤΒΑΣΟ΢, ό.π., σελ. 482-489, 517-519· ΚΤΡΙΑΚΗ ΧΑΡΡΟΤ και ΓΙΨΡΓΟ΢ ΧΑΡΡΟ΢, Τα αποραβδίδια. Λαογραφία Κορώνου, Graphopress, Αθήνα, 2010, σελ. 329-330· ΘΑΝΑ΢Η΢ ΠΟΛΙΣΗ΢, «Οι κατάρες της ΢αμοθράκης», ό.π., σελ. 257, 260-261· ΘΑΝΑ΢Η΢ ΠΟΛΙΣΗ΢, «Κλιμάκωση του κακού και ποιητική ουσία στον λαϊκό προφορικό λόγο. Οι κατάρες της ΢αμοθράκης», ό.π., σελ. 263-264, 270.

44 Πρβ. ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 162.

45 Παρατηρήθηκαν δηλαδή κατάρες, που λόγω της δισημίας τους, θα μπορούσαν να αναφέρονται παράλληλα: α) στο υλικό και θρησκευτικό στάτους του ατόμου (π.χ. «Διαόλοι να κάτσουνε στα τέσσερα καdούνια του ματζέ σου», κλπ.), β) στο υλικό και βιολογικό στάτους του ατόμου (π.χ. «Άλι που να μην έbει τίοτα άλλο μέσα (ενν. στο σπίτι) μόνου τα εξεφτέρια», κλπ.) και γ) στο θρησκευτικό και βιολογικό στάτους του ατόμου (π.χ. «Σο μαύρο, θεϊκό, κακόν αστροπελέκι να τονε κάψει», «Να πέσει πύρινο θεϊκό αστροπελέκι και να τονε ανελαbήσει», «Να πέση πύρινος ποταμός και να τον κάψη», «Υωθιά να σε κάψει», «Που να σε φάει η ανελαbή», «Που να τονε φάει ο σηληνιασμός», «Να βγαίνουν οι αφροί από το στόμα του», «Άλι που να αφροταράζεις», «Που να του διαβάζουνε», «Άλι που να σε περάσουνε απ’ τη gουλούρα του Αγίου Παχουμίου», «Που να σε περάσουνε από τη gουλούρα», κλπ.).

238

Θεματική ταξινόμηση της νεοελληνικής κατάρας

δομή, που προφυλάσσει και προειδοποιεί για τις ενδεχόμενες επιπτώσεις από την εναντίωση στο πλέγμα των κοινωνικών σχέσεων και συμπεριφορών, γ) να εξοντώσουν και να περιθωριοποιήσουν αυτούς που τελικά τολμούν να αντισταθούν46.

Κατάρες προς το ατομικό στάτους του Απεραθίτη Κατάρες προς το θρησκευτικό στάτους του Απεραθίτη. ― Ένας μεγάλος αριθμός απεραθίτικων καταρών οργανώνεται γύρω από το δίπολο Θεός-Διάβολος. Οι κατάρες αυτές αναφέρονται στην τιμωρητική παρέμβαση του Θεού ή του Διαβόλου πάνω στο σώμα και στην ψυχή του αποδέκτη της κατάρας. Η παρέμβαση αυτή αφορά τόσο την επίγεια όσο και τη μετά θάνατον ζωή. Οι κάταρες που σχετίζονται με το θρησκευτικό στάτους του Απεραθίτη στοχεύουν στον κλονισμό του δεσμού του με το θείο. Εκφράζουν επίσης τον τρόπο που η κοινότητα προσλαμβάνει την έννοια, τη λειτουργία και τη δύναμη του θείου μέσα στην καθημερινή της δραστηριότητα. Για τους Απεραθίτες, ο Θεός είναι ο απόλυτος κυρίαρχος, ο διαμεσολαβητής των ανθρώπινων σχέσεων, ο εγγυητής του δικαίου· αυτός που προστατεύει τους αδύναμους και τους αδικημένους, αυτός που επιβραβεύει τους θεοσεβούμενους 47. Για τον λόγο αυτό, οι κατάρες που τον επικαλούνται εκφράζουν την προσδοκία του Απεραθίτη ότι αυτός που τον έβλαψε θα «πληρώσει» και έτσι θα αποκατασταθεί το ηθικό δίκαιο48: «Οργή Θεού να ’ναι πάνω dου», «Θώριε, Θεέ»49, «Ψ που να χάση ο Θεός ταχνάρια ντου» 50, «Ο Θεός να σου πλερώση»51, «Ψ! που να τον εύρη ο Θεός και να τονε κρίνει»52, κλπ.

ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 149, 162. Πρβ. ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 138-139, 143-145.

48 Πρβ. ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 145.

49 Καταγράφει η Δ. Ζευγώλη-Γλέζου: «*...+ Ο ένας ήτονε στραβός, ο άλλος είχε dα μάθια dου, κι’ εφτός πούχε dα μάθια ’μοίραζε dο έννημα κι’ ήβανεν ένα bινάκι μες στου στραβού το τσουβάλι και δυο μες στο δικό dου, λέει “Θώριε, στραβέ”. Λέει “Θώριε, Θεέ”. Εέμισε dου στραβού το τσουβάλι ενώ μες στο δικό dου δεν εφαίνουdανε. Λέει “Λάθος εκάμαμε, στραβέ”. Λέει “Α dόκαμες, τόκαμες μοναχός σου”. *<+». ΢ημειώνοντας τη φράση «Θώριε, Θεέ», η Δ. Ζευγώλη-Γλέζου σχολιάζει: «Εγώ δεν βλέπω έλεγε μ’ αυτό ο στραβός, αλλά βλέπει ο Θεός. Αν δηλαδή με γελάσεις έχε το κρίμα.» Βλ. ΙΛΝΕ (Ιστορικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής), ΚΕΝΔΙ (Κέντρο Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων της Ακαδημίας Αθηνών), χφ. 561, σελ. 174 (Απείρανθος Νάξου, Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου, 1935).

50 Χηφιακή Βιβλιοθήκη «Πέργαμος», Λαογραφικό Αρχείο και Μουσειακή ΢υλλογή του Πανεπιστημίου Αθηνών, χφ. 366, σελ. 50 (Απείρανθος Νάξου Κυκλάδων, ΢οφία Μυτιληναίου, 1968).

51 ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, Λαογραφικά Σημειώματα, τόμ. Α´, Αθήνα, 1950, σελ. 56.

52 ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 80.

46 47

239

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Εκφέροντας την κατάρα το πρόσωπο αυτό νιώθει ότι αποδίδεται θεϊκή δικαιοσύνη, κάτι που σύμφωνα με τα ανθρώπινα μέτρα δεν θα γινόταν53. Η οξεία τιμωρητική διάθεση του Θεού ισορροπεί με την έννοια του Αγαθού και του Καλού, όσο και αν αυτό φαίνεται αντιφατικό. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η θέαση του Θεού ως τιμωρού και ως εκδικητή λειτουργεί ως ιδεολογικός μηχανισμός επαπειλούμενης βίας για την οργάνωση της αντίστασης αυτών που έχουν υποστεί μια βλάβη· έχει, με άλλα λόγια, αντιστικτική δράση 54. Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι στις απεραθίτικες κατάρες που γίνεται επίκληση του Θεού σπάνια επιχειρείται η υπαγόρευση εξειδικευμένων τρόπων τιμωρίας, κάτι το οποίο ωστόσο παρατηρείται στις κατάρες που γίνεται επίκληση του Διαβόλου. Οι τελευταίες είναι συγκριτικά πιο οξείς, ακριβείς και παραστατικές. Αυτός που εκφέρει την κάταρα εστιάζει σε ένα συγκεκριμένο μέρος του σώματος ή στην ψυχή αυτού που τον έβλαψε και ζητά την απόλυτη επιρροή ή καταστροφή του από τον Διάβολο. Ουσιαστικά, συγκροτείται εικονοποιΐα, καθώς ο Διάβολος προκαλείται να φωλιάσει μέσα τους 55: «Που να ’ναι διαόλοι μες στα δυο σου μάθια», «Οι διαόλοι να ’ναι απάνω στα φρύδια τζη», «Οι διαόλοι στα κόκαλά σου», «Που να ’ναι διαόλοι μες στις φλέες (= φλέβες) σου», «Ο διάοdρος (= διάβολος) μες στις φλέες σου», «Διαόλοι μες στη gοιλιά, μες στη μέση σου, μες στη gεφαλή σου, μες στα μάθια σου», «Διαόλοι να ’ναι πάνω στα χέρια σου», «Που να κάτσουν οι διαόλοι απάνω στσοι ρώες τω δαχτυλιώ τζη *<+»56, «Διαόλοι να ’ναι μες στα ποδάρια σου *<+», «Οι διαόλοι νάναι μες στσοι ρώες τω βυζώ τζη»57, «Που νάν’ οι διαόλοι μες στα ρωαλίδια (= ρώγες του στήθους) τζη»58, «Που να ’ναι διαόλοι μες στη ψυχή σου», κλπ.59. Σο πρόσωπο που εκφέρει την κατάρα δεν νοιάζεται για την αποκατάσταση της αδικίας που έχει υποστεί. Ουσιαστικά ζητά την τιμωρία, την καταστροφή, τον εξοβελισμό του δέκτη από τη θρησκευτική κοινότητα. Ζητά τη θρησκευτική του περιθωριοποίηση60. Αυτό ασφαλώς οδηγεί και στην αποδόμησή του· ο αποδέκτης της κατάρας δεν είναι πια ένα έμφρον και αυτόνομο ον, καθώς πλέον το σώμα και η ψυχή του παραδίδονται και ελέγχονται από τον Διάβολο61: «Αλλοί που να διαμάχουνται οι διαόλοι μέσαν του» 62, «Που να τονε πά-

Πρβ. ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 143. Βλ. σχετικά ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 144-145.

55 Πρβ. ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 147.

56 ΙΛΝΕ, ό.π., χφ. 561, σελ. 395 (Απείρανθος Νάξου, Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου, 1935).

57 ΙΛΝΕ, ό.π., χφ. 561, σελ. 395 (Απείρανθος Νάξου, Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου, 1935).

58 ΙΛΝΕ., ό.π., χφ. 561, σελ. 397 (Απείρανθος Νάξου, Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου, 1935).

59 Πρβ. επίσης τις κατάρες «Διάολε παρέ σε!», «Διαόλοι απάνω ντου!», «Διαόλοι μέσα ντου!», «Διαόλοι στη γκορμαλιά ντου!», «Διαόλοι στη ράχη ντου», «Διαόλοι στσι φτέρνες του», κλπ., όπως απαντούν στον Κυνίδαρο της Νάξου. Βλ. ΚΨΝ΢ΣΑΝΣΙΝΟ΢ Γ. ΚΛΟΤΒΑΣΟ΢, ό.π., σελ. 484.

60 Πρβ. ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 146.

61 Πρβ. ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 148.

62 ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 75.

53 54

240

Θεματική ταξινόμηση της νεοελληνικής κατάρας

ρουν οι αντιμάρτυροι (= δαίμονες)» 63, «Να σε καβαλλικέψη ο δαίμονας»64, «Oι καλές κιουράδες (= δαίμονες, ξωτικά, νεράιδες) να σε πάρουσι» 65, «Που να τόνε κουdήσουν οι καλές κιουράδες», «΢τον αύριστο!»66, «΢την αυρισά!»67, «Να πάρουν οι διάολοι το βάφτισμά σου» 68, «Να σε παρ’ ο διάτανος»69, «Ο διάολος να πάρη την ψυχή σου»70, «Άμετε στσοι χίλιοι», κλπ.71. Η απεραθίτικη κατάρα γίνεται ακόμα πιο βαριοτρομασμένη, όταν αυτός που την εκφέρει ζητά την ανώμαλη μετάβαση της ψυχής του αποδέκτη στον άλλο κόσμο, τη σκύλευση του σώματος αλλά και τη μετά θάνατον τιμωρία της ψυχής του. Ο αποδέκτης της κατάρας, αποτυγχάνοντας την ομαλή του ενσωμάτωση στον κόσμο των νεκρών, τίθεται στο κοινωνικό περιθώριο ως μνήμη, ενώ η οικογένειά του αποκτά το στίγμα του δικού του κοινωνικού διασυρμού72: «Αλλοί που να ψυχομαχεί 40 μερόνυκτα κι α’ δε τονε πατήσου απάνω στο στομάχι με το ’όνατο να μη ξεψυχήσει να μην έβγει η ψυχή από μέσα στο στόμα ντου»73, «Άλι που να σε αgελοκόψει»74, «Που να μη bαραδώσει με καλό σαλαμέdι (= σωτηρία, καλή έκβαση, καλή στράτα)», «Που να τονε θάψουνε ζωντανό»75, «Να του βγάλουν οι κοράκοι τα μάθια του»76, «Που να φάνε οι κοράκοι τη gορμαλιά dου», «Που να σε τραβούνε οι σκύλοι», «Άλι, κακοθάνατη, που να σε ανεξερνά η ’ης»77, «Που να μη λιώσεις, κακοθάνατε», «Που να μη λύσεις (= λιώσεις)», «Ο Θεός να σαφορέσει και να μη σε λύσει η ης»78, «Που να τον ανοίξουνε ανέgιο ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 78. Χηφιακή Βιβλιοθήκη «Πέργαμος», Λαογραφικό Αρχείο και Μουσειακή ΢υλλογή του Πανεπιστημίου Αθηνών, χφ. 368, σελ. 44 (Απείρανθος Νάξου Κυκλάδων, Ειρήνη Μακροπούλου, 1968).

65 ΓΕΨΡΓΙΟ΢ Δ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, «Γλωσσικά φαινόμενα από τα ιδιώματα της Νάξου», Mélanges Octave et Melpo Merlier, τόμ. II, Athènes, 1976 (τώρα στο ΓΕΨΡΓΙΟ΢ Δ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, «Γλωσσικά φαινόμενα από τα ιδιώματα της Νάξου», στο Μ. ΒΑΡΔΑΝΗ΢ κ.ά. [επιμ.], Φιλολογικά και Λαογραφικά Μελετήματα, Αθήνα, 2006, σελ. 24).

66 ΙΛΝΕ, ΚΕΝΔΙ, χφ. 1192, σελ. 265 (Απείρανθος Νάξου, Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου).

67 ΙΛΝΕ, ό.π., χφ. 1192, σελ. 284 (Απείρανθος Νάξου, Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου).

68 ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 72.

69 Στο ίδιο, σελ. 72.

70 Στο ίδιο, ό.π., σελ. 72.

71 Πρβ. επίσης την κατάρα «Εόλοι (= διάβολοι) τον ψόφο σου», όπως απαντά στον Δανακό και στο Υιλώτι της Νάξου. Βλ. ΚΛ (Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών), χφ. 2342, σελ. 362, 371 (Νάξος, ΢τέφανος Ήμελλος, 1960).

72 Πρβ. ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 163· ΘΑΝΑ΢Η΢ ΠΟΛΙΣΗ΢, «Οι κατάρες της ΢αμοθράκης», ό.π., σελ. 260· ΘΑΝΑ΢Η΢ ΠΟΛΙΣΗ΢, «Κλιμάκωση του κακού και ποιητική ουσία στον λαϊκό προφορικό λόγο. Οι κατάρες της ΢αμοθράκης», ό.π., σελ. 268-269.

73 ΝΙΚΟ΢ Α. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, Η Απείρανθος (Ιστορία-Μνημεία-Λαογραφία), ΠΛΟΑ (Πολιτιστικός Λαογραφικός Όμιλος Απειράνθου), Αθήνα, 1985, σελ. 243.

74 Βλ. σχετικά ΝΙΚΟ΢ Α. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, ό.π., σελ. 243, 253.

75 ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 78.

76 Πρβ. νεκροφάνεια. Βλ. ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 77.

77 Πρβ. την κατάρα «Η γης να τον ανεξεράση». Βλ. ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 76.

78 Χηφιακή Βιβλιοθήκη «Πέργαμος», ό.π., χφ. 366, σελ. 50 (Απείρανθος Νάξου Κυκλάδων, ΢οφία Μυτιληναίου, 1968).

63 64

241

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

(= ανέγγιχτο, ολόκληρο, άλιωτο)», «Αφορεσμένο να σε βγάλουσι»79, «Ο δαίμονας να πάρη το ψυχάρι σου»80, «Σόσος άγγελος να πάρη τη ψυχή του»81, «Σόση καλή ψυχή νάχη»82, «Που νάχη την πίσσα παράδεισο»83, κλπ. Κατάρες προς το βιολογικό στάτους του Απεραθίτη. ― Ένας πολύ μεγάλος αριθμός καταρών σχετίζεται με τη σωματική, ψυχολογική και διανοητική ζημία και μόλυνση του αποδέκτη, την όποιας μορφής απώλεια και τον ποικίλου βαθμού κλονισμό της φυσικής του κανονικότητας. ΢ε αυτή την περίπτωση (όπως και στις επόμενες κατηγορίες) δεν είναι ο Θεός ή ο Διάβολος που συντελούν στη βιολογική εξασθένιση και καταστροφή του αποδέκτη της κατάρας. Αντιθέτως, ο ίδιος ο εκφέρων την κατάρα παίρνει τη θέση του δικαστή και του τιμωρού· γίνεται ο ίδιος εντολέας των δυνάμεων του κακού που συντάσσει εναντίον του αντιπάλου του. Και πλέον αυτή η δύναμη του καταριστικού του λόγου γίνεται πράξη πάνω στο σώμα και στον νου τού αποδέκτη της κατάρας, η οποία εντέλει συντελεί στην κοινωνική του αποδόμηση και περιθωριοποίηση. Οι κατάρες που πλήττουν το βιολογικό στάτους του Απεραθίτη εντάσσονται μέσα στο συνεχές της ζωής και του θανάτου. Ο εκφέρων την κατάρα ζητά να πληγεί ο αντίπαλός του από ασθένειες (θανατηφόρες ή μη, ανίατες) που σχετίζονται με το σώμα και τον νου του, με τα ζωτικά του όργανα (καρδιά, συκώτι, κοιλιά, εντερικό σύστημα, γεννητικά όργανα, κλπ.) ή άλλα μέρη του σώματός του (τα μάτια, το κεφάλι, τον λαιμό, τη γλώσσα, τα άνω και κάτω άκρα, κλπ.): «Που να τα φάει στον ανάλατο φιδέ», «Ανάσκελα να τα φάσι», «Που να σε φάει το κρεβάτι», «Άλι που να σε φάει το χτικιό», «Άλι που να τόνε φάει η θέρμη», «Που να τονε πιάση τούρκικο τιναχτό (= θέρμη)» 84, «Άλι που να βγάλει μελιγγίτη», «Που να τόνε φάει η λούβα (= λέπρα)» 85, «Που να σε φάει ο (μαύρος) καρκίνος», «Που να σε φάει το κακό σπειρί», «Που να βγάλεις καρφί (= κακό σπειρί, άνθρακας)»86, «Που να σου κεdηθού’ gαρφκιά»87, «Να του κεdηθούνε περόνια»88, «Που να σε φα’ dα ελατζίκια (= κακά σπειριά)» 89, «Που

Χηφιακή Βιβλιοθήκη «Πέργαμος», ό.π., χφ. 366, σελ. 50 (Απείρανθος Νάξου Κυκλάδων, ΢οφία Μυτιληναίου, 1968).

80 Χηφιακή Βιβλιοθήκη «Πέργαμος», ό.π., χφ. 368, σελ. 44 (Απείρανθος Νάξου Κυκλάδων, Ειρήνη Μακροπούλου, 1968).

81 ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 79.

82 ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 79. Πρβ. επίσης την κατάρα «Ετσά και καλή ψυχή να ’χει!», όπως απαντά στον Κυνίδαρο της Νάξου. Βλ. ΚΨΝ΢ΣΑΝΣΙΝΟ΢ Γ. ΚΛΟΤΒΑΣΟ΢, ό.π., Αθήνα, 2011, σελ. 485.

83 ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 78-79.

84 ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 78.

85 ΓΕΨΡΓΙΟ΢ Δ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, «Γλωσσικά φαινόμενα από τα ιδιώματα της Νάξου», ό.π., σελ. 22.

86 ΙΛΝΕ, ΚΕΝΔΙ, χφ. 556, σελ. 363 (Απείρανθος Νάξου, Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου, 1935).

87 ΙΛΝΕ, ό.π., χφ. 556, σελ. 498 (Απείρανθος Νάξου, Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου, 1935).

88 «Περόνια λέμε τα καρφιά. Όχι πάλι και τα καρφιά, μα κάτι που δεν ξέρομε. Σο λέμε στις κατάρες. “Να του κεdηθούνε περόνια.” Σι είν’ αυτά; Κακά σπειριά; Βρήσκεται η λέξις σε πολλά δημο79

242

Θεματική ταξινόμηση της νεοελληνικής κατάρας

να σε φάνε οι μαύρες θανατούλες (= κακά σπειριά)», «Που να λιώσου’ / ρέψου’ dα συκώθια dου»90, «Άλι που να σε φάει το σκουλαμέdο (= βλενόρροια)»91, «Που να του ’ρθει κόρπος (= συγκοπή)» 92, «Που να χυθεί το μάτι dου», «Που να βγάλου dα περόνια τα μάθια dου», «Σύφλες»93, «Που να φάει η φάουσα (= φαγέδαινα) το στόμα σου»94, «Που να βγάλει μια θανατούλα μες στο στόμα», «Ανεμιλησά να σο’ ’ρθει»95, «Βούβα»96, «Σύφλες», «Η ακουή σου νά βγει» 97, «Που να πεις από πλευρού (= να γυρίσει το στόμα προς τα πλευρά σου, προφανώς από εγκεφαλικό)»98, «Άλι που να προπατείς και ν’ αξανοίεις από πίσω», «Που να δω το στόμα σου στο gούτικά (= σβέρκο) σου», «Ε που να πιαστού’ dα χέρια σου», «Άλι που να δω τα δαχτύλια σου με τα πετσά / με τα πετσάκια (= πετσί)», «Άλι που να σε φαν’ οι φέστουλες (= δερματικό νόσημα)», κλπ. Παρατηρούνται επίσης κάταρες που σχετίζονται με μόνιμες αναπηρίες και τραυματισμούς (θανάσιμους ή μη), ενίοτε σύμφωνα με το παράδειγμα άλλων ανθρώπων που είχαν ανάλογη μοίρα, και συνεπώς, ανάλογη κοινωνική αξιο-

τικά τραγούδια. Άλλη κατάρα: “Που να βγάλου dα περόνια τα μάθια dου” [...].» Βλ. ΙΛΝΕ, ό.π., χφ.

556, σελ. 379 (Απείρανθος Νάξου, Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου, 1935).

89 Πρβ. τις κατάρες «Ψ που να βγάλη μαύρα ελαντζίκια», «Αλλοί που να βγάλης μαύρα ελαντζίκια» και «Να βγάλη μαύρα ελαντζίκια». Βλ. Χηφιακή Βιβλιοθήκη «Πέργαμος», ό.π., χφ. 366, σελ. 49 (Απείρανθος Νάξου Κυκλάδων, ΢οφία Μυτιληναίου, 1968)· ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 77.

90 Πρβ. «Μουρέ, αδικοθάνατε, που να κακοθανατίσης, ρεψόσκωτε, που να ρέψου dα συκώθια σου». Βλ. ΔΗΜΗΣΡΙΟ΢ Β. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ΢, «Περί του γλωσσικού ιδιώματος Απειράνθου Νάξου», Αθηνά 56, Η εν Αθήναις Επιστημονική Εταιρεία, Αθήνα, 1952, σελ. 258.

91 Πρβ. την κατάρα «Σο σκουλαμέdο να τονε φάει το bαλιάθρωπο». Βλ. ΙΛΝΕ, ό.π., χφ. 561, σελ.

519 (Απείρανθος Νάξου, Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου, 1935).

92 Πρβ. επίσης την κατάρα «(Που) να του ’ρθει κόρπος!», όπως απαντά στον Κυνίδαρο της Νάξου. Βλ. ΚΨΝ΢ΣΑΝΣΙΝΟ΢ Γ. ΚΛΟΤΒΑΣΟ΢, ό.π., 2011, σελ. 482.

93 Πρβ. επίσης την κατάρα «(Που) να δει τσ(ι) αΰλες» (= να δει τύφλες), όπως απαντά στον Κυνίδαρο της Νάξου. Βλ. ΚΨΝ΢ΣΑΝΣΙΝΟ΢ Γ. ΚΛΟΤΒΑΣΟ΢, ό.π., σελ. 471, 482.

94 Πρβ. τις κατάρες «Η φάουσα να φάει το στόμα σου» και «Η φάουσα ― φάγουσα ― να φάη το στόμα του». Βλ. Χηφιακή Βιβλιοθήκη «Πέργαμος», ό.π., χφ. 366, σελ. 50 (Απείρανθος Νάξου Κυκλάδων, ΢οφία Μυτιληναίου, 1968)· ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 76. Πρβ. επίσης την κατάρα «(Που) να βγάλει φάουσα», όπως απαντά στον Κυνίδαρο της Νάξου. Βλ. ΚΨΝ΢ΣΑΝΣΙΝΟ΢ Γ. ΚΛΟΤΒΑΣΟ΢, ό.π., σελ. 471, 482.

95 Πρβ. την κατάρα «Ανεμιλησά να τώρθη». Βλ. Χηφιακή Βιβλιοθήκη «Πέργαμος», ό.π., χφ. 366, σελ. 49 (Απείρανθος Νάξου Κυκλάδων, ΢οφία Μυτιληναίου, 1968)· ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ.

76. Πρβ. επίσης την κατάρα «Ανεμιλησά να του ’ρθει!», όπως απαντά στον Κυνίδαρο της Νάξου. Βλ. ΚΨΝ΢ΣΑΝΣΙΝΟ΢ Γ. ΚΛΟΤΒΑΣΟ΢, ό.π., σελ. 483.

96 Πρβ. επίσης τις κατάρες «(Που) να βγάλει (τη) βούβα!» και «Βούβα να σου ’ρθει / να βγάλεις», όπως απαντούν στον Κυνίδαρο και στην Κόρωνο της Νάξου, αντίστοιχα. Βλ. ΚΨΝ΢ΣΑΝΣΙΝΟ΢ Γ. ΚΛΟΤΒΑΣΟ΢, ό.π., σελ. 482· ΚΤΡΙΑΚΗ ΧΑΡΡΟΤ και ΓΙΨΡΓΟ΢ ΧΑΡΡΟ΢, ό.π., σελ. 329.

97 Πρβ. επίσης την κατάρα «Άλι που να ’βγουν ντα αυτιά σου», όπως απαντά στην Κόρωνο της Νάξου. Βλ. ΚΤΡΙΑΚΗ ΧΑΡΡΟΤ και ΓΙΨΡΓΟ΢ ΧΑΡΡΟ΢, ό.π., σελ. 330.

98 Πρβ. την κατάρα «Από πλευρού να πη». Βλ. ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 76.

243

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

λόγηση99: «Που να δω τα χέρια σου σα dου Διαλεχτοϊάννη» 100, «Που να δω τα χέρια σου σα dου Μάρκου»101, «Που να δω το στόμα σου σα τζη Καλής του Παπά»102, «Που να δεις το θάνατο του Σζηρίτη»103, «Ψ που να κυνηάς το Gαμαϊάννη και να μη dονε πκιάνεις» 104, κλπ. Οι απεραθίτικες κατάρες αποκτούν μεγαλύτερη οξύτητα όχι μόνο όταν ζητούν τον θάνατο του αντιπάλου 105, αλλά και όταν επικαλούνται τον σωματικό και ψυχολογικό βασανισμό του, τη φυσική, διανοητική και ψυχολογική ταλαιπωρία και εξόντωσή του (σε συνάρτηση πολλές φορές με τη γεωμορφολογία του τόπου): «Άλι που να σε δω λωλό», «Που να τήνε δέσουνε μ’ ένα gάβο του παποριού και να τόνε σπάσει», «Που να μη σε θε’ dα ρούχα σου»106, «Που να σε σκοτώσου’ dα δυο σου χέρια», «Που να κάτσεις στα καρφκιά και στα περόνια», «Άλι που να βραχοδέρνεσαι», «Που να βραχοματοκυλιστής κακοθάνατε» 107, «Άλι που να πέσεις απ’ τα gρεμνά τσ’ Αϊάς Ειρήνης», κλπ. Πολλές φορές οι κάταρες επικαλούνται τον επώδυνο τραυματισμό, τον ξαφνικό, κακό και άδικο θάνατο του αντιπάλου 108, κάθε τύπο θανάτου που δεν αποτελεί θέλημα Θεού: με όπλα, με εργαλεία, με αντικείμενα και όργανα που βρίσκονται στον στενό κύκλο της ατομικής δραστηριότητας και της συλλογι99 Πρβ. ΘΑΝΑ΢Η΢ ΠΟΛΙΣΗ΢, «Οι κατάρες της ΢αμοθράκης», ό.π., σελ. 261· ΘΑΝΑ΢Η΢ ΠΟΛΙΣΗ΢, «Κλιμάκωση του κακού και ποιητική ουσία στον λαϊκό προφορικό λόγο. Οι κατάρες της ΢αμοθράκης», ό.π., σελ. 270-271· ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 168.

100 «Δεν εκουνιόdανε τα χέρια dου. Δεν εbόρειε να κάμει τίοτα» *<+ «Ο Διαλεχτοϊάννης εδιάηκε να κλέψει και του βάλανε χειροπέδες. Και του ’πανε, λέει, αύριο στσοι δέκα η ώρα να περάσεις να στσοι βγάλουνε και δεν εδιάηκε κι επομείνα’ dα χέρια dου εκεί ’ια ’ε».

101 «Σου Μάρκου τα χέρια τα κόψανε. ΢τη gλεψά ήτονε και του τα κόψανε. Κι όχι οι ’ιατροί! Εκείνοι που τόνε πκιάσανε του βάλα’ dα χέρια dου όπως είναι αυτό και του κόψανε τα χέρια dου.»

102 Η Καλή του Παπά ήταν βουβή.

103 Πρβ. την κατάρα «Που να δης το θάνατο του Σζηρίτη». Βλ. Χηφιακή Βιβλιοθήκη «Πέργαμος», ό.π., χφ. 366, σελ. 49 (Απείρανθος Νάξου Κυκλάδων, ΢οφία Μυτιληναίου, 1968)· ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 78. ΢ύμφωνα με τη ΢. Μυτιληναίου και τον Σ. Ζευγώλη, ο Σζηρίτης έπεσε από το όρος Υανάρι. Ψστόσο, οι δικοί μας πληροφορητές δεν είχαν γνώση αυτού του γεγονότος. Καταγράφηκαν οι εξής εκδοχές σχετικά με τον θάνατό του: «Ο Σζηρίτης, εβάλανε φωθιά κι εδιάηκε να τη σβήσει ο κακορίζικος κι εκάηκε. ’Ια ’φτο δα και οι ’υναίκες, ότι να εύρου’ gατιτίς αυτό, εκεί που πρέπει ν’ ακουbήσει και λέει τη gάταρα. Να πάθει ό,τι ’παθε ο Σζηρίτης, να καεί δηλαδή»· «Μονιάτης ήτον’ ευτός. Αλλά ίdα θάνατό ’χε δεν ηξέρει κανείς. Ευτοκτόνησε; Εκρεμάστηκε; Ίdα ’καμε...».

104 «Σο τίοτα που ξέρω είναι, ο πάππος ο Καμαϊάννης επάαινε με δυο μαgούρες και ότι να ’θελε θέλει κανείς να του καταριστεί κανείς, λέει: “Ψ που να κυνηάς το Gαμαϊάννη και να μη dόνε πκιάνεις.” Να dο κυνηάς, λέει, και να μη dόνε πκιάνεις! Δηλαδή να ’ενεί χερότερος απ’ το Gαμαϊάννη και να μην είναι άξος να τόνε πκιάσει στο βάδη.»

105 Πρβ. ΘΑΝΑ΢Η΢ ΠΟΛΙΣΗ΢, «Οι κατάρες της ΢αμοθράκης», ό.π., σελ. 258-259· ΘΑΝΑ΢Η΢ ΠΟΛΙΣΗ΢, «Κλιμάκωση του κακού και ποιητική ουσία στον λαϊκό προφορικό λόγο. Οι κατάρες της ΢αμοθράκης», ό.π., σελ. 265-268.

106 Πρβ. την κατάρα «Που να μην τόνε θένε τα ρούχα του». Βλ. ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 78.

107 ΙΛΝΕ, ό.π., χφ. 561, σελ. 380 (Απείρανθος Νάξου, Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου, 1935).

108 Πρβ. ΘΑΝΑ΢Η΢ ΠΟΛΙΣΗ΢, «Οι κατάρες της ΢αμοθράκης», ό.π., σελ. 260· ΘΑΝΑ΢Η΢ ΠΟΛΙΣΗ΢, «Κλιμάκωση του κακού και ποιητική ουσία στον λαϊκό προφορικό λόγο. Οι κατάρες της ΢αμοθράκης», ό.π., σελ. 268.

244

Θεματική ταξινόμηση της νεοελληνικής κατάρας

κής του δράσης. Σα συγκεκριμένα αντικείμενα μετατρέπονται σε όργανα τιμωρίας και εκδίκησης, καθώς όχι μόνο καθιστούν τον αποδέκτη της κατάρας ανίκανο να εργαστεί, αλλά τον εκμηδενίζουν και τον αποδομούν ως παραγωγική οντότητα109: «Που να σε δω και να μη σε γνωρίσω»110, «Που να κακοφονιαστείς», «Που να πας αδικοθάνατος», «Που να σε φέρουνε κακοθάνατο», «Άλι που να σε φέρουνε απάνω στη τζιβέρα (= αυτοσχέδιο φορείο)», «Που να τόνε φάει τ’ ασμυρίγλι», «Που να σε φαν’ οι δυναμίτες»111, «Που να σε φάει το bικούνι (= εργαλείο σμυριδεργάτη)», «Που να σε φάει ο σβανάς (= εργαλείο γεωργού)», «Που να σε φάει το μάλι χέρι (= είδος όπλου)», «Που να σε φάει το τουφέκι», «Που να σε φάει το bιστόλι», «Άλι που να σε φάν’ οι bάλες (= σφαίρες)», «Που να πέσεις και να μη σηκωθείς», «Άλι που να μη βραδιαστείς», «Άλι που να μη ξημερωθείς», «Που να μη ’εροσύρει (= γεράσει)» «Που να σ’ εύρει η bαλιά του Φάρου», «Κακιά ώρα να τον εύρη»112, «Κακιώρα *...+»113, «Ψ που να την εύρει άδικη ώρα»114, «Άλι που να πάει με άδικο θάνατο», «Άδικο θάνατο να δεις και άδικη τρομάρα», «Που να του βάλουνε τη dραϊάσκα dου / το ραβδί dου / το κοbολόι dου στο προσκέφαλό dου»115, «Άλι που να του κάμουνε το καλάθι dου»116, «Που να τόνε πλύνουνε με το ξίδι», κλπ. Για τον άνθρωπο που εκφέρει την κατάρα, η είδηση του θανάτου του προσώπου που τον έβλαψε αποτελεί την κορύφωση του ατομικού του δικαιικού συστήματος που βασίζεται στην τιμωρία και την καταστροφή, πέρα δηλαδή από την όποια αποκατάσταση της ηθικής τάξης και δικαιοσύνης: «Άλι που να μου φέρου’ dη φωνή σου/ dη gακιά σου φωνή» 117, «Ν’ ακούσω την κακιά του

Πρβ. ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 166. Πρβ. την κατάρα «Που να τονε δη και να μην τονε γνωρίζη». Βλ. ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 78.

111 Πρβ. την κατάρα «Αλλοί που να τον φαν οι δυναμίτες». Βλ. ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 75.

112 ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 76.

113 ΙΛΝΕ, ό.π., χφ. 556, σελ. 141, 144 (Απείρανθος Νάξου, Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου, 1935).

114 Πρβ. την κατάρα «Άδικη ώρα να σ’ εύρη». Βλ. Χηφιακή Βιβλιοθήκη «Πέργαμος», ό.π., χφ.

366, σελ. 49 (Απείρανθος Νάξου Κυκλάδων, ΢οφία Μυτιληναίου, 1968)· ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 75. Πρβ. επίσης την κατάρα «Να τον έβρει άδικη ώρα», όπως απαντά στον Κυνίδαρο της Νάξου. Βλ. ΚΨΝ΢ΣΑΝΣΙΝΟ΢ Γ. ΚΛΟΤΒΑΣΟ΢, ό.π., σελ. 365.

115 «Κι αμέ ’ιάdα των απεθαμένω’ που των εβάνανε να πάρουνε μαζί κατιτίς δικό dωνε, ας πούμε ξέρω ’ω, τη dραϊάσκα του να τη bάρει μαζί dου ή το φέσι του, ας πούμε. Όdεν επέθαινε ένας βρακάς δε dου βάναν’ το φέσι dου; Αν επέθαινε, ξέρω ’ω, ένας βρακάς δε dου βάνανε το φέσι, επειδή και καλά δε gάνει να το φορείς, να bεις μες στην εκκλησία, του το βάνανε δίπλα. Έχω ακούσει και λένε: «Που να του βάλουνε στο προσκέφαλό dου το κοbολόι dου, τη dραϊάσκα dου, το ραβδί dου.»

116 ΢χετικά με το καλάθι της κηδείας, βλ. ΝΙΚΟ΢ Α. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, ό.π., σελ. 245-246· ΙΛΝΕ, ό.π., χφ. 561, σελ. 308 (Απείρανθος Νάξου, Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου, 1935).

117 Ο Γ. Ποσάντζης σημειώνει την κατάρα «Που ν’ ακουστεί η φονή ντου» και ερμηνεύει τη λέξη φονή (< φονεύω) ως «δολοφονία, χαμπάρι». Βλ. ΓΙΑΝΝΗ΢ Δ. ΠΟ΢ΑΝΣΖΗ΢, «Γλωσσική περιπλάνηση και γλωσσικοί ιδιωματισμοί της Νάξου. Β´ Μέρος», Ναξιακά Γράμματα 4, Εταιρεία Ναξιακά Γράμματα, Αθήνα, 2012, σελ. 50. Ψστόσο, η ποιητική αυτή λέξη της αρχαίας ελληνικής σημαίνει αποκλειστικά «σφαγή, φόνος· τόπος σφαγής, πεδίο μάχης». Βλ. HENRY G. LIDDELL - ROBERT SCOTT, Μέ109 110

245

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

φωνή»118, «Άλι που να μου φέρου’ dο μαdάτο σου», «Άλι που να ’ρθει το μαdάτο σου», «Που ν’ ακούσω τ’ άγριό σου μαdάτο», «Που νάρθει η κακιά dου φωνή και τ’ άγριό dου μαdάτο»119, κλπ. Κατάρες προς το υλικό στάτους του Απεραθίτη. ― Κατεγράφησαν, επίσης, κατάρες που πλήττουν την υλική ευημερία και το υλικό κεφάλαιο του Απεραθίτη, μέσα στα πλαίσια των συγκρουσιακών συμπεριφορών, που αποτελούν μέρος της καθημερινότητας120. Οι συγκεκριμένες κατάρες έχουν ως στόχο την καταστροφή και τον αφανισμό της κινητής και ακίνητης περιουσίας του αποδέκτη, του ζωικού του κεφαλαίου, των προϊόντων της γης που θεραπεύει, των απολαβών της προσωπικής του εργασίας 121· στοχεύουν με άλλα λόγια στο κοινωνικό του γόητρο: «Που να μη τα χαρεί αυτά πο’ ’χει», «Να τα δω σαν τα χαλάσματα τση Καλλονής» 122, «Που να σε δω σα dο Μανώλη τσ’ Ερήνης»123, «Κακό χρόνο να ’χει», «Κακοχράι (= κακό χρόνο) να ’χει»124, «Που να μη φαωθεί», «Άλι που να ξιδιάσει το κρασί σου και να ’ενεί τραπέτι (= ξίδι)», «Άλι που να ’ενεί (ενν. το κρασί) ξιναμπάς», «Άλι που να ’ενεί το κρασί σου ξίδι», «Διαόλοι να κάτσουνε στα τέσσερα καdούνια (= γωνίες) του ματζέ σου», «Που να μην γα λεξικόν της ελληνικής γλώσσης, τόμ. Δ´, Εκδόσεις Επικαιρότητα - Συπογραφείο Α. Κωνσταντινίδου, Αθήνα, 1906, σελ. 567. Υαίνεται, λοιπόν, ότι δεν έχει καμία σχέση με τη νεοελληνική σημασία «χαμπάρι, είδηση», η οποία σχετίζεται άμεσα με την πρόθεση της συγκεκριμένης κατάρας (πρβ. τη σημασία «φήμη, λόγος» που έχει η λέξη φωνή στους Εβδομήκοντα και στις Πράξεις των Αποστόλων· βλ. HENRY G. LIDDELL - ROBERT SCOTT, Μέγα λεξικόν της ελληνικής γλώσσης, τόμ. Δ´, Εκδόσεις Επικαιρότητα - Συπογραφείο Α. Κωνσταντινίδου, Αθήνα, 1906, σελ. 595). ΢ύμφωνα με τις δικές μας καταγραφές, η συγκεκριμένη κατάρα απαντά με τη λέξη φωνή («Άλι που ν’ ακούσω τη φωνή σου», «Που ν’ ακουστεί η φωνή σου», κλπ.), η οποία λειτουργεί μετωνυμικά (= είδηση, χαbάρι) και μπορεί με αυτό τον τρόπο να συνδυαστεί και με άλλα ρήματα («φέρνω», «έρχομαι»). Πρβ. επίσης ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 77· ΙΛΝΕ, ό.π., χφ. 561, σελ. 602-603 (Απείρανθος Νάξου, Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου, 1935)· ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 153.

118 ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 77.

119 ΙΛΝΕ, ό.π., χφ. 561, σ.σ. 602-603 (Απείρανθος Νάξου, Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου, 1935).

120 Πρβ. ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 157.

121 Πρβ. ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 157-158· ΘΑΝΑ΢Η΢ ΠΟΛΙΣΗ΢, «Οι κατάρες της ΢αμοθράκης», ό.π., σελ. 259· ΘΑΝΑ΢Η΢ ΠΟΛΙΣΗ΢, «Κλιμάκωση του κακού και ποιητική ουσία στον λαϊκό προφορικό λόγο. Οι κατάρες της ΢αμοθράκης», ό.π., σελ. 268.

122 ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 79. ΢χετικά με τον θρύλο του Πύργου της Καλλονής, βλ. ΝΙΚΟ΢ Α. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, ό.π., σελ. 71-76, 195-196· ΔΗΜΗΣΡΗ΢ ΓΛΕΖΟ΢, «Απ’ τον αλάπατο της ζωής», Τα Κυκλαδικά Νέα 31/275 (Υεβρουάριος 1985).

123 «Είχε χτυπήσει κόρπος και επιάστηκεν ο άθρωπος, εκάθουdάνε πάνω σε μια gαρέκλα, σε μια bολυθρόνα και τονε βάνα’ gαι τονε βγάναν’ μες στο σπίτι. Πέθανε στο ράφι. Έφαεν ό,τι κι αν είχε και μιαν ημέρα επέθανε στο ράφι.» Πρβ. την κατάρα «Που να σε δω σαν το Μανώλη τσ’ Ερήνης». Ο Μανώλης τσ’ Ερήνης ήταν «διάσημος άσωτος εν Απειράνθω κατασπαταλήσας την περιουσίαν και αποθανών επαίτης. Η κατάρα λέγεται μέχρι σήμερον εις τους σπαταλώντας την περιουσίαν των». Βλ. ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 78.

124 Πρβ. επίσης τις κατάρες «Κακοχράει!» και «Κακοχράεις εσύ γ-κι ευτός!» (= να έχεις κακό χρόνο εσύ και αυτός), όπως απαντούν στον Κυνίδαρο της Νάξου. Βλ. ΚΨΝ΢ΣΑΝΣΙΝΟ΢ Γ. ΚΛΟΤΒΑΣΟ΢, ό.π., σελ. 402, 486.

246

Θεματική ταξινόμηση της νεοελληνικής κατάρας

απομείνει νοριά (= ουρά)», «Νοριά να μην απομείνει αbρός σου» 125, «Άλι που να μη ξανακουστεί κουδούνι σου», «Άλι που να σταματήξου’ dα κουδούνια σου να χτυπούνε»126, κλπ. Οι παραπάνω ενδεικτικές κατάρες ουσιαστικά πλήττουν τη θέση του Απεραθίτη μέσα σε έναν δημόσιο χώρο που έχει συμβολική σημασία, καθώς μέσα σε αυτόν καταξιώνεται ως νοικοκύρης και αξιωμένος άντρας127. Μέσα από την ενεργή του παρουσία και δράση σε πρακτικές που σχετίζονται με τις αξίες της εργατικότητας, της αξιοσύνης, της σύνεσης, της παραγωγικότητας και, εντέλει, της οικονομικής ευμάρειας, ο Απεραθίτης αποδεικνύει την αξία του (ως βοσκός128, ως γεωργός, ως παραγωγός) και την ικανότητά του να συνεχίζει επάξια την αντρική γραμμή της συγγένειας. Με τον τρόπο αυτό λοιπόν, αυτός που εκφέρει την κατάρα ζητά τον κλονισμό του οικονομικού και, εντέλει, του κοινωνικού γοήτρου του αποδέκτη.

Κατάρες προς το κοινωνικό στάτους του Απεραθίτη Σο κοινωνικό στάτους αφορά την ατομική εικόνα του δέκτη όπως αυτή ερμηνεύεται και αξιολογείται από το κοινωνικό σύνολο. Η συγκεκριμένη κατηγορία περιλαμβάνει κατάρες που αποτελούν βολές εναντίον της τιμής και της υπόληψης του ατόμου, εναντίον της κοινωνικής του θέσης και στάσης απέναντι στο κοινωνικό habitus, όπως αυτό προσδιορίζεται και προωθείται από την κοινότητα (κοινωνικές αξίες, κανόνες και συμβάσεις, πρακτικές και οτιδήποτε άλλο συντελεί στη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής και στη συγκρότηση της συλλογικής ταυτότητας). Μια κατάρα που πλήττει το κοινωνικό στάτους πρωταρχικά στοχεύει στον υποβιβασμό του ατόμου σε ένα κοινωνικό καθεστώς που φέρει αρνητικές συνδηλώσεις και αξιολογήσεις από το σύνολο της κοινότητας (π.χ. μειονεξία, κουτσομπολιό, ντροπή, υποτίμηση, απαξίωση, προσβολή, περιθωριοποίηση τόσο στη ζωή όσο και στον θάνατο): «Η αβανιά (= κουτσομπολιό, συκοφαντία) να σε πάρει»129, «Η αβανιά νάνε στη ράχη σου» 130, «Που να τα κρεμάσει στο λαιμό

ΙΛΝΕ, ό.π., χφ. 561, σελ. 385 (Απείρανθος Νάξου, Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου, 1935). Πρβ. τις κατάρες «Διαόλοι να ’ναι μεσ’ στον αρμεό σου», «Διαόλοι να ’ναι μεσ’ στο σταύρωμα του μιτάτου σου», «Διαόλοι να ’ναι στο μουντί σου (= εργαλείο τυροκομίας)». Βλ. ΓΙΑΝΝΗ΢ ΢ΣΤΛ. ΒΕΡΨΝΗ΢, Βοσκοί και βοσκοσύνη στην ορεινή Νάξο. Ήθη, έθιμα, θεσμοί, γλώσσα, συνήθειες και παραδόσεις της ναξιακής ποιμενικής ζωής, Graphopress, Αθήνα, 2009, σελ. 86.

127 ΢χετικά με το πρότυπο του νοικοκύρη, βλ. ΓΙΑΝΝΟΤΛΗ΢ Γ. ΓΙΑΝΝΟΤΛΗ΢, Απεράθου *19001950+. Η ποιητική γλώσσα ως αγωγή πολιτισμού, Graphopress, Αθήνα, 2009, σελ. 271-272.

128 ΢χετικά με τη συμβολική σημασία των κουδουνιών για τον απεραθίτη βοσκό, βλ. ΓΙΑΝΝΟΤΛΗ΢ Γ. ΓΙΑΝΝΟΤΛΗ΢, ό.π., σελ. 55-56.

129 ΔΗΜΗΣΡΙΟ΢ Β. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ΢, ό.π., σελ. 260.

125 126

247

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

dου (ενν. τα κουδούνια)» 131, «Που να του τα χτυπήσουνε (ενν. τα κουδούνια)» 132, «Δουλιασμός να ’ενής και να σε δουλιά η ’ης κι ο κόσμος»133, «Να μη βρεθεί άθρωπος να τσοι θάψει», «Ετσά να πα’ dα σύκα dου»134, «Που να πάει αχαιρέτιστος», κλπ. Η κοινωνική περιθωριοποίηση αφορά εξίσου και τα δύο φύλα, γιατί στηρίζεται πάνω στην έννοια της τιμής, που για τους Απεραθίτες αποτελεί θεμελιακή αξία κοινωνικού γοήτρου, αναγκαία για την κοινωνική τους επιβίωση135. ΢την περίπτωση ενός άντρα αποδέκτη, αυτός που εκφέρει την κάταρα θίγει το κοινωνικό του γόητρο, τη θέση και το πρόσωπό του ως άξιου συνεχιστή της αντρικής γραμμής συγγένειας. Ο καταριστικός λόγος ζητά την αποδόμηση όλων εκείνων των διανοητικών και ηθικών ιδιοτήτων που τον καθιστούν ηθικά ακέραιο στον δημόσιο χώρο: «Άλι που να σε περάσουνε αλυσοδεμένο μες στη bλάτσα», «Άλι που να σε πάνε δεμένο στο λαζαρέτο / στα Λαζαρέτα»136, κλπ. Επειδή ακριβώς η τιμή εμπερικλείει ταυτόχρονα υλικές, ηθικές και συμβολικές συνιστώσες137, οποιαδήποτε επίθεση σε αυτές μέσω μιας κατάρας κλονίζει επίσης το γόητρο και το βάρος του άντρα στις κοινωνικές του συνδιαλλαγές, κα-

130 ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 76. Πρβ. τις κατάρες «Αβανιά στα χέρια ντου ή στη ράχη ντου» και «*...+ που να ’ν’ αβανιά μεσ’ ’ς τα ποδάρια σου», όπως απαντούν στον Κυνίδαρο και στο Κεραμί της Νάξου, αντίστοιχα. Βλ. ΚΨΝ΢ΣΑΝΣΙΝΟ΢ Γ. ΚΛΟΤΒΑΣΟ΢, ό.π., σελ. 363· Κ.Λ., ό.π., χφ. 2342, σελ. 150 (Νάξος, ΢τέφανος Ήμελλος, 1960).

131 Πρβ. τη λέξη κουδουνωμένος, η οποία σημαίνει μεταφορικά τον ανόητο άνθρωπο που θα έπρεπε να φορά κουδούνια σαν τα ζώα. Βλ. ΓΙΑΝΝΟΤΛΗ΢ Γ. ΓΙΑΝΝΟΤΛΗ΢, ό.π., σελ. 266.

132 Σο χτύπημα των κουδουνιών την ώρα που περνούσε ένας άνθρωπος αποτελούσε οξεία έκφραση ντροπής και αποτροπιασμού από την πλευρά ενός άλλου προσώπου, που ενδεχομένως είχε θιχτεί από αυτόν.

133 ΔΗΜΗΣΡΙΟ΢ Β. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ΢, ό.π., σελ. 221· ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 76.

134 «*...+ μες στο κόσκινο τση κηδείας, που βάνουνε σύκα και καρύδια να φάνε. Δηλαδή να μην υπάρχει άθρωπος να φάει απού μέσα! Κατάλαβες; Να μην έχει δηλαδή στη gηδεία κόσμο να φάει απού μες στο κόσκινο, μόνου να παν’ ετσά! Φαράμι! Ασυνόδευτος δηλαδή. Να πάει αχαιρέτιστος, και καλά, να φτάσει σε σημεία να μη bάει άθρωπος να τόνε χαιρετίσει». ΢χετικά με το καλάθι της κηδείας, βλ. ΝΙΚΟ΢ Α. ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, ό.π., σελ. 245-246, 254· ΙΛΝΕ, ό.π., χφ. 561, σελ. 308 (Απείρανθος Νάξου, Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου, 1935).

135 ΓΙΑΝΝΟΤΛΗ΢ Γ. ΓΙΑΝΝΟΤΛΗ΢, ό.π., σελ. 260.

136 Σα λαζαρέτα ήταν λοιμοκαθαρτήρια, χώροι υποδοχής όπου έμπαιναν σε καραντίνα επιβάτες, πληρώματα καθώς και εμπορεύματα που προέρχονταν από λιμάνια στα οποία άκμαζαν μολυσματικές ασθένειες όπως η χολέρα και η λέπρα *< lazareto, από το όνομα του Aγίου Λαζάρου, προστάτη των λεπρών· πρβ. τη λέξη της ελληνιστικής κοινής «λαζάριον» (= νοσοκομείο)+. Είναι γνωστό λ.χ. το λαζαρέτο της ΢ύρου, κτιριακό συγκρότημα στο νότιο άκρο του λιμανιού στην περιοχή Λαζαρέτα, το οποίο χτίστηκε το 1834 και αρχικά χρησίμευε ως χώρος καραντίνας. Από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, το λαζαρέτο της ΢ύρου χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή αλλά και ως άσυλο φρενοβλαβών. ΢ύμφωνα με τους πληροφορητές μας, η κατάρα «Άλι που να σε πάνε δεμένο στο λαζαρέτο / στα Λαζαρέτα» σχετίζεται αποκλειστικά με τη χρήση τού κτιρίου ως φυλακής.

137 ΓΙΑΝΝΟΤΛΗ΢ Γ. ΓΙΑΝΝΟΤΛΗ΢, ό.π., σελ. 260-261· βλ. επίσης και το υποκεφάλαιο για τις κατάρες που αφορούν το υλικό στάτους του Απεραθίτη.

248

Θεματική ταξινόμηση της νεοελληνικής κατάρας

θώς επίσης θέτει υπό αμφισβήτηση την πρόθεσή του να ασκήσει όποιας μορφής εξουσία. ΢την περίπτωση μιας γυναίκας αποδέκτη, αυτός που εκφέρει την κατάρα θίγει την τιμή και την υπόληψή της, η οποία είναι συνώνυμη με τη σεξουαλική της αγνότητα και εγκράτεια αλλά και με τον ρόλο της στη διατήρηση της τιμής της οικογένειάς της138. Μέσω της κατάρας υπονοείται ή δηλώνεται ρητά η αποδόμηση του μητρικού της ενστίκτου, η απομάκρυνσή της από τον οικιακό χώρο139, αλλά και η σύνδεσή της με χώρους κοινωνικά μολυσματικούς: «*...+ κι’ εσύ κι’ οι θυατέρες σου να ’πεθάνετε στα bουρdέλα»140, «Που να πεθάνεις μέσ’ το gιρχανά (= οίκος ανοχής)» 141, «Αλλοί, που να πεθάνεις στο πουταναριό (= οίκος ανοχής)»142, κλπ. Οι απεραθίτικες κατάρες, σε ένα πολύ μεγάλο ποσοστό τους, θίγουν ταυτόχρονα τόσο το ατομικό όσο και το κοινωνικό στάτους του ατόμου. Πρόκειται για κάταρες που χαρακτηρίζονται από πολυσημία και στοχεύουν στην τιμωρία του αποδέκτη μέσα από τη φυσική ή κοινωνική εξόντωση ενός οικείου και αγαπημένου του προσώπου. Ένα τέτοιο ενδεχόμενο έχει ως αποτέλεσμα να βρεθεί ο αποδέκτης της κατάρας υπό ένα καθεστώς μειονεξίας, καθώς πλέον αδυνατεί να συμβάλει ως μονάδα σε πολιτισμικές πρακτικές που αναπαράγουν τη συνοχή της κοινότητας. Αυτό, για παράδειγμα, παρατηρείται σε περιπτώσεις όπου αυτός που εκφέρει την κατάρα εύχεται την αποτυχία του αποδέκτη να παντρευτεί143 ή να αποκτήσει οικογενειακή ευτυχία και ζητά το οικογενειακό ξεκλήρισμα, τον αφανισμό ολόκληρης της γενεάς του 144. Η πολιτισμική πρακτική του γάμου, ως σταθμού της κοινωνικής ενηλικίωσης του ατόμου 145 και ως πεδίου εκδήλωσης και ενίσχυσης του κύρους της οικογένειας-γενεάς146, όπως επίσης και η οικογένεια, ως θεσμός που αναπαράγει την κοινωνική συνοχή και ταυτότητα147 (ιδιαίτερα μέσα από τη διεύρυνσή της με την απόκτηση παιδιών), αποτελούν δύο θεματικά πεδία στα οποία ο καταριστικός λόγος έχει έντονη παρουσία. Και αυτό γιατί στα συγκεκριμένα πεδία αυτός που εκφέρει ΓΙΑΝΝΟΤΛΗ΢ Γ. ΓΙΑΝΝΟΤΛΗ΢, ό.π., σελ. 260. Βλ. σχετικά ΓΙΑΝΝΟΤΛΗ΢ Γ. ΓΙΑΝΝΟΤΛΗ΢, ό.π., σελ. 261.

140 ΙΛΝΕ, ό.π., χφ. 561, σελ. 548 (Απείρανθος Νάξου, Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου, 1935).

141 Πρβ. την κατάρα «Εώ δε bάω (ενν. στο gιρχανά), μα ’σένα να πεθάνου gι’ οι δυο σου θυατέρες μέσα». Βλ. ΙΛΝΕ, ό.π., χφ. 561, σελ. 556 (Απείρανθος Νάξου, Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου, 1935).

142 ΙΛΝΕ, ό.π., χφ. 561, σελ. 559 (Απείρανθος Νάξου, Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου, 1935).

143 Πρβ. την κατάρα «Και ’ς τα ξεβουδώματα» *= να χαλάσει ο αρραβώνας (βούδωμα = αρραβώνας)+, όπως απαντά στην Κωμιακή της Νάξου. Βλ. ΚΛ, ό.π., χφ. 2342, σελ. 243 (Νάξος, ΢τέφανος Ήμελλος, 1960).

144 Πρβ. ΘΑΝΑ΢Η΢ ΠΟΛΙΣΗ΢, «Οι κατάρες της ΢αμοθράκης», ό.π., σελ. 259· ΘΑΝΑ΢Η΢ ΠΟΛΙΣΗ΢, «Κλιμάκωση του κακού και ποιητική ουσία στον λαϊκό προφορικό λόγο. Οι κατάρες της ΢αμοθράκης», ό.π., σελ. 267.

145 Βλ. σχετικά ΓΙΑΝΝΟΤΛΗ΢ Γ. ΓΙΑΝΝΟΤΛΗ΢, ό.π., σελ. 223 κ.εξ.

146 Πρβ. ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 151.

147 Πρβ. ΕΤΑΓΓΕΛΟ΢ ΓΡ. ΑΤΔΙΚΟ΢, ό.π., σελ. 151.

138 139

249

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

την κατάρα εύχεται όχι μόνο την αδυναμία εκπλήρωσης της αποστολής του ανθρώπου, που είναι η δημιουργία οικογένειας, αλλά το αέναο οικογενειακό πένθος. Πρόκειται για έναν συνδυασμό φυσικού και κοινωνικού θανάτου, μια πολυεπίπεδη αποδόμηση του ανθρώπου ως κοινωνικού όντος: «Που να μη δεις χαΐρι και προκοπή», «Σόσο χαΐρι να δης»148, «Που να μη δει μοίρα», «Που να μη δεις άσπρη μέρα», «Που να μη σε χαρεί που σ’ έχει, κακοθάνατη», «Που να μη χαρείς τσ’ αθρώποι σου», «Που να μη χαρείς τα παιδιά σου», «Που να μην έχει παιδί σήμερα δεκαπέdε», «Που να τόνε φάει ο ζωdανός καμός», «Που να καεί τ’ αχείλι τζη», «Που να ψηθεί τ’ αχείλι τζη», «Άλι που να καείς», «Άλι που να ξεσποριάσουνε (= να ξεκληριστούν)», «Που ν’ απομείνουν τα κλειδιά στσοι πόρτες», «Που να φάει η καρά (= μαύρη) bοϊά το σπίτι dου», «Σο ερανιό να φάει τη σάλα τζη», «Που να δω τα τζέτζερά dωνε και να μαυρίζουνε σα dο κατράμι», «Με το μαύρο φέσι να πεθάνει», «Α’ δε bρωτοθάψεις, να μην απεθάνεις», κλπ.

Επίλογος Η απεραθίτικη κατάρα, ως επικοινωνιακή και συμβολική πράξη, αποτελεί μια σύνθετη πολιτισμική διαδικασία, η οποία διατηρεί ακόμα τα χαρακτηριστικά του μαγικού λόγου. Λειτουργεί ως φορέας εξουσιαστικών σχέσεων, μέσα στα πλαίσια των οποίων εγγράφεται τόσο η κοινωνική σύγκρουση όσο και η κοινωνική συνοχή της κοινότητας. Έχει χαρακτήρα περιστασιακό και αυτοσχεδιαστικό, ενώ διακρίνεται για τη σημασιολογική της κλιμάκωση, την ακρίβεια και την παραστατικότητα όσον αφορά την εικονοποιία της. Θεματικά καλύπτει τον κύκλο της ζωής και του θανάτου, όλο το φάσμα της ατομικής και συλλογικής δραστηριότητας του Απεραθίτη. Ψς μορφή μόλυνσης και αντιδομής, έχει στο στόχαστρό της τόσο το ατομικό (θρησκευτικό, βιολογικό ή υλικό) όσο και το κοινωνικό στάτους του ατόμου, όπως αυτά κατασκευάζονται και αξιολογούνται σε συνάρτηση με το κοινωνικό habitus και το πολιτισμικό κεφάλαιο της απεραθίτικης κοινότητας.

148 Χηφιακή Βιβλιοθήκη «Πέργαμος», ό.π., χφ. 366, σελ. 50 (Απείρανθος Νάξου Κυκλάδων, ΢οφία Μυτιληναίου, 1968)· ΣΑ΢Ο΢ Μ. ΖΕΤΓΨΛΗ΢, ό.π., σελ. 79.

250

Σα κατοχυρωμένα έργα του Γιώργου Μ. Κονιτόπουλου ΑΙΚΑΣΕΡΙΝΗ ΠΟΛΤΜΕΝΟΠΟΤΛΟΤ Μουσικολόγος - Μουσικοπαιδαγωγός ΢χολική ΢ύμβουλος Μουσικής ΕΤΑΝΘΙΑ ΡΙΖΟΤ-ΚΟΝΙΣΟΠΟΤΛΟΤ Πληροφορικός - Εκπαιδεύτρια Ενηλίκων

Ο Κυνηδαριώτης παραδοσιακός μουσικός, βιολιστής και συνθέτης Γιώργος Μ. Κονιτόπουλος (Μωρουδάκι), αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι αυτού που ονομάζουμε «νησιώτικο τραγούδι» και ιδιαίτερα Ναξιώτικο, Κυκλαδίτικο. Πνεύμα ανήσυχο, δημιουργικό, φιλόδοξο κατόρθωσε παρόλες τις δυσκολίες που συνάντησε στο διάβα της ζωής του να κάνει γνωστή σε όλη την Ελλάδα και όχι μόνο, τη μουσική του τόπου του. Είναι απορίας άξιο πώς η μουσική του διείσδυσε στα παραδοσιακά μουσικά ρεπερτόρια των άλλων περιοχών της Ελλάδας και κατέστη οικεία και αγαπητή. Δεν υφίσταται πανηγύρι, γάμος, βαφτίσια ή οποιοδήποτε άλλο κοινωνικό γεγονός σε όλη την επικράτεια χωρίς να ακουστεί αυτό που ονομάζουμε νησιώτικο-ναξιώτικο τραγούδι. Η μουσική του ξεχωρίζει γιατί είναι απλή, ρυθμική, μελωδική, ανάλαφρη, γεμάτη ζωντάνια, στηριγμένη πάνω στους δρόμους και στα ηχοχρώματα των νησιών μας. Προερχόμενος από οικογένεια με μουσικές ρίζες δεν είναι περίεργο που ασχολήθηκε από μικρός με τη μουσική και ιδιαίτερα το βιολί που ήταν σύντροφος και συνοδοιπόρος σε κάθε του βήμα. Η δύναμη της ψυχής του και η αγάπη του για τη μουσική τον εγκαθίδρυσαν στην κορυφή του νησιώτικου τραγουδιού. Ποιος δεν έχει τραγουδήσει ή χορέψει τα: Πάρε με στη βάρκα μέσα, ΢τη Πάρο και στη Νάξο, Ο Μάουκας, Η αγάπη μου στην Ικαριά, Λυγαριά και τόσα άλλα. Εκτός από «τα νησιώτικα» έγραψε και τραγούδια που ο ίδιος χαρακτηρίζει λαϊκορεμπέτικα. ΢ε αυτά ανήκει και το γνωστό σε όλους Υανταράκι. ΢την παρούσα εργασία παρατίθεται πίνακας με τα έργα του Γιώργου Κονιτόπουλου που έχουν κατοχυρωθεί στο όνομά του στην ΑΕΠΙ 1. Ο πίνακας αποτελείται από πέντε στήλες. ΢την πρώτη αναγράφεται ο αύξοντας αριθμός του έργου, στη δεύτερη ο τίτλος του τραγουδιού αλφαβητικά, στην τρίτη η ιδιότητα

1

ΑΕΠΙ (Ελληνική Εταιρεία Προστασίας της Πνευματικής Ιδιοκτησίας).

251

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

του Γιώργου Κονιτόπουλου στο συγκεκριμένο τραγούδι (συνθέτης, συνθέτης και στιχουργός, διασκευαστής μουσικής, διασκευαστής στίχου), στην τέταρτη το ποσοστό του, και στην πέμπτη ποιοι είναι οι συνδημιουργοί και συνδικαιούχοι στο τραγούδι. Μακρύς ο κατάλογος των έργων του πολυγραφότατου ναξιώτη μουσικού. Καταγράφονται περί τα εξακόσια τραγούδια, με τα περισσότερα να έχουν ταξιδέψει σε όλα τα μέρη της Ελλάδας, νησιώτικα και στεριανά, σε όλη την ομογένεια του εξωτερικού και να συντρόφεψαν τους συντοπίτες μας σε διάφορες στιγμές της ζωής τους. Παίρνοντας την πρώτη ύλη από τα νησιά μας ο Γ. Κονιτόπουλος την επεξεργάστηκε με την ψυχή και την φαντασία του και την έφερε στο φως παίζοντας την στο βιολί και βάζοντας στίχους ο ίδιος ή άλλοι στιχοπλόκοι του νησιού. Σο έργο του αποτελεί την πνευματική του κληρονομιά προς εμάς, προς τους νεότερους και προς τους μελλοντικούς οδοιπόρους της μουσικής.

252

1.

Αγάπα με και μένα

2.

Αγάπα με να σ’ αγαπώ

3.

Αγαπώ το Κοπέλι

4.

Αγάπη δεν εστέριωσα

5.

Αγάπη δεν πουλιέται (Η)

6.

Αγαπη μου στην Ικαριά (Η)

7.

Αγάπη μου χρόνια πολλά

8.

Αγάπη που είχα κι έχασα

9.

Αγάπη σου

10.

Αγάπη σου μ’ αρέσει (Η)

11.

Αγάπη σου μονάχα (Σην)

12.

Αγαπιώμαστε αλλά

13.

Αγαπώ έναν νησιώτη

14.

Αγερανός της Πάρου

15.

Αη Γιώργης και το φίδι

16.

Αϊ Λια τα αλώνι (Σου)

17.

Αϊβαλιώτικο

18.

Ακρογιάλια

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης

253

50.00

΢ΤΝΔΗΜΙΟΤΡΓΟΙ/ ΢ΤΝΔΙΚΑΙΟΤΧΟΙ

ΕΚΣΕΛΕ΢ΣΙΚΑ

ΙΔΙΟΣΗΣΕ΢

α/α

ΣΙΣΛΟ΢ ΕΡΓΟΤ

Σα κατοχυρωμένα έργα του Γιώργου Μ. Κονιτόπουλου

Φατζοπουλος Βασίλειος

100.00 100.00 100.00 50.00

Κονιτόπουλος Κωνσταντίνος

100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 Πρωτονοτάριου Κούλα 100.00 100.00 100.00 100.00 50.00

΢μυρναίος Υίλιππος

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

19.

Αμοργιανό μου Πέραμα

20.

Αμοριανό (ηχογράφημα PANIVAR 5328)

21.

Αμπέλι χρυσοκίτρινο

22.

Αν μ’ αγαπάς θέλω να δω

23.

Ανάθεμά σε ξενητειά

24.

Ανάθεμα τη την στιγμή

25.

Ανάθεμά την την στιγμή (ηχογράφημα PANIVAR 5327)

26.

Αναμνήσεις του χωριού (Οι)

27.

Ανάμνησις του χωρισμού (Η)

28.

Άναψε το φως

29.

Άνθρωπε γλέντα τη ζωή

30.

Άνω μέρα

31.

Από μικρός στα κύματα

32.

Από τα γλυκά σου μάτια Από τα γλυκά σου μάτια (ηχογράφημα PANIVAR 5328)

33.

34.

Από τα γλυκά σου μάτια

35.

Από τη ζωή στο θάνατο

36.

Από την πόρτα σου περνώ

37.

Αργαλειός

38.

Αρμενάκι

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

100.00 Κονιτοπούλου Λεγάκη Ειρήνη 100.00 100.00 100.00 100.00

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης

Κονιτοπούλου Λεγάκη Ειρήνη Πρωτονοτάριου Κούλα Πρωτονοτάριου Κούλα 100.00 100.00 100.00 100.00 50.00

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής μουσικής

254

Δεσποτίδου Πόπη Δεσποτίδου Πόπη Κονιτοπούλου Ειρήνη

΢υνθέτης Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης

Domaine Publique

100.00

Domaine Publique

50.00

Λιανδράκη Ουρανία

100.00 100.00 100.00

Domaine Publique

Σα κατοχυρωμένα έργα του Γιώργου Μ. Κονιτόπουλου

39.

Αρμενάκι είμαι κυρά μου (ηχογράφημα PANIVAR 5327)

Διασκευαστής μουσικής Διασκευαστής μουσικής Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

40.

Αρτέμωνας (ηχογράφημα PANIVAR 5328)

41.

Αρτέμωνας

42.

Αρχαγγελίτσα

43.

Ας ήμουν στο νησάκι μας

44.

Ας τραγουδήσω και ας χαρώ

45.

Ας τραγουδήσω κι ας χαρώ (ηχογράφημα PANIVAR 5328)

46.

Άσε με στον πόνο μου

47.

Άσπρο μου τριανταφυλλάκι

48.

Άστατη καρδιά μου

49.

Αστροπαλίτισσα

50.

Αυλακιώτικό μου αστέρι

51.

Αυτά τα μάτια τα γλυκά

52.

Αφήστε μας

53.

Αφιέρωμα

54.

Αφού σ’ αγάπησα

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

100.00

55.

Αφού το μετανοιώσετε

΢υνθέτης

66.70

56.

Άχι Μπάχι

50.00

57.

Βάλε μπρος και λάσκα κάβο

58.

Βάνα γλυκριά μου Βάνα

΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

Κονιτοπούλου Λεγάκη Ειρήνη Κονιτοπούλου Λεγάκη Ειρήνη/ Domaine Publique 100.00 100.00 50.00

255

Καραμπεσίνη Άννα

100.00

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

Domaine Publique

Κονιτοπούλου Λεγάκη Ειρήνη 30.00

Κλουβάτος Γεράσιμος

100.00 100.00 100.00 50.00

Ρούστα Ελευθερία

100.00 100.00 100.00

100.00 100.00

ΕΤΘΕΡΙΟΤ ΕΜΕΛΕΤΘΕΡΟΜΑΝΨΛΗ΢ Γεωργούλη Μ

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

59.

Βάρκα η Μανταλένα (Η)

60.

Βάρκα και το φέσι (Η)

61.

Βάρκα σου Νικόλα (Ση)

62.

Βαρκάρης (Ο)

63.

Βασανάκι μου

64.

Βασιλικός θα γίνω

65.

Βεγγέρα (Η)

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης / ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης

66.

Βίρα ν’ αράξουμε στη Φίο

΢υνθέτης

67.

Βίρα τις άγγυρες

68.

Βιταμίνες της καρδιάς

69.

Βογγάει ο πόνος

70.

Βοσκαριδάκια (Σα)

71.

72.

Βοσκός (Ο) Βουνοπλαγιά (Η)

73.

Βράκα και το φέσι (Η)

74.

Βρε ζηλιάρα πεθερά

75.

Βρε καλώς τον Μανώλη

76.

Βρε Κεχαγιά περήφανε

77.

Γάμο (Σου)

78.

Γεια σου αγάπη μου καινούργια

79.

Γελώ και μες το γέλιο μου

80.

Γέρο Δημητράκης

81.

Γέρο ναυτικός (Ο)

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής στίχου ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης ΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης

256

36.20

Γκρούτης Δημήτρης/ ΢ταυρουλάκης Παντελής/ Μπακάλης Μπάμπης

100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 66.70 50.00

Φαλκού Ειρήνη Βοντογιώργης Γεώργιος

100.00 100.00 50.00

΢κορδίλης ΢πυρίδων

100.00 66.70 50.00 66.70

Φαλκού Ειρήνη Φαλκού Ειρήνη ΕΛΕΤΘΕΡΙΟΤ ΕΜΕΛΕΤΘΕΡΟΜΑΝΨΛΗ΢

100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 50.00

Δημητρίου Ιωάννης

Σα κατοχυρωμένα έργα του Γιώργου Μ. Κονιτόπουλου

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης / ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

82.

Για ένα λάθος

83.

Για να ξεχνώ το χωρισμό

84.

Για το χατήρι του Περαία

85.

Γιαβάς Γιαβάς

86.

Γιαλέσα εγιαμόλα

87.

Γιάντα να μην έχει μπέσα

88.

Γιάντα οι δικοί σου

89.

Γιατί αργείς

90.

Γιατί δεν με προσέχεις

91.

Γιατί με κάνεις να πονώ

92.

Γιατί να σε γνωρίσω

93.

Γιατί να χαίροντ’ οι εχθροί

94.

Γλυκειά μου Θεσσαλονικιά

95.

Γλυκειές δοξαριές

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

100.00

96.

Γλυκές δοξαριές

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

100.00

97.

Γοργόνα του γυαλού

΢υνθέτης

50.00

98.

Γούστο μου και καπέλο μου

99.

Γυαλίτισσα

100.

Δακρύζω και μαραίνομαι

101.

Δασκάλισσα

102.

Δάφνες του Ολυμπιακού

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής στίχου

257

100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 40.00

Ατταλίδης ΢τράτος

40.00

Ατταλίδης ΢τράτος

100.00 50.00

Ατταλίδης ΢τράτος

100.00

50.00

Δημητρίου Ιωάννης-Κύπριος Κονιτόπουλος Βαγγέλης

100.00 100.00 100.00 50.00

΢κορδίλης ΢πυρίδων

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

103.

Δεν αξίζουν τα παλάτια

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

30.00

104.

Δεν έχω έρωτα σταλιά

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

100.00

105.

Δεν μπορώ να κλαίω πια (ηχογράφημα PANIVAR 5327)

106.

Δεν φουσκώνει το πανί του

107.

Δεν χαλάμε την καρδιά μας

108.

Δεντρολίβανος (Ο) (ηχογράφημα PANIVAR 5328)

109.

Δεντρολίβανος (Ο)

110.

Διαμάντι δαχτυλίδι

111.

Δυο θάλασσες με κυνηγούν

112.

Δύο κατοστάρικα

113.

Δύο κοπελίτσες στο χώρο

114.

Δωδεκανησικός ίσος

115.

Έβγα στο μπαλκονάκι σου

116.

Έγια μόλα

117.

Έγια μόλα για

118.

Εγυαλίτισα

119.

Εγώ δεν ήμουνα ψαρράς

120.

Εγώ είμαι του ψαρά παιδί

121.

Εγώ που σ’ αγάπησα

122.

Είναι μάννα μου λεβέντης

Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

258

Κλουβάτος Γεράσιμος

Κονιτοπούλου Λεγάκη Ειρήνη/ Domaine Publique 100.00 100.00 Κονιτοπούλου Λεγάκη Ειρήνη 100.00 100.00 100.00 100.00 50.00

΢φυροέρας Νικόλαος

100.00 100.00 100.00

Domaine Publique

100.00 100.00 66.70 100.00 100.00 100.00

Φαρίτος Ανδρέας

Σα κατοχυρωμένα έργα του Γιώργου Μ. Κονιτόπουλου

123.

Είναι ωραίο παλληκάρι

124.

Έκανα μ’ όλες κόρτε

125.

Εκατό καρδιές να είχα

126.

Εκατό χιλιάδες λίρες

127.

Έλα αγάπη μου στα λογικά σου

128.

Έλα και συ μελαχροινό

129.

Έλα με τον ταχυδρόμο

130.

Έλα ν’ αλλάξουμε καρδιές

131.

Έλα να ’μαστε τα δυο μας

132.

Έλα να με βρεις το θέρος

133.

Έλα να ορκιστούμε

134.

Έλα να πάμε κάτω

135.

Έλα να πάμε σ’ ένα μέρος (ηχογραφημα PANIVAR 5328)

136.

Έλα να πάμε σ’ ένα μέρος

137.

Έλα να πάμε σ’ ένα μέρος

138.

Έλα που σου λέω έλα

139.

Έλα στο ψάρεμα

140.

Ελαφονήσι

141.

Εμείς θα παντρευτούμε

142.

Εμπριμέ το φόρεμα

143.

Ένα βράδυ στο μουράγιο

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής στίχου ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

100.00 66.70 100.00 100.00 50.00

259

Κλουβάτος Γεράσιμος

100.00 100.00

Domaine Publique

66.70

Λιανδράκης Ευάγγελος

100.00 100.00 50.00

Αταλλίδης ΢τράτος

100.00

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

Μπελιώτης Εμμανουήλ

Κονιτοπούλου Λεγάκη Ειρήνη 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 50.00 50.00

Δεσποτίδου Πόπη ΜπελιώτηςΕμμανουήλ

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

144.

Ένα καράβι ξεκινά

145.

Ένα καράβι φορτηγό

146.

Ένα λεβέντη αγαπώ

147.

Ένα πουλί που κελαϊδά

148.

Ένας λεβεντονιός ψαράς

149.

Έξω θα το ρίξω έξω

150.

Επελάγωσα

151.

Έρι έρι

152.

Έρωτά μου

153.

Έρωτας τετέλεσται (Ο)

154.

Ευτυχία κι η χαρά (Η)

155.

Έφυγες και σ’ έχασα

156.

Έχει το χρώμα της αυγής

157.

Έχεις δύο μάτια

158.

Έχουν βγάλει το όνομά μου

159.

Ζαβολιές μου κάνεις

160.

Ζεϊμπέκικο

161.

Ζηλεύουνε ζηλεύουνε

162.

Ζηλεύουνε που μ’ αγαπάς

163.

Ζω με το παράπονο

164.

Ζωής μου το τιμόνι

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής στίχου ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

260

100.00 50.00

Grecophon

100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 25.00

Κλουβάτος Γεράσιμος

100.00 100.00 50.00

Βασιλειάδης Φαράλαμπος

100.00 100.00 100.00 50.00 100.00 100.00

Ατταλίδης ΢τράτος

Σα κατοχυρωμένα έργα του Γιώργου Μ. Κονιτόπουλου

165.

Ζωής το τιμόνι

166.

Ή εμένα ή τον άλλο

167.

Ή θα σε πάρω ή θα χαθώ

168.

Ήθελά να ’μαι στο χωριό

169.

Ήθελες κι αν δεν ήθελες

170.

Ήλιος εβασίλεψε (Ο)

171.

Θα καλέσω τρεχαντήρι

172.

Θα πάμε βόλτα στα νησιά

173.

Θα πάρω βόλτα τα βουνά

174.

Θα πάω εκεί στην αραπιά

175.

Θα πάω να βρω το μάουκα

176.

Θα σ’ ανοίξω την καρδιά μου

177.

Θα σου κάνω έξωση

178.

Θα τη γλεντήσω τη ζωή

179.

Θάλασσ’ απ’ όλα τα νερά

180.

Θάλασσα κι ο ουρανός (Η)

181.

Θάλασσα λεβεντοπνίχτρα

182.

Θάλασσα τη γαλανή (Ση)

183.

Θαλασσοπούλια ναυτικοί

184.

Θάρθη ο καλός μου

185.

Θερμιώτικο συρτό

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής στίχου ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

261

100.00 100.00 50.00

Κονιτόπουλος Βαγγέλης

100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 60.00

Γιαννούλης Γεώργιος

100.00 50.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00

Κλουβάτος Γεράσιμος

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

186.

Θυμάμαι

187.

Θυμάμαι τ’ όμορφο χωριό

188.

Ικαρία

189.

Ικαριώτικο (Η αγάπη μου στην Ικαρία)

΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

190.

Ικαριώτικο (Η αγάπη μου στην Ικαρία)(Remix)

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

191.

Ίσως λησμονήσω

192.

Κάθησε στον καναπέ μου

193.

Και ’μεις γελάσαμε

194.

Και φαίνω και ξεφαίνω

195.

Καλαματιανός

196.

Καλέ συ Παναγιά μου

197.

Καλιαρδή Καλιαρδή

198.

Καλό της περιμένει (Σον)

199.

Καλοκαιράκι στο νησί

200.

Καλός ο καπετάνιος

201.

Καναρίνι μου γλυκό

202.

Καπελάκι μου στραβά (Σο)

203.

Καπετάν Νικόλα γεια σου

204.

Καπετάνιος σαν και σένα

205.

Καραβάς (ηχογραφημα PANIVAR 5328)

Διασκευαστής στίχου ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

262

66.70

Φαλκού Ειρήνη

100.00 100.00 100.00 100.00 50.00

Νάξιος Βαγγέλης

100.00 50.00

Βελέντζας Γεώργιος

50.00

Υραγκουλόπουλος Βασίλης

100.00 100.00

Domaine Publique

50.00

Γαλάρης Κωνσταντίνος

100.00 100.00 100.00 100.00

Domaine Publique

50.00

Κονιτόπουλος Βαγγέλης

100.00 100.00 Κονιτοπούλου Λεγάκη Ειρήνη

Σα κατοχυρωμένα έργα του Γιώργου Μ. Κονιτόπουλου

206.

Καραγκούνα

207.

Καρδιά μου να ρωτήσω

209.

Καρδιάς μου το κλειδάκι (Σης) Καρδιές καινούργιες

210.

Καρλοβασιώτισα

211.

Κατερίνα

212.

Κατιφές

213.

Κάτου στου βάλτου τα χωριά

214.

Κάτω στο γιαλό

215.

Κάτω στο Πύργο

216.

Κάτω στο Ροκομένο

217.

Κάτω στο Ροκομένο (ηχογράφημα PANIVAR 5327)

218.

Κάτω στου βάλτου τα χωριά

219.

Καϋμένε δενδρολίβανε

220.

Κείμενο

221.

Κερκυραϊκός

222.

Κερκυραϊκός

223.

Κι ας με λένε Γιάννη

224.

Κοιλαδιώτισσα

225.

Κοιλαδιώτισσες αφράτες

226.

Κοπέλι παίζει μπάλες

227.

Κοπελουδάκι Παριανό

208.

Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

263

50.00

Κολοβός Βασίλειος/ Domaine Publique

100.00 50.00

Καλαβρός Βασιλ

66.70

Μπελιώτης Εμμανουήλ

100.00 100.00 100.00 50.00

Κολοβός Βασίλειος

50.00

Κολοβός Βασίλειος

100.00 100.00 Κονιτοπούλου Λεγάκη Ειρήνη 50.00

Κολοβός Βασίλειος

100.00 100.00 50.00

Κολοβός Βασίλειος

100.00 50.00 100.00 100.00 100.00 100.00

Δελαγραμμάτης Κώστας

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

228.

Κορίτσι της καρδιάς μου

229.

Κοτσάκια

230.

Κουράγιο δίνω στην καρδιά

231.

Κουτσομπολιό

232.

Κρύβω της καρδιάς μου την αλήθεια

233.

Κτύπησε πάλι το ρολόι

234.

Κυκλαδίτικη ΢ούστα

235.

Κυκλαδίτικος Μπάλλος

236.

Κυκλαδίτικος Πηδικτός (Πηδηχτός)

237.

Κυκλαδίτισσα

238.

Κυνηδαριώτικος

239.

Κυρία συγκεντρώσου

240.

Λεβέντη μυλωνά

241.

Λεμονιά μου

242.

Λησμόνησε τα παληά

243.

Λόγο στο Θεό θα δώσεις

244.

Λουλουδάκι του βουνού (Σο)

245.

Λουδουδάκι του μπαξέ

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής στίχου ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

100.00 100.00 100.00 100.00 50.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 60.00

Λουλουδάκι του μπαξέ (Σο)

247.

Λουλουδάκι του μπαξέ (Σο) (Διασκευή)

248.

Λουλούδι του μπαχτσέ (Σο)

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

264

Κουμουνδούρος Ιωάννης

100.00 100.00 50.00

΢κορδίλης ΢πυρίδων

100.00 100.00 Μελεσανάκης Ζαχαρίας Σσαφαντάκης Βαγγέλης

(Διασκευή άνευ αδείας) 246.

Λιανδράκη Ουρανία

100.00 100.00 100.00

Σσίχλας Αντώνης

Σα κατοχυρωμένα έργα του Γιώργου Μ. Κονιτόπουλου

249.

Λυγαριά

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

100.00

250.

Λυγαρίς (Διασκευή)

251.

Μ’ αγαπάς πανάθεμά σε

252.

Μ’ έκανες να σε πονέσω

253.

Μα γιάντα την τραγιάσκα σου

254.

Μαζί σ’ ένα σχολείο

255.

Μαζί σαν την Ακρόπολη και τον Λυκαβητό

256.

Μάης

257.

Μάιντες κι αμάν αμάν

258.

Μάιος βασίλεψε

259.

Μάννα μου τα λουλούδια μου

260.

Μάννα σου την πονηρή

261.

Μάννα του θαλασσινού (Η)

262.

Μανούλα ξενιτεύουμαι

263.

Μαντηλάκι

264.

Μανωλιός (Ο)

265.

Μάουκας

266.

Μαργέτα ΢κοπελίτισσα

΢υνθέτης

66.70

267.

Μαριάννα

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

50.00

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

265

80.00

Μουντζουράκης Δημήτρης/ Γιαννακάκης Γιάννης/ Ιωάννης Φατζηαρσενίου Μιχάλης/ Lyra-Grecophon music publishin

100.00 100.00 100.00 66.70

Φαλκού Ειρήνη

100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 50.00

Δεσποτίδου Πόπη

50.00

΢φυρόερας Νικόλαος

100.00 60.00

Γιαννούλης Γεώργιος Μπελιώτης Εμμανουήλ Κονιτόπουλος Βαγγέλης

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

268.

Μαριγούλα Μαριγώ

269.

Μαρίτσα

270.

Ματάκια σου μου λένε (Σα)

271.

Ματάκια σου τα μαύρα (Σα)

272.

Μάτια σαν και τα δικά σου

273.

Μάτια σου κατάσκοποι

274.

Μάτια σου τα όμορφα

275.

Μαύρα μου μάτια

276.

Μαύρη θλίψη έχω παρέα (Σην)

277.

Με κοτσάκια φανερώνω

278.

279.

Με κοτσάκια φανερώνω (ηχογράφημα PANIVAR 5328) Με κοτσάκια φανερώνω (Club mix) (Remix)

280.

Με ποιο καράβι έφυγες

281.

Με τα μάτια τα δικά μου

282.

Με τον καπετάν το Νίκα

283.

Με τραβά σαν το μαγνήτη

284.

Με χρυσάφια δεν σ’ αλλάζω

285.

Μεγαρίτισσα στην τράτα

286.

Μεγιά γαμπρέ τα στέφανα

287.

Μελαχροινάκι μου μικρό

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής μουσικής Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

100.00 100.00 100.00 100.00

Domaine Publique

100.00

Domaine Publique

100.00 100.00 100.00 50.00 100.00

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

266

Ατταλίδης ΢τράτος

Κονιτοπούλου Λεγάκη Ειρήνη 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00

Σα κατοχυρωμένα έργα του Γιώργου Μ. Κονιτόπουλου

288.

Μελτέμι πέφτει (Σο)

289.

Μενούσης

290.

Μερακλήδικες καρδιές (Οι)

291.

Μες τα μάτια με κοιτάς

292.

Μες τη φουρτούνα

293.

Μες την καρδιά μου σ’ έβαλα

294.

Μες το Δεκαπενταύγουστο

295.

Μες το ηλιοβασίλεμα

296.

Μες το καλοκαιράκι

297.

Μες του Μαγιού τις μυρωδιές

298.

Μη μας κοκορεύεσαι

299.

Μήτρος

300.

Μηχανικός (Ο)

301.

Μια βόλτα στο χωριό

302.

Μια θαλασσινή παρέα

303.

Μια κόρη αρχόντισσα

304.

Μια κόρη ρόδα μάζευε

305.

Μια κόρη στ’ ακρογιάλι

306.

Μια μηλιά ροδομηλιά

307.

Μια μικρή απ’ την Αιγνούσα

308.

Μια όμορφη νησιώτισσα

309.

Μια όμορφη ΢μυρνιά

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης

267

100.00 50.00

Κολοβός Βασίλειος/ Domaine Publique

66.70

Λιανδράκη Ουρανία

50.00

Grecophon

100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 50.00

Κολοβός Βασίλειος

65.00

Φαρίτος Ανδρέας

50.00

Σσιβόλας Λευτέρης

100.00 100.00 100.00 50.00

Δημητρίου Ιωάννης

100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 50.00

Δημητρίου Ιωάννης

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

310.

Μια παντρεμένη αγαπώ

311.

Μια τράτα ανεμότρατα

312.

Μικρό μελαχροινάκι

313.

Μισεμός

314.

Μόλα πάναι τον κάβο

315.

Μονεμβασίτισσα

316.

Μου έψησες στα χείλη ψάρι

317.

Μου λες να σε ξεχάσω

318.

Μου ’παν και τα σου πάνε

319.

Μουσικό

320.

Μπαλαριστός

321.

Μπάλλοι

322.

Μπάλλος

323.

Μάλλος Οργανικός

324.

Μπάλος Οργανικός

325.

Μπαμ και κάτω

326.

Μπάρμπα Νικολός

327.

Μπήκα μικρός στην θάλασσα

328.

Μπορεί να σε μαλλώνω

329.

Μπουμ

330.

Μπρατσέρα

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

268

100.00 100.00 100.00

Domaine Publique

100.00 66.70

Βοντογιώργης Γεώργιος

100.00 40.00

Ατταλίδης ΢τράτος

50.00

Κονιτόπουλος Βαγγέλης

100.00 100.00 100.00 100.00 100.00

Domaine Publique

100.00 50.00

Κολοβός Βασίλειος

100.00 50.00

΢φυρόερας Νικόλαος

50.00

Δεσποτίδου Πόπη

50.00

Κονιτοπούλου Κούλα

100.00 100.00

Σα κατοχυρωμένα έργα του Γιώργου Μ. Κονιτόπουλου

331.

Μυλωνάς

332.

Ν’ αλλάξω θέλω το σκοπό

333.

Ν’ αλλάξω θέλω το σκοπό (ηχογραφημα PANIVAR 5327)

334.

Να ζήσουν τα ναυτάκια μας

335.

Να ήμουνα στη Μύκονο

336.

Να μ’ αγαπάς

337.

Να μ’ αγαπάς να με πονάς

338.

Να με αγαπάς μικρό μου

339.

340.

Να ’μουν σε μια βουνοπλαγιά Να ’μουν το φως στα μάτια σου

341.

Να μπορούσα να μαντέψω

342.

Να μπορούσα να σε ξεχάσω

343.

Να σ’ αγαπώ ιντά ’θελα

344.

Να σ’ αφήσω δεν μπορώ

345.

Να σε χαρεί η μάνα σου

346.

Ναξιώτικο καράβι (Σο)

347.

Νάξο με την ομορφιά σου

348.

Να ’ρθετε όλοι στο χωριό

349.

Ναύτης (Ο)

350.

Ναυτικός

351.

Νειάτα φεύγουν (Σα)

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

100.00 100.00

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

269

Κονιτοπούλου Λεγάκη Ειρήνη 100.00 100.00 100.00 50.00

Κονιτόπουλος Κωνσταντίνος

100.00 50.00

Φαλκού Ειρήνη

100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 50.00

Μπελιώτης Εμμανουήλ/ Φάλκου Ειρήνη

100.00 66.70 100.00 100.00 100.00

ΕΛΕΤΘΕΡΙΟΤ ΕΜΕΛΕΤΘΕΡΟΜΑΝΨΛΗ΢

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

352.

Νεράιδα είσαι μάτια μου

353.

Νησάκι μου δεν σε ξεχνώ

354.

Νησί ή το χωριό μου

355.

Νησιά μας και η Κύπρος

356.

Νησιώτικη γιορτή

357.

Νησιώτισσα

358.

Νησιωτοπούλα όμορφη

359.

Ντάρι ντάρι

360.

361.

Ντίνι ντίνι νταχτιρντί (Διασκευή) Ντίνι ντίνι νταχτιρντί (Γάμο νησιώτικο θα κάνω)

362.

Νύχτες ατελείωτες

363.

Ξαρματώθηκες λαούτο

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

365.

Ξένε σαν θες να παντρευτείς Ξενητεμένα μας παιδιά

366.

Ξενητεμένο παλληκάρι (Σο)

367.

Ξέρω γελάστηκα (Σο)

368.

Ξέρω το ξέρω

369.

Όλα εδώ θα μείνουνε

370.

Όλα τα πάντα αλλάξανε

371.

Όλα τα πάντα αλλάξανε (ηχογράφημα PANIVAR 5327)

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

372.

Όλου του κόσμου τα καλά

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

364.

270

100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00

Domaine Publique

75.00

΢φυρόερα ΢οφία/ Κονιτόπουλος Βαγγέλης

100.00 100.00 50.00

Υραγκουλόπουλος Βασίλης

100.00 50.00

Δημητρίου Ιωάννης

50.00

΢φυρόερας Νικόλαος

50.00

Ατταλίδης ΢τράτος

50.00

Ατταλίδης ΢τράτος

100.00 100.00 Κονιτοπούλου Λεγάκη Ειρήνη 100.00

Σα κατοχυρωμένα έργα του Γιώργου Μ. Κονιτόπουλου

373.

374.

375.

376.

377.

378.

379.

380.

381.

382.

383.

384.

385.

386.

387.

388.

389.

390.

391.

392.

393.

394.

Διασκευαστής στίχου ΢υνθέτης/ Όμορφά μου μάτια ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ Όμορφή μου Κορθιανή ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ Όμορφη νησιώτισά μου ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ Όμορφη Πατινιώτισσα ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ Όπα όπα όπαλα ΢τιχουργός Όποιος και να ’σαι ότι και να ΢υνθέτης/ ’σαι ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ Όπως είναι η ομορφιά σου ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ Οργανικό Νάξου ΢τιχουργός Ορχηστρικό ΢υνθέτης Όσο και να με μαλώνεις ΢υνθέτης ΢υνθέτης/ Οταν γερνάει ο άνθρωπος ΢τιχουργός ΔιασκευαΌταν εσένα θυμηθώ στής στίχου ΢υνθέτης/ Ότι φορέσεις είσαι εν τάξει ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ Όχι του 40 ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ Παιδί (Σο) ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ Παιδιά απ’ τα λιμάνια (Σα) ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ Παίζεις με τον έρωτά μου ΢τιχουργός ΔιασκευαΠαλαιά μου βάσανα (Σα) στής μουσικής ΢υνθέτης/ Πάλι τις τρίπλες μ’ άρχισες ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ Πάμε για την ΢αντορίνη ΢τιχουργός Ολυμπιακέ μου

Παναγιά Κανάλα

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

271

60.00

΢κορδίλης ΢πυρίδων

100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 50.00

Δημητρίου Ιωάννης

100.00 50.00

΢κορδίλης ΢πυρίδων

66.70

Γούναρης Δίον

66.70

Φάλκου Ειρήνη

100.00 65.00

Λιανδράκη Ουρανία

100.00 100.00

Domaine Publique

66.70

Γούναρης Δίον

100.00 100.00

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

395.

Παναγιά μου ένα παιδί

396.

Παναγιά μου να μπορούσα

397.

Παναγιά μου τι λεβέντης

398.

Παναγούλης ζει

399.

Πανάθεμά σε έρωτα

400.

Πάνε τα δυο καλά βιολιά

401.

Πάντα με κάνεις και πονώ

402.

Πάντα οι δικοί σου (Έρι έρι)

403.

Πάντοτε ήμουνα πιστός

404.

Πάντοτε και παντοτινά

405.

Παπαδιά

406.

Παραπονιάρικό μου

407.

Πάρε με στη βάρκα μέσα

408.

Πάρε τ’ απολυτήριο

409.

Παριανή Σσαμπούνα

410.

Πάρτε βουνά τα γηρατειά

411.

Πάτημα Λήμνου

412.

413.

Πατινάδα (ηχογραφημα PANIVAR 5327) Πατινάδα (Σα μάτια σου τα όμορφα)

414.

Πατινάδα του γάμου

415.

Πεντοζάλι

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

272

100.00 100.00 100.00 50.00

Πολύδωρος Ηλίας

100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00

Domaine Publique

100.00 100.00 50.00

Ρουχίτσας Φρήστος

100.00 50.00

Πρέντζας Κωνσταντίνος

100.00

Domaine Publique Κονιτοπούλου Λεγάκη Ειρήνη

50.00 100.00 100.00

Υυρογένης Δημήτρης

Σα κατοχυρωμένα έργα του Γιώργου Μ. Κονιτόπουλου

416.

Πέρα στους πέρα κάμπους

417.

Πέρα στους πέρα κάμπους

418.

Περιβολάρης

419.

Περιπλανώμενο (Sampling)

420.

Περνοδιαβαίνω

421.

Πες μου γιατί να σε ξεχάσω

422.

Πες μου πού πονάς

423.

Πες μου τι θα κερδίσεις

424.

Πέτρος της Μυκόνου

425.

Πήγαινε όπου σ’ αρέσει

426.

Πήρα γράμμα πικραμένο

427.

Πηργούσικος

428.

Πιάστε κορίτσια το χορό

429.

Πιο καλά λίγο ουσία

430.

Πιο όμορφα μου χρόνια

431.

Πιο πάνω από τα κουμάδια

432.

Πλανεύτρα Αιγινίτισσα

433.

Πλατανιώτικο νερό (Σο)

434.

Πλατανιώτικο νερό (Σο) (Διασκευή)

435.

Ποδοσφαιριστής

436.

Ποιος Θανάσης

Διασκευαστής μουσικής Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης / ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης

273

100.00

Domaine Publique

50.00

Κολοβός Βασίλειος/ Domaine Publique

100.00 30.00

΢εμσής ΢τάμος/ Μωραΐτης Νίκος

100.00 100.00 100.00 100.00 50.00

Βοντογιώργης Γεώργιος

100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00

Κουμάρης Μάρκος

50.00

Σσιβόλας Λευτέρης

60.00

Κουμουνδούρος Ιωάννης

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

437.

Ποιος μωρό μου ποιος

438.

Ποιος μωρό μου ποιος (Remix)

439.

Πολίτικο ΢υρτό

440.

Πονεμένο παλληκάρι

441.

Πόρτο Ράφτη

442.

Ποταμός

443.

Ποτέ δεν γνώρισα χαρά

444.

Πότε θα ’ρθει το καλοκαίρι

445.

Πού αγαπιώμαστε αλλά

446.

Προσφυγοπούλα

447.

Πρόσωπα αγαπημένα

448.

Πυργούσικος

449.

Πώς ερωτεύτηκα θαρρώ

450.

Πώς να στο πω πώς σ’ αγαπώ

451.

Ρακιτζό (Σο)

452.

Ρωμηός

453.

΢’ αγάπησα

454.

΢’ αγαπώ δεν είναι κρίμα

455.

΢’ αγαπώ και δεν με νοιάζει

456.

΢’ αγαπώ και όρκο κάνω

457.

΢’ αγαπώ μα δεν σου το ’πα

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

274

100.00 100.00 100.00 50.00

Κονιτόπουλος Βαγγέλης

100.00 100.00

Domaine Publique

50.00

Δελαγραμμάτης Κώστας

100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 33.30

Φρυσαφέλης Παναγιώτης/ Θεοδωράκης Μίκης

100.00 66.70 100.00 100.00 100.00

Βοντογιώργης Γεώργιος

Σα κατοχυρωμένα έργα του Γιώργου Μ. Κονιτόπουλου

458.

΢’ αγαπώ να το θυμάσαι

459.

΢αΐτα και τ’ αδράχτι (Η)

460.

΢άλα σάλα

461.

΢αμιώτισσα

462.

΢άμος όμορφο νησί

463.

΢αν γαρύφαλο τ’ Απρίλη

464.

΢αν με δικάζει ο Θεός

465.

΢αν πας στην Καλαμάτα

466.

΢αν σε δικάζει ο Θεός

467.

΢αν τη μέλισσα πετώ

468.

΢αν της Οργιάς το Κάστρο

469.

΢αν τις μαρμαροκολώνες

470.

΢αν τότε που ’μουν κοπελιά

471.

΢αράντα παληκάρια

472.

΢ε νησιώτικο λιμάνι

473.

΢ε ωραίο περιβόλι

474.

΢έρβικο ΢ημασία στον κόσμο μην δίνεις

475.

476.

΢ήμερα τ’ Αη Νικόλα

477.

΢ιγά σιγά την άμαξα

478.

΢κοπός του γάμου

479.

΢ου’ πα μάννα πάντρεψέ με

΢υνθέτης / ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής μουσικής Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

275

100.00 100.00 100.00

Domaine Publique

100.00

Domaine Publique

66.70

Καλύμνιος Δημήτριος

100.00 100.00 50.00

Κολοβός Βασίλειος

100.00 50.00

Ρουχίτσας Φρήστος

100.00 50.00

Κονιτόπουλος Βαγγέλης

66.70

Φαλκού Ειρήνη

50.00

Κολοβός Βασίλειος

100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 50.00

Κολοβός Βασίλειος

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

480.

΢ουσουράδα παιχνιδιάρα

481.

΢ούστα

482.

΢ούστρα Ροδίτικη

483.

΢πίτι μου το πατρικό (Σο)

484.

΢τείλε με μάννα για νερό

485.

΢τη θάλασσα θα πέσω

486.

΢τη στεριά ψαράς θα γίνω

487.

΢την αγάπη μου και στ’ άλλα

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

488.

΢την αγάπη σου μ’ αρέσει

΢υνθέτης

489.

΢τη βρύση του Γαρίνου

490.

΢την γιορτή σου

491.

΢την ξενητειά βαρέθηκα

492.

΢την όμορφη Πάρο

493.

΢την Πάρο και στη Νάξο

494.

΢την ωραία Κύπρο

495.

΢της αγάπης μου τα γούστα

496.

΢τοα άλσος στο Πολύγωνο

497.

΢το γυαλό η βάρκα μόνη

498.

΢το ’πα και στο ξαναλέω

499.

΢το πανηγύρι του χωριού

500.

΢το παραθύρι πρόβαλε

501.

΢το πιο ψηλότερο βουνό

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

276

100.00 100.00

Domaine Publique

100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 50.00

Δελαγραμμάτης Κώστας

100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 66.70

Μπελιώτης Εμμανουήλ

100.00 50.00

Γούναρης Δίον

100.00 100.00 66.70 100.00 100.00

Φαλκού Ειρήνη

Σα κατοχυρωμένα έργα του Γιώργου Μ. Κονιτόπουλου

502.

΢το προπό πάνε χαλάλι

503.

΢το σπίτι μου και στο χωριό

504.

΢τον Απόλλωνα στη Νάξο

505.

΢τον Αρτέμωνα

506.

΢τον ποταμό τα ρούχα μου

507.

΢τον Πύργο και στον Πάνορμο

508.

΢του κουρετιού τη βρύση

509.

΢του παπά το μπουγάζι

510.

΢τους μύλους στον Αργασταρά

511.

΢υμπαθητικό κοπέλι

512.

΢υρτό Πολίτικο (ηχογραφημα PANIVAR 5327)

513.

Σ’ αγαπάω το κοπέλι

514.

Σαίρι μου ξενητεμένο

515.

Σελικός Κυπέλου 1978 Θρίαμβος Doub

516.

Σέλος πάντων δεν μου λέτε

517.

Σι είναι αυτό που νοσταλγώ

518.

Σι έχω μάνα με ρωτάς

519.

Σι ήσουν και τι έκανες

520.

Σι θα γίνω εγώ με σένα

521.

Σι σε μέλει εσένανε

522.

Σι φουρτουνιασμένες μπόρες

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

277

100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 50.00

Φατζόπουλος Βασίλειος/ Domaine Publique

100.00 100.00 100.00 Κονιτοπούλου Λεγάκη Ειρήνη 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 30.00

Κλουβάτος Γεράσιμος

50.00

Κονιτόπουλος Βαγγέλης

100.00

Domaine Publique

40.00

Ατταλίδης ΢τράτος

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

523.

Σι ψυχή θα παραδώσεις

524.

Σίκι τακ

525.

Σίποτα δεν απόχτησα

526.

Σίποτα δεν απόχτησα (ηχογραφημα PANIVAR 5328)

527.

Σίποτα δεν θυμάσε πια

528.

Σο ξέρω

529.

Σο τα πρες κοτσίδετ

530.

Σο ’πε το ναι

531.

Σόσο θωρω τα χρόνια

532.

Σραγιάσκα (Η)

533.

Σραγούδι της κούνιας (Σο)

534.

Σρεχαντηράκι

535.

Σριανταφυλλιάς τα φύλλα

536.

Σριαντάφυλλο του Μάη

537.

Σσάκισμα

538.

Σσάμικο

539.

Σσαμπούνα Θερμιώτικη

540.

Σσαμπούνα Μυκονιάτικη

541.

Σσάρκα με το τρεχαντήρι

542.

Σσιριγώτικο

543.

Σσιριγώτικος

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός Διασκευαστής μουσικής ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

278

66.70

΢καφίδας Κωνσταντίνος

100.00 100.00 Κονιτόπουλου Λεγάκη Ειρήνη 100.00 50.00

Ατταλίδης ΢τράτος

100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00

Domaine Publique

Σα κατοχυρωμένα έργα του Γιώργου Μ. Κονιτόπουλου

544.

Σσιριγώτικος ΢υρτός Πηδηχτός

545.

Σσιφτετέλι

546.

Σσιφτετέλι

547.

Σσιφτετέλι για αισθηματίες

548.

Σσιφτετελόμπαλο

549.

Σσομπάνος εγεννήθηκα

550.

Σώρα μες στη Σζια

551.

Σώρα που γύρισες

552.

Σώρα που ’μαι του καιρού μου

553.

Ύμνος στην ΑΕΚ

554.

Υανταράκι (Σο)

555.

Υανταράκι (Σο) (ηχογράφημα PANIVAR 5327)

556.

Υαντάρε μου φαντάρε μου

557.

Υαντάρος (Ο)

558.

Υεύγει αγάπη μου το πλοίο

559.

Υεύγουν τα σφουγγαράδικα

560.

Υθισικιά (ηχογράφημα PANIVAR 5327)

561.

Υταίνε φταίνε

562.

Υτωχού το μεγαλείο (Σου)

563.

Φάθηκες χάθηκες

564.

Φανιώτικο ΢υρτό

565.

Φαρά

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

100.00 50.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 50.00

279

Κονιτόπουλος Βαγγέλης

100.00 100.00 100.00 Κονιτοπούλου Λεγάκη Ειρήνη 100.00 100.00 100.00 100.00

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

Κουκουλάρης Ευστάθιος

Κονιτοπούλου Λεγάκη Ειρήνη 50.00

Ατταλίδης ΢τράτος

50.00

Κονιτοπούλου Κούλα

50.00

Ατταλίδης ΢τράτος

100.00 100.00

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

566.

Φασαποσέρβικο

567.

Φήρα είκοσι χρονών

568.

Φήρος

569.

Φιονιές (Οι)

570.

Φορεύουμε το Μπάλλο

571.

Φορευτικό Αιγαιπελαγίτικο

572.

Φορευτικό Αιγαιπελαγίτικο

573.

Φορέψετε χορέψετε

574.

Φορέψετε χορέψετε (Διασκευή)

575.

Φορός του Ζαλόγγου

576.

Φραμάκι Απεραθίτικο Φραμάκι Απεραθίτικο (ηχογραφημα PANIVAR 5328)

577.

578.

Φρόνια και χρόνια

579.

Φωριού τα κοπελούδια

580.

Χαράδες γεια σας

581.

Χαράδες του Αιγαίου (Οι)

582.

Χαριανή (Όπαλα όπαλα)

583.

Χαρράς θα γίνω στη στεριά

584.

Χαρράς θα γίνω στη στεριά (ηχογράφημα PANIVAR 5328)

585.

Χοφήσανε τα πρόβατα

586.

Ψ ουρανέ μην βρέξεις πια

587.

Ψ σύντεκνε

588.

Ώπαλα ώπαλα

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης

100.00 100.00 100.00 66.70 100.00 100.00 100.00 100.00 95.00

Φατζόπουλος Νίκος

50.00

Κολοβός Βασίλειος

50.00

΢φυροέρας Νικόλαος

΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

΢φυροέρας Νικόλαος 100.00 100.00 66.70 66.70 100.00

280

Βοντογιώργης Γεώργιος Βοντογιώργης Γεώργιος Πολίτου Δέσποινα

100.00

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

Φαλκού Ειρήνη

Κονιτοπούλου Λεγάκη Ειρήνη 100.00 100.00 100.00 100.00

Σα κατοχυρωμένα έργα του Γιώργου Μ. Κονιτόπουλου

589.

Ψραία που ’ναι την αυγή

590.

Ψραία ΢εριφιώτισσα

591.

Ψραία σου τα μάτια (Σα)

592.

593.

594.

595.

596.

597.

598.

599.

600.

Ψραία σου τα μάτια (Σα) (ηχογράφημα PANIVAR 5328) Ψραίος που ’ναι ο ποταμός (ηχογράφημα PANIVAR 5327) Ψραίος που ’ναι ο ποταμός As the city awakens (ωραία που ’ναι την αυγή) (Διασκευή) Belki de sans (Opa) [Ικαριώτικο (Η αγάπη μου στην Ικαρία)] (Διασκευή)

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός ΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

100.00 100.00 100.00

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

Κονιτοπούλου Λεγάκη Ειρήνη

΢υνθέτης

50.00

Δεσποτίδου Πόπη/ Κονιτοπούλου Λεγάκη Ειρήνη Δεσποτίδου Πόπη

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

70.00

Papadogiannis George

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

80.00

DJ Pantelis/ Gungor Burcu

Dini Dini (Ντίνι ντίνι νταχτιρντί) (Διασκευή)

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

65.60

΢φυροέρα ΢οφία/ Βαγγέλης Υαναριώτης/ Μάκης Γεράσιμος

Fishing boat (Θα πάω να βρω τον Μάουκα) Opa *Ικαριώτικο (Η αγάπη μου στην Ικαρία)+ (Διασκευή) Who my baby (Πoιος μωρό μου ποιος)

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

60.00

Γιαννούλης Γεώργιος

΢υνθέτης/ ΢τιχουργός

80.00

DJ Pantelis

΢υνθέτης / ΢τιχουργός

100.00

΢υνθέτης

Βιβλιογραφία ΑΕΠΙ ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, ΝΙΚΟ΢ (1995), Γιώργος Κονιτόπουλος, ο Βάρδος του Αιγαίου, Υιλιππότης, Αθήνα. ΢πυροπουλος, ΢πυριδων (2012), Η παραδοσιακή Μουσική της Νάξου. Η περίπτωση των βιολιών, διδακτορική διατριβή, ΕΚΠΑ, Υιλοσοφική ΢χολή, Σμήμα Μουσικών ΢πουδών Αθήνα.

281

Δημόσιος και ιερός χώρος στις Εγκαρές Νάξου ΑΛΕΚΟΣ Ε. ΦΛΩΡΑΚΗΣ Δρ Εθνολόγος-Λαογράφος

Η οργάνωση του δημόσιου χώρου στο εσωτερικό του ναξιώτικου χωριού έχει ως βάση τη γειτονιά, όπως συμβαίνει γενικότερα στις Κυκλάδες. Αποτελεί την κύρια πολεοδομική μονάδα του οικισμού, ο ιστός του οποίου παρουσιάζεται κατά κανόνα συγκεντρωμένος, με πυκνή δόμηση και ασύμμετρη ανάπτυξη, ενωμένα δώματα, στοές, πεζούλες, στενούς κλιμακωτούς δρόμους και αδιέξοδα, διασφάλιση της θέας, ημιδημόσιους χώρους σε χρήση κοινή από τα γειτονικά σπίτια. Αυτή η μορφολογία έχει εξηγηθεί επαρκώς ως αποτέλεσμα ιστορικών και φυσικογεωγραφικών παραγόντων (άμυνα κατά των επιδρομέων, εθιμικό δίκαιο, προστασία από τον βοριά, κλίση του εδάφους)1. Ανάλογη είναι και η μορφολογία του χωριού Εγκαρές (πρώην Μυτριά), χτισμένου στις παρυφές του εύφορου κάμπου που κατεβαίνει έως τη θάλασσα και απέναντι από το άλλο χωριό της κοιλάδας, τη Γαλήνη (πρώην Άχαψη)2. Όριο μεταξύ του δομημένου και του γεωργικού χώρου (τα ονομαζόμενα περιβόλια), αποτελεί η δημόσια οδός που έρχεται από τη Φώρα και συνεχίζεται προς το Ακρωτήρι, παλαιότερα αγροτική και σήμερα ασφαλτοστρωμένη. Ορίζει το κάτω μέρος του χωριού και οδηγεί στην πλατεία, την πλάτσα, όχι ιδιαίτερα ευρύχωρη λόγω της μορφολογίας του εδάφους. Πάνω από τον δρόμο και την πλατεία, ο οικισμός αναπτύσσεται ανωφερικά σε ακτινωτή διάταξη, με εγκάρσιους ανηφορικούς δρόμους πλακοστρωμένους (παλαιότερα καντιρίμι3), σκαλιά και πλατύσκαλα. Ο κεντρικός δρόμος ανεβαίνει έως το υψηλότερο σημείο του οικισμού, στη Γειτονιά της Αγίας Άννας και στην ομώνυμη εκκλησία. Οι υπόλοιποι δρόμοι συνενώνονται σταδιακά, με τελική κατάληξη τον κεντρικό, ή σταματούν σε αδιέξοδα. Ένας από αυτούς ενώνει την πλατεία αλλά και τον κεντρικό

1 Βλ. Δ.Β. ΒΑ΢ΙΛΕΙΑΔΗ΢, Εισαγωγή στην αιγαιοπελαγίτικη λαϊκή αρχιτεκτονική, Αθήνα, 1955· ΕΜΜΑΝΟΤΗΛ Β. ΜΑΡΜΑΡΑ΢, «Σο παραδοσιακά δομημένο περιβάλλον των Κυκλάδων ως αποτέλεσμα ενδογενών και μη παραγόντων», Ναξιακά 2 (2012), σελ. 419-441.

2 Για τον Κάμπο των Εγκαρών, τους οικισμούς, τους κατοίκους και τις ασχολίες τους βλ. ΑΛΕΚΟ΢ Ε. ΥΛΨΡΑΚΗ΢, «Κάμπος των Εγκαρών: “Η ναξιώτικη ευδαιμονία”», Ναξιακά Γράμματα 9 (Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2013), σελ. 35-47.

3 Επίστρωση δρόμου με μικρές πέτρες, καλντερίμι.

283

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

δρόμο με τη δημόσια βρύση, όπου προπολεμικά διοχέτευσαν το νερό, για να μην αναγκάζονται οι γυναίκες να κατεβαίνουν στον ποταμό με τις στάμνες 4. «Γειτονιές» των Μυτριών, απομακρυσμένες όμως αρκετά από το κυρίως χωριό, ώστε να δίνουν την εντύπωση ανεξάρτητων οικισμών, είναι η Μέσα Γειτονιά και η Λαγκάδα. Η πρώτη βρίσκεται σε απόσταση δέκα περίπου λεπτών, προς το εσωτερικό του νησιού (γι’ αυτό και η ονομασία «Μέσα»). Αν και πολύ μικρότερη από το κυρίως χωριό, έχει επίσης πυκνό οικιστικό ιστό και κρήνη στο κάτω μέρος, τη λεγόμενη Βρύση στη Μέσα Γειτονιά. ΢ήμερα τα σπίτια της είναι ερειπωμένα, πλην δύο-τριών πρόσφατα ανακαινισμένων για καλοκαιρινή διαμονή. Η Λαγκάδα, ακόμη μακρύτερα, προς τον ποταμό, δεν είχε ποτέ παρά μερικά αγροτικά σπίτια και μυλόσπιτα κοντά στους εκεί νερόμυλους 5. Όμως η γειτονιά δεν αποτελεί μόνο πολεοδομική αλλά και κοινωνική μονάδα. Σοποθετημένη στην κοινοτική κλίμακα μεταξύ οικογένειας και χωριού, μετέχει στη διαμόρφωση της εντοπιότητας. Μέσα στη γειτονιά αναπτύσσονται σχέσεις συναλληλίας και συνεργασίας. Οι οικογένειες που τη συναποτελούν έχουν συνείδηση των κοινών δεσμών τους, αλληλοβοηθούνται, αναπτύσσουν κοινωνικές σχέσεις, φροντίζουν και καλλωπίζουν τον χώρο και αμιλλώνται προς τις άλλες γειτονιές του οικισμού. Καλλιεργείται έτσι μια επιμέρους ταυτότητα μέσα στη γενικότερη ταυτότητα του χωριού. Αυτή η τελευταία, η «εγκαρίτικη» ταυτότητα, γίνεται κατανοητή από τους χωριανούς τόσο ως αυτοπροσδιορισμός όσο και ως ετεροπροσδιορισμός υπεροχής, σε σχέση με τα γειτονικά χωριά και κυρίως με το άλλο χωριό του Κάμπου, τη Γαλήνη6. Σους κύριους εκφραστές της ενότητας και της συνοχής συνιστούν η πλατεία και η εκκλησία. Η πλατεία συνενώνει όλη σχεδόν την καθημερινή ζωή του χωριού και αποτελεί τόπο συναλλαγών και συναναστροφής. Εδώ βρίσκονται τα καφενεία που συγκεντρώνουν τους άντρες σε ώρες ξεκούρασης και εδώ μαζεύονται οι γυναίκες τα βράδια, στα πεζούλια, για να κουβεντιάσουν τα νέα της ημέρας. ΢την πλατεία βρίσκονταν επίσης τα μαγαζιά, κυρίως παντοπωλεία, που λειτουργούσαν παλαιοτέρα, και εδώ σήμερα σταματούν οι πλανόδιοι έμποροι που φτάνουν από τη Φώρα, τα λεωφορεία και τα ταξί. ΢τον ίδιο άξονα δημόσιας οδού-πλατείας έχει κατασκευαστεί η παιδική χαρά και το γήπεδο καλαθοσφαίρισης, ενώ ακριβώς δίπλα συναντούμε το ημιυπαίθριο μαρ-

4 Πριν από την κατασκευή της βρύσης, οι γυναίκες ανέβαζαν το νερό με τις στάμνες από τον ποταμό. Υτάνοντας στο ράμνο, έναν θάμνο φυτρωμένο στο χωράφι του Ντριλιρή, είχενε κει ένα σαν κοίλωμα κι ακουμπάγαμενε τη στάμνα, να πάρουμενε ανάσα. Και το λένε Ακουμπίστρα το μέρος.

5 ΑΛΕΚΟ΢ Ε. ΥΛΨΡΑΚΗ΢, ό.π., σελ. 37.

6 Για την αντιπαράθεση των δύο αυτών χωριών του Κάμπου βλ. ό.π., σελ. 37-38. Γενικότερα για τις αντιθέσεις και τα σκώμματα μεταξύ των διαφόρων χωριών και γεωγραφικών διαμερισμάτων του νησιού βλ. ΜΑΝΟΛΗ΢ Γ. ΢ΕΡΓΗ΢, Ακληρήματα. Οι αλληλοσατιρισμοί ως όψεις της ετερότητας στην αρχαία και τη νεότερη Ελλάδα, Αναγνώστου, Αθήνα, 2005, με ειδικό κεφάλαιο για τη Νάξο.

284

Δημόσιος και ιερός χώρος στις Εγκαρές Νάξου

μαράδικο του Φρήστου Μπουλαξή7. Λίγο πιο κάτω, πάντα στον δημόσιο δρόμο, λειτουργούσε το μέχρι πρότινος γραφείο της Κοινότητας (παλαιότερα ελαιοτριβείο)8 και το Δημοτικό ΢χολείο. ΢υμπληρωματικός πόλος έλξης του δημόσιου χώρου ήταν για τις γυναίκες η βρύση, σε άμεση σύνδεση και αυτή, όπως αναφέρθηκε, με την πλατεία. ΢ε άμεση σύνδεση με την πλατεία, μέσω ενός δρόμου που την ενώνει με αυτήν, λειτουργεί και ο έτερος πόλος συνοχής και ταυτότητας του χωριού, η ενοριακή εκκλησία. Ο ναός, αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, γνωστός και ως Παναγιά η Εγκαρίτισσα, υψώνεται επιβλητικός λίγο έξω από τον οικισμό προς το μέρος του ποταμού. Με την παρουσία του ο δημόσιος εγκόσμιος χώρος συμπλέκεται με τον ιερό. Ψς «ιεροί τόποι» χαρακτηρίζονται γεωγραφικές θέσεις που, καθαγιασμένες από μία ιεροφάνεια, διαχωρίστηκαν από τον κοινό, «εγκόσμιο» χώρο (espace profane) για να μεταβούν στον ιερό (espace sacré)9. Με την οικοδόμηση του ναού, αυτός εξομοιώνεται προς το «κέντρο του κόσμου», σημείο όπου επικοινωνούν ο ουρανός, η γη και τα καταχθόνια 10. Αν όμως το ιερό «οὐκ ἔστιν ἐκ τοῦ κόσμου τούτου», παραμένει «ἐν τῷ κόσμῳ» και συνδέεται με αυτόν. Καθαγιάζει τον οικισμό και οργανώνει τον δημόσιο χώρο του. Ο δρόμος που συνδέει την πλατεία του χωριού με την εκκλησία της Παναγίας, πλακοστρωμένος και περιποιημένος, υπογραμμίζει τη σημασία αλλά και τη συνάφεια των δύο αυτών πόλων έλξης. ΢ηματοδοτεί τη μετάβαση από τη δημόσια κοσμική στη δημόσια ιερή περιοχή, συνενώνοντας και ταυτόχρονα διαχωρίζοντας τα δύο κύρια σύμβολα της τοπικής ταυτότητας. Η εκκλησία περικλείεται από περίβολο, συμβολικό όριο της ιερότητας και φραγμό από τις βέβηλες φυσικές και υπερφυσικές δυνάμεις. Μέσα σε αυτόν, μαζί με τους ζώντες συνυπάρχουν και καθαγιάζονται και οι τεθνεώτες, αφού και το κοιμητήριο του χωριού βρίσκεται εδώ. Σα οικεία πρόσωπα παραμένουν οικεία και μετά θάνατον, δέχονται στον ίδιο χώρο τη φροντίδα των συγχωριανών, συμμετέχουν στις ακολουθίες και υποδέχονται τις εικόνες στη λιτάνευση του πανηγυριού. Μέσα στον περίβολο έχει ανεγερθεί και το ηρώο των πεσόντων κατά τους πολέμους Εγκαριτών. Οι πάντες, στρατευομένη και θριαμβεύουσα εκκλησία, «επί το αυτό». Αν σε πολιτικό επίπεδο, εκφραστής της ενότητας του χωριού είναι η κοινότητα, σε θρησκευτικό επίπεδο είναι η ενορία. ΢ε μεγαλύτερους οικισμούς, όπου υπάρχουν περισσότερες ενορίες, η εκκλησία δίνει το όνομά της στην ευρύτερη γειτονιά, καθώς η τελευταία ταυτίζεται κατά κανόνα με την ενορία. ΢ε μικρό7 Βλ. ΑΛΕΚΟ΢ Ε. ΥΛΨΡΑΚΗ΢, «Φρήστος Μπουλαξής. Δουλεύοντας το μάρμαρο και την πέτρα στις Εγκαρές Νάξου», Ναξιακά 36/74 (Μάρτιος-Μάιος 2010), σελ. 76-85.

8 ΑΛΕΚΟ΢ Ε. ΥΛΨΡΑΚΗ΢, «Κάμπος των Εγκαρών», ό.π., σελ. 36.

9 Βλ. MIRCEA ELIADE, Πραγματεία πάνω στην Ιστορία των Θρησκειών, Φατζηνικολής, Αθήνα, 1981, και ειδικότερα στις σελ. 21-53· Ο ΙΔΙΟ΢, Το ιερό και το βέβηλο, Αρσενίδης, Αθήνα, 2002.

10 MIRCEA ELIADE, Πραγματεία, ό.π., σελ. 350-353.

285

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

τερα χωριά, όπως εδώ, λειτουργεί κυρίως η συνολική ταυτότητα του οικισμού και αντιπαρατίθεται προς την αντίστοιχη των όμορων κοινοτήτων. Η ενοριακή εκκλησία λειτουργεί λοιπόν και ως σύμβολο υπεροχής. Αμιλλώμενοι προς τη Γαλήνη και τα άλλα χωριά του νησιού και έχοντας ως πρότυπο το «σχέδιον τοῦ περικαλλοῦς ἐνοριακοῦ Ναοῦ Ἁγίας Σριάδος Καλοξύλου Σραγαίας Νάξου», οι κάτοικοι των Εγκαρών, με επικεφαλής τον επί πεντηκονταετία εμβληματικό εφημέριό τους παπα-Αναστάση Λάσκαρη, προχώρησαν στην «ἀνοικοδόμησιν ναοῦ νέου, συγχρονισμένου καί ἐπαρκοῦς», κατεδαφίζοντας τον εκεί βυζαντινό προϋπάρχοντα11. ΢την οικοδόμηση της νέας τρίκλιτης εκκλησίας, οι εργασίες της οποίας κάλυψαν χρονικό διάστημα δεκαεφτά ετών (1948-1965), συμμετείχαν παντοιοτρόπως και οι χωριανοί, που, ήδη από το 1938, είχαν συστήσει «Επιτροπή Ανοικοδομήσεως» και διενεργούσαν εράνους 12. Οι τρεις δεσποτικές εικόνες του αρχικού ναού (Μέγας Αρχιερεύς, Παναγία η Οδηγήτρια, Κοίμηση της Θεοτόκου), τοποθετήθηκαν στο καινούργιο τέμπλο, εξασφαλίζοντας έτσι τη διηνεκή επανάληψη της αρχικής ιεροφάνειας. Αν και η εκκλησία τιμάται στην Κοίμηση, εφέστιος εικόνα και προστάτιδα του χωριού θεωρείται η Παναγία η Οδηγήτρια, η επονομαζόμενη Μεγαλομάτα, λόγω του μεγέθους των ματιών της. ΢ε αυτή είναι κρεμασμένα από μία κορδέλα και τα μεταλλικά τάματα που της έχουν αφιερώσει οι χωριανοί. Η ενοριακή εκκλησία-σύμβολο της τοπικής κοινότητας είναι υπόθεση και καύχημα όλων των ενοριτών, που τη φροντίζουν και την καλλωπίζουν. Παλαιότερα, κατά γενικότερη πρακτική, και ο εφημέριος συντηρείτο από τη θεσμοθετημένη εισφορά των χωριανών, εγγεγραμμένων σε καταλόγους κατά κατηγορία εισοδήματος. Οι ίδιοι, ως αρχηγοί οικογενειών, αποτελούσαν παράλληλα και το εκλογικό σώμα για την ανάδειξη των ενοριακών επιτροπών 13. ΢το πανηγύρι της Κοιμήσεως, στις 15 Αυγούστου, κατεβάζουν από το τέμπλο τις τρεις δεσποτικές εικόνες και, μαζί με άλλες εικόνες του ναού, τις λιτανεύουν στο χωριό. Η λιτανεία (γύρα) εξέρχεται από την μπροστινή πύλη του Για τον παλαιό βυζαντινό ναό (τύπου μεταβατικού σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο, παρόμοιο με εκείνον της Παναγίας Ατταλειώτισσας στη Γαλήνη, 9ος-10ος αιώνας;), που «απερίσκεπτα κατεδαφίστηκε», βλ. ΓΕΨΡΓΙΟ΢ ΢ΣΤΛ. ΜΑ΢ΣΟΡΟΠΟΤΛΟ΢, Νάξος: το άλλο κάλλος. Περιηγήσεις σε βυζαντινά μνημεία, Ελληνικές Ομοιογραφικές Εκδόσεις, Αθήνα, 2006, σελ. 52, 92. ΢ε έγραφο του 1670 η εκκλησία αναφέρεται ως «μοναστήριο τῆς Κυρίας τῆς Ἐγκαρίτισας» και σε επόμενα έγγραφα του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα ως «μετόχιον τῆς Μητροπόλεως Νάξου». Βλ. ΕΜΜΑΝΟΤΗΛ Ι. ΚΑΡΠΑΘΙΟ΢, «Ο κώδιξ Α´ της Μητροπόλεως Παροναξίας», Γρηγόριος ο Παλαμάς 246 Θ´ (1935), σελ. 278 και «Ο κώδιξ Β´ της Μητροπόλεως Παροναξίας», Γρηγόριος ο Παλαμάς 291 ΢Σ´ (1939)· ΝΙΚΟ΢ ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, «Οι εκκλησίες της Νάξου και οι θρύλοι των», Ναξιακόν Μέλλον 386 (Οκτώβριος 1975) και 388 (Δεκέμβριος 1975).

12 Βλ. τα έγγραφα στο Αρχείο της Ιεράς Μητροπόλεως Παροναξίας (φάκ. «Εγκαρές Νάξου», αρ. πρωτ. 606/4-11-1947, 133/17-3-1937 κ.ά). Εκτενέστερη αναφορά προτίθεμαι να κάνω προσεχώς.

13 Βλ. ΑΛΕΚΟ΢ Ε. ΥΛΨΡΑΚΗ΢, «Οικογένειες Εγκαρών και Γαλήνης στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα», Ναξιακά Γράμματα 12 (Ιούλιος-΢επτέμβριος 2014), σελ. 22-34, όπου και οι σχετικοί κατάλογοι.

11

286

Δημόσιος και ιερός χώρος στις Εγκαρές Νάξου

περιβόλου και ακολουθεί τον δρόμο που συνδέει την εκκλησία με την πλατεία, για να διαγράψει στη συνέχεια μια κυκλική διαδρομή μέσα στο χωριό και να ξαναβγεί στην άλλη άκρη της πλατείας. Προπορεύονται τα φαναράκια, ο σταυρός, τα εξαπτέρυγα και το λάβαρο της Κοιμήσεως και ακολουθούν ο ιερέας του χωριού, κρατώντας το Ευαγγέλιο, και οι χωριανοί. ΢τα κατώφλια και στα μπαλκόνια των σπιτιών οι γυναίκες θυμιάζουν. ΢ε συγκεκριμένα σημεία (στην πλατεία, στη βρύση, στα σταυροδρόμια) η πομπή σταματά και αναπέμπεται δέηση. ΢τη συνέχεια, κλείνοντας τον κύκλο της διαδρομής, επιστρέφει στην εκκλησία από την πίσω είσοδο και εισέρχεται στο κοιμητήριο, όπου γίνεται τρισάγιο υπέρ των κεκοιμημένων. Η όλη διεξαγωγή της λιτανείας περιγράφει μια τελετουργία με χαρακτήρα αγιαστικό και αποτρεπτικό του κακού, ενέχοντας όλα τα συστατικά στοιχεία της ιερότητας: ― Η αφαίρεση των εικόνων από το τέμπλο αντιστοιχεί στην πριν από τον καθαγιασμό αρχέγονη κοσμική ακαταστασία. Με την επιστροφή και την επανατοποθέτησή τους στην οικεία θέση επαναφέρουν τον ιερό χωροχρόνο στην αφετηρία του, τον ανανεώνουν και τον επαναγιάζουν. Αλλά και οι ίδιες οι εικόνες, μέσω της λιτανευτικής τελετουργίας, προσκτώνται νέα δυναμική 14. ― Με τη λιτάνευση μέσα στο χωριό και τις δεήσεις που αναπέμπονται ανανεώνεται και ο καθαγιασμός του δημόσιου χώρου· επαναβεβαιώνεται η προστασία της πολιούχου Θεοτόκου και εξουδετερώνεται κάθε φυσικός και υπερφυσικός κίνδυνος. Η δύναμη της λιτανείας ενισχύεται, πέραν των εικόνων, και με την περιφορά των άλλων ιερών συμβόλων· του σταυρού, του λαβάρου και των εξαπτέρυγων. Μέσα από τα ανοιχτά πορτοπαράθυρα και με τη συνοδεία του θυμιάματος, η φυλακτική και αποτρεπτική επενέργεια της λιτανείας εισχωρεί και στον ιδιωτικό χώρο· αγιάζει τα σπίτια και τους ενοίκους τους. ― Η κυκλική διαδρομή που ακολουθεί η λιτανεία συνιστά γενική και παγκόσμια φυλακτική τελετουργία. Σο «ζώσιμο» του χωριού συνάπτεται με τη δύναμη που έχει ο μαγικός κύκλος να απαγορεύει την είσοδο υπερφυσικών βλαπτικών δυνάμεων, προστατεύοντας ό,τι περικλείει 15. ― Σα σημεία όπου αναπέμπονται οι δεήσεις (πλατεία-σύμβολο τοπικής ταυτότητας, βρύση-πολυτιμότητα και ιερότητα του νερού, σταυροδρόμι-σημείο ευπρόσβλητο από δαιμονικά όντα) είναι χαρακτηριστικά της οργάνωσης του δημόσιου χώρου και έχουν ανάγκη να προστατευτούν. ― Η ένταξη, τέλος, του κοιμητηρίου στην τελετουργική διαδρομή και η δέηση για τους κεκοιμημένους, υπογραμμίζει την ενότητα ζώντων και νεκρών στην ορθόδοξη παράδοση και τη βεβαιότητα της κοινής αναστάσεως. Δεν απο-

ΒΑ΢ΙΛΗ΢ ΝΙΣ΢ΙΑΚΟ΢, Χτίζοντας το χώρο και το χρόνο, Οδυσσέας, Αθήνα, 2003, σελ. 93.

JEAN CHEVALIER - ALAIN GHEERBRANT, Dictionnaire des symboles, Robert Laffont / Jupiter, Παρίσι, 1982, cercle, σελ. 195.

14 15

287

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

λείπει όμως, στη λαϊκή αντίληψη, και η πρόθεση για την αποτροπή ενοχλήσεων από τον κόσμο των νεκρών. Πέρα από τη θρησκευτική της σημασία, η λιτανεία ― και γενικότερα η πανήγυρη ― λειτουργεί και ως επιβεβαίωση των δεσμών μεταξύ κοινοτικού και ενοριακού σώματος· εισάγει την έννοια του ιερού στον δημόσιο χώρο και συμπλέκει τον αρχετυπικό κυκλικό χρόνο με τον ιστορικό ευθύγραμμο. Οι προετοιμασίες για το πανηγύρι, ο καλλωπισμός του ναού (βάψιμο, γυάλισμα σκευών, καθαριότητα, στολισμός, κλπ.), η πάνδημη συμμετοχή στον Εσπερινό και στη θεία Λειτουργία, το κέρασμα που ακολουθεί και το γλέντι αποτελούν χειροπιαστή έκφραση αυτών των δεσμών. Παράλληλα, οργανώνουν τον χρόνο της τοπικής κοινότητας. Σο ενοριακό πανηγύρι ― όπως και τα ιδιωτικά πανηγύρια των ξωκλησιών ― ενώ προετοιμάζονται και επιτελούνται σε εγκόσμιο χρόνο, ταυτόχρονα τον καταργούν, καθώς επαναλαμβάνονται περιοδικά μέσα στο διαρκές παρόν του ιερού χρόνου. Ενδύονται σημασία θρησκευτική αλλά και κοινωνική και ψυχολογική16. Εκτός από την Παναγία, ιδιαίτερη τιμή αποδίδεται και στον Άγιο Σρύφωνα. ΢το αριστερό παρεκκλήσιο του ενοριακού ναού, όπου έχουν ενσωματωθεί τμήματα από το ξυλόγλυπτο τέμπλο της παλαιάς εκκλησίας, υπάρχει μεγάλη εικόνα του με ασημένια επένδυση. Ο Άγιος Σρύφωνας τιμάται πανελληνίως ως προστάτης των αμπελουργών, γι’ αυτό και εικονίζεται να κρατά κλαδευτήρι17. ΢τις Εγκαρές, εκτός από τα αμπέλια, προστατεύει συνολικά τον κάμπο και τις δεντροκαλλιέργειες, ιδιότητα πάντως που του αποδίδεται και σε άλλες ελληνικές περιοχές18. Εδώ, στην εικόνα του, δεν κρατά κλαδευτήρι αλλά κλαδί δάφνης, σύμβολο δόξας, όπως πολλοί άγιοι. Εκείνο όμως που έχει ενδιαφέρον είναι η συναπεικόνιση και του ίδιου του χωριού, με το βουνό της Αγίας Γέννησης και με συστάδα δέντρων κατάφορτων από καρπούς. Είναι φανερή η πρόθεση να συνδεθεί η παρουσία του Αγίου με τον συγκεκριμένο τόπο και να τεθεί μονίμως ενώπιόν του το αιτούμενο (νά ’χει τα δέντρα μπροστά στα μάτια του, να καρπίζουν). Σον Άγιο Σρύφωνα ευλαβούνται πολύ και οι κάτοικοι της Γαλήνης, του άλλου χωριού του Κάμπου των Εγκαρών, στον οποίο έχουν αφιερώσει το νεότερο (κεντρικό) κλίτος της εκκλησίας του Αϊ-Γιάννη. Πρβλ. το πανηγύρι της Αγίας Γέννησης, στον ομώνυμο λόφο πάνω από το χωριό (ΑΛΕΚΟ΢ Ε. ΥΛΨΡΑΚΗ΢, Η Αγία Γέννηση Εγκαρών Νάξου, ΢ύλλογος Εγκαριτών Νάξου «Ο Άγιος Σρύφων», Αθήνα, 2014, σελ. 47).

17 Βλ. ΓΕΨΡΓΙΟ΢ Α. ΜΕΓΑ΢, Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Αθήναι, 1956, σελ.

87-88· ΔΗΜ. ΢. ΛΟΤΚΑΣΟ΢, Συμπληρωματικά του χειμώνα και της άνοιξης, Υιλιππότης, Αθήνα, 1985, σελ. 107-109, 129.

18 ΢τον «Ἐξορκισμόν τοῦ Ἁγίου Μάρτυρος Σρύφωνος» αιτείται η προστασία του «ἀπό τῶν κακούργων θηρίων τῶν ἀδικούντων τήν ἄμπελον, τήν χώραν τε καί τόν κῆπον· Κάμπη, ΢κώληξ, ΢κωληκοκάμπη, ΢κάνθαρος, Βροῦχος, Ἀκρίς, Ἐπίμαλος, Καλιγάρις, Μακρόπους, Μύρμηξ, Υθείρ, Ρυγίτης, Χυλλίτης, Καυσοκόπος, Ἐρυσίβη, Κοχλοί, Χαλίτης καί εἰ τι ἄλλο προσφυσοῦν καί μαραῖνον τόν καρπόν τῆς σταφυλῆς καί τῶν λοιπῶν εἰδῶν καί λαχάνων».

16

288

Δημόσιος και ιερός χώρος στις Εγκαρές Νάξου

΢τα Μυτριά, γινόταν παλαιότερα λιτάνευση και της εικόνας του ΑϊΤρυφώνου, ιδιαίτερα στα χρόνια που το σκουλήκι είχε πλήξει τα βερίκοκα, τα περίφημα μπόλια. Η διαδρομή της λιτανείας εκείνης δεν έζωνε τον οικισμό αλλά τον κάμπο. Έκανε έναν γύρο στα περιβόλια, σταματούσε σε συγκεκριμένα σημεία για δέηση (μεταξύ αυτών στα ξωκλήσια των Αγίων Αναργύρων και των Αγίων Αποστόλων) και έφτανε έως τη θάλασσα. Όταν τελικά η καλλιέργεια της μπολιάς εγκαταλείφτηκε, σταμάτησε και η λιτανεία, η πίστη όμως στην προστατευτική δύναμη του Αγίου για τις εν γένει καλλιέργειες του κάμπου παραμένει ισχυρή. Δεν είναι χωρίς σημασία το γεγονός ότι ο τοπικός ΢ύλλογος Εγκαριτών Νάξου φέρει την επωνυμία, «Ο Άγιος Σρύφων» και στη σφραγίδα του απεικόνιση του Αγίου. Λιτανεία γίνεται και στη γιορτή της Αγίας Άννας (25 Ιουλίου), της εκκλησίας που ορίζει την πάνω γειτονιά του χωριού. Ο ναΐσκος λάμπει φρεσκοασβεστωμένος και σημαιοστολισμένος, με έναν μεγάλο σταυρό από μερσινιές (μυρσίνες) πάνω από την είσοδο, κατά γενικό έθιμο στη Νάξο. Σο απόγευμα της παραμονής τελείται Μέγας Εσπερινός και αρτοκλασία (αρτοπλασία), ενώ ανήμερα, μετά τη θεία Λειτουργία, λιτάνευση. Η διαδρομή της πομπής συμπίπτει σε γενικές γραμμές με εκείνη της Παναγίας, εκτός από την επίσκεψη στο κοιμητήριο που εδώ απουσιάζει. ΢ήμερα, μετά την επιστροφή, ακολουθεί κέρασμα στο προαύλιο του ναού, παλαιότερα όμως το πανηγύρι της Αγίας Άννας συνοδευόταν και από τριήμερο γλέντι, αναδεικνυόμενο στο κύριο εορταστικό γεγονός της τοπικής κοινότητας. Ήταν το πανηγύρι του χωριού, που προφανώς καθιερώθηκε τότε, επειδή στη γιορτή του ενοριακού ναού (15 Αυγούστου) το μεγάλο γλέντι γινόταν στη Γαλήνη, η ενορία της οποίας είναι επίσης αφιερωμένη στην Κοίμηση. Τά ’χανε μοιράσει τα πανηγύρια· στην Άχαψη την Ατταλειώτισσα και τον Αϊ-Γιάννη το Νηστοψωμά (29 Αυγούστου), στα Μυτριά την Αγία Άννα και τσοι Άγιοι Αναργύροι. Με τον τρόπο αυτό τα τέσσερα πανηγύρια συγκέντρωναν απρόσκοπτα πανηγυριστές και από τα δύο χωριά, όπως και από άλλα χωριά της γύρω περιοχής. Καθώς το τριήμερο γλέντι της Αγίας Άννας γινόταν στην πλατεία του χωριού, υπογραμμίζεται για μία ακόμη φορά η σύζευξη ιερού και δημόσιου χώρου. Οι προετοιμασίες ξεκινούσαν από την παραμονή. Οι μαγαζάτορες της πλατείας ίσιωναν και κατάβρεχαν με ποτιστήρια το χωμάτινο τότε έδαφος και «έκαναν τέντες», έστηναν δηλαδή στέγαστρα, κάτω από τα οποία τοποθετούσαν τραπέζια και πάγκους: Ηκάνανε ντέντες, ένα σκελετό από ξύλα ή σίδερα, από πάνω καλαμωτή και πρασινάδες, σκλήθροι πολλά γομάρια, απ’ το ποτάμι τα φέρνανε, για σκιά· μοσκοβολούσε ο κόσμος. Και από κάτω παγκάδες γύρω-γύρω, τραπέζια. Καθένας ήκανε τη δική του ντέντα, είχενε τσοι πελάτες του. Παραδίδεται ότι έως και τη δεκαετία του 1950 λειτουργούσαν εκεί πέντε τουλάχιστον μπακάλικα και καφενεία, τα οποία έστηναν τέντες ως προέκταση των μαγαζιών τους: του ΢τέλιου Λάσκαρη (Παντάμπαση), του Νικόλα Λιανού (Νικο-

289

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

λαή), του Ηλία Λιανού, του Αντώνη Λιανού (Μπουρδάλα) και του Αντώνη Δεγαΐτα (Γρινιάρα). Μετά τον Εσπερινό, οι πανηγυριστές, παρέες παρέες, έπαιρναν θέση στο μαγαζί της αρεσκείας τους και το γλέντι άρχιζε. Ποικίλα εδέσματα, κρέατα, κεφτεδάκια, συκωταριές, τυριά, ομελέτες, άφθονο κρασί, περνούσαν από τα τραπέζια μέσα σε γέλια και πειράγματα. Οι παρέες έστελναν κεράσματα η μία στην άλλη, μαζί με ευχές: στροφιλιά (ρακή) στα παλικάρια και λουκούμι στις κοπελιές. Για τα παιδιά, η χαρά τους ήταν οι μικροπωλητές ― και ανάμεσά τους η Νομικιά με το όνομα ―, που έρχονταν από τη Φώρα, τις Μέλανες και από αλλού, με τη μόστρα γεμάτη καραμέλες, μαντζούνια, γλειφιτζούρια και τυχερά, φακελάκια δηλαδή που έκρυβαν καρφίτσες, τσιμπιδάκια, δαχτυλίδια, παιχνιδάκια και άλλα θαυμαστά μικροπράγματα, ό,τι τους τύχαινε. Έρχονταν και τα όργανα, οι Κονιτόπουλοι και άλλα τακίμια ή ζυγιές, Κινιδαριώτες κυρίως: Τρεις-τέσσερις ζυές, βιολί και λαούτο, καμιά φορά και σαντούρι. Μαζί κι ένας Εγκαρίτης, ο Βιντζηλαίος, που ήπαιζενε κλαρίνο. Ο χορός άναβε και το γλέντι κρατούσε όλη τη νύχτα, συνεχιζόταν ανήμερα της γιορτής μετά τη θεία Λειτουργία και έφτανε έως την επόμενη μέρα, τα ξημερώματα. Ανάλογο πανηγύρι, με τραπέζια και χορούς, γινόταν και των Αγίων Αναργύρων (1 Ιουλίου), στο ξωκλήσι που βρίσκεται μέσα στα περιβόλια. Σα τραπέζια όμως εδώ δεν στήνονταν στην πλατεία αλλά επιτόπου, κάτω από τις φυλλωσιές. Με τα ξωκλήσια, ο ιερός χώρος εξακτινώνεται από τον οικισμό προς την περιφέρεια, εισχωρεί και καθαγιάζει τον ευρύτερο κατοικημένο χώρο του χωριού. Σα ξωκλήσια οργανώνουν και ταυτοποιούν το περιβάλλον, ονοματίζουν τις θέσεις στις οποίες βρίσκονται και αποτελούν συστατικό μέρος του τοπίου, ένα «σημάδι τόπου»19. ΢υνδέουν την εξοχή (δηλαδή τον έξω των ορίων χώρο) με το χωριό, επιβεβαιώνοντας τα δικαιώματα γης του, και ορίζουν ιερές διαδρομές τελετουργικού χαρακτήρα. Σο προσκύνημα σε αυτά, το τακτικό άναμμα του καντηλιού και το θύμιασμα, τα ταξίματα και οι προσφορές, οι ετήσιες εργασίες καλλωπισμού πριν από το πανηγύρι και το ίδιο το πανηγύρι στη γιορτή του αγίου, εντάσσονται όλα σε έναν κύκλο θρησκευτικής συμπεριφοράς, περιοδικά επαναλαμβανόμενης20. ΢υνάπτουν τον ιερό χώρο όχι μόνο με τον δημόσιο (δηλαδή τη συνολική κοινότητα) αλλά και με τον ιδιωτικό, καθώς τα ξωκλήσια αυτά ανήκουν σε συγκεκριμένες οικογένειες του χωριού που τα επιμελούνται.

ΑΛΚΗ ΚΤΡΙΑΚΙΔΟΤ-ΝΕ΢ΣΟΡΟ΢, Λαογραφικά Μελετήματα, Ολκός, Αθήνα, 1975 (σελ. 15-40: «΢ημάδια του τόπου ή η λογική του ελληνικού τοπίου»).

20 Ψς αναλυτικό παράδειγμα βλ. ΑΛΕΚΟ΢ Ε. ΥΛΨΡΑΚΗ΢, Η Αγία Γέννηση Εγκαρών Νάξου, ό.π., σελ. 45 κ.ε.

19

290

Δημόσιος και ιερός χώρος στις Εγκαρές Νάξου

΢τη νυν διοικητική περιφέρεια των Εγκαρών (Μυτριά, Μέσα Γειτονιά, Λαγκάδα) ανήκουν, πέραν του ενοριακού ναού, δώδεκα ακόμη εκκλησίες και ξωκλήσια: ― Άγιος Νικόλαος-Άγιος Δημήτριος (οικογένειας Νικόλα Μπουλαξή και παλαιότερα της οικογένειας ΢καρέντζου), δίδυμος ναός πάνω από το χωριό, στην πλαγιά. Ο Άγιος Νικόλαος υπήρξε παλαιό σταυροπηγιακό μοναστήρι με κτήτορα τον ιερομόναχο και ζωγράφο Αναστάσιο ΢καρέντζο, ο οποίος το ανακαίνισε το 1703. ΢τη μαρμάρινη πορτοσιά του η επιγραφή (χωρισμένη σε δύο τμήματα από ενδιάμεσο σταυρό εγγεγραμμένο σε κύκλο) αναφέρει: † ΑΝΕΚ(ΑΙ)ΝΗCΣΗ ΣΟ ΙΕΡΟΝ Κ(ΑΙ) CΣΑΤΡΟ–ΠΗΓΙΑΚΟΝ ΜΟΝΗΔΡΙΟΝ ΣΟΤ ΑΓΙΟΤ ΝΙ/ΚΟΛΑΟΤ ΔΙ ΕΞΟΔΟΤ Κ(ΑΙ) ΚΟΠΟΤ ΠΑΡΑ – ΑΝΑCΣΑCΙΟΤ ΙΕΡΟΜΟΝΑΦΟΤ CΚΑΡΕΝΣΖΟΤ / 170*3+ – ΑΤΓΟΤCΣΟΤ 921. Σο ναΐδριο ήταν παλαιότερο του έτους 1703, «κείμενο εἰς χωράφια γονικά τοῦ ὁσιωτάτου ἐν ἱερομονάχοις παπά κυρ Αναστασίου τ’ ἐπίκλη(ν) ΢καρέντζου», στον οποίο και δόθηκε ως σταυροπηγιακό, όντας πριν «διεφθαρμένο καί ἠρημωμένο πάσης οἰκοδομῆς καί κοσμιότητος, ὥστε πολλάκις καί κτήνη εἰσπορεύονται ἔνδοθεν ἡμέρας τε καί νυκτός»22. Ο ημιερειπωμένος επίσης ναός του Αγίου Δημητρίου ανακαινίστηκε στο τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα. ― Αγία Άννα (οικογένειας Γεωργίου Υλωράκη), λίγο πιο κάτω από τον Άγιο Νικόλαο, για την οποία έγινε ήδη λόγος. ΢ε μαρμάρινη πλάκα πάνω από την είσοδο, υπάρχει ανάγλυφος σταυρός και η χρονολογία 1849. ― Φριστός (Μεταμόρφωση του ΢ωτήρος), οικογένειας Αντωνίου Λιανού. Ναΐσκος μεταξύ πλατείας του χωριού και ενοριακής εκκλησίας. ― Σαξιάρχης (οικογένειας Αντωνίου Λιανού), μετά το γεφύρι δεξιά, στον λοφίσκο. Επίσης παλαιό σταυροπηγιακό μοναστήρι, το προνόμιο του οποίου ανανεώθηκε το 1666 από τον πατριάρχη Παρθένιο Δ´, με κτήτορα τον «ὁσιώτατον ἐν μοναχοῖς κυρ-Γεράσιμον Κουτουκάρην..., ἐπ’ ὀνόματι τοῦ ἀρχιστρατήγου Μιχαήλ, λεγόμενον Κυριασώματος»23. Ο ναός είναι τρισυπόστατος, με το δεξιό κλίτος αφιερωμένο σήμερα στο Άγιο Πνεύμα (ήταν μισοερειπωμένο και ανακαινίστηκε από τον σημερινό του κτήτορα) και το αριστερό στον Άγιο Αντώνιο (στην αριστερή παραστάδα του θυρώματος, η χρονολογία 1641 / ΟΚΣΟΒΡΙΟΤ / 8). ΢τη μαρμάρινη πορτοσιά της κύριας εισόδου, κοσμημένη στο 21 ΑΛΕΚΟ΢ Ε. ΥΛΨΡΑΚΗ΢, Η μαρμαρογλυπτική στη Νάξο από τον 15ο αιώνα μέχρι σήμερα, Υιλιππότης, Αθήνα, 2014, σελ. 38, σημ. 73 και εικ. 60.

22 Κώδιξ Α´ Μητροπόλεως Παροναξίας 106 (104) = ΝΙΚΟ΢ ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, ό.π. 382 (Ιούνιος 1975) και 383 (Ιούλιος 1975). Για τον Αναστάσιο ΢καρέντζο, «ιστορικό ζωγράφο» - αγιογράφο και την ανακαίνιση του ναού βλ. Ν. ΔΡΑΝΔΑΚΗ΢, «Μεσαιωνικά Κυκλάδων», Αρχαιολογικόν Δελτίον 19 (1964), σελ.

429· ΝΙΚΟ΢ ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, Αγιογράφοι στη Νάξο (16ος-20ός αιών), ανάτυπον εκ της εφημερίδος Κυκλαδικόν Φως, Αθήναι, 1977, σελ. 19.

23 Βλ. Δ.Α. ΖΑΚΤΘΗΝΟ΢, «Ανέκδοτα πατριαρχικά έγγραφα», Ελληνικά 2 (1929), σελ. 164-166· ΣΑ΢Ο΢ ΑΘ. ΓΡΙΣ΢ΟΠΟΤΛΟ΢, «Έγγραφα ΙΖ´ και ΙΗ´ αιώνων από την Νάξο. Εκκλησιαστικές και άλλες ειδήσεις», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 15 (1994), σελ. 336.

291

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

υπέρθυρο και στα διπλοκάμπυλα φουρούσια με κυκλικά θέματα από τεμνόμενους κύκλους και εγγεγραμμένο σταυρό με τρίλοβες κεραίες και τη βραχυγραφία ΙC ΦC ΝΙ ΚΑ, η επιγραφή δεν διακρίνεται λόγω διάβρωσης του μαρμάρου. Διακρίνεται μόνο η χρονολογία 1716 (ή 1715), επιτονισμένη με σχετικά πρόσφατη επέμβαση24. Η εκκλησία του Σαξιάρχη, τρίκλιτη καμαροσκέπαστη βασιλική, είναι πολύ παλαιά, χρονολογούμενη στους μέσους ή ίσως και στους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους25. Βυζαντινά και μεταβυζαντινά μάρμαρα και δόμοι υπάρχουν στην αυλή και στους τοίχους. ― Αγία Ειρήνη στη θέση Μαργούνο, κοντά στον ποταμό. Μικρό ξωκλήσι της οικογένειας Μελισσουργού, κοντά στο γνωστό «σπίτι της Λαίδης Λω» 26. ― Άγιοι Απόστολοι (οικογένειας Νικολάου Λάσκαρη), στον αμαξωτό δρόμο προς τον Αμμίτη, πάνω από τα περιβόλια. ― Άγιοι Ανάργυροι (οικογένειας Δημητρίου Μικέ), μικρό ξωκλήσι μέσα στα περιβόλια. ― Αγία Μαρίνα (οικογένειας Ευσταθίου Λιανού), στην ομώνυμη θέση, νοτιοδυτικά του χωριού. Επαναχρησιμοποιημένα μάρμαρα καθιστούν πιθανή την οικοδόμησή της στη θέση παλαιότερου ναού. ΢το άνω μέρος των παραστάδων της εισόδου έχουν ενταχθεί ημικιονίσκοι που παραπέμπουν στη μορφολογία των παριανών πυργόμορφων κωδωνοστασίων του 18ου αιώνα, ενώ ως υπέρθυρο έχει τοποθετηθεί αρχαιοελληνικό ανάγλυφο με ιωνικό κυμάτιο. ΢την εκκλησία υπάρχει εικόνα του Αγίου Υανουρίου, η οποία τιμάται ιδιαίτερα. Ση μέρα της γιορτής του (27 Αυγούστου) γίνεται πάνδημη θεία λειτουργία. Πολλές οικογένειες φέρνουν ταμένες φανουρόπιτες, που, τοποθετημένες σε ένα μακρύ τραπέζι στο προαύλιο, ευλογούνται από τους ιερείς και μοιράζονται στο εκκλησίασμα. ― Παναγία η Φρυσοκαρδιώτισσα (Χ’σοκαρδιώτισσα), στη Μέσα Γειτονιά, πάνω από τη βρύση. Μικρό ξωκλήσι σήμερα ξεχασμένο, χωμένο στη βλάστηση, που ακολούθησε στην εγκατάλειψη τον παρακείμενο οικισμό. Η μαρμάρινη πορτοσιά της, με διπλοκάμπυλα φουρούσια και αστεροειδείς ρόδακες, φέρει στο υπέρθυρο την επιγραφή: ΚΤΡΙΛΛΟΤ ΠΝΕΤΜΑΣΗΚΟΤ ΔΙΑCΗΣΟΤ / 1816 ΑΤ,ΑΒ}ΓΟΤCΣΟΤ 13. Πρόκειται για τον αρχιμανδρίτη Κύριλλο Διασίτη, αγιογράφο και μαρμαρογλύπτη, ιερομόναχο στη Μονή Υανερωμένης και κτήτορα της Παναγίας της Φρυσοπολίτισσας Φώρας Νάξου. ΢ύμφωνα με παλαιά μαρΑΛΕΚΟ΢ Ε. ΥΛΨΡΑΚΗ΢, Η μαρμαρογλυπτική στη Νάξο, ό.π., σελ. 38, σημ. 74 και εικ. 61. ΓΕΨΡΓΙΟ΢ ΢ΣΤΛ. ΜΑ΢ΣΟΡΟΠΟΤΛΟ΢, ό.π., σελ. 96.

26 Σην έπαυλη και το κτήμα στο Μαργούνο αγόρασε στα τέλη του 19ου αιώνα ο νομάρχης Αττικοβοιωτίας Νικόλαος Φατσόπουλος-Φατζανέστης. Γιος του ήταν ο στρατηγός Γεώργιος Φατζανέστης, ένας εκ των έξι εκτελεσθέντων το 1922 ως υπαίτιων της μικρασιατικής καταστροφής, και κόρη του η ονομαστή για την ομορφιά και την κοσμικότητά της Αικατερίνη «Λαίδη Λω», σύζυγος του λόρδου Εδουάρδου Λω (Law), βρετανού διπλωμάτη και ελεγκτή των οικονομικών της Ελλάδας. Γεωπόνος-επιστάτης του κτήματος ήταν ο Λεονάρδος Φατζηανδρέου, στους απογόνους του οποίου ανήκει το κτήμα και η έπαυλη μέχρι σήμερα.

24 25

292

Δημόσιος και ιερός χώρος στις Εγκαρές Νάξου

τυρία του παπα-Αναστάση Λάσκαρη, ο ίδιος ο Κύριλλος είχε σκαλίσει σε μαρμάρινη πλάκα, στη βρύση της Μέσα Γειτονιάς, την αυτοπροσωπογραφία του, πλάκα που εδώ και πολλές δεκαετίες αγνοείται 27. ― Αγία Γέννηση, γνωστή παλαιότερα ως Παναγία Καλορίτισσα (οικογένειας Νικόλα και Κατίνας Αρσένη). ΢πηλαιώδες παλαιό μονύδριο στην κορυφή του Καλού Όρους, απέναντι από τη Μέσα Γειτονιά. ΢ε θέση όπου κατά την αρχαιότητα υπήρχε ιερό των νυμφών, έλαβε τη σημερινή αρχιτεκτονική μορφή του το 1655, όταν ανακαινίστηκε από τον μοναχό Ιγνάτιο Κορφιάτη και κηρύχτηκε σταυροπηγιακό. ΢υνιστά ένα ακόμη παράδειγμα της διαχρονικότητας των ιερών τόπων και μαρτυρία εγκατάστασης και μεταφοράς λατρείας από Καλορίτες της μικρασιατικής Παμφυλίας τον 13ο αιώνα28. Η Αγία Γέννηση είναι στενά δεμένη με τη θρησκευτική συμπεριφορά των Εγκαριτών, συνάπτεται με διάφορες λαϊκές παραδόσεις και δέχεται πολλά ταξίματα από έγκυες γυναίκες για την καλή γέννα. Σο νερό που, άμα είναι πολυνεριές, στάζει από τον βράχο της σπηλιάς, το θεωρούσαν παλαιότερα αγίασμα και το μάζευαν σε μπουκαλάκια. Πανηγυρίζει τη δεύτερη μέρα των Φριστουγέννων29. ― Μοναστηριώτισσα, μετά τη Μέσα Γειτονιά, απέναντι από τη δεξαμενή. Παλαιότατος βυζαντινός ναός, αποτελούμενος από τρία εφαπτόμενα καμαροσκεπή κλίτη, σήμερα δυστυχώς ερειπωμένος. ΢ώζονται λείψανα δύο ζωγραφικών στρωμάτων, το παλαιότερο με ανεικονικό διάκοσμο των χρόνων της Εικονομαχίας. ΢το μεσαίο κλίτος διατηρούνται δύο μαρμάρινοι κίονες από το τέμπλο30. ― Αϊ-Γιώργης στη Λαγκάδα (οικογένειας Γεωργίου Κουνάδη), στον δρόμο προς τον Κινίδαρο, πάνω από τον νερόμυλο του Γιάγκαρου και του Πλανά το σπίτι31. Αν θεωρήσουμε τις εκκλησίες αυτές χωροταξικά, θα δούμε ότι διαγράφουν γύρω από τους οικισμούς έναν προστατευτικό κύκλο. Με κέντρο τον ενοριακό ναό της Παναγίας και τον παρακείμενο ναΐσκο του Φριστού στην πλατεία, τα Μυτριά περιβάλλονται νότια από τον Άγιο Νικόλαο - Άγιο Δημήτριο και την 27 ΕΜΜ. Α. ΚΑΣ΢ΟΤΡΗ΢, «΢υλλογή επιγραφικών μνημείων εκ Νάξου», ανάτυπον εκ της εφημερίδος Ναξιακή Πρόοδος, Νάξος, 1973, σελ. 8-9· ΝΙΚΟ΢ ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, Αγιογράφοι στη Νάξο, ό.π., σελ. 22, όπου και γενικότερα για τον Κύριλλο Διασίτη. Ο ίδιος έχει φιλοτεχνήσει τις δύο ανάγλυφες πλάκες στη Φρυσοπολίτισσα: την Παναγία Οδηγήτρια και τον εαυτό του ως κτήτορα (ΑΛΕΚΟ΢ Ε. ΥΛΨΡΑΚΗ΢, Η μαρμαρογλυπτική στη Νάξο, ό.π., σελ. 68-69 και εικ. 194, 195).

28 Πρβλ. την ομώνυμη Καλορίτσα (επίσης Γέννηση) στο ΢αγκρί, χώρο λατρείας πιθανότατα από τον 4ο μ.Φ. αιώνα (ΓΕΨΡΓΙΟ΢ ΢ΣΤΛ. ΜΑ΢ΣΟΡΟΠΟΤΛΟ΢, ό.π., σελ. 132, 136), ονοματολογικά συνδεόμενη όμως με τους Καλορίτες τον 13ο αιώνα (΢ΣΕΥΑΝΟ΢ ΕΜΜ. ΧΑΡΡΑ΢, Σελτζουκικά νομίσματα στην Ελλάδα. Σελτζουκικό νόμισμα Καϊχοσρόη Α´ από τη Νάξο [αρχές 13ου αιώνα], Βιβλιοπωλείο των βιβλιοφίλων, Αθήνα, 1986, σελ. 33, 36· πρβλ. ΑΛΕΚΟ΢ Ε. ΥΛΨΡΑΚΗ΢, Η Αγία Γέννηση Εγκαρών Νάξου, ό.π., σελ. 27-28).

29 Διεξοδική μελέτη (και βιβλιογραφία) βλ. ΑΛΕΚΟ΢ Ε. ΥΛΨΡΑΚΗ΢, Η Αγία Γέννηση Εγκαρών Νάξου, ό.π.

30 Βλ ΓΕΨΡΓΙΟ΢ ΢ΣΤΛ. ΜΑ΢ΣΟΡΟΠΟΤΛΟ΢, ό.π., σελ. 92, 96.

31 ΑΛΕΚΟ΢ Ε. ΥΛΨΡΑΚΗ΢, «Κάμπος των Εγκαρών», ό.π., σελ. 37.

293

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Αγία Άννα, νοτιοδυτικά από την Αγία Μαρίνα, δυτικά από τους Αγίους Αναργύρους, βόρεια από τους Αγίους Αποστόλους, βορειοανατολικά από τον Σαξιάρχη και ανατολικά από την Αγία Ειρήνη στο Μαργούνο. Αντίστοιχα, ο οικισμός της Μέσα Γειτονιάς προστατεύεται από τη Φρυσοκαρδιώτισσα, την Αγία Γέννηση32 και τη Μοναστηριώτισσα, ενώ ο μικροοικισμός της Λαγκάδας, από την Αγία Γέννηση, τη Μοναστηριώτισσα και τον Αϊ-Γιώργη. ΢χηματίζοντας τον προστατευτικό κύκλο, τα ξωκλήσια ορίζουν τα σημεία μιας νοητής περιφέρειας συνδεόμενα μεταξύ τους αλλά και με το κέντρο της, δηλαδή τον ενοριακό ναό της Παναγίας. Εγγράφουν στον χώρο ακτίνες ιερότητας, συγκροτούν ένα σύστημα ιερών τόπων με ενισχυμένη φυλακτική δύναμη. Αυτό γίνεται σαφές από την παρακάτω παράδοση: Στο τέμπλο, την εικόνα της Παναγίας με το Χριστό, τη λένε Μεγαλομάτα, επειδή έχει μεγάλα μάτια. Είναι η Παναγιά μας που προστατεύει το χωριό. Κάποτε είχανε πέσει στο νησί αρρώστιες· πανούκλα, θέρμη και ευλογιά. Τρεις γριές άσκημες, μαυροφόρες κι όπου περνούσαν ήπεφτενε το κακό. Πήγανε κι απέναντι στη Γαλήνη, φόβος· «τώρα θα ’ρθούν και σ’ εμάς»! Τη νύχτα όμως βλέπουν, λέει, τσι γριές που κοιτούσανε κατά δω κι ήλεγαν μεταξύ τωνε: «Μή μπούμενε στο χωριό αυτό, γιατί στέκει η Μεγαλομάτα και το φυλάει· αποδώ οι Άγι’-Αναργύροι, αποκεί η Αγιά-Μαρίνα.» Πάνε από πάνω, ήταν ο Αϊ-Νικόλας, πιο πέρα ο Ταξιάρχης, οι Αγι’-Αποστόλοι. Πού να περάσουν... Κι έτσι δε μπήκαν οι αρρώστιες στις Εγκαρές. Η παράδοση έχει ενσωματώσει δύο παράλληλα στοιχεία της λαϊκής θρησκείας: την πανελλήνια αντίληψη για τον αποκλεισμό επιδημιών με την παρέμβαση φρουρών-αγίων και την πρωτογενή πίστη στην ισχύ του μαγικού-προστατευτικού κύκλου33. Ανάλογη θέση, ως το κύριο κέντρο ιερότητας του οικισμού, είχε κατά την παράδοση η Μοναστηριώτισσα, όταν το χωριό βρισκόταν κάποτε εκεί και η εκκλησία εκείνη ήταν η ενορία του: ― Τη Μοναστηριώτισσα τη θυμάμαι πριν να βουλήσει που είχε τοιχογραφίες πολλές. Και πίσω, στα βράχια, είχενε κόκαλα και κρανία των καλογέρων. Εκεί ήτανε πρώτα το χωριό και αυτή ήτανε η ενορία του. Το λέγανε Παλιά γειτονιά, ένα με τη Μέσα Γειτονιά. Μετά που βούλησε το χωριό ήκανανε τα Μυτριά.

Αυτοί που μένανε στη Μέσα Γειτονιά, απέναντι, αυτοί την αγαπάνε πιο πολύ. Γυρίζανε, τη βλέπανε και αυτή τους προστάτευε (ΑΛΕΚΟ΢ Ε. ΥΛΨΡΑΚΗ΢, Η Αγία Γέννηση Εγκαρών Νάξου, ό.π., σελ. 45).

33 Βλ. ΝΙΚΟΛΑΟ΢ Γ. ΠΟΛΙΣΗ΢, Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού. Παραδόσεις, τόμ. Α´, Βιβλιοθήκη Μαρασλή, αρ. 3, εν Αθήναις, 1904, σελ. 553, 556-557· Ο ΙΔΙΟ΢, «Αι ασθένειαι κατά τους μύθους του ελληνικού λαού», Λαογραφικά Σύμμεικτα, τόμ. Γ´, Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα Λαογραφικού Αρχείου, αρ. 6, εν Αθήναις, 1931, σελ. 64-100· ΓΕΨΡΓΙΟ΢ Α. ΜΕΓΑ΢, «Παραδόσεις περί ασθενειών», Λαογραφία 7 (1923), σελ. 507-512. Επίσης, Μ.Γ. ΒΑΡΒΟΤΝΗ΢, Παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά και Θρησκευτική Λαογραφία, Οδυσσέας, Αθήνα, 1995, σελ. 155-156. Άλλες παραδόσεις από χωριά της Νάξου και ιστορικά στοιχεία βλ. ΝΙΚΟ΢ ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, «Λοιμώδεις ασθένειες στη Νάξο στα περασμένα χρόνια», Φιλολογικό Ναξιακόν Μέλλον 416/3 (Απρίλιος 1978).

32

294

Δημόσιος και ιερός χώρος στις Εγκαρές Νάξου

― Ήτανε μοναστήρι, γι’ αυτό και τη λένε Μοναστηριώτισσα. Μα τώρα πια είναι βουλισμένη η μισή, δε λειτουργιέται πια. Κι από πάνω κει είχενε νερό κι ήπαιρνε όλο το χωριό. Βρίσκανε και οστά, κρανία, μαυρισμένα. Είχανε, λέει, έρθει τα παλιά χρόνια πειρατές και κάψανε τσοι χωριανοί. Η λαϊκή ερμηνεία της παρουσίας ανθρώπινων οστών σε σπηλιές και έρημους τόπους, ως αποτέλεσμα πυρπόλησης από πειρατές, είναι κοινή ανά την Ελλάδα. Ξεκινώντας σε αρκετές περιπτώσεις από έναν ιστορικό πυρήνα, επεκτάθηκε περαιτέρω και γενικεύτηκε. Πληρέστερη παραλλαγή τής παραπάνω παράδοσης, παλαιότερα καταγραμμένη 34, αναφέρει: Είχαν καταφύγει εκεί όλοι οι κάτοικοι του χωριού. Τους κυνηγούσαν οι πειρατές. Και κει ένα παιδάκι έκλαψε και τους ανακαλύψανε και τους βάλανε φωτιά εκεί. Και τώρα υπάρχουν τα οστά τους εκεί, σ’ ένα λάκκο απ’ έξω από την εκκλησία. Αν η ακτινωτή διάταξη της ιερότητας μεταξύ κέντρου και σημείων της περιφέρειας ολοκληρώνει λατρευτικά ένα σύστημα προστασίας, συνθέτει παράλληλα κι ένα πλέγμα διαδρομών από το δημόσιο στον ιδιωτικό χώρο. Σα ξωκλήσια είναι ιδιωτικά· τη φροντίδα για τη συντήρηση και τον καλλωπισμό τους την έχουν οι οικογένειες στις οποίες ανήκουν και όχι συνολικά η κοινότητα. Αυτές οφείλουν να κάνουν το πανηγύρι και να επιτελούν τις δέουσες λατρευτικές πράξεις, διατηρώντας αναμμένο το καντήλι μπροστά στην εικόνα. Η πορεία από το χωριό προς το ξωκλήσι το δειλινό, το άναμμα του καντηλιού, οι προσευχές και το θυμιάτισμα, συνιστούν μια διαδρομή μετάβασης όχι μόνο από τον εγκόσμιο στον ιερό χώρο αλλά και από το δημόσιο στον ιδιωτικό· στον οικογενειακό λατρευτικό τόπο και στον προσωπικό άγιο-προστάτη που περνά από γενιά σε γενιά. Ο άγιος για τη λαϊκή πίστη κατοικεί σωματικά μέσα στο ναό του, συνδέεται διαπροσωπικά με τον ιδιοκτήτη του ξωκλησιού, τον προστατεύει, τον συμβουλεύει, τον ανταμείβει, απαιτεί όμως από αυτόν και τον ανάλογο σεβασμό και τη συνέπεια στις υποχρεώσεις του. Η προσωπική σχέση που αναπτύσσεται, σχέση «ιδιωτικού χαρακτήρα», γίνεται φανερή μέσ’ από διάφορες μαρτυρίες και παραδόσεις, περιγράφοντας έναν κώδικα αμοιβαίας συμπεριφοράς. Για τον Άγιο Νικόλαο: ― Ένας Σκαρέντζος έκανε το πανηγύρι του Αϊ-Νικόλα κάθε χρόνο, τον είχανε οι Σκαρέντζηδοι πρώτα. Μια χρονιά λοιπό που δεν ήταν καλή η σοδειά, λέει «ΑϊΝικόλα μου, δεν έχω μία· δεν έχω να σου κάμω το πανηγύρι». Μεγάλη στεναχώρια! Τη νύχτα που πήε να κοιμηθεί, τον ονείρεψε ο Άγιος, λέει «Εδωνά που σου δείχνω, στην εκκλησία σε μια τράβα (δοκαράκι της οροφής), θα βρεις χρήματα κρυμμένα. Να τα πάρεις και να κάνεις το πανηγύρι. Κι έτσι έγινε, γιατί δεν πρέπει να μένει ο Άγιος παραπονεμένος35. ΝΙΚΟ΢ ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, «Οι εκκλησίες της Νάξου και οι θρύλοι των», Ναξιακόν Μέλλον 411 (Υεβρουάριος 1978).

35 ΢ύμφωνα με άλλη παραλλαγή, «έχει βρεθεί θησαυρός και στο κατώφλι του ναού» (ΝΙΚΟ΢ ΚΕΥΑΛΛΗΝΙΑΔΗ΢, «Οι εκκλησίες της Νάξου και οι θρύλοι των», Ναξιακόν Μέλλον 383 *Ιούλιος 1975+).

34

295

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

― Είχενε έρθει στο χωριό ένας γέρος, καλόγερος, που δεν τον έξερε κανένας· δεν τον είχανε ξαναδεί. Κήρυξε πρώτα στην πλάτσα και το βράδυ λέει στη γυναίκα που ’χεν την εκκλησία: «Έχεις ένα μέρος να με βάλεις να κοιμηθώ και το πρωί θα φύγω». Τον είχενε λοιπό αυτή εκεί στο σπίτι τση. Σε λίγο, έρχονται τα εγγόνια τση, κι είχανε μπεί πρωτύτερα σ’ ένα ξένο αμπέλι και κλέψανε σταφύλια. Γυρεύγανε λοιπό να φάνε, λέει η νενέ τωνε, «δεν έχω». Κάνανε φασαρία αυτοί· «να φάμε». Λέει κι ο καλόγερος, «Μα σεις την έχετε κάνει δώμα (την κοιλιά) με τα ξένα σταφύλια, τι φωνάζετε;». Και τα συμβούλευε να μην τρυγούν τα ξένα περιβόλια. Ε, κοιμήθηκε κει δα σ’ ένα μέρος, κλειδωμένο το σπίτι, και το πρωί άφαντος! Ήταν ο Αϊ-Νικόλας που κατέβηκεν από πάνω, απ’ την εκκλησία του, στο χωριό. ― Είχενε έρθει στο χωριό ένας καλόγερος ξένος, ήλεεν η νενέ μου η Κατερίνα η παπαδιά36, κι ήθελε να κηρύξει στην εκκλησία. Αλλά οι επιτρόποι δεν τον αφήνανε, ένας επίτροπος που ήτανε φράγκος (καθολικός). Του λέει ο καλόγερος: «Κι εσύ, δυτικέ, δε βλέπεις το διάβολο που είναι στο κεφάλι σου, διώχνεις εμένα;» Και όλοι απορούσανε, πού έξερε ο καλόγερος αυτουνού τη μπίστη! Πήε λοιπό και μίλησε στο ράμνο, στο χωράφι του Ντριλιρή37, κι είπεν φοβερά πράματα· ότι «θά ’ρθει μια μέρα που σ’ όλον αυτόν τον κάμπο που βλέπετε δε θά ’χει μείνει σκιά να μπείτε από κάτω» (και μετά έπιασενε το σκουλήκι τσι μπολιές) και ότι «σε λίγο θ’ ακούσετε ένα κακό που θα γίνει στο χωριό (και τραυματίστηκε ένας από όπλο). Το βράδυ, τον πήρε η Αντριάνα η Συνασκέραινα (Σκαρέντζαινα ήτανε), να κοιμηθεί. Σε λίγο ήρθανε οι γιοί τση και κάνανε φασαρία: «Γιατί δεν έχεις έτοιμο το φαγητό;». Λέει αυτός, πρώτη φορά τον βλέπανε, λέει: «Δε ντρέπεστε; Δε σας φτάνει που είσαστε στο τάδε αμπέλι μέσα και κλέβατε σταφύλια;» Και μείνανε αυτοί με ανοιχτό το στόμα! Πήεν αυτός να κοιμηθεί, κλείδωσεν η μάνα των και το πρωί που ξυπνήσανε ο καλόγερος έλειπε, το κρεβάτι ανέπαφο και η πόρτα κλειδωμένη! Για τους Αγίους Αποστόλους: ― Μάρτιο μήνα, από κάτω από τσοί Άγιοι Αποστόλοι είχα έν’ αμπελάκι κι ήθελα να το δουλέψω. Αλλά δεν ήβρεχεν καθόλου, ξεραΐλα. Κάθε βράδυ, αφού καθάριζα στ’ αμπέλι το χόρτο, άναβα το καντηλάκι και παρακαλούσα: «Άγιοι Αποστόλοι, κάνετε το θαύμα σας, να ρίξει βροχή να το οργώσω». Και σε δυο μέρες έριξε μια γερή βροχή! ― Όταν σηκώναμε μπροστά τον τοίχο ― ανεβαίνει ψηλά ο τοίχος (ο περίβολος) πάνω απ’ το δρόμο ―, είχαν φύγει οι εργάτες για να φάνε. Ο άντρας μου έκατσε μπροστά στην πόρτα της εκκλησίας, γυμνός απ’ τη μέση και πάνω, και άναψε τσιγάρο. Ύστερα σκέφτηκε, λέει: «Άγιοι Αποστόλοι, αν είναι αμαρτία αυτό που κάνω, δείξτε μου, αλλά να μην πάθουμε μεγάλο κακό.» Κι όπως πήανε οι ερ-

36 37

Κατερίνα Λάσκαρη, σύζυγος του παπα-Αντώνη Λάσκαρη και μητέρα του παπα-Αναστάση. Βλ. τη σημείωση 4.

296

Δημόσιος και ιερός χώρος στις Εγκαρές Νάξου

γάτες να ρίξουνε στο τέλος το πρέκι, βούλησε όλος ο τοίχος απ’ τα θεμέλια και οι εργάτες κυλούσανε μέχρι κάτω, αλλά δεν ήπαθε κανείς γρατζουνιά! Για την Αγία Γέννηση: ― Εμείς τώρα είμαστε έξι χρονώ και πηγαίναμε και ανάβαμε. Αφού δε φτάναμε· μας είχανε κατεβάσει το καντήλι κάτω και πάλι βάζαμενε την καρέκλα για να το ανάψουμε. Και καμιά φορά δεν ανάβανε τα σπίριτα· από την υγρασία, στάζει νερό, πού ν’ ανάψουνε; Μας είχενε πει η μαμά μου ότι «αν δεν το ανάψετε θα σας εκονταρέψει η Παναγία και θα μείνετ’ εκεί». Τι να κάνουμε, μας φάνηκε καλύτερο να κατεβούμε κάτω στο μύλο, λέμε «πιο κοντά είν’ εκεί απ’ το χωριό», να πάρουμενε τα σπίριτα. Όπως επήγαμε λοιπό να κατεβούμε, παρουσιάστηκε μπροστά μας ένας γκρεμός. Γκρεμός! Και γυρίζω πίσω, λέω «Έλα Παναγία μου» και κάνω έτσι, ωπ! και ανάψανε τα σπίριτα38! ― Τον Παναγιώτη τον Καπετανάκη τον ονείρεψε η Παναγία, ν’ ανάβει το καντήλι στην Αγία Γέννηση. Κάποτε που έλειπα ένα μήνα στην Αθήνα και έμεινε σβηστό, τον ονείρεψε, και από τότε πάει και τ’ ανάβει. Κι αν λείπω και μείνει σβηστό, βλέπει στον ύπνο του πράματα και το καταλαβαίνει και πάει39. Για τον Σαξιάρχη: ― Για μένα ο Ταξιάρχης είναι ο προστάτης μου, είναι φίλος μου. Το καντήλι του το έχω αναμμένο συνέχεια, όλο το εικοσιτετράωρο. Όταν έρχομαι και το ανάβω, δεν του λέω πολλά πράγματα. Του λέω: «Άγιέ μου Ταξιάρχη, έχε με καλά, νά ’ρχομαι να σου ανάβω το καντήλι, να βλέπεις το βράδυ να διαβάζεις την εφημερίδα σου, να περνάει η νύχτα, γιατί αν με πάρεις θα μείνεις σβηστός!» Αυτή η οικειότητα με τον προστάτη άγιο αποκαλύπτει και την αμεσότητα της σχέσης, με άλλα λόγια τον ιδιωτικό χαρακτήρα του ιερού, στην περίπτωση των οικογενειακών ξωκλησιών. Αλλά το ιερό, υπερβαίνοντας το εγκόσμιο, υπερβαίνει και τη διάκριση μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού χώρου. ΢το πανηγύρι, τη μέρα που γιορτάζει ο άγιος, το ξωκλήσι ανοίγεται για όλο το χωριό και για τους ξένους, γίνεται ένας πανηγυρότοπος. Εσπερινός, θεία Λειτουργία, κεράσματα στην αυλή και ενίοτε γλέντι συναιρούν το ιδιωτικό και το δημόσιο, μέσα στη σφαίρα του ιερού. Ανάλογη συναίρεση υποδεικνύουν και οι λειτουργίες που επιτελούν εκεί άλλες οικογένειες, από τάμα ή ευλάβεια, οι ευλογιές, οι αρτοπλασίες και τα αφιερώματα. Με όλα τα παραπάνω γίνεται φανερό πώς το ιερό εισδύει στο τοπίο, στην ιστορία και στην καθημερινή ζωή. Μαζί με άλλους παράγοντες, φυσικογεωγραφικούς, ιστορικούς και κοινωνικούς, καθορίζει την οργάνωση και τη λειτουργία του κατοικημένου χώρου. Οργάνωση που ενσυνείδητα επέλεξαν εκείνοι που ίδρυσαν και σταδιακά διαμόρφωσαν τον οικισμό, «αθέατη» όμως για

38 39

ΑΛΕΚΟ΢ Ε. ΥΛΨΡΑΚΗ΢, Η Αγία Γέννηση Εγκαρών Νάξου, ό.π., σελ. 59. Στο ίδιο.

297

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

τον ανυποψίαστο «άλλο», τον «ξένο», εν μέρει και για τις νεότερες γενιές των χωριανών40. Αθέατη αλλά πάντα παρούσα και ενεργή41.

40 E.T. HALL, La dimention cachèe, Seuil, Παρίσι, 1971· ΕΛΕΝΗ ΢Σ. Σ΢ΕΝΟΓΛΟΤ, «Η “αθέατη” διάσταση του χώρου. Προσπάθεια ανθρωπολογικής προσέγγισης ενός οικιστικού συστήματος: Καστελλόριζο Δωδεκανήσου», Εθνολογία 2 (1993), σελ. 59-90.

41 Ευχαριστώ τους πληροφορητές μου (από τις Εγκαρές) Ευαγγελία Αρσένη, Νικόλα και Κατίνα Αρσένη, Ακριβή Λάσκαρη, Αντώνη Δ. Λιανό, Γιώργο Λιανό, Ιάκωβο ΢καρέντζο, Θέκλα Φατζηανδρέου, Λεονάρδο Φατζηανδρέου, και (από τη Γαλήνη) παπα-Θανάση Βαθρακοκοίλη, Αννέζιω Κουτάντζη-Γκούφα και Γεωργία Μαλαματένιου.

298

Δημόσιος και ιερός χώρος στις Εγκαρές Νάξου

Εικ. 1. Σο χωριό Εγκαρές

Εικ. 2. Ο νέος ενοριακός ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Παναγία η Εγκαρίτισσα) και εμπρός το εκκλησάκι του Φριστού

299

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Εικ. 3. Σο τέμπλο του αριστερού παρεκκλησίου της Παναγίας, με ενσωματωμένα τμήματα του παλαιού τέμπλου

Εικ. 4. Η ασημένια εικόνα του Αγίου Σρύφωνα

Εικ. 5.Σο κεντρικό κλίτος και η έξοδος της λιτανείας

Εικ. 6. Η εικόνα της Παναγίας («Μεγαλομάτα»)

300

Δημόσιος και ιερός χώρος στις Εγκαρές Νάξου

Εικ. 7. Η κεφαλή της λιτανείας στον περίβολο του ναού (2012)

Εικ. 8. Δέηση κατά τη λιτάνευση μέσα στο χωριό (2008)

301

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Εικ. 9. Η Αγία Άννα

Εικ. 10. Μέγας εσπερινός και αρτοκλασία στο πανηγύρι της Αγίας Άννας (2011)

Εικ. 11. Δέηση στην πλατεία, κατά τη λιτανεία της Αγίας Άννας (2011)

302

Δημόσιος και ιερός χώρος στις Εγκαρές Νάξου

Εικ. 12. Ο δίδυμος ναός του Αγίου Νικολάου - Αγίου Δημητρίου, παλαιό μοναστήρι

Εικ. 13. Ο ναΐσκος της Μεταμορφώσεως του ΢ωτήρος («Φριστός»)

303

Εικ. 14. Ο σταυρός, στην κορυφή του «Φριστού», ενσωματωμένος σε τμήμα στριφτού κιονίσκου

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Εικ. 15. Ο τρίκλιτος ναός του Σαξιάρχη, παλαιό μοναστήρι: κεντρικό κλίτος και δεξιό παρεκκλήσιο (Άγιο Πνεύμα)

Εικ. 16. Η είσοδος του αριστερού παρεκκλησίου του Σαξιάρχη (Άγιος Αντώνιος)

Εικ. 17. Η είσοδος στην αυλή του Σαξιάρχη, με ενσωματωμένα παλαιότερα μαρμάρινα μέλη

304

Δημόσιος και ιερός χώρος στις Εγκαρές Νάξου

Εικ. 18. Η Αγία Ειρήνη στο Μαργούνο και, πίσω, το Βουνό της Αγίας Γέννησης (Καλόν Όρος)

Εικ. 19. Μερική άποψη του παρακείμενου της Αγίας Ειρήνης «σπιτιού της Λαίδης Λω»

305

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Εικ. 20. Οι Άγιοι Απόστολοι

Εικ. 21, 22. Άγιοι Απόστολοι: στο πανηγύρι του 2014

306

Δημόσιος και ιερός χώρος στις Εγκαρές Νάξου

Εικ. 23. Οι Άγιοι Ανάργυροι, μέσα στα περιβόλια

Εικ. 24. Οι Άγιοι Ανάργυροι

307

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Εικ. 25, 26. Αγία Μαρίνα: η είσοδος του περιβόλου και η εκκλησία

Εικ. 27. Αγία Μαρίνα: η είσοδος με το επανεντοιχισμένο αρχαιοελληνικό ανάγλυφο

Εικ. 28. Αγία Μαρίνα: οι φανουρόπιτες στη γιορτή του Αγίου Υανουρίου (2012)

308

Δημόσιος και ιερός χώρος στις Εγκαρές Νάξου

Εικ. 29. Παναγία η Φρυσοκαρδιώτισσα στη Μέσα Γειτονιά

Εικ. 30.Σο Βουνό της Αγίας Γέννησης (Καλόν Όρος), με το ομώνυμο ξωκλήσι στην κορυφή

Εικ. 31. Γενική άποψη Αγίας Γέννησης (εκκλησία, αυλή και, κάτω, η είσοδος του κελιού)

Εικ. 32. Αγία Γέννηση: το τέμπλο, κάτω από τη φυσική οροφή του σπηλαίου

309

ΛΑΟΓΡΑΥΙΑ

Εικ. 33. Μοναστηριώτισσα: το ερειπωμένο μεσαίο κλίτος του βυζαντινού ναού

Εικ. 34. Μοναστηριώτισσα: οι κόγχες των ιερών

310

Δημόσιος και ιερός χώρος στις Εγκαρές Νάξου

Εικ. 35. Μοναστηριώτισσα: μερική άποψη του δεξιού κλίτους

Εικ. 36. Μοναστηριώτισσα: λείψανα του ζωγραφικού διακόσμου

Εικ. 37. Ο Αϊ-Γιώργης στη Λαγκάδα

311

Η ιστορική έρευνα των ιδιωμάτων της Νάξου* ΙΩ ΜΑΝΩΛΕ΢΢ΟΤ PhD (Cantab.) Κέντρο Ερεύνης Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων - IΛΝΕ, Ακαδημία Αθηνών

Abstract The present paper offers a short overview of the available primary sources for the research on the older phases of the dialect of Naxos (15th-18th c.). It provides a list of documents, text samples, and a classification and illustration of the main phonetic and morphological dialectal features.

1. Εισαγωγικά Η παρούσα εργασία αποσκοπεί στο να παράσχει μια συνοπτική εικόνα των ναξιακών ιδιωμάτων και της διαχρονικής τους εξέλιξης, όπως αυτή προκύπτει μέσα από τις δημώδεις γραπτές πηγές της ύστερης μεσαιωνικής και της πρώιμης νεοελληνικής περιόδου, δηλ. για το χρονικό διάστημα 15ος-18ος αιώνας περίπου1. Μια τέτοια επισκόπηση είναι ιδιαίτερα πρόσφορη, για τους εξής λόγους: 1.1. Γλωσσολογικό ενδιαφέρον των ιδιωμάτων της Νάξου. Η νήσος Νάξος έχει το προνόμιο να διαθέτει ένα από τα πλουσιότερα σε ποικιλία φαινομένων ιδιώματα, τόσο στις Κυκλάδες όσο και στον ελληνόφωνο χώρο γενικότερα. Ορισμένα από τα φαινόμενα αυτά, κυρίως φωνητικά, επιχωριάζουν μάλιστα μόνο στη Νάξο ή μόνο σε τμήμα της, οδηγώντας σε ενδοδιαλεκτική διαφοροποίηση. Λόγω του ιδιαίτερου γλωσσικού ενδιαφέροντος που παρουσιάζει το τοπικό ιδίωμα, υπάρχει ήδη επαρκής γλωσσολογική προεργασία για μια διαχρονική μελέτη, καθώς διαθέτουμε μια σειρά σημαντικών μελετών για τη σύγχρονη μορ-

* Η παρούσα εργασία αποτελεί εμπλουτισμένη μορφή μιας προφορικής παρουσίασης που έγινε τον Αύγουστο του 2010, στα πλαίσια του 1ου Υεστιβάλ Απειράνθου 2010. Απευθύνεται σε ένα ευρύτερο κοινό και δεν επιδιώκει να προσφέρει διεξοδική επιστημονική ανάλυση του θέματος.

1 Για την ορολογία και τον καθορισμό των υπο-περιόδων της νεότερης ιστορίας της ελληνικής γλώσσας βλ. D. HOLTON - I. MANOLESSOU, «Medieval and Early Modern Greek», στο E. BAKKER (επιμ.), Α Companion to the Ancient Greek Language, Wiley/Blackwell, Oxford, 2010, σελ. 539-563.

313

ΓΛΩ΢΢ΟΛΟΓΙΑ

φή του ιδιώματος2. Η παρουσίαση που ακολουθεί στηρίζεται στις μελέτες αυτές για τον γεωγραφικό εντοπισμό και την περιγραφή των φαινομένων.

1.2. Επάρκεια πηγών. Για τη συγκεκριμένη περιοχή και εποχή υπάρχει επάρκεια διαθέσιμων γραπτών πηγών. Όπως όλες οι βενετοκρατούμενες περιοχές, οι Κυκλάδες και ιδιαίτερα η Νάξος διασώζουν μεγάλο αριθμό κυρίως νοταριακών εγγράφων γραμμένων στην ελληνική γλώσσα, σωζόμενων είτε στα Γενικά Αρχεία του Κράτους είτε σε ιδιωτικές συλλογές, σε αντίθεση με τις περιοχές του ελλαδικού χώρου οι οποίες διετέλεσαν επί περισσότερους αιώνες υπό οθωμανική κυριαρχία. ΢τις τελευταίες (π.χ. Θεσσαλία, Μακεδονία, Θράκη) η ιστορική γλωσσική έρευνα είναι ιδιαίτερα δυσχερής, καθώς εμφανίζουν πολύ μικρή σε ποσότητα παραγωγή κειμένων, λόγω της δραματικής πτώσεως του βιοτικού και μορφωτικού επιπέδου. Έτσι δεν υφίσταται για ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο ισότιμη αντιπροσώπευση σε κείμενα: οι βενετοκρατούμενες περιοχές μας παρέχουν πληθώρα κειμένων, τόσο μη λογοτεχνικών (συμβολαίων, προικοσυμφώνων, διαθηκών και άλλων νοταριακών εγγράφων) όσο και λογοτεχνικών (π.χ. θεατρικών έργων). Οι Κυκλάδες είναι η τρίτη σε πλούτο γραπτών πηγών περιοχή της Ελλάδας, μετά τα Επτάνησα και την Κρήτη 3. Μεταξύ των κυκλαδικών νήσων, η Νάξος είναι εκείνη που παρέχει τον μεγαλύτερο αριθμό γραπτών πηγών· τα νοταριακά έγγραφα από την περιοχή ανέρχονται σε πάνω από 1000. Σα περισσότερα ανήκουν στον 17ο αιώνα και προέρχονται από την πρωτεύουσα του νησιού, υπάρχουν όμως και έγγραφα από άλλους οικισμούς, ενώ δεν έχει ακόμα εκδοθεί το σύνολο των διαθέσιμων κειμένων, καθώς κάποια από αυτά παραμένουν σε χειρόγραφη μορφή σε κρατικά αρχεία ή ιδιωτικές συλλογές. Ο συγκεντρωτικός χρονολογικός πίνακας που ακολουθεί αμέσως παρακάτω προέρχεται από την αναντικατάσταση βιβλιογραφική επισκόπηση του μεταβυζαντινού δικαίου που συμπιλήθηκε από το Κέντρο Ερεύνης της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου της Ακαδημίας Αθηνών4: 2 Α. ΢ΙΓΑΛΑ΢, «Γλωσσικὰ ἰδιώματα καὶ ἐποικισμοὶ τῆς Νάξου», Ναξιακὸν Ἀρχεῖον 14 (1942), σελ.

192-216· Δ.Β. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ΢, «Περὶ τοῦ γλωσσικοῦ ἰδιώματος Ἀπεράθου Νάξου», Ἀθηνᾶ 56 (1952), σελ.

215-273· Γ. ΖΕΤΓΩΛΗ΢, «Γλωσσικὰ φαινόμενα ἀπὸ τὰ ἰδιώματα τῆς Νάξου», στο Melanges Merlier (1956) (Institut Français d’Athènes), τόμ. II, Athènes, σελ. 7-25. Αναδημοσίευση στο Φιλολογικά και Λαογραφικά Μελετήματα, Αθήνα, σελ. 21-37. ΢Σ. ΗΜΕΛΛΟ΢, «Γλωσσογεωγραφικά τινα ἐκ Νάξου», Ἀθηνᾶ 67 (1963), σελ. 33-46· Ι. ΠΡΟΜΠΟΝΑ΢, «Ὁ ρωτακισμὸς καὶ ἡ ἰδιότυπος προφορὰ τοῦ φθόγγου λ εἰς τὸ γλωσσικὸ ἰδίωμα Υιλωτιτῶν Νάξου», Έπετηρίς Έταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν 7 (1968), σελ. 504-525.

3 Μια συνοπτική εικόνα των ποσοτικών συσχετισμών αναφορικά με την διαθεσιμότητα μη λογοτεχνικών πηγών για την υπό εξέταση περίοδο δίδεται στον Ι. MΑΝΩΛΕ΢΢ΟΤ, «Μεσαιωνική γραμματική και ιστορική διαλεκτολογία: παρατηρήσεις με αφετηρία την κυπριακή διάλεκτο», στο Νεοελληνική Διαλεκτολογία, τόμ. Ε´: Πρακτικά πέμπτου διεθνούς συνεδρίου νεοελληνικής διαλεκτολογίας, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα, 2008, σελ. 425-448.

4 Λ. ΠΑΠΑΡΗΓΑ-ΑΡΣΕΜΙΑΔΗ - Η. ΑΡΝΑΟΤΣΟΓΛΟΤ - Ι. ΦΑΣΖΑΚΗ΢, Περίγραμμα Ιστορίας του μεταβυζαντινού δικαίου. Σα ελληνικά κείμενα, *Πραγματείαι της Ακαδημίας Αθηνών αρ. 63+, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα, 2011. Βλ. ευρετήριο τόπων, Νάξος.

314

Η ιστορική έρευνα των ιδιωμάτων της Νάξου

Εκδόσεις ναξιακών εγγράφων με χρονολογική σειρά 1445: 1472-1798:

1474-1819: 1490-1724:

1515-1599: 1533: 1538-1577:

1555-1639:

1571-1670:

1603-1697:

1608-1816: 1614-1830: 1616: 1623-1660:

΢. Λάμπρος, «Δουκικὸν γράμμα Ἰακώβου Κρίσπη Β´ τοῦ Δουκὸς τοῦ Αἰγαίου», Νέος Ἑλληνομνήμων 4 (1907), σελ. 467-475. Δ.Π. Καραμπούλα και Γ.Ε. Ροδολάκης, Ο κώδικας Vaticanus Graecus 2639. Ναξιακά νοταριακά έγγραφα του δουκάτου του Αιγαίου και της Σουρκοκρατίας (1472-1598 και 1702-1798), Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα, 2012-2013 [ΕΚΕΙΕΔ 44, Παράρτημα 12+. Π.Γ. Ζερλέντης, Φεουδαλικὴ πολιτεία ἐν Νάξῳ, Υρέρης, Ἑρμούπολις, 1925. Π.Γ. Ζερλέντης, Α. Γράμματα τῶν τελευταίων Φράγκων δουκῶν τοῦ Αἰγαίου Πελάγους (1438-1565), Β. Ἰωσήφ Νάκης Ἰοδαῖος Δούξ τοῦ Αἰγαίου Πελάγους (1566-1579), Γ. Σὸ ΢αντζὰκ τῶν νήσων Νάξου, Ἄνδρου, Πάρου, ΢αντορήνης, Μήλου, ΢ύρας (1579-1621), Ἐρμούπολις, 1924. Ἀ. Κατσουρός, «Ναξιακὰ δικαιοπρακτικὰ ἔγγραφα τοῦ 16ου αἰῶνος», EMA 5 (1955), σελ. 47-91. Ἀ. Μηλιαράκης, «Προικοσύμφωνον ναξιακὸν τοῦ 1533», Ἑστία 25 (1888), σελ. 58-60. Ἰ.Σ. Βισβίζης, «Ναξιακὰ νοταριακά ἔγγραφα τῶν τελευταίων χρόνων τοῦ Δουκάτου τοῦ Αἰγαίου ( 1538-1577)», ΕΑΙΕΔ 4 (1951), σελ. 1-167. Π.Γ. Ζερλέντης, «Ἰακώβου Κρίσπου Δουκὸς τοῦ Αἰγαίου Πελάγους καὶ Ἰωαννικίου τοῦ ἀπὸ Ἡρακλείας γράμματα περὶ τῆς ἐν Νάξῳ μονῆς Παναγίας τῆς Δροσιανῆς», ΔΙΕΕΕ 7 (1916), σελ.

427-433. Σ.Α. Γριτσόπουλος, «Ἔγγραφα ΙΖ´ καὶ ΙΗ´ αἰώνων ἀπὸ τὴν Νάξο. Ἐκκλησιαστικὲς καὶ ἄλλες εἰδήσεις», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν 15 (1994), σελ. 333-411. Ἀ. Κατσουρός, «Ναξιακὰ δικαιοπρακτικὰ ἔγγραφα τοῦ 17ου αἰῶνος», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Mελετῶν 7 (1968), σελ.

24-481. Ν. Κεφαλληνιάδης, Σο μοναστήρι του Φωτοδότη στο Δανακό Νάξου, Αθήνα, 1986, σελ. 35-36, 45-46, 49-51. Ν. Κεφαλληνιάδης, Οἱ ἐκκλησίες τῆς Νάξου καὶ οἱ θρύλοι των, τόμ. Α´, εφημ. Κυκλαδικὸν Φῶς (ανάτυπο), Αθήνα, 1971. Ι. Φασιώτης, Μακάριος, Θεόδωρος καὶ Νικηφόρος οἱ Μελισσηνοὶ (Μελισσουργοί), 16ος-17ος αἰ., Θεσσαλονίκη, 1966, στις σελ. 213-214. Ἀ. Κατσουρός, «Ναξιακὰ ἔγγραφα τῆς Σουρκοκρατίας. Δικαιοπραξίαι Ἰωάννου Γᾶ», EMA 8-9 (1958-59), σελ. 125-190.

315

ΓΛΩ΢΢ΟΛΟΓΙΑ

1625-1834:

1641-1775: 1648-1834:

1667-1690:

1668-1669:

1668-1834: 1669-1680:

1670-1683:

1671:

1671-1701:

1677-1796: 1680-1689:

1685-1822: 1686: 1689-1692:

Β. ΢φυρόερας, «Κυκλαδικὰ ἔγγραφα ἐξ ἰδιωτικῶν συλλογῶνσειρὰ πρώτη, Ναξιακά», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν 5 (1965-66), σελ. 635-667. Ἀ. Κατσουρός, «Οἱ Σοῦρκοι τῆς Νάξου», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν 9 (1971-1973), σελ. 152-180. Ν.Α. Κεφαλληνιάδης, «Ποιμενικὰ Νάξου. Ἐπιτόπιοι συνήθειαι ἐξ ἀνεκδότων ἐγγράφων» Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν 10 (1974-78), σελ. 407-455. Ι. Νικολάου, «Για το μετόχι της μονής Διονυσίου Αγίου Όρους στη Νάξο (β´ μισό 17ου αι.)», στον τόμο Η Νάξος δια μέσου των αιώνων (Α´ Πανελλήνιο ΢υνέδριο, Υιλώτι 3-6 ΢επτεμβρίου 1992), Αθήνα, 1994, σελ. 556-562. Γ.Ε. Ροδολάκης, «Ζητήματα ναυτικού και εμπορικού δικαίου στη Νάξο κατά τον 17ο αιώνα», στον τόμο Η Ελλάδα των νησιών από τη Φραγκοκρατία ως σήμερα, Πρακτικά του Β´ Ευρωπαϊκού ΢υνεδρίου Νεοελληνικών ΢πουδών, τόμ. Β´, Αθήνα, 2004, σελ. 397-398. Ν. Κεφαλληνιάδης, «Ἡ μονὴ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Γρόττας», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν 9 (1971-73), σελ. 470-572. Γ.Ε. Ροδολάκης, «΢υντροφίες στη Νάξο (τέλη του 17ου αιώνα)», στο Η Νάξος δια μέσου των αιώνων, Α´ Πανελλήνιο ΢υνέδριο, Υιλώτι 3-6 ΢επτεμβρίου 1992, Αθήνα, 1994, σελ. 569-586. Μ. Σουρτόγλου, «Ἡ προσωπικὴ κράτηση σὲ δύο ναξιακὰ πωλητήρια ἔγγραφα τοῦ 17ου αἰῶνα», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν 17 (2000-01), σελ. 114-116. Β. ΢φυρόερας, «Σό ἐν Νάξῳ μονύδριον τῶν Ἁγίων Σεσσαράκοντα, μετόχιον τῆς Μονῆς Ξηροποτάμου», ΕΕΒ΢ 32 (1963), σελ.

484- 495. Μ. Σουρτόγλου, «Καλλιεργητικὲς συμβάσεις στὴν Ἀπείρανθο τῆς Νάξου κατὰ τὴν τουρκοκρατία», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν 12 (1995), σελ. 509-512. Δ. Παντελιά-Γριτσοπούλου, «Δέκα προικοσύμφωνα ἀπό τήν Νάξο», Μνημοσύνη 13, (1995-97), σελ. 199-222. Ἀ. ΢ιφωνιοῦ-Καράπα - Γ. Ροδολάκης και Λ. Ἀρτεμιάδη, «Ὁ κώδικας τοῦ νοταρίου Νάξου Ἰωάννου Μηνιάτη, 1680-1689 (χφ. Γ.Α.Κ. 86)», ΕΚΕΙΕΔ 29-30 (1982-83), σελ. 123-1221. Δ. Παντελιά-Γριτσοπούλου, «Δικαιοπρακτικά έγγραφα από τη Νάξο, τρίτη δέσμη (1685-1822)», Μνημοσύνη 15 (2001-02), σελ. 56-72. Π. Ζερλέντης, Ἱστορικὰ σημειώματα ἐκ τοῦ βιβλίου τῶν ἐν Νάξῳ Καπουκίνων, 1669-1753, Ἑρμούπολις, 1922. Π.Γ. Ζερλέντης, «Γεράσιμος ὁ ἀπὸ Συρνόβου πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, πρόεδρος τῆς ἀρχιεπισκοπῆς Ἄνδρου καὶ τῆς

316

Η ιστορική έρευνα των ιδιωμάτων της Νάξου

1689-1832: 1690-1822:

1694-1698: 1694-1835: 1697-1820: 1714:

1720-1763:

1723-1822: 1736: 1760:

1775-1828:

1776-1816:

μητροπόλεως Παροναξίας», Νησιωτικὴ Ἐπετηρὶς 1 (1918), σελ.

115-125. Ν. Κεφαλληνιάδης, Σρίποδες, τὸ χωριὸ τῶν ἀνεμόμυλων, Ἀθήνα, 1979, σελ. 48 και 51-54. Μ. Σουρτόγλου, «΢υμβολὴ στὴ μελέτη τοῦ μεταβυζαντινοῦ ἐθιμικοῦ δικαίου τῶν Κυκλάδων» Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν 13 (1985-1990), σελ. 251-256. Π.Γ. Ζερλέντης, «Περὶ τῆς ἀνὰ τὰς Κυκλάδας σωματεμπορίας ἐπὶ Σουρκοκρατίας», Παρνασσὸς 12/5 (1889), σελ. 248-250. Δ. Παντελιᾶ-Γριτσοπούλου, «Ναξιακά δικαιοπρακτικά έγγραφα», Μνημοσύνη 14 (1998-2000), σελ. 225-246. Μ. Σουρτόγλου, «Ἡ νομολογία τῶν κριτηρίων τῆς Νάξου (17ος19ος αἰ.), Μνημοσύνη 14 (1998-2000), σελ. 117-172. Π.Γ. Ζερλέντης Π.Γ. «Ἱκέτηριον γράμμα τῶν Υιλωτιτῶν πρός τόν οἰκουμενικὸν πατριάρχην Κοσμᾶν τόν ἀπό Ἀλεξανδρείας, κατά τοῦ τιμαριώτου Φρυσάνθου Μπαρότση ἔτει 1714», Νησιωτική Ἐπετηρίς 1 (1918, σελ. 137-140. Γ. Βαρζελιώτη και Β. Πούχνερ, «Αναστηλώνοντας μια θεατρική παράσταση: Η Παράσταση του “Αγίου Δημητρίου” στις 29 Δεκεμβρίου 1723 στη Νάξο και οι συντελεστές της», Παράβασις 3 (2000), σελ. 158-166. Ἀ. Μαρουλῆς, «Ναξιακὰ ἔγγραφα (1723-1883)», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν 4 (1964), σελ. 401-438. Υ. Κατσουρός, «Γράμμα συμφωνητικὸν τῶν τριῶν κοινῶν τῆς νήσου Νάξου», Νησιωτικὴ Ἐπετηρὶς 1 (1918), σελ. 154-159. Μ. Σουρτόγλου, «Υορολογικὲς διενέξεις “Υράγκων” καὶ “Ρωμαίων” στὴ Νάξο κατὰ τὴν Σουρκοκρατία», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν 14 (1991-1993), σελ. 46-47. Ε. Κατσούρης, «Δικαιοπρακτικὰ ἔγγραφα ἐκ Κυνιδάρου Νάξου», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν 10 (1974-1978), σελ. 372-401. Π.Γ. Ζερλέντης, «Περὶ τῆς ἐν Νάξῳ ἑλληνικῆς σχολῆς τοῦ Ἁγίου Γεωργίου», Παρνασσὸς 10/1 (1886), σελ. 21-31· 10/2 (1886), σελ. 76-91.

Η γλώσσα των εγγράφων αυτών φυσικά δεν είναι αμιγώς ιδιωματική: πρόκειται για μια μεικτή γλώσσα, με πολλά λόγια στοιχεία και, στην περίπτωση των νομικών κειμένων, πληθώρα αρχαϊστικών λογοτύπων και τεχνικών όρων. Είναι όμως ό,τι πλησιέστερο διαθέτουμε για την καθομιλουμένη της εποχής, και διαθέτουν το επιπλέον πλεονέκτημα ότι α) είναι σαφώς προσδιορισμένες τοπικά και χρονικά (όλα τα επίσημα έγγραφα αναγράφουν τόπο και ημερομη-

317

ΓΛΩ΢΢ΟΛΟΓΙΑ

νία συντάξεως) και β) δεν έχουν υποστεί, όπως συμβαίνει συχνότατα στην περίπτωση των λογοτεχνικών κειμένων, αλλεπάλληλα στάδια αντιγραφής και επανεπεξεργασίας, που θα αλλοίωναν την αρχική μορφή τους 5. Πρόβλημα για την ιστορική έρευνα των νεοελληνικών ιδιωμάτων αποτελεί το γεγονός ότι όσο πλησιάζουμε προς την σύγχρονη περίοδο και το μορφωτικό επίπεδο των γραφέων αυξάνεται, τα έγγραφα απομακρύνονται όλο και περισσότερο από την καθομιλουμένη. Έτσι, για τους 18ο και 19ο αιώνες, κατά τους οποίους υποθέτουμε ότι τα νεοελληνικά ιδιώματα ανέπτυξαν τα πιο έντονα τοπικά χαρακτηριστικά τους, οι γραπτές πηγές είναι περισσότερες μεν σε ποσότητα, πολύ χειρότερες όμως σε αξιοπιστία και αντιπροσωπευτικότητα από ό,τι για τους 2-3 προηγούμενους αιώνες. Για να δοθεί μια σαφέστερη εικόνα της γλωσσικής μορφής των εγγράφων αυτών, παρακάτω ακολουθούν ορισμένα αποσπάσματα ως δείγματα6: Δείγμα 1: Σουρτόγλου 1995: έγγρ. 1, 1697, σελ. 117. Διαλαβάνει ἡ ὁμοία διαθήκη πὼς ἀφήνει τοῦ ἀντρός της ἀπὸ τὴς θείας της τῆς Φραγκούλας καὶ τὴν γαδάρα νὰ εἶναι δικιάν του καὶ ἀκόμη καὶ τὸ ἀμπέλι ὁποὺ ἀφήνει στὴν Παναγία νὰ τὸ ἔχουσι μαζὶ μὲ τὴν ὅμοια Παρασκευὴ ἡ Παναγία καὶ τὰ ἑξῆς. Ὅθεν εἰς πίστωση τῆς παρούσης ἀπόφασης ὑπογράφουν ἡ ἀφεντίαν τος κάτωθεν μὲ κράτηξη καὶ κοντάνα ὁποὺ τὸς ἐβάνου ὅποιος δὲν στέρξει νὰ πληρώνει ριάλια 10 καὶ πάλι ἡ παρούσα νὰ ἔχη τὸ κῦρος. Δείγμα 2: Παντελιά-Γριτσοπούλου (1998-2000), έγγρ. 1, 1694, σελ. 229. Καὶ ἡ τιμὴ καὶ πληρωμὴ τοῦ αὐτοῦ σπιτιοῦ ἐτίμησα συνετῶς καὶ ἤδωκέ της ρεάλια δυόμιση ἤτοι νούμερο γ 2 ½ καὶ κράζεται πληρωμένη. Ἔμεινα κοτέντοι καὶ ἀνεπαμένοι καὶ οἱ δύο μερίδες, βάζουν καὶ ἀλληλογία εἰς τὸ μέσον τως γρ.

150, ὁ ἀλληλογήσας νὰ ζημιώνεται καὶ πάλι ἡ παροῦσα νὰ ἔχει τὸ βέβαιον καὶ ἀχάλαστο.

5 Η γλωσσολογική αξιοποίηση των μη λογοτεχνικών πηγών για τη νεότερη ιστορία της ελληνικής γλώσσας συζητείται διεξοδικά στο ΙΩ ΜΑΝΩΛΕ΢΢ΟΤ, «Η αξία των μη λογοτεχνικών πηγών για την έρευνα της Μεσαιωνικής Ελληνικής», Λεξικογραφικόν Δελτίον 24 (2003), σελ. 61-88. Βλ. επίσης και Θ. ΜΑΡΚΟΠΟΤΛΟ΢, «H έρευνα της γλωσσικής αλλαγής στα κείμενα της μεσαιωνικής ελληνικής: μεθοδολογική διερεύνηση των πηγών», στο Πρακτικά 8oυ Διεθνούς ΢υνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, Ιωάννινα, 30 Αυγούστου - 2 ΢επτεμβρίου 2007, Ιωάννινα, 2009, [e-book], σελ. 987-998.

6 Σα ενδιαφέροντα ιδιωματικά φαινόμενα σημειώνονται με έντονα στοιχεία και υπογράμμιση (βλ. παρακάτω για σχολιασμό τους). ΢υγκεκριμένα, στα δείγματα εντοπίζονται τα φαινόμενα: ― αποβολή τελικού -ν, π.χ. ἐβάνου, ἐκάμα, ἐκρατοῦσα, ἀποθάνου ― ρηματική αύξηση η- αντί ε-, π.χ. ἤδωκέ της ― ιδιωματικοί αντωνυμικοί τύποι, π.χ. τως/ντως, ντου, αὐτινῶν ― ρηματική κατάληξη -ασιν αντί -αν, π.χ. ἐκάμασιν, ἐδώκασιν ― αποβολή του /γ/ μεταξύ φωνηέντων, π.χ. τραόπουλα ― πρόθημα ανε- αντί ανα- σε σύνθετες λέξεις, π.χ. ἀνεπαμένοι

318

Η ιστορική έρευνα των ιδιωμάτων της Νάξου

Δείγμα 3: Κεφαλληνιάδης 1974-1978, έγγρ. 4, 1648, σελ. 423. Σὴν σήμερον ὁ μισὲρ Φραντζέσκος Μαυρομάτης καὶ κὺρ Μιχάλης τοῦ Μαύρου μὲ τὸν υἱὸν του τὸν Χριστόφορον ἐκάμα καὶ ἐνετάρα καθάριον λογαριασμὸν ἐπάνω σὲ εἰσὲ ζῶα ὅπου τοῦ ἐκρατοῦσα καὶ ἔβγαλα πᾶσα ὄξοδον καὶ ἐπομείνα ἀπάνω τως ζῶα καματερὰ 84 ἤγου ὀγδόντα τέσσερα καὶ ριφάδια εἴκοσι δύο καὶ τραόπουλα τέσσερα καὶ τράγοι πάλι εἴκοσι. Δείγμα 4: ΢ιφωνιού-Καράπα, Ροδολάκης και Αρτεμιάδη (1982-1983), έγγρ. 414, 1684, σελ. 633. Ὁ δὲ Σζανέττος πάλι ἐδικαιολογοῦντον καὶ ἔλεγε ὅτιν ὄντας ἐπαντρευούντονε ἡ μάνα του καὶ ὁ κύρης του τὸς ἐκάμασιν οἱ γονοίν τος προικοσύνφωνο καὶ ἐκάμασίν ντος κοντετζιὸν στὰ ὅσαν τὸς ἐδώκασιν εἰ μὲ καὶ κάμου παιδία ἐκ τὴς σαρκός τος νὰ εἶναι αὐτινῶν καὶ τῶν μπαιδίων τος, εἰδὲ καὶ ἀποθάνου ἄκληροιν νὰ στρέφουνται εἰς τοὺς πρόξιμους ἐδικούς. Εκτός από τα έγγραφα, πηγή για το ναξιακό ιδίωμα του 18ου αιώνα αποτελεί και ένα από τα σπάνια δείγματα λογοτεχνικής παραγωγής της περιόδου από τις Κυκλάδες, το θρησκευτικό θεατρικό έργο Σραγέδια του Αγίου Δημητρίου, που δημοσιεύθηκε σχετικά πρόσφατα7. Ούτε η γλώσσα του κειμένου αυτού μπορεί να χαρακτηρισθεί αμιγώς ναξιακή, παρουσιάζει όμως αρκετά ιδιωματικά γνωρίσματα που επιχωριάζουν στην Κυκλάδες και στην Κρήτη, όπως φαίνεται από το παρατιθέμενο δείγμα (Διλούδιο, στ. 321-323, Παναγιωτάκης και Πούχνερ 1999: 243)8: Πολέμαρχος Μωρὲ λωλέ, ἀνάποδε, τὸ φαγὶ τῶν παιδιῶ μου ἤπηρες ἀπ’ τὸ μαγερειό; Κάσσανδρος ὡς διὰ τὸ ριζικό μου Σό ’πηρα, κι ἂς τὸ φάμενε, κ’ ὕστερα σοῦ χαρίζω τὴν σούγλα. Κάτσε, ἀφέντη μου, ὡς διὰ νὰ σοῦ ξηγήσω Ποῦ ἤμουνε.

7 Ν.Μ. ΠΑΝΑΓΙΩΣΑΚΗ΢ - Β. ΠΟΤΦΝΕΡ, Ἡ Σραγέδια του Ἁγίου Δημητρίου. Θρησκευτικὸ δράμα μὲ κωμικὰ ἰντερμέδια, ἄγνωστου ποιητῆ, ποὺ παραστάθηκε στὶς 29 Δεκεμβρίου 1723 στὴ Ναξία. Κριτικὴ ἔκδοση μὲ εἰσαγωγή, σημειώσεις καὶ γλωσσάριο, Πανεπιστημιακὲς Ἐκδόσεις Κρήτης, Ἡράκλειο, 1999.

8 Η γλώσσα του κειμένου περιγράφεται συνοπτικά στο Ν.Μ. ΠΑΝΑΓΙΩΣΑΚΗ΢ - Β. ΠΟΤΦΝΕΡ, ό.π., σελ. 107-123. Σα ιδιωματικά φαινόμενα που εντοπίζονται στο δείγμα είναι τα εξής: ― επίταξη της συλλαβής -νε σε ρηματικές καταλήξεις, π.χ. φάμενε ― αύξηση η- αντί ε-, π.χ. ήπηρες ― αποβολή του ληκτικοῦ -ν, π.χ. των παιδιώ μου.

319

ΓΛΩ΢΢ΟΛΟΓΙΑ

Παρά την αφθονία των γραπτών πηγών, μελέτες για την παλαιότερη μορφή του ναξιακού ιδιώματος σπανίζουν. ΢την ουσία υπάρχει μόνο μία, του Ι. Προμπονά, από το 19689. Πρόκειται για πολύ σημαντική μελέτη, καθώς συγκεντρώνει την ως τότε βιβλιογραφία και τεκμηριώνει τα βασικά γλωσσικά φαινόμενα μέσα από έγγραφα της μεσαιωνικής και πρώιμης νεοελληνικής περιόδου. Επικεντρώνεται όμως κυρίως στον τομέα της φωνητικής, αφήνοντας εν πολλοίς ανεξερεύνητους τους τομείς της μορφολογίας, της σύνταξης και του λεξιλογίου. Με δεδομένο δε ότι από την εποχή συγγραφής της έχουν δημοσιευθεί πολύ περισσότερα έγγραφα και κείμενα από τη Νάξο, τα οποία δεν έχουν αξιοποιηθεί ποτέ από τη γλωσσική έρευνα, μια συνολική ιστορική προσέγγιση του παλαιού ναξιακού ιδιώματος είναι πλέον απαραίτητη. Η παρούσα εργασία αποτελεί μόνο ένα προκαταρκτικό βήμα προς αυτή την κατεύθυνση.

2. Ιστορική θεώρηση των ναξιακών ιδιωμάτων Σα βασικά γλωσσικά χαρακτηριστικά των ναξιακών ιδιωμάτων θα μπορούσαν να χωριστούν σε τρεις κατηγορίες10: Α) Φαρακτηριστικά που απαντούν μόνο στη Νάξο ή μόνο σε τμήμα της Νάξου, και άρα διαχωρίζουν τα ναξιακά ιδιώματα από όλα τα άλλα ιδιώματα της νέας ελληνικής. Β) Φαρακτηριστικά που απαντούν στη Νάξο και στα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων, και άρα εντάσσουν τα ναξιακά ιδίωματα στην ευρύτερη κατηγορία των κυκλαδικών ιδιωμάτων. Γ) Φαρακτηριστικά που απαντούν σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, σε πολλές διαλέκτους, και άρα δεν έχουν αξία για τον γλωσσογεωγραφικό χαρακτηρισμό της Νάξου ― αποτελούν είτε αρχαϊσμούς είτε νεωτερισμούς που ανήκουν στην γενικότερη ιστορία της ελληνικής γλώσσας, έστω αν σε κάποιες περιοχές εμφανίζονται με μεγαλύτερη κανονικότητα από ό,τι σε άλλες. Η διερεύνηση των δεδομένων από τις ιστορικές πηγές θα ακολουθήσει την κατηγοριοποίηση αυτή.

9 Ι.Κ. ΠΡΟΜΠΟΝΑ΢, «Ἡ γλώσσα τῶν ναξιακῶν ἐγγράφων (1433-1837) καὶ τὸ παλαιότερον ναξιακὸν ἰδίωμα», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν 7 (1968), σελ. 338-425.

10 Η συγκέντρωση των παραδειγμάτων έγινε με τη βοήθεια του υλικού που έχει συγκεντρωθεί για το μείζον ερευνητικό πρόγραμμα του Πανεπιστημίου του Cambridge «Grammar of Medieval Greek», το οποίο αποσκοπεί στη συγγραφή μιας εκτεταμένης γραμματικής της γλώσσας της μεσαιωνικής και πρώιμης νεοελληνικής περιόδου. Βλ. www.mml.cam.ac.uk/greek/grammarof medievalgreek και περισσότερα στοιχεία στο ΙΩ ΜΑΝΩΛΕ΢΢ΟΤ, «Μεσαιωνική γραμματική και ιστορική διαλεκτολογία: παρατηρήσεις με αφετηρία την κυπριακή διάλεκτο», ό.π.

320

Η ιστορική έρευνα των ιδιωμάτων της Νάξου

΢την πρώτη κατηγορία, τα αποκλειστικά ναξιακά χαρακτηριστικά, εντάσσονται κυρίως οι ιδιόμορφες παθήσεις των υγρών συμφώνων /r/ και /l/ σε διάφορες περιοχές της Νάξου: η υπερωϊκή πραγμάτωση του /l/ ως *ɻ]11 στην Απείρανθο πριν από οπίσθια φωνήεντα (π.χ. λόγος /ˈloγοs/ → [ˈɻoos+), η αποβολή του αρκτικού /l/ ή του αρκτικού /r/ στο Υιλότι. Σα φαινόμενα αυτά δυστυχώς δεν απαντούν καθόλου σε παλαιότερα έγγραφα, δεν μαρτυρούνται δηλαδή γραπτώς, παρά μόνον από καταγραφές προφορικού λόγου από τον 19ο-20ό αιώνα12. Αυτό σημαίνει είτε ότι είναι ασφαλώς μεταγενέστερα του 17ου αιώνα, δεν μπορεί όμως να προσδιοριστεί η στιγμή εμφάνισής τους καθώς, όπως ήδη αναφέραμε πολλάκις, τα έγγραφα του 18ου και 19ου αιώνα είναι γραμμένα σε γλώσσα λογιότερη από των προηγούμενων αιώνων και σκόπιμα αποφεύγουν έντονα διαλεκτικά χαρακτηριστικά. ΢τα αποκλειστικά ναξιακά χαρακτηριστικά μπορεί να ενταχθεί ένα φαινόμενο αποβολής του /γ/: η αποβολή σε αρκτική θέση πριν από φωνήεν ή πριν από συνίζηση (π.χ. γέρος > έρος). Ενώ δηλαδή η αποβολή του /γ/ στο εσωτερικό της λέξης μεταξύ φωνηέντων (π.χ. καλόγερος > καλόερος) είναι ένα γενικότερο κυκλαδίτικο και κρητικό χαρακτηριστικό13, η αποβολή σε αρκτική θέση είναι χαρακτηριστική της Νάξου. Για το φαινόμενο αυτό υπάρχουν κάποιες σποραδικές ενδείξεις από τον 17ο αιώνα (βλ. Προμπονάς 1968: 397): οἱ έροτες (= οι γέροντες· Παντελιᾶ-Γριτσοπούλου 2001-2002, έγγρ. 5, 1685) ιαλοῦ (= γιαλού· Κατσουρός 1955, έγγρ. 8, 1552). Σέλος, αποκλειστικά Ναξιακό χαρακτηριστικό είναι η τροπή δρ > ντρ, π.χ. δράκος > ντράκος. Δεν έχουμε δείγμα αυτού του φαινομένου από παλαιότερα έγγραφα, αν εξαιρέσει κανείς ίσως το τοπωνύμιο Δρυμαλία, το οποίο απαντά και ως Σρυμαλία όταν η προηγούμενη λέξη λήγει σε -ν (την Σρυμαλία = τη Ντρυμαλία), π.χ. ΢ιφωνιού-Καράπα, Ροδολάκης και Αρτεμιάδη 1982-1983, έγγρ.

716, 1688, σελ. 974). ΢τη δεύτερη κατηγορία, τα «κυκλαδικά» χαρακτηριστικά της Νάξου, θα μπορούσαμε να εντάξουμε τα εξής: ― Προσθίωση των υπερωικών συμφώνων /k g/, τα οποία πραγματώνονται ως προστριβή /ts dz/ ή / ʨ ʥ/ («τσιτακισμός» ή «ουράνωση») πριν από τα πρό11 Για την περιγραφή των φωνητικών φαινομένων υιοθετείται το Διεθνές Υωνητικό Αλφάβητο (ΔΥΑ). Για επεξήγηση και παραδειγματισμό της εφαρμογής του στα νεοελληνικά διαλεκτικά δεδομένα βλ. Κανονισμὸς ΢υντάξεως τοῦ Ἱστορικοῦ Λεξικοῦ τῆς Νέας Ἑλληνικῆς, Ἀκαδημία Ἀθηνῶν, Ἀθῆναι, 2012 *Λεξικογραφικὸν Δελτίον Παράρτημα 6+, κεφ. 4 «Υωνητικὸ Διάγραμμα».

12 To φαινόμενο της υπερωικής πραγμάτωσης του /l/ ως [ɻ] απαντά και σε ορισμένες περιοχές της Κρήτης (βλ. Γ.Ν. ΦΑΣΖΙΔΑΚΙ΢, Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά, τόμ. Α´, ΢ακελλάριος, Ἀθῆναι, 1905, σελ. 177). Για την Κρήτη υπάρχουν μαρτυρίες του φαινομένου από τις αρχές του 19ου αιώνα, βλ. για παράδειγμα τα δείγματα ιδιωματικού κρητικού λόγου στον R. Pashley, Travels in Crete, Cambridge/London, 1837, σελ. 311-312.

13

Για μια συνολική επισκόπηση των γνωρισμάτων των κυκλαδικών ιδιωμάτων βλ. Ν. ΚΟΝΣΟΔιάλεκτοι καὶ ἰδιώματα τῆς Νέας Ἑλληνικῆς, Γρηγόρης, Ἀθήνα, 2001, σελ. 55-64.

΢ΟΠΟΤΛΟ΢,

321

ΓΛΩ΢΢ΟΛΟΓΙΑ

σθια φωνήεντα /e/ και /i/14: Σο φαινόμενο αυτό αποτελεί ένα από τα κύρια κριτήρια ενδοδιαλεκτικής διαφοροποίησης στη Νάξο, καθώς απαντά με διαφορετικές μορφές ανά περιοχές. Δυστυχώς ελάχιστα ίχνη του φαινομένου εντοπίζονται στις γραπτές πηγές από το νησί. Γνωρίζουμε από άλλες περιοχές που εμφανίζουν το φαινόμενο (λοιπές Κυκλάδες, Κρήτη) ότι τα πρώτα ίχνη εμφανίζονται κατά τον 16ο αιώνα. ΢τη Νάξο απαντά μόνον ως υπερδιόρθωση, δηλαδή ως εσφαλμένη γραφή <κ> και <γκ> εκεί όπου η ετυμολογία και η αρχική μορφή της λέξης απαιτούν <τσ> και <τζ>. Φαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η τουρκική λέξη χοτζέτι (hodjet), η οποία απαντά σε ναξιακά έγγραφα ως χονκέτι (Κατσουρός 1971-1973: έγγρ. 6, 1672, σελ. 169). ― τριβοποίηση του /t/ σε /θ/ μπροστά από φωνηεντικό σύμπλεγμα που έχει υποστεί συνίζηση, π.χ. μάτια > μάθια, εκράτειε > εκράθειε. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που απαντά μόνο σε κάποιες περιοχές της Νάξου, μεταξύ των οποίων και η Απείρανθος, και εκτός Νάξου επίσης σε άλλα νησιά των Κυκλάδων όπως η Ίος και η Θήρα, αλλά και στην Κρήτη. Και πάλι δεν διαθέτουμε γραπτές μαρτυρίες για το φαινόμενο αυτό, ούτε από τη Νάξο ούτε από την Κρήτη, που να είναι παλαιότερες του 18ου αιώνα, αν και υπάρχουν έμμεσες ενδείξεις (όπως π.χ. το επώνυμο ΢ηθειακός αντί ΢ητειακός, αυτός που κατάγεται από τη ΢ητεία, σε κρητικά έγγραφα του 16ου αιώνα) ότι το φαινόμενο είναι αρκετά παλαιό, και σκοπίμως δεν δηλώνεται στον γραπτό λόγο15. ― η απουράνωση των συριστικών, δηλαδή η αποβολή του /i/ μετά από τα συριστικά σύμφωνα /s z/ και τα προστριβή συμπλέγματα /ts/ και /dz/ σε περίπτωση συνίζησης, π.χ. κρασά αντί κρασιά, μαγαζά αντί μαγαζιά, κορίτσα αντί κορίτσια. Σο φαινόμενο αυτό χαρακτηρίζει μέρος της Νάξου, μεταξύ του οποίου και η Απείρανθος, αλλά και πολλά άλλα νησιά των Κυκλάδων, όπως την Κρήτη. Σο φαινόμενο αυτό είναι πολύ συχνά μαρτυρημένο σε έγγραφα από τη Νάξο, όπως και από όλες τις υπόλοιπες περιοχές όπου επιχωριάζει. Παραδείγματα: Δροσανή (Παντελιά-Γριτσοπούλου 1995-1997, έγγρ. 2, 1692, σελ. 212) κρεββατοστρῶσα (Παντελιά-Γριτσοπούλου 1995-1997, έγγρ. 2, 1692, σελ. 213). ― αποβολή του /γ/ μεταξύ φωνηέντων, π.χ. καλόγερος > καλόερος (βλ. και παραπάνω). Σο φαινόμενο αυτό χαρακτηρίζει τόσο τη Νάξο όσο και άλλα νησιά των Κυκλάδων, απαντά δε και σε άλλες περιοχές όπως Επτάνησα, Κύθηρα, Κρήτη. Και για το φαινόμενο αυτό διαθέτουμε γραπτές μαρτυρίες από ναξιακά

14 Για τον ορισμό του φαινομένου και την γεωγραφική κατανομή του στη Νάξο, στις Κυκλάδες και γενικότερα στον ελληνόφωνο χώρο βλ. αναλυτικά I. MANOLESSOU - Ν. PANTELIDIS, «Velar fronting in Modern Greek dialects», στο M. JANSE - B. JOSEPH et al. (επιμ.), MGDLT 5. Proceedings of the 5th International Conference on Modern Greek Dialects and Linguistic Theory, University of Patras, Patras, σελ. 272-286. ΢την ίδια εργασία σχολιάζονται και οι πρώτες γραπτές μαρτυρίες για το φαινόμενο σε κάθε περιοχή.

15 Για τη χρονολόγηση του φαινομένου στην Κρήτη βλ. Γ. KΟΤΡΜΟΤΛΗ΢, «Υωνητικά τῆς Κρητικῆς διαλέκτου. Ἡ πρὸ τοῦ συνιζανομένου i δάσυνσις του τ εἰς θ», ΕΕΚ΢ 1 (1938), σελ. 15-16.

322

Η ιστορική έρευνα των ιδιωμάτων της Νάξου

έγγραφα ήδη από τον 15ο αιώνα: ιλθασιν ις σε σίβασιν και λοω (Μηλιαράκης 1888, έτ. 1533, σελ. 58), τοῦ Αἰγέου πελάου (Ζερλέντης 1922, έτ. 1655, σελ. 122), τραόπουλα (Κεφαλληνιάδης 1974-1978, έγγρ. 4, 1648, σελ. 423). ― αποβολή τελικού -ν: το ληκτικό -ν αποβάλλεται όχι μόνο στις μορφολογικές κατηγορίες που είναι αναμενόμενο από την Κοινή Νέα Ελληνική, όπως π.χ. η αιτιατική ενικού αρσενικών και θηλυκών, αλλά και σε πολύ περισσότερα μορφολογικά περιβάλλοντα, όπως η γενική πληθυντικού (π.χ. των παιδιῶ μου, Σραγέδια Αγ. Δημητρίου, Διλούδια στ. 321, σελ. 243) και διάφορες ρηματικές καταλήξεις συμπεριλαμβανομένου του γ´ πληθ. ενεργητικής φωνής, π.χ. νὰ δίνου καὶ νὰ πλερώνου (Κατσουρός 1955, έγγρ. 4, 1527, σελ. 54), εκάμα και ενετάρα (Κεφαλληνιάδης 1974-1978, έγγρ. 4, 1648, σελ. 423). ― εναλλακτική μορφή της πρόθεσης ανα ως ανε όταν χρησιμοποιείται ως πρόθημα εν συνθέσει16, π.χ. ἀνεστήματα (Κεφαλληνιάδης 1971-1973, έτ. 1668, σελ. 481), ανεπαμένοι ἀνεπαμένοι (Ροδολάκης 1994, έγγρ. 2, 1670, σελ. 577). ― ρηματική αύξηση η- αντί ε- είτε μόνο όταν τονίζεται π.χ. ήγραφα αλλά εγράφαμε είτε και άτονη, π.χ. ηγράφαμε. Ενδείξεις του φαινομένου εντοπίζονται από τη Νάξο αρκετά συχνά, αλλά το φαινόμενο αυτό χαρακτηρίζει όλες τις Κυκλάδες γενικώς, καθώς και μέρος της Κρήτης, και μαρτυρείται σε παλαιά έγγραφα και από αυτές τις περιοχές, π.χ. ἤφυγε ὁ γερομόναχος καὶ ἔπιασάν τονε (΢ιφωνιού-Καράπα, Ροδολάκης και Αρτεμιάδη (1982-1983), έγγρ. 824, 1688, σελ. 1107), ἡ διαθήκη ὁποὺ ἤκαμε (Σουρτόγλου 2000, έγγρ. 1, 1670, σελ. 114). ― Επίταξη της συλλαβής -νε σε ρηματικές καταλήξεις. Η παρέκταση αυτή προέκυψε από την προσθήκη του ενός «προστατευτικού» -ε στην περίπτωση ονοματικών και ρηματικών επιθημάτων που έληγαν σε τελικό -ν, το οποίο κινδύνευε να αποβληθεί (βλ. παραπάνω). Παραδείγματα: καὶ λογίζεντονε (Κατσουρός 1955, έγγρ. 11, 1557, σελ. 63), μοῦ εἶπενε (΢ιφωνιού-Καράπα, Ροδολάκης και Αρτεμιάδη (1982-1983), έγγρ. 580, 1685, σελ. 805), ας το φάμενε (Σραγέδια Αγ. Δημητρίου, Διλούδια, σελ. 243). ― ιδιωματικοί τύποι του άρθρου και της προσωπικής αντωνυμίας: τσι, τση, τσοι και γεν. πληθ. τως. Οι τύποι αυτοί είναι ιδιαίτερα συχνοί στα ναξιακά έγγραφα, και αποτελούν χαρακτηριστικό των Κυκλαδίτικων, των Επτανησιακών και των κρητικών ιδιωμάτων. Παραδείγματα: τζελιὲς = τσ᾽ ἐλιές (΢ιφωνιούΚαράπα, Ροδολάκης και Αρτεμιάδη (1982-1983), έγγρ. 86, 1680, σελ. 241), στζὶ Ροδινὲς (Παντελιά-Γριτσοπούλου 1995-1997, έγγρ. 2, 1692, σελ. 212), τζῆ Παρασκευγῆς (Κατσουρός 1968, έγγρ. 52, 1630, σελ. 135), γη γραφή τως (Καραμπούλα και Ροδολάκης 2012-2013, έγγρ. 134, 1575, σελ. 254) ΢τα παλαιότερα των εγγράφων απαντά ο προγενέστερος τύπος τις > τσι/τσοι: διὰ τὶς κληρονόμους του (Καραμπούλα και Ροδολάκης 2012-2013, έγγρ. 115, 1514, σελ. 227).

16 Για την ερμηνεία και τη γεωγραφική κατανομή του φαινομένου βλ. Υ. ΚΟΤΚΟΤΛΕ΢, «Ἡ πρόθεσις ἀνὰ ἐν τῆ νέᾳ ἑλληνικῇ γλώσσῃ», Ἀθηνᾶ 43 (1931), σελ. 60-84.

323

ΓΛΩ΢΢ΟΛΟΓΙΑ

― Επίσης ιδιωματική είναι και ηχηροποίηση του αρκτικού /t/ σε /d/ των τύπων αυτών, η οποία προκλήθηκε από την γειτνίαση με αμέσως προηγούμενο ληκτικό -ν το οποίο κατόπιν αποβλήθηκε. Οι τύποι με αρκτικό ντ- επεκτάθηκαν αργότερα αναλογικά και σε περιβάλλοντα όπου ετυμολογικά δεν υπήρχε τελικό -ν. ΢τα έγγραφα η ιδιότυπη αυτή προφορά καταγράφεται συνήθως με προσθήκη ενός μη ετυμολογικού τελικού –ν στην προηγούμενη λέξη. Παραδείγματα: οἱ κληρονόμοι ντου (Κατσουρός 1958-1959, έγγρ. 6, 1631, σελ. 136), oι γονοίν τος = οι γονοί ντως (΢ιφωνιού-Καράπα, Ροδολάκης και Αρτεμιάδη (19821983), έγγρ. 414, 1684, σελ. 633). ΢την τρίτη κατηγορία, ευρύτερα διαδεδομένα χαρακτηριστικά που απαντούν σε πάρα πολλές περιοχές θα μπορούσαμε να εντάξουμε τα εξής: ― ρηματική κατάληξη -εύγω αντί -εύω. Οι μαρτυρίες για το φαινόμενο αυτό, τόσο από τη Νάξο όσο και από πολλά άλλα μέρη ανέρχονται σε εκατοντάδες, και έχουν εντοπισθεί (από άλλες περιοχές) ήδη από τον 9ο αιώνα μ.Φ. ΢τη Νάξο εμφανίζεται ήδη στις παλαιότερες μεσαιωνικές πηγές, π.χ.: ξεμπερδεβγομεν (Λάμπρος 1907, 1445, σελ. 468), το οπϊον εκαματεβϊεν = τὸ ὁποῖον ἐκαμάτευγεν (Λάμπρος 1907, 1445, σελ. 467). ― ρηματική κατάληξη -ουσι και -ασι: γράφουσι, εγράφασι. Σέτοιους τύπους έχουμε και από τη Νάξο και από πάρα πολλά άλλα μέρη όπως Κυκλάδες, Κρήτη, Κύπρος, Δωδεκάνησα, Μάνη, π.χ. Η κατάληξη -ουσι αποτελεί αρχαϊσμό, και φυσικά απαντά ήδη από την αρχαιότητα· τη διαλεκτολογία ενδιαφέρει η διατήρησή της, σε ορισμένες περιοχές, σε όψιμους χρόνους. ΢τη Νάξο τα παραδείγματα είναι πάρα πολλά, αλλά συχνά εμφανίζονται σε εναλλαγή με τους «κοινότερους» τύπους σε -ουν και -αν, π.χ.: ἔμπουσι καὶ ζημία κάμουσι (Κατσουρός 1958-1959, έγγρ. 19, 1642, σελ. 159), μαρτυροῦν καὶ λέσιν (΢ιφωνιούΚαράπα, Ροδολάκης και Αρτεμιάδη 1982-1983, έγγρ. 53, 1680, σελ. 205), μοῦ ἐχαρίσασιν τὰ δικαιώματά τωνε (Καραμπούλα και Ροδολάκης 2012-2013, έγγρ.

117, 1537, σελ. 231). ― τροπή του /l/ σε /r/ πριν από σύμφωνο, π.χ. αδελφός > αδερφός. Πρόκειται για φαινόμενο που επηρέασε συνολικά όλες τις ελληνόφωνες περιοχές και μαρτυρείται ήδη από την ελληνιστική περίοδο17. Σο φαινόμενο αυτό εμφανίζει στη Νάξο μεγάλη κανονικότητα και μαρτυρείται, όμως παρόμοιες μαρτυρίες έχουμε από όλες σχεδόν τις περιοχές. Παραδείγματα: κάρτζες (΢ιφωνιούΚαράπα, Ροδολάκης και Αρτεμιάδη 1982-1983, έγγρ. 257, 1682, σελ. 449), ορπίζομε (Ζερλέντης 1925, έτ. 1643, σ.55), παράβγαρμα (΢φυρόερας 1965-1966, έγγρ.

97, έτ. 1738, σελ. 665). Για το φαινόμενο αυτό και τη χρονολόγησή του βλ. αναλυτικά I. Manolessou - N. Toufexis, «Phonetic Change in Medieval Greek: Focus on Liquid Interchange», στο Proceedings of the 8th International Conference on Greek Linguistics, Ioannina, August 30 - September 2, 2007, Ιωάννινα, 2009, [e-book], σελ. 291-306.

17

324

Η ιστορική έρευνα των ιδιωμάτων της Νάξου

3. ΢υμπεράσματα Σα γραπτά δεδομένα μας δείχνουν τη σταδιακή πορεία διαφοροποιήσεως των ναξιακών ιδιωμάτων. Παλαιότερα είναι τα χαρακτηριστικά που υπάρχουν σε όλες ή τις περισσότερες νεοελληνικές διαλέκτους (η κατηγορία Γ), τα οποία, αν και οι διαθέσιμες δημώδεις πηγές ξεκινούν από τον 15ο αιώνα και εξής, μπορούν να χρονολογηθούν πολύ παλαιότερα, πιθανώς και ήδη από τα τέλη της ελληνιστικής περιόδου και τις αρχές του μεσαίωνα. Ακολουθούν χρονικά τα κυκλαδίτικα χαρακτηριστικά, που εντάσσουν σαφώς τα ναξιακά ιδιώματα στην κυκλαδοκρητική ομάδα, η οποία βάσει των γραπτών μαρτυριών θα πρέπει να διαμορφώθηκε από τον 15ο αιώνα και μετά (η ομάδα Β). Αν και τα περισσότερα εξ αυτών εντοπίζονται σε έγγραφα όχι του 15ου ή του 16ου αλλά του 17ου αιώνα (εφόσον έγγραφα των παλαιότερων αιώνων σπανίζουν), την παλαιότητά εν συγκρίσει με τα χαρακτηριστικά της ομάδας Α μαρτυρεί η σχετικά μεγάλη συχνότητά τους. Σέλος, μετά τον 18ο αιώνα θα πρέπει να χρονολογηθούν τα περισσότερα χαρακτηριστικά που δίνουν στα ναξιακά ιδιώματα τον εντελώς ιδιαίτερο χαρακτήρα τους (κατηγορία Α). Επιπλέον, οι πηγές δεν δείχνουν την ανάγκη ερμηνείας κάποιων από τα φαινόμενα μέσω εξωτερικών κυμάτων εποικισμού ή μεταναστεύσεως.

325

Σο γλωσσικό ιδίωμα της Απειράνθου Νάξου στο Αρχείο του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών* ΧΡΙ΢ΣΙΝΑ ΜΠΑ΢ΕΑ-ΜΠΕΖΑΝΣΑΚΟΤ Δρ Γλωσσολογίας, τ. Διευθύντρια του Κέντρου Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων ΙΛΝΕ της Ακαδημίας Αθηνών

Σο ιδίωμα της Νάξου είναι από τις νεοελληνικές διαλεκτικές ποικιλίες που έγιναν αντικείμενο μελέτης από τις αρχές της διαλεκτολογικής έρευνας στην Ελλάδα. Σο ενδιαφέρον των μελετητών στράφηκε όχι μόνο στη γενική περιγραφή και ένταξη του ναξιακού ιδιώματος στην ομάδα των κυκλαδικών ιδιωμάτων, αλλά και στον εντοπισμό των ενδοδιαλεκτικών διαφοροποιήσεων που παρουσιάζει αυτό1. Ιδιαίτερα για το ιδίωμα της Απειράνθου υπάρχουν σημαντικές καταγραφές γλωσσικού υλικού από παλαιότερες εποχές, όταν το ιδίωμα ομιλείτο σε καθαρότερη μορφή, χωρίς δηλαδή τις αλλοιώσεις που υπέστη στην πορεία του χρόνου υπό την πίεση της κοινής νεοελληνικής γλώσσας, όπως εξάλλου συνέβη και με όλες τις νεοελληνικές διαλεκτικές ποικιλίες. ΢το παρόν άρθρο θα περιορισθώ στο γλωσσικό υλικό που ως προφορικός λόγος απευθείας από το στόμα του λαού, έχει καταγραφεί από τη Νάξο και έχει κατατεθεί στο Αρχείο του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής (ΙΛΝΕ) της Ακαδημίας Αθηνών υπό μορφή χειρογράφων γλωσσικών συλλογών. Πριν παρουσιάσω όμως το ναξιακό αρχειακό υλικό του Ιστορικού Λεξικού, είναι απαραίτητο πολύ σύντομα να αναφερθώ στο έργο του ερευνητικού Κέντρου (ΚΕΝΔΙ) που έχει αναλάβει τη σύνταξη αυτού του λεξικού.

* Σο παρόν κείμενο εκφωνήθηκε στο πλαίσιο των τετραήμερων πολιτιστικών εκδηλώσεων που διοργάνωσε ο Απεραθίτικος ΢ύλλογος Νάξου στην Απείρανθο, 10-13 Αυγούστου 2010.

1 Ενδεικτικά αναφέρω τις σημαντικές εργασίες: Γ. ΖΕΤΓΩΛΗ΢, «Γλωσσικὰ φαινόμενα ἀπὸ τὰ ἰδιώματα τῆς Νάξου», στο Mélanges Merlier (Insitut Français d’Athènes), τόμ. II, Athènes, 1956, σελ. 725· Ο ΙΔΙΟ΢, Έποικοι κρητικοί στ’ Απεράθου της Νάξου, Αθήνα, 1998· ΢Σ. ΗΜΕΛΛΟ΢, «Γλωσσογεωγραφικά τινα ἐκ Νάξου», Ἀθηνᾶ 67 (1963), σελ. 33-46· Δ. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ΢, «Περὶ τοῦ γλωσσικοῦ ἰδιώματος Ἀπειράνθου Νάξου», Ἀθηνᾶ 56 (1952), σελ. 215-275· Ι. ΠΡΟΜΠΟΝΑ΢, «Ὁ ρωτακισμὸς καὶ ἡ ἰδιότυπος προφορὰ τοῦ φθόγγου λ εἰς τὸ γλωσσικὸν ἰδίωμα τοῦ Υιλωτίου Νάξου», στο Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν, τόμ. 3, Ἀθήνα, 1963· Ο ΙΔΙΟ΢, «Ἡ γλώσσα τῶν Ναξιακῶν ἐγγράφων (1433-1837) καὶ τὸ Παλαιότερον Ναξιακὸν Ἰδίωμα», στο Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν, τόμ. 7, 1968, σελ. 504-525.

327

ΓΛΩ΢΢ΟΛΟΓΙΑ

Ιστορικό ιδρύσεως του ΚΕΝΔΙ και το έργο του Σο ΚΕΝΔΙ, του οποίου η αρχική ονομασία ήταν «Κέντρον Συντάξεως τοῦ Ἱστορικοῦ Λεξικοῦ τῆς Νέας Ἑλληνικῆς Γλώσσης τῆς τε κοινῶς ὁμιλουμένης καὶ τῶν ἰδιωμάτων» ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του Γ. Φατζιδάκι το 1908 και είναι από τα πρώτα ερευνητικά κέντρα που υπήχθησαν στην εποπτεία της Ακαδημίας Αθηνών το 1927. Αρχικά ο κύριος στόχος του ήταν η σύνταξη ενιαίου λεξικού της ελληνικής γλώσσας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα που θα περιείχε την ιστορία των λέξεων, τη φωνητική και σημασιολογική τους εξέλιξη κατά σειρά χρονική, γι’ αυτό και θα ονομαζόταν Ιστορικό Λεξικό. Ο μεγαλεπήβολος όμως αυτός στόχος ήταν σχεδόν ανέφικτος για τα δεδομένα της εποχής. Έτσι, πολύ γρήγορα ο στόχος αναθεωρήθηκε και περιορίστηκε στην λεξικογράφηση μόνο της λαλουμένης σύγχρονης Ελληνικής, «τῆς τε κοινῶς ὁμιλουμένης καὶ τῶν ἰδιωμάτων» από το 1800 και μετά. Σο λεξικογραφικό εγχείρημα του ΙΛΝΕ είναι κατ’ ουσίαν η χαρτογράφηση της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας μέσω της έρευνας των διαλεκτικών ποικιλιών της, διότι η πραγματική γλωσσική ιστορία πάρα πολλές φορές διαφαίνεται από τα διαλεκτικά δεδομένα. Η μακρόχρονη και με πολύ αργό ρυθμό πραγματοποιούμενη πρόοδος της σύνταξης του Λεξικού, αλλά και οι νέες προϋποθέσεις που τίθενται από τη σύγχρονη Διαλεκτολογία με τις οποίες πρέπει να εναρμονισθεί το Ιστορικό Λεξικό οδήγησαν σε διεύρυνση του στόχου και το 2003 στη μετονομασία του Κέντρου ως «Κέντρου Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων - ΙΛΝΕ». Πρώτο μέλημα απαρχής θεωρήθηκε ο καταρτισμός αρχείου που θα περιέχει τον γλωσσικό θησαυρό της Νέας Ελληνικής, ο οποίος κατά το μέγιστο μέρος φέρεται στο στόμα του λαού εντός και εκτός ελλαδικού χώρου. Έτσι η δημιουργία αρχείου του ΙΛΝΕ αρχίζει με την περισυλλογή νεοελληνικού δημώδους γλωσσικού υλικού αφενός από έντυπες πηγές (λεξικά, γλωσσάρια, επιστημονικά ή λογοτεχνικά περιοδικά και βιβλία που περιέχουν όμως δημώδες γλωσσικό υλικό), αφετέρου από χειρόγραφες συλλογές της εν Αθήναις Γλωσσικής Εταιρείας και του Ελληνικού Υιλολογικού ΢υλλόγου Κων/λεως (ΕΥ΢Κ). Παράλληλα, από τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του Κέντρου άρχισαν και οι γλωσσικές αποστολές των συντακτών του Ιστορικού Λεξικού σε διάφορες περιοχές για συλλογή και καταγραφή ιδιωματικού λόγου. Έτσι σήμερα το ΚΕΝΔΙ διαθέτει τα εξής αρχεία: Αρχείο χειρογράφων συλλογών (υπάρχουν 1680 χειρόγραφες συλλογές γλωσσικού υλικού, η παλαιότερη των οποίων χρονολογείται το 1854 και είναι από τα χφ του ΕΥ΢Κ). Αρχείο δελτίων. Τπάρχουν πάνω από 4.000.000 δελτία αρχειοθετημένα κατά λήμμα σε σειρά αλφαβητική, και προέρχονται α) από το υλικό του αρχείου των χειρογράφων συλλογών που αποτελούν τις πρωτογε-

328

Σο γλωσσικό ιδίωμα της Απειράνθου Νάξου

νείς/προφορικές πηγές και παρέχουν κατεξοχήν διαλεκτικό υλικό και β) από έντυπες πηγές, οι οποίες αποτελούν τις δευτερογενείς/γραπτές πηγές που παρέχουν υλικό που αφορά τις διαλέκτους αλλά και την κοινή Νεοελληνική. Σο αρχείο εμπλουτίζεται συνεχώς με νέο υλικό. Σα δελτία είναι σε χειρόγραφη μορφή και πολλά από τα παλαιότερα είναι ιδιαίτερα προβληματικά λόγω του τρόπου απόδοσης της πληροφορίας, της ποιότητας και συχνά της φθοράς του χαρτιού, κλπ. Φαρακτηριστικά πολλά από τα παλαιότερα δελτία, ιδιαίτερα αυτά που αποδελτιώθηκαν στα χρόνια της γερμανικής κατοχής, είναι γραμμένα στο περιθώριο κομματιών χαρτιού από ψηφοδέλτια, εφημερίδες, σελίδες έντυπων, κλπ. Αρχεία από δωρεά (Μ. Δέφνερ, ΢τ. Καραντζά, Αν. Καραναστάση). Αρχείο ηχητικού υλικού. Σο αρχείο αυτό δημιουργείται τώρα με την ψηφιοποίηση ηχητικού υλικού που έχει καταγραφεί σε ποικίλα μαγνητικά μέσα όπως μπομπίνες και κασέτες ήχου, δίσκοι βινυλίου, κασέτες video. Πρόκειται για ζωντανές ηχογραφήσεις προφορικού διαλεκτικού λόγου από διάφορες περιοχές και πραγματοποιήθηκαν από τη δεκαετία του 1930 μέχρι σήμερα. Αρχείο τοπωνυμίων, η δημιουργία του οποίου άρχισε το 1984 και είναι σε ψηφιακή μορφή. Αναμφίβολα, η αξία του αρχειακού γλωσσικού υλικού που υπάρχει στο ΚΕΝΔΙ αποτελεί την πλουσιότερη μαρτυρία για τις νεοελληνικές διαλεκτικές ποικιλίες και πέραν των άλλων αποτελεί μοναδική πηγή για τη μελέτη της εξελικτικής τους πορείας, διότι παρέχει καταγραφές προφορικού διαλεκτικού λόγου των δυο τελευταίων αιώνων2.

Αρχειακό υλικό στο ΚΕΝΔΙ από τη Νάξο ΢τη συνέχεια θα αναφερθώ αποκλειστικά στο αρχειακό υλικό που υπάρχει στο ΚΕΝΔΙ από τη Νάξο. Αυτό το υλικό προέρχεται: α) από γλωσσικές αποστολές στη Νάξο που πραγματοποίησαν ερευνητές του ΚΕΝΔΙ β) από συλλογές ναξιακού γλωσσικού υλικού που υποβλήθηκαν σε γλωσσικούς διαγωνισμούς της εν Αθήναις Γλωσσικής Εταιρείας ή που δωρήθηκαν στο αρχείο του Ι.Λ. ΢το χρονικό διάστημα 1913-2004 έχουν κατατεθεί συνολικά 29 χειρόγραφες γλωσσικές συλλογές. Από τις συλλογές αυτές οι 12 περιέχουν ναξιακό γλωσ-

Αναλυτικά βλ. CHR. BASSEA-BEZANTAKOU, «The Research Centre for Modern Greek Dialects Historical Dictionary», στο Α. RALLI et al. (επιμ.), Proceedings of the 4th International Conference on Modern Greek Dialects and Linguistic Theory, Chios 11-13 June 2009, University of Patras, σελ. 10-15. [lmgd. philology.upatras.gr/el/research/downloads/MGDLT4_Proceedings.pdf] 2

329

ΓΛΩ΢΢ΟΛΟΓΙΑ

σικό υλικό με προσδιορισμένο ή όχι το χωριό από όπου κατεγράφη, ενώ οι υπόλοιπες 17 περιέχουν γλωσσικό υλικό αποκλειστικά από την Απείρανθο. Αναλυτικότερα το γλωσσικό ναξιακό υλικό που φυλάσσεται στο ΚΕΝΔΙ αποτελούν οι εξής συλλογές: Οκτώ συλλογές είναι του Φρ. Φρηστοβασίλη και περιέχουν γλωσσικό υλικό γενικά από τη Νάξο. Σο υλικό αυτό αρχικά παραδόθηκε γραμμένο σε δελτία, τα οποία επιστράφηκαν στον συλλογέα αφού τα αντέγραψαν σε τετράδια συντάκτες του ΙΛ και αποτέλεσαν 7 χειρόγραφες συλλογές με χρόνο εισαγωγής στο Αρχείο του ΙΛ το 1918. Πρόκειται για πολύ μικρής εκτάσεως συλλογές, από 12 μέχρι 60 σελίδες. Σο 8ο χφ του Φριστοβασίλη, με αρ. 232, εκτάσεως 106 σελ., περιλαμβάνει μεγάλο μέρος του υλικού των 7 προηγουμένων συλλογών και υποβλήθηκε από τον ίδιο στον διαγωνισμό της Γλωσσικής Εταιρείας το 1919. Ο Φρήστος Φριστοβασίλης που ήταν από την Ήπειρο με πλούσια πνευματική και πολιτική δράση, βρέθηκε το 1917 στη Νάξο, όπου εκτοπίστηκε εξαιτίας των πολιτικών αγώνων του για το Βορειοηπειρωτικό ζήτημα. ΢τις συλλογές του έχει καταγράψει λέξεις του ιδιώματος της Νάξου ενταγμένες στα αντίστοιχα λήμματα της κοινής Ν.Ε. που είναι ταξινομημένα σε αλφαβητική σειρά. Δίνει ιδιαίτερη σημασία στις ξενικής προελεύσεως ναξιώτικες λέξεις και επιχειρεί να προσδιορίσει την ετυμολογική τους αρχή. Παραθέτει ερμήνευμα των ιδιωματικών λέξεων και σποραδικά μόνο αναφέρει παραδείγματα χρήσης τους, ενώ δεν προσδιορίζει την περιοχή της Νάξου όπου απαντά η λέξη που καταγράφει. Αντίθετα, η χειρόγραφη συλλογή του καταγόμενου από τη ΢ύρο Αντωνίου ΢ιγάλα με αρ. 421 και χρόνο εισαγωγής στο Αρχείο του ΚΕΝΔΙ το 1924 είναι από τις πιο σημαντικές συλλογές του Αρχείου με ναξιακό γλωσσικό υλικό, διότι παρέχει τη δυνατότητα στον ερευνητή να μελετήσει τις ενδοδιαλεκτικές διαφορές του ιδιώματος της Νάξου. Η συλλογή είναι καρπός της γλωσσικής αποστολής που πραγματοποίησε ο ΢ιγάλας τον Αύγουστο του 1924 στη Νάξο, όταν εργαζόταν ως συντάκτης του Ιστορικού Λεξικού (υπηρέτησε στο Κέντρο από το 1920 ως το 1926, οπότε εξελέγη καθηγητής στο ΑΠΘ). Η συλλογή αυτή, με τίτλο Συλλογή γλωσσικού υλικού εκ Νάξου, έχει ιδιαίτερη αξία, διότι έχει πλούσιο γλωσσικό υλικό που καλύπτει πολλές και ποικίλες πλευρές του λεξιλογίου (σημειωτέον η συλλογή φθάνει τις 609 σελίδες), δίνει δε πολλά στοιχεία για ολοκληρωμένη περιγραφή του ιδιώματος της Νάξου σε όλα τα επίπεδα ανάλυσης φωνητικής, μορφολογίας, σύνταξης και λεξιλογίου. Ο ΢ιγάλας παραθέτει το υλικό του λημματοποιημένο σε αλφαβητική σειρά με αναφορά πολλών παραδειγμάτων χρήσης της λέξης και κυρίως με στοιχεία της κατά τόπους εσωτερικής διαφοροποίησης του ναξιακού ιδιωματικού λόγου (αναφέρει δηλαδή για κάθε παράδειγμα το χωριό από όπου το κατέγραψε). Επιπλέον, στο υλικό της γλωσσικής αυτής αποστολής στηρίχτηκε ο ΢ιγάλας για τη συγγραφή της μελέτης του Γλωσσικά ιδιώματα και εποικισμοί της Νάξου, που δημοσιεύτηκε στο ιστορικό και λαογραφικό περιοδικό Ναξιακόν Αρχείον, 25 χρό-

330

Σο γλωσσικό ιδίωμα της Απειράνθου Νάξου

νια αργότερα, το 1949. ΢τη μελέτη του αυτή ο ΢ιγάλας επιχειρεί να προσδιορίσει τη διαλεκτική ταυτότητα του ναξιακού ιδιώματος, προτείνοντας τη γλωσσογεωγραφική κατανομή σε τρία επιμέρους γλωσσικά ιδιώματα την προέλευση των οποίων αποδίδει σε συγκεκριμένες μετακινήσεις πληθυσμού και σε εποικισμούς. Η ιστορική όμως θεώρηση του ναξιακού γλωσσικού υλικού μέσω της μελέτης παλαιών ναξιακών εγγράφων 3 και η συστηματικότερη μελέτη του ναξιακού ιδιώματος σε όλα τα επίπεδα ανάλυσης 4 αποδυναμώνει πολλά σημεία της θέσεως του ΢ιγάλα σχετικά με την ερμηνεία των γλωσσικών διαφοροποιήσεων που παρουσιάζει κατά περιοχές ο ιδιωματικός λόγος του νησιού. Από τις υπόλοιπες συλλογές του Αρχείου που αναφέρονται σε άλλα χωριά της Νάξου εκτός της Απειράνθου, είναι: 1) το χφ του Γ. Κορακίτη, ο οποίος κατέγραψε ως φοιτητής της Υιλολογίας κατά προτροπή του Καθ. Αναγνωστόπουλου υλικό από τη γενέτειρά του, το χωριό Γαλανάδο, το 1928, 2) το τελευταίο χφ που δώρισε το 1981 η Διαλεχτή Ζευγώλη το οποίο περιέχει διαλεκτικό υλικό κυρίως από διάφορες περιοχές της Ελλάδος και πολύ λιγότερο από διάφορα χωριά της Νάξου και τέλος 3) το νεώτερο χφ 1470 με ναξιώτικο ιδιωματικό υλικό, όχι όμως από την Απείρανθο, που κατέγραψε η αποσπασμένη στο ΚΕΝΔΙ φιλόλογος Μ. Παπαδοπούλου κατά την εντεταλμένη γλωσσική της αποστολή στη Νάξο το καλοκαίρι του 2004. Άφησα τελευταίες τις 17 συλλογές με γλωσσικό υλικό αποκλειστικά από την Απείρανθο. Η παλαιότερη γλωσσική συλλογή που έχει αρχειοθετηθεί στο ΚΕΝΔΙ από την Απείρανθο Νάξου είναι το αποτελούμενο από 22 σελίδες χειρόγραφο με αρ. εισαγωγής 8 του Γεωργίου ΢τ. Ζευγώλη, φοιτητού της φιλολογίας, το 1913. Ο συλλογέας παραθέτει απεραθίτικες ιδιωματικές λέξεις και φράσεις σε αλφαβητική σειρά, τις οποίες ερμηνεύει με σαφήνεια αλλά πολύ σπάνια αναφέρει παραδείγματα της χρήσης τους. ΢ε λίγες περιπτώσεις επιχειρεί να δώσει ετυμολογία των λέξεων, ενώ για την απόδοση της σημασίας λέξεων που δηλώνουν αντικείμενα μερικές φορές καταφεύγει και σε σχεδίαση των αντικειμένων αυτών. Με απεραθίτικο γλωσσικό υλικό είναι η συλλογή που υποβάλλει το 1936 στον διαγωνισμό της Γλωσσικής Εταιρείας ο Γεώργιος Δημ. Ζευγώλης, πτυχιούχος της Υιλολογίας. Η συλλογή που αρχειοθετείται στο Ι.Λ. με αρ. εισαγωγής 565 και είναι εκτάσεως 26 σελίδων μεγάλου μεγέθους πυκνογραμμένων, περιέχει παραμύθια, τραγούδια, αινίγματα και παροιμίες, καθώς και ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις αναφερόμενες στη γραμματική και φωνητική του απεραθίτικου ιδιώματος. Ο Γεώργιος Ζευγώλης θα συνεχίσει να μελετά τη γλώσσα και τη λαογραφία της Απειράνθου με επιστέγασμα της

3 Ι. ΠΡΟΜΠΟΝΑ΢, «Ἡ γλώσσα τῶν Ναξιακῶν ἐγγράφων (1433-1837) καὶ τὸ Παλαιότερον Ναξιακὸν Ἰδίωμα», ό.π.

4 Σουλάχιστον όσον αφορά το ιδίωμα της Απειράνθου βλ. Δ. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ΢, ό.π.

331

ΓΛΩ΢΢ΟΛΟΓΙΑ

πνευματικής του δημιουργίας το βιβλίο του Έποικοι Κρητικοί στ’ Απεράθου της Νάξου, Αθήνα 1998. Οι υπόλοιπες 15 συλλογές με απεραθίτικο γλωσσικό υλικό είναι της Διαλεχτής Ζευγώλη-Γλέζου, οι οποίες καταχωρήθηκαν στο Αρχείο του ΚΕΝΔΙ κατά το χρονικό διάστημα 1925-1981 και φθάνουν σε έκταση τις 9748 πυκνογραμμένες σελίδες. Όλες σχεδόν οι συλλογές υποβλήθηκαν στους γλωσσικούς διαγωνισμούς που προκήρυττε κατ’ έτος η Γλωσσική Εταιρεία και έτυχαν πληθώρας επαινετικών σχολίων από την εκάστοτε κριτική επιτροπή. Η Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου είναι από τις σημαντικές πνευματικές μορφές της Νάξου. Δεν είναι μόνο γνωστή για το ποιητικό της έργο, αλλά και για τη συμβολή της στη μελέτη του λαϊκού πολιτισμού. Έχοντας φιλολογική κατάρτιση ασχολήθηκε με θαυμαστή υπευθυνότητα και εργατικότητα στη συλλογή και καταγραφή λαογραφικού και γλωσσικού υλικού από την ιδιαίτερη πατρίδα της, την Απείρανθο Νάξου. Ο Αθανάσιος Κωστάκης, μέλος της Κριτικής Επιτροπής στον Γλωσσικό διαγωνισμό του1964, στον οποίο η Διαλεχτή Ζευγώλη είχε υποβάλει τη 15η κατά σειρά συλλογή της (χφ 840), γράφει χαρακτηριστικά στην εισηγητική του Έκθεση5: «Δὲν ὑπάρχει στὸ Ἀρχεῖον τοῦ Ι.Λ. ἄλλο μέρος τῆς Ἑλλάδος, ἀπὸ τὸ ὁποῖον τὸ γλωσσικὸν ὑλικὸν νὰ δύναται νὰ συγκριθῇ εἰς ποσότητα καὶ ἀκρίβειαν καταγραφῆς πρὸς τὸ ἐξ Ἀπειράνθου τῆς Νάξου προερχόμενον, καὶ τοῦτο χάρις εἰς τὴν κ. Ζευγώλη-Γλέζου.» ΢ε άλλη εισηγητική έκθεση, ήδη στον Γλωσσικό διαγωνισμό6 του 1932, ο Βασ. Υάβης αποκαλεί την Διαλ. Ζευγώλη «πολύτιμη συνεργάτιδα τοῦ ἀρχείου τοῦ Ι.Λ.». Ο ίδιος πάλι στον προηγούμενο Γλωσσικό διαγωνισμό7 του 1931, επαινεί τη Δ. Ζευγώλη για «τὴν ἐξαίρετον μέθοδον τῆς συλλογῆς γλωσσικοῦ ὑλικοῦ καὶ τὰ ἀξιόλογα δείγματα τοῦ ἀποκειμένου ἐν Νάξῳ γλωσσικοῦ θησαυροῦ» που δίνει. Πραγματικά, οι χειρόγραφες συλλογές της Δ. Ζευγώλη ξεχωρίζουν στο Αρχείο του Ι.Λ. και αποπνέουν την ερευνητική ικανότητα, την αξιοθαύμαστη εργατικότητα και υπευθυνότητα της συλλογέως. Με συγκίνηση ανοίγει κανείς το κιτρινισμένο από τον χρόνο τετράδιο του πρώτου της χφ του έτους 1925, πολύ νέα τότε, η 18χρονη Διαλεχτή κάνει την πρώτη της απόπειρα να καταγράψει ακούσματα του τόπου της. Σο κάνει με τόσο μεράκι που δίνει μια πολύ σημαντική συλλογή γλωσσικού υλικού. Όχι απλώς καταγράφει λέξεις του απεραθίτικου ιδιώματος, αλλά προσπαθεί να τις αποδώσει έτσι όπως προφέρονται, να δώσει την σημασία που κρύβουν και όχι μόνο με απλή αναγραφή του ερμηνεύματος, αλλά μέσα από παραδείγματα χρήσης να δώσει όλη την εννοιολογική έκταση του περιεχομένου της λέξης στις διάφορες πραγματώσεις της στον λόγο. Και είναι αυτά τα παραδείγματα ταυτόχρονα πολύτιμο λαογραφικό υλικό: παροιμίες, τραγούδια, έθιμα, παρα-

Λεξικογραφικὸν Δελτίον 11(1966-1969), σελ. 82. Ἀθηνᾶ 45 (1933), σελ. 352.

7 Ἀθηνᾶ 45 (1933), σελ. 338.

5 6

332

Σο γλωσσικό ιδίωμα της Απειράνθου Νάξου

μύθια, εκφάνσεις του κοινωνικού βίου, κ.λπ. Έτσι, συνεχίζει και στις επόμενες συλλογές της να δίνει πολύτιμο απεραθίτικο υλικό. Ακόμη και αν κάποιες ιδιωματικές λέξεις επαναλαμβάνονται, δεν μειώνεται η σημαντική αξία της συλλογής, διότι τα νέα παραδείγματα της χρήσης των λέξεων αυτών σε ιδιωματικές εκφράσεις, με ιδιάζουσες σημασίες, κλπ. προσφέρουν νέο γλωσσικό και λαογραφικό υλικό. Και φθάνουμε στην τελευταία συλλογή της, 714 σελίδων, με καθαρά απεραθίτικο υλικό, το 1980. Θα σας διαβάσω την ιδιόχειρη σημείωσή της στην αρχή του χφ, όπου αντικατοπτρίζεται η αγωνία της φεύγοντας από την ζωή να μην αφήσει κάποιο κομμάτι ημιτελές από το έργο που είχε θέσει στόχο ζωής. Και για τη Διαλεχτή Ζευγώλη ήταν στόχος ζωής η καταγραφή του γλωσσικού και λαογραφικού πλούτου της πατρίδας της, της Απειράνθου. «Ἀναδιφῶντας τὰ χειρόγραφά μου τοῦ γλωσσικοῦ καὶ λαογραφικοῦ ὑλικοῦ τῆς Ἀπειράνθου, εὑρῆκα καὶ τὴν ἑπομένην συλλογήν μου, τῆς ὁποίας τὸ περιεχόμενον εἶχα δώσει εἰς τοὺς συντάκτας τοῦ Ἱστορικοῦ Λεξικοῦ εἰς δελτία, κατὰ τὴν ἑκάστοτε σύνταξιν τῶν σχετικῶν λημμάτων. Τὴν εἶχα καταρτίσει πρὸ πολλῶν ἐτῶν. Θεωρῶ χρήσιμον νὰ τὴν καταθέσω ὡς συνέχειαν τῶν προηγουμένων, προσθέτοντας καὶ τὴν συλλογὴν τῶν ἀσέμνων παροιμιῶν τῆς Ἀπειράνθου εἰς ἰδιαίτερον μικρὸν τετράδιον. Τὶς ἄσεμνες παροιμίες ἐδίστασα νὰ περιλάβω εἰς τὸ βιβλίον τῶν Παροιμιῶν τῆς Ἀπειράνθου καὶ ἐν συνεχείᾳ νὰ καταθέσω εἰς τὸ Ἀρχεῖον. Τὸ τολμῶ τώρα, διότι ἡ ζωὴ ἐγγίζει πρὸς τὸ τέλος καὶ δὲν ἐλπίζω ἄλλος τις νὰ ἐπιμεληθῇ τὴν τακτοποίησιν τῶν χειρογράφων μου. (Ἡ σημείωσις αὐτὴ γράφεται ἐδῶ, εἰς αὐτὴν τὴν λευκὴν ὡς συνήθως πρώτην σελίδα.) 11-10-1980 Διαλεχτὴ Ζευγώλη-Γλέζου.» Επιπλέον, πρέπει να αναφερθεί το σημαντικό ηχητικό υλικό από τη Νάξο το οποίο κατέγραψε το 1970 η Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου και δώρισε στο ΚΕΝΔΙ. ΢το σημείο αυτό ολοκληρώνοντας την σύντομη περιήγηση στο Αρχείο του ΚΕΝΔΙ και την παρουσίαση του γλωσσικού θησαυρού του, όπου η Νάξος και ιδιαίτερα η Απείρανθος έχουν εξέχουσα γλωσσική εκπροσώπηση, θα ήθελα να επισημάνω την αναγκαιότητα της συνέχισης καταγραφής διαλεκτικού υλικού, όσο ακόμη ο χρόνος μας το επιτρέπει. Σο μέλλον των νεοελληνικών διαλέκτων και ιδιωμάτων αναμφίβολα δεν είναι αισιόδοξο. Η πορεία τους είναι φθίνουσα μέσα στο πλαίσιο της φυσικής εξέλιξης της γλώσσας και της ανάγκης ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας χωρίς σημαντικές τοπικές διαφοροποιήσεις. Οπωσδήποτε όμως η δυναμικότητα που χαρακτηρίζει γενικώς την γλώσσα αφήνει και μεγάλα περιθώρια διαιώνισης των διαλεκτικών παραλλαγών της.

333

ΓΛΩ΢΢ΟΛΟΓΙΑ

Abstract Christina Bassea-Bezantakou The dialectal material from Aperanthos in the archive of the Historical Dictionary of the Academy of Athens

The present paper aims to give an overall presentation of the Research Center for Modern Greek dialects - Historical Dictionary of the Academy of Athens, by providing a short description of its valuable and irreplaceable archives, with special focus on the dialectal material from Naxos and mainly from the village Aperanthos.

334

Διορθώσεις σε δικαιοπρακτικά έγγραφα του 16ου αιώνα ΙΩΑΝΝΗ΢ Κ. ΠΡΟΜΠΟΝΑ΢ Ομ. Καθηγητής Υιλοσοφικής ΢χολής του Πανεπιστημίου Αθηνών

1) ΢τον δεύτερο τόμο της Επετηρίδας της Ομοσπονδίας Ναξιακών ΢υλλόγων Ναξιακά (2012) δημοσιεύεται, μεταξύ πολλών άλλων, ενδιαφέρουσα μελέτη του π. Μάρκου Υώσκολου, που φέρει τον τίτλο «Παλαιά νομικά και νοταριακά έγγραφα από το Δουκάτο του Αιγαίου (Νάξος-΢αντορίνη, 15ος-16ος αιώνας)». ΢τα δημοσιευόμενα έγγραφα, που εκδίδονται σύμφωνα με την καλούμενη διπλωματική μέθοδο, παρατηρώ τα ακόλουθα: ΢το έγγραφο Β´, που γράφτηκε στη ΢αντορίνη στις 24 Μαΐου 1528, διαβάζεται η φράση: ... πρε κάζος οντανα εθαιλασην δια στεσην τω λεγουμενον /15 κ(υρ) λουκα εις την αυτην αγωρασιαν ο λεγουμενος σερ γιανου- /16 λης και η κληρωνομι του και τα καλα τα(ου)ς ομπλιγαρον- /17 ται εις πασαν χριαν οπου εθαίλασην δϊα- /18 σίσην τω λεγουμενον κ(υρ) λουκα ένα των ϊμαντινιερουσην εις /19 πασαν χρησυν και δια φερμ(ον) της παρουσας ευαλασην και /20 τωρλως στου λεγουμενου χωραφιον καιρην... (σελ. 132). Ο εκδότης διαβάζει στον στίχο 14 δια στεσην (ως δύο λέξεις) και στις ΢ημειώσεις ερμηνεύει τη λέξη στεσην = επικύρωση. Όσο γνωρίζω, λέξη στέση / στέσις είναι αμάρτυρος στην Ελληνική. Νομίζω ότι το δια στεσην πρέπει να διαβαστεί ως μία λέξη. Σα συμφραζόμενα απαιτούν την ανάγνωση διασείσειν. Ο ίδιος ρηματικός τύπος επαναλαμβάνεται λίγο πιο κάτω (στίχοι 17-18). Σο ρήμα διασείω απαντά συχνά σε δικαιοπρακτικά έγγραφα (βλ. π.χ. Βισβίζης 1951, σελ. 107, του έτους 1573: νὰ μὴν ὑμπορὶ κανὶς νὰ τοῖς διασίσι. Πβ. και σελ. 71, 79, 82, 87. Κατσουρός 1968, σελ. 266 του έτους 1682: καὶ ὅποιος τὸν ἤθελε διασείσει νὰ πληρώνη... Ψ. - C. 2010, σελ. 51 του έτους 1713: οπόντας καιρὸν ἠθέλασιν σηκωθοῦν νὰ πειράξουν ἤ νὰ διασείσουν τὴν ἀρχοντοπούλα... Η. - Ψ. 2011, σελ. 51 του έτους 1718, βλ. και σελ. 67, 70: Καὶ ἂν ἤθελε τύχει τινὰς νὰ τὸν διασείσῃ, ὀμπλιγάρεται ὁ Στέφανος νὰ τὸν ἐτεφεντέρῃ εἰσὲ κάθε καιρόν∙ Καραμπ. - Ροδολ.

2013, σελ. 135 του 1722: ... καὶ σὲ κανένα καιρὸ ἤθελε σηκωθῇ ἤ ἐδικός ἤ ξένος καὶ διασείσει τὸν ἄνωθεν ἀγοραστή, ὑπόσχεται ἡ ἄνωθεν κερα-Μαργαρίτα νὰ τὸν ἐντεφεντέρη αὐτὴ καὶ τὰ καλά ντης.

335

ΓΛΩ΢΢ΟΛΟΓΙΑ

Σο ρήμα διασείω σημαίνει «διαταράσσω, ενοχλώ, αμφισβητώ το δικαίωμα κάποιου για την κατοχή ενός πράγματος (βλ. και Η. - Ψ. 2011, σελ. 367· Ψ. - C. 2010, σελ. 569) και δεν περιέχεται στο Λεξικό του Κριαρά. Βλ. όμως ΢υμπλήρωμα Ι´ (1988). ΢το παραπάνω χωρίο, όπου το ρήμα διασείω απαντά δύο φορές, προφανώς έχουμε μια μορφή κυκλικής σύνθεσης, δηλαδή περιστροφικής πορείας του λόγου, ο οποίος τελειώνει όπως περίπου αρχίζει. Σο σχήμα της κυκλικής σύνθεσης απαντά στον Όμηρο, όπου έχει, όπως αναμενόταν, λογοτεχνικότερη μορφή. Κλασικό παράδειγμα το χωρίο της Ιλιάδας Κ 260-271, στο οποίο η κυκλική σύνθεση εκτείνεται σε έντεκα στίχους και περικλείει την περιγραφή της περίφημης περικεφαλαίας του Μηριόνη. Όμως, η κυκλική σύνθεση στην απλούστερη μορφή της είναι συχνή στον λαϊκό λόγο και αποκεί την άντλησε ο Ποιητής, ο οποίος της έδωσε λογοτεχνικό χαρακτήρα και επικό πλάτος. Και μετά την αναγκαία αυτή, γενικά περί κυκλικής σύνθεσης, παρέκβαση, επιστρέφουμε στο έγγραφο για να επισημάνουμε σε ποιο σημείο εντοπίζεται το εν λόγω σχήμα, που με τη σειρά του ενισχύει την ανάγνωση / διόρθωση του συντάγματος δια στεσην σε διασείσειν (απαρέμφατο του ρ. διασείω.). Η κυκλική σύνθεση, στο έγγραφο που μας απασχολεί, εντοπίζεται στη φράση... οντανα εθαιλασην δια στεσην τω λεγούμενον κ(υρ) λουκα (= ὅντα νὰ ἐθέλασιν διασείσειν τὸ λεγούμενον κύρ Λουκᾶ). Η ίδια φράση επαναλαμβάνεται, σχεδόν όμοια, στο τέλος της νοηματικής ενότητας: ...οπου να εθαιλασην δϊασίσην τω λεγουμενον κ(υρ) λουκα (= ὅπου νὰ ἐθέλασιν διασείσειν τὸ λεγούμενον κύρ Λουκᾶ). ΢το ίδιο χωρίο πιθανόν το οντανα εθαιλασην πρέπει να διαβαστεί ονταν να εθαίλασην (= ὅταν νὰ ἐθέλασιν)· πβ. Ψ. - C. 2010, σελ. 51: ὁπόντας καιρὸν ἠθέλασιν... Ακόμη στον στίχο 20 πρέπει να διαβαστεί τέλος στη θέση του τωρλως, που, κατά τον εκδότη, είναι «δυσανάγνωστη λέξη». Σέλος, στο στίχο 26 αντί ... από τα δϊο μερι να πεψη η πεναν πλιρωμενην και αμεταποίητη πρέπει να διαβάσουμε να πεση η πεναν. Πβ. σελ. 136 (έγγρ. του 1544): ... επομινα κοντέντι και υ δηο μερυδες και θελου οπηος αλλυλογισι να πευτοι σε πένα (= ἐπομείναν κοντέντοι καὶ οἱ δύο μερίδες καὶ θέλου ὅποιος ἀλληλογήσει νὰ πέφτη σὲ πένα).

2) ΢το έγγραφο Δ´, που γράφτηκε στη ΢αντορίνη στις 3 ΢επτεμβρίου του 1544, διαβάζεται η φράση: ... Και υ παρουσα πουλοι- /30 σηα να ενη παντα στερητυ βεβεα και αμεταπιγιτος. ΢τη φράση αυτή η λέξη στερητυ πρέπει να διαβαστεί στερκτή. Παράγεται από το αρχαίο (Ηρόδ. κ. α.) ρήμα στέργω «αγαπώ», «συναινώ», που με τη σημασία «συμφωνώ», «αποδέχομαι» απαντά συχνά στα

336

Διορθώσεις σε δικαιοπρακτικά έγγραφα του 16ου αιώνα

δικαιοπρακτικά έγγραφα *βλ. Κατσουρός 1968, σελ. 242 του έτους 1625 κ.α. Η. Ψ. 2011, σελ. 388 s. v. Καραμπ. - Ροδολ. 2013, σελ. 349 s. v. Ψ. - C. 2010,600 s. v.]. Μαρτυρείται επίσης με τον τύπο στέγρω, που προέκυψε με αντιμετάθεση από το στέργω *βλ. Η. - Ψ. 2011, 388 s. v.+. Από το αρχικό στέργω με μετάθεση του ρ προέκυψε ο τύπος στρέγω· π.χ. οἱ μερίδες ἐστρέξαν τὴν παροῦσα *Κατσουρός 1968, σελ. 57 του έτους 1628+. Παράγωγα του στέργω / στρέγω είναι τα επίθετα στερκτός *Κατσουρός 1968, σελ. 43 του έτους 1626 κ.α.· Η. - Ψ. 2011, σελ. 388 s. v. στρεκτός *Κατσουρός 1968, 55 του έτους 1628 κ.α.+ και στερκτέος *Κατσουρός 1968, 131 του έτους 1630+. Αξίζει να σημειωθεί ότι στα έγγραφα εναλλάσσεται το επίθετο στερκτός με το στερεός, που ετυμολογικά είναι άσχετα· π.χ. ... ἀπομένοντας στρεκτοὶ στερεώνοντας τὴν παροῦσα καταλλαγήν... καὶ πάλι ἡ παροῦσα νὰ ἔχη τὸ στερεὸν καὶ ἀμετάτρεπτον... στέργω καὶ βεβαιώνω *βλ. Κατσουρός 1968, σελ. 47 του έτους 1626· αυτόθι, σελ. 39 του έτους 1626: ... ἐμεῖναν τὰ αὐτὰ μέρη στερχτοὶ καὶ εὐχαριστημένοι στερεώνοντες τὴν παρὸν σύνβασιν καὶ μοιρασιά ...+. ΢τα παραπάνω χωρία η συσχέτιση των ρημάτων στέργω και στερεώνω είναι φανερή. Υανερή είναι και η συσχέτιση των επιθέτων στερκτός και στερεός στις ακόλουθες φράσεις: < ἡ παροῦσα νὰ ἔχη τὸ παντοτεινόν, στέρεον καὶ βέβαιον καὶ ἀαμετάτρεπτον *Κατσουρός 1968, 57 του έτους 1628 κ.α.· νὰ ἔχη τὸ στέρεον καὶ βέβαιον καὶ ἀμεταποίητον αυτόθι σ. 34 του έτους 1606 κ.α.· < και υ παρουσα πολοιση α να ενη πάντα στερητυ (γρ. στερκτή) βεβεα και αμεταπιγιτος = < καὶ ἡ παροῦσα πουλησία νὰ ἔνι πάντα βεβαία καὶ ἀμεταποίητος *βλ. Υώσκολος 2012, σελ. 136 του έτους 1544+ · πβ. ακόμη τη φράση ... νὰ ἔχει τὸ στέργον καὶ ἀμεταποίητον *Βισβίζης 1951, 105, 108 του έτους 1573+. Πβ. ακόμη Κατσουρός 1955, σελ. 72 ... ὁποὺ στέρξει τὴν παροῦσα γραφὴ καὶ ἡ παροῦσα νὰ ἔχη τὸ στέργο καὶ ἀμεταποίητο (έγγρ. του 1573). Υυσικά, το στέργο προέκυψε από το στέρεγο < στέρεο].

3) ΢το έγγραφο Ε´, που γράφτηκε στο Κάστρο της Νάξου στις 20 Μαρτίου 1569 και είναι «μισθωτήριο ενός περιβολιού στο ΢αγκρί», θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει τα ακόλουθα: α) στη φράση ... η αυτυ Ερυνυ /4 το πος εχυ ένα μπραμα περυβολυασμενο στο σανκρυ συμπλυο του ποτε Ιω(άννη) σαν- /5 κρυ οτυ και < (= < λέγοντα ἡ αὐτὴ Ἐρήνη τὸ πὼς ἔχει ἕνα μπράμα περιβολιασμένο στὸ ΢αγκρὶ σύμπλιο τοῦ ποτὲ Ἰωάννη ΢αγκριώτη καὶ <) οι δύο προτελευταίες λέξεις πρέπει να διαβαστούν ως μία· επομένως ως σανκρυοτυ (= ΢αγκριώτη), όχι σανκρυ οτυ. Δηλαδή η Ερήνη έχει γείτονα όχι τον Ιω(άννη) Σανκρυ (= ΢αγκρή) αλλά τον Ιω(άννη) Σαγκριώτη. Αυτό σημαίνει ότι στο έγγραφο αυτό δεν μνημονεύεται το όνομα ΢αγκρής Ιωάννης, όπως νομίζει ο εκδότης (βλ. σελ. 127 και «Πίνακας κυρίων ονομάτων και τόπων» σελ. 142) αλλά το όνομα Σαγκριώτης Ἰωάννης, που πρέπει βέβαια να αναγραφεί στον επιτασσόμενο της μελέτης Πίνακα.

337

ΓΛΩ΢΢ΟΛΟΓΙΑ

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το τοπωνύμιο Σαγκρί προέρχεται από κάποιον ιδιοκτήτη της περιοχής, που ονομαζόταν Σαγκρής. Προς το παρόν, όμως, το όνομα αυτό είναι αμάρτυρο. Ο Σαγκρής αναζητείται! β) ΢το ίδιο έγγραφο απαντά η λέξη παλει, που,πιθανόν, με βάση τα συμφραζόμενα ― γίνεται λόγος για την υποχρέωση του κοπιαστή να φυτέψει νέα κλήματα, καταβολάδια ― πρέπει να διαβαστεί παλιο. Η σχετική φράση έχει ως εξής: < εχι μεσα αμπέλυ παλει και σικες ... (= έχει μέσα αμπέλι παλιό και συκιές). γ) Η συνέχεια του εγγράφου γίνεται πιο ενδιαφέρουσα, αφού σε αυτό, ορθά ή εσφαλμένα, εμπλέκεται η ναξιακή αξιωσύνη. Οι Αξώτες, μεταξύ άλλων, ήταν φημισμένοι αμπελοκαλλιεγητές και, όπως είναι γνωστό, συχνά με αυτό το εφόδιο μετανάστευαν στη Μικρά Ασία (Βουρλά και αλλού) για να βελτιώσουν τα οικονομικά τους. Σο έγγραφο, στο σημείο που μας ενδιαφέρει, έχει ως εξής: ... οτυ χοραφυ έχυ μέσα ομπλιγαρετε ο κοπιαστις να το φυτεψυ με κλυματα καλα ης τερμινο χρονους Γ και να κυβερνα τη φυτια κατα πως αξιωτισ και αδεν πηασι /12 να τυ ξαναφυτευγι εος να πιασι ... (= ὅ,τι χωράφι ἔχει μέσα ὀμπλιγάρεται ὁ κοπιαστὴς νὰ τὸ φυτέψη μὲ κλήματα καλὰ εἰς τέρμινο χρόνους τρεῖς καὶ νὰ κυβερνᾶ τὴ φυτειὰ κατά πως αξιώτισ καὶ ἄ δὲν πιάση νὰ τὴ ξαναφυτεύγη ἕως να πιάση ...). Σι σημαίνει το σύνταγμα κατα πως αξιωτισ; Ο νους του εκδότη πήγε στο εθνικό Αξιώτης. Γράφει: «Ο ενοικιαστής που θα το εργάζεται (ενν. το χωράφι) να το καλλιεργεί σύμφωνα με τις εποχές και τα γεωργικά έθιμα της Νάξου...» (σελ. 127). Πβ. σελ. 141 («Πίνακας κυρίων ονομάτων και τόπων»): Αξιώτης, το ναξιώτικο έθιμο. Καλλιέργεια, λοιπόν, ναξιαστί; Κατά τον τρόπο που καλλιεργούν οι Αξώτες; Μια τέτοια ερμηνεία θα ήταν εξεζητημένη, αφού ο προς καλλιέργειαν αγρός ευρίσκεται στη Νάξο αλλά και ο καλλιεργητής είναι Νάξιος. Νομίζω ότι υπάρχει η δυνατότητα και δεύτερης ανάγνωσης και ερμηνείας. Σην αφορμή για την ανάγνωση αυτή πρέπει να πω ότι μου την έδωσε πρόσφατη μελέτη του Ακαδημαϊκού κ. ΢τεφάνου Δ. Ημέλλου για το τοπωνύμιο Υιλώτι *βλ. Η. 2012+. ΢την πολύπλευρα αυτή σημαντική μελέτη γίνεται εκτενής λόγος για την κατάληξη ― ότη ― ότης και, μεταξύ των άλλων παραδειγμάτων, που έχουν σχηματισθεί με την κατάληξη αυτή, αναφέρεται και το ουσιαστικό αξιότη (με παραπομπή στο ΙΛ). Η λέξη αξιότη αναγράφεται στο ΙΛ και συνοδεύεται με το ερμήνευμα: Ικανότης, δεξιότης. Η ίδια λέξη αναγράφεται και στο Λεξικό Κριαρά με τον τύπο αξιότητα και τις σημασίες 1) αξία 2) υπόληψη 3) αξίωμα. Μήπως η ίδια λέξη περιέχεται και στο πιο πάνω ναξιακό έγγραφο; Ας ξαναδούμε τη φράση, στην οποία απαντά. ΢ύμφωνα με το μισθωτήριο, ο κοπιαστής δηλαδή ο ενοικιαστής αναλαμβάνει την υποχρέωση να φυτέψει μέσα σε τρία χρόνια το χέρσο χωράφι του αμπελιού με καλά κλήματα και να κυβερνά δηλαδή να φροντίζει τη φυτειά κατά πως αξιωτισ. Σο νόημα της φράσης δύσκολα θα μπορούσε να είναι άλλο από το «όπως πρέπει», «όπως επιβάλλει η αξιωσύνη». Η φράση ακριβέστερα πρέπει να μεταγραφεί: κατά πώς ἁξιότης

338

Διορθώσεις σε δικαιοπρακτικά έγγραφα του 16ου αιώνα

(= κατά πώς η ὰξιότης). Πβ. τη φράση: αφέντης μου μού ’λεενε / = ὁ ἀφέντης μου μού ’λεενε / ( κράση). *Για τη σημασία του κυβερνώ ως τεχνικού-γεωργικού όρου, πβ. τις φράσεις: α) ... νὰ τὸ κυβερνᾶ (ενν. το ποτιστικόν), νὰ το ἀναστήνη καλὰ καὶ ἀρεσκούμενα, ὁποὺ νὰ ἀρέση πᾶσα καλοῦ γεωργοῦ (Βισβίζης 1951,65 του 1540· και σελ. 80, 82, 102 κ.α. β): < καὶ νὰ εἶναι κρατημένος ὁ ἄνωθεν Λιανὸς νὰ τὶς κυβερνᾶ τὶς ἐλιές, νὰ τὶς πεζουλιάζει ὡσάν νοικοκύρης<(Κατσουρός 1968, σελ. 243-234 του έτους 1627. γ) ... καὶ νὰ τὸ βαστοῦν πάντα ἀμπέλι καλὰ κυβερνημένο (αυτ. σελ. 159 του έτους 1648). Βλ. ακόμη Η. - Ψ. 2011, σελ. 375 s.vv. κυβέρνηση, κυβερνῶ· Καραμπ. - Ροδολ. 2013, 339 s.vv. κυβέρνηση, κυβερνῶ· Ψ. - C. 2010, σελ. 580 s. vv. κυβερνημένος, κυβέρνηση, κυβερνῶ)+. * Εν κατακλείδι, η βραχυλογική ― ελλείπει το ρήμα ― φράση κατα πως αξιωτισ μεταγράφεται κατὰ πὼς Ἀξιώτης και σημαίνει «όπως ο Αξιώτης»; Ή μεταγράφεται κατὰ πὼς ἁξιότης (= κατὰ πὼς ἡ ἀξιότης) και σημαίνει «όπως πρέπει», «όπως επιβάλλει η αξιωσύνη», «άξια»; Ως Αξιώτης ... βαρύκαρδος κλίνω προς τη δεύτερη ανάγνωση και ερμηνεία. Με παρηγορεί όμως η σκέψη ότι ο παρετυμολογικός συσχετισμός του άξιος / αξιότης με το Νάξος - Άξος, Ναξία Αξία είχε ίσως ήδη πραγματοποιηθεί την εποχή της σύνταξης του ναξιακού εγγράφου (1569). Ο συσχετισμός αυτός έχει εγκιβωτισθεί και στο γνωστό στιχηρό ακλήρημα *βλ. Υραγκίσκος 1961, σελ. 482]: Σύρα - ψεῖρα Μύκονο - κασίδα Τῆνο - τιμημένη Ἄντρο - ἀντρειωμένη Πάρο - παρουσία Ἀξιά - ἀξιωμένη Και άντε, τώρα, να πείσεις τον Αξιώτη ότι το εθνικό του δεν κατάγεται από το επίθετο άξιος.

΢υντομογραφίες Βισβίζης 1951: Ι.Σ. ΒΙ΢ΒΙΖΗ΢, «Ναξιακά νοταριακά έγγραφα των τελευταίων χρόνων του Δουκάτου του Αιγαίου», ΕΑΙΕΔ 4, σελ. 1-167. Η. 2012: ΢ΣΕΥ. Δ. ΗΜΕΛΛΟ΢, «Υιλώτι ή Υιλότι; ΢κέψεις και προβληματισμοί», Η ΜΕΛΕΤΗ 8, σελ. 29-62.

339

ΓΛΩ΢΢ΟΛΟΓΙΑ

Η. - Ψ. 2011: ΢ΣΕΥ. Δ. ΗΜΕΛΛΟ΢ - ΢ΣΕΥ. ΕΜΜ. ΨΑΡΡΑ΢, Νοταριακές πράξεις Φιλωτίου παπα-Στεφάνου Αρώνη (1716-1742), τόμ. Α´, ΢ύλλογος Υιλωτιτών Νάξου, Αθήνα. Καραμπ. - Ροδολ. 2013: Δ.Π. ΚΑΡΑΜΠΟΤΛΑ - Γ.Ε. ΡΟΔΟΛΑΚΗ΢, Ο Κώδικας Vaticanus Graecus 2639, Ναξιακά νοταριακά έγγραφα του Δουκάτου του Αιγαίου και της Τουρκοκρατίας (1472-1598 και 1702-1798), ΕΚΕΙΕΔ 44, Παράρτημα 12. Κατσουρός 1955: ΑΝΣ. ΥΛ. ΚΑΣ΢ΟΤΡΟ΢, «Ναξιακά δικαιοπρακτικά έγγραφα του 16ου αιώνος», ΕΜΑΑΑ 5, σελ. 47-91. Κατσουρός 1968: ΑΝΣ. ΥΛ. ΚΑΣ΢ΟΤΡΟ΢, «Ναξιακά δικαιοπρακτικά έγγραφα του 17 αιώνος», ΕΕΚΜ 7, σελ. 24-337. Υραγκίσκος 1961: Ζ. ΥΡΑΓΚΙ΢ΚΟ΢, «Περί των ονομάτων της νήσου Νάξου», ΕΕΚΜ 1, σελ. 479-483. Υώσκολος 2012: π. ΜΑΡΚΟ΢ ΥΩ΢ΚΟΛΟ΢, «Παλαιά νομικά και νοταριακά έγγραφα από το Δουκάτο του Αιγαίου (Νάξος-΢αντορίνη, 15ος-16ος αιώνας)», Ναξιακά (Επετηρίδα της Ομοσπονδίας Ναξιακών ΢υλλόγων) 2, σελ. 119-147. Ψ. - C. 2010: ΢ΣΕΥ. ΕΜΜ. ΨΑΡΡΑ΢ - MATTEO CAMPAGNOLO, Ο νοτάριος της Νάξου Στέφανος Τ(ρ)ουμπίνος (1712-1738), Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κυκλάδων, Αθήνα.

340

Ο Χρήστος Χρηστοβασίλης και η Νάξος. (Με αφορμή την εύρεση στο Αρχείο του αθησαύριστων ναξιακών γλωσσαρίων) ΒΑ΢ΙΛΗ΢ ΦΡΑΓΚΟΥΛΟΠΟΥΛΟ΢ Νομικός-οικονομολόγος

Πρόσφατα ανακάλυψα σε ιδιωτικό αρχείο 1 μια σειρά ανέκδοτων χειρόγραφων γλωσσαρίων2 που συγκόμισε ο Φρήστος Φρηστοβασίλης το 1918, κατά την οκτάμηνη εκτόπισή του από την κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου στη Νάξο, λόγω των διαφορετικών πολιτικών απόψεών του και των εθνικών αγώνων του για το βορειοηπειρωτικό ζήτημα και της γενικότερης αντιβενιζελικής του στάσης. Σα γλωσσάρια αυτά περιέχουν και τα ερμηνεύματα των λέξεων, τις οποίες ο Φρηστοβασίλης έχει τρυγήσει από τις λαϊκές γλωσσικές κυψέλες της Νάξου και σοδιάσει στο αρχείο του (Δείγμα γραφής στο Παράρτημα Ι). Ο Φρηστοβασίλης, Ηπειρώτης και συγκεκριμένα γιαννιώτης λόγιος, λογοτέχνης και γνήσιος λαϊκός δημιουργός, γεννήθηκε στις 20 Ιουλίου 1862 στο ΢ούλι ή ΢ούλι Φρηστοβασίλη της επαρχίας Κουρέντων Ιωαννίνων και πέθανε στην Αθήνα στις 21 Υεβρουαρίου 19373. Ήταν πολυγραφότατος και διακόνησε

1 Σο αρχείο ανήκει στην Ντόρα Μπακοπούλου, πιανίστα και στον Αλέξανδρο Μπακόπουλο, ομότιμο καθηγητή του ΕΜΠ, εγγονούς του Φρήστου Φρηστοβασίλη.

2 Σα περιεχόμενα των γλωσσαρίων είναι: ναξιακόν νεοελληνικόν γλωσσάριον, αποτελούμενο από δύο μέρη: το πρώτο μέρος από 1007 λέξεις ελληνικής καταγωγής και το δεύτερο μέρος από 137 λέξεις «λατινοβυζαντιακάς» (137 λέξεις), όπως αναφέρει ο συγγραφέας. Σο λεξιλόγιο περιέχει επίσης ιταλικές και τουρκικές λέξεις (497 λέξεις), ποιμενική ονοματολογία (123 λέξεις), κλπ. Σα χειρόγραφα είναι ημιτελή, όπως φαίνεται από τον σχεδιασμό που έχει κάνει και βέβαια αυτό δικαιολογείται πλήρως από την ολιγόμηνη παραμονή του στη Νάξο. Κατέγραψε και εναποθήκευσε, επίσης, στο αρχείο του φρούτα, λαχανικά και καρπούς του νησιού το 1918. Σην επεξεργασία και τον σχολιασμό των γλωσσαρίων και την έκδοσή τους σε αυτοτελές παράρτημα των Ναξιακών έχει αναλάβει η γλωσσολόγος Μαρία Ξεφτέρη.

3 Λεπτομέρειες για τον βίο και την πολιτεία του στη διδακτορική διατριβή της ΔΡΟ΢ΙΑ΢ ΚΑΣ΢ΙΛΑ΢, Ο βίος και το έργο του Χρήστου Χρηστοβασίλη. Γραμματολογική και αρχειακή μελέτη, Εταιρεία ηπειρωτικών μελετών, Ιωάννινα, 2007 (όπου εκτενής βιβλιογραφία και πλήρης εργογραφία του συγγραφέα). Βλ, επίσης, ΔΡΟ΢ΙΑ ΚΑΣ΢ΙΛΑ, «Φρονολόγιο», στο ΦΡ. ΦΡΗ΢ΣΟΒΑ΢ΙΛΗ΢, Περί Εβραίων, Ροές, Αθήνα, 2007, σελ. 173-178 και ΦΡ. ΦΡΗ΢ΣΟΒΑ΢ΙΛΗ΢, The Athens Review of books, ΢επτέμβριος 2014, σελ. 23-26. Βλ. και νεκρολογίες στις εφημερίδες Εστία (22.II.1937), Ακρόπολις (24.II.1937) και Καθημερινή (14.III.1937).

341

ΓΛΩ΢΢ΟΛΟΓΙΑ

πολλά είδη του γραπτού λόγου4. Τπήρξε, επίσης, πολιτικός ― βουλευτής του Λαϊκού Κόμματος ―, με πολυσχιδή δράση, άνθρωπος με «ανήσυχη πολυπραγμοσύνη», κατά τον Λέανδρο Βρανούση 5. Εξορίστηκε, εκτοπίστηκε κατά νομικήν ακριβολογίαν 6, στη Νάξο την 1η Υεβρουαρίου 19187, μαζί με άλλους φιλοβασιλικούς8, σύμφωνα με την πολιτική πρακτική δίωξης των εκάστοτε αντιφρονούντων, όταν εναλλάσσονταν στην κυβερνητική εξουσία οι αντίπαλοι, βασιλικοί ή βενιζελικοί 9. Εκείνη την περίοδο ήταν σε έξαρση το Μακεδονικό Ζήτημα, ενώ στο εσωτερικό της χώρας εξέχουν γεγονότα, όπως η θανατική εκτέλεση λόγω των αντιβενιζελικών γεγονότων της Λαμίας, η απόλυση καθηγητών πανεπιστημίου, η καθαίρεση αξιωματικών και η εκτέλεση στασιαστών στη Θήβα. ΢ημειώνεται ότι και μετά τη λήξη των Βαλκανικών πολέμων εκκρεμούσε η τύχη της Βορείου Ηπείρου και αυτό το θέ-

Κατά τον Π.Δ. ΜΑ΢ΣΡΟΔΗΜΗΣΡΗ, Εισαγωγή στη νεοελληνική φιλολογία, Δόμος, Αθήνα, 82012, σελ. 183, ο Φριστοβασίλης (με ιώτα στην πρώτη συλλαβή το γράφει ο Μαστροδημήτρης) ήταν κατ’ εξοχήν διηγηματογράφος. Μάλιστα διακρίθηκε στο ηθογραφικό διήγημα, με παράθεση λαογραφικών στοιχείων, Βλ. σχετικά Κ.Θ. ΔΗΜΑΡΑ΢, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, τόμ Β´, Ίκαρος, Αθήνα, 1949, σελ. 152-153. Επίσης, Η ελληνική λογοτεχνία από τον Όμηρο έως τις μέρες μας, δ/νση έκδοσης ΦΡΙ΢Σ. ΦΡΙ΢ΣΟΠΟΤΛΟΤ, Εκδοτική Αθηνών, 2005, σελ. 148-149· ΛΙΝΟ΢ ΠΟΛΙΣΗ΢, ΢υνοπτική ιστορία της νέας ελληνικής λογοτεχνίας, Δωδώνη, Αθήνα, 31987, σελ. 59-60· Ο ΙΔΙΟ΢, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ΜΙΕΣ, Αθήνα, 2014, 21η ανατύπωση, σελ. 216. ΢υγγραφέα «ειδυλιακών» διηγημάτων της ελληνικής υπαίθρου τον χαρακτηρίζει ο R. BEATON, Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία, Νεφέλη, Αθήνα, 1996, σελ. 103. Για την ιδεολογική λειτουργία της ελληνικής ηθογραφίας, βλ. το ομότιτλο έργο του MARIO VITTI, Κέδρος, Αθήνα, 1991. Επίσης, βλ. Για μια Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα. Προτάσεις ανασυγκρότησης, θέματα και ρεύματα, Πρακτικά συνεδρίου στη μνήμη του Αλέξανδρου Αργυρίου (Ρέθυμνο 20-22 Μαΐου 2011), επιμέλεια ΑΓΓΕΛΑ ΚΑ΢ΣΡΙΝΑΚΗ - ΑΛΕΞΗ΢ ΠΟΛΙΣΗ΢ - ΔΗΜΗΣΡΗ΢ ΣΖΙΟΒΑ΢, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Μουσείο Μπενάκη, 2012.

5 Λ. ΒΡΑΝΟΤ΢Η΢, Ο Χρ. Χρηστοβασίλης στη Ρωσία, Εταιρεία Ηπειρωτικών Μελετών, Ιωάννινα, 1983, σελ. 317. Ο Ι.Μ. ΠΑΝΑΓΙΩΣΟΠΟΤΛΟ΢ (΢τοιχεία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, πολυγραφημένη έκδοση άνευ χρονολογίας, σελ. 146) εικονογραφεί τον Φρηστοβασίλη ως εξής: «Περιγραφικός και φυσιολάτρης, πατριώτης και αισθηματολόγος, συγγραφεύς γραφικών αφηγημάτων εμπνευσμένων από την ζωήν της φύσεως.»

6 Η εκτόπιση «διατάσσεται υπό του οικείου Νομάρχου», σύμφωνα με το άρθρο 6 του ν. 755/1917 «περί αδικημάτων τινών κατά της ασφαλείας της χώρας και της κοινής ησυχίας».

7 ΔΡΟ΢ΙΑ ΚΑΣ΢ΙΛΑ, Ο βίος και το έργο του Χρήστου Χρηστοβασίλη, ό.π., σελ. 121. Σην επαύριον της εκτόπισής του έγινε στάση του συντάγματος πεζικού στη Λαμία, που εκπορεύτηκε από τον Κωνσταντίνο από την Ελβετία. Επισημαίνουμε το γεγονός για να μεταφέρουμε μια εικόνα από το πολιτικό κλίμα της εποχής.

8 ΢το ίδιο, σελ. 123 σημ. 555. Για τη μετεμφυλιακή χρησιμοποίηση και της Νάξου ως τόπου εξορίας, βλ. ΜΙΦ. ΒΑΡΔΑΝΗ, «Έλληνες εξόριστοι αξιωματικοί στη Νάξο και η απόδραση των δώδεκα», Ριζοσπάστης (17.X.2010).

9 Βλ. αντί άλλων, ΗΛΙΑ΢ ΝΙΚΟΛΑΚΟΠΟΤΛΟ΢, «Οι εκλογές 1910-1920», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, σχεδιασμός - δ/νση έκδοσης ΒΑ΢ΙΛΗ΢ ΠΑΝΑΓΙΩΣΟΠΟΤΛΟ΢, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003, 6ος τόμος, σελ. 31 επ.· ΦΡ. ΦΑΣΖΗΪΩ΢ΗΥ, Κοινοβουλευτισμός και δικτατορία, στην Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα: Ο Μεσοπόλεμος, τόμ. Β´, μέρος Β´, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2003, σελ.

37 επ.

4

342

Ο Φρήστος Φρηστοβασίλης και η Νάξος

μα ήταν στο επίκεντρο της πολιτικής αντίθεσης και διαπάλης, καθώς και της πολιτικής, αγωνιστικής δράσης του Φρηστοβασίλη απέναντι στο βενιζελικό στρατόπεδο. Ο Φρηστοβασίλης και πολλοί Ηπειρώτες αντιστάθηκαν στην απόφαση της κυβέρνησης να αποσύρει τα ελληνικά στρατεύματα από τη Βόρειο Ήπειρο10 και ίδρυσαν την αυτόνομη Πολιτεία της Βορείου Ηπείρου 11. Ο κομματικός φανατισμός, η άκρατη εκδικητικότητα, οι εύκολες αυθαιρεσίες, οι πολιτικές διώξεις ένθεν και ένθεν αποτελούσαν μέσα πολιτικής κυριαρχίας μεταξύ του κωνσταντινισμού και του βενιζελισμού της εποχής 12. ΢τη Νάξο βρέθηκαν την ίδια περίοδο ως συνεκτόπιστοι του Φρηστοβασίλη οι εξής, κυρίως Ηπειρώτες: Κων. Μ. Θάνος, ο γιατρός Βασ. Κούρεντας, ο έμπορος Κούρεντας, ο Αλκιβ. Υορτινόπουλος, ο Θωμάς Βούρης, ο Μουσά Ντέμης (Αλβανός), ο Αθαν. Δ.Μ. Μπότσαρης με τους δυο γιους του 13. Κατά τη διάρκεια της εκτόπισης του Φρηστοβασίλη στη Νάξο η οικογένειά του τελούσε σε πλήρη απομόνωση για Ιωάννινα. Ο Γεν. Διοικητής Ηπείρου Αριστ. ΢τεργιάδης απαγόρευσε τις επισκέψεις σε αυτήν, ακόμη και τον χαιρετισμό των κατοίκων στα μέλη της 14. Εξάλλου, σε έκθεση λοχαγού του Πεζικού «περί της εν Ηπείρω καταστάσεως», με ημερομηνία 18 ΢επτεμβρίου 1919 (Παράρτημα ΙΙ)15, που δημοσιεύεται για πρώτη φορά, αναφέρεται ότι η ΢τρατιωτική Διοίκηση Ηπείρου «συνεκεντρώθη εις χείρας καθαρώς αντιδραστικάς», επειδή οι αξιωματικοί «καθημερινώς αναστρέφονται με τας οικογενείας των ανεγνωρισμένων αντιδραστικών και εξ απελάσεως επανελθόντων Ν. Καζαντζή και Φ. Φρηστοβασίλη, ανθρώπων αποτελούντων το κάρφος της Ηπειρωτικής Κοινωνίας...»16. Ο Φρηστοβασίλης παρέμεινε στη Νάξο μέχρι τις 2 Οκτωβρίου 191817. Η Κατσίλα ισχυρίζεται ότι «περπάτησε» ολόκληρο το νησί, δεδομένου ότι ήταν «δεινός πεζοπόρος»18. Βέβαια αυτό δεν προκύπτει από τη δραστηριότητα του Φρη10 Για το Βορειοηπειρωτικό ζήτημα βλ., μεταξύ άλλων, ΢Π. Β. ΜΑΡΚΕΖIΝΗ, Πολιτική ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος, 1828-1964, τόμ. Γ´, Πάπυρος, Αθήνα, 1964, σελ. 225-228.

11 Ο ΔΗΜ. ΓΡ. Σ΢ΑΚΩΝΑ΢ (Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, τόμ. Γ´, εκδ. Γ. Λαδιά, Αθήνα, 1981, σελ. 775-978) τον αποκαλεί εθνικιστή λόγιο, που εκπροσωπεί τη «φιλοπόλεμη μερίδα των αδιαλλάκτων», που αγωνίζεται για να πραγματοποιήσει τους αλυτρωτικούς πόθους του ηπειρωτικού ελληνισμού.

12 Γ.Θ. ΜΑΤΡΟΓΟΡΔΑΣΟ΢, «Οι πολιτικές εξελίξεις, Από το Γουδί ως τη Μικρασιατική Καταστροφή», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, ό.π., σελ. 25.

13 ΔΡΟ΢ΙΑ ΚΑΣ΢ΙΛΑ, Ο βίος και το έργο του Χρήστου Χρηστοβασίλη, ό.π., παραπομπή 7.

14 ΢το ίδιο, σελ. 121.

15 Σην 1η Οκτωβρίου 1919 εκτοπίστηκε στο χωριό του ΢ούλι Φρηστοβασίλη Κουρέντων, βλ. ΔΡΟ΢ΙΑ ΚΑΣ΢ΙΛΑ, Ο βίος και το έργο του Χρήστου Χρηστοβασίλη, ό.π., σελ. 124.

16 Βλ. Γ.Α.Κ., Αρχείο Πολιτικού Γραφείου Πρωθυπουργού (1917-1928), φ. 231 17 ΔΡΟ΢ΙΑ ΚΑΣ΢ΙΛΑ, Ο βίος και το έργο του Χρήστου Χρηστοβασίλη, ό.π., σελ. 121. Όμως, παρακάτω, σελ. 124, η συγγραφέας ισχυρίζεται ότι στις 5 Οκτωβρίου 1918 η Αστυνομική Διεύθυνση Αθηνών επέτρεψε στον Φρηστοβασίλη να επιστρέψει στα Ιωάννινα, αφού το υπουργείο Εσωτερικών ήρε την «απέλασιν» (προφανώς εννοούσε εκτόπιση) στη Νάξο και επέστρεψε στην ιδιαίτερη πατρίδα του στις 16 Οκτωβρίου 1918.

18 ΔΡΟ΢ΙΑ ΚΑΣ΢ΙΛΑ, Ο βίος και το έργο του Χρήστου Χρηστοβασίλη, ό.π., σελ. 123.

343

ΓΛΩ΢΢ΟΛΟΓΙΑ

στοβασίλη στη Νάξο, όπως αυτή απεικονίζεται στη συλλογή του γλωσσικού, ιστορικού και λαογραφικού υλικού του 19, στα δημοσιεύματά του20 και στην κοινωνική δράση του. Οι κοινωνικές του αναστροφές είχαν πνευματικό και πολιτιστικό περιεχόμενο και μόνο με τους συνεξορίστους του φαίνεται ότι είχε πολιτικές συζητήσεις21, χωρίς να αποκλείεται και πάλι να είχε τέτοιες αναφορές και με τους συνομιλητές του κατοίκους του νησιού, δεδομένου ότι οι εξόριστοι δεν ήταν σε απομόνωση ― ίσως βρίσκονταν σε χαλαρή επιτήρηση ―, και ο Φρηστοβασίλης είχε έντονη και πληθωρική προσωπικότητα, πολιτική άποψη και δραστηριότητα, η οποία δεν μπορούσε εύκολα να χαλιναγωγηθεί. Για τη συνεισφορά του Φρηστοβασίλη στη συλλογή και τη διάσωση γλωσσικού υλικού δεν έχει αποδοθεί η δέουσα σημασία και τιμή 22 και αυτή η συνεισφορά δεν επικεντρώνεται και δεν εξαντλείται στο ναξιακό λεξιλόγιο και στη συγκέντρωση σχετικού υλικού κατά την ολιγόμηνη παραμονή του στη Νάξο. ΢τη Νάξο ο Φρηστοβασίλης έγραψε διάφορα διηγήματα, μεταξύ των οποίων και ένα με τίτλο «Εβραίος Βασιλιάς της Κύπρως και δούκας της Νάξως23 κι όλων των Κυκλάδων(1545-1579)»24. Επίσης, στη Νάξο ο Φρηστοβασίλης έγραψε τα εξής ανέκδοτα ποιήματα25, που δεν αποτυπώνουν ιδιαίτερες λογοτεχνικές αξιώσεις, αλλά δείχνουν τη ζωντάνια και την αυθορμησία του συγγραφέα και τη μετοχή του στην τοπική κοινωνική και πνευματική ζωή: ― «πρόποση ΢ατυρική σ’ ένα γεύμα πώδωκε στους εξόριστους Ηπειρώτες και λοιπούς ο συνεξόριστος Αθαν. Δ.Μ. Μπότσαρης στη νησίδα του Βάκχου στη Νάξω, αρχές Ιουνίου του 191826.

19 ΢το ίδιο, σελ. 123-124, 521-522. Επίσης, Ιστορικόν Λεξικόν της Νέας Ελληνικής, της Ακαδημίας Αθηνών, τόμος πρώτος, Εστία, Αθήνα, 1933, σελ. οη, όπου ο Φρηστοβασίλης εμφανίζεται να συνεργάζεται με την Ακαδημία στη σύνταξη του Λεξικού, αποστέλλοντας σε αυτή το 1919 ναξιακό νεοελληνικό γλωσσάριο και από τη Νάξο, προφανώς όταν βρισκόταν εκεί ως εξόριστος, 424 νεοελληνικές ― εννοεί ναξιώτικες ― λέξεις, 122 ποιμενικές, 722 ιταλικές λέξεις που απαντώνται στη Νάξο και είναι κοινές σε όλον τον Ελληνισμό, 313 ιταλικές λέξεις μη κοινές στη χέρσα Ελλάδα, 231 τουρκικές, 99 λατινοβυζαντινής προέλευσης και 28 ιταλικές της δυτικής εκκλησίας. Αυτή την κατηγοριοποίηση κάνει ο ίδιος. Ασφαλώς η συγκομιδή πρέπει να εκτιμηθεί ανάλογα με τον χρόνο παραμονής του Φρηστοβασίλη στο νησί και δη στη Φώρα και την πεδινή Νάξο, στο ιδίωμα της οποίας μάλλον κατατάσσεται το γλωσσικό υλικό.

20 Π.χ. στο ναξιώτικο, όπως το χαρακτηρίζει, διήγημά του «Κριός κι απόκριος», Εθνική Πινακοθήκη 249-252 (Νοε. 1921 - Υεβρ. 1922), σελ. 53-57 (αναδημοσίευση στο Ναξιακόν Μέλλον [25 Δεκ.

1954]), ένας βοσκός από το Γαλανάδο περιγράφει τη ζωοκλοπή στ’ Απεράθου, χωρίς ο συγγραφέας να έχει άμεση γνώση, επαφή και διηγήσεις από το χωριό αυτό.

21 ΔΡΟ΢ΙΑ ΚΑΣ΢ΙΛΑ, Ο βίος και το έργο του Χρήστου Χρηστοβασίλη, ό.π., σελ. 123.

22 Βλ. Ιστορικόν Λεξικόν της Νέας Ελληνικής, της Ακαδημίας Αθηνών, ό.π.

23 Πρόκειται περί εσφαλμένης γραφής.

24 Για τις δημοσιεύσεις του διηγήματος βλ. ΔΡΟ΢ΙΑ ΚΑΣ΢ΙΛΑ, Ο βίος και το έργο του Χρήστου Χρηστοβασίλη, ό.π., σελ. 295· ΦΡ. ΦΡΗ΢ΣΟΒΑ΢ΙΛΗ, Περί Εβραίων, Ροές, Αθήνα 2007, σελ. 121 επ.

25 ΔΡΟ΢ΙΑ ΚΑΣ΢ΙΛΑ, Ο βίος και το έργο του Χρήστου Χρηστοβασίλη, ό.π., σελ. 123.

26 Με την υποσημείωση «στίχοι του κάρρου». Η φράση οφείλεται στον Παν. Θεοδοσίου (18631917), «λαϊκό τύπο, ευτυχισμένο και «αμεριμναμέριμνο», κατά τον Βλάση Γαβριηλίδη, ο οποίος

344

Ο Φρήστος Φρηστοβασίλης και η Νάξος

― πρόποση σ’ ένα γεύμα που δόθηκε στην Καθολικήν Αρχιεπισκοπήν της Νάξως από τον ΢εβασμιώτατον Αρχιεπίσκοπον Αιγαίου Κον λεονάρδον Πρίντεζην, στις 12/25 Ιουνίου 1918 προς τιμήν του γραμματικού του Ντον Γουλιέλμου, που γιώρταζε εκείνη την ημέρα την επέτειο του ονόματός του. ― στην αμφιετηρίδα27». Κατά τη διάρκεια της εκτόπισής του στη Νάξο ο Φρηστοβασίλης δεν αρκέστηκε στην άσκηση του λογοτεχνικού του ταλέντου και στη συλλογή γλωσσικού υλικού. Προσπάθησε να ενεργοποιήσει και την πολύγλωσση ευχέρεια που είχε για μετάφραση ενός γαλλικού κειμένου, άσχετα αν η προσπάθεια αυτή δεν ευοδώθηκε. ΢υγκεκριμένα, ανακάλυψε στη βιβλιοθήκη της Καθολικής Εκκλησίας Νάξου χειρόγραφο στη γαλλική γλώσσα του διακεκριμένου ιησουΐτη μοναχού Ignace Lichtle, καταγόμενου από τη Γερμανία, ή μάλλον μεταγραφή από το πρωτότυπο, με τίτλο Description de Naxos du commencement de ce siècle (Περιγραφή της Νάξου των αρχών αυτού του αιώνα) 28. Σο πολυσέλιδο αυτό χειρόγραφο, που ουσιαστικά συνιστούσε την Ιστορία του νησιού, συνοδευόταν από υπόμνηση, σύμφωνα με την οποία συμπληρωνόταν με μεταγενέστερες σημειώσεις ανώνυμου συγγραφέα29. Πρέπει να σημειώσουμε ότι αυτό το χειρόγραφο του Lichtle έχει περιπετειώδη διαδρομή και διαφορετικές μορφές, από βιβλιοθήκη σε βιβλιοθήκη, ενώ έχει γίνει αντικείμενο παρεμβάσεων, συμπληρώσεων και διορθώσεων, σε σημείο που να είναι δύσκολη η ταυτοποίηση του γαλλικού πρωτοτύπου, που αποτελείται από 91 σελίδες και που δεν έχει, εξάλλου, ποτέ πλήρως δημοσιευτεί30. Εκείνο,όμως, το γεγονός που σημάδεψε την παραμονή του Φρηστοβασίλη στη Νάξο ήταν η γνωριμία του με τον καθηγητή στη Νάξο Μιχαήλ Κρίσπη, Πάριο την καταγωγή. Αυτή η γνωριμία οδήγησε σε μια γόνιμη πνευματική επικοινωνία στο νησί, που συνεχίστηκε και μετά την άρση της εκτόπισης του Φρηστοβασίλη, όπως φαίνεται από την αποστολή επιστολών εξ Ηπείρου και φιλολογικών κειμένων από τον Φρηστοβασίλη στον διαπρεπή φιλόλογο Κρίσπη, για διόρθωση

περιφερόταν στους δρόμους της Αθήνας πάνω σε ένα κάρρο (που είχε μετατρέψει σε υπαίθρια σκηνή) και απήγγελλε με στόμφο αυτοσχέδιους σατιρικούς στίχους. Παρά τις κομματικές του επιλογές (εξορίστηκε λόγω των αντιβενιζελικών του φρονημάτων και της εμπλοκής του στη δίνη των συγκρούσεων του Εθνικού Διχασμού), τα έντονα θρησκευτικά του αισθήματα και τις φιλοβασιλικές ιδέες του, δεν διστάζει να σατιρίσει την Εκκλησία, το Κράτος και το Παλάτι. Τπενθυμίζουμε ότι και οι πρωταγωνιστές του Γ. ΢ουρή, ο Υασουλής και ο Περικλέτος, σατιρίζουν τις εξελίξεις της εποχής ανεβασμένοι σε ένα κάρρο.

27 Αμφιετηρίδα είναι η ετήσια εορτή και το ποίημα (γραμμένο στη Νάξο στις 29 Ιουνίου 1918) αναφέρεται στην επέτειο χειροτονίας Επισκόπου, χωρίς να προκύπτει από το κείμενο το πρόσωπο στο οποίο αναφέρεται.

28 Σο γαλλικό χειρόγραφο φέρει χρονολογία 1800.

29 «... augmentee de quelque peu de notes par un anonyme du meme pays avec de nouvelles dates».

30 Βλ. σχετικώς WILLIAM MILLER, «Lichtle’s “Description of Naxo”», Byzantinisch-Neugriechische Jahrbuecher, Athen, 1928, σελ. 433.

345

ΓΛΩ΢΢ΟΛΟΓΙΑ

και παρατηρήσεις. Αναγνώριζε31, έτσι, έμπρακτα ο Φρηστοβασίλης το επιστημονικό κύρος και τη φιλολογική επάρκεια, αλλά και την εξαιρετική λατινομάθεια του καθηγητή, συγγραφέα και μεταφραστή. Η συνεργασία ΦρηστοβασίληΚρίσπη οδήγησε σε μια σειρά μεταφράσεων ελλήνων και λατίνων ποιητών, οι οποίες ολοκληρώθηκαν το 192032. Μάλιστα, όταν ο Φρηστοβασίλης ήταν εκτοπισμένος στο χωριό του (1/10/1919-10/9/1920) και επειδή αυτό δεν είχε βιβλιοθήκη, έστελνε τα χειρόγραφά του στον Κρίσπη για διόρθωση και σχόλια. Έχει μεγάλο ενδιαφέρον η στενή πνευματική φιλία που σφυρηλατήθηκε μεταξύ των δυο πνευματικών ανθρώπων, μέσα σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα παραμονής του χρηστοβασίλη στη Νάξο και μάλιστα κάτω από ιδιάζουσες και δυσμενείς συνθήκες, ίσως και λόγω αυτών των συνθηκών. Με τον Φρηστοβασίλη και το έργο του ασχολήθηκε και ο νάξιος λογοτέχνης Πέτρος Γλέζος, σε ένα σύντομο σημείωμά του 33, χωρίς καμιά αναφορά στη ναξιακή παρουσία και περιπέτεια του Φρηστοβασίλη. Ο Π. Γλέζος χαρακτηρίζει τον ηπειρώτη συγγραφέα ως «αξιόλογο διηγηματογράφο», ορμητικό, ευέξαπτο, αδιάλλακτο και άδολο πατριώτη34. «Η ελληνικότης του Φρηστοβασίλη ― γράφει ― η αγάπη του για την πατρίδα35, η αφοσίωσή του στην ιστορία της, η ελληνικότατη φυσιολατρεία του, είναι στοιχεία που συνεχώς χρησιμοποιήθηκαν στο έργο του» 36. Όλα αυτά τα στοιχεία, όπως τονίζει, επιπολάζουν στο έργο του Φρηστοβασίλη «ακατέργαστα ίσως, κάποτε, μονότροπα, αλλά σχεδόν πάντα με ζωντάνια και αμεσότητα». Η ήπια αυτή κριτική στο χρηστοβασιλικό έργο και τη χρηστοβασιλική τεχνική και θεματική πόρρω απέχει από την αυστηρή κριτική που άσκησε στον Φρηστοβασίλη και το έργο του ο Άλκης Θρύλος (φιλολογικό ψευδώνυμο της κριτικού, κυρίως, και δοκιμιογράφου Ελένης Ουράνη37). Η Ελένη Ουράνη ήταν δυναμική, αδιάλλακτη, ασυμβίβαστη, δεν χαριζόταν σε κανέναν, έχει γράψει και έχει δεχθεί επικρίσεις, ήταν «αυστηρή, όχι όμως και άδικη», κατά τον

«΢οφέ μου και σεβαστέ μου φίλε και Διδάσκαλε». Έτσι προσαγόρευε τον Κρίσπη. ΔΡΟ΢ΙΑ ΚΑΣ΢ΙΛΑ, Ο βίος και το έργο του Χρήστου Χρηστοβασίλη, ό.π., σελ. 124.

33 Π. ΓΛΕΖΟ΢, «Ο διηγηματογράφος Φρήστος Φρηστοβασίλης», Νέα Εστία 864 (1.VII.1963), σελ.

877-878.

34 Για «κοντόθωρο» πατριωτισμό γράφει ο ΑΛΚΗ΢ ΘΡΤΛΟ΢, «Φρήστος Φρηστοβασίλης (18611937)», Νέα Εστία 325 (1.VII.1940), σελ. 804. Η Μεγάλη Ιδέα ήταν η κυρίαρχη ιδεολογία μέχρι την ήττα στη Μικρά Ασία, βλ. αντί άλλων, ΠΡΟΚΟΠΗ΢ ΠΑΠΑ΢ΣΡΑΣΗ΢, Εξωτερική Πολιτική, στην Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, Ο Μεσοπόλεμος 1922-1940, τόμ. Β´, μέρος Β´, επιστ. επιμέλεια ΦΡ. ΦΑΣΖΗIΩ΢ΗΥ, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2003, σελ. 259.

35 «Μορφή πατριωτική κατ’ εξοχήν ελληνοπρεπούς δράσεως και ελληνικών αγνών αισθημάτων» τον χαρακτηρίζει η εφημερίδα Καθημερινή (23.II.1937).

36 Π. ΓΛΕΖΟ΢, ό.π., σελ. 877.

37 ΑΛΚΗ΢ ΘΡΤΛΟ΢, ό.π., σελ. 802-809· Ο ΙΔΙΟ΢, Μορφές της πεζογραφίας και μερικές άλλες μορφές, Δίφρος, Αθήνα, 1962, σελ. 92-112. Πρβλ. σχετικώς και ΔΡΟ΢ΙΑ ΚΑΣ΢ΙΛΑ, Ο βίος και το έργο του Χρήστου Χρηστοβασίλη, ό.π., σελ. 125.

31 32

346

Ο Φρήστος Φρηστοβασίλης και η Νάξος

Π. Φάρη38, ο οποίος θεωρεί ότι «η Ελένη Ουράνη δεν έγραψε ποτέ σωστά τη δημοτική, μολονότι τόσο πίστευε σ’ αυτήν και τόσους αγώνες έκανε γι’ αυτήν»39. Ο Π. Γλέζος στο ανθολογούμενο εδώ κείμενό του υποστηρίζει ότι ο Φρηστοβασίλης «μεταφέρει στο έργο του τις πατριωτικές, ιδεολογικές και λαογραφικές ιδέες του»40 και θεωρεί τα διηγήματα του γιαννιώτη συγγραφέα ως ψυχολογική ηθογραφία, ήτοι δεν απεικονίζουν μόνο τη ζωή της υπαίθρου με επιφανειακό τρόπο, αλλά εισδύουν στο βάθος και στη ψυχή του λαού με «πυκνή και δραματική ψυχογραφική δύναμη». Βέβαια, αναγνωρίζει κάποια ατημελησία, προχειρότητα και επαναλήψεις στο διηγηματογραφικό έργο του Φρηστοβασίλη, αλλά λειαίνει αυτές τις κριτικές παρατηρήσεις με τη φράση ότι ίσως και αυτά τα στοιχεία «δίνουν ζωντάνια, λεβεντιά και αλήθεια στα διηγήματα του Φρηστοβασίλη κι αν τα αδυναταίνουν κάπως αισθητικά, τα δυναμώνουν ουσιαστικά»41. Είναι γεγονός ότι ο αναγνώστης του πολυγράφου Φρηστοβασίλη δεν πλαίει σε πελάγη γλωσσικής ευωχίας, δεν θα ανακαλύψει τον σμιλεμένο και καλοδουλεμένο λογοτεχνικό λόγο, αλλά θα εισπνεύσει το άρωμα της αυθεντικότητας, θα πλημμυρίσει από οπτικές παραστάσεις, θα εμπεδώσει τη σημασία, τη διαλεκτική πολυσημία και πολυμορφία των λέξεων της ελληνικής υπαίθρου , την ακουστική και οπτική εικόνα τους. Ο Άλκης Θρύλος χαρακτηρίζει τον Φρηστοβασίλη ως «στατικό ηθογράφο», ως «φαινόμενο στατικού ανθρώπου και συγγραφέως, εντελώς αδιάφορου και αμέτοχου στις γύρω του ζυμώσεις», που «δεν παρακολούθησε την εποχή του»42. Θεωρώ ότι η κριτική αυτή δεν έχει εν πολλοίς βάση 43, όπως φαίνεται και από το αθησαύριστο υλικό του αρχείου του. Ο Φρηστοβασίλης, βασιζόμενος και στην πολυγλωσσία του, ήλθε σε επαφή, αν και όχι με συστηματικό τρόπο, με τη ξένη λογοτεχνική κίνηση και αυτό αποτυπώνεται, στα ποικίλα πνευματικά του ενδιαφέροντα, αναγνώσματα και γραπτά, ειδικά στις αδημοσίευτες μεταφράσεις, στις οποίες επιδόθηκε, με τη σημαντική βοήθεια του Μιχαήλ Κρίσπη, τις οποίες αγνοούσε, φυσικά, ο Άλκης Θρύλος 44. Η επαφή του με τα διεθνή λογοτεχνικά δημιουργήματα, ιδίως τα κλασικά, μπορεί να μην αποτυπώθηκε εμφανώς στις δικές του λογοτεχνικές παρουσίες, για λόγους επιλογής,

Π. ΦΑΡΗ΢, Έλληνες πεζογράφοι, τόμ. Δ´, Εστία, Αθήνα, 1973, σελ. 178. ΢το ίδιο, σελ. 181. Η ίδια γράφει, ωστόσο, για τον Φρηστοβασίλη (ό.π., σελ. 808-809) ότι «και στο γλωσσικό πεδίο δεν υπήρξε δημιουργός. Δεν συνέβαλε καθόλου στην ανάπτυξη της γλώσσας...», χρησιμοποιώντας, όμως, μια γλώσσα, κατά τον Π. ΓΛΕΖΟ (ό.π., σελ. 878) «καθαρή, ανδρική, ακραιφνώς δημοτική, με πλούσια ηπειρωτικά ιδιωματικά, χωρίς εκζητήσεις ή υπερβολές».

40 Π. ΓΛΕΖΟ΢, ό.π., σελ. 878.

41 Π. ΓΛΕΖΟ΢, ό.π., σελ. 878. Πρβλ. ΑΛΚΗ΢ ΘΡΤΛΟ΢, ό.π., σελ. 807.

42 ΑΛΚΗ΢ ΘΡΤΛΟ΢, ό.π., σελ. 802.

43 Βλ. και ΔΡΟ΢ΙΑ ΚΑΣ΢ΙΛΑ, Ο βίος και το έργο του Χρήστου Χρηστοβασίλη, ό.π., σελ. 125 44 Για τις ανέκδοτες μεταφράσεις που εκπόνησε ο Φρηστοβασίλης, βλ. ΔΡΟ΢ΙΑ ΚΑΣ΢ΙΛΑ, Ο βίος και το έργο του Χρήστου Χρηστοβασίλη, ό.π., σελ. 370 επ., όπου αναφέρεται και η συνδρομή του ΜΙΦΑΗΛ ΚΡΙ΢ΠΗ στη μετάφραση κειμένων κλασικών αρχαίων ελλήνων και λατίνων συγγραφέων.

38 39

347

ΓΛΩ΢΢ΟΛΟΓΙΑ

παθολογικής νοσταλγίας και αγάπης στην ιδιαίτερη πατρίδα του, την ελληνική περιφέρεια και τις παραδόσεις της, καθώς και εξαιτίας του γενικότερου λογοτεχνικού κλίματος στον ελληνικό χώρο, της συντηρητικής του τοποθέτησης και των πνευματικών του σχέσεων. Δεν πρέπει να λησμονείται η πολυσχιδής δραστηριότητα του Φρηστοβασίλη στον πνευματικό στίβο (διηγηματογράφος, ποιητής, μεταφραστής, κλπ), η ενασχόλησή του με την πολιτική και την πατριωτική, όπως την αντιλαμβανόταν, δράση, που δεν διευκόλυναν τη θεωρητική του εμβάθυνση και άσκηση σε ένα λογοτεχνικό είδος και την υιοθέτηση οθνείων στοιχείων και τάσεων. Πάντως και ο Άλκης Θρύλος, ο κύριος επικριτής του έργου του, αναγνωρίζει ότι ο Φρηστοβασίλης είχε ταλέντο, παρατηρητικότητα, ζωηρότητα, παραστατικότητα, αλλά δεν καλλιέργησε το ταλέντο του λόγω της «οκνηρίας της διάνοιάς του»45, καταλογίζοντάς του έλλειψη μόρφωσης και πνευματικής ανάπτυξης, καθότι «η φύση προίκισε τον Φρηστοβασίλη, αλλ’ η φύση δίνει κι ο άνθρωπος καλλιεργεί» 46. Η κριτική του Άλκη Θρύλου φτάνει στο σημείο να ισχυριστεί για τον συγγραφέα, ατεκμηρίωτα, ότι «το τελευταίο του βιβλίο μοιάζει απαράλλαχτα με το πρώτο»47 και ότι το διηγηματογραφικό του έργο είναι αξιοπρόσεκτο, αλλά αναιμικό. «Ουδέποτε ανανέωσε τον εαυτόν του, ουδέποτε ποίκιλε ούτε την τεχνοτροπία, ούτε το περιεχόμενο των διηγημάτων του» 48. Η ολιγόμηνη παρουσία στη Νάξο του Φρηστοβασίλη, σε καθεστώς υπερορίας, του έδωσε την ευκαιρία ενασχόλησης με όλα σχεδόν τα είδη λόγου που διακονούσε και η γνωριμία του με τον Μιχαήλ Κρίσπη, εξεχοντα εκπαιδευτικό και λόγιο της εποχής του, εγκαινίασε μια πνευματική επικοινωνία και συνεργασία, που συνεχίστηκε ιδίως στον μεταφραστικό τομέα και μετά την αναχώρηση από τη Νάξο του Φρηστοβασίλη. Σο λεξιλόγιο ή τα λεξιλόγια που συγκρότησε στο νησί, στη Φώρα και την πεδινή Νάξο, όσο ημιτελή ή/και ατελή και αν είναι ― κάτι που οφείλεται κυρίως στη μικρή παραμονή του εκεί ―, δείχνουν το εύρος των ενδιαφερόντων και την ανησυχία του πνεύματός του. Κορφολογεί και διασώζει λέξεις που ακούει και προσλαμβάνει, συντάσσει πρωτοποριακά, όσον αφορά τη Νάξο, ένα corpus λέξεων του 1918, λέξεων από παλαιότερο γλωσσικό υλικό ― και μάλιστα έχει σημασία το βλέμμα και η ακοή ενός μη Νάξιου και μη ειδήμονα, αλλά έμπειρου καλλιεργητή του λόγου και συλλογέα τέτοιου υλικού από την ιδιαίτερη πατρίδα του ―, και εκφράζει άρρητα το αίτημα για την εκπόνηση ενός ενιαίου Ναξιακού Λεξικού.

ΑΛΚΗ΢ ΘΡΤΛΟ΢, ό.π., σελ. 809. ΢το ίδιο, σελ. 809.

47 ΢το ίδιο, σελ. 803.

48 ΢το ίδιο, σελ. 806.

45 46

348

Ο Φρήστος Φρηστοβασίλης και η Νάξος

Παράρτημα I

349

ΓΛΩ΢΢ΟΛΟΓΙΑ

350

Ο Φρήστος Φρηστοβασίλης και η Νάξος

Παράρτημα II

351

ΓΛΩ΢΢ΟΛΟΓΙΑ

352

Αγροτική παραγωγή Νάξου: συνθήκες, εμπόδια και ευκαιρίες ΕΙΡΗΝΗ Ι. ΒΛΑΦΟΠΟΤΛΟΤ Υποψήφια διδάκτωρ, Τμήμα Κοινωνιολογίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου Ερευνήτρια, Τμήμα Περιβάλλοντος και Πληροφοριακών Επιστημών, Εθνικό Πανεπιστήμιο Γιοκοχάμα ΥΩΣΕΙΝΗ ΢. ΒΑ΢ΙΛΑΚΗ-ΣΖΕΒΕΛΕΚΟΤ Τελειόφοιτος, Τμήμα Διοίκησης, Πανεπιστήμιο Αιγαίου ΘΕΟΔΩΡΑ ΒΑ΢ΙΛΑΚΗ-ΣΖΕΒΕΛΕΚΟΤ Πτυχιούχος, Τμήμα Οργάνωσης Διοίκησης Επιχειρήσεων, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Περίληψη Η Νάξος αποτελεί ένα εξαιρετικά γόνιμο νησί των Κυκλάδων, στο οποίο παράγεται και μεταποιείται μια μεγάλη ποικιλία αγροτικών προϊόντων, πολλά από τα οποία έχουν χαρακτηριστεί ως προϊόντα προστατευόμενης ονομασίας προέλευσης ή προστατευόμενης γεωγραφικής ένδειξης από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η συγκεκριμένη έρευνα εστιάζει σε μια ομάδα προϊόντων χαρακτηριστικών του νησιού και πιο συγκεκριμένα, στις πατάτες Νάξου, στα κρέατα, στα τυριά και στο ηδύποτο Κίτρον. Η έρευνα βασίζεται κυρίως σε πληροφορίες οι οποίες εκμαιεύθηκαν από τους τοπικούς παραγωγούς και λοιπούς παράγοντες του νησιού. Τα πιο σημαντικά αποτελέσματα που προκύπτουν, είναι ο ανταγωνισμός που αντιμετωπίζουν τα τοπικά προϊόντα από ανταγωνιστικά εισαγόμενα, τα οποία χάρη στη μαζική παραγωγή τους διατίθενται σε εξαιρετικά χαμηλές τιμές, στρέφοντας τους καταναλωτές μακριά από τα ντόπια. Υπάρχει ανάγκη παροχής βοήθειας και υποστήριξης της πολιτείας προς τους παραγωγούς προκειμένου να προωθηθούν τα τοπικά προϊόντα τόσο στην εγχώρια αγορά όσο και στο εξωτερικό. Λέξεις κλειδιά: Νάξος, αγροτική παραγωγή, τοπικά προϊόντα, Κυκλάδες.

353

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Abstract Naxos is a Cyclades island presenting a wide-range agricultural production, producing a great number of agricultural products, most of them are also registered by the European Union as Protected Destination of Origin and Protected Geographical Indication products. This paper focuses on interviews with local actors examining the main of these Naxian products, such as Naxian potatoes, Naxian meat, Naxian Graviera Cheese and also in Kitron liqueur drink. The paper concludes in the fierce price competition which diminishes the share market of these products, as well as the obstacles that local producers face, in order to promote their products in domestic and international markets.

Key words: Naxos island, agricultural production, local products, Cyclades.

1. Εισαγωγή 1.1. ΢τόχοι της έρευνας. ― Η έρευνα στοχεύει στη διερεύνηση της υπάρχουσας κατάστασης στον τομέα της αγροτικής παραγωγής, πρωτογενούς και δευτερογενούς, στη Νάξο. Δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην απόπειρα απόκτησης γνώσης «εκ των έσω», στην κατανόηση των τρεχουσών συνθηκών μέσα από την οπτική των τοπικών παραγωγών και λοιπών παραγόντων. Ο βασικότερος στόχος της έρευνας είναι να κατανοήσει τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η τοπική αγροτική ανάπτυξη, να εντοπίσει τα αίτιά τους και να προτείνει διεξόδους.

1.2. Αγροτική παραγωγή στις Κυκλάδες. ― Ο νομός των Κυκλάδων είναι ένας από τους 51 νομούς της Ελλάδας με πρωτεύουσα την Ερμούπολη και ανήκει στο νότιο Αιγαίο. Πρόκειται για ένα σύμπλεγμα νησιών, το οποίο εκμεταλλευόμενο το πεδινό και ορεινό του έδαφος σε συνδυασμό με την ύπαρξη νερού έχει καταφέρει να επιτύχει γεωργική και κτηνοτροφική ανάπτυξη. Έτσι, κάθε νησί μεμονωμένα παράγει και διαθέτει τα δικά του παραδοσιακά προϊόντα. Πιο συγκεκριμένα, το νησί της Τήνου παράγει μυζήθρα, βούτυρο νωπό και μαγειρικής, κρέμα γάλακτος, γραβιέρα που αποτελεί Προϊόν Ονομασίας Προέλευσης, γάλα ημέρας από αγελάδες καθώς και μέλι. Στην πασχαλινή περίοδο, παράγεται φρέσκο ντόπιο τυρί το οποίο ονομάζεται «πέτρωμα» και πασχαλινά γλυκά που ονομάζονται «τυρόπιτες» [ΕΕΠΠ (2011)+. Στην Πάρο παράγεται οίνος όπως ο «Αιγαιοπελαγίτικος», ο «Νησιώτικος» και η «Εκατοπυλιανή» *ΕΑΣ Πάρου (2010)+. Στη Σύρο, παράγεται το τυρί «Σαν Μιχάλη» που αποτελεί και αυτό Προϊόν Ονομασίας Προέλευσης αλλά και γάλα καλής ποιότητας *ΕΑΣ Σύρου (2012)+. Στη Σαντορίνη, παραδοσιακό προϊόν αποτελεί ο οί354

Αγροτική παραγωγή Νάξου

νος *Kykladesnews (2012)+. Στη Σίφνο παράγεται λάδι, οίνος και δημητριακά [Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (1960)].

1.3. Αγροτική παραγωγή στη Νάξο. ― Η Νάξος είναι ένα κυκλαδίτικο νησί, προικισμένο με εξαιρετικά γόνιμο έδαφος, κατάλληλο για εκτεταμένη αγροτική παραγωγή *Πλάκα (2006)+. Σήμερα παράγονται πολλαπλά αγροτικά προϊόντα, από λαχανικά και ελαιόλαδο, μέχρι κρέατα, τυριά, μέλι και αλκοολούχα ποτά *Πλάκα (2006)+. Το πεδινό τμήμα της Νάξου είναι αφιερωμένο στη γεωργική παραγωγή, ενώ το ορεινό, το οποίο είναι λιγότερο γόνιμο, κυριαρχείται από την κτηνοτροφία. Ωστόσο, η γεωργία και η κτηνοτροφία είναι άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους, αφού η μεγάλη πλειοψηφία των αγροτών απασχολείται σε μικτή παραγωγή *Πλάκα (2006)+.

1.4. Επιλεγμένα προϊόντα. ― Δεδομένου του εύρους αγροτικών προϊόντων που παράγονται στη Νάξο, οι ερευνητές επέλεξαν ορισμένα χαρακτηριστικά τοπικά προϊόντα προερχόμενα από διάφορους αγροτικούς τομείς, στα οποία η εργασία θα δώσει έμφαση. Το πιο διάσημο προϊόν της ναξιακής γης είναι η περίφημη πατάτα Νάξου, προϊόν Προστατευόμενης Γεωγραφικής Ένδειξης. Ακολουθούν τα τυριά, με χαρακτηριστικά παραδείγματα τη γραβιέρα Νάξου που αποτελεί και προϊόν Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης, και το αρσενικό κεφαλοτύρι. Από τον τομέα της κτηνοτροφίας δεν θα μπορούσαν να λείπουν και τα ναξιακά κρέατα. Τελικά, παρουσιάζεται και μία περίπτωση δευτερογενούς παραγωγής, το ηδύποτο «Κίτρον», επίσης προϊόν Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης.

2. Μεθοδολογία 2.1. Μεθοδολογική προσέγγιση. ― Κατά τη διεξαγωγή της έρευνας χρησιμοποιήθηκαν πολλαπλές μέθοδοι. Αρχικά, πραγματοποιήθηκε αρχειακή, βιβλιογραφική, καθώς και διαδικτυακή έρευνα. Ωστόσο, η έρευνα, όντας εμπειρική, βασίστηκε κατά κύριο λόγο σε στοιχεία που εκμαιεύτηκαν από την τοπική κοινωνία, μέσω συνεντεύξεων και ελεύθερης συζήτησης με τοπικούς παράγοντες. Η έρευνα διεξήχθη στο νησί της Νάξου, με ιδιαίτερη έμφαση στην περιοχή της Χώρας. Κάποιες συνεντεύξεις έλαβαν χώρα στο Χαλκί, όπου στεγάζεται ένα εκ των αποστακτηρίων κίτρου.

2.1.1. Εθνογραφική προσέγγιση. ― Οι ερευνητές είχαν την ευκαιρία να εξετάσουν προσωπικά τις εγκαταστάσεις αποστακτηρίων κίτρου, τυροκομείων και καταστημάτων εμπορίας τοπικών ειδών καθώς παρέμειναν επί δύο εβδομάδες στην υπό εξέταση περιοχή. Ήρθαν σε απευθείας επαφή με τα υποκείμε355

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

να της έρευνας, έκαναν προσωπική παρατήρηση του τοπικού περιβάλλοντος και απέκτησαν πρόσβαση στις τοπικές πηγές γνώσης.

2.1.2. Αρχειακή, βιβλιογραφική και διαδικτυακή έρευνα. ― Πραγματοποιήθηκε αρχειακή και βιβλιογραφική έρευνα στο ιστορικό αρχείο Νάξου και χρησιμοποιήθηκαν στατιστικά στοιχεία προερχόμενα από πολλαπλές άλλες πηγές, όπως το αρχείο του Κέντρου Ελέγχου & Πιστοποίησης Πολλαπλασιαστικού Υλικού & Ελέγχου Λιπασμάτων (ΚΕΠΠΥΕΛ) Νάξου, το αρχείο της Ένωσης Αγροτικών Συνεταιρισμών Νάξου και το αρχείο του Τμήματος Κτηνιατρικής Νάξου (Περιφερειακής Ενότητας Νάξου). Επιπροσθέτως, πραγματοποιήθηκε εκτεταμένη βιβλιογραφική και διαδικτυακή έρευνα, προκειμένου να συλλεχθεί υλικό επί του θέματος υπό εξέταση.

2.1.3. Ημι-δομημένες συνεντεύξεις. ― Οι ερευνητές, προκειμένου να παρεισφρήσουν στην εμπειρική γνώση την οποία κατέχει ο τοπικός πληθυσμός αναφορικά με θέματα τοπικής ανάπτυξης, διεξήγαγαν συνεντεύξεις με τοπικούς παράγοντες, όπως υπαλλήλους των τοπικών αρχών, παραγωγούς και προωθητές τοπικών προϊόντων, καθώς και στελέχη της ένωσης αγροτικών συνεταιρισμών. Το βασικότερο εργαλείο που χρησιμοποιήθηκε ήταν ημι-δομημένες συνεντεύξεις, σύμφωνα με τα μοντέλα των Yin (1994) και Corbetta (2003). Οι ερωτώντες έρχονταν σε απευθείας επαφή με τους ερωτώμενους, πηγαίνοντας στα καταστήματα και τα γραφεία όπου εργάζονται οι τελευταίοι. Μετά τις απαραίτητες συστάσεις και την περιγραφή της έρευνας και των επιδιωκόμενων αποτελεσμάτων της, οι ερωτώντες προχωρούσαν στις συνεντεύξεις. Μία σειρά ερωτημάτων χρησιμοποιούταν σαν βασική δομή των συνεντεύξεων, ωστόσο οι ερωτήσεις ήταν δομημένες με τέτοιο τρόπο ώστε να επιτρέπουν την ελεύθερη προσέγγιση των θεμάτων από τα υποκείμενα της έρευνας (Παράρτημα). Ο κάθε ερωτώμενος αντιμετωπιζόταν σαν ξεχωριστή περίπτωση και η προσέγγιση προσαρμοζόταν ανάλογα με τις εκάστοτε περιστάσεις. Οι ερευνητές προσπάθησαν να εξερευνήσουν την κάθε περίπτωση στο μεγαλύτερο δυνατό βάθος *Corbetta (2003), Yin (1994)+. Οι ερωτηθέντες, κατόπιν παράκλησής τους, θα παραμείνουν ανώνυμοι.

2.2. Εμπόδια στην έρευνα. ― Το πιο σημαντικό εμπόδιο που αντιμετώπισαν οι ερευνητές ήταν η πίεση χρόνου. Δεδομένου του περιορισμένου χρονικού περιθωρίου, το εύρος των υποκειμένων των συνεντεύξεων περιορίστηκε σημαντικά. Ωστόσο, οι ερευνητές προσπάθησαν να συγκεντρώσουν ένα εκτεταμένο σύνολο υποκειμένων διαφόρων ειδικοτήτων, προκειμένου να επιτύχουν ένα ποικιλόμορφο δείγμα και, κατά συνέπεια, να έχουν τη δυνατότητα διασταύρωσης των αποτελεσμάτων της έρευνας.

356

Αγροτική παραγωγή Νάξου

Ένα επιπλέον εμπόδιο αποτέλεσε η έλλειψη επίσημων στοιχείων επί του θέματος υπό εξέταση. Τα περισσότερα στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν για τη σύνταξη της εργασίας είναι βασισμένα στις συνεντεύξεις που έλαβαν χώρα στην εξεταζόμενη περιοχή.

3. Πατάτα Νάξου 3.1. ΢υνθήκες παραγωγής. ― Η πατάτα (Solanum tuberosum) ξεκίνησε να καλλιεργείται στη Νάξο από το 1850 και αποτελεί ενδημικό προϊόν. Το 2006, η πατάτα Νάξου αναγνωρίστηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) ως προϊόν Προστατευόμενης Γεωγραφικής Ένδειξης (ΠΓΕ) με τον Κανονισμό (ΕΚ) αριθ.

510/2006 του Συμβουλίου. Στο πρώτο στάδιο παραγωγής της πατάτας, εισάγεται η πρώτη ύλη από την Ολλανδία, ο πατατόσπορος πρώτης γενιάς. Έπειτα ακολουθεί η φύτευση, η οποία λαμβάνει χώρα δύο φορές τον χρόνο: η ανοιξιάτικη καλλιέργεια η οποία αρχίζει από τις 10 Φεβρουαρίου και τελειώνει στις 15 Μαρτίου και η χειμωνιάτικη η οποία αρχίζει στις 15 Αυγούστου και τελειώνει στις 10 Σεπτεμβρίου. Όσον αφορά τους παραγωγούς, υπάρχουν 500 οικογένειες σε ολόκληρη τη Νάξο που παράγουν από ένα έως εκατόν πενήντα σακιά των 150 κιλών. Από τους ανωτέρω, οι 250 είναι επαγγελματίες. Η τοπική αγορά της Νάξου είναι αυτάρκης και ταυτόχρονα επιτυγχάνει τη διανομή μεγάλων ποσοτήτων στην υπόλοιπη Ελλάδα. Ετησίως, η Νάξος παράγει και διανέμει σε όλη την Ελλάδα περίπου 3000 τόνους πατατόσπορου και 3000 τόνους πατάτας φαγητού. Η επιτυχημένη αξιοποίηση της καλλιέργειας πατάτας οφείλεται εν μέρει και στη συνεργασία των τοπικών παραγωγών με την Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών (ΕΑΣ) Νάξου, ο οποίος ιδρύθηκε το 1986, και με την εταιρεία «Πατατοσπορική». Ύστερα από τη συνεργασία αυτή των παραγωγών με την ΕΑΣ, η πατάτα εντάχθηκε σε σύστημα ολοκληρωμένης καλλιέργειας και διαχείρισης φυτοφαρμάκων.

3.2. Εμπόδια ανάπτυξης της παραγωγής. ― Η παραγωγή πατάτας Νάξου αντιμετωπίζει πολλαπλά προβλήματα. Πιο συγκεκριμένα, το κράτος δεν παρέχει υποστήριξη και βοήθεια στους παραγωγούς, επιδοτεί μόνο με συμβολικά χρηματικά ποσά. Παραδείγματος χάριν, στα νησιά του Αιγαίου προσφέρει ένα ποσό της τάξης των 30 € ανά τόνο στους κτηνοτρόφους προκειμένου να καλύψουν μέρος των μεταφορικών εξόδων για την αγορά ζωοτροφών από την Αθήνα. Μια ακόμη εξίσου σημαντική δυσκολία που υπάρχει, είναι η αδυναμία των παραγωγών να επιστρέψουν τα χρήματα που δανείζονται κατά καιρούς από την ΕΑΣ. Αυτό έχει ως συνέπεια, η ΕΑΣ να μην τους επιτρέπει να καλλιεργήσουν την επόμενη χρονιά.

357

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Το πιο σημαντικό όμως εμπόδιο για την ανάπτυξη της τοπικής παραγωγής είναι η εισαγωγή μεγάλων ποσοτήτων πατάτας από το εξωτερικό σε εξαιρετικά χαμηλή τιμή. Για παράδειγμα, η τιμή της γαλλικής πατάτας κυμαίνεται σε 0,20 € ανά κιλό συμπεριλαμβανομένων του κόστους μεταφοράς, ενώ η ναξιακή πατάτα φαγητού κοστίζει 0,30 € ανά κιλό και ο ναξιακός πατατόσπορος 0,45 € έως 0,50 € ανά κιλό. Η μεγάλη διαφορά στις τιμές έγκειται κυρίως στο μέγεθος της παραγωγής του εξωτερικού σε σχέση με την εγχώρια, καθώς και στο μεγάλο κόστος μεταφοράς που επωμίζονται οι παραγωγοί της Νάξου. Παρατηρείται ότι την τελευταία πενταετία, έχει παρουσιαστεί ραγδαία μείωση της παραγωγής της πατάτας της τάξης του 15% τον χρόνο ενώ από πέρυσι μέχρι σήμερα, η μείωση έχει αγγίξει το 70%. Ένα άλλο επακόλουθο της φθηνής εισαγόμενης πατάτας είναι η τάση των τοπικών εστιατορίων να προτιμούν τη χρήση προτηγανισμένης εισαγόμενης πατάτας έναντι της ντόπιας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την ελάττωση του κόστους για τα συγκεκριμένα μαγαζιά λόγω της εξοικονόμησης χρόνου παρασκευής και, κατά συνέπεια, την ελαχιστοποίηση του προσωπικού. Ως αποτέλεσμα των ανωτέρω, η ζήτηση της εγχώριας παραγωγής μειώνεται σε σύγκριση με την εισαγόμενη παρ’ όλη τη διαφορά ποιότητας.

3.3. Παραγωγικές δυνατότητες - προτάσεις. ― Η πιο σημαντική παράμετρος για την ανάπτυξη της εγχώριας παραγωγής όπως προκύπτει από τα ευρήματα των συνεντεύξεων είναι η ορθότερη και πιο ολοκληρωμένη παροχή υποστήριξης από το κράτος, κυρίως με τη μορφή επιδοτήσεων και λοιπών οικονομικών κινήτρων. Επιπλέον, είναι σημαντική η προώθηση της εγχώριας παραγωγής, κυρίως στην τοπική αγορά, με βασικότερο έναυσμα την εξαιρετική ποιότητα που τη διαφοροποιεί από την εισαγόμενη. Με αυτό τον τρόπο, θα επιτευχθούν ταυτόχρονα η βελτίωση της διάθεσης της τοπικής παραγωγής στην αγορά και η διαφήμιση και προώθηση του προϊόντος εντός και εκτός ελληνικών συνόρων, δεδομένου του γεγονότος ότι πολλοί επισκέπτες, τόσο Έλληνες όσο και αλλοδαποί, θα έχουν την ευκαιρία να δοκιμάσουν την περίφημη πατάτα Νάξου.

4. Τυρί 4.1. ΢υνθήκες παραγωγής. ― Δεδομένης της ανεπτυγμένης κτηνοτροφίας που υπάρχει στη Νάξο, η παραγωγή μιας ευρείας ποικιλίας τυριών αποτελεί φυσικό επακόλουθο. Τα πιο διαδεδομένα τυριά του νησιού είναι η γραβιέρα, το αρσενικό κεφαλοτύρι, η ξινομυζήθρα, το ξινότυρο, το λαδοτύρι, το σκληρό τυρί, το λευκό τυρί άλμης και το ανθότυρο. Πιο συγκεκριμένα:

358

Αγροτική παραγωγή Νάξου

I. Η γραβιέρα Νάξου, η οποία χαρακτηρίστηκε ως προϊόν Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ) με τον Κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 1107/96 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, αποτελείται από τουλάχιστον 80% αγελαδινό γάλα και 20% αιγοπρόβειο. Η διάρκεια ωρίμασης είναι περίπου 80-90 ημέρες και πωλείται σε διάφορες συσκευασίες (γραβιέρα 2 ετών, γραβιέρα μικρή 1,2 κιλών, μπαστούνι 2,4 κιλών, τυροκεφαλή των 3 και 9 κιλών) *ΕΑΣ Νάξου (2011α)+.

II. Το αρσενικό Νάξου το οποίο είναι τοπικό παραδοσιακό κεφαλοτύρι. Παρασκευάζεται με παρόμοιο τρόπο με τη γραβιέρα διαφέρει όμως στη σύσταση καθώς δεν περιέχει καθόλου αγελαδινό γάλα αλλά μόνο αιγοπρόβειο (100%) ενώ η διάρκεια ωρίμανσης ανέρχεται στους 4 μήνες. *ΕΑΣ Νάξου (2011β)+.

III. Η ξινομυζήθρα παρασκευάζεται από κατσικίσιο γάλα και είναι έτοιμη μέσα σε 24 ώρες από την στιγμή της συγκομιδής του γάλακτος. Η γεύση της είναι ελαφρώς ξινή και θυμίζει γιαούρτι ενώ η κατανάλωση της πρέπει να είναι άμεση λόγω της αδυναμίας διατήρησης του.

IV. Το ξινότυρο είναι παρόμοιο με τη μυζήθρα με τη διαφορά ότι αφήνεται να ξεραθεί αρκετές βδομάδες προ της κατανάλωσης.

V. Το λαδοτύρι είναι αρσενικό τυρί που παρασκευάζεται με τοποθέτηση σε δοχείο που περιέχει λάδι και παραμονή εντός δοχείου για τουλάχιστον 3 μήνες. Συνήθως σερβίρεται με ρακί και έχει πικάντικη γεύση.

VI. Παράγεται επίσης σκληρό τυρί (50% αιγοπρόβειο γάλα και 50% αγελαδινό) και λευκό τυρί άλμης τύπου φέτας (70% αιγοπρόβειο γάλα και 30% αγελαδινό), καθώς και ανθότυρο, ή θηλυκό τυρί όπως αλλιώς ονομάζεται, το οποίο είναι μυζήθρα που φυλάσσεται για ένα χρόνο περίπου. Τα τελευταία χρόνια, παρατηρείται μια γιγάντωση στην παραγωγή του γάλακτος. Ενδεικτικά, ενώ το 1960 παραγόταν κατά μέσο όρο 3 έως 5 τόνοι ημερησίως, σήμερα η παραγωγή έχει εκτιναχτεί στους 40 τόνους. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα, η παραγωγή μειώνεται στους 20-25 τόνους. Το μεγαλύτερο ποσοστό παραγωγής τοπικών τυριών προέρχεται από την ΕΑΣ και το τυροκομείο Κουφόπουλος, που μετατρέπουν την πρώτη ύλη, το γάλα, σε τελικό προϊόν έχοντας πιστοποίηση ISO22000. Παρόλα αυτά υπάρχουν και άλλα τυροκομεία όπως του Τζιμπλάκη και του Πιτταρά, τα οποία κατέχουν μικρότερο μερίδιο στην αγορά. Όσον αφορά τη διαδικασία συγκομιδής του γάλακτος από τους παραγωγούς, αυτό γίνεται σε παγολεκάνες εξοπλισμένες με ψύκτες, οι οποίες είναι τοποθετημένες στις Εγγαρές, στη Βίβλο, στην Αγία Άννα, στο Μπαούζι, στο Φιλώτι και στο Σαγκρί. Στη συνέχεια, ισόθερμα βυτία συλλέγουν το γάλα από τα διάφορα σημεία και το μεταφέρουν στο τυροκομείο όπου ελέγχεται καθημερινώς από τους ειδικούς και ξεκινάει η διαδικασία της τυροκόμισης με παραδοσιακό τρόπο, χρησιμοποιώντας αποκλειστικά γάλα και πυτιά *ΕΑΣ Νάξου (2011γ)+. Για την παραγωγή ενός κιλού τυριού απαιτούνται περίπου 11,5 κιλά γάλακτος. Έπειτα, φυλάσσεται στον θάλαμο ωρίμανσης για τουλάχιστον 90

359

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

μέρες σε θερμοκρασία 5-8°C, και στη συνέχεια, καθαρίζεται, συσκευάζεται, τοποθετείται στα ψυγεία συντήρησης και πωλείται στην αγορά περίπου 4 μήνες από την ημερομηνία έναρξης της τυροκόμισης. Η συνολική ποσότητα τυριού που παράγεται ετησίως είναι περίπου 1500 τόνοι. Ο μεγαλύτερος παραγωγός παράγει 800-900 τόνους ενώ ο δεύτερος γύρω στους 450. Οι υπόλοιποι παραγωγοί παράγουν μικρότερες ποσότητες. Από την συνολική παραγωγή του νησιού, το 80% διοχετεύεται στην υπόλοιπη Ελλάδα και στο εξωτερικό ενώ το 20% καλύπτει την τοπική ζήτηση. Στην αγορά της Αθήνας, το τυρί διανέμεται είτε σε μεγάλες αλυσίδες καταστημάτων είτε σε συνοικιακά καταστήματα με παραδοσιακά προϊόντα Νάξου είτε σε αποκλειστικά καταστήματα που διαθέτουν οι ντόπιοι παραγωγοί. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί ότι κάποια από τα τυροκομεία πωλούν και σε χώρες του εξωτερικού όπως η Γερμανία, η Κύπρος, το Βέλγιο και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (Ντουμπάι), προμηθεύοντας είτε κουζίνες εστιατορίων και ακριβών ξενοδοχείων, είτε σε καταστήματα delicatessen. Άλλοι πάλι σταμάτησαν τις εξαγωγές που έκαναν στο παρελθόν λόγω της ζημίας και του χαμηλού κέρδους που τους επέφεραν. Ωστόσο, οι συνεργασίες με το εξωτερικό δεν είναι εύκολο να ευδοκιμήσουν καθώς οι περισσότεροι πελάτες είναι ιδιαίτερα απαιτητικοί· έρχονται οι ίδιοι στον τόπο παραγωγής και ελέγχουν τις συνθήκες παραγωγής και επίσης οι ποσότητες που ζητούν οι αλυσίδες είναι μεγάλες (περίπου 10 τόνοι ανά εβδομάδα). Άλλο ένα σημείο που αξίζει να σημειωθεί είναι ότι οι ξένοι αγοραστές ενδιαφέρονται περισσότερο για την τιμή και τη δυνατότητα αύξησης των περιθωρίων κέρδους τους πάρα για τη διατροφική αξία του προϊόντος. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των παραγωγών, η γραβιέρα και το αρσενικό είναι τα τυριά με τη μεγαλύτερη ζήτηση. Ωστόσο η πλειοψηφία όσων δοκιμάζουν και τα υπόλοιπα, τείνουν να τα αγοράζουν. Οι ποσότητες έκαστου είδους τυριού που αγοράζεται ποικίλλουν. Για παράδειγμα, οι τουρίστες αγοράζουν τις περισσότερες φορές μικρές ποσότητες, περισσότερο για δοκιμή, οι ντόπιοι αγοράζουν ποσότητες καθημερινής κατανάλωσης, ενώ οι επισκέπτες από τη λοιπή Ελλάδα αγοράζουν τις μεγαλύτερες ποσότητες είτε για δώρα είτε για προσωπική κατανάλωση.

4.2. Εμπόδια ανάπτυξης της παραγωγής. ― Οι παραγωγοί είναι κυρίως ντόπιοι με ιδιόκτητες εκτάσεις γης. Παρόλο που στην υπόλοιπη Ελλάδα επικρατεί η τάση της επιστροφής των νέων πίσω στα χωριά και η ενασχόληση τους με τον πρωτογενή τομέα, δεν συμβαίνει το ίδιο και στο νησί της Νάξου. Οι νέοι δύσκολα επιστρέφουν πίσω για να ασχοληθούν με την παραγωγή και την κτηνοτροφία, ακόμη και αν διαθέτουν οικογενειακά τυροκομεία και επιχειρήσεις. Σε αυτό συμβάλλει και η ίδια η κοινωνία η οποία προωθεί τους νέους σε μη χειρωνακτικά επαγγέλματα, κατευθύνοντας τους σε ανώτατα και τεχνικά

360

Αγροτική παραγωγή Νάξου

ιδρύματα εκπαίδευσης. Άλλος ένας λόγος που αποθαρρύνει τους νέους να ασχοληθούν με τον πρωτογενή τομέα είναι οι υψηλές απαιτήσεις και οι θυσίες που απαιτεί ο συγκεκριμένος κλάδος. Η κτηνοτροφία και η τυροκομία απαιτούν καθημερινή και πολύωρη ενασχόληση με τα ζώα. Επίσης, οι παραγωγοί οφείλουν να δουλεύουν καθημερινά πολύ σκληρά ανεξάρτητα από αργίες και γιορτές. Δεδομένων των συνθηκών αυτών, οι νέοι αποφεύγουν να ασχοληθούν με τον κλάδο αυτό, με αποτέλεσμα οι κύριοι εργαζόμενοι να είναι αλλοδαποί. Ένα επιπρόσθετο πρόβλημα που είναι αμβλύνει την ανάπτυξη της τυροκομίας είναι η έλλειψη υποστήριξης και ενίσχυσης από το κράτος. Συγκεκριμένα, παρά τις προσπάθειες των παραγωγών να ενταχθούν σε κρατικά και ευρωπαϊκά επιδοτούμενα προγράμματα προκειμένου να εκσυγχρονίσουν και να επεκτείνουν τις εγκαταστάσεις τους δεν λαμβάνουν καμία βοήθεια από το κράτος. Ένα εξίσου σημαντικό πρόβλημα είναι το υψηλό κόστος παραγωγής. Πιο συγκεκριμένα, το κόστος παραγωγής της πρώτης ύλης κυμαίνεται περίπου στα 5,50 € ανά κιλό χωρίς τα εργατικά ενώ το συνολικό κόστος ανέρχεται γύρω στα 7,80 € ανά κιλό. Επίσης, το γάλα αγοράζεται από τους ντόπιους παραγωγούς από 0,42-0,48 € ανά λίτρο, τη στιγμή που στο εξωτερικό είναι 0,30 € ανά λίτρο. Η χονδρική τιμή πώλησης φτάνει στα 7,50 € ανά κιλό ― τιμή που ζημιώνει τον παραγωγό ― ενώ ο καταναλωτής το αγοράζει γύρω στα 10 € ανά κιλό στην τοπική αγορά και 11,50 € ανά κιλό στην ευρύτερη ελληνική αγορά. Το υψηλό κόστος παραγωγής προκαλεί μείωση των πωλήσεων τόσο στην τοπική αγορά, όσο και στην υπόλοιπη Ελλάδα και το εξωτερικό. Για παράδειγμα, οι ιδιοκτήτες ξενοδοχείων αντί να σερβίρουν παραδοσιακά τυριά στους πελάτες τους προτιμούν τυρί Gouda ή Edam λόγω χαμηλότερης τιμής (2,50 € ανά κιλό σε αντίθεση με το παραδοσιακό 7,50 € ανά κιλό). Το υψηλό κόστος παραγωγής έχει αρνητικές επιπτώσεις και στις εξαγωγές σε χώρες της ΕΕ. Όσο πιο υψηλή είναι η τιμή τόσο λιγότερο ανταγωνιστικό είναι το προϊόν στη διεθνής αγορά με αποτέλεσμα να μειώνεται η ζήτηση του. Επιπλέον, τόσο σε τοπικό επίπεδο όσο και σε πανελλαδικό η παραγωγή γάλακτος είναι ελλειμματική. Σε αυτό συμβάλλει και το υψηλό κόστος που απαιτεί η διατήρηση μιας τυροκομικής μονάδας και η εκτροφή των ζώων. Χαρακτηριστική είναι η ενέργεια στην οποία προχώρησε ο ΕΑΣ Νάξου το 2010 αγοράζοντας 150 αγελάδες από την Ολλανδία αποσκοπώντας στην αύξηση της προσφοράς γάλακτος. Τέλος, άλλο ένα σημαντικό πρόβλημα το οποίο παρατηρείται κυρίως στο ορεινό τμήμα του νησιού είναι η παραγωγή τυριών εκτός πιστοποιημένων τυροκομείων. Αυτό έχει ως συνέπεια να μην τηρούνται οι αυστηροί έλεγχοι και οι προδιαγραφές που θέτει η ευρωπαϊκή ένωση και το αρμόδιο υπουργείο με αποτέλεσμα το κράτος να χάνει έσοδα και να κινδυνεύει και η υγεία των καταναλωτών.

361

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

4.3. Παραγωγικές δυνατότητες - προτάσεις. ― Πρώτα από όλα, το κράτος οφείλει να υποστηρίξει τους παραγωγούς. Αυτό μπορεί να γίνει με την παροχή επιδοτήσεων, δίνοντας τους τη δυνατότητα να επεκτείνουν τις υπάρχουσες εγκαταστάσεις που διαθέτουν και να τις εκσυγχρονίσουν. Με τον τρόπο αυτό, μπορούν να απορροφήσουν επίσης ένα μέρος τους κόστους παραγωγής, με αποτέλεσμα να γίνουν πιο ανταγωνιστικοί. Επίσης, είναι απαραίτητη η εκπαίδευση και η ενημέρωση των παραγωγών για τις νέες τεχνολογίες και μεθόδους προκειμένου να γίνουν πιο αποτελεσματικοί και αποδοτικοί. Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας είναι η ενημέρωση των καταναλωτών για τα προϊόντα που αγοράζουν. Έτσι, πάνω στην ετικέτα πέρα από τη διατροφική αξία και τη σύσταση του προϊόντος, είναι εύλογο να αναγράφεται και το κόστος παραγωγής προκειμένου να είναι ξεκάθαρο το επίπεδο της τιμής. Όμως, η ενημέρωση των καταναλωτών δεν πρέπει να περιοριστεί εδώ. Οι καταναλωτές οφείλουν να ξέρουν τη διαφορά μεταξύ ντόπιων και εισαγόμενων τυριών και να μη μένουν μόνο στη διαφορά της τιμής. Σε μερικές περιπτώσεις, δεν αρκεί μόνο η τιμή αλλά εξίσου σημαντική είναι η ποιότητα και τα θρεπτικά συστατικά που περιέχουν τα προϊόντα. Υψίστης σημασίας αποτελεί και η προώθηση και γνωστοποίηση των τοπικών προϊόντων στο ευρύ κοινό. Δεδομένου ότι ζούμε σε μια ψηφιακή κοινωνία με την τεχνολογία και το διαδίκτυο να έχουν πρωτεύοντα ρόλο στη ζωή μας δεν θα ήταν εφικτό η έλλειψη διαφημιστικών καμπανιών στα κοινωνικά μέσα επικοινωνίας και στις ιστοσελίδες. Επιπροσθέτως, οι ντόπιοι παραγωγοί υποστηρίζουν ότι η πιο αποτελεσματική διαφήμιση είναι το ίδιο το προϊόν λόγω της υψηλής ποιότητας του και των θρεπτικών στοιχείων που περιέχει. Όμως και η διαφήμιση «από στόμα σε στόμα» είναι εξίσου σημαντική καθώς ο καταναλωτής ως τρίτος μπορεί να είναι αντικειμενικός και να εκφράζει με ειλικρίνεια τη γνώμη του μη εξυπηρετώντας σκοπιμότητας και συμφέροντα. Ήδη, πολλοί από τους ντόπιους καταναλωτές συμμετέχουν σε διάφορες εκθέσεις και διαγωνισμούς στο εξωτερικό λαμβάνοντας τιμητικές διακρίσεις και βραβεία γεύσεων. Όσο πιο έντονη είναι η παρουσία των Ελλήνων στις διοργανώσεις αυτές τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες πιθανών συνεργασιών. Τελευταία, παρατηρείται από τους Έλληνες που είτε ζουν είτε έχουν κάποια σχέση με το εξωτερικό να ενδιαφέρονται για την προώθηση και πώληση ελληνικών προϊόντων στις ξένες αγορές. Λαμβάνοντας τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες που επικρατούν γενικότερα στην Ευρώπη, τέτοιες ενέργειες πρέπει να ενισχύονται και από το κράτος καθώς στην τρέχουσα κατάσταση που βρίσκεται η Ελλάδα οι εξαγωγές και η ανάπτυξη της ανταγωνιστικότητας είναι επιτακτική ανάγκη.

362

Αγροτική παραγωγή Νάξου

5. Κρέας 5.1. ΢υνθήκες παραγωγής. ― Η παραγωγή κρέατος στη Νάξο τη δεδομένη χρονική περίοδο είναι αρκετά διαδεδομένη. Παράγεται κρέας από βοοειδή, αιγοπρόβατα, καθώς και από χοίρους. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Τμήματος Κτηνιατρικής της Περιφερειακής Ενότητας Νάξου, το 2011 σφάχτηκαν 44.211 ζώα, εκ των οποίων, 1.817 ήταν βοοειδή, 41.695 ήταν αιγοπρόβατα και 699 ήταν χοίροι. Η παραγωγή κρέατος του 2011 σε κιλά ήταν 920.210. Τα εκτρεφόμενα βοοειδή ανέρχονταν στα 7.257, ενώ τα αιγοπρόβατα στα 128.528. Επί του παρόντος λειτουργούν τρία σφαγεία στην περιοχή, δύο εκ των όποιων είναι δημόσια και ένα ιδιωτικό. Τις ώρες λειτουργίας των σφαγείων γίνονται συνεχείς έλεγχοι από το Τμήμα Κτηνιατρικής προκειμένου να αποφευχθεί οποιαδήποτε παραβίαση της νομοθεσίας.

5.2. Εμπόδια ανάπτυξης της παραγωγής. ― Το πιο σημαντικό πρόβλημα είναι ο ανταγωνισμός που αντιμετωπίζουν τα τοπικά κρέατα από τα εισαγόμενα, ειδικά από τη Γαλλία. Το κόστος των τοπικών παραγωγών, ειδικά τα μεταφορικά, είναι εξαιρετικά υψηλό και δεn μπορούν να ανταγωνιστούν τα φθηνά εισαγόμενα κρέατα. Ένα επιπρόσθετο πρόβλημα αποτελεί το γεγονός ότι πολλές από τις επιδοτήσεις που δόθηκαν για τον εκσυγχρονισμό της παραγωγής δεν επενδύθηκαν με το σωστότερο τρόπο, με αποτέλεσμα πολλές εγκαταστάσεις να μην πληρούν τις προδιαγραφές και να μην αποτελούν βιώσιμες επιχειρήσεις. Τέλος, οι συνεχείς αλλαγές της νομοθεσίας προκαλούν προβλήματα στις διαδικασίες ελέγχου της παραγωγής κρέατος καθώς και καθυστερήσεις με οικονομικά συνεπακόλουθα στους παραγωγούς.

5.3. Παραγωγικές δυνατότητες - προτάσεις. ― Προκειμένου να εξυγιανθεί η παραγωγή, θα πρέπει να γίνεται αυστηρότερος έλεγχος των επενδύσεων, ειδικά εκείνων που γίνονται μέσω κρατικών επιδοτήσεων. Επιπροσθέτως, θα πρέπει να απλοποιηθεί η νομοθεσία, ώστε να είναι ευκολότερη εφαρμογή της, καθώς και οι έλεγχοι.

6. Κίτρον 6.1. ΢υνθήκες παραγωγής. ― Το νησί της Νάξου είναι ο μοναδικός τόπος παραγωγής του ηδύποτου με την ονομασία «Κίτρον», το οποίο προέρχεται από τα φύλλα του φυτού κιτριά (Citrus medica) [Britannica (2012)+. Η παραγωγή Κίτρου ξεκίνησε το 1896, όταν ιδρύθηκε το πρώτο αποστακτήριο του συγκεκριμένου ηδύποτου στο Χαλκί από τον Μάρκο Βαλληνδρά *ΕΕΠΠ (2008)+. Σήμερα,

363

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

υπάρχουν μόνο δύο παραγωγοί του συγκεκριμένου ηδύποτου, η οικογένεια Βαλληνδρά και η οικογένεια Προμπονά *Kadifeli (2009), Πλάκα (2006)+. Το γεγονός ότι η Νάξος διαθέτει την αποκλειστικότητα του ηδύποτου, του χάρισε το χαρακτηρισμό Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ). Οι ερευνητές πήραν συνεντεύξεις από τους δύο παραγωγούς και επισκέφθηκαν το ένα εκ των δύο αποστακτηρίων. Σύμφωνα με τις συνεντεύξεις, αυτή τη χρονική περίοδο παράγονται πολλά διαφορετικά είδη του ηδύποτου, τα οποία χρωματίζονται με φυσικά υλικά προκειμένου να είναι εύκολη η αναγνώριση και η διαφοροποίησή τους ανάλογα με τους βαθμούς αλκοόλης που περιέχουν. Τα πιο διαδεδομένα είναι το λευκό που περιέχει 40°, το λευκό που περιέχει 33°, το κίτρινο, το οποίο χρωματίζεται με κρόκο Κοζάνης και περιέχει 36°, και το πράσινο, το οποίο χρωματίζεται με χλωροφύλλη και περιέχει 30°, ή όπως αλλιώς ονομάζεται, το «γυναικείο ποτό». Όλες οι εκδόσεις έχουν σημαντική ζήτηση, αλλά οι επισκέπτες από το εξωτερικό τείνουν να προτιμούν το λευκό, κυρίως την έκδοση των 40°, ενώ οι Έλληνες το πράσινο και το λευκό. Η περισσότερη κατανάλωση γίνεται από κατοίκους του νησιού, τόσο για προσωπική χρήση όσο και ως δώρα. Το υπόλοιπο αγοράζεται από Ναξιώτες που διαμένουν εκτός Νάξου, από λοιπούς Έλληνες και, τέλος, από αλλοδαπούς. Ενδεικτικά του μεγέθους παραγωγής, ο ένας εκ των δύο παραγωγών παράγει ετησίως περίπου 10000 λίτρα, συμπεριλαμβανομένων όλων των εκδόσεων του ηδύποτου. Η κιτριά ήταν εξαιρετικά διαδεδομένη στο παρελθόν αλλά από το 1960 περίπου, η καλλιέργειά της έχει μειωθεί σημαντικά, κυρίως υπέρ της καλλιέργειας πατάτας. Σήμερα, η πλειοψηφία των καλλιεργειών βρίσκεται στις Μέλανες, στις Εγγαρές και στο Σαγκρί. Ο ένας εκ των δύο παραγωγών διαθέτει ένα φυτώριο κιτριών που αριθμεί 600 δένδρα και βρίσκεται στη διαδικασία δημιουργίας ενός επιπρόσθετου που θα περιέχει άλλα 270 δένδρα. Η πλειονότητα της παραγωγής διατίθεται στην τοπική αγορά της Νάξου, με ορισμένες ποσότητες να αποστέλλονται στην υπόλοιπη Ελλάδα, κυρίως στην Αθήνα, σε μαγαζιά με ναξιακά προϊόντα, και περιορισμένες εξαγωγές στη Γερμανία και τη Γαλλία.

6.2. Εμπόδια ανάπτυξης της παραγωγής. ― Τα πιο σημαντικά εμπόδια που διαπιστώθηκαν είναι η περιορισμένη καλλιέργεια κιτριών, η υπέρογκη φορολόγηση του προϊόντος και η άγνοια των καταναλωτών για την ύπαρξη του Κίτρου. Ενώ στο παρελθόν η καλλιέργεια του υπό εξέταση δένδρου ήταν εξαιρετικά διαδεδομένη λόγω της πώλησης τόσο στην εγχώρια αγορά όσο και στο εξωτερικό, τώρα, η οικονομική χρησιμότητα που απολαμβάνουν οι παραγωγοί από τη συγκεκριμένη καλλιέργεια έχει μειωθεί σημαντικά. Όπως χαρακτηριστικά ανέφερε ένας από τους ιδιοκτήτες των αποστακτηρίων, «Οι παραγωγοί έχουν βγάλει τις κιτριές. Παλιά έστελναν την παραγωγή στη Γερμανία, ενώ τώρα όχι και δεν τους συμφέρει η παραγωγή όταν εγώ αγοράζω το προϊόν με 5,00 € το κιλό». Κατά συνέπεια, δεν υπάρχει επαρκής πρώτη ύλη για να αναπτυχθεί η

364

Αγροτική παραγωγή Νάξου

παραγωγή. Αν αυξηθούν οι ποσότητες που αποστέλλονται στην υπόλοιπη Ελλάδα και/ή εξάγονται στο εξωτερικό, δεν θα μπορεί να καλυφθεί η ζήτηση της τοπικής αγοράς, η οποία αποτελεί τη μεγαλύτερη μερίδα καταναλωτών του ηδύποτου. Ένα επιπλέον αντικίνητρο για την εξάπλωση της καλλιέργειας της κιτριάς είναι η ίδια η φυσιολογία της. Όντας ευαίσθητο δένδρο και έχοντας ανάγκη μεγάλες ποσότητες νερού για τη διατήρησή του, σε συνδυασμό με το γεγονότος ότι απαιτούνται πέντε με έξι χρόνια πριν φτάσει σε μέγεθος στο οποίο να μπορεί να αποσβένει την αρχική επένδυση και την παντελή απουσία οποιασδήποτε υποστήριξης από το κράτος, το κόστος καλλιέργειάς του είναι αρκετά υψηλό ώστε να αποθαρρύνει τις επενδύσεις. Επιπροσθέτως, η φορολόγηση του Κίτρου έχει αυξηθεί σημαντικά κατά τη διάρκεια της τελευταίας πενταετίας. Ενώ το 2008 ο φόρος αυτός αντιστοιχούσε σε 8,50 € ανά λίτρο ηδύποτου το 2012 έχει αγγίξει τα 24,50 €. Πέραν από τη φορολογία, η τιμή πώλησης του ηδύποτου αυξάνεται σημαντικά και από τις μεταφορικές επιβαρύνσεις. Σύμφωνα με έναν από τους ιδιοκτήτες των αποστακτηρίων, τα μεταφορικά έχουν αυξηθεί κατά 3,75 φορές από το 2007. Η συνεχής αύξηση της φορολογίας και του κόστους ωθεί την τιμή του προϊόντος προς τα επάνω, προκαλώντας μείωση της ζήτησης, δεδομένου ότι δεν είναι είδος πρώτης ανάγκης. Ενώ η κατανάλωση βρισκόταν σε καλά επίπεδα μέχρι και το 2008, από το 2009 που εισήχθησαν οι πρώτες φορολογικές αυξήσεις έχει αρχίσει να συρρικνώνεται αισθητά.

6.3. Παραγωγικές δυνατότητες - προτάσεις. ― Ενώ το Κίτρον είναι προϊόν ΠΟΠ, το κράτος δεν επιδοτεί την παραγωγή του, ούτε το προωθεί είτε στο εσωτερικό είτε στο εξωτερικό. Μόνο ο δήμος Νάξου το διαφημίζει όσο πιο εκτεταμένα δύναται, στην Ελλάδα και σε χώρες εκτός των συνόρων. Ταυτόχρονα, το αποστακτήριο Βαλλινδρά λειτουργεί και σαν μουσείο προκειμένου να ενημερώνει τόσο τους επισκέπτες όσο και τον τοπικό πληθυσμό για τη διαδικασία παραγωγής και τη σημασία του Κίτρου. Επίσης, τα τοπικά νυχτερινά μαγαζιά προσφέρουν μικτά ποτά (κοκτέιλ) βασισμένα στο Κίτρον και, με αυτό τον τρόπο, οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να δοκιμάσουν το ηδύποτο. Αν γινόταν οργανωμένη προώθηση του προϊόντος σε συνδυασμό με ενημέρωση εντός και εκτός Ελλάδος, ώστε να γνωρίσουν οι καταναλωτές το ηδύποτο, είναι εξαιρετικά πιθανόν να αυξανόταν σημαντικά η ζήτηση. Το κράτος να εκμεταλλευθεί την τάση που έχουν αναπτύξει τελευταία οι εγχώριοι καταναλωτές να στρέφονται προς τα ελληνικά προϊόντα και να αναπτύξει μια εκστρατεία αναγνώρισης των υποκατάστατων του Κίτρου και αντικατάστασής τους από το τοπικό ηδύποτο (προσωπική παρατήρηση). Τα αποστακτήρια έχουν τη δυνατότητα αύξησης της παραγωγής τους ώστε να ικανοποιήσουν ενδεχόμενη αύξηση της ζήτησης· έχουν όμως έλλειψη πρώτης ύλης. Γι’ αυτό τον λόγο, είναι απαραίτητη η παροχή βοήθειας και υποστήριξης από το κράτος προς τους υπάρχοντες

365

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

και υποψήφιους καλλιεργητές κιτριάς προκειμένου να αυξηθεί η παραγωγή της πρώτης ύλης. Επιπροσθέτως, σε αυτήν την περίοδο οικονομικής ύφεσης, ο πληθυσμός έχει την τάση να αναζητά διεξόδους, με αποτέλεσμα να υπάρχει ένα έντονο κύμα αποκέντρωσης. Η καλλιέργεια της κιτριάς θα μπορούσε να αποτελέσει ένα σημαντικό κίνητρο για την επανεγκατάσταση στη Νάξο υποψηφίων καλλιεργητών καταγόμενων από το νησί, οι οποίοι ενδεχομένως κατέχουν αγροτικές εκτάσεις από τους προγόνους τους.

7. Συμπεράσματα Συνοψίζοντας, διαπιστώνουμε ότι το νησί της Νάξου είναι ιδιαίτερα παραγωγικό τόσο στον τομέα της γεωργίας όσο και σε αυτόν της κτηνοτροφίας. Ανάλογα με τη μορφολογία του εδάφους έχουν αναπτυχθεί διαφορετικές δραστηριότητες ανά περιοχή. Αυτό που παρατηρείται όμως σε όλους τους τομείς είναι η έλλειψη υποστήριξης των παραγωγών από το κράτος οδηγώντας στην συρρίκνωση του πρωτογενή τομέα. Επιπλέον, το υψηλό κόστος παραγωγής και συνεπώς η υψηλή τιμή πώλησης κάνουν τα ελληνικά προϊόντα λιγότερο ανταγωνιστικά σε σχέση με τα εισαγόμενα με αποτέλεσμα να μειώνεται η ζήτηση τους. Δεδομένου ότι ζούμε στην κοινωνία της τεχνολογίας και της παγκοσμιοποίησης, η προώθηση των προϊόντων είτε μέσω διαδικτύου είτε μέσω εκθέσεων είτε με οποιονδήποτε άλλο τρόπο κρίνεται απαραίτητη. Σε αυτό το σημείο η συμβολή της νέας γενιάς μπορεί να φανεί εξαιρετικά χρήσιμη καθώς στην πλειοψηφία τους οι νέοι είναι εξοικειωμένοι με τα κοινωνικά δίκτυα και τις νέες τεχνολογίες γενικότερα. Συνεπώς, αυτό που λείπει σήμερα από τον πρωτογενή τομέα πέρα από τον εκσυγχρονισμό του είναι η ένταξη του στην ψηφιακή κοινωνία δημιουργώντας νέες ευκαιρίες για ανάπτυξη. Τέλος, θεωρώντας τις Κυκλάδες σαν ένα ενιαίο σύνολο όπου τα νησιά αλληλοϋποστηρίζονται και αλληλοσυμπληρώνονται, η συνεργασία μεταξύ των νησιών είναι επιτακτική ανάγκη. Η σύγκλιση αυτή τους δίνει τη δυνατότητα να διεκδικήσουν και να επιτύχουν πολλά περισσότερα μαζί τόσο σε παραγωγικό όσο και σε διοικητικό επίπεδο (συνεταιρισμοί και σωματεία) δίνοντας έτσι ευκαιρίες για ανάπτυξη στην γεωργία και κτηνοτροφία.

8. Βιβλιογραφία 1. Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών (ΕΑΣ) Νάξου, 2011α. Γραβιέρα Νάξου. [online] Διαθέσιμο σε: http://easnaxos.com/index.php?option=com_content& view=article&id=56&Itemid=40. [Πρόσβαση: 26 Ιουλίου 2012.]

366

Αγροτική παραγωγή Νάξου

2. Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών (ΕΑΣ) Νάξου, 2011β. Κεφαλοτύρι Νάξου. *online+ Διαθέσιμο σε: http://easnaxos.com/index.php?option=com_content& view=article&id=57&Itemid=38. [Πρόσβαση: 26 Ιουλίου 2012.]

3. Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών (Ε.Α.Σ.) Νάξου, 2011γ. Πρώτη ύλη. [online+ Διαθέσιμο σε: http://www.easnaxos.com/index.php?option=com_ content&view=article&id=53&Itemid=69. [Πρόσβαση: 26 Ιουλίου 2012.]

4. Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών (ΕΑΣ) Πάρου, 2010. Οινοποιεία. [online] Διαθέσιμο σε: http://www.keosoe.gr/enoseiseas/paros/proionta_parou.html. [Πρόσβαση: 26 Ιουλίου 2012.]

5. Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών (ΕΑΣ) Σύρου, 2012. ΒΙΟ΢ΥΡ γαλακτοκομικά και τυροκομικά προϊόντα ΢ύρου. *online+ Διαθέσιμο σε: http://www.all4 yachting.com/index.php?option=com_mtree&task=viewlink&link_id=11170&Ite mid=&lang=en. *Πρόσβαση: 26 Ιουλίου 2012.]

6. Ελληνική Εταιρία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού (ΕΕΠΠ), 2011. «Πρότυπες Επιχειρήσεις: Ένωσης Αγροτικών Συνεταιρισμών Τήνου». Πρόγραμμα για την Αειφόρο Ανάπτυξη στο Αιγαίο. *online+. Διαθέσιμο σε: http://www.egaio. gr/praktikes_det2.php?ucid=2&aid=586. [Πρόσβαση: 26 Ιουλίου 2012.]

7. Ελληνική Εταιρία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού (ΕΕΠΠ), 2008. «Επιχειρηματίες: Νάξος: Κίτρο Νάξου Βαλληνδρά». Πρόγραμμα για την Αειφόρο Ανάπτυξη στο Αιγαίο *online+. Διαθέσιμο σε: http://www.diktioaigaiou.gr/ contents/about.php?kid=7&action=show&m1=5&lang=1/. [Πρόσβαση: 25 Ιουλίου 2012.]

8. Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 510/2006 του Συμβουλίου «Πατάτα Νάξου» (Patata Naxou). Αριθ. ΕΚ: L-PGI-0005-0708-27.06.2008.

9. Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου, 1960. ΢ίφνος, τόμος 16ος, σελίδα 1052. Αθήνα: Εκδόσεις της Εγκυκλοπαιδικής Επιθεωρήσεως «Ήλιος».

10. ΠΛΑΚΑ, Κ., 2006. Δίκτυο Αειφόρων Νησιών «Δάφνη»: Νάξος. Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και Διεπιστημονικό Ινστιτούτο Περιβαλλοντικών Ερευνών.

11. CORBETTA, P., 2003. Social Research: Theory, Methods and Techniques. Translated from Italian by B. Patrick. London: SAGE Publications Ltd. 12. Encyclopædia Britannica online (Britannica), 2012. Citron (fruit). [online]. Available at: http://www.britannica.com/EBchecked/topic/118877/citron. [Accessed: 24 July 2012.]

13. KADIFELI, V., 2009. «Citron of Naxos, a taste not to be found elsewhere». Greek Isles in the Summer [online]. Available at: http://greekisles.ulitzer.com/node/ 897314. [Αccessed: 24 July 2012.]

14. Kykladesnews, 2012. Χρυσό μετάλλιο στον ΕΑ΢ ΢αντορίνης. [online]. Διαθέσιμο σε: http://www.kykladesnews.gr/component/content/article/52-frontmainnews/ 60993-x----.html. *Πρόσβαση: 26 Ιουλίου 2012.]

367

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

15. YIN, R.K., 1994. Case Study Research: Design and Methods. 2nd ed. Thousand Oaks: SAGE Publications, Inc.

Παράρτημα 1. Σε ποια κατάσταση βρίσκεται η παραγωγή αγροτικών προϊόντων στην περιοχή; 2. Η παραγωγή διανέμεται μόνο στην τοπική αγορά ή αποστέλλεται και στην υπόλοιπη Ελλάδα και/ή στο εξωτερικό; 3. Έχετε υποστήριξη από το κράτος; 4. Ποια εμπόδια αντιμετωπίζει η διανομή και η προώθηση των προϊόντων σε άλλες αγορές; 5. Ποιές δράσεις πιστεύεται ότι θα μπορούσαν να βοηθήσουν την ανάπτυξη της τοπικής αγροτικής παραγωγής και την περαιτέρω προώθηση των τοπικών προϊόντων;

368

Ο ορυκτός πλούτος στη Νάξο ΝΙΚΟΛΑΟ΢ ΔΙΑΚΟ΢ Απόφοιτος Σμήματος Επιστήμης Τπολογιστών Πανεπιστημίου Κρήτης ΛΕΜΟΝΙΑ ΢ΑΠΟΤΝΣΖΗ Απόφοιτη Tμήματος Υυσικής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων ΕΤ΢ΣΑΘΙΑ ΥΑΚΟΤΡΕΛΗ Πτυχιούχος Σμήματος Μαθηματικών Πανεπιστημίου Κρήτης ΜΑΡΙΑ-ΠΑΝΑΓΙΩΣΑ ΥΑΚΟΤΡΕΛΗ Πτυχιούχος Σμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης

Περίληψη ΢κοπός της εργασίας μας είναι να μελετήσουμε την υπάρχουσα κατάσταση των λατομείων μαρμάρου και σμύριδας στο νησί της Νάξου. Να ανακαλύψουμε τα πλεονεκτήματα και τις αδυναμίες τους καθώς και να κάνουμε προτάσεις που θα βοηθήσουν στην περαιτέρω ανάπτυξη τους. Η έρευνα μας ξεκίνησε μέσα από το διαδίκτυο. Φρησιμοποιήσαμε πίνακες και διαγράμματα της ΕΛ΢ΣΑΣ. Εν συνεχεία διεξαγάγαμε τηλεφωνικές ημιδομημένες και μη δομημένες συνεντεύξεις με πρώην και νυν ιδιοκτήτες λατομείων καθώς και ιδιοκτήτες επιχειρήσεων κατεργασίας μαρμάρου. Λέξεις κλειδιά: νήσος Νάξος, σμύριδα, μάρμαρο, ορυκτός πλούτος, Κυκλάδες.

Abstract This paper focuses on examining the current situation of marble and emery mines located in Naxos island, in Cyclades complex. This paper examines the strengths and weaknesses of these mining establishments, through interviews with local actors, concluding in main policy implications and proposals regarding in taking advantage of these important natural resources of marble and emery.

Key words: Naxos island, marble and emery mining, Cyclades.

369

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

1. Εισαγωγή Οι Κυκλάδες είναι ένα σύμπλεγμα νησιών στο Κεντρικό Αιγαίο, αποτελούν συνέχεια της νοτιοανατολικής ΢τερεάς Ελλάδας και τμήμα της αρχαίας Αιγηίδας η οποία βυθίστηκε πριν από εκατομμύρια χρόνια αφήνοντας στο Αιγαίο πέλαγος τις κορυφές που έμειναν πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Βρίσκονται σε θαλάσσια έκταση 8.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων και αποτελούν μια γεωγραφική, πολιτισμική και διοικητική ενότητα. Είναι 2.292 νησιά (μικρά και μεγάλα, βραχονησίδες και βράχοι) από τα οποία κατοικούνται μόνο τα 24. Οι δυτικές Κυκλάδες αποτελούν συνέχεια της Αττικής, οι ανατολικές Κυκλάδες αποτελούν συνέχεια της Εύβοιας και οι κεντρικές Κυκλάδες περιλαμβάνουν τα νησιά ΢ύρο, Πάρο μέχρι και την Ανάφη. Σα νησιά χωρίζονται από θαλάσσια στενά, άλλα μικρά και άλλα μεγάλα. Η συνολική έκτασή τους είναι 2.572 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Σα 20 μεγαλύτερα έχουν μήκος ακτών 1.700 χιλιόμετρα, δηλαδή πάνω από το 11% των ακρών της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας. Σο νησιωτικό σύμπλεγμα των Κυκλάδων έχει ενδιαφέρουσα γεωλογική ιστορία, ιδιαίτερη γεωμορφολογία και παρουσιάζει ποικιλόμορφο φυσικό περιβάλλον. Η μορφολογία όλων των νησιών είναι εντυπωσιακή, αλλά κάθε νησί έχει το δικό του ανάγλυφο με ιδιαίτερους γεωλογικούς σχηματισμούς, κρατήρες και κατάλοιπα των ηφαιστείων και ακτές αλλού με βράχους που υψώνονται κάθετα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και αλλού σχηματίζονται κόλποι με θαυμάσιες παραλίες. Σο έδαφος των Κυκλάδων είναι ξερό, πετρώδες και χωρίς δέντρα. Αυτό δεν οφείλεται μόνο στη γεωλογική του προέλευση αλλά στο γεγονός ότι τόσες χιλιετίες που κατοικούνται τα νησιά έχει γίνει μεγάλη εκμετάλλευση των εδαφών, οι πολεμικές συγκρούσεις και επιδρομές για παράδειγμα πειρατικές έχουν οδηγήσει σε αποψίλωση του εδάφους και αυτή σε διάβρωση με αποτέλεσμα τη μετατροπή μικρών νησιών σε ξερά και άγονα. Και ενώ το έδαφος φαινομενικά είναι φτωχό στην πραγματικότητα έχει πολλές δυνατότητες και είναι πλούσιο σε μεταλλικά άλατα. Αυτό που είναι απαραίτητο αλλά δυστυχώς λιγοστό στις Κυκλάδες είναι το νερό. ΢ε όποιο σημείο το έδαφος ποτίζεται γίνεται πολύ γόνιμο και αποδίδει σε προϊόντα υψηλής ποιότητας εξαιτίας του καλού κλίματος. Οι Κυκλαδίτες δείχνουν επιμονή και εργατικότητα και αξιοποιούν το έδαφος σε κοιλάδες ή πεδιάδες, όπου υπάρχουν. Γεωργοί υπάρχουν σε όλα τα κατοικημένα νησιά εκτός από τα πολύ άγονα. Μεγάλη παράδοση έχει η κτηνοτροφία και τα κυκλαδίτικα κτηνοτροφικά προϊόντα (τυρί και κρέας), που είναι εξαιρετικής ποιότητας. ΢ημαντική ανάπτυξη έχει και η αλιεία. Ο ορυκτός πλούτος των Κυκλάδων είναι γνωστός από την αρχαιότητα αφού τα νησιά είναι πλούσια σε ορυκτά. Η αξιοποίηση του συνέβαλε στην ανάπτυξη και την εξέλιξη των νησιών από τα πανάρχαια χρόνια. Πολλά πετρώματα από τα Κυκλαδονήσια είναι γνωστά στις αγορές σαν υλικά οικοδομής ή διακόσμη-

370

Ο ορυκτός πλούτος στη Νάξο

σης. Σο εμπόριο του οψιδιανού της Μήλου είναι γνωστό από την νεολιθική εποχή και η εξόρυξή του τοποθετείται στο 7.000 π.Φ. Επίσης στο νησί υπάρχουν άχρηστα κατάλοιπα από την επεξεργασία του οψιδιανού που σηματοδοτούν τα μέρη όπου οι άνθρωποι της νεολιθικής εποχής έφτιαχναν εργαζόμενη ομαδικά τα λίθινα εργαλεία τους. Σο εμπόριο του Παριανού και Σηνιακού μαρμάρου ακμάζει στην κλασική εποχή και από την πρώιμη εποχή του χαλκού οι Κυκλαδίτες εκμεταλλεύονταν τον χαλκό, τον άργυρο και τον μόλυβδο. Επιπλέον ορυχεία σμύριδας στήριξαν τα χωριά της ορεινής Νάξου ως τη δεκαετία του 1950. Σο ζήτημα αυτό θα το αναλύσουμε στη συνέχεια1.

2. ΢μύριδα Γενικά χαρακτηριστικά Η σμύριδα ή σμυρίδα, το κοινώς λεγόμενο σμυρίγλι είναι πέτρωμα που αποτελείται κυρίως από κορούνδιο με ανάμειξη μαγνητίτη και προϊόντων της χημικής αποσάθρωσής του (μαγνητίτη). Επίσης μπορεί να περιέχει χαλαζία, σιδηροπυρίτη, μοσχοβίτη, τουρμαλίνη, κ.ά. Σο χρώμα της σμύριδας είναι κυανόμαυρο ή ορισμένες φορές κατάμαυρο με πολύ μεγάλη σκληρότητα που πλησιάζει το 9 στην κλίμακα Mohs (λόγω του κορουνδίου που περιέχει). Σο συναντάμε σε κρυσταλλοσχιστώδεις περιοχές συνήθως σε μορφή κοίτης (λεκάνης), φωλεάς ή και φλέβας. Σα κοιτάσματά της εντοπίζονται κυρίως μέσα σε στρώματα μαρμάρου και δολομίτη. Από την αρχαιότητα ήταν γνωστές οι ιδιότητες του πετρώματος και χρησιμοποιούνταν ως λειαντικό και στιλβωτικό μέσο. Η εμπορική αξία της σμύριδας εξαρτάται από την ομοιογένεια της μάζας της και κυρίως από την περιεκτικότητα της σε κορούνδιο με πρώτη ύλη αυτό, που κυκλοφορεί στο εμπόριο σε μορφή σκόνης και με αυτή κατασκευάζονται σμυριδόπανα, σμυριδοτροχοί και σμυριδοακόνες 2. Επίσης, η σμύριδα χρησιμοποιείται σε εφαρμογές βιομηχανικών δαπέδων, μυλόπετρων, τοιχώματα και πόρτες χρηματοκιβωτίων, λειαντικά και κοπτικά υλικά. Φρησιμοποιείται ακόμα σε πλάκες πεζοδρομίων και σε σταμπωτά βιομηχανικά δάπεδα3. ΢την Ελλάδα κοιτάσματα σμύριδας έχουν βρεθεί κυρίως στις Κυκλάδες. Σα πλουσιότερα και τα καλύτερα από μορφή ποιότητας βρίσκονται στη βορειοανατολική πλευρά της Νάξου από όπου και εξορύσσεται και εξάγεται η γνωστή σμύριδα Νάξου. Σα σμυριδορυχεία της Νάξου βρίσκονται ανατολικά της Κορώνου όπου διακρίνονται οι εγκαταστάσεις των τριών εισόδων τους και η εναέρια εγκατάσταση μεταφοράς4. www.greekvoyager.com/cycladesgr/pg01.html http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CE%BC%CF%8D%CF%81%CE%B9%CE%B4%CE%B1 3 http://www.corundum.gr/homegr.html 4 http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CE%BC%CF%8D%CF%81%CE%B9%CE%B4%CE%B1 1 2

371

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Ιστορία Οι πιο παλιές αναφορές που αναφέρονται στο εμπόριο της σμύριδας της Νάξου είναι για την περίοδο 1625 έως 1700. Σο δικαίωμα της εκμετάλλευσής της το είχαν οι φεουδάρχες αφού ήταν οι απόλυτοι κύριοι των ορυκτών που εξορύσσονταν. Ο Ζερλέντης μάς αναφέρει ότι από το 1699 η σμύριδα εξορύσσονταν για τους φράγκους τιμαριούχους Κορονέλλο και Γριμάλδι. Σο 1721, όταν καταργήθηκαν τα δικαιώματα των φεουδαρχών το δικαίωμα της εκμετάλλευσης της σμύριδας παραχωρήθηκε στις κοινότητες, οι οποίες νοίκιαζαν σε εμπόρους το δικαίωμα της συλλογής και της πώλησής της. Σο 1824 η προσωρινή διοίκηση της Ελλάδος πήρε υπό την κατοχή της τα κοιτάσματα της σμύριδας και ενοικίαζε εκείνη το δικαίωμα της εκμετάλλευσής τους επειδή είχε ανάγκη από χρήματα και επειδή θεωρούσε ότι ήταν σημαντικά τα έσοδα από τη σμύριδα. Σο 1826 ο Δωρόθεος Σζιώτης, ηγούμενος της μονής Υανερωμένης, πρότεινε να δημιουργηθεί και να λειτουργήσει σχολείο στην ορεινή Νάξο με τα έσοδα που θα προέκυπταν από το σμυρίγλι. Η πρότασή του δεν έγινε δεκτή. ΢το νέο ελληνικό κράτος που δημιουργείται η σμύριδα με νόμους που ξεκινούν από το 1852 εξορύσσεται και διατίθεται αποκλειστικά για λογαριασμό του δημοσίου μέσω του ελληνικού μονοπωλίου. Οι κάτοικοι των σμυριδοχωριών έχουν το αποκλειστικό δικαίωμα να μαζεύουν ή να εξορύσσουν τη σμύριδα για λογαριασμό του δημοσίου με αντίτιμο χρηματικό ποσό που θα τους καταβάλλεται και το οποίο θα προσδιορίζεται από την ποσότητα της σμύριδας που θα παραδίδουν. Όταν εξαντλήθηκαν τα επιφανειακά κοιτάσματα οι σμυριδεργάτες άρχισαν να ανοίγουν στοές βάθους 50-250 μέτρων ψάχνοντας να βρουν «φλέα» (φλέβα) με σμυρίγλι. Μέσα στις στοές έστρωναν σιδηρόδρομο για τη μετακίνηση των βαγονέτων που μετέφεραν το σμυρίγλι έξω από τα ορυχεία. Σο 1877 σύμφωνα με τον κανονισμό της σμύριδας δίνονταν πληροφορίες για τον τρόπο εξόρυξής της και για τους κινδύνους που ενέχουν οι εργασίες αυτές. Σο 1898 τα καθαρά έσοδα από το εμπόριο της σμύριδας χρησιμοποιήθηκαν ως εγγύηση για τους δανειστές της χώρας. Κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, το σμυρίγλι ήταν απαραίτητο για τις πολεμικές βιομηχανίες των συμμάχων και όσοι δούλευαν στα σμυριδορυχεία απαλλάχτηκαν από τον στρατό. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα έσοδα από το σμυρίγλι να αυξηθούν πολύ. Επίσης, τα πλοία που έρχονταν να πάρουν το ορυκτό έφερναν και τρόφιμα στους εργάτες. Κατά τη δεκαετία του 1920 οι ετήσιες εξαγωγές της κυμάνθηκαν μεταξύ των 10.000 και των 22.000 τόνων. Επίσης, κατά την δεκαετία του 1930 οι πωλήσεις ήταν ικανοποιητικές, η τιμή της όμως ήταν μόνο το 60% της τιμής που είχε το 1923. Η ζήτησή της συνέχιζε να μειώνεται και το 1940 η παραγωγή μηδενίστηκε. Μετά τον πόλεμο η παραγωγή και η τιμή συνεχίζουν την πτωτική τους πορεία 5. Ένας από τους λόγους είναι ότι οι ελληνικές κυβερνήσεις μετά την απελευθέ5

www.eyploia.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=308:2010-12-22-01-47-27&catid=78

372

Ο ορυκτός πλούτος στη Νάξο

ρωση προσκολλημένες σε μια μονόπλευρη εξωτερική πολιτική δεν έκαναν τίποτα για να βρουν καινούριες αγορές και κυρίως δεν στράφηκαν προς τις ανατολικές αγορές. ΢ε αντίθεση η Σουρκία κατάφερε να πολλαπλασιάσει τις εξαγωγές της παρά την κατώτερη ποιότητα σμύριδας που είχε γιατί εξήγαγε και εξάγει και μέχρι σήμερα το προϊόν αυτό στις χώρες αυτές. Σο 1925 για να μεταφέρεται η σμύριδα στο λιμάνι της Μουτσούνας κατασκευάστηκε ο εναέριος, ένα είδος τελεφερίκ. Ο εναέριος αυτός στοίχησε 12 εκατομμύρια δραχμές και το 1946-1947 δόθηκαν 3 εκατομμύρια επιπλέον για την επισκευή του6. ΢κοπός αυτού του μεγάλου έργου ήταν η μείωση του κόστους της μεταφοράς του σμυριγλιού στα πλοία. Περιλαμβάνει 5 σταθμούς φόρτωσης, 72 πυλώνες από χάλυβα ύψους 50 μέτρων, κεκλιμένα επίπεδα και μηχανοστάσια. Εξαγωγές Από τη Νάξο

6

Έτος

Μετρικοί Σόνοι

Αξία (δολάρια)

Σιμή / τόνος

1897

3.125

65.683

$ 21,02

1898

4.500

93.166

$ 20,70

1899

5.139

106.181

$ 20,66

1900

6.023

124.503

$ 20,67

1901

6.080

125.582

$ 20,65

1902

4.315

88.841

$ 20,59

1903

5.813

120.348

$ 20,70

1904

6.353

131.531

$ 20,70

1905

6.395

132.090

$ 20,66

1906

8.030

166.251

$ 20,70

1907

10.982

221.154

$ 20,14

1908

7.471

164.520

$ 22,02

1909

8.193

164.762

$ 20,11

1910

12.939

255.053

$ 19,71

1911

9.845

202.119

$ 20,53

1912

8.268

157.422

$ 19,04

http://koronida.blogspot.gr/2012/03/1956.html

373

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Ξεκινάει από τη θέση Πηγή (περιοχή Κορώνου), έχει 2 σταθμούς στις Πεζούλες και στη ΢τραβολαγγάδα, περνάει το βουνό Αμμόμαξη (θέση Αλωνίστρες), περνάει από 2 ακόμα σταθμούς και φτάνει στον όρμο της Μουτσούνας. Σο συνολικό μήκος του εναέριου είναι περίπου 15 χιλιόμετρα. Μπορούσαν να μεταφερθούν 15 τόνοι σμύριδας την ώρα και μετακινούνταν 220 βαγονέτα. Από το 1982 ο εναέριος δεν λειτουργεί και το σμυρίγλι μεταφέρεται στη Μουτσούνα με φορτηγά αυτοκίνητα. Σο 1989 ο εναέριος κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο. Σο 2000 εγκρίθηκε πρόγραμμα περιηγητικής αξιοποίησης των ορυχείων σύμφωνα με μελέτη του ΕΜΠ. Ο εναέριος λειτουργεί σήμερα μόνο για λόγους επίδειξης ενώ σε περιοχές όπως ΢τραβολαγγάδα δημιουργείται υπαίθριο μουσείο, Πεζούλες και ΢αραντάρα γίνεται ξενάγηση στα ορυχεία, στο Ληώνα ξανακατασκευάζονται χώροι που χρησιμοποιούσαν σμυριδεργάτες και στη Μουτσούνα συντηρούνται τα μηχανοστάσια και οι αποθήκες 7. Ο πίνακας (της Charles 1913) που ακολουθεί παρέχει κάποια στοιχεία σχετικά με την παραγωγή σμύριδας στην Νάξο στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχές του 20ού. Τι ισχύει σήμερα ΢ήμερα η τιμή της σμύριδας είναι πολύ χαμηλή και η εκμετάλλευσή της ουσιαστικά έχει σταματήσει αφού εκτοπίστηκε από τη διεθνή αγορά, κυρίως από την τεχνητή σμύριδα (τεχνητό κορούνδιο, που παρασκευάζεται με τη μέθοδο Βερνέιγ [Verneuil process]). Λίγοι άνθρωποι πουλούν μικρές ποσότητες και το κάνουν για να διατηρήσουν την ασφάλισή τους στο ΙΚΑ, που ισχύει (η ασφάλιση των σμυριδεργατών) από το 1952. Όταν παρέδιδαν 2 στατήρες σμυρίγλι τους αναγνωριζόταν ένα ημερομίσθιο ασφαλισμένης εργασίας. Έχουν μείνει πολύ μεγάλα αποθέματα σμύριδας που εκτιμώνται γύρω στους 1.000.000 τόνους8. Δυστυχώς το θέμα της σμύριδας ήταν και είναι μια πονεμένη ιστορία που μπορούμε να το δούμε μέσα από ένα παράδειγμα. Σο 1936 βρέθηκαν στην Κόρωνο για να διεξαγάγουν γεωτρήσεις και έρευνες σχετικά με τα αποθέματα της σμύριδας γερμανοί επιστήμονες οι οποίοι είχαν πληροφορηθεί ότι η ποιότητα της σμύριδας της Νάξου ήταν πολύ ανώτερη από εκείνη της σμύριδας της Σουρκίας και των ΗΠΑ. Σην ίδια περίοδο ο ΢ταύρος Κατράκης ― μηχανικός μεταλλίων ― έρχεται στην Κόρωνο και διεξάγει παράλληλες έρευνες. Σο αποτέλεσμα και των δυο ερευνών ήταν πως τα αποθέματα της ναξιακής σμύριδας στο βουνό Αμμόμαξη ανέρχονται σε πολλά εκατομμύρια τόνους ικανά να τροφοδοτήσουν την αγορά για εκατοντάδες χρόνια. Όταν όμως οι Άγγλοι μαθαίνουν για τις έρευνες των Γερμανών πείθουν την κυβέρνηση Μεταξά να μην πουλήσει σμύριδα στη Γερμανία. Έτσι αναγκάζονται οι Γερμανοί να ανακαλύ-

7 8

www.eyploia.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=308:2010-12-22-01-47-27&catid=78 www.eyploia.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=308:2010-12-22-01-47-27&catid=78

374

Ο ορυκτός πλούτος στη Νάξο

ψουν το τεχνητό κορούνδιο. Μετά από αυτό η ιστορία της σμύριδας παίρνει την κατιούσα την οποία με κάθε τρόπο βοήθησαν οι πολιτικοί και οι ελληνικές κυβερνήσεις. Δικαιολογημένα λοιπόν, ο Ανδρέας Βγενόπουλος ― καθηγητής του Πολυτεχνείου του Αμβούργου ― αναφέρει ότι το αργό κράτος μας, η ανυπαρξία της επιστημονικής κοινότητας στην πράξη και οι υπάλληλοι των αρμόδιων υπουργείων κατά περίεργο τρόπο προσπαθούν να σταματήσουν την εξόρυξη σμύριδας γιατί τάχα είναι ένας ζημιογόνος κωδικός για το προϋπολογισμό του ελληνικού κράτους. «Σι πραγματικά συμβαίνει; Μήπως κάποιοι εκεί έξω προς Ευρώπη μεριά και όχι μόνο ξέρουν τι κρύβουν τα βουνά μας και προσπαθούν να εξευτελίσουν την τιμή τους και μια μέρα να εμφανιστούν σαν σωτήρες και να πάρουν αυτό που για εμάς είναι ζημιογόνο να μας σώσουν κιόλας;» Με την ευκαιρία ο ίδιος επιστήμονας ανέφερε πως αν ποτέ βρείτε σμυρίγλι με πολλούς κρυστάλλους και να γυαλίζει, μην το πετάξετε γιατί μάλλον θα σας σώσει οικονομικά. Εντυπωσιακό είναι γιατί το ελληνικό κράτος αντί να προσπαθεί να πουλήσει σμύριδα προσπαθεί να το σταματήσει ενώ η αγορά το ζητάει. Για να μειώσει το κόστος του σμυριγλιού; Θα θέλαμε να ξέρουμε ποιος είναι αυτός ο μεγάλος επιστήμονας που σκέφτηκε αυτό και που σίγουρα δεν ξέρει από οικονομικά9. Οφέλη που προκύπτουν από την εξόρυξη σμύριδας Σο οικονομικά οφέλη για τη Νάξο είναι εμφανή αφού τα φορτηγά και τα μηχανήματα δουλεύουν συνεχώς (σε όλη την περίοδο εξόρυξης και πώλησης σμύριδας). Σα φορτηγά και τα μηχανήματα δουλεύουν συνεχώς, τα ξενοδοχεία δέχονται εκπροσώπους της εταιρίας που τα πλοία της φορτώνουν σμύριδα στο λιμάνι της Νάξου, το λιμενικό ταμείο της Νάξου έχει έσοδα από τη φόρτωση των πλοίων, οι λιμενεργάτες που καθαρίζουν το λιμάνι και φροντίζουν να μην ενοχλούνται οι επιβάτες από την φόρτωση πληρώνονται και αυτοί. Ακόμη το 1916 ιδρύθηκε ο ΢ύνδεσμος σμυριδορυκτών Λυώνα ο οποίος προσφέρει ακόμα και σήμερα τις υπηρεσίες του στους σμυριδεργάτες των χωριών Κόρωνος, ΢καδό, Κεραμωτή και Μέση. Ήταν το πρώτο οργανωμένο σωματείο στη Νάξο και κατάφερε να δημιουργήσει το 1920 το πρώτο ταμείο ασφάλισης των εργαζομένων του, κάτι που στην υπόλοιπη Ελλάδα δεν υπήρχε. Επομένως εισάγεται για πρώτη φορά ο όρος κοινωνική ασφάλιση10.

9

smiridanaxos.blogspot.gr, ΢ύνδεσμος σμυριορυκτών Λυώνα Νάξου smiridanaxos.blogspot.gr, ΢ύνδεσμος σμυριορυκτών Λυώνα Νάξου

10

375

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

3. Μάρμαρο Στατιστικά Στοιχεία. ― ΢ύμφωνα με τα προσωρινά στοιχεία της ΕΛ΢ΣΑΣ, το 2011 οι εξαγωγές μαρμάρων και άλλων προϊόντων από φυσικούς λίθους ανήλθαν σε 830.800 τόνους, αξίας 205,30 εκατομμύρια €, έναντι 753.800 τόνων, αξίας 155,85 εκατομμύρια € το 2010. Η ποσοτική σύνθεση των εξαγωγών, όπως προκύπτει από τον σχετικό πίνακα, ήταν η εξής: 73,90% Προϊόντα Μαρμάρου και ειδικότερα: 53,30% Μάρμαρα σε όγκους, 4,60% Μάρμαρα σε πλάκες τελάρου, 16,00% Μάρμαρα σε μορφή κατεργασμένων προϊόντων 2,40% Προϊόντα Γρανίτη 23,70% Λοιπά προϊόντα από λίθους (σχιστόπλακες, κυβόλιθοι, ψηφίδες, άλλες πέτρες). Αντίστοιχα, η σύνθεση της αξίας των εξαγωγών με βάση τις παραπάνω κύριες ομάδες προϊόντων, ήταν: 40,40% Μάρμαρα σε όγκους, 4,80% Μάρμαρα σε πλάκες τελάρου, 47,90% Μάρμαρα σε μορφή κατεργασμένων προϊόντων, 2,60% Προϊόντα Γρανίτη, 4,30% Λοιπά προϊόντα από φυσικούς λίθους. Εξαγωγές

376

Ο ορυκτός πλούτος στη Νάξο

Εξέλιξη των ελληνικών εξαγωγών μαρμάρου (1991-2011)

BAΡΟ΢ (Σόνοι)

ΑΞΙΑ .000 (€)

BAΡΟ΢ (Σόνοι)

ΑΞΙΑ .000 (€)

1991

206.770

57.872

28.778

4.615

24.325

6.566

153.667

46.691

1992

241.001

73.974

23.665

4.151

34.341

8.745

182.995

61.078

1993

267.046

87.172

30.871

4.829

38.270

11.706

197.905

70.636

1994

260.836

85.409

27.056

4.806

33.349

11.488

200.431

69.115

1995

254.004

82.960

22.527

4.322

44.914

12.574

186.563

66.064

1996

279.381

88.986

25.793

3.742

31.986

10.325

221.602

74.919

1997

307.890

106.942

33.689

5.330

63.686

12.346

210.515

89.266

1998

268.025

101.858

39.012

5.522

44.265

13.677

184.748

82.660

1999

258.091

86.258

57.298

7.633

45.029

12.491

155.764

66.134

2000

357.249

111.349

126.097

14.437

77.303

23.314

153.849

73.598

2001

382.942

125.115

119.888

14.273

89.823

20.292

173.231

90.549

2002

377.840

107.213

177.460

17.491

63.889

17.834

136.491

71.888

2003

419.595

104.795

227.886

24.312

60.477

17.503

131.232

62.979

2004

387.328

107.453

203.166

21.095

52.518

16.713

131.643

69.645

2005

363.270

105.886

198.560

20.847

47.852

15.521

116.858

70.519

2006

417.191

124.190

248.801

27.857

48.829

15.097

119.562

81.235

2007

373.991

120.154

218.938

30.498

41.377

15.781

113.675

73.875

2008

383.562

123.990

221.715

30.220

39.477

14.054

122.370

79.716

2009

365.065

140.627

225.966

31.263

25.315

9.388

113.784

99.976

2010

753.795

155.852

383.516

56.851

47.180

10.636

323.099

88.365

2011

830.803

205.312

454.683

84.642

45.807

11.261

330.313

109.409

ΕΣΟ΢

ΑΞΙΑ .000 (€)

ΚΑΣΕΡΓΑ΢ΜΕΝΑ

BAΡΟ΢ (Σόνοι)

ΠΛΑΚΕ΢

ΑΞΙΑ .000 (€)

ΟΓΚΟΙ

BAΡΟ΢ (Σόνοι)

΢ΤΝΟΛΟ

Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων ΕΣΥΕ

377

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Οι 10 χώρες - μεγαλύτερες αγορές με βάση την αξία εξαγωγών το 2011 ΦΩΡΑ

ΚΩΔ

2011

2010

Βάρος (Κg)

Αξία (€)

Βάρος (Κg)

Αξία (€)

75.790.164

300.007.060

45.592.316

9.432.891

10.854.378

ΚΙΝΑ

720

377.375.456

΢ΑΟΤΔΙΚΗ ΑΡΑΒΙΑ

632

16.680.566

΢ΙΝΓΚΑΠΟΤΡΗ

706

15.914.826

10.076.704

18.489.202

11.404.117

ΒΡΑΖΙΛΙΑ

508

14.140.544

8.038.772

13.158.757

6.511.861

ΟΤΖΜΠΕΚΙ΢ΣΑΝ

081

1.861.615

6.781.364

0

0

Η.Π.Α.

400

5.501.761

6.619.725

4.835.284

6.245.048

ΙΣΑΛΙΑ

005

20.372.848

6.346.324

18.069.806

6.005.245

ΕΝ. ΑΡΑΒ. ΕΜΙΡΑΣΑ

647

7.107.033

6.260.299

7.503.050

7.683.196

ΚΤΠΡΟ΢

600

13.325.763

5.591.249

19.733.963

7.059.914

ΙΝΔΙΑ

664

7.895.998

5.163.241

8.925.641

4.120.300

΢ΤΝΟΛΟ ΛΟΙΠΕ΢ ΦΩΡΕ΢ ΓΕΝΙΚΟ ΢ΤΝΟΛΟ

24.508.256

480.176.410 155.176.098 400.155.654 105.476.375 350.626.183

50.135.644

353.639.775

50.375.726

830.802.593 205.311.742 753.795.429 155.852.101

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ. Από τα στοιχεία που έχουμε παρατηρούμε ότι οι εξαγωγές μαρμάρων αυξάνονται συνεχώς τα τελευταία χρόνια. Επίσης διαπιστώνουμε ότι οι περισσότερες εξαγωγές αφορούν κυρίως ογκομάρμαρο δηλαδή μη κατεργασμένο μάρμαρο όπως αυτό εξορύσσεται από τα λατομεία. Σαυτόχρονα οι εισαγωγές μαρμάρων μειώνονται από το 2008 και μετά. Αυτό είναι αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης και της μείωσης της ζήτησης στον οικοδομικό τομέα. ΢τον παρακάτω πίνακα φαίνεται ποιες είναι οι κυριότερες χώρες που εισάγουν ελληνικό μάρμαρο.

378

Ο ορυκτός πλούτος στη Νάξο

Εισαγωγές Οι 10 χώρες - μεγαλύτεροι προμηθευτές με βάση την αξία εισαγωγών το 2011 ΦΩΡΑ

ΚΩΔ

2011

2010

Βάρος (Κg)

Αξία (€)

Βάρος (Κg)

Αξία (€)

FYROM*

096

45.569.701

11.619.491

48.508.296

10.822.832

ΣΟΤΡΚΙΑ

052

54.955.669

5.802.772

65.155.253

8.610.371

ΚΙΝΑ

720

16.500.315

4.196.600

30.671.341

9.141.957

ΑΛΒΑΝΙΑ

070

51.095.078

2.519.521

76.198.670

3.778.859

ΙΝΔΙΑ

664

5.867.035

2.282.523

8.937.681

3.764.390

ΒΟΤΛΓΑΡΙΑ

068

15.857.664

1.903.634

22.660.647

2.715.064

΢ΤΡΙΑ

608

8.969.161

1.342.610

14.177.336

1.803.003

ΙΣΑΛΙΑ

005

1.901.353

1.044.911

3.765.332

3.906.248

ΜΑΡΟΚΟΝ

204

6.899.230

863.120

12.489.650

1.717.053

ΑΙΓΤΠΣΟ΢

220

4.411.925

686.556

9.545.953

1.062.586

΢ΤΝΟΛΟ

212.027.131

32.261.738

292.110.159

47.322.363

ΛΟΙΠΕ΢ ΦΩΡΕ΢

8.236.383

3.768.183

40.613.105

7.431.663

ΓΕΝΙΚΟ ΢ΤΝΟΛΟ

220.263.514

36.029.921

332.723.264

54.754.026

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ. Από τα στοιχεία της ΕΛ΢ΣΑΣ φαίνεται ότι η Κίνα είναι η χώρα που κάνει τις μεγαλύτερες εισαγωγές ελληνικού μαρμάρου με μεγάλη διαφορά από τη δεύτερη χώρα. Αυτό μοιάζει παράδοξο μια και η Κίνα είναι η μεγαλύτερη μαρμαροπαραγωγός χώρα στον κόσμο. Η εξήγηση στην οποία καταλήξαμε μετά από πληροφορίες που συγκεντρώσαμε είναι ότι η Κίνα εισάγει ελληνικό μάρμαρο μόνο σε μορφή ογκομάρμαρου με σκοπό την κατεργασία του και τη μεταπώληση με τη μορφή προϊόντων μαρμάρου υψηλής προστιθέμενης αξίας λόγο

379

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

του χαμηλού εργατικού κόστους καθώς και των τεράστιων επενδύσεων που έχουν γίνει σε σύγχρονα μηχανήματα στις εκεί επιχειρήσεις. Η Ελλάδα όπως φαίνεται από τα στοιχεία, εισάγει κυρίως χαμηλής ποιότητας μάρμαρο με σκοπό να ικανοποιήσει της ανάγκες της εγχώριας ζήτησης. Εικόνα της Νάξου Η Νάξος διαθέτει 5 λατομεία μαρμάρου στην περιοχή Κυνίδαρου. Επίσης υπάρχουν 4 επιχειρήσεις κατεργασίας μαρμάρου σε διάφορες περιοχές του νησιού. Κατά μέσο όρο απασχολούν μόνιμα 6 με 7 άτομα. ΢ε περιόδους βέβαια αυξημένης ζήτησης το προσωπικό αυξάνεται. ΢το νησί παράγονται 2 σπάνεις ποικιλίες μαρμάρων με μεγάλη ζήτηση στις αγορές. Οι ποικιλίες αυτές είναι το λαμπρό λευκό και το ημίλευκο κρυσταλλικό μάρμαρο γνωστά από την αρχαιότητα. Σο μάρμαρο αυτό χρησιμοποιείται όχι μόνο στη δόμηση κτιρίων αλλά και στη δημιουργία έργων τέχνης. Σο νησί της Νάξου στην ουσία είναι ένα τεράστιο ανεκμετάλλευτο ορυχείο μαρμάρου. Οι λόγοι για τους οποίους δεν υπάρχει πλήρης εκμετάλλευση των κοιτασμάτων είναι οι περιορισμοί που επιβάλλουν το δασαρχείο και η αρχαιολογική υπηρεσία. Επίσης οι διαδικασίες αδειοδότησης δίδονται μέσα από αδιαφανής χρονοβόρες και εξαντλητικές διαδικασίες. Μετά από αναζήτηση πληροφοριών μέσα από συνεντεύξεις διαπιστώσαμε ότι ενώ ο τομέας της εξόρυξης δουλεύει και παράγει πρώτη ύλη αυτός της κατεργασίας βρίσκεται σε κρίση. Οι λόγοι για αυτό προκύπτουν από την ανάλυση των στοιχείων της ΕΛ΢ΣΑΣ. Η Κίνα εισάγει τεράστιες ποσότητες ελληνικού μαρμάρου προς κατεργασία με αποτέλεσμα τα ελληνικά λατομεία να ανθούν αλλά οι ελληνικές μεταποιητικές βιομηχανίες να μαραζώνουν. Αποτελέσματα Επιπτώσεις Σα εξαγωγικά μεγέθη του κλάδου μαρμάρου, μπορούν να χαρακτηριστούν ως ιδιαίτερα ικανοποιητικά, αν ληφθούν υπόψη: • η διεθνής χρηματοπιστωτική κρίση και οι επιπτώσεις της το 2011 στην πραγματική οικονομία των περισσοτέρων χωρών του δυτικού κόσμου που οδήγησαν σε μείωση της ζήτησης, • η υπερπροσφορά υλικών και ο μεγάλος διεθνής ανταγωνισμός από χώρες με χαμηλό κόστος εργασίας (Κίνα, Ινδία, Σουρκία, Βραζιλία, κ.α.).

• Όσον αφορά τις τοπικές κοινωνίες σύμφωνα με την ΕΛ΢ΣΑΣ το 3,6% του πληθυσμού του νησιού ασχολείται με μεταλλευτικές δραστηριότητες. Οι επιπτώσεις εκτός από την καταστροφή του τοπίου φαίνεται να είναι αμελητέες και πιο συγκεκριμένα.

• Η καταστροφή του φυσικού τοπίου του νησιού από τις κάθετες εξορύξεις είναι ένα μείζον ζήτημα ιδιαιτέρως δε στην περίπτωση της Νάξου η οποία έχει αναπτυχθεί τουριστικά τα τελευταία χρόνια.

380

Ο ορυκτός πλούτος στη Νάξο

•

• • • •

Δεν φαίνεται να υπάρχουν ιδιαίτερες επιπτώσεις στον υδροφόρο ορίζοντα του νησιού. Η απόθεση όμως των χωμάτων της εξόρυξης δεν γίνεται με περιβαλλοντικά φιλικό τρόπο. Η χρήση εκρηκτικών στις εξορύξεις δεν επιτρέπεται κάτι που κρίνουμε θετικά. Σα θραύσματα μαρμάρου γίνονται μαρμαρόσκονη και δεν απορρίπτονται στις πλαγιές των βουνών. Οι τοπικές κοινωνίες δεν αντιδρούν στην εγκατάσταση λατομείων στην περιοχή τους. Όσον αφορά την Νάξο τα λατομεία βρίσκονται τουλάχιστον 10 χιλιόμετρα μακριά από κατοικημένες περιοχές.

Προτάσεις • Η υπόγεια εκμετάλλευση του μαρμάρου προστατεύει απόλυτα το τοπίο και το περιβάλλον και δημιουργεί ασφαλείς υπόγειους χώρους για διάφορες χρήσεις.

• Να αλλάξει το θεσμικό πλαίσιο αδειοδότησης των λατομείων με έμφαση στην ελάττωση της γραφειοκρατίας.

• Να στηρίξει ο αναπτυξιακός νόμος τις επενδύσεις σε νέο εξοπλισμό και εξειδικευμένα μηχανήματα. Προοπτικές • Οι προοπτικές, για τις ελληνικές εξαγωγές μαρμάρου θα ήταν καλύτερες, αν οι ελληνικές επιχειρήσεις μαρμάρου είχαν τη δυνατότητα να αυξήσουν την παραγωγή των λατομείων εξόρυξης εξαγώγιμων τύπων μαρμάρων, κυρίως λευκών, όπως Θάσου, Νάξου, κ.ά. Όμως, καθυστερεί, εδώ και πολλά χρόνια, ο εκσυγχρονισμός του θεσμικού πλαισίου για τα λατομεία μαρμάρων, που θα μπορούσε να συμβάλει στην αποτελεσματικότερη αξιοποίηση των κοιτασμάτων ελληνικών μαρμάρων.

• Η παραγωγή κατεργασμένων προϊόντων μαρμάρου σε ανταγωνιστικές τιμές θα βοηθούσε σίγουρα στην αύξηση των θέσεων εργασίας και στην εισροή εισοδήματος στο νησί.

• Με τον νέο επενδυτικό νόμο επιχορηγούνται οι μεταλλευτικές επενδύσεις στις Κυκλάδες από 15% έως 35%.

4. ΢υμπεράσματα Από τα παραπάνω μπορεί να συμπεράνει κανείς ότι η σμύριδα είναι ένα ορυκτό που η αξία του είναι απροσδιόριστη και εξαιτίας των συστατικών του και εξαιτίας των χρήσεων που μπορεί να έχουν αυτά. Εμείς οι Ναξιώτες δεν

381

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

πρέπει να δεχόμαστε να πουλιέται η σμύριδα σε εξευτελιστική τιμή γιατί δεν είναι δυνατόν να έχουμε τον πλούτο στα χέρια μας και να μην τον υπολογίζουμε. Επίσης δεν πρέπει να αφήσουμε τους Ευρωπαίους να εμφανιστούν σαν σωτήρες μας και να πάρουν ό,τι κρύβουν τα βουνά μας.

• Η εξόρυξη μαρμάρων αποτελεί οπωσδήποτε μια σημαντική πηγή εισοδήματος και απασχόλησης για τις τοπικές κοινωνίες του νησιού.

• Οι τοπικές κοινωνίες φαίνεται να αποδέχονται την εγκατάσταση λατομείων στην περιοχή τους. ΢ημειώνουμε ότι τα λατομεία απέχουν περί τα 10 χιλιόμετρα από τις κοντινότερες κατοικημένες περιοχές.

• Η ποικιλία του μαρμάρου είναι ιδιαιτέρως σπάνια και αποτελεί συγκριτικό πλεονέκτημα στις αγορές τις Ελλάδας και του εξωτερικού.

• Δυστυχώς είναι χαμηλή η προώθηση κατεργασμένων προϊόντων (υψηλής προστιθέμενης αξίας) στις αγορές της Ελλάδας και του εξωτερικού λόγω του υψηλότερου εργατικού κόστους σε σχέση με ανταγωνίστριες χώρες όπως πχ Κίνα. Παράρτημα: Ερωτηματολόγιο 1.

2.

3.

4.

Τπάρχουν ανεκμετάλλευτα κοιτάσματα μαρμάρου στην Νάξο; Η εκμετάλλευση σας είναι κάθετη ή υπόγεια; Πως διαχειρίζεστε τα απόβλητα του λατομείου; Αντιδρούν οι τοπικές κοινωνίες στην λειτουργία του λατομείου και αν ναι με ποιον τρόπο; 5. Είναι εύκολη η αδειοδότηση και αν όχι για ποιους λόγους; 6. Πόσους εργαζόμενους απασχολείται; 7. Πόση είναι η παραγωγή σας κατά μέσο όρο και πόση από αυτή εξάγεται και που; 8. Έχετε εκμεταλλευτεί τον αναπτυξιακό νόμο για να επεκτείνετε την επιχείρηση σας; 9. Ποία τα κύρια εμπόδια που αντιμετωπίζεται; 10. Σι πιστεύετε ότι πρέπει να γίνει για να αναπτυχθεί περαιτέρω η εξόρυξη και κατεργασία μαρμάρου στην Νάξο;

5. Βιβλιογραφία     

www.cyclades-tour.gr www.eyploia.gr www.wikipedia.org www.greekvoyager.com Koronida.blogspot.gr

382

Ο ορυκτός πλούτος στη Νάξο

  

smiridanaxos.blogspot.gr Naxiotypia.blogspot.gr ΕΛ΢ΣΑΣ

383

Τουρισμός και τοπική ανάπτυξη: η περίπτωση της Νάξου ΓΕΩΡΓΙΟΣ Μ. ΚΟΡΡΕΣ Καθηγητής στο Σμήμα Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΚΟΚΚΙΝΟΥ Μεταδιδακτορική Ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Περίληψη Ο τουρισμός αποτελεί σήμερα τη «βαριά βιομηχανία» για μια χώρα και συμβάλει σημαντικά στην οικονομική ανάπτυξη, στην αύξηση της απασχόλησης, του εισοδήματος, του ΑΕΠ και της ποιότητας της ζωής. Ο τουρισμός αποτελεί, επίσης, έναν σημαντικό κλάδο, τόσο για την ελληνική οικονομία, όσο και την ελληνική περιφερειακή ανάπτυξη, ειδικότερα. Σο άρθρο αυτό στοχεύει να αναλύσει και να διερευνήσει την ανάπτυξη του τουρισμού σε σχέση με τις κοινωνικό-οικονομικές του επιπτώσεις. Ιδιαίτερα, θα επικεντρωθεί στην ανάλυση και στην τουριστική εξέλιξη στη νήσο Νάξο. Επίσης, θα επιχειρήσει να αναλύσει τις κοινωνικό-οικονομικές επιπτώσεις του τουρισμού και περαιτέρω να σκιαγραφήσει και να παρουσιάσει τις προοπτικές στο πλαίσιο της τοπικής ανάπτυξης του νησιού. Λέξεις κλειδιά: τουρισμός, κοινωνικο-οικονομική ανάπτυξη, τοπική ανάπτυξη.

Abstract Today, tourism may be considered as one of the main key economic sectors, socalled the «heavy industry», for the process of socio-economic growth. Tourism contributes substantially towards economic growth and mainly employability, as well as towards the income, GDP and the improvement of living standards. Tourism is one of the main sectors for the Greek economy, accounting for a large extend towards regional growth of the country. This paper attempts to analyze the growth of tourism, also presenting its main socio-economic implications. In particular, it will focus in the analysis of tourism growth in Naxos Island. Furthermore, this pa-

385

OIKONOMIA

per will also attempt to analyze the effects of tourism growth and also the prospects for regional growth of the island.

Key words: tourism, socio-economic growth, regional development.

1. Εισαγωγή Η λέξη «τουρισμός» πρωτοεμφανίζεται στις αρχές του 19ου αιώνα, αλλά η δραστηριότητα που υποδηλώνει δεν είναι τόσο πρόσφατη και έχει τις ρίζες της από την αρχαιότητα (Ηγουμενάκης). ΢ήμερα ο τουρισμός και η τουριστική βιομηχανία αποτελεί έναν από τους βασικούς και τους σημαντικούς παράγοντες ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας και συμβάλει ιδιαίτερα στην περιφερειακή ανάπτυξη της χώρας (Σσάρτας). Οι Κυκλάδες διεκδικούν ένα σημαντικό μερίδιο της τουριστικής ανάπτυξης και αποτελούν έναν από τους πιο δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς της χώρας. Η Νάξος με έκταση 389 43 τ.χμ. και πληθυσμό γύρω στις 19.000 κατοίκους είναι το μεγαλύτερο σε έκταση και ποιο εύφορο νησί των Κυκλάδων. Οι δύο Δήμοι της Νάξου και της Δρυμαλίας περιλαμβάνουν εξήντα πέντε οικισμούς. Ένα μεγάλο τμήμα του νησιού είναι ορεινό με μία κεντρική οροσειρά να το διασχίζει από το βόρειο έως το νότιο άκρο του. Ο ορεινός όγκος του Ζα με υψόμετρο 1004 μ., που αποτελεί την υψηλότερη κορυφή των Κυκλάδων, αλλά όμως υπάρχουν εκτεταμένες εύφορες κοιλάδες και δύο μεγάλες πεδινές ζώνες (όπως το Λιβάδι και οι Εγγαρές). Η Νάξος έχει ιδιαίτερα πλούσια μυθολογική παράδοση (Διόνυσος και Αριάδνη) που διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του κυκλαδίτικου πολιτισμού. Η ακμή της κορυφώνεται στους αρχαϊκούς χρόνους οπότε ιδρύονται μνημειακοί ναοί στην Πορτάρα (Παλάτια) στο ΢αγκρί και στα Ύρια (6ος αιώνας π.Χ.). Επίσης, η άνθηση του νησιού κατά τη βυζαντινή περίοδο μαρτυρείται από τις πολυάριθμες τοιχογραφημένες εκκλησιές, όπως για παράδειγμα η Παναγία Δροσιανή Πρωτόθρονη Άγιος Γεώργιος ο Διασορίτης, που θεωρούνται από τις σημαντικότερες στο Αιγαίο. Η Νάξος είναι διάσημη από την αρχαιότητα για την ευφορία της παράγει εκλεκτά αγροτικά και κτηνοτροφικά προϊόντα, όπως για παράδειγμα πατάτες, κρασί, κίτρο, κρέας ονομαστά τυριά. Επίσης εξάγει άριστης ποιότητας μάρμαρο και μικρή ― πλέον ― ποσότητα σμύριδας. Ο τουρισμός αυξήθηκε σημαντικά την τελευταία δεκαετία η Νάξος βελτίωσε τις υποδομές της και αξιοποίησε σε μεγάλο βαθμό τις φυσικές της ομορφιές. Σο άρθρο αυτό επιχειρεί να εξετάσει και αναλύσει την τουριστική ανάπτυξη στη Νάξο και να καταγράψει τις επιπτώσεις, τα συμπεράσματα και τις προτάσεις για την τοπική ανάπτυξη.

386

Σουρισμός και τοπική ανάπτυξη

2. Σουρισμός και ανάπτυξη: θεσμικό πλαίσιο και προσδιοριστικοί παράγοντες Ο τουρισμός χωρίς αμφιβολία είναι ένα σημαντικό κοινωνικό φαινόμενο το οποίο έχει γνωρίσει στις μέρες μας ιδιαίτερα μεγάλη ανάπτυξη. Ο τουρισμός αποτελεί τη μετακίνηση των ατόμων από έναν τόπο σε κάποιον άλλο, ενώ η ιστορική πορεία του τουρισμού είναι τέτοια όσο και ο πολιτισμός του ανθρώπου. Η Διεθνής Ακαδημία Σουρισμού ορίζει τον τουρισμό σαν «το σύνολο των ανθρώπινων μετακινήσεων και των δραστηριοτήτων που προκύπτουν από αυτές». Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Σουρισμού θεωρεί «ως τουρίστα κάθε άτομο που ταξιδεύει για περίοδο είκοσι τεσσάρων και πλέον ωρών σε μια χώρα διαφορετική από εκείνη της μόνιμης κατοικίας του» (Κορρές - Χιόνης). ΢ύμφωνα με διάφορα στατιστικά στοιχεία, ο τουρισμός έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει άνω των 100 εκατομμύρια νέες θέσεις εργασίας σε παγκόσμιο επίπεδο, τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον δημόσιο τομέα, και ταυτόχρονα να ενθαρρύνει τις επενδύσεις και να αυξήσει τα έσοδα του δημοσίου. Ο τουρισμός αντιπροσωπεύει το 10-14% του Παγκοσμίου Ακαθάριστου Προϊόντος, αποτελεί ίσως το σημαντικότερο οικονομικό τομέα, με πολυεπίπεδες επιπτώσεις στην κοινωνία, στο φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον (Κορρές - Χιόνης). Διάγραμμα 1: Βασικά κίνητρα τουριστικής ανάπτυξης

Πηγή: Ίδια επεξεργασία

387

OIKONOMIA

΢ήμερα ο τουρισμός ορίζεται ως ένα αυτοδύναμο φαινόμενο, συνώνυμο της κατανάλωσης και του ελεύθερου χρόνου. Ο τουρισμός παρουσίασε μια ταχύτατη ανάπτυξη, μια χωρική εξάπλωση και μια κοινωνική αποδοχή σε παγκόσμιο επίπεδο, ώστε τείνει να θεωρείται ως ένα κοινότοπο και αναπόσπαστο τμήμα της σύγχρονης καθημερινότητας. ΢το ανωτέρω Διάγραμμα 1 παρουσιάζονται οι βασικοί παράγοντες και τα βασικά κίνητρα που μπορούν να βοηθήσουν και να συμβάλουν στην τουριστική και γενικότερη ανάπτυξη. ΢ε κάθε τοποθεσία συνήθως υπάρχει ένα χαρακτηριστικό φυσικό ή πολιτιστικό στοιχείο που επικρατεί και την προσδιορίζει (ΚΕΠΕ). Με βάση λοιπόν αυτό το χαρακτηριστικό στοιχείο που επικρατεί, οι τουριστικές τοποθεσίες διακρίνονται στους ακόλουθους κυριότερους τόπους, όπως παρουσιάζονται στο ακόλουθο Διάγραμμα 2. Διάγραμμα 2: Βασικές μορφές τουριστικών τοποθεσιών

Πηγή: Ίδια επεξεργασία Ο τουρισμός αποτελεί έναν από τους βασικότερους αναπτυξιακούς παράγοντες για την Ελληνική Οικονομία. Ο αριθμός των τουριστών στην Ελλάδα παρουσιάζει συνεχή ανοδική τάση. Πέρα από τα οικονομικά οφέλη που απολαμβάνει η χώρα μας από τον τουρισμό πρέπει να επισημάνουμε και τα πολιτιστικά οφέλη τα οποία αναφέρονται στη διεύρυνση των ανθρωπίνων γνώσε-

388

Σουρισμός και τοπική ανάπτυξη

ων, την αφομοίωση των ηθών και ιδεών και προπάντων στην κατανόηση των λαών. Η συμβολή του τουρισμού στην οικονομική κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη της χώρας είναι ιδιαίτερα σημαντική. Ο τουρισμός συμβάλει στην ανάπτυξη μιας σειράς βασικών παραγόντων που ωθούν την τοπική κοινωνικόοικονομική ανάπτυξη, όπως παρουσιάζεται στο ακόλουθο Διάγραμμα 3. Διάγραμμα 3: Σουρισμός και τοπική ανάπτυξη

Πηγή: Ίδια επεξεργασία

3. Σουριστική και τοπική ανάπτυξη: η περίπτωση της Νάξου Σα νησιά χαρακτηρίζονται από πολλές ιδιαιτερότητες και από ιδιαίτερες δομές, τόσο οικονομικές όσο και κοινωνικές και πολιτισμικές, οι οποίες συνθέτουν μια ιδιαίτερη φυσιογνωμία εντελώς διαφορετική από αυτή των ηπειρωτικών περιοχών. Σα βασικά προβλήματα που διακρίνουν τα περισσότερα νησιά είναι η περιφερειακότητα, η απομόνωση (ιδιαίτερα τους χειμερινούς μήνες) και οι ελλείψεις βασικών υποδομών (μεταφορές, υγεία). Ο τουρισμός σήμερα αποτελεί ένα σημείο αναφοράς για τα περισσότερα και μεγαλύτερα νησιά, όπου σηματοδοτεί έναν από τους πιο αποδοτικούς και ελπιδοφόρους τομέας για την περιφερειακή ανάπτυξη των νησιών (ΙΣΕΠ). Αν και με τεράστια οργανωτικά και χρηματοδοτικά προβλήματα η τουριστική ανάπτυξη

389

OIKONOMIA

στην κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες ήταν αλματώδης και η συμβολή της στη γενική ανάπτυξη των νησιών των Κυκλάδων ιδιαίτερα μεγάλης σημασίας. Ο τουρισμός αποτελεί σημαντική πηγή εσόδων, συναλλάγματος, απασχόλησης και διασύνδεσης της τοπικής παραγωγής με τον τουριστικό τομέα, που βοηθούν σημαντικά στην ανάπτυξη των επιχειρήσεων, της ανταγωνιστικότητας και περαιτέρω στην κοινωνικό-οικονομική ανάπτυξη των περιφερειών. Ο Πίνακας 1 παρουσιάζει τις διαθέσιμες τουριστικές κλίνες και καταλύματα στον Δήμο Νάξου και μικρών Κυκλάδων, ενώ ο Πίνακας 2 παρουσιάζει τα συγκεντρωτικά περιφερειακά στοιχεία εισερχόμενου τουρισμού για τη χρονική περίοδο Αυγούστου 2013. Από ότι παρατηρούμε υπάρχει σταδιακά και διαχρονική μια θετική ανάπτυξη και εξέλιξη του τουριστικού τομέα και της τουριστικής ανάπτυξης για τον χώρο των νησιών των Κυκλάδων, παρόλα αυτά όμως χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια για να μπορέσει να διατηρηθεί η ανοδική τάση και να αξιοποιηθούν τα τοπικά συγκριτικά πλεονεκτήματα των νησιών μας.

ΕΣΟ΢ 2011

Ξενοδ.1*

Ξενοδ.2*

Ξενοδ.3*

Ξενοδ.4*

Ξενοδ.5*

Βίλες

Ενοικιαζόμενα δωμάτια

Πίνακας 1: Σουριστικές κλίνες στον Δήμο Νάξου και Μικρών Κυκλάδων

Δ.Ε. Νάξου

9984

617

2755

1865

496

160

201

3890

Δ.Ε. Κουφονησίων

1529

0

78

225

226

0

0

1000

Δ.Ε. Δονούσης

480

0

0

0

0

0

0

480

Δ.Ε. Ηραλκειάς

270

0

24

0

0

0

0

246

Δ.Ε. ΢χοινούσας

477

0

0

0

0

0

0

477

12740

617

2857

2090

722

160

201

6093

ΣΥΝΟΛΟ

Πηγή: ΕΛ΢ΣΑΣ

390

Σουρισμός και τοπική ανάπτυξη

Πίνακας 2: ΢υγκεντρωτικά περιφερειακά στοιχεία εισερχόμενου τουρισμού, Αύγουστος 2013

Πηγή: ΙΣΕΠ Ιδιαίτερα, τα ακόλουθα σημεία πρέπει να αποτελούν σημεία αναφοράς και να δοθεί βαρύτητα στα προγράμματα και στα σχέδια ανάπτυξης του τουρισμού: Σα βασικότερα προβλήματα του τουρισμού, στον χώρο των Κυκλάδων και ιδιαίτερα της Νάξου, είναι η ανεπάρκεια των επενδύσεων για τον εκσυγχρονισμό του τουριστικού τομέα, η χαμηλή ποιότητα των παρεχομένων τουριστικών υπηρεσιών, η έντονη εποχικότητα της τουριστικής ζήτησης, η χαμηλή κατά κεφαλή δαπάνη, η συγκέντρωση και η τουριστική ανάπτυξη σε ορισμένα μονάχα μέρη, καθώς επίσης και η επιβάρυνση του φυσικού περιβάλλοντος και τέλος η σταδιακή αλλαγή της διάρθρωσης των καταναλωτικών προτύπων των τουριστών. Για την άσκηση τουριστικής πολιτικής θεωρείται αναγκαία αφενός η ενθάρρυνση και η αύξηση των επενδύσεων (μέσω των αναπτυξιακών Νόμων) σε βασικά έργα υποδομής, καθώς επίσης και η αναβάθμιση της τουριστικής υπο-

391

OIKONOMIA

δομής και η ποιοτική αύξηση των παρεχομένων τουριστικών υπηρεσιών, η ανάπτυξη νέων τουριστικών περιοχών και η αναβάθμιση της διαφημιστικής καμπάνιας στο εξωτερικό θεωρούνται απαραίτητα για αύξηση του τουριστικού ρεύματος προς την Ελλάδα και την προσέλκυση τουριστών υψηλότερου επιπέδου. ΢υγκεντρώνοντας τα διάφορα δυνατά και αδύνατα σημεία (από το εσωτερικό περιβάλλον) και τις ευκαιρίες και απειλές (από το εξωτερικό περιβάλλον), παρουσιάζουμε την ακόλουθη ανάλυση SWOT στο Διάγραμμα 4. Διάγραμμα 4: Σουριστική και τοπική ανάπτυξη της Νάξου: S.W.O.T ανάλυση

Πηγή: Ίδια επεξεργασία Για τα προσεχή χρόνια οι προοπτικές της τουριστικής ανάπτυξης, στον χώρο της Νάξου, είναι ευνοϊκές και η διεθνής τουριστική δραστηριότητα θα συνεχίσει με τους ίδιους είτε υψηλότερους ρυθμούς. Για την τουριστική ανάπτυξης της Νάξου ιδιαίτερα χρειάζεται η λήψη μέτρων για την αντιμετώπιση των σο-

392

Σουρισμός και τοπική ανάπτυξη

βαρών οργανωτικών και διαρθρωτικών προβλημάτων καθώς επίσης και των θεσμικών αδυναμιών. Η δημιουργία βασικών έργων υποδομής, καθώς επίσης η εφαρμογή προγραμμάτων εκπαίδευσης και τουριστικής παιδείας και η δημιουργία καταλλήλων συνθηκών για την παραπέρα κανονική ανάπτυξη του τομέα, παράλληλα με την αναμενόμενη ανοδική πορεία της οικονομίας δημιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες για την αύξηση της ανταγωνιστικότητας, την αναβάθμιση των τουριστικών υπηρεσιών και την επίτευξη καλυτέρων επιδόσεων. Για να καταφέρει ο τουρισμός να αναπτυχθεί στην Νάξο, θα πρέπει να καθιερωθεί μία νέα στρατηγική: (α). Περισσότερες επενδύσεις - μεγαλύτερες ξενοδοχειακές μονάδες. (β). Εκπαίδευση σε αυτούς που συναναστρέφονται με τους τουρίστες και (γ). Αξιοποίηση της πολιτισμικής μας κληρονομιάς. Όλα αυτά σε συνάρτηση με τα φυσικά χαρίσματα του νησιού μας θα αποτελέσουν αναμφισβήτητα πόλο έλξης για τουρίστες με υψηλό εισοδηματικό επίπεδο. Ιδιαίτερα, η τουριστική πολιτική πρέπει να δώσει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ακόλουθα θέματα: (1). ΢τη μείωση της παραοικονομίας που υπάρχει (δηλαδή της ανεξέλεγκτης λειτουργίας καταλυμάτων που ξεπερνούν το 40% του συνολικού αριθμού των διανυκτερεύσεων και των κλινών με δυσμενείς συνέπειες για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της χώρας).

(2). Να δοθεί βαρύτητα στις τουριστικές επενδύσεις που θα βοηθήσουν την καλύτερη παροχή υπηρεσιών και περαιτέρω θα βοηθήσουν την ευρύτερη κατανομή του τουρισμού.

(3). Η ανάπτυξη των βασικών υποδομών, όπως για παράδειγμα των αεροδρομίων, μουσείων και λιμανιών, θα βοηθήσει σημαντικά την τουριστική ανάπτυξη του νησιού.

(4). Η οργάνωση και παραπέρα ανάπτυξη του θαλασσίου τουρισμού, για την αξιοποίηση του συγκριτικού πλεονεκτήματος της Νάξου, θα μπορέσει να συμβάλλει στην προσέλκυση υψηλού εισοδηματικού επιπέδου κατηγορίας τουριστών.

(5). Η αξιοποίηση, η κατάρτιση και η εκπαίδευση του διαθέσιμου εργατικού δυναμικού που ασχολείται με τον τουρισμό, θα μπορέσει να συμβάλει στη δημιουργία της αναγκαίας υποδομής και στην τουριστική ανάπτυξη. ΢αν αυτό θα συμβάλει και η εισαγωγή της τεχνολογίας της πληροφορικής, στη βελτίωση του συστήματος εκπαίδευσης και στην αύξηση της παραγωγικότητας με την εφαρμογή προγραμμάτων επιμόρφωσης των απασχολουμένων.

(6). Σην ανάπτυξη διαφόρων εναλλακτικών μορφών τουρισμού, όπως για παράδειγμα του θαλασσίου τουρισμού, του ιαματικού τουρισμού, του χειμερινού τουρισμού, και του κοινωνικού τουρισμού.

(7). ΢τη διαφοροποίηση των τιμών ανάλογα την περιοχή και την περίοδο.

393

OIKONOMIA

(8). ΢τη «διασύνδεση» των διαφόρων παραγωγικών τομέων (αγροτικού, κτηνοτροφικού, πολιτιστικού) του νησιού με τον τουρισμό, ώστε να υπάρχει μεγαλύτερη ανάπτυξη και αξιοποίηση των τοπικών συγκριτικών πλεονεκτημάτων του νησιού. ΢το άνω τμήμα του ακόλουθου Διαγράμματος 5 παρουσιάζεται μέσω της ανάλυσης χάσματος, δηλαδή της κάλυψης των αναγκαίων βημάτων, για την επιτάχυνση της αναπτυξιακής διαδικασίας του νησιού της Νάξου, που είναι βασισμένο στην τουριστική ανάπτυξη (ως «μοχλός ανάπτυξης»). ΢το συγκεκριμένο διάγραμμα 5, παρουσιάζονται ορισμένες από τις κυριότερες δραστηριότητες, όπως για παράδειγμα, η επένδυση στις νέες δραστηριότητες της πληροφορικής που ωθούν την οικονομία στη μετάβαση από την κοινωνία της πληροφορίας στην οικονομία της γνώσης και εν συνεχεία στην ανταγωνιστική κοινωνία και περαιτέρω στην αναπτυξιακή πορεία. Επίσης τα βασικά χαρακτηριστικά σημεία για τις προτάσεις που μπορούν να συμβάλουν προς την κατεύθυνση της ανάπτυξης του νησιού, είναι η επιχειρηματικότητα, η καινοτομία, η εκπαίδευση και η ανάπτυξη των κλαδικών συγκριτικών πλεονεκτημάτων όπως παρουσιάζονται στο κάτω μέρος του Διαγράμματος 5. Η τουριστική ανάπτυξη μπορεί να αποτελέσει τον τομέα «αιχμής» και με βάση αυτόν να αξιοποιηθούν τα διάφορα συγκριτικά πλεονεκτήματα του νησιού και να δοθεί μεγαλύτερη ώθηση στην αναπτυξιακή διαδικασία και στην τοπική περιφερειακή ανάπτυξη, με θετικά συσωρευτικά οικονομικά και κοινωνικά αποτελέσματα για το νησί.

394

Σουρισμός και τοπική ανάπτυξη

Διάγραμμα 5: Ανάλυση Χάσματος & Πλαίσιο Βασικών Πολιτικών για την Σουριστική & Σοπική Ανάπτυξη της Νάξου

Πηγή: Ίδια Επεξεργασία

395

OIKONOMIA

4. ΢υμπεράσματα, Προτάσεις & Προοπτικές Η οικονομική ευημερία μιας κοινωνίας εξαρτάται από την ποσότητα, το είδος και την ποιότητα των αγαθών και των υπηρεσιών πού παράγει. Όσο περισσότερα προϊόντα μπορεί να παράγει τόσο μεγαλύτερη δυνατότητα έχει να καταναλώνει και άρα τόσο μεγαλύτερο είναι το επίπεδο της οικονομικής ευημερίας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σήμερα στην διεθνή βιβλιογραφία έχει το ζήτημα της τοπικής ανάπτυξης που σχετίζεται άμεσα με την οικονομική, όσο και με την κοινωνική περιφερειακή ανάπτυξη, όσο και με τη χρήση και την αξιοποίηση των διαθέσιμων πόρων της περιφέρειας (΢κούντζος). Ο τουρισμός αποτελεί έναν από τους βασικότερους αναπτυξιακούς παράγοντες για την Ελληνική Οικονομία. Ο αριθμός των τουριστών στην Ελλάδα παρουσιάζει ανοδική τάση. τη χώρα μας επισκέπτονται περίπου δεκαπέντε εκατομμύρια ξένοι τουρίστες τον χρόνο περίπου και προβλέπεται αύξηση του ποσοστού αυτού για τα επόμενα χρόνια. ΢ύμφωνα με το Ινστιτούτο Σουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων, τα έσοδα του τουρισμού υπερβαίνουν το 14% του ΑΕΠ και αποτελεί μια από τις βασικότερες πηγές εξωτερικού συναλλάγματος. Ιδιαίτερα για το νησί της Νάξου, τα βασικότερα στοιχεία του τουρισμού τα οποία θα μπορούσαμε να πούμε ότι αποτελούν εμπόδια για την ανάπτυξή του είναι:  Ο έντονος εποχιακός χαρακτήρας. Η τουριστική κίνηση στο νησί πραγματοποιείται κυρίως την περίοδο Ιουνίου-΢επτεμβρίου.  Η έλλειψη βασικών υποδομών και η μη-σύνδεση του τουρισμού με τους υπόλοιπους παραγωγικούς τομείς του νησιού, με αποτέλεσμα την εποχιακή και μονομέρη ανάπτυξη του τουριστικού τομέα.  Η χαμηλή ποιότητα του τουριστικού προϊόντος με αποτέλεσμα η ανταγωνιστικότητα να περιορίζεται στην τιμολογιακή πολιτική. Η Νάξος μπορεί να αξιοποιήσει πολύ περισσότερο τους διαθέσιμους πόρους της και να πετύχει μεγαλύτερη ανάπτυξη, μέσα από τον τουρισμό και την τουριστική ανάπτυξη. Αυτό όμως προϋποθέτει μεγαλύτερο και μακροπρόθεσμο σχεδιασμό με την συνεργασία όλων των φορέων και όλων των παραγωγικών δυνάμεσων του τόπου

5. Βιβλιογραφία ΗΓΟΤΜΕΝΑΚΗ΢, ΝΙΚΟ΢, Τουριστική Πολιτική, Interbooks, 1990, Αθήνα. ΙΣΕΠ: Σο Μέγεθος και η Δύναμη του Σουριστικού Σομέα: Μελέτη 7 Π. Παυλόπουλος, Αθήνα, 1999. ΙΣΕΠ: Διάφορα ΢τατιστικά ΢τοιχεία.

396

Σουρισμός και τοπική ανάπτυξη

ΚΕΠΕ (Κέντρο Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών): Εναλλακτικές Κατηγορίες Τουρισμού, Αθήνα, 1986. ΚΟΡΡΕ΢, Γ. - ΧΙΟΝΗ΢, Δ., Ελληνική Οικονομία: Ανάλυση Βασικών Μακροοικονομικών Μεγεθών, ΢ταμούλης, Αθήνα, 2003. ΢ΚΟΤΝΣΖΟ΢, ΘΕΟΔΩΡΟ΢, Οικονομική Ανάπτυξη, ΢ταμούλης, Αθήνα, 1997. Σ΢ΑΡΣΑ΢, ΠΑΡΗ΢, Κοινωνικές και Οικονομικές Επιπτώσεις Τουριστικής Ανάπτυξης στο Νομό Κυκλάδων και Ιδιαίτερα στα Νησιά Ίος και Σέριφος κατά την Περίοδο 1950- 1980, Αθήνα, 1989.

397

Ο ορυκτός πλούτος και η νησιωτική ανάπτυξη ΚΩΝΣΤΑΝΤIΝΟΣ Ι. ΠΑΝΑΓOΠΟΥΛΟΣ Ομότιμος καθηγητής Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου

Περίληψη Με αφετηρία τα κύρια χαρακτηριστικά της μεταλλευτικής και μεταλλουργικής βιομηχανίας και τις σχετικές εξελίξεις, επιχειρείται στην εργασία αυτή να διατυπωθούν προτάσεις δραστηριότητας στο κλάδο οι οποίες να λαμβάνουν υπόψη τη μεγάλη αξία του νησιωτικού περιβάλλοντος. Με τον τρόπο αυτό επιδιώκεται η δημιουργία δυνατοτήτων ανάπτυξης πέραν της τουριστικής, αλλά και η δημιουργία συνθηκών αξιοποίησης πρωτογενών πηγών ανάπτυξης της τοπικής οικονομίας. Διαμορφώνονται τρεις προσανατολισμοί δράσης: Ο πρώτος αφορά στη σκοπιμότητα αναγνώρισης και καταγραφής του ορυκτού δυναμικού των νησιών ανεξάρτητα από την πρόθεση να πραγματοποιηθεί ή όχι εκμετάλλευση. Ο δεύτερος αφορά στη αξιοποίηση της τεχνολογίας των υπογείων εκμεταλλεύσεων οι οποίες, σε ορισμένες περιπτώσεις, επιτρέπουν ανταγωνιστικές εκμεταλλεύσεις και προστασία του περιβάλλοντος. Ο τρίτος προσανατολισμός δράσης αφορά στην έρευνα και αποκατάσταση παλαιών μεταλλευτικών ή και βιομηχανικών χώρων με σκοπό, μέσα από την προσέγγιση αυτή, να επιτευχθεί οικείωση με κάποιους από τους χαρακτήρες της τεχνολογικής σκέψης. Λέξεις κλειδιά: ορυκτός πλούτος, υπόγειες εκμεταλλεύσεις, αποκατάσταση παλαιών βιομηχανικών εγκαταστάσεων.

Abstract Initiated by the main characteristics of mining and iron industry, as well as the related developments, this paper tries to form main action proposals, which take into consideration the main asset of island natural environment. This pursues the establishment of development possibilities, apart from tourism development, as well as the establishment of opportunities regarding local economy resources. These possibilities could be summarized into: listing all the mineral resources of the

399

OIKONOMIA

islands, elaboration of technological advancements in underground mining, mainly considering competitiveness and environment protection enhancement, as well as restoration of old and outdated industrial establishments.

Key words: mineral resources, underground mines, restoration of old industrial establishments.

Γενικά Εξορυκτική βιομηχανία. ― Όταν γίνεται αναφορά στον ορυκτό πλούτο μιας περιοχής, ανεξάρτητα από το κατά πόσον ο όρος αποτελεί επιστημονικό χαρακτηρισμό, αυτό που γίνεται κατανοητό είναι μια μεγάλη ποικιλία προϊόντων τα οποία προέρχονται από το στερεό φλοιό της γης. Πρόκειται για τα ορυκτά ή μεταλλεύματα όπως: τα μέταλλα σε αυτοφυή κατάσταση (χαλκός, χρυσός), οι ενώσεις όλων των μετάλλων (αργιλίου, μολύβδου, σιδήρου, νικελίου, χρωμίου, κλπ.), τα ορυκτά των ραδιενεργών στοιχείων, ο γραφίτης, ο φωσφορίτης, οι άστριοι, ο δολομίτης, οι πολύτιμοι λίθοι, οι στερεές καύσιμες πρώτες ύλες, οι υδρογονάνθρακες, τα γηγενή αέρια ακόμη και το γεωθερμικό δυναμικό. Ο ορυκτός πλούτος αποτελεί αντικείμενο βιομηχανικών δραστηριοτήτων εντυπωσιακής ποικιλίας και έκτασης. Ως αμιγώς εξορυκτική βιομηχανία θεωρούνται τα: Ορυχεία Μεταλλεία Λατομεία Οι εγκαταστάσεις αυτές σπάνια είναι μεμονωμένες. ΢τις περισσότερες και πιο ενδιαφέρουσες περιπτώσεις συνδέονται και συμπληρώνονται από εγκαταστάσεις βιομηχανικής επεξεργασίας προκειμένου να συγκροτήσουν αυτοτελείς και αυτόνομες βιομηχανικές μονάδες. ΢υγκεκριμένα πρόκειται για βιομηχανικές δραστηριότητες θραύσης, λιοτρίβισης, καθαρισμού, ποικίλων άλλων φυσικών κατεργασιών και βεβαίως για τις αυτόνομες και αυτοτελείς δραστηριότητες του εμπλουτισμού, της μεταλλουργίας και του εξευγενισμού των μετάλλων. Δημιουργούνται έτσι τα μεγάλα και γνωστά εξορυκτικά, μεταλλευτικά και μεταλλουργικά συγκροτήματα. Αυτή η μεγάλη και εντυπωσιακή βιομηχανία ήταν πάντα και εξακολουθεί να είναι συνδεδεμένη με σημαντικές επεμβάσεις στο περιβάλλον και αστοχίες που δυστυχώς δεν ήταν, πολλές φορές, διαχειρίσιμες. Σο ερώτημα είναι αν σήμερα η εξορυκτική βιομηχανία έχει αντιληφθεί τα υπαρκτά κοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλήματα που δημιουργεί και κυρίως αν έχει προχωρήσει σε εξελίξεις και εκσυγχρονισμούς που την καθιστούν συμβατή με τα σημαντικά κοινωνικά αιτήματα της εποχής. Η οποιαδήποτε ανάλυση που αποβλέπει στη

400

Ο ορυκτός πλούτος και η νησιωτική ανάπτυξη

συγκρότηση μιας λύσης που να ανταποκρίνεται σε τέτοια αιτήματα, απαιτεί από την ίδια τη μεταλλευτική βιομηχανία να αυτοπεριοριστεί σε ένα πλαίσιο αρχών ή κανόνων που θα ενσωματωθούν στην πρακτική της ως συντακτικά της πλέον στοιχεία και όχι ως στοιχεία που επιβάλλονται από έξω. Αφετηριακά δεδομένα μιας τέτοιας έρευνας είναι οι ιδιαιτερότητες της μεταλλευτικής και μεταλλουργικής πρακτικής και βεβαίως η αξία της.

Φαρακτηριστικά της βιομηχανίας ορυκτών πρώτων υλών Ουσιαστικά χαρακτηριστικά της βιομηχανίας των ορυκτών πρώτων υλών είναι τα εξής: Ο ορυκτός πλούτος δεν είναι ανανεώσιμος. Ο γεωγραφικός του προσδιορισμός είναι δεδομένος. Η ιδιαιτερότητα των κοιτασματολογικών μεταβλητών και το πρόβλημα των μετρήσεών τους έχουν αποφασιστική σημασία στις εκτιμήσεις για τη σκοπιμότητα εκμετάλλευσης. Η περιβαλλοντική διάσταση της βιομηχανίας των ορυκτών πρώτων υλών έχει ιδιαίτερη σημασία. Η αξιοποίησή των ορυκτών και των μεταλλευμάτων συνδέεται πάντοτε με σοβαρή επέμβαση στο φυσικό περιβάλλον. Η μεταλλευτική βιομηχανία παρουσιάζει δυσκαμψία προσαρμογής στις συνθήκες της αγοράς. Έχει δυσκολία να παρακολουθήσει τις μεγάλες διακυμάνσεις προσφοράς και ζήτησης. Απαιτείται μεγάλο χρονικό διάστημα από τον εντοπισμό παρουσίας ή ένδειξης μεταλλεύματος μέχρις ότου η προσπάθεια να οδηγηθεί σε εκμεταλλεύσιμο κοίτασμα. Και αυτό βέβαια με πολύ μικρή πιθανότητα και αξιόλογες δαπάνες. Αντίστοιχα απαιτούνται μεγάλο χρονικό διάστημα και σημαντικές δαπάνες ώστε ένα ήδη γνωστό και εκμεταλλεύσιμο κοίτασμα να αρχίσει να παράγει. Οι τεχνολογίες της βιομηχανίας των ορυκτών πρώτων υλών είναι ελάχιστα οικείες στη χώρα, όπως άλλωστε και πολλές τεχνολογικές δραστηριότητες. Έχει διαμορφωθεί μια εξαιρετικά αρνητική στάση απέναντι στη λειτουργία και το περιεχόμενο της συγκεκριμένης βιομηχανίας στην Ελλάδα και διεθνώς. Η άποψη δημοσιογράφου του National Geographic (Λάρμερ 2009) για το μεγάλο τίμημα που πληρώνει ο άνθρωπος στην εκμετάλλευση του χρυσού επειδή το μέταλλο αυτό δεν ικανοποιεί πραγματικές ανάγκες του ανθρώπου ενώ η παραγωγή του μολύνει το περιβάλλον, αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση. Είναι βεβαίως προ-

401

OIKONOMIA

φανές ότι η άποψη αυτή δεν θεμελιώνεται από τα πράγματα. Δεν μπορεί π.χ. να εξηγήσει τη σημασία που αποδίδει ο άνθρωπος στο μέταλλο αυτό εδώ και χιλιετίες. Δεν είναι πάντα σαφές το ερώτημα αν μια χώρα έχει ή όχι ορυκτό πλούτο. Σα αποθέματα ορυκτών πρώτων υλών στη θέση τους, από τη μια μεριά και τα εμπορικά λατομικά, μεταλλευτικά και μεταλλουργικά προϊόντα από την άλλη, αποτελούν δύο τελείως διαφορετικές οικονομικές πραγματικότητες. Σα πρώτα είναι εν δυνάμει και υπό προϋποθέσεις εμπορεύματα. Σα δεύτερα κυκλοφορούν στην αγορά και η εμπορική τους αξία προσδιορίζεται συνεχώς. Για την Ελλάδα το ερώτημα αν υπάρχουν ή όχι ορυκτές πρώτες ύλες δεν θα έπρεπε να έχει ιδιαίτερη σημασία, αν ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι η χώρα ― ενώ έχει σημαντικές εκμεταλλεύσεις και αξιόλογη παραγωγή και εξαγωγές ― ταυτόχρονα διαθέτει και εκμεταλλεύσιμα κοιτάσματα τα οποία δεν εκμεταλλεύεται και πλήθος μεταλλοφόρων θετικών εμφανίσεων τις οποίες δεν ερευνά. Σο σωστό ερώτημα θα ήταν όχι αν υπάρχει ή δεν υπάρχει ορυκτός πλούτος, αλλά όταν υπάρχει τι γίνεται ή καλύτερα τι μπορεί να γίνει.

Η αξία του ορυκτού πλούτου 1.

2.

3.

Οι πίνακες 1 και 2 (βλ. παράρτημα πινάκων) παρέχουν μια εκτίμηση της ποσότητας και της αξίας του παραγόμενου ορυκτού πλούτου της χώρας. Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι οι εξαγωγές αποτελούν το 70% των συνολικών πωλήσεων. Από τους πίνακες φαίνεται ότι δεν πρόκειται, τουλάχιστον για τις περισσότερες των περιπτώσεων, για παραγωγή αμιγώς πρωτογενών ορυκτών υλών αλλά για εμπορικά προϊόντα που έχουν προκύψει από ποικίλες, διαφορετικού βαθμού, κατεργασίες. Σο γεγονός αυτό αποτελεί βασικό δεδομένο διότι δίνει την ευκαιρία για οικείωση και συνάφεια με το γενικότερο χαρακτήρα των τεχνολογικών δραστηριοτήτων. Τποβάλλονται έτσι τάσεις για αμοιβαίες επιδράσεις και δημιουργία δυνατοτήτων για την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών. Από παρατηρήσεις και σχετικές μελέτες διαπιστώνεται ότι παράλληλα με την παραγωγή μεταλλευτικών και μεταλλουργικών προϊόντων δημιουργείται και μια δευτερογενής παραγωγή, επίσης μεγάλης σημασίας. Η δευτερογενής αυτή παραγωγή, με πρώτη ύλη τα παραπάνω προϊόντα, βασίζεται στη βελτίωση του βαθμού κατεργασίας των ορυκτών και προσανατολίζεται στην εξειδίκευσή τους για ποικιλίες νέων χρήσεων.

402

Ο ορυκτός πλούτος και η νησιωτική ανάπτυξη

4.

5.

6.

Ανεξάρτητα από την οικονομική σημασία και τις σχετικές επιπτώσεις οι ορυκτές πρώτες ύλες είναι συνδεδεμένες με την ανθρώπινη ζωή και απαραίτητες γι’ αυτή. Δεν μπορεί να αναμένεται αυτοδύναμη οικονομική ανάπτυξη, τουριστική ανάπτυξη, ανάπτυξη βασικών τεχνικών υποδομών και προστασία πολιτιστικής κληρονομιάς χωρίς τις απαραίτητες ορυκτές πρώτες ύλες. Για τη χώρα η παραγωγή μεταλλευτικών και μεταλλουργικών προϊόντων έχει ιδιαίτερη βαρύτητα διότι αντισταθμίζει, κατά αξιοσημείωτο ποσοστό, το έλλειμμα ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας. Η ποιοτική υπεροχή ορισμένων μεταλλευτικών προϊόντων (υψηλές περιεκτικότητες, ιδιαίτερα χημικά, φυσικοχημικά ή τεχνικά χαρακτηριστικά) προσδιορίζουν ζώνες προϊόντων όπου η ελληνική οικονομία παρουσιάζει συγκριτικά πλεονεκτήματα και εμφανίζεται ανταγωνιστική. Αυτό αντανακλάται στα μεγέθη που αφορούν στις εξαγωγές. Σα παραπάνω χαρακτηριστικά και συνθήκες επιτρέπουν τη δημιουργία μεγάλων μεταλλευτικών-μεταλλουργικών συγκροτημάτων τα οποία στη συνέχεια διαμορφώνουν, στη περιοχή τους, ένα ευρύτερο περιβάλλον όπου καλλιεργούνται τρόποι αντίληψης και σκέψης που προσιδιάζουν στους κώδικες της τεχνολογικής ανάπτυξης, παραδοσιακής ή σύγχρονης. Αυτό μπορεί εύκολα να διαπιστωθεί σε περιοχές της χώρας που δημιουργήθηκαν παρόμοιες συνθήκες: Δυτικός Πειραιάς, Λαύριο, Μαντούδι, Πτολεμαΐδα, Μεγαλόπολη, Ολυμπιάδα - ΢τρατώνι. Δεν πρέπει να διαφεύγει το γεγονός ότι αυτό που ονομάζεται «Βιομηχανική Επανάσταση» ξεκίνησε από τα ανθρακοφόρα πεδία της Κεντρικής Ευρώπης. Η παρατήρηση αυτή εισάγει τον προβληματισμό για τις επιπτώσεις πέραν της οικονομικής που έχει η εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου μιας περιοχής. Αυτό διαπιστώνεται από τη σημασία που είχε η εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου του Λαυρίου τα χρόνια της αρχαίας Αθήνας αλλά και τα πρώτα χρόνια ίδρυσης του νεοελληνικού κράτους.

Η νησιωτική ανάπτυξη και ο ορυκτός πλούτος Η αντίθεση. ― Ο τίτλος της παρούσας εργασίας ίσως θα έπρεπε να είναι αντίστροφα: Όχι ο ορυκτός πλούτος και η νησιωτική ανάπτυξη αλλά, η νησιωτική ανάπτυξη και ο ορυκτός πλούτος. Σα δύο αυτά, είτε σαν σχέδια είτε σαν πραγματικότητες, είναι σε σύγκρουση. ΢τη συνείδηση της κοινωνίας των νησιών η ανάπτυξη της οικονομίας γενικά είναι κάτι που όλοι επιθυμούν ενώ η κατασκευή λατομείων ή ορυχείων είναι κάτι που όλοι θέλουν να αποφύγουν. Γιατί;

403

OIKONOMIA

Καταρχήν θα αρκούσε να ερευνηθεί το ερώτημα για το ποιες αποφάσεις ή ποιες συμπεριφορές οδήγησαν στην αντίθεση αυτή. ΢τις περισσότερες των περιπτώσεων φαίνεται ότι η μεταλλευτική πρακτική αρνήθηκε τον οργανικό ενωτικό δεσμό της με το κοινωνικό σύνολο. Η πραγματικότητα αυτής της άρνησης οδήγησε σε αποκλίνουσες επιδιώξεις με ολέθριες επιπτώσεις για πολλές κοινωνίες. Κατέληξε να είναι άλλο πράγμα η ανάπτυξη του ορυκτού πλούτου και άλλο πράγμα η ανάπτυξη της κοινωνίας. Η άρνηση της βασικής αυτής ενότητας οδήγησε σε άρνηση της λογικής. Με την απουσία ενότητας και λογικής ανατρέπονται οι προτεραιότητες, και το θέμα περνάει σε αυτό που λέγεται σύγκρουση συμφερόντων και όχι λίγες φορές σύγχυση συμφερόντων. Σα λατομεία και τα μεταλλεία καταστρέφουν το περιβάλλον. Μολύνουν την ατμόσφαιρα, αλλοιώνουν το φυσικό ανάγλυφο, καταστρέφουν τα εδάφη, πλήττουν και απωθούν τη ζωή από την περιοχή, καταστρέφουν τα νερά, κλπ. Ακόμη και στις περιπτώσεις που λαμβάνεται ιδιαίτερη μέριμνα, ακόμη και στις περιπτώσεις που εφαρμόζονται οι πιο αυστηροί κανονισμοί, στη συνείδηση της κοινωνίας του νησιού η ζημιά θα είναι σοβαρή και κυρίως μη αντιστρέψιμη. Τπάρχει και κάτι πολύ σημαντικό. Σο φυσικό περιβάλλον των νησιών της χώρας είναι, διεθνώς αναγνωρισμένο, μοναδικό προνόμιο. Σο φως και το τοπίο των νησιών αιχμαλωτίζουν τον επισκέπτη. Αυτά δίνουν ζωή σήμερα. Επομένως ποιος μπορεί να είναι ο λόγος, οικονομικός ή άλλος, που θα επέτρεπε να αγνοηθεί ή να προκληθεί ζημιά σε αυτό το μοναδικό προνόμιο; Αυτές οι δύο πραγματικότητες φαίνεται ότι συνθέτουν τη λογική της αντίθεσης. ΢τη προηγούμενη παράγραφο παρουσιάστηκαν τα δεδομένα και η λογική που συνθέτουν την αξία που έχει, και ακόμη περισσότερο που μπορεί να έχει για τη χώρα, ο ορυκτός της πλούτος. Σονίστηκε ότι δεν είναι μόνο η αξία της παραγωγής και των εξαγωγών, αλλά και αξία που προκύπτει από τον ρόλο που μπορεί να παίξει ο ορυκτός πλούτος στη γενικότερη ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό της οικονομίας. Μπορεί να είναι καταλύτης για νέους τρόπους σκέψης. Οι νέοι αυτοί τρόποι σκέψης προκύπτουν ως λειτουργικό του χαρακτηριστικό. Εδώ ακριβώς είναι που θα έπρεπε να συγκεντρώνεται το ενδιαφέρον για την εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου. Αυτοί οι νέοι τρόποι είναι αποφασιστικό και αφετηριακό δεδομένο. Από τη στιγμή που αρχίζει η αναγνώρισή τους ως συγκεκριμένου προϊόντος της μεταλλευτικής πρακτικής, αρχίζει και η ενωτική τους λειτουργία. Είναι αυτό που είχε διαπιστωθεί κάποιες δεκαετίες πριν στις κοινωνίες του Λαυρίου, της Ελευσίνας, της Πτολεμαΐδας, του δυτικού Πειραιά, κτλ. Ήταν ένας συγκεκριμένος τρόπος αυτοδύναμης βιομηχανικής ανάπτυξης. Δυστυχώς στη συνέχεια οι ευκαιρίες αυτές χάθηκαν. Η τάση αποσύνδεσης της ανάπτυξης του ορυκτού πλούτου από την ανάπτυξη της κοινωνίας αποδείχτηκε πολύ ισχυρή. ΢ήμερα υπάρχει η ανάγκη ενός πεδίου κοινής λογικής για την ανάπτυξη. Ακριβώς γι’ αυτό, στην αρχή της παραγράφου, αναφέρθηκε η αντιστροφή του τίτλου της εισήγησης: όχι ο ορυκτός

404

Ο ορυκτός πλούτος και η νησιωτική ανάπτυξη

πλούτος και η νησιωτική ανάπτυξη, αλλά η νησιωτική ανάπτυξη και ο ορυκτός πλούτος. Τπάρχει επομένως ανάγκη επιστροφής στη λογική της κοινωνικής πραγματικότητας. ΢ε μια τέτοια επιδίωξη θα έχει ενδιαφέρον για τη νησιωτική ανάπτυξη και τον ορυκτό πλούτο των νησιών να αναληφθούν πρωτοβουλίες προς τρεις συγκεκριμένες κατευθύνσεις: (1) Αναγνώριση και προστασία του ορυκτού πλούτου που διαθέτουν τα νησιά και τούτο διότι ο ορυκτός πλούτος θα έχει αξία ― πέραν της οικονομικής ― για ολόκληρο το κοινωνικό σύνολο του νησιού. (2) Έρευνα και μελέτη για δυνατότητες αξιοποίησης και τούτο διότι η σχετική τεχνολογία συνεχώς εξελίσσεται και το πεδίο των δυνατοτήτων κοινής κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης συνεχώς διευρύνεται. (3) Αποκατάσταση και αξιοποίηση των παλαιών μεταλλείων και εγκαταστάσεων και τούτο διότι με τον τρόπο αυτό η κοινωνία θα προσεγγίσει και θα οικειωθεί τρόπους σκέψης που θα της είναι χρήσιμοι. Σαυτόχρονα θα καταλάβει τον ρόλο του ορυκτού πλούτου τόσο σε ότι αφορά στην οικονομική του διάσταση όσο και σε ότι με αφορά στον κοινωνικό εκσυγχρονιστικό του ρόλο. Ας δούμε πιο αναλυτικά τις εν λόγω κατευθύνσεις.

5. Αναγνώριση και προστασία του ορυκτού πλούτου ΢τη σημερινή εποχή είναι σκόπιμο οι κάτοικοι μιας περιοχής να γνωρίζουν την ιστορία τους και αυτά που διαθέτει ο τόπος τους. Σο ενδιαφέρον που δείχνουν γι’ αυτό που κατέχουν είναι αυτό που θα το καταστήσει γνωστό. Δεν γίνεται γνωστό κάτι αν δεν υπάρχει ενδιαφέρον γι’ αυτό πριν γίνει γνωστό. Δεν πρόκειται για παραδοξολογία αν το θέμα αφορά στον ορυκτό πλούτο. Η ιστορία της μεταλλευτικής είναι γεμάτη από τέτοια παραδείγματα. Είναι ανάγκη να υπάρξει ενδιαφέρον για να γίνουν γνωστοί και να καταγραφούν οι ορυκτοί πόροι των νησιών. Είναι ανάγκη οι κάτοικοι να ξέρουν που κινούνται και τι κρύβεται κάτω από τα πόδια τους· τι αξία έχει· τι συγκριτικά πλεονεκτήματα παρέχει έναντι των άλλων περιοχών της χώρας αλλά και διεθνώς. Και όλα αυτά ανεξάρτητα από τη πρόθεσή τους να προχωρήσουν ή όχι σε εκμετάλλευση· και μάλιστα ιδιαίτερα αν δεν υπάρχει τέτοια πρόθεση. Και αυτό για δύο λόγους. Πρώτα από όλα διότι, ακόμη και αν δεν μπορεί να γίνει κάτι με τα μεταλλεύματα και ορυκτά που διαθέτουν, οφείλουν να γνωρίζουν τι είναι αυτό που θυσίασαν και για ποιο λόγο το θυσίασαν. Τπάρχει όμως και ένας δεύτερος λόγος που εμφανίζεται με δύο όψεις. Η πρώτη αφορά στη δύναμη που παρέχει η γνώση αποκλειστικά ως γνώση. Κανένας δεν διστάζει ανάμεσα στη γνώση και την άγνοια να προτιμήσει τη γνώση. Η γνώση του ορυκτού δυναμικού ενός νησιού, επιτρέπει την πρόβλεψη και την αυτοπροστασία. Η δεύτερη αναφέρε-

405

OIKONOMIA

ται στη Σοπική Αυτοδιοίκηση που μπορεί να γνωρίζει, να συγκροτεί σχέδια και να τα θεμελιώνει στα πράγματα. Σο θέμα δεν είναι να προωθηθούν δαπανηρά προγράμματα γεωλογικής και μεταλλευτικής έρευνας. Απλώς τα αποτελέσματα των ερευνών που έχουν γίνει να συλλεχτούν, να ταξινομηθούν και να γίνουν διαχειρίσιμα από την Σοπική Αυτοδιοίκηση. Σο ΙΓΜΕ, η Διεύθυνση Μεταλλείων, άλλες δημόσιες υπηρεσίες αλλά και σχετικοί ιδιωτικοί φορείς, από τις αρχές του περασμένου αιώνα έχουν συσσωρεύσει γνώσεις και εμπειρίες που προσδιορίζουν καταστάσεις και μεγέθη σχετικά με το ορυκτό δυναμικό σχεδόν για όλες τις περιοχές της χώρας. Ότι είναι καλά προσδιορισμένο μπορεί να βγει έξω από το κύκλο των ειδικών, να γνωσθεί, να γίνει κατανοητό και να είναι κτήμα όλων. Κυρίως της Σοπικής και της Περιφερειακής Διοίκησης. Σο πρώτο επομένως καθήκον των ανθρώπων που ασχολούνται με τα κοινά του νησιού είναι να επιδιώξουν τη μεταφορά γνώσης σχετικά με τους ορυκτούς πόρους που διαθέτει η περιοχή τους, από τους αρμόδιους φορείς της πολιτείας στην έδρα τους. Έτσι θα μπορέσουν να έχουν λόγο για το ορυκτό δυναμικό του τόπου τους αλλά και για τις προοπτικές του. Φαρακτηριστική περίπτωση χρησιμότητας μιας τέτοιας βάσης γνώσεων είναι ο χωροταξικός σχεδιασμός. Κατά κανόνα η ύπαρξη ορυκτών πόρων δεν είναι γνωστή ούτε στο κοινό ούτε και στους μετέχοντες σε ένα τέτοιο σχεδιασμό στον βαθμό που απαιτείται. Δεν υπάρχει αποτύπωση στον χώρο και βεβαίως δεν μπορούν να κατανοηθούν η χωρική συμπεριφορά μιας πιθανής εξορυκτικής δραστηριότητας και οι όροι συνύπαρξής της με άλλες δραστηριότητες (χρήσεις γης). Η γνώση αυτή είναι προϋπόθεση για να απαντηθεί το ερώτημα πως μπορεί μια κοινωνία να προστατέψει τον ορυκτό πλούτο που διαθέτει ακόμη και αν δεν επιθυμεί να τον εκμεταλλευθεί. Να τον προστατέψει από τι; ή να τον θυσιάσει γιατί; ΢ίγουρα από άλλες χρήσεις ή από κακοδιαχείριση.

6. Έρευνα και μελέτη για δυνατότητες αξιοποίησης Όσο και αν φαίνεται παράδοξο το κύριο μέλημα της μεταλλευτικής πρακτικής ήταν πάντα και είναι και σήμερα το περιβάλλον. ΢τα εγχειρίδια μεταλλευτικής κυρίαρχη θέση έχει η φροντίδα του μηχανικού μεταλλείων για τις ελάχιστες επιπτώσεις στο περιβάλλον και την ασφάλεια του χώρου και των εργαζομένων. Σο σημαντικότερο μάλιστα κεφάλαιο της μεταλλευτικής τεχνολογίας, οι μέθοδοι υπόγειας εκμετάλλευσης, χαρακτηρίζονται από την κατάσταση που δημιουργείται μετά την απόσπαση (από τη θέση του) του μεταλλεύματος (κενά μέτωπα, λιθογομούμενα, κτλ.). Ουσιαστικά αναφέρεται στη σημαντικότερη και τελική επέμβαση της εξορυκτικής πρακτικής στο περιβάλλον. ΢τον τομέα

406

Ο ορυκτός πλούτος και η νησιωτική ανάπτυξη

αυτό η επιστημονική έρευνα και οι τεχνολογικές καινοτομίες ήταν και είναι σε πλήρη εξέλιξη. Με τις παρατηρήσεις αυτές δεν υποστηρίζεται ο ισχυρισμός ότι η μεταλλευτική τεχνολογία μπορεί να θεραπεύσει πλήρως την περιβαλλοντική ζημιά που προκαλούν τα λατομεία και τα μεταλλεία. Κάτι τέτοιο θα ήταν και δύσκολο αλλά και δεν θα είχε νόημα. Παρόλα αυτά πρέπει να είναι γνωστό το γεγονός της συνεχούς έρευνας και συστηματικής και επιστημονικής προσπάθειας του κλάδου για την όσο το δυνατόν περιορισμένη επέμβαση στο φυσικό περιβάλλον. Ανάλογη προσπάθεια γίνεται και για την περιβαλλοντική αποκατάσταση των χώρων που έχουν πληγεί από την εξορυκτική δραστηριότητα. ΢υνέχεια δημιουργούνται νέες συνθήκες εκμετάλλευσης που ελαχιστοποιούν τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Και βεβαίως η ενημέρωση στο αντικείμενο αυτό είναι σοβαρή υποχρέωση για μια χώρα που διαθέτει σημαντικές ορυκτές πρώτες ύλες και ταυτόχρονα προνομιούχο φυσικό περιβάλλον. Μία από πιο ενδιαφέρουσες επιτυχίες του κλάδου λατομείων - μεταλλείων αφορά στις τεχνολογικές αναβαθμίσεις της πρακτικής όρυξης και λειτουργίας των υπόγειων έργων. Σα τελευταία είκοσι χρόνια η πρόοδος της τεχνολογίας στο τομέα των υπόγειων έργων έχει δημιουργήσει νέα δεδομένα ως προς τη σκοπιμότητα διεύρυνσης της εφαρμογής τους σε ολόκληρο τον κλάδο της εκμετάλλευσης των ορυκτών πρώτων υλών. ΢ήμερα οι υπόγειες εκμεταλλεύσεις αδρανών υλικών ανταγωνίζονται τις αντίστοιχες επιφανειακές. Βεβαίως στον υπολογισμό του συγκριτικού κόστους λαμβάνονται υπόψη και τα περιβαλλοντικά πλεονέκτημα των υπογείων έναντι των υπαιθρίων εκμεταλλεύσεων. Η τάση αντικατάστασης των υπαιθρίων εκμεταλλεύσεων από υπόγειες έχει επεκταθεί εκτός των αδρανών υλικών και σε άλλες ορυκτές πρώτες ύλες όπως στα μάρμαρα, στον χρυσό, κτλ. Είναι εύκολο να οργανωθούν υπόγειες λατομικές δραστηριότητες. Η χώρα διαθέτει και εμπειρία και τεχνογνωσία. Σο επιπλέον κόστος, έναντι των επιφανειακών εκμεταλλεύσεων, αντισταθμίζεται από τα περιβαλλοντικά πλεονεκτήματα των υπογείων (σχεδόν μηδενική οπτική και ατμοσφαιρική ρύπανση, χωροθέτηση πλησιέστερα στην κατανάλωση, δηλαδή περιορισμένη ρύπανση από τη διακίνηση των υλικών και μειωμένο κόστος μεταφοράς των αδρανών υλικών). Έτσι για υπόγεια λατομεία αδρανών υλικών και μαρμάρων τα χαρακτηριστικά πλεονεκτήματα έχουν ως ακολούθως: Δεν απαιτείται η κατάληψη μεγάλων επιφανειακών εκτάσεων για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα. Όταν μάλιστα οι εκτάσεις αυτές είναι ακριβές ή προνομιούχες. Δεν απαιτείται η αποψίλωση της περιοχής επέμβασης και απομάκρυνση της φυτικής γης, γεγονός που εξασφαλίζει τη διατήρηση της χλωρίδας και πανίδας της περιοχής. Δεν απαιτείται μεταβολή της αρχικής γεωμορφολογίας της περιοχής, γεγονός που πιθανώς θα σηματοδοτούσε σημαντικά προβλήματα όπως π.χ. αλ-

407

OIKONOMIA

λαγή της ροής των επιφανειακών υδάτων και αύξηση του κινδύνου πλημμυρικών φαινομένων. Ελαχιστοποιούνται τα προβλήματα δονήσεων από ανατινάξεις, κυρίως όταν η εκμετάλλευση βρίσκεται σε μικρή απόσταση από κατοικημένες περιοχές (π.χ. πρόκληση ζημιών σε κατασκευές, δημιουργία αισθήματος ανασφάλειας στους περιοίκους, κ.α.). Ελαχιστοποιούνται τα ποσοστά θορύβου και σκόνης από τη λειτουργία των μηχανημάτων και από τις ανατινάξεις. Αποφεύγεται το υψηλό κόστος αποκατάστασης της επιφανειακής έκτασης. Μια συνηθισμένη πρακτική που ακολουθείται είναι η υπόγεια επέκταση ενός υπάρχοντος επιφανειακού λατομείου. Μια τέτοια λύση δείχνει να είναι η ιδανικότερη και για την περίπτωση των νησιών, διότι: Αποφεύγεται μια καινούργια «πληγή» στο περιβάλλον, σε μια ήδη επιβαρημένη περιοχή όπως η Αττική. Αποφεύγεται η δημιουργία νέων έργων προσπέλασης (δρόμοι σύνδεσης με το οδικό δίκτυο της περιοχής, κλπ.). Τπάρχει αρκετή γνώση του χώρου, όσον αφορά τη γεωλογία της περιοχής, τις φυσικοχημικές ιδιότητες των υλικών, χάρη στη λειτουργία του υπαίθριου λατομείου. Ο υπάρχων μηχανολογικός εξοπλισμός του υπαίθριου λατομείου, τα συγκροτήματα θραύσης όπως και οι κτιριακές εγκαταστάσεις μπορούν να καλύψουν σε πολύ μεγάλο βαθμό τις αντίστοιχες ανάγκες μιας υπόγειας εκμετάλλευσης. Παράλληλα με τις εργασίες της υπόγειας εκμετάλλευσης, μπορούν να συνεχιστούν τα έργα αποκατάστασης στον υφιστάμενο λατομικό χώρο. Ακόμη εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει και η αξιοποίηση του υπόγειου κενού χώρου που προκύπτει από την υπόγεια παραγωγή αδρανών υλικών. Οι πιο συνηθισμένες χρήσεις είναι ως αποθηκευτικοί χώροι. Η τεχνολογία των υπόγειων εκμεταλλεύσεων μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη παραγωγή υπόγειων κενών χώρων, ανεξάρτητα από την παραγωγή οποιουδήποτε ορυκτού προϊόντος, για ποικίλες χρήσεις. Μία από τις κυριότερες είναι η αποθήκευση. Ήδη υπόγειοι χώροι που έχουν ορυχθεί με τις παραπάνω τεχνικές αλλά και χώροι οι οποίοι προκύπτουν από τη λειτουργία υπόγειων λατομείων αδρανών υλικών, χρησιμοποιούνται ευρύτατα για: Αποθήκευση (υγρών και αερίων υδρογονανθράκων, νερού, αγαθών, αυτοκινήτων, αποβλήτων, κ.ά). Εγκαταστάσεις παραγωγής και πρωτογενούς επεξεργασίας ή μονάδες μεταποίησης (υδροηλεκτρικά έργα, εργοστάσια, επεξεργασία λυμάτων, κ.ά.). Εγκαταστάσεις αναψυχής (θέατρα, αθλητικές εγκαταστάσεις, κ.ά). Καταφύγια, ΢τρατιωτικές εγκαταστάσεις, κ.ά. Σα πλεονεκτήματα είναι προφανή:

408

Ο ορυκτός πλούτος και η νησιωτική ανάπτυξη

Απελευθέρωση εδαφικών εκτάσεων. Ιδιαίτερα κατά τις περιπτώσεις ακριβών ή περιορισμένων επιφανειακών χώρων. ΢ταθερή θερμοκρασία (16-18 βαθμοί Κελσίου). Μείωση των αποστάσεων διακίνησης των υλικών. Αποφεύγεται η διακίνηση τεραστίων όγκων υλικών με περιβαλλοντικές συνέπειες πολλές φορές σοβαρότερες από τις αντίστοιχες της λειτουργίας των επιφανειακών λατομείων. ΢ε πολλές περιπτώσεις αποτελούν καλύτερη κατασκευαστική λύση από την αντίστοιχη επιφανειακή. Τψηλή περιβαλλοντική προστασία. Ασφάλεια. Είναι σκόπιμο να δοθεί έμφαση σε τρία από τα παραπάνω πλεονεκτήματα. Πρόκειται για την απελευθέρωση από εδαφικές εκτάσεις, τη σταθερή θερμοκρασία και την ποιότητα της κατασκευαστικής λύσης. Και στις τρεις αυτές περιπτώσεις τα πλεονεκτήματα αυτά ανταποκρίνονται, κατά τον καλύτερο τρόπο, σε συνθήκες που γίνονται όλο και πιο δυσμενέστερες. Είναι προφανές ότι οι επιφανειακές εκτάσεις κοντά σε κατοικημένες περιοχές θα γίνονται όλο και πιο σπάνιες όλο και πιο ακριβές. Αν μάλιστα αυτό συνδυασθεί με περιβάλλον υψηλής ποιότητας, όπως των νησιών, τότε μελλοντικά η ζήτηση οικοπέδων ή εδαφικών επιφανειών για πολλές χρήσεις θα οδηγηθεί στην υπόγεια λύση. Σο θέμα της θερμοκρασίας είναι ίσως το σοβαρότερο· και αυτό γιατί συνδέεται με το μεγάλο θέμα του κόστους της ενέργειας. Όλο και περισσότερη ενέργεια πηγαίνει στη θέρμανση και ψύξη των κτηρίων. Ασφαλώς οι εναλλακτικές πηγές ενέργειας θα μπορούσε να συμβάλουν και να είναι λύση στο πρόβλημα. Αν όμως υπολογίσει κανείς τις επενδύσεις που απαιτούνται και την, υπό τις καλλίτερες συνθήκες, πολύ μικρή μείωση του κόστους ενέργειας, τότε η λύση αυτή δεν μπορεί παρά να είναι περιορισμένη. ΢την περίπτωση αυτή το υπόγειο περιβάλλον αποτελεί την ιδανική λύση και ιδιαίτερα σε περιπτώσεις πολύ υψηλών ή πολύ χαμηλών θερμοκρασιών όπου οι νόμοι της θερμοδυναμικής είναι αμείλικτοι. Για να καλυφθεί η ανάγκη ενός γραφείου, μιας αποθήκης, μιας αίθουσας, κλπ., απαιτείται πρώτα από όλα ένα κτήριο. Για να κατασκευασθεί το κτήριο αυτό απαιτούνται ένας σκελετός, εξωτερικοί τοίχοι δάπεδο και οροφή. Σο υπόγειο ορυχείο τα διαθέτει όλα αυτά. Πρόκειται για αποφασιστική εξοικονόμηση που αφορά σε υλικά και εργασία.

7. Αποκατάσταση και αξιοποίηση των παλαιών μεταλλείων και εγκαταστάσεων Τπάρχει πάντα το ερώτημα «τι κάνουμε με το παλιό», το όποιο παλιό, όπως για παράδειγμα ένα παλιό έπιπλο, ένα παλιό αυτοκίνητο, μια παλιά ιδέα, ένα

409

OIKONOMIA

παλιό σπίτι, ένα παλιό εργαλείο και ούτω καθ’ εξής. Όταν σε μια περιοχή υπάρχουν παλιά νταμάρια, παλιά μεταλλεία, παλιές μεταλλουργίες, παλιές εγκαταστάσεις, παλιά έργα, τι νόημα μπορεί να έχει το ερώτημα στη περίπτωση αυτή; Όταν πρόκειται για μεταλλεία ή μεταλλουργεία τι σημαίνει «παλιό» και τι μπορεί να γίνει; Τπάρχουν πράγματι παλιές ιδέες, ή μόνο παλιά πράγματα; Και τι συμβαίνει με ιδέες που στηρίζουν πράγματα ή με πράγματα που στηρίζουν ιδέες; Ή μήπως γίνεται λόγος για παλιά πράγματα ενώ θα έπρεπε να γίνεται λόγος για πράγματα εκτός χρήσεως; Έχει νόημα η έννοια του παλιού να ευθυγραμμίζεται με την έννοια του εκτός χρήσεως; Είναι βέβαιο ότι τα εκτός χρήσεως πράγματα δεν έχουν ενδιαφέρον. Δεν παρέχουν πλέον αποτελέσματα. Έχουν απολέσει τη δυνατότητα παραγωγής προϊόντος. Εμφανίζονται ως απόβλητα. Παρόλα αυτά διαθέτουν σημαντικά στοιχεία. Πρώτα από όλα διαθέτουν τη λογική της δημιουργίας τους, εμφανή στη σύνθεσή τους και αποκαλυπτόμενη από την ανάλυσή τους. Υέρουν εγγεγραμμένα πάνω στο σώμα τους ίχνη από τη γέννηση, τον βίο και τον θάνατο των υποθέσεων που τα δημιούργησαν και τα στήριξαν. Όλα αυτά δεν αναγνωρίζονται και δεν προσδιορίζονται εύκολα και απλά. Απαιτούν αποκωδικοποίηση, δηλαδή εντατική εποπτεία από κάποιον που επιθυμεί να ερευνήσει τα πράγματα και να αναγνωρίσει το λανθάνον περιεχόμενό τους. Πρόκειται για θέμα προσέγγισης νέας γνώσης και ας γίνεται αναφορά σε παλιές εγκαταστάσεις. Σο σίγουρα πολύ ενδιαφέρον είναι ότι η γνώση αυτού του περιεχομένου μεταφέρεται, διαχέεται στη κοινωνία της περιοχής και δημιουργεί νέες δυνατότητες. Αυτό παρατηρήθηκε στην αποκατάσταση των παλαιών εγκαταστάσεων του Λαυρίου. Η ανάδειξη, αποκατάσταση και αξιοποίηση των παλαιών μεταλλευτικών εγκαταστάσεων έχει αποδειχθεί ότι μπορεί να υπηρετήσει συγκεκριμένες ανάγκες της σημερινής ζωής. ΢τη χώρα έχουν γίνει σημαντικά βήματα προς τη κατεύθυνση αυτή. Δεν αναφερόμαστε μόνο σε ιδέες ή προτάσεις αλλά και σε συγκεκριμένα έργα (Υραγκίσκος κ.ά. 1977). Φαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί το Σεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου (ΣΠΠΛ). ΢τις παλαιές μεταλλουργικές εγκαταστάσεις της Γαλλικής Εταιρίας Μεταλλείων Λαυρίου ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του Ε.Μ. Πολυτεχνείου Πάρκο Σεχνολογίας και βρίσκεται σε εξέλιξη η ίδρυση Μουσείου Μεταλλείας και Μεταλλουργίας. ΢κοπός του ΣΠΠΛ είναι ο μετασχηματισμός των παλαιών βιομηχανικών εγκαταστάσεων σε κέντρο ανάπτυξης επιχειρηματικής δραστηριότητας με βάση τις σύγχρονες τεχνολογίες και την καινοτομική σκέψη. Σο Μουσείο Μεταλλείας Μεταλλουργίας στοχεύει στην ανάδειξη του μνημειακού χαρακτήρα του συγκροτήματος και στη δημιουργία και ανάπτυξη μουσειακών, εκπαιδευτικών και εκθεσιακών χώρων. Η εμπειρία του ΣΠΠΛ και άλλων περιπτώσεων αποδεικνύει ότι η αποκατάσταση παλαιών μεταλλείων και εγκαταστάσεων και η

410

Ο ορυκτός πλούτος και η νησιωτική ανάπτυξη

απόδοσή τους σε νέες χρήσεις μπορεί να υπηρετήσει σαφείς (α) εκπαιδευτικούς, (β) πολιτιστικούς και (γ) αναπτυξιακούς σκοπούς, όχι χωριστά αλλά σε σύνθεση και αλληλεπίδραση μεταξύ τους. Μπορεί να δοθούν κάποιες πρόχειρες ενδείξεις. Ο επισκέπτης των Θειορυχείων της Μήλου, παρατηρώντας τον λέβητα της μονάδας παραγωγής θείου, ή ο επισκέπτης του φούρνου παραγωγής μολύβδου της μονάδας Καμινείας του Λαυρίου, μπορεί να καταλάβει καλύτερα της αρχές της θερμοδυναμικής, επί τόπου, από ότι ανατρέχοντας στο σχετικό εγχειρίδιο. Πάνω στα μηχανήματα και τις κατασκευές των παλαιών εγκαταστάσεων έχουν αποτεθεί ίχνη από τους τρόπους αντίληψης και σκέψης των ανθρώπων που τα κατασκεύασαν και τα λειτούργησαν. Οι σκέψεις αυτές μπορεί να ανιχνευθούν, να ερευνηθούν και να μελετηθούν. Έτσι μπορεί να γίνουν πεδίο αναφοράς για το σημερινό άνθρωπο αν θέλει να συνειδητοποιήσει την θέση του και την πορεία του. Παρατηρώντας την πυκνότητα και το πλήθος των ιδεών που είναι ενσωματωμένες σε μια παλαιά τέτοια εγκατάσταση, υποβάλλεται στον επισκέπτη η διάθεση να αξιολογήσει, να συγκρίνει τις καταστάσεις και αν είναι δυνατόν να προτείνει νοητά τη δική του λύση. Έτσι ιδιαίτερα οι νέοι άνθρωποι οικειώνονται ιδέες πού οδηγούν σε λύσεις. Ιδέες δημιουργούνται εκεί που προϋπάρχουν ιδέες. Ακόμη ορισμένα λατομεία αδρανών υλικών έχουν δώσει οικοδομικά υλικά για την κατασκευή γνωστών παραδοσιακών κτηρίων. Σα λατομεία αυτά έκλεισαν, τα κτήρια όμως παραμένουν με τα υλικά τους. Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση λατομείων μαρμάρου που έχουν δώσει υλικά με ποιότητες που οδήγησαν σε αριστουργήματα. Λογικό είναι η ιστορία και οι ποιότητες αυτών των λατομείων να προκαλούν το ενδιαφέρον όχι μόνον των ειδικών αλλά και του ευρύτερου κοινού.

8. Βιβλιογραφία ΕΤΥΡΑΙΜΙΔΗ΢, Φ. (2008), «Τπόγεια λατομεία αδρανών υλικών», 1ο Πανελλήνιο Συνέδριο Δομικών Υλικών και Στοιχείων, ΤΕΕ, Αθήνα, 21-23 Μαΐου, 2008.

FORNARO, M. - LOVERA, E. (2004), «Geological-Technical and Geo-engineering Aspects of Dimensional Stone Underground Quarrying», στο ROBERT HACK RAFIG AZZAM - ROBERT CHARLIER (επιμ.), Geological-Technical and Geo-engineering Aspects LNES 104, Springer-Verlag, Berlin-Heidelberg, 2004, σελ. 574-584. ΚΑΣ΢ΙΛΙΕΡΗ, Μ. - ΛΟΤΒΗ Α. - ΜΠΕΛΑΒΙΛΑ΢, Ν. - ΟΙΚΟΝΟΜΟΤ, Α. - ΣΡΟΒΑ, Β. - ΥΡΑΓΚΙ΢ΚΟ΢, Α. - ΜΑΤΡΟΚΟΡΔΑΣΟΤ, Δ. - ΜΑΝΙΑΣΑΚΟ΢, Θ. (1988), Υπαίθριο Μουσείο Μεταλλευτικών Δραστηριοτήτων και Ορυκτού Πλούτου στη Σέριφο, Δήμος ΢ερίφου - Πολιτιστικό Σεχνολογικό Ίδρυμα ΕΣΒΑ. ΛΑΡΜΕΡ, ΜΠΡΟΤΚ (2009) «Σο Σίμημα του Φρυσού», National Geographic Ελλάδα (Ιανουάριος).

411

OIKONOMIA

ΜΠΕΝΑΡΔΟ΢, Α. - ΚΑΛΙΑΜΠΑΚΟ΢, Δ. - ΠΡΟΤ΢ΙΟΣΗ΢, Ι. - ΜΑΤΡΙΚΟ΢, Α. - ΢ΚΟΠΑΡΑΝΣΖΟ΢ Κ. (2001), «Underground aggregate mining in Athens, a promising investment plant», Tunnelling and Underground Space Technology 16 (2001). ΜΠΕΝΑΡΔΟ΢, Α. - ΜΑΤΡΙΚΟ΢, Α. - ΢ΚΟΠΑΡΕΝΣΖΟ΢, Κ. - ΠΡΟΤ΢ΙΩΣΗ΢, Ι. - ΚΑΛΙΑΜΠΑΚΟ΢, Δ. - ΠΑΝΑΓΟΠΟΤΛΟ΢, Κ. (2000), «Σεχνικοοικονομική Εφικτότητα της Τπόγειας Λατόμευσης Αδρανών στην Αττική», Πρακτικά 3ου Συνεδρίου Ορυκτού Πλούτου, 22-24 Νοεμβρίου 2000, Αθήνα, Εργαστήριο Μεταλλευτικής Σεχνολογίας, σελ. 553-559. ΠΟΛΤΖΟ΢, Γ. - ΥΡΑΓΚΙ΢ΚΟ΢, Α. - ΚΑΣΕΡΙΝΗ, Σ. - ΜΑΤΡΟΚΟΡΔΑΣΟΤ, Δ. - ΜΠΕΛΑΒΙΛΑ΢, Ν. - ΠΛΤΣΑ΢, Α. - ΔΗΜΗΣΡΟΠΟΤΛΟ΢, Δ. - ΢ΙΥΝΑΙΟΤ, Ε. (1999), «΢μυριδωρυχεία Νάξου - Πρόταση ανάδειξης και Αξιοποίησης», Ε.Μ.Π. Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος. ΥΡΑΓΚΙ΢ΚΟ΢, Α.Ζ. - ΜΠΕΛΑΒΙΛΑ΢, Ν. - ΣΡΟΒΑ, Β. - ΜΑΤΡΟΚΟΡΔΑΣΟΤ, Δ. (1977), «Εργοστάσιο και μεταλλεία αντιμονίου στην Κέραμο Φίου», Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Φίου - Πολιτιστικό Σεχνολογικό Ίδρυμα ΕΣΒΑ.

412

Ο ορυκτός πλούτος και η νησιωτική ανάπτυξη

Παράρτημα πινάκων Πίνακας 1. Παραγωγή μεταλλευμάτων, βιομηχανικών ορυκτών, προϊόντων μηχανικής κατεργασίας-εμπλουτισμού, μεταλλουργικών προϊόντων και μαρμάρων (σε χιλ. τον.)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

ΠΡΟΪΟΝ 2006 2007 2008 2009 Αλουμίνα ένυδρη 780 789 807,5 796 Αλουμίνιο 164,5 168 162,3 129 Ανθρακικό ασβέστιο 400 500 600 600 Ασβεστολιθικά αδρανή 30.500 33.000 32.700 27.000 Άστριοι (τελικά προϊόντα) 56 38 35,7 27,12 Ατταπουλγίτης 7 7 25 28 Βωξίτης 2.149 2.128 2.174 1.935 Γύψος 900 940 900 580 Δίπυρος μαγνησία 51 42 46,7 51,8 Καολίνης 40 40 Καυστική μαγνησία 69 72 70,5 57,5 Κίσσηρης 801 838 828 381 Λευκόλιθος 373 340 396,5 326,3 Λιγνίτης 64.100 66.100 65.000 64.000 Μάρμαρα προϊόντα εξ.

1.790 1.690 1.500 950* Μάρμαρα όγκοι 420 440 430 360 Μικτά θειούχα 180 214 272 231 Μικτά θειούχα 69 144 82 60 συμπυκνώματα Μπεντονίτης (ορυκτός) 1.166 1.342 1.580 750 Μπεντονίτης (κατεργασμ.) 962 1.113 1262,8 850 Νικέλιο (περιεχ. σε κράμα) 18 1.8,67 16,6 8,3 Νικελιούχα σιδ/τα 2.320 2.367 2.262 1.398 Ολιβίνης 35 40 40 33,3 Περλίτης (ορυκτός) 1049 1.100 1.000 700 Περλίτης κατεργασμένος 700 650 600 450 Ποζολάνη 1.525 1.520 1059 830 Πυρίμαχες μάζες 30 31 35,6 31,6 Πυριτικό 110 52 52,5 38 Φαλαζίας - χαλαζ.

14 15 16,2 14,3 Προϊόντα Φουντίτης 25,7 15 19,6 10 Τδρομαγνησίτης Πηγή: ΣΜΕ (Σύνδεσμος Μεταλλευτικών Επιχειρήσεων)

413

2010 785 137 450 21.000 23,5 30 1.902 470 63,9 67 413 400 53.600 1.000* 400 236 58

2011 809,7 165,15 400 15.100 10,2 34 2.342 587 39 58 469 392 58.400 1.100 440 220 58

1.250 1020 13,96 1.942 25 760 480 540 36,3 6 12,13

1.250 900 18,53 2.236 32 720 420 300 45 1,7 8,21

16,35

23,8

OIKONOMIA

Πίνακας 2. Πωλήσεις μεταλλευμάτων, ορυκτών, προϊόντων μηχανικής κατεργασίας, εμπλουτισμού, μεταλλουργικών προϊόντων και μαρμάρων (σε χιλ. €). Σο 70% των πωλήσεων αφορούν σε εξαγωγές

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

ΠΡΟΪΟΝ 2006 2007 Αλουμίνα ένυδρη 123.000 106.754 Αλουμίνιο 348.000 376.061 Ανθρακικό ασβέστιο 36.800 43.142 Άστριοι 1.373 1.500 (τελικά προϊόντα) Ατταπουλγίτης 800 1.000 Βωξίτης 74.832 79.978 Γύψος 4.550 4.770 Δίπυρος μαγνησία 11.811 12.966 Καολίνης 640 335 Καυστική μαγνησία 8.759 11.104 Κίσσηρης 6.613 7.626 Λευκόλιθος 1.394 1.301 Λιγνίτης 5100 978 Μάρμαρα όγκοι 50.700 59.300 Μικτά θειούχα 41.125 58.000 συμπυκνώματα Μπεντονίτης (ορυκτός) 800 800 Μπεντονίτης 60.900 67.000 (κατεργασμ.) Νικέλιο 324.717 502.375 (περιεχ. σε κράμα) Ολιβίνης 1157 1225 Περλίτης (ορυκτός) 2.100 2.700 Περλίτης κατεργασμένος 35.500 35.200 Ποζολάνη 5.293 5.353 Πυρίμαχες μάζες 7.346 7.975 Πυριτικό 1000 472 Φαλαζίας - χαλαζ.

127 1.440 Προϊόντα Φουντίτης 3.181 3.058 Τδρομαγνησίτης ΢ύνολο 1.158.698 139.2413 Πηγή: Σύνδεσμος Μεταλλευτικών Επιχειρήσεων

414

2008 106.199 328.464 46.440 1.455

2009 91.408 193.017 43.000 1.339

2010 113.039 256.536 38.000 872

1.500 84.059 4.800 13.805 13.084 6.898 1.485 1.000 58.200 45.800

1.688 59.517 3.480 7.265 11.583 4.250 892 61.700 38.000

2.000 66.151 2.791 10.608 13.002 5.234 1043 62.000* 38.000

900 76.900

600 51.907

600 70.100

255.000

230.127

229.545

1230 3.000 39.400 5.189 9.561 752 1.382

1080 2.400 33.250 3.340 7.989 511 1.271

910 2.232 33.500 2.700 9.259 77 822

1.761

1.626

1.665

110.8264

85.1240

960.726

Μια επιτομή της οικονομίας της Νάξου ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΣΠΑΝΟΣ ΢χολικός ΢ύμβουλος Οικονομολόγων (Μ.Α.) in Education Sciences

Περίληψη ΢κοπός αυτής της εργασίας ήταν να ερευνήσει την οικονομική πορεία της Νάξου δια μέσου των αιώνων. Η έρευνα ήταν βιβλιογραφική και το μεθοδολογικό εργαλείο που χρησιμοποιήθηκε ήταν η ανασκόπηση της ελληνικής βιβλιογραφίας. Από αυτή την έρευνα διαπιστώθηκε ότι: Πρώτον, η αγροτική δραστηριότητα ήταν και είναι έντονη και αποτελεί σημαντική πηγή βιοπορισμού για τους κατοίκους της Νάξου από το 1.100 π.Φ. Δεύτερον, η ορεινή Νάξος ήταν και είναι κατ’ εξοχήν κτηνοτροφική περιοχή, στην οποία βόσκουν πολλά γιδοπρόβατα και βοοειδή, τα οποία αποφέρουν σημαντικά οικονομικά οφέλη στους κατοίκους της Νάξου από τον 6ο αιώνα π.Φ. Σρίτον, το άφθονο μάρμαρο της Νάξου έχει αποτελέσει παράγοντα οικονομικής και πολιτιστικής ανάπτυξης από τον 6ο και τον 7ο αιώνα π.Φ. Σέταρτον, οι Βενετοί μετέφεραν στη Νάξο τη φράγκικη φεουδαρχία εμπλουτισμένη με το εθιμικό δίκαιο που ίσχυσε κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Πέμπτον, η εύφορη γη της Νάξου και η στρατηγική θέση της, καθώς βρίσκεται στο πλωτό μονοπάτι μεταξύ Ευρώπης και Ασίας, αποτέλεσαν αιτία επιδρομών πολλών λαών εναντίον της. Έκτον, η κατασκευή του πρώτου λιμενοβραχίονα στο λιμάνι της Νάξου ξεκίνησε το έτος 1898 και η κατασκευή της μεγάλης προβλήτας ολοκληρώθηκε το έτος 1954. Έτσι, άρχισε πλέον η εύκολη μετακίνηση εμπορευμάτων και η εύκολη πρόσβαση τουριστών. Έβδομο, τα τελευταία πενήντα χρόνια κτίστηκαν ξενοδοχεία, εστιατόρια και γενικά τουριστικές εγκαταστάσεις σε πολλές παραλιακές περιοχές της Νάξου (όπως στην παραλία της Αγίας Άννας, του Αγίου Προκόπη και του Μάραγκα), οι οποίες έχουν αποτελέσει παράγοντα οικονομικής ανάπτυξης.

Εισαγωγή Η Νάξος, το μεγαλύτερο νησί των Κυκλάδων, βρίσκεται στο κέντρο του Αιγαίου πελάγους. ΢ύμφωνα με τον Μαυρογιαννόπουλο (2012), αρκετοί αρχαίοι

415

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

συγγραφείς επαινούσαν τα αγροτικά προϊόντα της Νάξου, όπως για παράδειγμα ο Πίνδαρος, ο οποίος αποκάλεσε τη Νάξο εύφορη και ο Ηρόδοτος, ο οποίος τη χαρακτήρισε ως το πλουσιότερο νησί. Επαίνους επίσης απέδωσαν, για τον οίνο της Νάξου, ο Αρχίλοχος και ο Αθηναίος ο Ναυκρατίτης. Γενικά, στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου, η ανάπτυξη της πρωτόγονης αγροτικής ζωής και η μόνιμη εγκατάσταση του ανθρώπου σε μικρούς οικισμούς, εντοπίζεται γύρω στο 6.000 π.Φ. (Renfrew, 1972, όπως αναφέρεται στον Μαυρογιαννόπουλο, 2012). Αργότερα, γύρω στο 4.000 π.Φ. η γεωργία υποστηρίζεται από την εργασία ζώων. Από το 2.800 π.Φ., με τη χρήση του χαλκού, βελτιώνονται αρχικά τα αγροτικά εργαλεία και αργότερα τα κάρα εμπορευμάτων (με ξύλινες ρόδες), τα οποία σύρονται από βόδια (Halstead, 1990, όπως αναφέρεται στον Μαυρογιαννόπουλο, 2012). Κατά τη Ρωμαϊκή εποχή, αρχικά ο υδρόμυλος και αργότερα ο ανεμόμυλος μπήκαν σε ευρεία χρήση. ΢την ανατολική Μεσόγειο, γενικώς, επεκτάθηκε η καλλιέργεια στα κρεμμύδια, αγγούρια, πεπόνια, λαχανικά και φρούτα. Κατά την κλασική εποχή, στη Νάξο, υπήρχαν εξειδικευμένες περιοχές παραγωγής σιτηρών, όπως η περιοχή Γύρουλα. Σην εποχή του σιδήρου (1.100 π.Φ.) η οικονομία της Νάξου βασιζόταν στη γεωργία, την κτηνοτροφία, την αλιεία και το θαλάσσιο εμπόριο (Μαυρογιαννόπουλος, 2012). Λαμβάνοντας υπόψη α) τα σημάδια ανθρώπινης παρουσίας στη νήσο Νάξο, τα οποία βρέθηκαν, από ανασκαφές, στην περιοχή Γκρόττα, γύρω στην 4η χιλιετία π.Φ. (νεολιθική εποχή) και β) τον χαρακτηρισμό της Νάξου, από τον Ηρόδοτο, ως το πλουσιότερο νησί, γεννήθηκε το ερώτημα: Ποια ήταν η οικονομική πορεία της Νάξου δια μέσου των αιώνων; Για την απάντηση του ερωτήματος αυτού ερευνήθηκαν τα εξής στοιχεία: η αγροτική δραστηριότητα, η κτηνοτροφία, τα κτηνοτροφικά προϊόντα, ο ορυκτός πλούτος της Νάξου, οι τρόποι οργάνωσης της οικονομικής ζωής κατά τους βυζαντινούς χρόνους και κατά την Λατινοκρατία, το λιμάνι της Νάξου και η ανάπτυξη του τουρισμού κατά τα τελευταία χρόνια.

Η αγροτική δραστηριότητα στη Νάξο ΢ύμφωνα με τον Μαυρογιαννόπουλο (2012), στην αρχή της Νεολιθικής εποχής, η γεωργία βασιζόταν στην ανθρώπινη εργασία με ξύλινα και πέτρινα εργαλεία. Σο αμπέλι, το οποίο απαιτεί πολλή φροντίδα, άρχισε να καλλιεργείται από την εποχή του χαλκού. Από την 1η χιλιετία π.Φ. το εμπόριο ελαιών, ελαίου και του κρασιού ήταν διαδεδομένο στη μεσογειακή περιοχή. Αργότερα, σύμφωνα πάλι με τον Μαυρογιαννόπουλο (2012), στη Νάξο επεκτάθηκαν οι καλλιέργειες με λαχανόκηπους (σκόρδα, κρεμμύδια και λάχανα) και με οπωρώνες, που περιελάμβαναν τις αχλαδιές, τις μουριές, τις αμυγδαλιές, τις δαμασκηνιές, τις ροδιές και τις συκιές. Επιπλέον, επεκτάθηκε η καλλιέργεια σημα-

416

Μια επιτομή της οικονομίας της Νάξου

ντικών φυτών, όπως οι φασολιές, οι φακές και το λαθούρι, και ελαιοφόρων σπόρων, όπως το σουσάμι και το λινάρι. Αξίζει να σημειωθεί ότι, από εκείνη την εποχή, υπήρχαν σπουδαία βότανα, όπως η μέντα, η φασκομηλιά, το θυμάρι και η ρίγανη (Μπάουμαν, 1993, όπως αναφέρεται στον Μαυρογιαννόπουλο, 2012), και η παραγωγή δημητριακών, πρωτίστως κριθάρι και δευτερευόντως σιτάρι. ΢ύμφωνα με τον Μαυρογιαννόπουλο (2012), ο υδρόμυλος και αργότερα ο ανεμόμυλος μπήκαν σε ευρεία χρήση κατά τη Ρωμαϊκή εποχή, με αποτέλεσμα να βελτιωθούν σημαντικά οι εργασίες επεξεργασίας των καρπών και να αξιοποιηθούν οι υπάρχοντες φυσικοί πόροι. Αργότερα, κατά την εποχή της Ενετοκρατίας, οι σιδηρουργοί και οι ξυλουργοί της Νάξου κατασκεύαζαν και συντηρούσαν τα γεωργικά εργαλεία, και οι κάτοικοι των πύργων καλλιεργούσαν λάχανα, καρότα, κρεμμύδια, μπιζέλια, μήλα, σύκα, ελιές και αχλάδια (Κωτσάκης, 2011). Μετά το έτος 1830, στη Νάξο παρατηρήθηκε η είσοδος νέων φυτικών ειδών, όπως η παραγωγή πατάτας, πιπεριάς, τομάτας, κολοκύθας και καλαμποκιού. Σα εσπεριδοειδή φαίνεται ότι καλλιεργήθηκαν, συστηματικά στη Νάξο, τη νεότερη εποχή. ΢ήμερα, η αγροτική παραγωγή στη Νάξο, σύμφωνα με τον Μαυρογιαννόπουλο (2012) βασίζεται κυρίως στην πατάτα, στο μέλι και στο λάδι, και δευτερευόντως σε μερικά φρούτα και λαχανικά. Αξίζει να αναφερθεί ότι κατά τα τελευταία χρόνια, οι γεωργικές πρακτικές, όπως η μηχανική άρδευση, τα λιπάσματα, η μηχανική καλλιέργεια, τα φυτοφάρμακα και τα ζιζανιοκτόνα έχουν ενταθεί, με αποτέλεσμα να ρυπαίνεται σταδιακά το έδαφος και τα ύδατα, και στη συνέχεια τα αγροτικά προϊόντα. Παράλληλα, όμως, έχει αναπτυχθεί μια ζωηρή κίνηση για την καλλιέργεια βιολογικών αγροτικών προϊόντων και την επέκταση της αειφορικής γεωργίας.

Η κτηνοτροφία και τα κτηνοτροφικά προϊόντα της Νάξου Η Νάξος, με έκταση 430 τετραγωνικά χιλιόμετρα, αποτελείται από μερικές πεδινές εκτάσεις και από πολλές βουνώδεις ημιορεινές και ορεινές εκτάσεις. ΢υγκεκριμένα, οι κύριες πεδινές εκτάσεις της Νάξου είναι το Λιβάδι, το λεκανοπέδιο της Σραγαίας, οι περιοχές Μπαούζη, Πολιχνίου και Πλάκας, οι κοιλάδες Μελάνων και Ποταμιάς και ο κάμπος των Εγκαρών. Αυτές οι εκτάσεις αποτελούν το 1/5 της συνολικής επιφάνειας του νησιού, ενώ η καλλιεργήσιμη έκταση του νησιού είναι περίπου 80.000 στρέμματα. Οι βουνώδεις ημιορεινές και ορεινές εκτάσεις είναι περίπου 260.000 στρέμματα και είναι, κατά το μεγαλύτερο μέρος, βοσκότοποι. Εξαιτίας της παραπάνω μορφολογίας του εδάφους της Νάξου και του ήπιου μεσογειακού κλίματος, η ορεινή Νάξος ήταν ανέκαθεν και εξακολουθεί να είναι και σήμερα κατ’ εξοχήν κτηνοτροφική περιοχή, στην οποία βόσκουν πολλά γιδοπρόβατα και βοοειδή. ΢υγκεκριμένα, ο αριθ-

417

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

μός των αιγοπροβάτων το έτος 2000 βρέθηκε ότι ήταν 120.000 και των αρνόριφων 135.000 περίπου. Αντίθετα, σε απογραφή του έτους 1961, είχαν βρεθεί μόνο 17.847 πρόβατα και 23.884 κατσίκες. Αξίζει να σημειωθεί ότι σήμερα η εκτροφή βοοειδών γίνεται κυρίως στα χωριά του Λιβαδιού. ΢ύμφωνα με τον Κοντοπίδη (2003, όπως αναφέρεται στον Βερώνη, 2009, σελ. 26), η Νάξος «στον κτηνοτροφικό τομέα είναι από τις πλέον προηγμένες περιοχές του κόσμου, αφού στο κατά κεφαλήν και ανά τετραγωνικό μέτρο, ζωικού πληθυσμού, προσεγγίζει τα επίπεδα της Αργεντινής». ΢ύμφωνα με τον Φ. Ντούμα (1997, όπως αναφέρεται στον Βερώνη 2009), ο κτηνοτροφικός χαρακτήρας των κατοίκων της ορεινής Νάξου έχει αρχίσει από τα παλιά χρόνια και χάνεται στα βάθη των αιώνων. ΢ύμφωνα με τον Κοντελιέρη (1929, όπως αναφέρεται στον Βερώνη, 2009), ο Απόλλωνας λατρευόταν στη Νάξο ως Ποίμνιος ή Αρνοκόμος, και ως Σράγιος ή Σραγαίος. Σον 6ο αιώνα π.Φ. ο τύραννος της ΢άμου Πολυκράτης μετέφερε στη ΢άμο, για αναπαραγωγή, κατσίκες ράτσας από τη Νάξο (Γρατσίας, 1994, όπως αναφέρεται στον Βερώνη, 2009). ΢ύμφωνα με τον Campagnolo Ποθητό, (1648, όπως αναφέρεται στον Βερώνη, 2009), το έτος 1648 ο γάλλος περιηγητής Thevenot αναφέρει ότι οι κάτοικοι της Νάξου παράγουν τυριά, γιατί έχουν πολυάριθμα κοπάδια από αγελάδες και αιγοπρόβατα. Αναφορικά με την τροφή των ζώων, τα παλαιότερα χρόνια τα γιδοπρόβατα έβοσκαν ελεύθερα στα βουνολάγκαδα του νησιού, τα τελευταία όμως χρόνια αρκετοί βοσκοί χρησιμοποιούν και ζωοτροφές, που αγοράζουν από το εμπόριο. ΢ύμφωνα με τον Βερώνη (2009), οι πρώτες κατοικίες των βοσκών της ορεινής Νάξου ήταν μέσα σε σπηλιές. Σέτοιες σπηλιές είναι η ΢πηλιά του Ζα, η ΢πηλιά της Γρίας, η ΢πηλιά της Μελιτίνας, ο Έρο ΢πήλιος και πολλές άλλες. Σα παλαιότερα χρόνια, όσο και κατά τη διάρκεια της κατοχής, οι βοσκοί εξασφάλιζαν την επιβίωση των οικογενειών τους με γάλα, κρέας και τυρί από τις μάντρες με τα κοπάδια. Οι ναξιώτες βοσκοί, συνήθως, έκαναν πολλά παιδιά (πάνω από πέντε), τα οποία δούλευαν στη μάντρα. ΢ε παλαιότερες εποχές η σύζυγος έμενε στη μάντρα με τον βοσκό σύζυγό της, όμως αργότερα τραβήχτηκε στο χωριό με μερικά από τα παιδιά. Αναφορικά με τις σχέσεις μεταξύ των βοσκών, αξίζει να σημειωθεί ότι, πρώτον, μερικές φορές οι ναξιώτες βοσκοί τσακώνονταν μεταξύ τους, καθώς ένα βοσκοτόπι το διεκδικούσαν δύο βοσκοί, και δεύτερον, σύμφωνα με τον Βερώνη (2009), από πολύ παλιά η ζωοκλοπή μάστιζε τη Νάξο, κυρίως τα ορεινά μέρη του νησιού που είχαν αναπτυγμένη κτηνοτροφία. Ζωοκλέφτες ήταν μόνον οι ίδιοι οι βοσκοί. Ο ένας βοσκός έκλεβε τα ζουλοπρόβατα του άλλου βοσκού, συνήθως μετά τα μεσάνυχτα. ΢ταδιακά, η κακή αυτή συνήθεια περιορίστηκε σημαντικά. ΢υγκεκριμένα, το έτος 1845 υπογράφηκε έγγραφο με τίτλο: «΢υνυποσχετικό συμβόλαιον περί καταπαύσεως της ζωοκλοπής και της ζωοκτονίας μεταξύ των αρχιποιμένων Σραγαίας Νάξου». Σο συμβόλαιο αυτό υπέ-

418

Μια επιτομή της οικονομίας της Νάξου

γραψαν δώδεκα βοσκοί του Κυνιδάρου, τέσσερις του Δαμαριώνα και από δύο της Μονής, του Κεραμιού και του Κουτσοχεράδου. ΢ήμερα η ζωοκλοπή είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Η σχέση του βοσκού με τον έμπορό του, μέχρι τα τελευταία χρόνια, ήταν η εξής: Ο έμπορος αγόραζε από τη μάντρα τυρί, μυζήθρα και μικρές ποσότητες κρεάτων και ως αντάλλαγμα έδινε χρήματα, και για την οικογένεια του βοσκού έδινε είδη τροφίμων, όπως κρασί, ρέγκες, και άλλα «χρειαζούμενα» όπως τσιγάρα. Ο έμπορος ή ο παραγιός του είχε ως μεταφορικό μέσο ένα ή δύο μουλάρια, με τα οποία μετέφερε τα προϊόντα της μάντρας στο χωριό. Αναφορικά με τη διαδικασία παραγωγής του τυριού στη Νάξο, εξακολουθεί να είναι η ίδια παραδοσιακή διαδικασία που ακολουθήθηκε εδώ και χιλιάδες χρόνια, την οποία συνεχίζει να διδάσκει ο πατέρας στα παιδιά του. Σο παραδοσιακό ναξιώτικο τυρί λέγεται αρσενικό, δηλαδή σκληρό και βαρύ τυρί, σε αντίθεση με τη μυζήθρα-ανθότυρο που τυροκομείται μετά το τυρί (από τα υπολείμματα του), με προσθήκη γάλακτος και αποκαλείται θηλυκό τυρί (Βερώνη, 2009).

Ο ορυκτός πλούτος της Νάξου ως παράγοντας οικονομικής ανάπτυξης ΢ύμφωνα με τον Υλωράκη (2012), η Νάξος είναι νησί μαρμαροφόρο. Από τον 7ο και 6ο π.Φ. αιώνα, το άφθονο μάρμαρο της Νάξου αποτέλεσε παράγοντα οικονομικής και πολιτιστικής ανάπτυξης του νησιού, καθώς χρησιμοποιήθηκε για έργα αρχιτεκτονικής και μνημειακής γλυπτικής. ΢υγκεκριμένα, το παλαιότερο μνημειακό γλυπτό στον κόσμο φιλοτεχνήθηκε στη Νάξο, γύρω στα 660 π.Φ. Από τα λατομεία των Μελάνων και τον Απόλλωνα της Νάξου έχουν λαξευτεί σπουδαία γλυπτά και οικοδομήματα στο νησί της Δήλου και σε άλλες ελληνικές πόλεις, όπως τη Ρόδο, την Αργολίδα, τη ΢άμο, την Αίγινα και την Ακρόπολη της Αθήνας. Επιπλέον, το μάρμαρο της Νάξου είχε φτάσει έως την Κυρήνη της Λιβύης και τη ΢ικελία. Αξίζει να σημειωθεί ότι βασική αιτία για την οποιαδήποτε αξιοποίηση του ναξιακού μαρμάρου, έχει αποτελέσει το γεγονός ότι βρίσκεται σε επιφανειακά στρώματα, και έτσι είναι εύκολο στην εξόρυξή του. Επιφανειακή λατόμηση επισημαίνεται κατά τα βυζαντινά χρόνια (τέλη του 10ου και 11ου αιώνα) και κατά τις περιόδους της Λατινοκρατίας και Σουρκοκρατίας, όπου η Νάξος έχει να παρουσιάσει σημαντική ανάπτυξη στη μαρμαρογλυπτική. Φαρακτηριστικό είναι το παρακάτω απόσπασμα από εφημερίδα της εποχής της Σουρκοκρατίας: ΢ύμφωνα με τον Μανωλά (2010), (όπως αναφέρεται στο χρονικό του μοναστηριού των καπουτσίνων στο κάστρο της Νάξου, στα Αρχεία της Καθολικής Αρχιεπισκοπής Νάξου), κατά την επίσκεψη του Καπουδάν πασά με τα πλοία του στον Άγιο Προκόπη, από τις 23 έως 28 Ιουνίου 1680, ο κεχαγιάς (αναπληρωτής) του πασά πήρε από το Μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου στο Κάστρο, 370 κομ-

419

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

μάτια μάρμαρο. Σα μάρμαρα αυτά τα πλήρωσε αργότερα με 12 τζεκίνια (βενετσιάνικα χρυσά δουκάτα). Οργανωμένα λατομεία στο νησί της Νάξου λειτούργησαν μόνο κατά τα τελευταία πενήντα χρόνια. Σα είδη του μαρμάρου που εξορύσσονται στη Νάξο είναι λευκά, ημίλευκα, γκρι (το λεγόμενο «γκριζάκι») και λευκά με μαύρες «βίνες», δηλαδή με νερά. Όλα τα παραπάνω είδη μαρμάρου έχουν ως χαρακτηριστικό γνώρισμα τον χοντρό κρυσταλλικό κόκκο, ο οποίος είναι γνωστός στο εμπόριο ως «κρυσταλλίνα». Σα έντεκα (11) σύγχρονα λατομεία μαρμάρου της Νάξου είναι στην περιφέρεια της Κινιδάρου της Νάξου και οι περισσότεροι λατόμοι είναι Κινιδαριώτες. Όμως, σήμερα, ορισμένα από τα παραπάνω λατομεία είναι ανενεργά. ΢ύμφωνα με τον Μαυρογιαννόπουλο (2012), στον ορυκτό πλούτο της Νάξου, εκτός από το μάρμαρο, συγκαταλέγεται και η σμύριδα. Σο ορυχείο σμύριδας της Νάξου, το οποίο έχει αρχίσει να λειτουργεί πριν από την περίοδο της Λατινοκρατίας της Νάξου, είναι ενεργό ακόμη και σήμερα, και βρίσκεται στην ορεινή Νάξο. Φαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα, το οποίο σχετίζεται με τη λειτουργία του ορυχείου σμύριδας της Νάξου, σύμφωνα με την εφημερίδα Αιγαίον (1901, όπως αναφέρεται στον Μανωλά, 2009, σελ. 2, όπως αναφέρεται στην εφημερίδα ΣΟ ΒΗΜΑ της Νάξου, 2009): «... κανονισμός εκρηκτικών υλών στα ΢μυριδωρυχεία. Σο Τπουργείον των Οικονομικών ενέκρινε τον συνταχθέντα κανονισμόν περί χρήσεως των εκρηκτικών υλών εις τα σμυριδωρυχεία της Νάξου. Ο κανονισμός ούτος, αποτελούμενος εξ 25 εν όλω άρθρων, δίδει πλήρεις οδηγίας εις τους εργαζόμενους εν τοις σμυριδωρυχείοις εργάτας περί του τρόπου της προφυλάξεως από των εκρηκτικών υλών οσάκις κάμνωσι χρήσιν τούτων δια την εξαγωγήν σμύριδος. Δια του κανονισμού τούτου απαγορεύεται αυστηρώς η χρήσις του σιγάρου εις τους εργάτας». Κατά τα έτη 2012 και 2013, γαλλική εταιρεία αγόρασε μεγάλη ποσότητα σμύριδας, η οποία ήδη φορτώνεται σε φορτηγά πλοία από το λιμάνι της Νάξου και εξάγεται στο εξωτερικό.

Σρόποι οργάνωσης της οικονομικής ζωής κατά τους βυζαντινούς χρόνους ΢ύμφωνα με τον Κωτσάκη (2007), κατά το εθιμικό δίκαιο, οι χωρικοί και μικροκαλλιεργητές ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν φόρους προς τους αριστοκράτες. ΢υγκεκριμένα, οι δυνατοί αριστοκράτες παραχωρούσαν στους απλούς χωρικούς νομή γης με αντάλλαγμα οι χωρικοί να καταβάλουν φόρους και να κάνουν και αγγαρείες.

420

Μια επιτομή της οικονομίας της Νάξου

Σρόπος οργάνωσης της οικονομικής ζωής κατά τη Λατινοκρατία Κατά τη διάρκεια της Λατινοκρατίας της Νάξου, οι Βενετοί και οι Γενουάτες μετέφεραν στη Νάξο το σύστημα της φεουδαρχίας, το οποίο είχε αναπτυχθεί στη δυτική Ευρώπη, κατά τη διάρκεια του 8ου αιώνα. Όμως, εφήρμοσαν το σύστημα της φεουδαρχίας εμπλουτισμένο με το εθιμικό δίκαιο, το οποίο ίσχυσε κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Αναλυτικότερα, όταν ο Μάρκος ΢ανούδος (ένας τολμηρός στρατιωτικός και ικανός διπλωμάτης), κατέλαβε το νησί της Νάξου το έτος 1207 μ.Φ., το χώρισε σε φέουδα. ΢ύμφωνα με τον Βερώνη (2009, σελ. 71) η περιοχή του Υιλοτίου αποτελούσε ένα φέουδο, ένα άλλο φέουδο αποτελούσε το λεκανοπέδιο της Σραγαίας... Ορισμένα από τα φέουδα, τα κράτησε ο ίδιος ο Μάρκος ΢ανούδος, ενώ τα υπόλοιπα τα οικειοποιήθηκαν λατίνοι κατακτητές-φεουδάρχες, οι οποίοι ήταν υπό την επικυριαρχία του Μάρκου ΢ανούδου (δούκα της Νάξου). ΢ύμφωνα με τον Κωτσάκη (2011), ενδεχομένως, μερικοί λατίνοι κατακτητέςφεουδάρχες να προϋπήρχαν του Μάρκου ΢ανούδου στη Νάξο από την εποχή των τριών ΢ταυροφοριών (1096-1192). Η βασική υποχρέωση των υποτελών φεουδαρχών αυτών ήταν α) να αποδίδουν ένα μέρος από τα εισοδήματά τους στον δούκα της Νάξου, ως επικυριαρχικό τέλος και β) να συνδράμουν τον δούκα σε περίπτωση πολέμου σε ξηρά και σε θάλασσα. Αξίζει να σημειωθεί ότι υπήρχαν, επίσης, φέουδα που ανήκαν στη ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Ένα κτήμα μπορούσε να είναι, είτε α) μισιάρικο, είτε β) ελεύθερο, είτε γ) εντριτευμένο. Σο μισιάρικο το συναντούσε κανείς στην περίπτωση, όπου ένα κομμάτι γης δινόταν από έναν γαιοκτήμονα σε ένα απλό χωρικό αγρότη να το καλλιεργεί, με αντίτιμο ο αγρότης να αποδίδει μόνιμα ένα μέρος της συγκομιδής στο γαιοκτήμονα (όχι υποχρεωτικά τη μισή συγκομιδή). Σο ελεύθερο το συναντούσε κανείς όταν ο γαιοκτήμονας είχε στην κατοχή του ένα κομμάτι γης, είτε με «ελεύθερο» τίτλο, είτε επιβαρημένο με ένα συμφωνητικό μερικής μίσθωσης με ένα χωρικό αγρότη (εργάτη). Σο εντριτευμένο το συναντούσε κανείς όταν ο γαιοκτήμονας είχε στην κατοχή του ένα κομμάτι γης (καλλιεργήσιμο αγρό, χωράφι) και έδιδε σε ένα χωρικό το μόνιμο δικαίωμα να το καλλιεργεί με την υποχρέωση καταβολής μέρους της συγκομιδής, που έφθανε από το ένα τρίτο έως το ένα τέταρτο της συνολικής συγκομιδής. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι φεουδάρχες ήταν οι απόλυτοι κύριοι των ορυκτών (παραδείγματος χάριν μαρμάρων) που εξορύσσονταν και επίσης των υδάτων, που πήγαζαν από τα βουνά της επικράτειάς τους. Με την κατάλυση του δουκάτου του Αιγαίου πελάγους και αφού εγκαταστάθηκαν νέοι λατίνοι φεουδάρχες στη Νάξο, όπως ο Barozzi και ο Sommaripa, εντατικοποιήθηκε η καλλιέργεια της ελιάς και φυτεύτηκε στο νησί της Νάξου

421

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

― κατόπιν ενθαρρύνσεώς τους ― μεγάλος αριθμός ελαιοδέντρων, κυρίως στο λεκανοπέδιο της Σραγαίας, το οποίο είναι το μεγαλύτερο των Κυκλάδων. Επίσης, οι μοναχοί και κυρίως οι ιησουίτες, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στη Νάξο κατά τον 17ο αιώνα, συνέβαλαν στη διάδοση φυτών, προερχόμενων από τον Νέο Κόσμο (Αμερική, κλπ.), όπως η αρωκάρια (araucaria araucana) και τα αθάνατα (agave Americana) από τη Φιλή. Επιπλέον, διαδόθηκε και η καλλιέργεια των πορτοκαλιών, καθώς και των κιτριών από όπου παράγεται το φημισμένο κίτρο της Νάξου. ΢ε ό,τι αφορά τη ναυτιλία, αξίζει να σημειωθεί ότι, εξαιτίας της έλλειψης κατάλληλων χώρων ελλιμενισμού για μεγάλα πλοία, δεν ευνοήθηκε η ανάπτυξη της ναυτιλίας στη Νάξο. Όμως, ανεπτύχθη το διαμετακομιστικό εμπόριο, καθώς η Νάξος υπήρξε σημαντικό κέντρο ανάπτυξης οικονομικών συναλλαγών στο χώρο του Αιγαίου. Οι Βενετοί και οι άλλοι δυτικοί φεουδάρχες αποτελούσαν το 5% περίπου του συνολικού πληθυσμού της Νάξου. ΢ύμφωνα με ξένους περιηγητές, το έτος 1537 μ.Φ., η Νάξος είχε 5.000 κατοίκους. Ενώ, το έτος 1563 μ.Φ., η Νάξος είχε 10.500 κατοίκους από τους οποίους οι 500 ήταν καθολικοί. Κατά τη διάρκεια της Σουρκοκρατίας της Νάξου, συνεχίστηκε το φεουδαρχικό σύστημα, ενώ οι Λατίνοι αποτελούσαν «κράτος εν κράτει», διότι διατήρησαν τα φεουδαλικά τους προνόμια, με την ανοχή των οθωμανών Σούρκων. Όμως, λόγω των κοινωνικών ανισοτήτων που είχαν δημιουργηθεί από τις αναχρονιστικές πρακτικές του φεουδαρχικού συστήματος, σημειώθηκαν αγροτικές εξεγέρσεις κατά των λατίνων γαιοκτημόνων με στόχο τη δικαιότερη κατανομή του πλούτου της Νάξου, όπως για παράδειγμα, τα έτη 1641 μ.Φ. (υπό τον Πολίτη, ιερέα της Δρυμαλίας), 1670 μ.Φ. και 1681μ.Φ. (υπό την ηγεσία του Κωνσταντίνου Κόκκου που δολοφονήθηκε αργότερα από τους Υράγκους), 1687 μ.Φ., 1719 μ.Φ. και 1777 μ.Φ. στην περιοχή Γαλανάδου-Γλινάδου. Σο τελικό χτύπημα κατά της φεουδαρχίας δόθηκε το έτος 1818 μ.Φ. (ή 1819) όταν κατόπιν ενεργειών του Μιχαήλ Μαρκοπολίτη, ο οποίος ήταν γιος του δολοφονημένου από τους Σούρκους Μαρκάκη Πολίτη, οι Σούρκοι κατήργησαν όλα τα προνόμια και των τελευταίων φράγκων φεουδαρχών. Έτσι, σταδιακά έπαυσε να υπάρχει η φεουδαρχία στη Νάξο. ΢την επόμενη παράγραφο θα παρουσιαστούν οι κατά καιρούς επιδρομές και κατακτητές της Νάξου.

Η εύφορη γη και η στρατηγική θέση της Νάξου ως αιτία επιδρομών εναντίον της, δια μέσου των αιώνων Επειδή η θέση της νήσου Νάξου είχε γεωπολιτική και οικονομική σημασία, καθώς βρίσκεται μεταξύ Ευρώπης και Ασίας και συγκεκριμένα στο κέντρο του Αιγαίου πελάγους, και επειδή, όπως αναφέρθηκε, η Νάξος είχε μεγάλη αγρο-

422

Μια επιτομή της οικονομίας της Νάξου

τική και κτηνοτροφική παραγωγή, και επιπλέον επειδή η Νάξος υπήρξε σημαντικό κέντρο ανάπτυξης οικονομικών συναλλαγών και διαμετακομιστικού εμπορίου στο χώρο του Αιγαίου πελάγους, για παράδειγμα η μεταφορά των προϊόντων που παρήγαγαν οι λαοί της Ανατολής, όπως οι ΢ουμέριοι, για τους λόγους αυτούς η Νάξος δέχθηκε πολλές επιδρομές, δια μέσου των αιώνων (Μαυρογιαννόπουλος, 2012). Μετά τον χωρισμό της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (4ο αιώνα μ.Φ.) σε ανατολικό και δυτικό τμήμα, η νήσος Νάξος ανήκε στο ανατολικό τμήμα. Σο ανατολικό αυτό τμήμα μεταμορφώθηκε βαθμιαία στη λεγόμενη Φριστιανική Βυζαντινή Αυτοκρατορία, που στηριζόταν στους ρωμαϊκούς πολιτικούς θεσμούς και στην ελληνική πνευματική παράδοση. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία έδωσε έναν δύσκολο αγώνα επιβίωσης εναντίον των ποικίλων αντιπάλων της, κυρίως των Αράβων. Οι αραβικές κατακτήσεις έθεσαν τέρμα στην ελληνορωμαϊκή κυριαρχία στη Μεσόγειο. Έτσι, επεκράτησε συγκυριαρχία των Αράβων και των Βυζαντινών στη Μεσόγειο θάλασσα. ΢χεδόν κάθε χρόνο γίνονταν επιδρομές (κούρσα) των αραβικών στόλων, με αποτέλεσμα ο πληθυσμός των νησιών και των ακτών του Αιγαίου πελάγους να μειωθεί δραματικά και το εμπόριο να περιοριστεί (Δημητρούκας, κ.ά. 2009). Οι Βυζαντινοί ήταν υποχρεωμένοι να μοιράζονται τα κέρδη τους με τους Άραβες, στους οποίους κατέβαλαν τελωνειακούς δασμούς. Οι θαλάσσιες επικοινωνίες στη Μεσόγειο ήταν εξαιρετικά επικίνδυνες εξαιτίας της δράσης των πειρατών. Επί Νικηφόρου Β´ Υωκά, του Ιωάννη Α´ Σσιμισκή και Βασιλείου Β´, το βυζαντινό κράτος κατόρθωσε να ανακτήσει τα μεγαλύτερα νησιά του Αιγαίου πελάγους. Ση δεκαετία 960-970 μ.Φ. και εξής, οι θαλάσσιες μεσογειακές αρτηρίες ήταν υπό βυζαντινό έλεγχο. Οι μικροϊδιοκτήτες μικροκαλλιεργητές την περίοδο αυτή καλλιεργούσαν τα κτήματά τους, αλλά ήταν υπερφορτωμένοι από φόρους που πλήρωναν στους δυνατούς, τη νέα αριστοκρατία, η οποία ζούσε απόμερα από τα χωριά. ΢τη συνέχεια, η Βενετία βοήθησε τον Αλέξιο Α´ Κομνηνό, έτσι ώστε ο Αλέξιος να αποκρούσει τη νορμανδική απειλή εναντίον του Βυζαντίου. ΢ε αντάλλαγμα για τη βοήθεια αυτή, το Βυζάντιο παραχώρησε στους βενετούς αξιωματούχους τίτλους, χρηματικές χορηγίες και εμπορικά προνόμια. Έτσι, με το χρυσόβουλο του έτους 1082 μ.Φ., οι Βενετοί απέκτησαν το δικαίωμα να εμπορεύονται ελεύθερα στην Κωνσταντινούπολη και στις υπόλοιπες περιοχές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, χωρίς να πληρώνουν ούτε ένα νόμισμα για δασμούς και άλλους φόρους, και να είναι έξω από κάθε έλεγχο. Έτσι, τέθηκαν τα θεμέλια του αποικιακού κράτους της Βενετίας στην Ανατολή, με αποτέλεσμα να ιδρυθεί, (όπως αναφέρθηκε στη σελίδα 7) το Δουκάτο της Νάξου με τον Μάρκο ΢ανούδο, το έτος 1207 (Tauger, 2008, όπως αναφέρεται στον Μαυρογιαννόπουλο, 2012, και Δημητρούκα, κ.ά., 2009).

423

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Επειδή, πρωτεύουσα του Δουκάτου του Αιγαίου ήταν η Φώρα της Νάξου, η οποία υπήρξε γέφυρα επικοινωνίας της Νάξου με τη Βενετία, όλες οι καινοτομίες της δυτικής Ευρώπης γίνονταν γνωστές στη Νάξο, όπως για παράδειγμα ο ποδοκίνητος αργαλειός. Ο ποδοκίνητος αργαλειός χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα σε χωριά της Νάξου, όπου κατασκευάζονται υφαντά, όπως στο χωριό Μονή, της ορεινής Νάξου. ΢τα μέσα του 11ου αιώνα μ.Φ. στη βόρεια Ιταλία και στη δυτική Ευρώπη πραγματοποιήθηκε μια γεωργική επανάσταση και ανακαλύφθηκε το τροχοφόρο άροτρο και η τετράτροχη άμαξα. Εβραίοι και χριστιανοί έμποροι από τη Βενετία και την Πράγα διακινούσαν κυρίως δούλους, προϊόντα πολυτελείας και καταναλωτικά αγαθά (γούνες, μπαχαρικά, χρωματιστά υφάσματα της Υλάνδρας, αλάτι, ξύλο, σίδηρο, σιτάρι, κ.ά.). ΢το Αιγαίο πέλαγος το εμπόριο διεξαγόταν με γαλέρες και κόγκες (τύπος πλοίων του Βορρά). Από τα τέλη του 12ου αιώνα αρχίζει να διαδίδεται ο θεσμός των εμποροπανηγύρεων στη Δύση. Οι εμποροπανηγύρεις αποτελούν στην ουσία μια διαρκή αγορά, όπου δεν προσφέρονται μόνο εμπορεύματα, αλλά γίνονται και ανταλλαγές νομισμάτων από εξειδικευμένους αργυραμοιβούς-τραπεζίτες και χορηγούνται πιστώσεις κυρίως από εβραίους επιχειρηματίες και από τα πλούσια Μοναστήρια. Αυτές είναι οι πρώτες εκδηλώσεις του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Από τον 12ο αιώνα, στον μεσογειακό κόσμο, ιδιαίτερα στη Βενετία και στη Γένουα, γενικεύτηκε η πρακτική της συγκρότησης ναυτικών εταιρειών, οι οποίες επένδυαν στο θαλάσσιο εμπόριο, αποκομίζοντας τεράστια κέρδη. Η Νάξος, όμως (όπως αναφέρθηκε στη σελίδα 8), δεν ανέπτυξε ποτέ τη ναυτιλία, αν και είναι νησί στο κέντρο του Αιγαίου πελάγους. Σον 13ο αιώνα τα βυζαντινά και ισλαμικά νομίσματα σιγά σιγά εκτοπίστηκαν από τις διεθνείς αγορές, ενώ επεκράτησαν τα δυτικά νομίσματα, όπως ήταν τα βενετικά δουκάτα. Οι Βενετοί οι οποίοι είχαν πρακτικό πνεύμα και ρεαλιστική πολιτική (Κωτσάκης, 2011) κατόρθωσαν να γίνουν κύριοι του νησιωτικού συμπλέγματος των Κυκλάδων, ελέγχοντας τις πλουτοπαραγωγικές πηγές και ορίζοντας τις τύχες των κατοίκων των νησιών αυτών. Σα νησιά των Κυκλάδων, πλην της Σήνου, αποτελούσαν τοπικές λατινικές ηγεμονίες. Σο έτος 1261 μ.Φ. ο Μιχαήλ Παλαιολόγος συνήψε συνθήκη με τους Γενουάτες, με την οποία οι Γενουάτες προσέφεραν πολεμική βοήθεια κατά της Βενετίας. Σο αντάλλαγμα ήταν τελωνειακές και φορολογικές απαλλαγές των Γενουατών, λιμάνια και εμπορικές περιοχές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, υπέρ των Γενουατών. ΢υγκεκριμένα, ο Μάρκος ΢ανούδος κατέλαβε την Πάρο, την Αντίπαρο, τη ΢ίφνο, τη Μήλο, την Κίμωλο, την Ίο, τη Υολέγανδρο, τη ΢ύρο και τη ΢ίκινο, άλλοι βενετοί συμπολεμιστές του Μάρκου ΢ανούδου κυρίευσαν και άλλα νησιά όπως: ο Marin(o) Dandolo την Άνδρο, ο Jacopo Barozzi τη ΢αντορίνη, ο Leonardo Foscolo την Ανάφη, και οι αδελφοί Andrea και Jeremia Ghisi την Σήνο, τη Μύκονο, τα νησιά των Βορείων ΢ποράδων, την Κέα και τη ΢έριφο.

424

Μια επιτομή της οικονομίας της Νάξου

Αργότερα, το έτος 1344 μ.Φ., η Νάξος υπέστη μία φοβερή πειρατική επιδρομή από τις δυνάμεις του τούρκου εμίρη του Αϊδινίου Ουμούρ, ο οποίος αιχμαλώτισε 6.000 ανθρώπους και έκανε σημαντικές υλικές καταστροφές, ενώ πολλοί Ναξιώτες μετανάστευσαν στην Κρήτη. ΢τη συνέχεια, ήλθαν στη Νάξο έποικοι από άλλα νησιά και εγκαταστάθηκαν έξω από τα τείχη του Κάστρου της Φώρας. Οι κάτοικοι της Φώρας, Ελληνορθόδοξοι, ήταν κυρίως ψαράδες, τεχνίτες και μικροεπαγγελματίες. Σο έτος 1354 μ.Φ. ο γενουατικός στόλος πραγματοποίησε πειρατική επιδρομή στη Νάξο, με αποτέλεσμα να συλληφθεί ο δούκας Ιωάννης Α´ ΢ανούδος, να παραδοθεί και να μεταφερθεί αιχμάλωτος στη Γένοβα. Γενικώς, υπήρχε έντονη πειρατική δραστηριότητα από Σούρκους και Λατίνους στη Νάξο εκείνη την περίοδο. Σο έτος 1537 μ.Φ., 11 Νοεμβρίου, μετά από επίθεση του περιβόητου τούρκου εξωμότη πειρατή Φαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, ο δούκας Ιωάννης Δ´ Crispo υποχρεώθηκε να πληρώνει ετήσιο φόρο, στον σουλτάνο, αξίας περίπου 5.000 δουκάτων, αλλά παρέμεινε ωστόσο στο αξίωμά του. Με την υποταγή αυτή της Νάξου στον Μπαρμπαρόσα, σηματοδοτήθηκε η ουσιαστική κατάλυση του Δουκάτου του Αιγαίου, αφού η λατινική εξουσία αποδυναμώθηκε. Σο έτος 1566 μ.Φ. ο σουλτάνος παραχώρησε τη Νάξο μαζί με άλλα 14 νησιά των Κυκλάδων στον ευνοούμενο μεγαλοτραπεζίτη Joseph Νάζι ή Νασί (Ιωσήφ Νάζι ή Νασί) γεννημένο στην Πορτογαλία από ισπανοεβραίους γονείς, με την υποχρέωση ο Νάζι να αποδίδει φόρο στον σουλτάνο 14.000 δουκάτα, ενώ τα υπόλοιπα έσοδα, που προέρχονταν από τη φορολογία των νησιών, κατέληγαν στο ταμείο του μεγαλοτραπεζίτη Ιωσήφ Νάζι. Ο Ιωσήφ Νάζι κυβερνούσε τα νησιά από τον Βόσπορο, έχοντας τοποθετήσει τοποτηρητή στη Νάξο τον Francesco Coronello. Η οθωμανική κυριαρχία στη Νάξο ήταν σχετικά ήπια. Οι Σούρκοι περιορίστηκαν μόνο στη συλλογή φόρων και παράλληλα διατήρησαν τις προϋπάρχουσες κοινωνικο-οικονομικές δομές της Νάξου, χωρίς να προβούν ούτε σε βίαιο εξισλαμισμό των κατοίκων της Νάξου, ούτε σε μαζικούς εποικισμούς (Δημητρούκας, κ.ά, 2009). Αυτή η ήπια κυριαρχία είχε ως αποτέλεσμα να προσελκύσει κατοίκους από άλλα νησιά του Αιγαίου πελάγους να εγκατασταθούν στη Νάξο (παραδείγματος χάριν, από τη Φίο, την Άνδρο και την Κρήτη). ΢υγχρόνως, οι παλαιές λατινικές οικογένειες (που παρέμειναν) κυριάρχησαν στη Νάξο μέχρι το έτος 1721 μ.Φ.. Για παράδειγμα, η οικογένεια των Barozzi (ισχυρή βενετική οικογένεια γαιοκτημόνων της Νάξου, η οποία εγκαταστάθηκε στο νησί της Νάξου περί το έτος 1600 μ.Φ., ακόμη και σήμερα σώζεται ο Πύργος των Barozzi στο Φάλκι Νάξου), η οικογένεια Belogna, η οικογένεια Demari, η οικογένεια Sommaripa, η οικογένεια Della Rocca, η οικογένεια Sforza-Castri και η οικογένεια Grimaldi. ΢υμπερασματικά, αξίζει να σημειωθεί ότι, κατά τη διάρκεια της τουρκικής κατοχής της Νάξου, υπήρχε ένα είδος άτυπης συγκυριαρχίας Οθωμανών και Υράγκων. Οι μεν λατινικές οικογένειες γαιοκτημόνων (Υράγκοι) ενέμοντο με-

425

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

γάλες εκτάσεις έγγειας ιδιοκτησίας προς όφελός τους, οι δε Σούρκοι (Οθωμανοί) αρκούντο στο να εισπράττουν φόρους. ΢το μεταξύ, σταδιακά, από το έτος 1566 μ.Φ. οι Σούρκοι έδιωξαν από τη Νάξο, μόνον ορισμένες σημαντικές οικογένειες Λατίνων που ανήκαν στην ακολουθία του δούκα, ενώ δεν έδιωξαν τους Βενετούς και τους υπόλοιπους Λατίνους της Νάξου. Σο έτος 1571 μ.Φ. οι Βενετοί κατόρθωσαν να ανακτήσουν τη Νάξο. Όμως, το έτος 1573 μ.Φ. ο τούρκος Μεχμέτ πασάς την κατέλαβε και πάλι. Σο έτος 1580 μ.Φ. ο σουλτάνος Μουράτ Γ´, μετά από αίτημα των ιδίων των κατοίκων των Κυκλάδων, παρεχώρησε προνόμια, ευνοϊκές ρυθμίσεις και ανεκτούς όρους διαβίωσης στα εξής νησιά: Νάξο, Πάρο, ΢ύρο, Άνδρο, Μήλο και ΢αντορίνη. Σέτοιου είδους προνόμια ήταν άγνωστα στους Έλληνες της ηπειρωτικής χώρας. ΢ταδιακά, σε κάθε νησί αναπτύχθηκε τοπική αυτοδιοίκηση. Ο διοικητής κάθε νησιού (Βοεβόδας) ήταν επιφορτισμένος κυρίως με τη συλλογή των φόρων. Σο έτος 1621 μ.Φ. καθιερώθηκε ο θεσμός των κοινοτήτων και στη Νάξο. Έτσι, το νησί της Νάξου διαιρέθηκε σε τρία κοινά: α) των Καστρινών (δηλαδή των καθολικών που κατοικούσαν μέσα στο κάστρο της Φώρας)· β) των Μπουργιανών (των ορθοδόξων, των Αρμενίων και των Εβραίων που διέμεναν στον Μπούργο της Φώρας), και γ) των χωρίων (δηλαδή των κατοίκων των Φωριών). Σο κάθε κοινό όφειλε να καταβάλει στον σουλτάνο ένα ετήσιο χρηματικό ποσό. Να σημειωθεί ότι υπήρχε προνομιακή φορολογική μεταχείριση των λατίνων φεουδαρχών της Νάξου. Αυτοί οι λατίνοι φεουδάρχες της Νάξου έκαναν την εκτίμηση για την κατανομή των φορολογικών βαρών επί των ελληνορθόδοξων μικροϊδιοκτητών. Οι μικροϊδιοκτήτες της Νάξου αναγκάζονταν να πληρώνουν μεγάλα ποσά ως φόρο σε σχέση με τα χαμηλά εισοδήματά τους. Αξιοσημείωτο είναι ότι, σύμφωνα με το Δημητρούκα, κ.ά. (2009), η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε επιβάλει σε βάρος των υποδούλων το διπλό φόρο: α) τον κεφαλικό φόρο και β) τον έγγειο φόρο, γνωστό ως χαράτσι. Οι φόροι, όμως, αυτοί δεν φαίνεται να επιβλήθηκαν στη Νάξο. Μετά την ανακάλυψη της Αμερικής (1492 μ.Φ.) από απόψεως γεωπολιτικής και οικονομικής σημασίας, το κέντρο βάρους του διεθνούς οικονομικού ενδιαφέροντος μετατοπίστηκε στον Ατλαντικό ωκεανό. Έτσι, υποβαθμίστηκε η γεωπολιτική σημασία της ανατολικής Μεσογείου. Να σημειωθεί ότι ήδη κατά τον 13ο, τον 14ο και τον 15ο αιώνα, εκτός από τους Βενετούς, έκαναν επιθέσεις εναντίον της Νάξου αρκετοί Ευρωπαίοι, όπως οι Γενουάτες, οι Γάλλοι, οι Αραγωνέζοι και οι Καταλανοί. Επιπρόσθετα, από τον 14ο αιώνα έκαναν επιθέσεις οι μουσουλμάνοι πειρατές (αρχικά οι Σούρκοι και αργότερα οι Αλγερινοί), οι οποίοι προκαλούσαν λεηλασίες και σφαγές για να αρπάξουν μέρος από τον πλούτο του νησιού. Αρκετές φορές, κάτοικοι της

426

Μια επιτομή της οικονομίας της Νάξου

Νάξου αιχμαλωτίζονταν από τους πειρατές και πωλούνταν στα σκλαβοπάζαρα της βορείου Αφρικής ως δούλοι, προοριζόμενοι πολλές φορές να γίνουν κωπηλάτες σε γαλέρες, ενώ οι ωραιότερες γυναίκες που αιχμαλωτίζονταν από τους Σούρκους προορίζονταν για τα χαρέμια των σουλτάνων. Σο φαινόμενο της πειρατείας οδήγησε τους κατοίκους της Νάξου να ζήσουν σε σημεία που δεν ήταν ορατά από τη θάλασσα. Αυτό είχε ως συνέπεια να ερημώσουν τα παράλια του νησιού της Νάξου. Οι πειρατικές επιδρομές συνεχίστηκαν και από Δαλματούς, Μαλτέζους, Ισπανούς, Πορτογάλους, Άγγλους και Ολλανδούς, οι οποίοι έχοντας ως ορμητήρια τα νησιά Ίο, Μήλο, Κίμωλο και άλλα μικρότερα και απομονωμένα νησιά, διενεργούσαν πειρατικές επιθέσεις με στόχο τους κατοίκους των νησιών των Κυκλάδων και τις περιουσίες τους. Από τις αρχές του 16ου αιώνα, οι Γάλλοι ήταν άλλοτε με το μέρος των Βενετών εναντίον των Σούρκων και άλλοτε ήταν με το μέρος των Σούρκων εναντίον των Βενετών. Επειδή, όμως, η ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ήθελε να προστατεύσει τους λατινικούς πληθυσμούς του Αιγαίου και να ενδυναμώσει τον καθολικισμό στον ελληνικό χώρο, συνεργάστηκε με το γαλλικό στέμμα, το οποίο ήθελε να αυξήσει τη γαλλική επιρροή στον ελληνικό χώρο. Έτσι, απεστάλησαν καθολικοί μοναχοί, ώστε α) να προάγουν την καθολική πίστη και β) να αυξήσουν τη γαλλική επιρροή, με προαγωγή της γαλλικής γλώσσας και του πολιτισμού, δια της δημιουργίας γαλλόφωνων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. ΢υγκεκριμένα, στη Νάξο εγκαταστάθηκαν αρχικά ιησουίτες το έτος 1627 μ.Φ., στη συνέχεια καπουκίνοι το έτος 1628 μ.Φ. και Ουρσουλίνες το έτος 1891 μ.Φ.. Οι μοναστικές αυτές κοινότητες απέκτησαν φέουδα στο νησί της Νάξου, νεμόμενες μεγάλες εκτάσεις έγγειας περιουσίας. Όμως, προσέφεραν σημαντικό φιλανθρωπικό και εκπαιδευτικό έργο. Γνωστά γαλλικά εκπαιδευτικά ιδρύματα ήταν: α) η ΢χολή Ιησουιτών (1628-1887), η οποία μετονομάστηκε αργότερα σε Γαλλική Εμπορική ΢χολή (1891-1927) στην οποία φοίτησε για 2 έτη ο Νίκος Καζαντζάκης, ο οποίος ήλθε από την Κρήτη, και β) η ΢χολή Ουρσουλίνων (17391974). Επιπλέον, στη Νάξο εγκαταστάθηκαν και γάλλοι γαιοκτήμονες, όπως οι De Raymond de Modene (1689) και οι De Lastic de Vigouroux (1733). Αυτοί οι γάλλοι γαιοκτήμονες συνυπήρξαν με τις ιταλικές οικογένειες, που προϋπήρχαν στη Νάξο. ΢την συνέχεια, ιδρύθηκε γαλλικό προξενείο στο κάστρο της Φώρας και γαλλικά πολεμικά πλοία έκαναν έντονη την παρουσία τους σε ολόκληρες τις Κυκλάδες. Έτσι, μετά την παρακμή της Βενετίας, η Γαλλία ήταν κυρίαρχη ηγεμονική δύναμη στο τουρκοκρατούμενο Αιγαίο πέλαγος. ΢την τουρκοκρατούμενη Νάξο, εκτός από τη Γαλλία, διατηρούσαν προξενεία η Βενετία, η Αγγλία, η Ολλανδία, η ΢ουηδία, η Δανία, η Αυστρία και το Βασίλειο των Δύο ΢ικελιών. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Νάξος κατακτήθηκε και από τους Ρώσους, από το έτος 1771 έως το έτος 1774. Σελικά, το έτος 1832, η Νάξος απελευθερώθηκε από τον τουρκικό ζυγό και έκτοτε είναι ελεύθερη.

427

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Σο λιμάνι της Νάξου και η ανάπτυξη του τουρισμού ΢ύμφωνα με τον Λεβογιάννη (2010, όπως αναφέρεται στον Βιλαντώνη 2010), η κατασκευή του πρώτου λιμενοβραχίονα στο λιμάνι της Νάξου ξεκίνησε το έτος 1898, στη θέση που βρισκόταν ο μεσαιωνικός μόλος, εκεί δηλαδή που βρίσκεται σήμερα η μεγάλη προβλήτα. Σο έργο αυτό διεκόπη, αλλά συνεχίστηκε στα τέλη Αυγούστου με αρχές ΢επτεμβρίου 1901. Ακολούθησαν αλλεπάλληλες διακοπές και τελικά ο βόρειος κυματοθραύστης ολοκληρώθηκε τον Οκτώβριο 1939 με την τοποθέτηση φάρου, αλλά στις 19 Μαρτίου 1940 ξέσπασε μεγάλη τρικυμία, με αποτέλεσμα να καταρρεύσει ο φάρος. Μετά τη γερμανική κατοχή, αποκαταστάθηκαν οι ζημιές στον κυματοθραύστη και τοποθετήθηκε στο ακρομώλιο νέος αυτόματος φαρίσκος. Η λειτουργία του νέου αυτού φαρίσκου άρχισε στις 26 Δεκεμβρίου 1947. Παράλληλα, προγραμματίστηκαν εργασίες για τη διαμόρφωση της παραλίας με τη δημιουργία παραλιακού δρόμου, την κατασκευή μεγάλης προβλήτας, σύμφωνα με μελέτη λιμενολόγου και την κατασκευή κρηπιδωμάτων. Σελικά, τα έργα αυτά ολοκληρώθηκαν στις 27 Απριλίου 1954. Έκτοτε, η πρόσβαση στο νησί της Νάξου έγινε σχετικά εύκολη, έτσι άρχισαν να έρχονται τουρίστες, αρχικά κατά δεκάδες και σιγά σιγά κατά εκατοντάδες και χιλιάδες. Ακόμη, άρχισαν να έρχονται στη Νάξο ferry boats, όπως το «ΕΛΛΗ» (Βιλαντώνης, 2010) και σήμερα πλέον έρχονται τα σύγχρονα ταχύπλοα, όπως το «High Speed», με αποτέλεσμα να έχει αυξηθεί σημαντικά ο τουρισμός. Επιπλέον, τα τελευταία χρόνια, κτίστηκαν ξενοδοχεία, εστιατόρια και γενικά, τουριστικές εγκαταστάσεις σε πολλές παραλιακές περιοχές της Νάξου με θαυμάσιες αμμουδιές, όπως στις περιοχές: «Αϊ Γιώργη», «Αγία Άννα», «Άγιο Προκόπη», «Μάραγκα», «Πλάκα», «Καστράκι», «Αλυκό», «Μικρή Βίγλα» και «Πυργάκι», με αποτέλεσμα η Νάξος να έχει γίνει ένας πολύ καλός τουριστικός προορισμός τουριστών από πολλές χώρες, κατά τους θερινούς μήνες. Έτσι, ο τουρισμός αποτελεί πλέον τη «βαριά βιομηχανία» της Νάξου.

Επίλογος Από την ανασκόπηση της ελληνικής βιβλιογραφίας βρέθηκε ότι: Πρώτον, η αγροτική δραστηριότητα στο νησί της Νάξου είναι έντονη από το 1100 π.Φ. μέχρι σήμερα. Δεύτερον, η ορεινή Νάξος είναι κατ’ εξοχήν κτηνοτροφική περιοχή, από τον 6ο π.Φ. αιώνα. Σρίτον, από τον 6ο και 7ο αιώνα π.Φ. το άφθονο μάρμαρο της Νάξου έχει αποτελέσει παράγοντα οικονομικής και πολιτιστικής ανάπτυξης. Σέταρτον, οι Βενετοί μετέφεραν στη Νάξο τη φράγκικη φεουδαρχία. Πέμπτον, η εύφορη γη της Νάξου και η στρατηγική θέση της, αποτέλεσαν αιτία επιδρομών πολλών λαών εναντίον της, όπως για παράδειγμα των Αρά-

428

Μια επιτομή της οικονομίας της Νάξου

βων και των Βενετών. Έκτον, η κατασκευή της μεγάλης προβλήτας στο λιμάνι της Νάξου συνετέλεσε στη μετακίνηση εμπορευμάτων και στην εύκολη πρόσβαση τουριστών. Έβδομον, τα τελευταία 50 χρόνια κτίστηκαν πολλές τουριστικές εγκαταστάσεις στη Νάξο, οι οποίες έχουν αποτελέσει παράγοντα οικονομικής ανάπτυξης.

Βιβλιογραφία

ΒΕΡΩΝΗ΢, Γ. (2009), Βοσκοί και Βοσκοσύνη στην Ορεινή Νάξο, αυτοέκδοση, Αθήνα. ΒΙΛΑΝΣΩΝΗ, Μ. (2010), ΣΟ ΛΙΜΑΝΙ ΣΗ΢ ΝΑΞΟΤ, ΣΑ ΜΑΓΑΖΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΣΟΤ, ΑΝΑΜΝΗ΢ΕΙ΢ ΠΡΙΝ 60 ΧΡΟΝΙΑ, αυτοέκδοση, Νάξος. ΔΗΜΗΣΡΟΤΚΑ΢, Ι. - ΙΩΑΝΝΟΤ, Θ. - ΜΠΑΡΟΤΣΑ΢, Κ., Ιστορία του Μεσαιωνικού και του Νεότερου Κόσμου 565- 1815, ΟΕΔΒ, Αθήνα. ΚΩΣ΢ΑΚΗ΢, Θ. (2007), Η Νάξος κατά την Ενετοκρατία 1207-1566, Πελασγός, Αθήνα. ― (2011), «Η Παρουσία και η πολιτική και πολιτισμική διείσδυση δυτικών αποικιοκρατικών δυνάμεων στο Αιγαίο και ιδίως στη Νάξο (16ος-20ός αιών), Ναξιακά 1/2011, Επετηρίδα Ομοσπονδία Ναξιακών ΢υλλόγων, Εκδόσεις graphopress, Αθήνα. ΜΑΝΩΛΑ΢, Μ. (2009), «Αναδρομές, κανονισμοί εκρηκτικών υλών στα ΢μυριδωρυχεία», ΣΟ ΒΗΜΑ της Νάξου 33, σελ. 2. ― (2010), «Αναδρομές, ο Καπουδάν Πασάς στον Άγιο Προκόπη 23 Ιουνίου 1680», ΣΟ ΒΗΜΑ της Νάξου 70, σελ. 2. ΜΑΤΡΟΓΙΑΝΝΟΠΟΤΛΟ΢, Γ. (2012), «Σο Ναξιακό Σοπίο και η Γεωργία», ΝΑΞΙΑΚΑ ΓΡΑΜΜΑΣΑ 4, σελ. 69-82.

429

Οικονομική ανάπτυξη μέσω της Διά Βίου Μάθησης (ΔΒΜ): η περίπτωση της Νάξου ΙΩΑΝΝΑ Σ΢ΑΡΠΑ Τποψήφια διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αιγαίου, ΠΣΔΕ ΚΩΝ΢ΣΑΝΣΙΝΟ΢ Σ΢ΑΡΠΑ΢ Μεταπτυχιακός φοιτητής Πανεπιστημίου Αιγαίου

Περίληψη ΢την εισήγηση που ακολουθεί επιχειρείται να αναλυθεί και να συνδεθεί η οικονομική ανάπτυξη μιας περιοχής και συγκεκριμένα της Νάξου με την εκπαίδευση και ειδικότερα με τη Δια Βίου Μάθηση. Αρχικά, διατυπώνονται τα στοιχεία της ΕΕ για το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» στη νέα Προγραμματική Περίοδο 2007-2013. ΢τη συνέχεια δίνονται πληροφορίες σχετικά με την εκπαίδευση για το νησί της Νάξου και τέλος εκφράζονται τα συμπεράσματα και προτάσεις βελτίωσης για την καλύτερη και εποικοδομητικότερη σύνδεση οικονομικής ανάπτυξης και ΔΒΜ. Λέξεις κλειδιά: εκπαίδευση, Δια-Βίου Μάθηση, νήσος Νάξος, Κυκλάδες.

Abstract This paper tries to analyze and connect the economic development of a region, especially this of Naxos island, with education and life-long learning opportunities. This paper focuses on Operational Program «Education and Life-Long Learning» for the programming period of 2007-2013, focusing particularly in the case of Naxos island, as well as the possibilities of relating education and economic growth and development.

Key words: Naxos island, education, Life-Long Learning, Cyclades.

431

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Εισαγωγή Σον Μάρτιο του 2000, κατά τη ΢ύνοδο του Ευρωπαϊκού ΢υμβουλίου στη Λισσαβόνα, οι Ευρωπαίοι Αρχηγοί Κρατών και Κυβερνήσεων δεσμεύτηκαν να καταστήσουν μέχρι το 2010, την οικονομία της ΕΕ την πλέον δυναμική και ανταγωνιστική στον κόσμο, βασισμένη στη γνώση, ικανή να παράγει αειφόρο οικονομική ανάπτυξη, με περισσότερες και καλύτερες θέσεις εργασίας, κοινωνική συνοχή και σεβασμό στο περιβάλλον. Η παγκοσμιοποίηση, η φιλελευθεροποίηση και η μείωση του προστατευτισμού, καθώς και ο έντονος ανταγωνισμός τόσο διεθνώς όσο και στην επιτόπια αγορά, είναι παράγοντες που θα συνεχίσουν να διαδραματίζουν ουσιαστικό ρόλο στην ανταγωνιστικότητα των οικονομιών. Με αυτά τα δεδομένα η ελληνική οικονομία χρειάζεται περαιτέρω εκσυγχρονισμό για βελτίωση της ανταγωνιστικότητάς της. Η Ελλάδα με την ένταξή της στην ΕΕ αποτελεί πλέον οργανικό μέρος μιας ευρύτερης οικονομικής οντότητας και καλείται αφενός να αντιμετωπίσει νέες προκλήσεις και αφετέρου να εκμεταλλευτεί τα πλεονεκτήματα που αυτή η νέα κατάσταση της παρέχει. Η αντιμετώπιση των νέων προκλήσεων επιβάλλει την υιοθέτηση πολιτικών, οι οποίες ανταποκρίνονται στις ιδιαίτερες οικονομικές και πολιτικές συνθήκες της Ελλάδας, αλλά συνεκτιμούν τους γενικότερους στόχους της ΕΕ, τις κατευθύνσεις και τις πολιτικές που αυτή διαμορφώνει (Feira European Council, June 2000). Σις τελευταίες δεκαετίες τα οικονομικά της εκπαίδευσης δηλαδή η οικονομική αντιμετώπιση των φαινομένων που απασχολούν την παιδαγωγική-εκπαιδευτική διαδικασία άρχισαν να εμφανίζονται στις σχολικές μονάδες. Σα οικονομικά της εκπαίδευσης εμπλέκονται κυρίως σε τρεις φάσεις της εκπαίδευσης: πριν την εκπαίδευση (επιλογή μαθητών), κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης (κόστος-αποτελεσματικότητα), μετά τη λήξη του βασικού εκπαιδευτικού κύκλου (κόστος-όφελος) (Χαχαρόπουλος, 1999). ΢κοπός της έρευνας είναι να διατυπωθούν και να αξιολογηθούν προγράμματα Δια Βίου Μάθησης και Οικονομικής Εκπαίδευσης, που προσφέρονται στην εκπαίδευση σε μία σειρά κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και συγκεκριμένα στην Ελλάδα γενικότερα και στο νησί της Νάξου ειδικότερα.

Σο Πρόγραμμα της Δια Βίου Μάθησης με μια ματιά Σο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» στη νέα Προγραμματική Περίοδο 2007-2013 (έγκριση με την αρ. Ε[2007]546534/16-11-07 Απόφαση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής), στοχεύει στον εκσυγχρονισμό του εκ-

432

Οικονομική ανάπτυξη μέσω της Διά Βίου Μάθησης

παιδευτικού συστήματος της χώρας μας και στην αναβάθμιση της ποιότητας της εκπαίδευσης σε όλα τα επίπεδα. Βασικό πλαίσιο ανάπτυξης του στρατηγικού σχεδιασμού για την παιδεία κατά την προγραμματική περίοδο 2007-2013 αποτελεί το τετράπτυχο Ανάπτυξη-Ανταγωνιστικότητα-Εκπαίδευση-Απασχόληση. Η Ειδική Τπηρεσία Διαχείρισης ασκεί καθήκοντα στρατηγικού σχεδιασμού και συντονισμού της εφαρμογής των πράξεων του τομέα παιδείας των επιχειρησιακών προγραμμάτων του Ε΢ΠΑ. Ο προϋπολογισμός του Προγράμματος για την περίοδο 2007-2013 ανέρχεται σε 2.215 εκ. ευρώ (2.058 εκ. ευρώ συγχρηματοδοτούμενη δαπάνη) με συγχρηματοδότηση από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Σαμείο και από Εθνικούς Πόρους. Σο ΕΠ Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση έχει μονοταμειακό χαρακτήρα αφού οι δράσεις του συγχρηματοδοτούνται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Σαμείο. Σο ΕΠ «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση» επικεντρώνεται σε τέσσερις (4) ΢τρατηγικούς ΢τόχους.

1ος ΢τρατηγικός ΢τόχος: «Αναβάθμιση της ποιότητας της εκπαίδευσης και προώθηση της κοινωνικής ενσωμάτωσης». Ενίσχυση του ανθρώπινου δυναμικού και των αποκεντρωμένων δομών του εκπαιδευτικού συστήματος, με σκοπό τη βελτίωση της ποιότητάς του, ώστε να αναβαθμιστούν οι υπηρεσίες του και να ανταποκριθεί καλύτερα στις ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας και οικονομίας. Ειδικοί στόχοι Αναμόρφωση, εκσυγχρονισμός και αποκέντρωση του εκπαιδευτικού συστήματος, ενίσχυση της κινητικότητας του μαθητικού και φοιτητικού πληθυσμού. Αποτίμηση της προόδου στην εκπαίδευση, μέσω της εφαρμογής συστημάτων διασφάλισης της ποιότητας-αξιολόγησης των συντελεστών του εκπαιδευτικού συστήματος. Επιτάχυνση του ρυθμού ένταξης των νέων τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών στην εκπαίδευση. Ενίσχυση της πρόσβασης και της συμμετοχής όλων στο εκπαιδευτικό σύστημα και καταπολέμηση της σχολικής διαρροής, με έμφαση στα άτομα με αναπηρία (ΑμεΑ) και τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες (ΕΚΟ). Ενίσχυση και βελτίωση της ποιότητας της επιμόρφωσης του εκπαιδευτικού προσωπικού της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, με έμφαση στην καινοτομία και τις τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΣΠΕ).

433

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Δράσεις εξειδίκευσης ΑΝΑΒΑΘΜΙ΢Η ΣΗ΢ ΠΟΙΟΣΗΣΑ΢ ΣΗ΢ ΕΚΠΑΙΔΕΤ΢Η΢ ΚΑΙ ΠΡΟΩΘΗ΢Η ΣΗ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ΢ ΕΝ΢ΩΜΑΣΩ΢Η΢ Α/Α

ΔΡΑ΢ΕΙ΢- ΣΙΣΛΟ΢

1

Νέο σχολείο (σχολείο 21ου αιώνα) - Αναμόρφωση νέων εκπαιδευτικών προγραμμάτων και πιλοτική εφαρμογή

2

Αναμόρφωση προγραμμάτων σπουδών - Ανάπτυξη εκπαιδευτικού υλικού τριτοβάθμιας εκπαίδευσης

3

Περιβαλλοντική εκπαίδευση - α´ φάση

4

Εφαρμογή ξενόγλωσσων προγραμμάτων σπουδών στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση

5

Αξιοποίηση του πολιτιστικού αποθέματος της χώρας για την ενίσχυση της εκπαιδευτικής διαδικασίας

6

Εξορθολογισμός τρέχουσας ύλης (πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση)

7

Αναμόρφωση περιβαλλοντικής εκπαίδευσης

8

Τποστηρικτική διδασκαλία στο Λύκειο

9

Πιστοποίηση προγραμμάτων τριτοβάθμιας (σύστημα ECTS)

10

Ανάπτυξη του συστήματος Αξιολόγησης και Πιστοποίησης Γλωσσομάθειας

11

Διεθνές Πανεπιστήμιο

12

Κινητές βιβλιοθήκες

13

Αξιολόγηση σχολικών μονάδων

14

Ανάπτυξη εθνικού συστήματος αξιολόγησης και τεκμηρίωσης ΙΕΚ

15

Ανάπτυξη εθνικού συστήματος αξιολόγησης, διασφάλισης της ποιότητας και τεκμηρίωσης των Ιδρυμάτων Ανώτατης Εκπαίδευσης

16

Μονάδα Διασφάλισης Ποιότητας των Ιδρυμάτων Ανώτατης Εκπαίδευσης

17

Χηφιακό υλικό για τα σχολεία (πλατφόρμες & περιεχόμενο)

434

Οικονομική ανάπτυξη μέσω της Διά Βίου Μάθησης

18

Χηφιακές παρεμβάσεις στα αναλυτικά προγράμματα

19

Ανάπτυξη της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης

20

Πιστοποίηση μαθητών σε ICT & εφαρμογές για την υποστήριξη της εκπαιδευτικής διαδικασίας

21

Αναλυτικά προγράμματα Α´ και Β´ δημοτικού ειδικών σχολείων

22

Μητρώο ΑμεΑ

23

Τποστήριξη μαθητών με αυτισμό

24

Παρεμβάσεις στα ΚΕΔΔΤ

25

Ενισχυτική διδασκαλία

26

Δίκτυο εκπαιδευτικών πρωτοβουλιών - ΖΕΠ

27

Διαπολιτισμική εκπαίδευση

28

Επιμόρφωση εκπαιδευτικών

29

Πιστοποίηση διδακτικής επάρκειας

30

Επιμόρφωση εκπαιδευτικών σε ICT

31

Μελέτες με κοινωνικούς εταίρους

32

Προγράμματα ευαισθητοποίησης

2ος ΢τρατηγικός ΢τόχος: «Αναβάθμιση των συστημάτων αρχικής επαγγελματικής κατάρτισης και επαγγελματικής εκπαίδευσης και σύνδεση της εκπαίδευσης με την αγορά εργασίας». Ανάπτυξη του ανθρώπινου κεφαλαίου, στο πλαίσιο της αναβάθμισης της αρχικής επαγγελματικής κατάρτισης και της επαγγελματικής εκπαίδευσης, με δυνατότητες για τη συνεχή βελτίωση των προσόντων και των επαγγελματικών δεξιοτήτων των νέων. ΢το πλαίσιο του συγκεκριμένου άξονα, συμπεριλαμβάνεται ειδική μέριμνα για την προώθηση και ενσωμάτωση της ισότητας των δύο φύλων και της ισότητας ευκαιριών. Ειδικοί στόχοι Επαναπροσδιορισμός του ρόλου της αρχικής επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης και ενίσχυση του περιεχομένου της. Αναβάθμιση της τεχνικο-επαγγελματικής εκπαίδευσης, με στόχο τη βελτίωση της ελκυστικότητας και της αποτελεσματικότητάς της.

435

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Αποτελεσματικότερη σύνδεση του εκπαιδευτικού συστήματος με την αγορά εργασίας. Δράσεις εξειδίκευσης ΑΝΑΒΑΘΜΙ΢Η ΣΩΝ ΢Τ΢ΣΗΜΑΣΩΝ ΑΡΦΙΚΗ΢ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΣΙΚΗ΢ ΚΑΣΑΡΣΙ΢Η΢ ΚΑΙ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΣΙΚΗ΢ ΕΚΠΑΙΔΕΤ΢Η΢ ΚΑΙ ΢ΤΝΔΕ΢Η ΣΗ΢ ΕΚΠΑΙΔΕΤ΢Η΢ ΜΕ ΣΗΝ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑ΢ΙΑ΢ Α/Α

ΔΡΑ΢ΕΙ΢-ΣΙΣΛΟ΢

1

Αναμόρφωση προγραμμάτων ΙΕΚ και λοιπών φορέων αρχικής επαγγελματικής κατάρτισης

2

Ολοκληρωμένο Πληροφοριακό ΢ύστημα ΟΕΕΚ

3

Πιστοποίηση σπουδαστών

4

Ανάπτυξη συστήματος πιστωτικών μονάδων

5

Τποτροφίες

6

Ανάπτυξη ειδικών προγραμμάτων κατάρτισης

7

Εξ αποστάσεως εκπαίδευση για ΙΕΚ (προγράμματα E learning)

8

Αναμόρφωση προγραμμάτων ΕΠΑΛ, ΕΠΑ΢

9

Ανάπτυξη εκπαιδευτικού υλικού ΕΠΑΛ, ΕΠΑ΢

10

Πιστοποίηση προσόντων αποφοίτων ΕΠΑΛ, ΕΠΑ΢

11

Πρακτική Άσκηση τριτοβάθμιας εκπαίδευσης

12

Δομή Απασχόλησης και ΢ταδιοδρομίας (ΔΑ΢ΣΑ)

13

Πρακτική Άσκηση ΙΕΚ και άλλων φορέων αρχικής επαγγελματικής κατάρτισης

14

Πρακτική Άσκηση ΕΠΑΛ, ΕΠΑ΢

15

΢ΕΠ πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και ΕΠΑΛ, ΕΠΑ΢

16

΢ΕΠ ΙΕΚ και άλλων φορέων αρχικής επαγγελματικής κατάρτισης

436

Οικονομική ανάπτυξη μέσω της Διά Βίου Μάθησης

17

Γραφεία Διασύνδεσης τριτοβάθμιας εκπαίδευσης

18

Γραφεία Διασύνδεσης ΙΕΚ και άλλων φορέων αρχικής επαγγελματικής κατάρτισης

19

Γραφεία Διασύνδεσης ΕΠΑΛ, ΕΠΑ΢

20

Επιχειρηματικότητα Νέων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης

21

Επιχειρηματικότητα Νέων ΙΕΚ και άλλων φορέων αρχικής επαγγελματικής κατάρτισης

22

Επιχειρηματικότητα Νέων ΕΠΑΛ, ΕΠΑ΢

23

Θυρίδες Επιχειρηματικότητας για την ενθάρρυνση της νεανικής επιχειρηματικότητας

3ος ΢τρατηγικός ΢τόχος: «Ενίσχυση της διά βίου εκπαίδευσης ενηλίκων». Διεύρυνση της συμμετοχής του ανθρώπινου δυναμικού σε δράσεις δια βίου εκπαίδευσης, για την απόκτηση γνώσεων, δεξιοτήτων και ικανοτήτων που θα προωθήσουν την προσωπική ανάπτυξη, θα αυξήσουν την ενεργό συμμετοχή στην αγορά εργασίας, ιδιαίτερα των γυναικών και θα συμβάλουν στην ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής, μειώνοντας τον κοινωνικό αποκλεισμό και διευκολύνοντας την πρόσβαση στην εκπαίδευση. Προς αυτή την κατεύθυνση δίνεται έμφαση στη συμμετοχή των ευάλωτων κοινωνικά ομάδων, των ατόμων με αναπηρία και των γυναικών σε δράσεις διά βίου μάθησης. Ειδικοί στόχοι Ενίσχυση του συστήματος και των υπηρεσιών διά βίου εκπαίδευσης και της ίσης πρόσβασης σε αυτήν - αύξηση της συμμετοχής μέσω παροχής ειδικών κινήτρων. Ενίσχυση των ενεργειών διά βίου εκπαίδευσης και καθιέρωση κινήτρων για την αύξηση της συμμετοχής. Ανάπτυξη της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης.

437

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Δράσεις εξειδίκευσης ΕΝΙ΢ΦΤ΢Η ΣΗ΢ ΔΙΑ ΒΙΟΤ ΕΚΠΑΙΔΕΤ΢Η΢ ΕΝΗΛΙΚΩΝ Α/Α

ΔΡΑ΢ΕΙ΢-ΣΙΣΛΟ΢

1

΢χολεία Δεύτερης Ευκαιρίας (΢ΔΕ)

2

Κέντρα Εκπαίδευσης Ενηλίκων (ΚΕΕ)

3

Εκπαίδευση ενηλίκων στην απόκτηση βασικών δεξιοτήτων στις νέες τεχνολογίες

4

Εκπαίδευση μεταναστών στην ελληνική γλώσσα

5

ΙΔΒΕ

6

Λοιποί Υορείς Δια Βίου Εκπαίδευσης

7

ΕΑΠ

8

Πιστωτικές Μονάδες

9

΢χολές γονέων και της τοπικής κοινωνίας

10

Εξ αποστάσεως εκπαίδευση

4ος ΢τρατηγικός ΢τόχος: «Ενίσχυση του ανθρώπινου κεφαλαίου για την προαγωγή της έρευνας και της καινοτομίας». Ανάπτυξη του ανθρώπινου κεφαλαίου, μέσω α) της προώθησης της έρευνας και της καινοτομίας και β) της ποιοτικής αναβάθμισης και του στοχευμένου θεματικού προσανατολισμού των μεταπτυχιακών σπουδών στα Ιδρύματα Ανώτατης Εκπαίδευσης, αυτοτελώς ή σε συνεργασία με ερευνητικά κέντρα και άλλους ερευνητικούς και τεχνολογικούς φορείς, προκειμένου να ενισχυθούν περαιτέρω οι δεξιότητες του ερευνητικού δυναμικού, σύμφωνα με τις προοπτικές της επιστήμης και της ανάγκες του παραγωγικού τομέα. Ειδικοί στόχοι Ενίσχυση της έρευνας και της καινοτομίας, μέσω προγραμμάτων βασικής και εφαρμοσμένης έρευνας και της προσέλκυσης ερευνητών υψηλού επιπέδου από το εξωτερικό. Αναβάθμιση του επιπέδου μεταπτυχιακών σπουδών, ώστε να συμβάλουν στην παραγωγή και τη διάχυση νέας γνώσης, με έμφαση στις θετικές επιστήμες και τις ΣΠΕ.

438

Οικονομική ανάπτυξη μέσω της Διά Βίου Μάθησης

Δράσεις εξειδίκευσης ΕΝΙ΢ΦΤ΢Η ΣΟΤ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΤ ΚΕΥΑΛΑΙΟΤ ΓΙΑ ΣΗΝ ΠΡΟΑΓΩΓΗ ΣΗ΢ ΕΡΕΤΝΑ΢ ΚΑΙ ΣΗ΢ ΚΑΙΝΟΣΟΜΙΑ΢ Α/Α

ΔΡΑ΢ΕΙ΢-ΣΙΣΛΟ΢

1

ΑΡΦΙΜΗΔΗ΢

2

ΗΡΑΚΛΕΙΣΟ΢

3

ΘΑΛΗ΢

4

ΕΡΕΤΝΗΣΙΚΑ ΓΓΕΣ

5

Μεταπτυχιακά προγράμματα σπουδών

6

Τποτροφίες

Η επιλέξιμη γεωγραφική περιοχή για το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» είναι το σύνολο της χώρας.

H διάρθρωση των Αξόνων Προτεραιότητας έχει ως εξής: Α.Π.

ΣΙΣΛΟ΢

Α.Π. 1

Αναβάθμιση της ποιότητας της εκπαίδευσης και προώθηση της κοινωνικής ενσωμάτωσης στις 8 Περιφέρειες ΢ύγκλισης

Α.Π. 2

Αναβάθμιση της ποιότητας της εκπαίδευσης και προώθηση της κοινωνικής ενσωμάτωσης στις 3 Περιφέρειες ΢ταδιακής Εξόδου

Α.Π. 3

Αναβάθμιση της ποιότητας της εκπαίδευσης και προώθηση της κοινωνικής ενσωμάτωσης στις 2 Περιφέρειες ΢ταδιακής Εισόδου

Α.Π. 4

Αναβάθμιση των συστημάτων αρχικής επαγγελματικής κατάρτισης και επαγγελματικής εκπαίδευσης και σύνδεση της εκπαίδευσης με την αγορά εργασίας στις 8 Περιφέρειες ΢ύγκλισης

Α.Π. 5

Αναβάθμιση των συστημάτων αρχικής επαγγελματικής κατάρτισης και επαγγελματικής εκπαίδευσης και σύνδεση της εκπαίδευσης με την αγορά εργασίας στις 3 Περιφέρειες ΢ταδιακής Εξόδου

439

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Α.Π.

ΣΙΣΛΟ΢

Α.Π. 6

Αναβάθμιση των συστημάτων αρχικής επαγγελματικής κατάρτισης και επαγγελματικής εκπαίδευσης και σύνδεση της εκπαίδευσης με την αγορά εργασίας στις 2 Περιφέρειες ΢ταδιακής Εισόδου

Α.Π. 7

Ενίσχυση της δια βίου εκπαίδευσης ενηλίκων στις 8 Περιφέρειες ΢ύγκλισης

Α.Π. 8

Ενίσχυση της δια βίου εκπαίδευσης ενηλίκων στις 3 Περιφέρειες ΢ταδιακής Εξόδου

Α.Π. 9

Ενίσχυση της δια βίου εκπαίδευσης ενηλίκων στις 2 Περιφέρειες ΢ταδιακής Εισόδου

Α.Π. 10

Ενίσχυση του ανθρώπινου κεφαλαίου για την προαγωγή της έρευνας και της καινοτομίας στις 8 Περιφέρειες ΢ύγκλισης

Α.Π. 11

Ενίσχυση του ανθρώπινου κεφαλαίου για την προαγωγή της έρευνας και της καινοτομίας στις 3 Περιφέρειες ΢ταδιακής Εξόδου

Α.Π. 12

Ενίσχυση του ανθρώπινου κεφαλαίου για την προαγωγή της έρευνας και της καινοτομίας στις 2 Περιφέρειες ΢ταδιακής Εισόδου

Α.Π. 13

Σεχνική Τποστήριξη Εφαρμογής στις 8 Περιφέρειες ΢ύγκλισης

Α.Π. 14

Σεχνική Τποστήριξη Εφαρμογής στις 3 Περιφέρειες ΢ταδιακής Εξόδου

Α.Π. 15

Σεχνική Τποστήριξη Εφαρμογής στις 2 Περιφέρειες ΢ταδιακής Εισόδου

Οι 8 Περιφέρειες ΢ύγκλισης περιλαμβάνουν τις περιφέρειες: Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, Θεσσαλίας, Ηπείρου, Ιονίων Νήσων, Δυτικής Ελλάδας, Πελοποννήσου, Βορείου Αιγαίου, Κρήτης. Οι 3 Περιφέρειες ΢ταδιακής Εξόδου περιλαμβάνουν τις περιφέρειες Αττικής, Κεντρικής Μακεδονίας, Δυτικής Μακεδονίας. Οι 2 Περιφέρειες ΢ταδιακής Εισόδου περιλαμβάνουν τις περιφέρειες ΢τερεάς Ελλάδας, Νοτίου Αιγαίου. (http://step.gov.gr/, http://cee.lse.ac.uk, http://www.gsae.edu.gr/, http://step.gov.gr/ content/index/id/1, http://www.feedblitz.com/f/?html=763931.)

440

Οικονομική ανάπτυξη μέσω της Διά Βίου Μάθησης

Η περίπτωση της νήσου Νάξου ΢τις μέρες μας η παγκοσμιοποίηση αποτελεί το κυρίαρχο χαρακτηριστικό το οποίο δημιούργησε νέα δεδομένα για κάθε χώρα σε διεθνές επίπεδο. Η Ελλάδα ως μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν θα μπορούσε να μείνει έξω από τις εξελίξεις. Σα φαινόμενα της παγκοσμιοποίησης, της κοινωνίας της πληροφορίας και του επιστημονικού και τεχνολογικού πολιτισμού οδήγησαν σε μια αναθεώρηση για την Δια Βίου Μάθηση που εξαπλώθηκε σε όλες τις περιοχές της Ελλάδας, επομένως και στοn νησιωτικό χώρο (Κολλιοπούλου, 2010). ΢την παρούσα μελέτη γίνεται ανάλυση για τη νήσο της Νάξου που συνδέεται με τη γνώση και την προοπτική της απασχόλησης. Σα στοιχεία για τα εκπαιδευτικά προγράμματα συγκεντρώθηκαν από την ιστοσελίδα http://www.ekp.gr/ και από την πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση Νάξου. ΢υγκεκριμένα, Νηπιαγωγεία (14) Περιοχή

Σηλέφωνο

1o ΝΗΠΙΑΓΨΓΕΙΟ ΦΨΡΑ΢ ΝΑΞΟΤ

ΦΨΡΑ ΝΑΞΟΤ

2285023890

2o ΝΗΠΙΑΓΨΓΕΙΟ ΦΨΡΑ΢ ΝΑΞΟΤ

ΦΨΡΑ ΝΑΞΟΤ

2285026070

3o ΝΗΠΙΑΓΨΓΕΙΟ ΦΨΡΑ΢ ΝΑΞΟΤ

ΦΨΡΑ ΝΑΞΟΤ

2285023454

ΝΗΠΙΑΓΨΓΕΙΟ ΑΓ. ΑΡ΢ΕΝΙΟΤ

ΑΓ. ΑΡ΢ΕΝΙΟ΢

2285041135

ΝΗΠΙΑΓΨΓΕΙΟ ΑΠΕΡΑΘΟΤ

ΑΠΕΡΑΘΟ΢

2285061242

ΝΗΠΙΑΓΨΓΕΙΟ ΒΙΒΛΟΤ

ΒΙΒΛΟ΢

2285041304

ΝΗΠΙΑΓΨΓΕΙΟ ΓΑΛΑΝΑΔΟΤ

ΓΑΛΑΝΑΔΟ

2285042460

ΝΗΠΙΑΓΨΓΕΙΟ ΔΑΜΑΡΙΨΝΑ

ΔΑΜΑΡΙΨΝΑ΢

2285031161

ΝΗΠΙΑΓΨΓΕΙΟ ΚΙΝΙΔΑΡΟΤ

ΚΙΝΙΔΑΡΟ΢

2285031374

ΝΗΠΙΑΓΨΓΕΙΟ ΚΟΡΨΝΙΔΑ΢

ΚΟΡΨΝΙΔΑ

2285052224

ΝΗΠΙΑΓΨΓΕΙΟ ΚΟΡΨΝΟΤ

ΚΟΡΨΝΟ΢

2285051229

ΝΗΠΙΑΓΨΓΕΙΟ ΜΕΛΑΝΨΝ

ΜΕΛΑΝΕ΢

2285062411

ΝΗΠΙΑΓΨΓΕΙΟ ΥΙΛΨΣΙΟΤ

ΥΙΛΨΣΙ

2285032660

ΝΗΠΙΑΓΨΓΕΙΟ ΦΑΛΚΕΙΟΤ

ΦΑΛΚΕΙΟ

2285031207

441

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Δημοτικά ΢χολεία (21) Όνομα ΢χολείου

Περιοχή

Σηλέφωνο

1ο ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ ΦΨΡΑ΢ ΝΑΞΟΤ

ΦΨΡΑ ΝΑΞΟΤ

2285022317

2ο ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ ΦΨΡΑ΢ ΝΑΞΟΤ

ΦΨΡΑ ΝΑΞΟΤ

2285022778

3ο ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ ΦΨΡΑ΢ ΝΑΞΟΤ

ΦΨΡΑ ΝΑΞΟΤ

2285025616

ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ ΑΓ. ΑΡ΢ΕΝΙΟΤ

ΑΓ. ΑΡ΢ΕΝΙΟ΢

2285041310

ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ ΑΠΕΙΡΑΝΘΟΤ

ΑΠΕΙΡΑΝΘΟ΢

2285061242

ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ ΑΠΟΛΛΨΝΑ

ΑΠΟΛΛΨΝΑ΢

2285067012

ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ ΒΙΒΛΟΤ

ΒΙΒΛΟ΢

2285041304

ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ ΓΑΛΑΝΑΔΟΤ

ΓΑΛΑΝΑΔΟ

2285042356

ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ ΔΑΜΑΡΙΨΝΑ

ΔΑΜΑΡΙΨΝΑ΢

2285031161

ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ ΔΑΝΑΚΟΤ

ΔΑΝΑΚΟ΢

2285061754

ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ ΚΙΝΙΔΑΡΟΤ

ΚΙΝΙΔΑΡΟ΢

2285031374

ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ ΚΟΡΨΝΙΔΑ΢

ΚΟΡΨΝΙΔΑ

2285052224

ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ ΚΟΡΨΝΟΤ

ΚΟΡΨΝΟ΢

2285051229

ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ ΜΕΛΑΝΨΝ

ΜΕΛΑΝΕ΢

2285062360

ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ ΜΟΝΗ΢

ΜΟΝΗ

2285031368

ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ ΠΟΣΑΜΙΑ΢

ΠΟΣΑΜΙΑ

2285031134

ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ ΢ΑΓΚΡΙΟΤ

΢ΑΓΚΡΙ

2285041642

ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ ΥΙΛΨΣΙΟΤ

ΥΙΛΨΣΙ

2285031408

ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ ΦΑΛΚΙΟΤ

ΦΑΛΚΙ

2285031207

ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ ΦΕΙΜΑΡΡΟΤ

ΦΕΙΜΑΡΡΟ΢

2285031584

Όνομα ΢χολείου ΕΙΔΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ ΝΑΞΟΤ

Περιοχή ΑΓ. ΘΑΛΛΕΛΑΙΟ΢

442

Σηλέφωνο

Οικονομική ανάπτυξη μέσω της Διά Βίου Μάθησης

Γυμνάσια (4) Όνομα ΢χολείου

Περιοχή

Σηλέφωνο

ΓΤΜΝΑ΢ΙΟ ΒΙΒΛΟΤ ΝΑΞΟΤ

ΒΙΒΛΟ΢ ΝΑΞΟΤ

285041472

ΓΤΜΝΑ΢ΙΟ ΝΑΞΟΤ

ΝΑΞΟ΢

285022281

ΓΤΜΝΑ΢ΙΟ ΢ΚΑΔΟΤ ΝΑΞΟΤ

΢ΚΑΔΟ

285051300

ΓΤΜΝΑ΢ΙΟ ΣΡΑΓΑΙΑ΢ ΝΑΞΟΤ

ΦΑΛΚΙ

285031205

Όνομα ΢χολείου

Περιοχή

Σηλέφωνο

ΓΕΝΙΚΟ ΛΤΚΕΙΟ ΝΑΞΟΤ

ΝΑΞΟ΢

2285022990

ΓΕΝΙΚΟ ΛΤΚΕΙΟ ΣΡΑΓΑΙΑ΢ ΝΑΞΟΤ

ΦΑΛΚΙ

2285031477

ΣΕΕ / ΕΠΑ.Λ ΝΑΞΟΤ

ΝΑΞΟ΢

2285032900

Λύκεια (3)

ΚΕΚ/ ΙΕΚ (2) Σύπος

Όνομα ΢χολής

Περιοχή

Σηλέφωνο

Κ.Ε.Κ.

ΕΝ. ΝΟΜΟΤ ΚΤΚΛΑΔΨΝ

ΦΑΛΚΕΙΟ

2285026174

Ι.Ε.Κ.

ΝΑΞΟΤ

ΥΙΛΨΣΙ

2285032902

Κέντρα Ξένων γλωσσών (4) Κέντρο Ξένων Γλωσσών

Περιοχή

Σηλέφωνο

MAROULIS LANGUAGE CENTRE

ΦΨΡΑ ΝΑΞΟΤ

2285024876

ΜΑΡΟΤΛΗ

ΦΨΡΑ ΝΑΞΟΤ

2285024770

ΟΜΗΡΟ΢

ΦΨΡΑ ΝΑΞΟΤ

2285022190

΢ΠΑΝΟ΢ ΢ΣΕΥΑΝΟ΢

ΝΑΞΟ΢

2285026500

Όνομα ΢χολής

Περιοχή

Σηλέφωνο

ΑΡΙΑΔΝΕΙΟ ΨΔΕΙΟ

ΝΑΞΟ΢

Ψδείο (1)

΢χολές πληροφορικής (2) ΢χολή Πληροφορικής

Περιοχή

ENIAC ΚΕΝΣΡΟ ΠΛΗΡΟΥΟΡΙΚΗ΢ & ΕΚΠΑΙΔΕΤ΢Η΢

ΦΨΡΑ ΝΑΞΟΤ

ΕΝΙΑΙΟ ΚΕΚ ΝΟΜΟΤ ΚΤΚΛΑΔΨΝ

ΦΑΛΚΙ

443

Σηλέφωνο 2285026646 2285026174

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Άλλες δράσεις Δια Βίου μάθησης στην περιοχή Διαδικασία υποψήφιων εκπαιδευομένων για τα 78 τμήματα μάθησης της εκπαιδευτικής περιόδου 2010-2011 των Πράξεων «΢χεδιασμός και υλοποίηση προγραμμάτων εξ αποστάσεως εκπαίδευσης μέσω του Κέντρου Δια Βίου Μάθησης από Απόσταση (ΚΕ.ΔΒΜ.ΑΠ.) της Γενικής Γραμματείας Δια Βίου Μάθησης (Γ.Γ.Δ.Β.Μ.) - ΑΠ 7, 8, 9» που εντάσσονται στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση 2007 - 2013». ΢την έδρα της Σήνου πραγματοποιήθηκε 1 τμήμα μάθησης των κάτωθι εκπαιδευτικών προγραμμάτων του ΚΕ.Δ.Β.Μ.ΑΠ.: • Σεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών (250 ωρών). Για τους κατοίκους της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου υπήρχε και η δυνατότητα υποβολής αίτησης για ακόμα τρία (3) τμήματα που είχαν όμως έδρα τον κόμβο της ΢ύρου και ήταν τα κάτωθι: • Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη (250 ωρών).

• Πολιτισμός, Σουρισμός, Περιφερειακή Ανάπτυξη (250 ωρών).

• Οικονομία - Διοίκηση - Επιχειρήσεις (250 ωρών). Οι διαθέσιμες θέσεις εκπαίδευσης ήταν τριάντα (30) σε κάθε τμήμα μάθησης. Σα μαθήματα ήταν δωρεάν και δίνονταν μετά το πέρας των μαθημάτων πιστοποιητικό επιμόρφωσης από τη Γενική Γραμματεία Δια Βίου Μάθησης (http://naxosfiloxenia.blogspot.gr/2010/12/blog-post_3131.html).

΢υμπεράσματα ΢τα πλαίσια για το σχεδιασμό, την οργάνωση και την αξιολόγηση των εκπαιδευτικών προγραμμάτων ΔΒΜ τόσο για την παιδική ηλικία όσο και για τα εκπαιδευτικά προγράμματα ενηλίκων απαιτείται ιδιαίτερη προσπάθεια από όλη την σχολική κοινότητα αλλά και συνεργασία μεταξύ σχολείου, φορέων και κράτους για την καλύτερη διεκπεραίωση των προγραμμάτων. ΢υνειδητοποιήθηκε από όλους ότι η σύγχρονη μάθηση θα είναι αποτελεσματική μόνο εφόσον προετοιμάσει αυριανούς πολίτες που θα συμμετέχουν δημιουργικά και κριτικά στα κοινωνικά δρώμενα. Πρέπει να παρέχει ποιότητα ανθρωπιστικής παιδείας με περιβάλλον που δεν τυποποιεί τη συμπεριφορά του εκπαιδευόμενου και δεν περιορίζει τον αυθορμητισμό και τη φαντασία του. Να παρέχει ίσες ευκαιρίες ώστε να περιοριστεί το φαινόμενο της εκπαιδευτικής αποτυχίας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα να διατηρηθεί η κοινωνική συνοχή της ομάδας, οι εκπαιδευόμενοι να αποδέχονται την ετερότητα και την κουλτούρα του άλλου και να αξιοποιείται το πολυ-

444

Οικονομική ανάπτυξη μέσω της Διά Βίου Μάθησης

πολιτισμικό δυναμικό της ομάδας. Επιπρόσθετα, οι εκπαιδευόμενοι θα είναι σε θέση να αναγνωρίζουν οικονομικούς όρους που χρησιμοποιούν στην καθημερινή τους ζωή κάνοντάς τους καλύτερους «οικονομικούς» πολίτες. ΢υμπερασματικά, τα εκπαιδευτικά προγράμματα Δια Βίου Μάθησης δεν είναι πολυτέλεια αλλά σημαντική ανάγκη και θα έπρεπε να τύχουν πιο υπεύθυνης αντιμετώπισης από το επίσημο κράτος. Είναι μια όαση μέσα στη σημερινή κοινωνία και αυτό φαίνεται από τον ενθουσιασμό στα μάτια των εκπαιδευόμενων.

Βιβλιογραφία ΚΟΛΛΙΟΠΟΤΛΟΤ, Κ. (2010), «Εκπαίδευση και Οικονομία», Επιστημονικό Βήμα 14, σελ. 137-154. ΧΑΦΑΡΟΠΟΤΛΟ΢ Γ. (1999), Οικονομικά της Εκπαίδευσης, Παπαζήσης, Αθήνα.

Feira European Council, Ιούνιος 2000.

SCHULTZ, T.W. (1972), Η Οικονομική Αξία της Εκπαιδεύσεως, Παπαζήσης, Αθήνα.

Ηλεκτρονικές σελίδες http://www.ekp.gr/ http://step.gov.gr/ http://www.gsae.edu.gr/

445

http://step.gov.gr/content/index/id/1 http://cee.lse.ac.uk, Center for Economics of Education http://www.feedblitz.com/f/?html=763931 http://naxosfiloxenia.blogspot.gr/2010/12/blog-post_3131.html

΢χεδιάζοντας οικισμούς στη νησιωτική Ελλάδα ΔΕ΢ΠΟΙΝΑ ΔΙΜΕΛΛΗ Επίκουρη Καθηγήτρια ΢χολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πολυτεχνείου

Περίληψη Αφορμή για την παρούσα εργασία αποτέλεσε ο προβληματισμός για τον τρόπο που ο χωρικός σχεδιασμός αντιμετωπίζει τους οικισμούς. Καθώς οι Πολεοδομικές πολιτικές επικεντρώνονται κυρίως στα αστικά κέντρα και τα προβλήματα που αυτά παρουσιάζουν, τέθηκε το ερώτημα πως οι οικισμοί, οι οποίοι συγκεντρώνουν ένα σημαντικό ποσοστό πληθυσμού και αντιμετωπίζουν προβλήματα εγκατάλειψης, προσβασιμότητας αλλά και ποικίλες ιδιαιτερότητες, αντιμετωπίζονται από το σχεδιασμό όλων των χωρικών επιπέδων στην Ελλάδα. Μέσω της παρούσας εργασίας επιχειρείται μια καταγραφή των χωρικών, πληθυσμιακών και παραγωγικών χαρακτηριστικών των οικισμών της νησιωτικής Ελλάδας. ΢τη συνέχεια εξετάζεται η αντιμετώπιση τους σε Φωροταξικό και Πολεοδομικό επίπεδο, μέσω μελετών περίπτωσης, προκειμένου να αξιολογηθεί η ικανότητα του σχεδιασμού να επιλύσει τα προβλήματα που οι οικισμοί αντιμετωπίζουν. Διαπιστώνεται η ανάγκη για τη δημιουργία ενός «παρατηρητηρίου» οικισμών που θα συμβάλλει, με τη χρήση δεικτών, στην καταγραφή όλων των ανθρωπογενών και φυσικών χαρακτηριστικών, τα οποία στη συνέχεια μπορούν να οδηγήσουν στη διατύπωση εξειδικευμένων πολιτικών, βασιζόμενων στην υφιστάμενη δυναμική τους και την πρόβλεψη της αναμενόμενης εξέλιξης τους. ΢υμπεραίνεται ότι καθίσταται αναγκαία μια εξειδικευμένη προσέγγιση, που να μελετά σε βάθος και με περισσότερους δείκτες τους οικισμούς του νησιωτικού χώρου καθώς αποτελούν βασικές χωρικές ενότητες που απαιτούν ειδικές πολιτικές. Λέξεις κλειδιά: μικροί οικισμοί, χωρικός σχεδιασμός.

447

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

Abstract This paper tries to underline the main features characterizing spatial, population and productive factors of settlements in island Greece. Furthermore, this paper examines the elaboration of these factors in Urban and Architectural Engineering level, through case-studies, in order to assess the ability of planning to solve the main problems faced by these settlements. This paper stresses the necessity of the establishment of a «Settlements Observatory» which will contribute, through indices, in summarizing all these human and natural-based characteristics, which could lead into a more concrete and established urban planning proposal, based both on current and future trends and developments.

Key words: small settlements, urban planning.

Εισαγωγή Οι συνεχείς πληθυσμιακές μετακινήσεις στα μεγάλα αστικά κέντρα της Ελλάδας και η ταυτόχρονη εγκατάλειψη των οικισμών τους, έχουν οδηγήσει στο φαινόμενο της ανισσόροπης ανάπτυξης του ελλαδικού χώρου. Ειδικότερα στη νησιωτική Ελλάδα, η τουριστική ανάπτυξη των παράλιων αστικών κέντρων έχει οδηγήσει σε εγκατάλειψη των μικρών οικισμών και ειδικότερα αυτών της ενδοχώρας. Σαυτόχρονα, η απομάκρυνση από τους παραδοσιακούς παραγωγικούς κλάδους και η αστυφιλία έχουν επιτείνει το πρόβλημα της πληθυσμιακής μείωσης και έχουν συντελέσει στην ανισότροπη ανάπτυξη του νησιωτικού χώρου που απαρτίζεται αφενός από εγκαταλελειμμένους οικισμούς και αφετέρου από κέντρα συνεχώς εξαπλωνόμενα που καταλαμβάνουν χιλιόμετρα παράκτιων μετώπων. ΢τη διαμόρφωση των οικισμών έχει συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό και ο χωρικός σχεδιασμός που πραγματοποιείται σε όλα τα επίπεδα. Οι Φωροταξικές και Πολεοδομικές πολιτικές που έχουν τις τελευταίες δεκαετίες ασκηθεί, δεν έχουν κατορθώσει να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα των οικισμών καθώς δεν εξειδικεύουν στις ιδιαιτερότητες τους. Η παρούσα έρευνα αναπτύσσεται σε δυο ενότητες. ΢την πρώτη παρουσιάζονται τα χωρικά και δημογραφικά χαρακτηριστικά των οικισμών αλλά και τα προβλήματα που αυτοί αντιμετωπίζουν, ενώ στη δεύτερη ενότητα αναπτύσσονται, μέσα από μελέτες περίπτωσης, κάποιοι προβληματισμοί για το πώς ο σχεδιασμός αντιμετωπίζει τον χώρο και πως θα μπορούσε μέσα από την εφαρμογή πιο συγκεκριμένων προτάσεων να επιλύσει τα προβλήματα που οι μελετώμενες περιοχές αντιμετωπίζουν.

448

΢χεδιάζοντας οικισμούς στη νησιωτική Ελλάδα

Ορισμοί Αρχικά είναι χρήσιμο να προσδιοριστεί πως ορίζονται στην Ελλάδα οι οικισμοί. Σο κριτήριο της Ελληνικής ΢τατιστικής Αρχής είναι αποκλειστικά πληθυσμιακό και αναφέρεται σε οικιστικές περιοχές με καταγεγραμμένο μόνιμο πληθυσμό μικρότερο των 2.000 κατοίκων. Με βάση τη νομοθεσία (ΥΕΚ-181/Δ/3-5-85, Άρθρο 2) οι οικισμοί διακρίνονται στις παρακάτω κατηγορίες: Μικρός οικισμός: ο οικισμός που κατά την τελευταία απογράφη είχε πραγματικό πληθυσμό μέχρι και 200 κατοίκους (πληθυσμός < = 200 κάτοικοι) ή μέχρι 100 οικοδομές. Μεσαίος οικισμός: ο οικισμός που κατά την τελευταία απογράφη είχε πραγματικό πληθυσμό από 201-1000 κατοίκους ή μέχρι 500 οικοδομές. Μεγάλος οικισμός: ο οικισμός που κατά την τελευταία απογράφη είχε πραγματικό πληθυσμό από 1001-2000 κατοίκους. Με βάση τα χωρικά τους χαρακτηριστικά (Οδηγία 81/645/ΕΟΚ) οι οικισμοί διακρίνονται σε: Πεδινούς οικισμούς (εικ. 1), των οποίων η εδαφική περιοχή βρίσκεται, ολόκληρη ή κατά το μεγαλύτερο μέρος της, σε επίπεδο ή ελαφρώς κεκλιμένο έδαφος και σε υψόμετρο κάτω από 800 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας. Ημιορεινούς οικισμούς, των οποίων η εδαφική περιοχή βρίσκεται στις υπώρειες των ορέων ή η έκτασή τους διαμοιράζεται κατά το ήμισυ περίπου στην πεδιάδα και κατά το άλλο ήμισυ στο όρος αλλά πάντοτε με υψόμετρο κάτω από 800 μέτρα για το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής της κοινότητας, και σε Ορεινούς οικισμούς (εικ. 2), των οποίων η επιφάνεια είναι κατεξοχήν κεκλιμένη και ανώμαλη, διακόπτεται από χαράδρες ή καλύπτεται από απότομους ορεινούς όγκους, οι οποίοι δημιουργούν στο έδαφος βαθιές και πολλαπλές πτυχώσεις με υψομετρικές διαφορές σημείων της κοινότητας πάνω από 400 μέτρα, καθώς επίσης, και των κοινοτήτων των οποίων ολόκληρη η επιφάνεια ή μεγάλο μέρος αυτής βρίσκεται σε υψόμετρο πάνω από 800 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας.

449

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

Εικόνα 1: Οικισμός Μουτσούνα, Νάξος Εικόνα 2: Οικισμός Υαρακλάτα, πηγή Google Earth

Οι μεταλλαγές του ελληνικού χώρου Από την ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι σήμερα ο ελληνικός χώρος διαμορφώθηκε με βάση τις εκάστοτε κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές μεταβολές. Ο αρχικός αγροτικός χαρακτήρας της Ελλάδας σταδιακά μεταλλάχτηκε σε αστικό, με τον πληθυσμό να μετακινείται με διαφορετική ένταση που ποικίλε ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες, από τους οικισμούς στα αστικά κέντρα. Η επιθυμία για μια διαφορετική ζωή στην πόλη, η οποία συνδυαζόταν με την απομάκρυνση από τις πρωτογενείς δραστηριότητες και το όνειρο για την εξασφάλιση ενός καλύτερου τρόπου διαβίωσης μέσω της απασχόλησης στο δευτερογενή και τον τριτογενή τομέα, που αναπτυσσόταν τάχιστα στα αστικά κέντρα, οδήγησαν στις μετακινήσεις στις πόλεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι (Κοτζαμάνης, 2009, σελ. 8) «την περίοδο 1920-1940 οι τάσεις αστικοποίησης επιβραδύνονται σημαντικά (ο αστικός πληθυσμός αποτελεί το 33% το 1940) για να επιταχυνθούν εκ νέου την περίοδο της κατοχής και του εμφυλίου με αποτέλεσμα, το 1951, 38 στους 100 κατοίκους της χώρας μας να είναι εγκατεστημένοι στα αστικά της κέντρα. Η επόμενη τριακονταετία χαρακτηρίζεται από τα μεγάλο κύμα της εξωτερικής και εσωτερικής μετανάστευσης/αστικοποίησης [...+». Έτσι ενώ το 1853 ο αγροτικός πληθυσμός ανερχόταν στο 79,4% επί του συνολικού καταγεγραμμένου πληθυσμού, το 2001 καταλάμβανε το 28,6%, (εικ. 3).

450

΢χεδιάζοντας οικισμούς στη νησιωτική Ελλάδα

Εικόνα 3: Ο πληθυσμός της Ελλάδας κατά βαθμό αστικότητας (%) Πηγή: Κοτζαμάνης, 2009, ιδία επεξεργασία

Πληθυσμιακά χαρακτηριστικά των μικρών οικισμών Η γεωμορφολογία του ελλαδικού χώρου με τις ορεινές περιοχές του και τα 227 κατοικημένα νησιά του, έχει οδηγήσει σε διασπορά του πληθυσμού σε πολλές διαφορετικές περιοχές. Η πλειονότητα των κατοίκων έχει καταγραφεί στα αστικά κέντρα της χώρας (με περισσότερους από 50.000 κατοίκους) στα οποία συγκεντρώνεται το 35% του πληθυσμού ενώ στις πόλεις μικρού και μεσαίου μεγέθους (με πληθυσμό από 2.000-50.000 κατοίκους) συγκεντρώνεται το 36,4% του πληθυσμού (εικ. 4).

451

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

Πληθυσμός Πληθυσμός μεγαλύτερος από 100.000 50.000 <πληθυσμός<100.000 10.000 < πληθυσμός <50.000 2.000 < πληθυσμός <10.000 Πληθυσμός μικρότερος από 2.000

Πλήθος οικισμών 8 28 108 383 12.292

% επί του συνόλου του πληθυσμού 17,7 17,3 22,8 13,6 28,6

Εικόνα 4: Η κατανομή του πληθυσμού σε οικισμούς διαφόρων μεγεθών Πηγή: Εθνική ΢τατιστική Τπηρεσία της Ελλάδος, απογραφή 2001

΢την Ελλάδα σήμερα έχουν καταγραφεί 12.292 μικροί οικισμοί στους οποίους συγκεντρώνεται το 28,6% του πληθυσμού της Ελλάδας σύμφωνα με την απογραφή του 2001, ενώ στο νησιωτικό χώρο έχουν καταγραφεί 3.188 οικισμοί (26% επί του συνόλου). Όσον αφορά τη χωρική κατανομή των οικισμών, η πλειονότητα τους καταγράφεται στην Πελοπόννησο και την Ήπειρο, ενώ στα νησιά έχει καταγραφεί το 35% των οικισμών με το 16% αυτών να βρίσκονται στην Κρήτη (εικ. 5). Λεπτομερέστερη διερεύνηση έδειξε ότι οι περισσότεροι από αυτούς τους οικισμούς (ποσοστό 81% επί του συνόλου των μικρών οικισμών) κατοικούνται από λιγότερους από 500 κατοίκους συγκεντρώνοντας το 44,7% του πληθυσμού που έχει καταγραφεί, ενώ οι υπόλοιποι 1.939 μικροί οικισμοί κατοικούνται συνολικά από 1.731.103 κατοίκους (εικ. 6).

452

΢χεδιάζοντας οικισμούς στη νησιωτική Ελλάδα

Εικόνα 5: Η χωρική κατανομή των 12.292 οικισμών στην Ελλάδα Πηγή: Διμέλλη (2011)

453

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

Μικροί οικισμοί Πληθυσμός

Πλήθος οικισμών

Μέσος πληθυσμός

΢ύνολο πληθυσμού

1.500-2.000 κάτοικοι

173

1.730

154.255

1.000-1.500 κάτοικοι

411

1.208

376.674

500-1.000 κάτοικοι

1355

690

835.089

1-500 κάτοικοι

8072

174

1.404.575

Εικόνα 6: Η Κατανομή του πληθυσμού στους μικρούς οικισμούς Πηγή: Εθνική ΢τατιστική Τπηρεσία της Ελλάδος, απογραφή 2001 Για τη διερεύνηση της πληθυσμιακής διάρθρωσης των μικρών οικισμών θα χρησιμοποιηθούν οι παρακάτω δείκτες που δίνουν το στίγμα για τις ενδεχόμενες μεταβολές στην κατά ηλικία πληθυσμιακή σύνθεση. Οι δείκτες αυτοί είναι: *Γούσιος (1999)+ α) Ο δείκτης γήρανσης (Δ.Γ.): Πληθυσμός 65 ετών και άνω Δ.Γ.=

x 100 ΢υνολικός Πληθυσμός

β) Ο δείκτης νεανικότητας (Δ.Ν.): Πληθυσμός 0-15 ετών Δ. Ν. =

x 100 ΢υνολικός Πληθυσμός

454

΢χεδιάζοντας οικισμούς στη νησιωτική Ελλάδα

γ) Ο δείκτης εξάρτησης (Δ.Ε): Πληθυσμός *0-14 + 65 και άνω+ Δ.Ε. =

x 100 Πληθυσμός 15-64 ετών

Από τα στοιχεία της απογραφής του 1991, προέκυψε ότι σε όλους τους μικρούς οικισμούς κατοικούσαν 2.790.198 άτομα. Σο 2001, ο πληθυσμός των μικρών οικισμών μειώθηκε σε 2.779.593 κατοίκους (μείωση της τάξης 0,4%). Η μείωση αυτή δεν είναι ισοκατανεμημένη καθώς στους πεδινούς και ημιορεινούς οικισμούς ο πληθυσμός αυξήθηκε κατά 26.651 κατοίκους με το δείκτη γήρανσης να ανέρχεται σε 22,4%, το δείκτη νεανικότητας, σε 22,2% και τον δείκτη εξάρτησης σε 34,1%. Αντίθετα στους ορεινούς οικισμούς προκύπτει ότι συνολικά η καταγεγραμμένη πληθυσμιακή μεταβολή που έχει πραγματοποιηθεί ανέρχεται σε μείωση κατά 16.046 κατοίκους η οποία υπολογίζεται σε μείωση της τάξης του 3% (από 558.793 το 1991 σε 541.172 το 2001). Διαπιστώνεται ότι στην πλειονότητα των οικισμών (ποσοστό 36,17% επί του συνόλου) καταγράφεται πληθυσμιακή μείωση της τάξης των 10-250 κατοίκων. Είναι αξιοσημείωτο ότι πάλι σε αρκετά μεγάλο ποσοστό (της τάξης του 30%) καταγράφεται αύξηση πληθυσμού της ίδιας κλίμακας. Τπάρχει μια ισορροπία ως προς την μεταβολή του πληθυσμού καθώς σε κάποιους οικισμούς καταγράφεται πληθυσμιακή μείωση και σε άλλους πληθυσμιακή αύξηση της ίδιας τάξης. Εξειδικεύοντας σε σχέση με το υψόμετρο των οικισμών διαπιστώνεται ότι στους ορεινούς οικισμούς στο 45,6% καταγράφηκε πληθυσμιακή μείωση της τάξης των 10-250 κατοίκων. Δεδομένου ότι οι περισσότεροι ορεινοί οικισμοί έχουν πληθυσμό μικρότερο των 500 κατοίκων αυτή η μείωση είναι έντονη (πίνακας 7). Όσον αφορά τη χωρική κατανομή των οικισμών με αυξανόμενο ή μειούμενο πληθυσμό, διαπιστώνεται ότι διασπείρονται ομοιόμορφα στην επικράτεια, καθώς από τη χαρτογράφηση τους δεν προκύπτει μια συγκεκριμένη περιοχή στην οποία έχει καταγραφεί έντονο φαινόμενο μεταβολής (εικ. 8). Αντίθετα, έχει καταγραφεί το φαινόμενο, οικισμοί να παρουσιάζουν πληθυσμιακή αύξηση ενώ οι γειτονικοί να παρουσιάζουν μείωση, γεγονός όμως που δεν μπορεί να ερμηνευθεί ως εσωτερική μετακίνηση καθώς είναι μικρές οι πληθυσμιακές μεταβολές που έχουν πραγματοποιηθεί.

455

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

Πληθυσμιακή μεταβολή

Πλήθος οικισμών

Πεδινοί ημιορεινοί

Ορεινοί

-3.215 έως -1.000

4

1

3

-999 έως -500

18

12

6

-499 έως -250 -249 έως -10

70 4.448

52 3.306

18 1.142

-9 έως -1

1.940

1.419

521

Καμία μεταβολή

216

157

59

1 έως 9

1.749

1.447

302

10 έως 249

3.695

3.254

441

250 έως 499

186

179

7

500 έως 999

35

31

4

1.000 έως 1.506

5

4

1

Πίνακας 7: Οι μεταβολές του πληθυσμού στους μικρούς οικισμούς Πηγή: Διμέλλη (2011)

Οικισμοί που παρουσιάζουν αύξηση πληθυσμού

Οικισμοί που παρουσιάζουν μείωση πληθυσμού

Εικόνα 8: Οι πληθυσμιακές μεταβολές των μικρών οικισμών της Ελλάδας Πηγή: Διμέλλη (2011)

456

΢χεδιάζοντας οικισμούς στη νησιωτική Ελλάδα

Οι νησιωτικοί μικροί οικισμοί Σα ελληνικά νησιά (εικ. 9) παρουσιάζουν μεγαλύτερη ποικιλία από την ηπειρωτική χώρα. Η δυσκολία πρόσβασης, ειδικότερα τους χειμερινούς μήνες, αλλά και η τουριστική ανεξέλεγκτη εκμετάλλευση τους η οποία σε πολλές περιπτώσεις έχει εξαντλήσει τη φέρουσα ικανότητα τους, έχουν οδηγήσει στα βασικά προβλήματα που σήμερα αντιμετωπίζουν.

Εικόνα 9: Σα νησιά της Ελλάδας ΢τα 227 κατοικημένα ελληνικά νησιά, έχουν καταγραφεί 3.188 μικροί οικισμοί (26% επί του συνόλου), οι οποίοι σύμφωνα με την απογραφή του 2001 κατοικούνταν από 653.09 κατοίκους. Η ηλικιακή σύνθεση του πληθυσμού των μικρών νησιωτικών οικισμών απεικονίζεται στην εικόνα 10. Από περαιτέρω διερεύνηση της ηλικιακής σύνθεσης με τη χρήση των δεικτών προκύπτει ότι

457

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

α) ο δείκτης γήρανσης (Δ.Γ.) είναι 23,4% (ο αντίστοιχος για το σύνολο των οικισμών της Ελλάδας ανέρχεται σε 19,3) β) ο δείκτης νεανικότητας (Δ. Ν.) είναι 18,6% (ο αντίστοιχος για το σύνολο των οικισμών της Ελλάδας ανέρχεται σε 17,5%) γ) ο δείκτης εξάρτησης (Δ. Ε) είναι 39,5% (ο αντίστοιχος για το σύνολο των οικισμών της Ελλάδας ανέρχεται σε 36,8%).

πληθυσμός μικρών οικισμών νησιωτικής Ελλάδας πληθυσμός μικρών οικισμών συνόλου Ελλάδας Εικόνα 10: Η ηλικιακή κατανομή του πληθυσμού στους μικρούς οικισμούς των νησιωτικών οικισμών Πηγή Ε΢ΤΕ 2001.

Παρατηρείται ότι ο δείκτης γήρανσης είναι μεγαλύτερος από το δείκτη νεανικότητας, ενώ ο δείκτης εξάρτησης, ο οποίος αναφέρεται σε άτομα που δεν αποτελούν εργατικό δυναμικό ανέρχεται σε 39,5%, επομένως οι μη δυνάμενοι να εργαστούν είναι λιγότεροι σε σχέση με αυτούς που με βάση την ηλικία τους είναι πιθανόν να αποτελούν εργατικό δυναμικό. Σο γεγονός ότι ο δείκτης γήρανσης και ο δείκτης νεανικότητας είναι μεγαλύτεροι από τους αντίστοιχους των μικρών οικισμών όλης της Ελλάδας, αποδεικνύει ότι ο πληθυσμός των νησιών είναι γηραιότερος αλλά παράλληλα δείχνει ότι υπάρχει και περισσότερο νεανικό δυναμικό σε σχέση με το σύνολο των οικισμών της χώρας. Όσον αφορά το πληθυσμιακό μέγεθος των μικρών νησιωτικών οικισμών, αυτό παρουσιάζει έντονη διαφοροποίηση καθώς από τους 3.188 καταγεγραμμένους οικισμούς μόλις το 1,73% έχει πληθυσμό μεγαλύτερο των 1.500 ατόμων ενώ το 64,96% έχει καταγεγραμμένο πληθυσμό μικρότερο των 200 κατοίκων (πίνακας 11).

458

΢χεδιάζοντας οικισμούς στη νησιωτική Ελλάδα

ΠΛΗΘΤ΢ΜΟ΢ 1.501-2.000 1.001-1.500 501-1.000 201-500 1-200

ΠΛΗΘΟ΢ ΟΙΚΙ΢ΜΩΝ 55 104 324 634 2.071

ΠΟ΢Ο΢ΣΟ ΕΠΙ ΣΟΤ ΢ΤΝΟΛΟΤ ΣΩΝ ΟΙΚΙ΢ΜΩΝ 1,73 3,26 10,16 19,89 64,96

Πίνακας 11: Κατανομή πληθυσμού στους μικρούς νησιωτικούς οικισμούς Πηγή Ε΢ΤΕ 2001

Από τη μελέτη των πληθυσμιακών στοιχείων των δύο πρόσφατων απογραφών προέκυψε ότι στην πλειονότητα των νησιωτικών οικισμών καταγράφηκε πληθυσμιακή αύξηση (ποσοστό 7,6%) σε σχέση με τον πληθυσμό που είχε καταγραφεί το 1991. Οι πληθυσμιακές μεταβολές που έχουν καταγραφεί στους μικρούς νησιωτικούς οικισμούς απεικονίζονται στην εικόνα 12.

Εικόνα 12: Οι πληθυσμιακές μεταβολές των μικρών νησιωτικών οικισμών κατά τη δεκαετία 1991-2001 Πηγή: Διμέλλη (2012)

459

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

Διαπιστώνεται ότι στα μικρά σε έκταση νησιά των Κυκλάδων των Επτανήσων και του Βορείου Αιγαίου, στους οικισμούς που βρίσκονται στην ενδοχώρα, καταγράφεται πληθυσμιακή μείωση, σε αντίθεση με τους παράλιους οικισμούς αλλά και τους οικισμούς πλησίον των μεγαλύτερων αστικών κέντρων στους οποίους καταγράφεται αύξηση. ΢την Κρήτη, η πληθυσμιακή αύξηση καταγράφεται στο βόρειο μέτωπο όπου καταγράφεται και η μεγαλύτερη οικονομική ανάπτυξη, ενώ στην Εύβοια καταγράφεται μετακίνηση πληθυσμού προς το κεντρικό και νότιο τμήμα που είναι πλησιέστερα στην Αθήνα σε σχέση με το βόρειο τμήμα. Όσον αφορά τη σχέση του υψομέτρου με τις πληθυσμιακές μεταβολές διαπιστώνεται ότι από τους 228 ορεινούς νησιωτικούς οικισμούς μόλις οι 20 παρουσιάζουν πληθυσμιακή μείωση, γεγονός που αποδεικνύει ότι τελικά το υψόμετρο δεν επηρεάζει την κινητικότητα του πληθυσμού.

Μεταβολές χρήσεων γης των νησιωτικών οικισμών Ο νησιωτικός χώρος, δεδομένων και των ασαφειών και των ελευθεριών που παρέχονται από την υφιστάμενη Πολεοδομική και Φωροταξική νομοθεσία, αντιμετωπίζει πιέσεις. Σα παράκτια μέτωπα αποτελούν πρόσφορο έδαφος για τουριστική υπερεκμετάλλευση ενώ η ενδοχώρα είτε έχει εγκαταλειφθεί είτε απειλείται από τις άναρχες πρωτογενείς δραστηριότητες (υπερβόσκηση, κλπ) Είναι χαρακτηριστικό ότι το ποσοστό δασοκάλυψης στη νησιωτική Ελλάδα είναι χαμηλότερο σε σχέση με τις υπόλοιπες περιοχές της χώρας, γεγονός που οφείλεται στην αστική διάχυση που προκύπτει από την εκτός σχεδίου αλλά και την αυθαίρετη δόμηση. Σα βασικότερα προβλήματα των νησιώτικων οικισμών και των ευρύτερων περιφερειών τους αναλύονται παρακάτω. Αστική διάχυση. ― Η αυθαίρετη και εκτός σχεδίου δόμηση που διαπιστώνεται στην Ελλάδα, σε συνδυασμό με την έλλειψη ελεγκτικών μηχανισμών και οι συνεχείς επεκτάσεις των σχεδίων πόλεως, που νομιμοποιούν και ενθαρρύνουν τη συνέχιση αυτού του φαινομένου, καθιστούν τον περιαστικό χώρο εν δυνάμει αστικό, χωρίς κανένα περιορισμό. Έτσι, ο αστικός χώρος εξαπλώνεται στην περίμετρο του χωρίς περιορισμούς, σε βάρος ζωνών προστασίας, δασικών εκτάσεων και προστατευόμενων περιοχών, ενώ συχνές είναι και οι εμπορικές γραμμικές αναπτύξεις κατά μήκος οδικών μεταφορικών αξόνων που ενώνουν τα κέντρα, κυρίως των μεγαλύτερων νησιών, με τους μικρούς οικισμούς (εικ. 13).

460

΢χεδιάζοντας οικισμούς στη νησιωτική Ελλάδα

Εικόνα 13: Διάσπαρτη δόμηση επί κεντρικών οδικών αξόνων και στην περίμετρο της πόλης των Φανίων Πηγή: Google Earth

Σο φαινόμενο της αστικής διάχυσης, η οποία είναι συνώνυμη με τη διάσπαρτη και μη σχεδιασμένη αστική ανάπτυξη και χαρακτηρίζεται από μίξη χρήσεων χαμηλής πυκνότητας στην αστική περίμετρο, είναι εμφανές στα ελληνικά νησιά με συχνότητα που διαφοροποιείται σε σχέση με την τουριστική ζήτηση, τη ζήτηση για παραθεριστική κατοικία, την ύπαρξη μεγάλων υποδομών και άλλων παραμέτρων. Από την εξέταση της χωρικής κατανομής της έντασης του φαινομένου της αστικής διάχυσης προκύπτει ότι τα νησιά του βορειανατολικού Αιγαίου και οι Κυκλάδες εμφανίζουν από υψηλές έως πολύ υψηλές τάσεις διάχυσης των αστικών δραστηριοτήτων στον εξωαστικό χώρο (εικ. 14). Σο γεγονός ότι η Κέρκυρα, η Ζάκυνθος και τα Δωδεκάνησα εμφανίζουν χαμηλά επίπεδα αστικής διάχυσης οφείλεται στο ότι έχουν κορεσθεί καθώς εμφάνιζαν έντονη αστική διάχυση τις προηγούμενες δεκαετίες.

461

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

Εικόνα 14: Φωρική κατανομή της έντασης του φαινομένου της αστικής διάχυσης στους νομούς της Ελλάδας για το έτος 1990 Πηγή: Μινέτος, 2010

Η αυθαίρετη δόμηση. ― Η αυθαίρετη δόμηση δεν αποτελεί αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο. ΢την Ελλάδα, αποτέλεσε αρχικά τη λύση για την άμεση ανοργάνωτη στέγαση των προσφύγων και των κατωτέρων οικονομικών στρωμάτων εξαιτίας του μειωμένου κόστους στέγασης. ΢ήμερα, οι περισσότερες αυθαίρετες κατασκευές είναι πολυτελούς κατασκευής που δεν προκύπτουν από την ανάγκη για στέγαση αλλά για μεγιστοποίηση του κέρδους από την εκμετάλλευση της γης. Ειδικότερα στο νησιωτικό χώρο, οι αυθαίρετες κατασκευές καταγράφονται να είναι τουριστικά καταλύματα ή παραθεριστικές κατοικίες που είτε υπερβαίνουν την επιτρεπόμενη δόμηση, είτε ανεγείρονται εξολοκλήρου σε περιοχές που δεν προορίζονταν για δόμηση. Αυτό το φαινόμενο έχει ως αποτέλεσμα την κατασπατάληση του εδάφους εις βάρος των άλλων χρήσεων αλλά και την περιβαλλοντική υποβάθμιση, καθώς δασικές εκτάσεις, αιγιαλός, προστατευόμενες ζώνες, οικοδομούνται χωρίς περιορισμό. ΢τη νησιωτική Ελλάδα οι οικισμοί στους οποίους απαντώνται οι περισσότερες αυθαίρετες κατασκευές είναι οι παράκτιοι και αυτοί στους οποίους υπάρχει κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Φαρακτηριστική περίπτωση έντονης αυθαίρετης δόμησης είναι το κορεσμένο τουριστικά νησί της Μυκόνου (εικ. 15).

462

΢χεδιάζοντας οικισμούς στη νησιωτική Ελλάδα

Εικόνα 15: Καταγεγραμμένες αυθαίρετες κατασκευές στη Μύκονο Πηγή: http://www.tovima.gr/society/article/?aid=451519

Αποδάσωση. ― Η ανάγκη για εύρεση χώρου προκειμένου να αναπτυχθούν γεωργικές και κτηνοτροφικές δραστηριότητες, σε συνδυασμό με την κατάληψη γαιών από την οικοδομική εκμετάλλευση, έχουν οδηγήσει στην καταπάτηση των δασικών εκτάσεων. Η διερεύνηση του ρυθμού αποδάσωσης της δεκαετία 1991-2001, έδειξε ότι με εξαίρεση τα Δωδεκάνησα, τα υπόλοιπα νησιά της Ελλάδας παρουσιάζουν πολύ υψηλό ρυθμό αποδασωσης ενώ στην υπόλοιπη Ελλάδα μόλις 4 νομοί παρουσιάζουν πολύ υψηλό ρυθμό αποδάσωσης ο οποίος οφείλεται κυρίως στην υλοτόμηση (εικ. 16). Οι συνέπειες που προκύπτουν από την αποδάσωση δεν περιορίζονται στην άμεση περιβαλλοντική υποβάθμιση αλλά επεκτείνονται και στις συνθήκες διαβίωσης των κάτοικων των περιοχών αυτών μέσω της μεταβολής του μικροκλίματος.

463

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

Εικόνα 16: Φωρική αποτύπωση του ρυθμού αποδάσωσης στους νομούς της Ελλάδας για την περίοδο 1990-2000 Πηγή: Μινέτος, Δ. 2010

Απώλεια γεωργικής γης. ― Η απώλεια της γεωργικής γης οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην αστικοποίηση, η οποία μπορεί να είναι είτε οργανωμένη, μέσω των επεκτάσεων των οικιστικών περιοχών, είτε ανοργάνωτη μέσω της αυθαίρετης ή της εκτός σχεδίου δόμησης, καθώς η αξία της οικοδομήσιμης γης είναι πολύ μεγαλύτερη από την αντίστοιχη της αγροτικής. Όμως ταυτόχρονα, μπορεί να οφείλεται και στην εγκατάλειψη των γεωργικών γαιών, εξαιτίας της μεταλλαγής της οικονομικής βάσης μιας περιοχής ή εξαιτίας της απομάκρυνσης πληθυσμού. Σο γεγονός αυτό έχει ως συνέπεια τη μετατροπή της γεωργικής γης σε καλύτερη περίπτωση σε δασική, γεγονός θετικό για τη διαδοχή των οικοσυστημάτων, ή σε πλήρη εγκατάλειψη που όμως οδηγεί στη μείωση της αξιοποίησης εδαφών, σε περιοχές που μέχρι πρότινος είχαν τις πρωτογενείς δραστηριότητες ως βάση οικονομικής ανάπτυξης (εικ. 17).

464

΢χεδιάζοντας οικισμούς στη νησιωτική Ελλάδα

Εικόνα 17: Αποψιλωμένη περιοχή στη Λέσβο, πολύ υποβαθμισμένη εξαιτίας της κακοδιαχείρισης της γης Πηγή: http://www.unibas.it/desertnet/dis4me/images/photos/issues/deforestation/lesvos_1.jpg

Νησιώτικοι οικισμοί και Φωρικός σχεδιασμός Παρακάτω θα αναλυθούν δύο μελέτες περίπτωσης που αναφέρονται σε διαφορετικά επίπεδα χωρικού σχεδιασμού. ΢την πρώτη περίπτωση διερευνάται η μέριμνα που λαμβάνεται για τους μικρούς οικισμούς σε επίπεδο Φωροταξικού σχεδιασμού και στη δεύτερη, εξετάζεται η αντιμετώπιση των μικρών οικισμών σε ένα ΢χέδιο Φωρικής και Οικιστικής Οργάνωσης Ανοικτής Πόλης (΢ΦΟΟΑΠ). Οι μικροί ορεινοί οικισμοί στο Χωροταξικό σχεδιασμό. ― ΢ύμφωνα με τους στόχους του Γενικού Πλαισίου Φωροταξικού ΢χεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (Υ.Ε.Κ. 128/Α/2008) στο Άρθρο 9 - Χωρική οργάνωση και ανάπτυξη του ορεινού, παράκτιου, νησιωτικού και αγροτικού χώρου καθώς και των παραμεθόριων περιοχών, αναφέρεται ότι επιδιώκεται η στήριξη των δυναμικών μικρών οικισμών μέσω της ενίσχυσης των υποδομών, της στήριξης των δραστηριοτήτων και της διευκόλυνσης της πρόσβασης, ενώ γίνεται αναφορά σε περεταίρω εξειδίκευση στο Ειδικό Φωροταξικό Πλαίσιο για τον Ορεινό χώρο, το οποίο σήμερα τέσσερα χρόνια μετά, δεν υφίσταται πια. Ο προβληματισμός που προκύπτει είναι κατά πόσο μπορούν τόσο γενικές διατυπώσεις να επιλύσουν τα προβλήματα των μικρών οικισμών ή αν τελικά ο σχεδιασμός πρέπει να γίνεται πιο συγκεκριμένος κάνοντας χρήση δεικτών και μετρήσεων που θα αποκαλύψουν τις ιδιαιτερότητες τους προκειμένου μέσω πιο εξειδικευμένων πολιτικών να

465

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

συμβάλλει στη βέλτιστη ανάπτυξη τους. Έρευνα που πραγματοποιήθηκε (Διμέλλη, 2010) στο πλαίσιο της καταγραφής των χωρικών και πληθυσμιακών στοιχείων των ορεινών μικρών οικισμών, έδειξε ότι δεν ισχύει η γενίκευση ότι πρόκειται για μειονεκτικές περιοχές. ΢ε πολλούς εξ αυτών έχει καταγραφεί κατά τη διάρκεια της δεκαετίας 1991-2001 πληθυσμιακή αύξηση που συνοδεύτηκε με έντονη τριτογενοποίηση ή με αύξηση της απασχόλησης αποκλειστικά στο δευτερογενή τομέα. ΟΜΑΔΕ΢ ΟΙΚΙ΢ΜΩΝ ΜΕ ΒΑ΢Η ΣΗΝ ΑΝΑΛΤ΢Η ΚΤΡΙΩΝ ΢ΤΝΙ΢ΣΩ΢ΩΝ ΢ΣΗ ΜΕΣΑΒΟΛΗ ΣΗ΢ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ΢ ΣΟΤ΢ ΔΙΑΡΘΡΩ΢Η΢ 1η ομάδα

Αύξηση της απασχόλησης στην εκπαίδευση, το εμπόριο, τη διοίκηση και τις υπόλοιπες τριτογενείς δραστηριότητες

2η ομάδα

Μείωση της απασχόλησης στα ορυχεία και στην παροχή ηλεκτρικού ρεύματος.

3η ομάδα

Αύξηση της απασχόλησης στις μεταποιητικές βιομηχανίες

4η ομάδα

Μείωση στη γεωργία και την κτηνοτροφία

5η ομάδα

Μείωση στην αλιεία

Εικόνα 18. Η κατηγοριοποίηση των μικρών ορεινών οικισμών με βάση τη μεταβολή της παραγωγικής τους διάρθρωσης Πηγή: Διμέλλη (2010)

466

΢χεδιάζοντας οικισμούς στη νησιωτική Ελλάδα

\ Εικόνα 19: ΢χέσεις διαφορετικών επιπέδων εξουσίας - λήψης αποφάσεων για τον προγραμματισμό - σχεδιασμό του χώρου Πηγή: Κλαπατσέα et al (2007)

Είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι ο χώρος φαίνεται να λειτουργεί συμπληρωματικά, καθώς δεν παρατηρείται ένα φαινόμενο ισοκατενεμημένο αλλά οικισμοί που γειτνιάζουν έχουν διαφορετικές παραγωγικές μεταβολές όπως προκύπτει από τη χαρτογράφηση των μεταβολών της παραγωγικής διάρθρωσης που προέκυψε από τη χρήση της Ανάλυσης Κυρίων ΢υνιστωσών στις καταγεγραμμένες μεταβολές της απασχόλησης ανά τομέα. (εικ. 18). Περεταίρω διερεύνηση *Διμέλλη, 2011+ έδειξε ότι σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη των μικρών οικισμών έχει η γειτνίαση με το κύριο οδικό δίκτυο, με τα αστικά κέντρα αλλά και με υποδομές μεγάλης κλίμακας. Για τη διατύπωση προτάσεων που να μπορούν να συμβάλλουν στην εξέλιξη των οικισμών προτείνεται η δημιουργία ενός παρατηρητηρίου (Διμέλλη, 2011) στο οποίο θα καταγράφονται τα βασικά χαρακτηριστικά και οι μεταβολές που συντελούνται και στη συνέχεια θα αξιολογούνται οι προοπτικές που εντοπίζονται. Με τον τρόπο αυτό δίνεται η δυνατότητα στον σχεδιασμό να ιεραρχεί, να προλαμβάνει, να ενθαρρύνει ή να αποτρέπει τις παραμέτρους που δεν συμβάλλουν στην εξέλιξη των μικρών οικισμών, μέσω συντονισμένων πολιτικών που θα απορρέουν από όλα τα επίπεδα ΢χεδιασμού (εικ. 19). Εξασφαλίζεται έτσι μια πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση,

467

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

στην οποία θα πρέπει οι εκάστοτε πολιτικές να προσαρμόζονται με μεγαλύτερη ευελιξία στις ιδιαιτερότητες του κάθε τόπου. Οι μικροί νησιώτικοι οικισμοί στον Πολεοδομικό σχεδιασμό. ― Η απόπειρα για συνολικό σχεδιασμό του χώρου σε επίπεδο Ο.Σ.Α. που εισήχθη με τον Ν.

2508/1997, περί Βιώσιμης οικιστικής ανάπτυξης των πόλεων και οικισμών της χώρας, εν αντιθέσει με την μέχρι τότε αντιμετώπιση, αποτέλεσε την έναρξη για τον ολοκληρωμένο σχεδιασμό των οικισμών σε σχέση με τον ευρύτερο χώρο στον οποίο αυτοί εντάσσονται. Όμως, αν και ο στόχος είναι η βιώσιμη ανάπτυξη, είναι χαρακτηριστικό ότι ο σχεδιασμός εξαντλείται στην οριοθέτηση κάποιων ζωνών, στον καθορισμό όρων δόμησης και στη γενική εκτίμηση των απαιτούμενων υποδομών μετά από τον υπολογισμό της μελλοντικής πληθυσμιακής εξέλιξης όπως αυτή προκύπτει από τις υφιστάμενες καταγεγραμμένες μεταβολές. Ενδεικτικά στην παρούσα εισήγηση παρατίθεται το ΢ΦΟΟΑΠ του δήμου Πλατανιά, στο οποίο οι οικισμοί ιεραρχούνται βάσει εκτιμήσεων μελλοντικής πληθυσμιακής εξέλιξης με κριτήριο τον πληθυσμό και την ακτίνα εξυπηρέτησης τους και προτείνονται οι απαραίτητες υποδομές (εικ. 20). Ιδιαιτερότητες, όπως η δομή στης παραγωγικής διάρθρωσης, η αξιοποίηση των υφιστάμενων κελυφών, η επίλυση των προβλημάτων κυκλοφορίας, η αυθαίρετη δόμηση, η απώλεια γεωργικής γης, η οριοθέτηση στις διαφαινόμενες επεκτάσεις για τον περιορισμό της αστικής διάχυσης δεν λαμβάνονται υπόψη με αποτέλεσμα ο σχεδιασμός τελικά να μην έχει το απαιτούμενο αποτέλεσμα. Είναι χαρακτηριστική η αντιμετώπιση του οικισμού Πλατανιά από το αντίστοιχο ΢.Φ.Ο.Ο.Α.Π. στο οποίο ορίζονται μόνο οι ζώνες χρήσεων γης, εντός και εκτός του δομημένου χώρου, οι επιτρεπόμενοι όροι δόμησης και οι ζώνες προστασίας (εικ. 21).

468

΢χεδιάζοντας οικισμούς στη νησιωτική Ελλάδα

Εικόνα 20: Δομικό σχέδιο χωρικής οργάνωσης δήμου Πλατανιά Πηγή: Υ.Ε.Κ.472/Α.ΑΠ./2007

Εικόνα 21. Πολεοδομική Οργάνωση οικισμού Πλατανιά Πηγή: (Υ.Ε.Κ.472/Α.ΑΠ./2007)

469

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

Μια προσπάθεια που έγινε στο πλαίσιο του μαθήματος του Πολεοδομικού ΢χεδιασμού ΙΙ του 8ου εξαμήνου της ΢χολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πολυτεχνείου Κρήτης όπου στόχος της εργασίας ήταν η επίλυση των προβλημάτων μικρών οικισμών της Κρήτης, έδειξε ότι δεν αρκεί μια σειρά «κανόνων» για να επιλυθούν τα προβλήματα που οι μικροί οικισμοί αντιμετωπίζουν, αλλά ότι πρέπει να υπάρχει μέριμνα για μια σειρά περισσότερων παραμέτρων. Φαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί η πρόταση για την επίλυση των προβλημάτων του οικισμού Καλύβες. Πρόκειται για έναν παράκτιο οικισμό με διάσπαρτη δόμηση, στον οποίο έχουν αναπτυχθεί γραμμικά εμπορικές χρήσεις εκατέρωθεν ενός άξονα στον οποίο καταγράφεται έντονη διαμπερής κυκλοφορία οχημάτων. Επίσης ο οικισμός έχει αποκοπεί από το θαλάσσιο μέτωπο, καθώς μια σειρά κτισμάτων έχουν δομηθεί στο παράλιο μέτωπο με αποτέλεσμα να είναι δύσκολη η πρόσβαση στη θάλασσα (εικ. 22).

Εικόνα 22: Ανάλυση υφιστάμενων χρήσεων οικισμού Καλύβων Πηγή: Ασλανίδου et al (2012) Η πρόταση αφορά την εκτροπή της υπερτοπικής κυκλοφορίας από το κέντρο του οικισμού, την οριοθέτηση των ρεμάτων, τη δημιουργία φυγών προς το θαλάσσιο μέτωπο αλλά και την οριοθέτηση του οικισμού για τον περιορισμό της διάχυσης. Σαυτόχρονα, ορίζονται με σαφήνεια οι κοινωφελείς και οι κοινόχρηστοι χώροι και δημιουργείται δίκτυο πεζοδρόμων και ποδηλατοδρόμων ώστε να ενθαρρυνθεί η μετακίνηση χωρίς τη χρήση αυτοκίνητου (εικ. 23).

470

΢χεδιάζοντας οικισμούς στη νησιωτική Ελλάδα

Εικόνα 23: Πρόταση πολεοδομικής οργάνωσης οικισμού Καλύβων Πηγή: Ασλανίδου et al (2012)

΢υμπεράσματα Οι μικροί νησιώτικοι οικισμοί εμφανίζουν μεγάλη γεωγραφική διασπορά, παρουσιάζουν έντονο πρόβλημα έλλειψης υποδομών και υπηρεσιών κοινής ωφέλειας και εμφανίζουν ανεξέλεγκτη τουριστική ανάπτυξη εις βάρος της γεωργικής γης και του φυσικού τοπίου με κατασπατάληση της γης. ΢το Γενικό Πλαίσιο Φωροταξικού ΢χεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης πέραν κάποιων γενικών κατευθύνσεων που αναφέρονται μόνο σε ορεινούς οικισμούς, δεν υπάρχει εξειδικευμένη πολιτική που να αναφέρεται στους οικισμούς των νησιωτικών περιοχών οι οποίοι αποτελούν πολύπλοκα συστήματα που επηρεάζονται από μια πληθώρα παραμέτρων. ΢το υποκείμενο επίπεδο σχεδιασμού, τα Γενικά Πολεοδομικά ΢χέδια και τα ΢χέδια Φωρικής και Οικιστικής Οργάνωσης Ανοικτής Πόλης, διαπιστώνεται ότι μελετώνται κυρίως οι απαιτούμενες υποδομές με βάση ένα σενάριο τάσεων της πληθυσμιακής εξέλιξης, ενώ παράμετροι όπως η χωρική εξάπλωση, η κυκλοφορία και ο περιαστικός χώρος αλλά και η ευρύτερη περιοχή στην οποία οι οικισμοί εντάσσονται καθώς και η μεταξύ των διασύνδεση, παραβλέπονται. Σα νέα δεδομένα που δημιουργούνται από τις ραγδαίες οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές, οδηγούν σε διαδικασίες έντονου μετασχηματισμού του νησιωτικού χώρου και επηρεάζουν άμεσα τη βιωσιμότητα των περιφερειακών οικονομικοκοινωνικών ενοτήτων. ΢τη Ελλάδα τέτοιου είδους ζητήματα αντιμετωπίζονται αποσπασματικά από την εγχώρια χωρική πολιτική και δεν εντάσ-

471

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

σονται σε ένα συνολικό στρατηγικό σχεδιασμό βιώσιμης διαχείρισης που θα ενσωματώνει τις εξελίξεις στο οικονομικό και το κοινωνικό γίγνεσθαι. Διαπιστώνεται ότι καθίσταται αναγκαία μια εξειδικευμένη προσέγγιση, που να μελετά σε βάθος και με περισσότερους δείκτες τους οικισμούς του νησιωτικού χώρου καθώς αποτελούν βασικές χωρικές ενότητες που απαιτούν ειδικές πολιτικές βασιζόμενες στην υφιστάμενη δυναμική τους και την πρόβλεψη της αναμενόμενης εξέλιξης τους.

Βιβλιογραφία Α΢ΛΑΝΙΔΟΤ, Ε. - ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ, Β. - ΠΑΝΣΕΛΙΔΟΤ., Α. (2012), Πολεοδόμηση και επέκταση οικισμού Καλύβων, Εργασία Μαθήματος Πολεοδομικός ΢χεδιασμός ΙΙ, ΢χολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πολυτεχνείου Κρήτης. ΓΟΤ΢ΙΟ΢, Δ. (1999), Η χωρική διάσταση στο σχεδιασμό και εφαρμογή πολιτικών για τον ορεινό χώρο: από τις ορεινές κοινότητες στις ορεινές γεωγραφικές ζώνες, στο Ορεινές περιοχές και Βαλκάνια, Euromontana / Ινστιτούτο Ορεινής Οικονομίας / ΕΘΙΑΓΕ, Αθήνα. ΔΙΜΕΛΛΗ, Δ. (2012), «Δίκτυα Οικισμών στη Νησιωτική Ελλάδα», εισήγηση στο 10ο Εθνικό ΢υνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Περιφερειακής Επιστήμης με τίτλο: Οικονομική κρίση και πολιτικές ανάπτυξης και συνοχής, αναρτημένη στο https://plandevel.web.auth.gr/ERSA_GR_CONF_2012/papers/Dimelli_paper.pdf

― (2011), «Σο δίκτυο των οικισμών της Ελλάδας. Καταγραφή τάσεων και διαπίστωση προοπτικών», Εισήγηση στο 9ο Εθνικό ΢υνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Περιφερειακής Επιστήμης με τίτλο: Περιφερειακή Ανάπτυξη και Οικονομική Κρίση: Διεθνής Εμπειρία και Ελλάδα, αναρτημένη στο http:// www.prd.uth.gr/sites/GS_RSAI/CONFERENCE_MAY2011_SITE/PAPERS_MAY 2011 _ PDF_CD/DIMELLI_D_12.pdf

― (2010), «Σο δίκτυο των ορεινών οικισμών της Ελλάδας», Εισήγηση στο 6ο Διεπιστημονικό Διαπανεπιστημιακό ΢υνέδριο του ΕΜΠ και του ΜΕΚΔΕ του ΕΜΠ με τίτλο: «Η Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών». ΚΛΑΠΑΣ΢ΕΑ, Ε. - ΠΑΝΑΓΙΩΣΑΣΟΤ Ε. (2007), Παρατηρώντας το Αιγαίο…, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα. ΚΟΣΖΑΜΑΝΗ΢, Β. - ΑΝΔΡΟΤΛΑΚΗ Ε. (2009), Οι δημογραφικές εξελίξεις στη νεώτερη Ελλάδα (1830-2007). Εργαστήριο Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων. ΜΙΝΕΣΟ΢, Δ. (2010), «Φωρικός ΢χεδιασμός και Φρήσεις Γης στον Νησιωτικό Φώρο», Εισήγηση στη διήμερη συνάντηση εργασίας της Ένωσης Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων Ελλάδος, με θέμα «Ανάδειξη προβλημάτων που απασχολούν τα Ιόνια Νησιά και προτεινόμενες λύσεις», αναρτημένη στο www.enae.gr/docs/eisigisi_minetos.doc

472

Σο οικολογικό αποτύπωμα της Νάξου ΢ΣΕΛΙΟ΢ Γ. ΕΤΡΙΠΙΩΣΗ΢ Μαθηματικός, Μsc «Περιβάλλον και Ανάπτυξη»

Ας δούμε, πρώτα, τι είναι το περιβάλλον, που τα τελευταία χρόνια φαίνεται να κακοποιείται βάναυσα από τον άνθρωπο και εκείνο να τον «εκδικείται» κατά καιρούς. «Περιβάλλον» για τον καθένα μας είναι το σύνολο των πραγμάτων υλικών ή άυλων, ζωντανών ή μη, που βρίσκονται σε αλληλοεπίδραση και, μέσα στο οποίο ζούμε. Σο νησί μας, για παράδειγμα, είναι ένα κοινό και αρκετά διευρυμένο περιβάλλον για όλους τους κατοίκους του. Μπορούμε, όμως, να περιορίσουμε το «σύνολο» στο οποίο θα αναφέρεται η λέξη «περιβάλλον», οπότε προκύπτει το «φυσικό περιβάλλον», που περιλαμβάνει τη Υύση (φυτά, ζώα, βράχια, νερά, αέρα, ήλιο, κ.ά.), το «οικογενειακό περιβάλλον», το «πολιτικό», το «εργασιακό», το «πολιτισμικό», κ.ά. Εδώ, για λόγους συντομίας, με τον όρο «περιβάλλον» ή «Υύση» θα εννοούμε το φυσικό περιβάλλον, εκτός αν συνοδεύεται από κάποιον άλλο επιθετικό προσδιορισμό. Σο φυσικό περιβάλλον, λοιπόν, ως ένα τμήμα του περιβάλλοντος του ανθρώπου, βρίσκεται σε συνεχή αλληλοεπίδραση με τα στοιχεία του, άρα και με τον ίδιο τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος επεμβαίνει στο περιβάλλον, άλλοτε για να εξασφαλίσει τα αγαθά που του χρειάζονται, όπως νερό, τροφή, ξυλεία, ίνες, ορυκτά, κ.ά. και άλλοτε καταστρέφοντας, καίγοντας ή ρυπαίνοντάς το. Παράλληλα και το περιβάλλον επιδρά στον άνθρωπο με την αρχή της βαρύτητας, τις ηλιακές ακτίνες, τη θερμοκρασία και τις κλιματικές συνθήκες, τα καιρικά φαινόμενα, τα μικρόβια, τα δηλητήρια, τους σεισμούς, κ.ά. Καθώς, όμως και οι δύο «συμβαλλόμενοι», άνθρωπος και περιβάλλον, έχουν συγκεκριμένα όρια αντοχής, το ύψος, η ένταση και η συχνότητα των αμοιβαίων επεμβάσεων απειλεί, όχι μόνο την υφιστάμενη ισορροπία μεταξύ τους, αλλά και την ίδια τη βιωσιμότητά τους. Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι οι επεμβάσεις του ανθρώπου πάνω στη Υύση δεν πρέπει να υπερβαίνουν τις αντοχές της, γιατί διαφορετικά η απαραίτητη φυσική ισορροπία θα ανατραπεί και, κάποια στιγμή, το περιβάλλον δεν θα μπορεί πια να ανταποκρίνεται θετικά στις τεράστιες απαιτήσεις του ανθρώπου από αυτό. Επομένως, το διακύβευμα από μια εκτεταμένη καταστροφή του περιβάλλοντος, είναι η ίδια η βιωσιμότητα του ανθρώπου πάνω

473

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

στον πλανήτη. ΢ε κάθε περίπτωση, πάντως, ακόμη και αν οι επεμβάσεις αυτές δεν υπερβαίνουν τα όρια αντοχής της Υύσης, προκαλούν συνέπειες, που συχνά στρέφονται και εναντίο του. Αν για παράδειγμα ένας άνθρωπος ανάψει φωτιά και κάψει μια δασώδη έκταση, τότε μέρος των συνεπειών, όπως η μείωση του οξυγόνου και της ξυλείας, η αύξηση του διοξειδίου του άνθρακα (CO2) στην ατμόσφαιρα, τα πιθανά φαινόμενα διάβρωσης, κ.ά., στρέφονται εναντίο του ίδιου, αλλά και των συνανθρώπων του.

Οι επιπτώσεις Από τα παραπάνω μπορούμε να συμπεράνουμε ότι εδώ και 2,5 εκατομμύρια χρόνια, που η παρουσία του ανθρώπου στη Γη είναι επιστημονικά διαπιστωμένη, δεν πρέπει να συνέβησαν μεγάλης κλίμακας ανθρώπινες επεμβάσεις, που να απείλησαν την ίδια την επιβίωσή του πάνω σε αυτή. Όμως, μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, αυτός ο κυρίαρχος όρος της λελογισμένης επέμβασης του ανθρώπου στη Υύση και τους φυσικούς της πόρους δεν φαίνεται να τηρείται από τον ίδιο. Η αλματώδης ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας, εκτίναξαν στα ύψη τις δυνατότητες και την αυτονομία του, σε βαθμό που τον έκαναν να πιστέψει ότι μπορεί να υποτάξει ακόμη και ολόκληρη τη Υύση. Αυτό, χρόνο με τον χρόνο, αποτυπώθηκε στον χαρακτήρα του ως μια αλαζονική συμπεριφορά, με κύρια γνωρίσματα την αδιαφορία για τον συνάνθρωπό του και τη διεκδίκηση από τη Υύση περισσότερων αγαθών, ακόμη και από εκείνων που η ίδια θα μπορούσε να του προσφέρει φυσιολογικά μέσα από τον ετήσιο ανανεωτικό της κύκλο. Κύρια χαρακτηριστικά, δηλαδή, αυτής της αλαζονικής συμπεριφοράς του φαίνεται να είναι η περιφρόνηση των πανανθρώπινων αξιών, όπως η αλληλεγγύη μεταξύ των ανθρώπων, η ισότητα, η δικαιοσύνη, κ.ά. καθώς και η απληστία του απέναντι στα υλικά αγαθά. Πολλοί, μάλιστα, πίστευαν και εξακολουθούν να πιστεύουν ότι η κακή αυτή εξέλιξη στον χαρακτήρα του ανθρώπου, ενισχύθηκε και επιταχύνθηκε από την καπιταλιστική αντίληψη, που κυριαρχεί μέχρι σήμερα στο παγκόσμιο πολιτικό γίγνεσθαι, καθώς και από τον ολέθριο «εκτροχιασμό» της ιδέας της παγκοσμιοποίησης από τον αρχικό της οικουμενικό ρόλο. Πάντως, το βέβαιο είναι ότι η περιφρόνηση αυτών των Αξιών μπορεί να αποδειχθεί και από το τεράστιο χάσμα που χωρίζει τους πλούσιους από τους φτωχούς της Γης. Σόσο από άποψη βιοτικού επιπέδου, όσο και από άποψη πληθυσμιακού μεγέθους. Υτάνει να σκεφτούμε ότι μόλις το 20% του παγκόσμιου πληθυσμού (οι πλούσιοι) διαχειρίζονται το 80% του παγκόσμιου πλούτου και την ίδια περίοδο να πεθαίνουν 5 εκατομμύρια παιδιά κάθε χρόνο από πείνα. ΢την πραγματικότητα εμείς οι ίδιοι αλλά και όλοι οι συνάνθρωποί μας έχουμε «προσβληθεί», σε κάποιο βαθμό, από τις δύο αυτές σύγχρονες «ασθέ-

474

Σο οικολογικό αποτύπωμα της Νάξου

νειες» και αυτό φαίνεται ξεκάθαρα στη γενικότερη κοινωνική ή επαγγελματική μας συμπεριφορά. Έχουμε πάψει λόγου χάριν να ενδιαφερόμαστε και να συνδράμουμε τον πάσχοντα συνάνθρωπό μας ή τη μητέρα Υύση, έτσι όπως γινόταν παλαιότερα, καθώς μένουμε προσηλωμένοι στην ανάδειξη του δικού μας εγώ. Αυτή η εγωκεντρική μας διάθεση όχι μόνο μας απομακρύνει από τον συνάνθρωπό μας, αλλά και μας υποχρεώνει να αναζητούμε πρακτικές που θα βελτιώσουν, έστω και εικονικά, την κοινωνική μας τάξη. Σέτοιες πρακτικές είναι συνήθως η απόκτηση περισσότερων υλικών αγαθών, όπως εξοχικό σπίτι, ακριβό αυτοκίνητο, άσκοπη σπατάλη στα είδη ένδυσης, σίτισης, εξηλεκτρισμού, κ.ά. και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό που η δυνατότητά τους συχνά υπερβαίνει τις πραγματικές μας ανάγκες (υπερκατανάλωση). Λογική συνέπεια μιας τέτοιας συμπεριφοράς είναι η ταχύτερη εξάντληση των φυσικών πόρων (δάση, νερό, ορυκτά καύσιμα, βιοποικιλότητα, κ.ά.) και η υπέρμετρη ρύπανση των οικοσυστημάτων, που θα προκύψει από τη διαχείριση των υπολειμμάτων τόσων αγαθών.

Σο οικολογικό μας αποτύπωμα Με δεδομένα, λοιπόν, τη συνεχή αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού, που ήδη πλησιάζει τα 6,7 δισεκατομμύρια άτομα, και την ταυτόχρονη διεύρυνση των απαιτήσεων κάθε ανθρώπου από τη Υύση, γίνεται φανερό ότι η μεταξύ τους αμφίδρομη σχέση κλυδωνίζεται ολοένα και περισσότερο. Από τη στιγμή, μάλιστα, που οι δυνατότητες παροχής αγαθών της Υύσης προς τον άνθρωπο αποδείχτηκαν πεπερασμένες, η πιθανότητα ανατροπής της μεταξύ τους ισορροπίας είναι υπαρκτή. Τπάρχει, δηλαδή, το ενδεχόμενο, να έρθει μια στιγμή που οι συνολικές απαιτήσεις του ανθρώπου από τη Υύση στη διάρκεια ενός έτους, θα έφταναν ή ακόμη και θα ξεπερνούσαν τη συνολική παραγωγική της ικανότητα. Και τότε είναι αναμενόμενο ο μεν άνθρωπος να υποχρεωθεί να υποβαθμίσει έστω και ελάχιστα το βιοτικό του επίπεδο, η δε Υύση να «τρίξει τα δόντια της» σε εκείνον, τιμωρώντας τον παράλληλα με δυσμενείς κλιματικές συνθήκες και ακραία καιρικά φαινόμενα. Οι επιστήμονες απέδειξαν ότι αυτή η κρίσιμη στιγμή έχει έρθει κιόλας και μάλιστα συνέβη τα τελευταία χρόνια της δεκαετίας του 1970. Από τότε και μετά, η ανθρώπινη κοινωνία ξοδεύει κάθε χρόνο αγαθά περισσότερα από εκείνα που ο ετήσιος ανανεωτικός κύκλος της Υύσης μπορούσε να της προσφέρει φυσιολογικά. Σο αποτέλεσμα είναι να δαπανά σήμερα (2014) η ανθρωπότητα κάτι παραπάνω από το 130% των παραγόμενων αγαθών. Αυτό ακριβώς το σύνολο των αγαθών που ξοδεύει η ανθρώπινη κοινωνία σε έναν χρόνο, στο οποίο όμως θα προσμετρήσουμε και την αντίστοιχη δαπάνη που θα απαιτηθεί για τη διαχείριση των ρύπων και των άλλων απορριμμάτων τους, αποτελεί το οικολογικό της αποτύπωμα.

475

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

Ακριβέστερα, οικολογικό αποτύπωμα ενός πληθυσμού είναι το σύνολο των πηγών ενέργειας και ύλης που θα καταναλωθούν από αυτόν όχι μόνο για την επιβίωσή του, αλλά και για τη διαχείριση όλων των ρύπων και των απορριμμάτων που θα προκύψουν. Μετρείται δε σε στρέμματα παραγωγικής γης και νερού που θα αρκούσαν για να παράξουν τη απαιτούμενη ύλη και ενέργεια. Έτσι, αν διαιρέσουμε τη συνολική καλλιεργήσιμη έκταση σε όλο τον πλανήτη (120 δισεκατομμύρια στρέμματα) με τον συνολικό πληθυσμό του (περίπου 7 δισεκατομμύρια άνθρωποι) προκύπτει ως διαθέσιμη έκταση για κάθε πολίτη περίπου τα 18 στρέμματα. Αυτό σημαίνει ότι για να μπορέσει να επιβιώσει ο πλανήτης και να συντηρήσει όλο τον ανθρώπινο πληθυσμό του, κάθε άνθρωπος δεν πρέπει να απολαμβάνει περισσότερα αγαθά από εκείνα που μπορούν να παραχθούν φυσιολογικά από 18 στρέμματα γόνιμης γης. Δυστυχώς, όμως, αυτό δεν συμβαίνει πια σήμερα. ΢ύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος και την έκθεση «Ζωντανός πλανήτης 2008» του Διεθνούς Σαμείου για τη Υύση, του WWF, το 2008 κάθε ευρωπαίος πολίτης ξόδεψε τα αγαθά των 42 στρεμμάτων γης, δηλαδή υπερδιπλάσια εκείνων που θα έπρεπε. Αυτό, με άλλα λόγια, σημαίνει ότι η Ευρώπη, χρειάζεται κάτι παραπάνω από δύο πλανήτες σαν τη Γη προκειμένου να ικανοποιήσει τις υπέρογκες ανάγκες της, αλλά και ακόμη ότι οι Ευρωπαίοι στερούν πόρους από τους Αφρικανούς και τους νοτιο-Ασιάτες, που εξ ανάγκης απολαμβάνουν λιγότερα αγαθά. Έτσι, το αναφαίρετο δικαίωμα των συνανθρώπων μας, που αφορά στην ισότητα απέναντι στους φυσικούς πόρους, καταστρατηγείται. Και αυτό δεν είναι το χειρότερο! Τπάρχουν και οι χώρες ΗΠΑ και Κίνας, που σύμφωνα με τον παρακάτω πίνακα από την ίδια έκθεση, καταναλώνουν αγαθά που θα μπορούσαν να παραχθούν από 5,3 πλανήτες σαν τη Γη! Σο μέσο οικολογικό αποτύπωμα (σε στρέμματα) μερικών χωρών το 2008 ΗΠΑ-Κίνα 96

Καναδάς 72

Ελλάδα 59

Αγγλία 56

Ε.Ε.

42

Γαλλία 53

Ινδία 8

Παγκόσμια αποθέματα ορυκτών καυσίμων

΢υν. Αποθέματα Ετήσ. κατανάλωση Διάρκεια

Πετρέλαιο 1074 δις. βαρέλια 29

Υυσικό Αέριο 1003 δις βαρέλια 16

Γαιάνθρακες 3.488 δις βαρέλια 18

36 χρόνια

61 χρόνια

199 χρόνια

Πηγή: Σεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος (ΣΕΕ 2005)

476

Σο οικολογικό αποτύπωμα της Νάξου

Ειδικά για την Ελλάδα, η παραπάνω έκθεση προέβλεπε επίσης ότι: ― Με 59 στρέμματα μέσο οικολογικό αποτύπωμα το 2008, καταλαμβάναμε την 11η μεγαλύτερη θέση στον κόσμο και τη 4η μεγαλύτερη στην ΕΕ των 27. Αναζητώντας, μάλιστα, η έκθεση τα αίτια αυτού του υψηλού δείκτη, τα απέδωσε τόσο στην αλόγιστη σπατάλη, όσο και στη συνεχή αύξηση των αναγκών μας σε ενέργεια, καθώς και στις υψηλές εκπομπές CO2, που προκύπτουν από την καύση λιγνίτη και πετρελαίου για την παραγωγή της ενέργειας μας. ― Σο πιο δυσάρεστο όμως συμπέρασμα αυτής της έκθεσης, ήταν το ότι είχαμε το 2ο μεγαλύτερο κατά κεφαλή αποτύπωμα σε κατανάλωση νερού στον κόσμο, μετά τις ΗΠΑ. Αυτό το απέδιδε κυρίως στην αυξημένη χρήση νερού για τις γεωργικές μας καλλιέργειες (87%), στην άσκοπη κατανάλωση από τον πολίτη, αλλά και στις μεγάλες απώλειες νερού στα απαρχαιωμένα δίκτυα μεταφοράς του. ― ΢υνολικά η χώρα μας κατάφερε να υπερδιπλασιάσει το οικολογικό της αποτύπωμα από το 1975 μέχρι σήμερα και μάλιστα τόσο που να χρειάζεται πλέον κάτι παραπάνω από τρεις πλανήτες (59 : 18 = 3,27 ) σαν τη Γη, προκειμένου να ικανοποιήσει τις ακόρεστες και συχνά αδικαιολόγητες «ανάγκες» των κατοίκων της. Ως γενικό συμπέρασμα θα λέγαμε το ότι ο Έλληνας φαίνεται να αδιαφορεί για το φυσικό του περιβάλλον, σε βαθμό μάλιστα που δεν θα διστάσει να το ρυπάνει ή να το υποβαθμίσει μια οποιαδήποτε στιγμή, που εκείνος θα έκρινε ότι στέκεται «εμπόδιο» στα σχέδιά του. Πολύ περισσότερο φαίνεται να το υποβαθμίζουμε εμείς οι Ναξιώτες, μιας και στερούμαστε εκείνων των περιβαλλοντικών φορέων, ιδιωτικών ή δημόσιων, που θα μας ενημέρωναν υπεύθυνα. Τπάρχουν, όμως, και άλλοι λόγοι που κάνουν το οικολογικό μας αποτύπωμα βαθύτερο. Αυτοί είναι: η έλλειψη εθνικού κτηματολογίου, χωροταξικού σχεδίου, αλλά και κατάλληλων διωκτικών αρχών, που θα μας απέτρεπαν τουλάχιστον από ορισμένες αντι-οικολογικές μας συμπεριφορές. Οι κυριότερες από αυτές είναι τα χημικά λιπάσματα-φυτοφάρμακα στη γεωργία, η υπερ-βόσκηση, η υπερ-αλίευση, το παράνομο κυνήγι, η σπατάλη του νερού και της ενέργειας, η ρύπανση λιμνών και ακτών, η αυθαίρετη δόμηση, η καταπάτηση του αιγιαλού, η παράνομη διάνοιξη δρόμων (σε βουνά και ρέματα), η αδιαφορία της Δημοτικής Αρχής για την ολοκληρωμένη διαχείριση των υγρών και στερεών αποβλήτων, κ.ά. Εκείνο, όμως, που μεγιστοποίησε την ανορθόδοξη επέμβασή μας στο περιβάλλον, συνέβη τη 10ετία του 1980 και ήταν η «πρόσδεση» του νησιού μας στο χλιδάτο άρμα του μαζικού τουρισμού, παρά τις αρχικές μας έντονες επιφυλάξεις. Αναμφισβήτητα η ανάπτυξη του τουριστικού τομέα, παράλληλα με τον παραδοσιακό γεωργο-κτηνοτροφικό, συνέβαλλε αποφασιστικά στην εισροή νέου «ζεστού» χρήματος στο νησί, που ενίσχυσε οικονομικά τους κατοίκους του και αναβάθμισε σε μεγάλο βαθμό το μέσο βιοτικό τους επίπεδο. Νέες επιχειρήσεις

477

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

στήθηκαν, ιδιαίτερα στους τομείς της διανυκτέρευσης και της μαζικής εστίασης, πολλές εξοχικές κατοικίες ξεφύτρωσαν ξαφνικά σε παράκτιες περιοχές, σε πλαγιές και σε λιβάδια, νέες θέσεις εργασίας δημιουργήθηκαν και η εικόνα του νησιού πήρε μια άλλη πιο κοσμοπολίτικη χροιά. Σαυτόχρονα, όμως, αυξήθηκαν και οι ευκαιρίες μας για αλόγιστες επιθέσεις στο αυθεντικό μας φυσικό περιβάλλον και για νόθευση της σπάνιας πολιτισμικής μας ταυτότητας. Ιδιαίτερα, στον οικιστικό τομέα, όπου οι ανάγκες του μαζικού τουρισμού είναι τεράστιες, σημειώθηκαν και εξακολουθούν να γίνονται ακραίες παραβιάσεις του ΓΟΚ, να αστικοποιούνται οι δυτικές και νότιες ακτές του νησιού και να ερημώνουν οι οικισμοί στην ορεινή ενδοχώρα. Κάποιος, βέβαια, θα μπορούσε να αντιστρέψει την αρχαιοελληνική παροιμία «ουδέν κακό αμιγές καλού» σε «ουδέν καλό αμιγές κακού» και να δικαιολογήσει «άνετα» την όποια ζημιά έγινε με την ανάπτυξη του συγκεκριμένου τουριστικού μοντέλου. Όμως, τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά, γιατί στην αυθαίρετη αυτή αιτιολόγηση δεν συνεκτιμήθηκαν και οι μεσοπρόθεσμες επιπτώσεις, τόσο του νέου αναπτυξιακού μοντέλου όσο και της γενικότερης μεταχείρισης του ευαίσθητου ναξιώτικου τοπίου από εμάς τους ίδιους. Αυτός ακριβώς είναι και ο κύριος στόχος του παρακάτω κειμένου: Να προσεγγίσουμε, ανά δραστηριότητα, έναν τρόπο διαχείρισης του αντίστοιχου περιβάλλοντος, που θα κρατούσε χαμηλά το οικολογικό μας αποτύπωμα και έτσι θα διασφάλιζε την ισορροπία του συγκεκριμένου δυναμικού δίπολου «άνθρωπος-περιβάλλον» στο διηνεκές. Ας πάρουμε, λοιπόν, μία μία τις δραστηριότητες μας στη Νάξο: 1. Το φυτικό μας αποτύπωμα. ― Είναι γνωστό ότι το νησί μας στερείται ακόμη και σήμερα από στοιχειώδεις γεωργικές υποδομές, όπως είναι τα μικρά τοπικά φράγματα άρδευσης, το κτηματολόγιο, ο χωροταξικός σχεδιασμός, το αγροτικό οδικό δίκτυο, το αγροτικό ηλεκτρικό ρεύμα, κ.ά. Παράλληλα, ο μικρός κλήρος γης και η σχεδόν μονοκαλλιέργεια του πατατόσπορου, δεν επιτρέπουν την εφαρμογή της αγρανάπαυσης με αποτέλεσμα να επιλέγουν οι αγρότες την εντατική γεωργία, όπου η χρήση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων είναι εξαιρετικά υψηλή και συχνά ανεξέλεγκτη. Αυτά, όμως, είναι χημικά σκευάσματα που περιέχουν στοιχεία επικίνδυνα για την ανθρώπινη και την περιβαλλοντική υγεία, οπότε οι επιπτώσεις τους στο ζωικό και φυτικό βασίλειο είναι συχνά σοβαρές. Είναι δε περισσότερο σοβαρές, όταν η χρήση των χημικών λιπασμάτων είναι μη ορθολογική, όσον αφορά τον χρόνο, τον τρόπο και την απαιτούμενη ποσότητα.

478

Σο οικολογικό αποτύπωμα της Νάξου

H εξέλιξη της πατατοπαραγωγής στη Νάξο

Έτος

Παραγωγοί

΢τρέμματα

Πατατόσπορος Σιμή κιλού (τόνοι) Πατατ/ρου

2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2013

521 502 400 365 314 268 262 300

4818 4358 2111 2710 2685 2300 2298 2100

5900 4721 3800 5000 2700 2950 730 1150

110δρχ 0,38 € 0,37€ 0,43€ 0,45€ 0,51€ 0,42€ ―

Πατάτα Υαγητού (τόνοι) 4000 3000 500 1500 3200 1500 3500 6000

Αναλυτικότερα, οι επιπτώσεις τους από την εντατική γεωργία στο περιβάλλον και τον άνθρωπο είναι: α) Τα αζωτούχα λιπάσματα ρυπαίνουν την ατμόσφαιρα με οξείδια του αζώτου και καταστρέφουν το ατμοσφαιρικό όζον. Επίσης, συμβάλλουν στη δημιουργία της όξινης βροχής και επιβαρύνουν το φαινόμενο του θερμοκηπίου που ευθύνεται για τα ακραία καιρικά φαινόμενα. Σέλος, εισχωρούν (με το πότισμα) στον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα, όπου εμπλουτίζουν το έδαφος με επικίνδυνα βαρέα μέταλλα και προκαλούν ευτροφισμό ή νίτρωση των υπόγειων υδάτων. β) Τα φωσφορικά λιπάσματα και ιδιαίτερα τα υπερφωσφορικά, συχνά περιέχουν μικρές ποσότητες τοξικών ουσιών, όπως αρσενικό, σελήνιο, υδράργυρο και βαρέα μέταλλα, τα οποία βλάπτουν τον ανθρώπινο οργανισμό και μειώνουν την βιοποικιλότητα, εξαφανίζοντας ευαίσθητες ποικιλίες μικροχλωρίδας και μικροπανίδας της περιοχής. γ) Τα φυτοφάρμακα κατέχουν σημαντικό μερίδιο ευθύνης στην υποβάθμιση του περιβάλλοντος, γιατί έχουν την ιδιότητα να βοηθούν μερικούς παθογόνους (μικρο)οργανισμούς, να αναπτύξουν πιο ανθεκτικές ποικιλίες τους απέναντι στα ήδη γνωστά φάρμακα. Έτσι, για να έχει ο γεωργός καλύτερα αποτελέσματα, υποχρεώνεται να κάνει κάθε χρόνο αύξηση των χρησιμοποιούμενων δόσεων του φυτοφαρμάκου. Σότε, όμως, μεγάλες ποσότητες από αυτό δεν θα διασπαστούν εύκολα και θα παραμείνουν στο περιβάλλον για πολλά χρόνια, αναπτύσσοντας τοξικότητα προς τα φυτά. ΢το μεταξύ και μέσω της έκπλυσής τους από το έδαφος θα περάσουν στον υδροφόρο ορίζοντα και από εκεί στα ζώα, στα τρόφιμα και φυσικά στον άνθρωπο.

479

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

Η καλλιέργεια της ελιάς: Οι εδαφοκλιματικές συνθήκες της Νάξου, όπως άλλωστε και των περισσοτέρων περιοχών της Μεσογείου, ευνοούν την ανάπτυξη της ελιάς, που αποτελεί παγκόσμιο σύμβολο ειρήνης, σοφίας και ελπίδας. Ιδιαίτερα στην Ελλάδα η ελαιοκαλλιέργεια αντιπροσωπεύει περίπου το 60% του συνολικά καλλιεργούμενου εδάφους της και περιλαμβάνει περίπου 132 εκατομμύρια ελαιόδεντρα. Είναι η 3η χώρα στον κόσμο, μετά την Ισπανία και την Ιταλία, σε παραγωγή ελαιολάδου με μέση ετήσια παραγωγή 350.000 τόνους. ΢τη Νάξο και σύμφωνα με στοιχεία της Ένωσης Αγροτικών ΢υνεταιρισμών (ΕΑ΢), εκτιμάται ότι καλλιεργούνται περίπου 300.000 ελαιόδεντρα με μέση ετήσια παραγωγή τους 600 τόνους εξαιρετικού ελαιολάδου. Όμως, η μέθοδος καλλιέργειας της ελιάς στο νησί μας, ακολουθεί δυστυχώς την εντατική διαδικασία, έτσι όπως διαμορφώθηκε κατά το 2ο ήμισυ του 20ού αιώνα, και περιλαμβάνει την έντονη χρήση λιπασμάτων, φυτοφαρμάκων και ραντισμάτων προστασίας του καρπού. Η ίδια η Σοπική Αυτοδιοίκηση, αλλά και το Γραφείο Γεωργικής Ανάπτυξης φαίνεται να έχουν το μεγαλύτερο ποσοστό ευθύνης, αφού προγραμματίζουν και πραγματοποιούν ψεκασμούς σε λάθος χρόνο, με επικίνδυνα χημικά και κυρίως με άσχετους και ανοικόλογους εργολάβους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την ανενόχλητη δράση του δάκου και των άλλων εντόμων και βέβαια την ανάλογη επιβάρυνση στους καρπούς, αλλά και στους φυσικούς πόρους του νησιού. Αλλά η επιβάρυνση αυτή δεν τελειώνει εδώ. Σα περισσότερα ελαιοτριβεία του νησιού εξακολουθούν, παρά την αυστηρή ευρωπαϊκή και ελληνική νομοθεσία, να απορρίπτουν τα υγρά απόβλητα τους (λιόζουμο ή κατσίγαρος) στα ρέματα. Πρόκειται για βιοτοξικά υλικά, επικίνδυνα για όλους τους ζωντανούς οργανισμούς, καθώς περιέχουν έντονο οργανικό φορτίο και δραστικές ενώσεις γνωστές με το όνομα φαινόλες. Αυτές μπορούν να εισχωρήσουν στον υδροφόρο ορίζοντα και μέσω της τροφικής αλυσίδας να βρεθούν στο πιάτο μας και βέβαια στον οργανισμό μας. Συμπέρασμα: Η συγκεκριμένη καλλιεργητική μέθοδος εξασφαλίζει την παρουσία λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων στο νερό, στο έδαφος, στον αέρα, και στα τρόφιμα, με αποτέλεσμα να επηρεάζει σοβαρά το οικολογικό μας αποτύπωμα, αλλά και την ανθρώπινη υγεία με διάφορες μορφές καρκίνου. Επίσης, έχει επιδράσεις στο αναπνευστικό και νευρικό σύστημα, στο διατροφικό στρες, κ.α. Όσον αφορά στις επιδράσεις της στο φυσικό περιβάλλον, ενισχύει την όξινη βροχή και το φαινόμενο του θερμοκηπίου, ενώ συμβάλει στη μείωση της βιοποικιλότητας, στη στείρωση των εδαφών, κ.α. Όλα αυτά σημαίνουν ότι με το ισχύον μοντέλο καλλιέργειας το οικολογικό μας αποτύπωμα είναι εξαιρετικά υψηλό και κρίνουμε σκόπιμο να εξετάσουμε τη δυνατότητα αντικατάστασής του από άλλο ηπιότερο.

480

Σο οικολογικό αποτύπωμα της Νάξου

Αντιπρόταση: Αν η χρήση συνθετικών λιπασμάτων, φυτοφαρμάκων και άλλων χημικών στοιχείων στην εντατική (συμβατική) γεωργία και ελαιοκαλλιέργεια, δημιουργεί τόσο έντονα προβλήματα στο φυσικό περιβάλλον και τον άνθρωπο, τότε χρειαζόμαστε μια άλλη εναλλακτική καλλιεργητική μέθοδο. Δηλαδή, μια μέθοδο που θα χρησιμοποιεί πιο ήπιες και μάλιστα μη χημικές πρακτικές στους τομείς της λίπανσης και της φυτοπροστασίας και η οποία θα διαπνέεται από μια πιο αλληλέγγυα αντίληψη απέναντι στον άνθρωπο και το περιβάλλον. Μια τέτοια εναλλακτική καλλιέργεια είναι η γνωστή βιολογική γεωργία, η οποία τα τελευταία χρόνια κερδίζει διαρκώς έδαφος εις βάρος της συμβατικής. Κύριο γνώρισμά της είναι ότι χρησιμοποιεί οργανική λίπανση, αντί των χημικών λιπασμάτων και χειρονακτικές ή φυσικές διεργασίες (βιοπαρασιτοκτόνα) για την αναγκαία φυτοπροστασία. Αξίζει να αναφέρουμε ότι σύμφωνα με στοιχεία του Τπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης, το 2010 στην Ελλάδα εργάζονταν 21.276 βιολογικοί καλλιεργητές και 1557 μεταποιητές βιολογικών προϊόντων.

2. Το ζωικό μας αποτύπωμα. ― Σα τελευταία χρόνια στο νησί μας, η κτηνοτροφία έχει εξελιχθεί σε μια άνευ προηγουμένου περιβαλλοντική απειλή, εξαιτίας, τόσο του μεγάλου αριθμού των εκτρεφόμενων ζώων (ιδιαίτερα αιγοπροβάτων) όσο και της μικρής διαθεσιμότητας βοσκοτόπων. Πιο συγκεκριμένα, εκτιμάται ότι σήμερα εκτρέφονται στη Νάξο περίπου 140.000 αιγοπρόβατα και περί τις 9.000 βοοειδή, αριθμοί που θεωρούνται οι μεγαλύτεροι όλων των εποχών. Οι κυριότεροι λόγοι για αυτή τη μεγάλη αύξηση των ζώων πρέπει να είναι η υψηλή δημοτικότητα των ναξιακών τυριών στην ελληνική και ξένη αγορά, ιδιαίτερα της «Γραβιέρας Νάξου» που είναι και προϊόν με Προστατευόμενη Ονομασία Προέλευσης (ΠΟΠ), καθώς και η επιδότηση των κτηνοτρόφων «κατά κεφαλή ζώου»,, που προβλέπεται από την Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ). Ωστόσο, κατά την προγραμματική περίοδο 2007-2013 τα χρήματα των επιδοτήσεων δεν αξιοποιήθηκαν από τους κτηνοτρόφους στη δημιουργία σχετικών με τη δραστηριότητά τους υποδομών, με αποτέλεσμα να μην διασφαλίζεται η βιωσιμότητα των εκμεταλλεύσεων τους. Πέραν όμως αυτού, η σύνδεση της επιδότησης κάθε κτηνοτρόφου με τον αριθμό των ζώων που εκτρέφει και όχι με το παραγόμενο προϊόν του, είναι φυσικό να τον ωθεί σε σταθεροποίηση ή και αύξηση του κοπαδιού του και άρα σε ανάγκη για περισσότερους βοσκοτόπους. Αυτό όμως, δεν είναι πάντα εφικτό, μέσα στα στενά γεωγραφικά όρια ενός νησιού και ο κτηνοτρόφος είναι υποχρεωμένος να καταφύγει στην αγορά έτοιμων ζωοτροφών, καθώς και στην υπερβόσκηση των διαθέσιμων εκτάσεων. Πρόκειται για δύο λύσεις ανάγκης, οι οποίες όμως κοστίζουν ακριβά στο εξαίρετο ναξιώτικο οικοσύστημα, που στη μεγάλη του πλειοψηφία είναι υψηλού ευρωπαικού και διεθνούς ενδιαφέροντος («Νατούρα 2000», Ραμσάρ, κοινοτικές οδηγίες, κ.ά.). Πιο συγκεκριμένα, η εισαγωγή έτοι481

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

μων ζωοτροφών, και μάλιστα από πλανόδιο πωλητή, ενέχει τον κίνδυνο της χρησιμοποίησης από τις ξένες βιοτεχνίες ακατάλληλων πρώτων υλών (μεταλλαγμένες, με χημικά και ορμόνες, ασυμβίβαστες με την τοπική βιοποικιλότητα, κ.ά.), οι οποίες αλλοιώνουν δυσάρεστα την παραδοσιακή οσμή και γεύση του παραγόμενου τυριού και κρέατος. Σο σύμπτωμα αυτό, μέσα στο έντονο κλίμα ανταγωνισμού που κυριαρχεί στις μέρες μας, σίγουρα θα επηρεάσει τη ζήτηση, ακόμη και την υγειονομική ασφάλεια, αυτών των πάλαι ποτέ περίφημων προϊόντων μας. Από την άλλη μεριά, η υπερβόσκηση των εκτάσεων τις καταντά αληθινό ‘κρανίου τόπο’, τόσο γιατί καταστρέφει την ευαίσθητη χλωρίδα του νησιού μας, όσο γιατί αυξάνει σημαντικά την πιθανότητα διάβρωσης των εδαφών του από την επιφανειακή απογύμνωσή τους. Η εξέλιξη στην παραγωγή τυριού (σε τόνους) (΢ε τόνους) Κεφαλοτύρι

ΕΑ΢ Λοιποί

2008 63,1 ―

2009 20,9 ―

2010 38,1 ―

2011 9,8 ―

2012 34 ― 34

2013 35 ― 35

ΕΑ΢ Λοιποί

545 ―

818,8 ―

1.002,6 ―

874 ―

830 320 1.150

850 250 1.100

΢ύνολο Γραβιέρα ΢ύνολο

Η μελισσοκομία: ΢τη ζωική παραγωγή του νησιού μας, σημαντική θέση κατέχει και η μελισσοκομεία. Αυτό οφείλεται κυρίως στην ιδιαιτερότητα της τοπικής χλωρίδας, που χαρακτηρίζεται από μια ευρύτατη ποικιλία ειδών, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται το θυμάρι, το ρείκι, το θρούμπι, το φασκόμηλο, η ρίγανη και άλλα αρωματικά φυτά, που ευνοούν την ανάπτυξη του μελισσιού. ΢ύμφωνα με στοιχεία του τοπικού Μελισσοκομικού ΢υλλόγου τα ενεργά μέλη του ανέρχονται σε 55, τα οποία διαχειρίζονται 5.500 κυψέλες και παράγουν ετησίως περίπου 25 τόνους μέλι, άριστης ποιότητας. Κατά δική τους ομολογία οι κυριότεροι εχθροί της μελισσοκομίας είναι οι κακές καιρικές συνθήκες, κάποια είδη τοπικής πανίδας, καθώς και η υπερβόσκηση, που αφανίζει τη χλωρίδα. Επιμένουν, πάντως, ότι η πλούσια βιοποικιλότητα του φυτικού βασιλείου του νησιού μας, εφόσον προστατευτεί, μπορεί να εγγυηθεί μια τέτοια ανάπτυξη στη μελισσοκομία, που να εξελιχθεί σε έναν ακόμη αξιόλογο πλουτοπαραγωγικό πόρο του. Συμπέρασμα: Η σύνδεση των Κοινοτικών Επιδοτήσεων με τον αριθμό των εκτρεφόμενων ζώων, όχι μόνο δεν διασφαλίζει την καλή απόδοση και την

482

Σο οικολογικό αποτύπωμα της Νάξου

ασφαλή βιωσιμότητα των εκμεταλλεύσεων μας, αλλά έχει και σοβαρές επιπτώσεις στο έδαφος, στο νερό και το ευρύτερο περιβάλλον, στο οποίο αποκλειστικά στηρίζονται. Σαυτόχρονα, το προϊόν παύει να αποτελεί κυρίαρχο στόχο του παραγωγού και ο κοινωνικός του ρόλος υποβαθμίζεται. Σα ζώα, λόγω του μεγάλου πλήθους των, δεν περιποιούνται και δεν αρμέγονται κανονικά με αποτέλεσμα την κατακόρυφη μείωση της παραγωγής και την υπονόμευση του βιοποριστικού χαρακτήρα των εκμεταλλεύσεων. Παράλληλα, οι αναγκαίες υποδομές (στάβλοι, τυροκομείο, μεταποίηση, μεταφορά και προώθηση προϊόντων, κ.ά.) που θα εξασφάλιζαν την καλύτερη δυνατή ανταγωνιστικότητα των προϊόντων στην αγορά και τη βελτίωση των εισοδημάτων των κτηνοτρόφων, περνούν πια σε δεύτερη μοίρα και δεν προωθούνται, όπως θα έπρεπε. Πολλοί, βέβαια, επικαλούνται τις υψηλές δαπάνες και τις δυσκολίες οργάνωσης τέτοιων διευρυμένων μονάδων, όμως την ίδια στιγμή αρνούνται κατηγορηματικά να συζητήσουν κάθε πρόταση συνεργασίας και σύμπραξης μεταξύ τους. Μάλιστα, αυτή η μειωμένη αντίληψη συλλογικότητας απομονώνει και εξασθενεί τους κτηνοτρόφους, ενώ συχνά αναφύονται διαφορές, που οδηγούν σε συγκρούσεις και σε χαλάρωση του κοινωνικού ιστού. Αντιπρόταση: Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι η συνάρτηση των επιδοτήσεων με την ποσότητα και την ποιότητα του παραγόμενου προϊόντος, θα μείωνε τον αριθμών των ζώων και μαζί του τον βαθμό υπερβόσκησης των εδαφών καθώς και τον όγκο των εισαγόμενων ζωοτροφών. Έτσι, οι εκτάσεις μας όχι μόνο θα επαρκούσαν αλλά και θα προστατεύονταν από την ερημοποίηση, ενώ η απογύμνωσή τους θα περιοριζόταν προς όφελος της μελισσοκομίας. Με αυτό τον τρόπο, η διαχείριση των εκμεταλλεύσεων μας θα είχε πλέον ως κυρίαρχο στόχο το ποιοτικό προϊόν, καθώς και τις υποδομές εκείνες που θα το τυποποιούσαν και θα το καθιστούσαν περισσότερο ανταγωνιστικό. Άλλωστε, αυτό το είδος των εκμεταλλεύσεων δεν είναι εντελώς άγνωστο στη μικρή μας κοινωνία. Δείχνει να συνδυάζει τις ήπιες παραδοσιακές μεθόδους των προγόνων μας με τη σύγχρονη καινοτομία και τεχνολογία των βιολογικών εκμεταλλεύσεων.

3. Το οικιστικό μας αποτύπωμα. ― Από το 1980 και μέχρι την πρόσφατη οικονομική κρίση του 2008, η ανοικοδόμηση ήταν μια από τις εντονότερες ανθρώπινες δραστηριότητες στη Νάξο. Η σταθερότητα της ελληνικής οικονομίας αυτή την περίοδο που ενισχύθηκε και από την είσοδό μας στη ζώνη του ευρώ, αναβάθμισε αισθητά την εικόνα της χώρας στις διεθνείς χρηματαγορές και η ροή του δανικού χρήματος στους πολίτες και την πραγματική οικονομία ήταν συνεχής. Αυτό συνέβαλε στην πρόσκαιρη αναβάθμιση του βιοτικού επιπέδου των πολιτών, για τους οποίους πια το ακριβό αυτοκίνητο, μα πολύ περισσότερο, η

483

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

εξοχική κατοικία ήταν το πολυπόθητο «διαβατήριο» για τη θριαμβευτική είσοδο τους στην μεσαία ή την ανώτερη κοινωνική τάξη, που χρόνια ονειρεύονταν. Πολλοί Ναξιώτες, αλλά και φίλοι της Νάξου, ζώντας μέσα σε αυτό το κλίμα, προχώρησαν εύκολα στην ανοικοδόμηση ενός εξοχικού σπιτιού, συνήθως σε παραλιακές περιοχές, που είχαν ή μπορούσαν να έχουν δυνατότητα τουριστικής αξιοποίησης. Έτσι, οι δυτικές και νοτιοδυτικές παραλίες του νησιού, με την εύκολη πρόσβαση και τα ελκυστικά εξωτικά χαρακτηριστικά, συγκέντρωσαν το μεγαλύτερο μέρος των νεόδμητων οικοδομών. Νέες μικροεπιχειρήσεις τουριστικού κυρίως ενδιαφέροντος στήθηκαν, πάμπολλες θέσεις εργασίας δημιουργήθηκαν και η κτηματαγορά στην ευρύτερη περιοχή σημείωσε πρωτόγνωρες αποδόσεις. Πολλοί βορειο-ευρωπαίοι πολίτες, γοητευμένοι από τον καυτό ήλιο και την καταγάλανη θάλασσα, αποφάσισαν να αγοράσουν ένα οικόπεδο ή μια εξοχική κατοικία για τις διακοπές τους σε αυτό τον ευλογημένο τόπο και η οικοδομή, μαζί με τα 200 τόσα συναφή επαγγέλματα, γνώρισε μια λαμπρά περίοδο. Βέβαια, η απουσία ειδικού και γενικού χωροταξικού σχεδίου, καθώς και των αναγκαίων υποδομών, οδήγησε σε έλλειψη ρυμοτομίας, πεζόδρομων, ποδηλατόδρομων, χώρων πρασίνου και κοινόχρηστων χώρων αναψυχής. Συμπέρασμα: ΢ε φυσιολογικές οικονομικές συνθήκες, η οικοδομή αποτελεί πράγματι μια δραστηριότητα με υψηλή προστιθέμενη αξία, καθώς χρησιμοποιεί φθηνά, κατά κανόνα, υλικά ενώ στην κατασκευή της χρειάζεται τη συνδρομή δεκάδων άλλων παράλληλων δραστηριοτήτων. Είναι το μέσον για την ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής και φυσικά για την αλματώδη αύξηση της προστιθέμενης αξίας της. Υτάνει να σέβεται τους φυσικούς πόρους της περιοχής (έδαφος, νερό, ακτές, θάλασσα, κ.ά.) και τη φυσιογνωμία του τοπίου, αλλά και να μη δυσχεραίνει τις συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων της. Για τη διασφάλιση αυτών των τελευταίων συνθηκών που θα συνέβαλαν και στη συγκράτηση του αποτυπώματός μας, θα ήταν απαραίτητο να έχει εκπονηθεί εκ των προτέρων ένα ειδικό χωροταξικό σχέδιο, από τη μεριά της τοπικής εξουσίας, που θα προσδιόριζε το εύρος της παραλιακής και της αιγιαλίτιδας ζώνης, τους δημόσιους και τους χώρους πρασίνου, καθώς και την ένταξη της οικιστικής περιοχής στη γενικότερη Δημοτική χωροταξία. Επιπλέον, αυτή η μεθόδευση οδήγησε συχνά στη συνύπαρξη δύο ή και περισσότερων μη συμβατών χρήσεων γης, με αποτέλεσμα την υποβάθμιση των παρεχόμενων υπηρεσιών. Η αντιπρόταση: Μια διαδικασία σαν την παραπάνω οδηγεί αναπόφευκτα σε ανορθόδοξη αστικοποίηση πολλών παράκτιων περιοχών, με ταυτόχρονη εξάλειψη πολλών ιχνών τους με σημαντικό πολιτισμικό ενδιαφέρον. Η θαυμαστή Κυκλαδική αρχιτεκτονική, λόγου χάρη, και το αυθεντικό αγροτικό μας τοπίο της ευρύτερης περιοχής εξαφανίζονται, επηρεάζοντας αρνητικά το τουριστικό μας προϊόν. Επιπλέον, τους καλοκαιρινούς μήνες συγκεντρώνονται εκεί οι πε-

484

Σο οικολογικό αποτύπωμα της Νάξου

ρισσότερες δραστηριότητες, που συχνά υπερβαίνουν τη φέρουσα ικανότητα της περιοχής, ενώ δημιουργούν μια ανισόρροπη κατανομή του παραγόμενου πλούτου, άρα και της γενικότερης ανάπτυξης του νησιού. Αυτή η ανισορροπία, μάλιστα, φαίνεται να ενισχύεται και από την ολοσχερή απουσία μιας αλληλουποστήριξης μεταξύ των συγκεκριμένων δραστηριοτήτων με εκείνες των άλλων παραγωγικών τομέων του νησιού (γεωργικές, κτηνοτροφικές, οικοτεχνικές, κ.ά.). Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι το όλο ζήτημα έχει δύο κύρια μειονεκτήματα: ― τη συγκέντρωση των οικοδομικών δραστηριοτήτων μόνο στις αμμουδερές ακτές, που συνήθως υπερφορτώνονται, και ― την έλλειψη κάποιας συνάφειάς τους με τους άλλους παραγωγικούς τομείς. Επομένως, η ιδανική λύση γι’ αυτό το πρόβλημα θα ήταν μια νέα αναπτυξιακή πρακτική που θα συνδύαζε την ανοικοδόμηση στους υπάρχοντες οικισμούς της ενδοχώρας με τις τοπικές ασχολίες των κατοίκων της.

4. Το τουριστικό μας αποτύπωμα. ― Ο τουρισμός είναι ένας πολύ διαδεδομένος τρόπος ψυχαγωγίας, ιδιαίτερα προσφιλής στον δυτικό κόσμο, ο οποίος αποφέρει σημαντικά οικονομικά οφέλη στον εκάστοτε τόπο προορισμό του. Οι Ναξιώτες, όμως, επηρεασμένοι από ένα ξενοφοβικό σύνδρομο και ενθουσιασμένοι από την πρόσφατη μηχανοποίηση της γεωργίας και τις καλές αποδόσεις των παραδοσιακών τους ασχολιών, άργησαν να αντιληφθούν την καταλυτική δύναμη αυτής της δραστηριότητας, σε οικονομικό, κοινωνικό και περιβαλλοντικό επίπεδο και αρχικά αδιαφόρησαν. Αργότερα όμως και συγκεκριμένα στα τέλη της δεκαετίας του 1970, συνειδητοποίησαν την πιθανή ωφελιμότητα από μια τέτοια δραστηριότητα και σκαρφάλωσαν όπως όπως στο εντυπωσιακό «άρμα» του τουρισμού. Ήταν ίσως η πρώτη φορά που οι ως τότε άγονες και παραμελημένες αμμουδερές παραλίες του νησιού αναδεικνύονταν σε κύριες πρωταγωνίστριες αυτής της καινούργιας και ελκυστικής δραστηριότητας. Σα πρώτα μαγαζιά μαζικής εστίασης, αλλά και τα καταλύματα, που θα πρόσφεραν λίγη δροσιά και ανάπαυση στους ηλιοκαμένους και ενθουσιασμένους επισκέπτες, στήθηκαν στην ευρύτερη παράκτια περιοχή, δημιουργώντας έτσι νέους, αλλά αρκετά ανοργάνωτους οικισμούς.

485

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

Αφίξεις - Αναχωρήσεις ΑΠΟΒΙΒΑ΢ΘΕΝΣΕ΢

ΕΠΙΒΙΒΑ΢ΘΕΝΣΕ΢

ΕΣΗ

Ακτοπλ.

Αεροπορ. εσωτ

Ακτοπλ.

Αεροπορ. εσωτ

2008

405.443

10.999

404.511

14.093

2009

396.313

10.184

390.243

12.591

2010

361.538

10.112

358.647

11.507

2011

373.707

11.562

364.785

12.913

2012

358.821

314.114

2013

348.248

9.982 10.066

11.757 11.853

331.216

Πηγές: Λιμεναρχείο και αερολιμένας Νάξου

Αποβιβαςθέντεσ Ακτοπλ.

420000 400000 380000 360000 340000 320000 300000 2008

2009

2010

2011

2012

2013

Αποβιβαςθέντεσ αεροπ. Εςωτ.

12000 11500 11000 10500 10000 9500 9000 2008

2009

2010

2011

2012

2013

Συμπέρασμα: Η τουριστική υποδομή που δημιουργήθηκε στο νησί, έστω και χωρίς κανέναν προγραμματισμό, οι φυσικές ομορφιές του και η φιλοξενία του ντόπιου πληθυσμού, είχαν ως αποτέλεσμα τη μεγάλη αύξηση των επισκεπτών και βέβαια την ενίσχυση του αγροτικού (κατά κανόνα) εισοδήματος πολλών 486

Σο οικολογικό αποτύπωμα της Νάξου

κατοίκων του νησιού. Επομένως, ο τουρισμός ως επαγγελματική δραστηριότητα, ενισχύει σημαντικά τις θέσεις απασχόλησης και το ντόπιο ατομικό εισόδημα, φτάνει όμως η λειτουργία του να μη θέτει σε κίνδυνο εκείνα τα στοιχεία και τις προϋποθέσεις που εξασφαλίζουν τη βιωσιμότητά του. Και τέτοια είναι κάθε τι που προσδιορίζει την πολιτισμική μας ταυτότητα, όπως είναι τα αισθητικά μας τοπία, η ιστορική και εκκλησιαστική μας παράδοση, ο γλωσσικός μας ιδιωματισμός, η παραδοσιακή ποίηση, η μουσική, ο χορός, η αρχιτεκτονική μας τεχνοτροπία, κ.ά. Γιατί, στην αντίθετη περίπτωση, που η λειτουργία του μαζικού τουρισμού υπονομεύει διαρκώς κάποια από αυτά τα συγκριτικά μας πλεονεκτήματα, η διάρκεια της ζωής του αποκτά ημερομηνία λήξης. Πέρα από αυτό, η εγκατάσταση των τουριστικών δραστηριοτήτων σε συγκεκριμένες, και κυρίως, παράκτιες περιοχές της Νάξου, δεν ευνοεί ούτε την ισόρροπη κατανομή του πλούτου τους σε όλο το νησί, ούτε τη διεύρυνση της τουριστικής περιόδου χρονικά. Αυτές ακριβώς οι τρεις αδυναμίες του συγκεκριμένου τουριστικού μοντέλου, μας υποχρεώνουν να αναζητήσουμε ένα εναλλακτικό τουριστικό σχέδιο, που θα ήταν απαλλαγμένο από αυτές. Η αντιπρόταση: Από τα παραπάνω γίνεται φανερό, ότι η καθιέρωση ενός εναλλακτικού τουριστικού μοντέλου, που θα σέβονταν τα κύρια τουριστικά μας προϊόντα (φυσικός και πολιτισμικός μας πλούτος) και θα αφορούσε όλη τη νησιώτικη ενδοχώρα και όλες της εποχές του χρόνου, είναι επιβεβλημένη. Ευτυχώς, δεν θα χρειαστεί να ψάξουμε πολύ. Τπάρχει αυτό το προνομιακό τουριστικό μοντέλο και ακούει στο όνομα εναλλακτικός τομεακός τουρισμός. Εφαρμόζεται, ήδη, και με μεγάλη επιτυχία σε χιλιάδες ευρωπαϊκές, αλλά και ελληνικές περιοχές. Πρόκειται για μια ήπια τουριστική δραστηριότητα που ασκείται από τον ντόπιο πληθυσμό, που συνεργάζεται αρμονικά με τις άλλες παραδοσιακές ασχολίες κάθε περιοχής και αναδεικνύει τα πολιτισμικά της πλεονεκτήματα.

4. Το διαχειριστικό μας αποτύπωμα. ― ΢την τελευταία αυτή ενότητα θα προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε το οικολογικό μας αποτύπωμα σε μερικές συνήθεις καθημερινές μας δραστηριότητες, όπως είναι η διαχείριση του νερού, του ηλεκτρισμού, των απορριμμάτων, της καθημερινότητας μας και των μεταφορικών μας αναγκών. ― ΢τη διαχείριση του νερού, ακολουθούμε, όπως και οι υπόλοιποι Έλληνες, μια ιδιαίτερα απερίσκεπτη συμπεριφορά. Η απουσία υποδομών για την άρδευση (μικρά τοπικά φράγματα, δίκτυα, κ.ά.) οδήγησε τους παραγωγούς του νησιού μας στις ατομικές, και συχνά παράνομες, γεωτρήσεις, όπου όμως η λειτουργία των αντλιών τους είναι σχεδόν ανεξέλεγκτη. Κάθε ιδιοκτήτης γεώτρησης θεωρεί και το νερό του υδροφόρου ορίζοντα ως δικό του αγαθό και το σπαταλά κατά βούληση. Έτσι, η σπατάλη του υπόγειου νερού είναι τεράστια

487

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

και πολλές από τις γεωτρήσεις στερεύουν ή αλμυρίζουν, για να αντικατασταθούν αργότερα από νέες, εξ ίσου «νόμιμες» και ιδιόκτητες. Εδώ ακριβώς γίνεται αισθητή η απουσία μιας στοιχειώδους καθοδήγησης του παραγωγού από τις τοπικές Τπηρεσίες Αγροτικής Ανάπτυξης, που θα τον ενημέρωναν για το νομικό καθεστώς των υδροφορέων, αλλά και για τα σύγχρονα συστήματα άρδευσης που ποτίζουν όσο χρειάζεται, χωρίς τους κινδύνους για αλόγιστη σπατάλη και για ενδεχόμενα εξάντλησης των γεωτρήσεων. ― Η εξοικονόμηση ηλεκτρικής ενέργειας είναι μια από τις πιο παραμελημένες συμπεριφορές, τόσο από τη Δημοτική Αρχή, όσο και από τους πολίτες. ΢το μεγαλύτερο δίκτυο του φωτισμού δρόμων ή δημόσιων κτιρίων εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται οι σπάταλοι λαμπτήρες πυράκτωσης, ενώ οι δημοτικοί μας άρχοντες ποτέ δεν σκέφτηκαν να αξιοποιήσουν το πλούσιο ηλιακό και αιολικό δυναμικό του νησιού μας για φτηνή και καθαρή παραγωγή ενέργειας. Όλα τα δημοτικά κτίρια, που στεγάζουν το Δημαρχείο, το νοσοκομείο, τα σχολεία ή τις άλλες κρατικές Τπηρεσίες έχουν εναποθέσει την ορθή λειτουργία τους στις καλές διαθέσεις του καιρού. Αντίθετα, στις κακές του υπολειτουργούν, καθώς στερούνται μιας στοιχειώδους ενεργειακής αναβάθμισης και μάλιστα παρά το ζηλευτό ηλιακό δυναμικό του νησιού. ― Η διαχείριση των απορριμμάτων είναι μια ακόμη «αμαρτωλή ιστορία» για τους δημοτικούς μας άρχοντες, αλλά και για ολόκληρο το νησί. Σα στερεά απορρίμματα, παρά την απειλή υψηλών προστίμων από την ΕΕ, εξακολουθούν να πετάγονται παράνομα σε Φώρο Ανεξέλεγκτης Διάθεσης Απορριμμάτων (ΦΑΔΑ), χωρίς προηγούμενη και συστηματική εφαρμογή προγραμμάτων μείωσης, ανακύκλωσης, κομποστοποίησης, κ.ά. Αυτές οι συγκεκριμένες ανορθόδοξες πρακτικές έχουν υψηλές και ποικίλες επιβαρύνσεις στο συνολικό μας αποτύπωμα. Επιβαρύνσεις, ωστόσο που προβλέπεται να αυξηθούν ύστερα από μια πρόσφατη απόφαση του δημοτικού συμβουλίου, σύμφωνα με την οποία υιοθετούνται οι ΢ταθμοί Μεταφόρτωσης Απορριμμάτων (΢ΜΑ), οι οποίοι αναιρούν σε μεγάλο βαθμό τη διαδικασία της ανακύκλωσης, της κομποστοποίησης, κλπ. Μια διαδικασία για την οποία η Ελλάδα έχει δεσμευτεί ενώπιον της ΕΕ να ανακυκλώνει το 55-80% των συσκευασιών της έως το 2011 και να κομποστοποιεί το 65% του οργανικού κλάσματος έως το 2020. Οι στόχοι δεν προβλέπεται να επιτευχθούν και αναμένεται να επιβληθούν υψηλά πρόστιμα από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. ― Όσον αφορά στη διαχείριση της καθημερινότητάς μας, όλοι μας ερχόμαστε συχνά αντιμέτωποι με φυσικές ή ανθρωπογενής καταστάσεις που δυσχεραίνουν ή και απαγορεύουν τις προγραμματισμένες δράσεις μας. Σέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγμα η ανάγκη προστασίας ή σεβασμού ενός ρέματος, μιας λίμνης, ενός αιγιαλού, κάποιου κοινόχρηστου ή δημόσιου χώρου, μιας επίσημα θεσμοθετημένης οδηγίας, κ.ά. ΢τις περισσότερες από αυτές τις περιπτώσεις καλούμαστε να κάνουμε μια επιλογή ανάμεσα στον σεβασμό της συ-

488

Σο οικολογικό αποτύπωμα της Νάξου

γκεκριμένης κατάστασης που βρέθηκε μπροστά μας και της προσωπικής μας ευκολίας. Σότε, λόγοι αντικειμενικοί, όπως η κρατούσα αντίληψη, η έλλειψη ενημέρωσης ή και ελέγχου από τις αρμόδιες αρχές, μας ωθούν συχνότατα στην 2η επιλογή, η οποία όμως είναι συνήθως οδυνηρότερη για όλους τους άλλους και φυσικά για το περιβάλλον. ― ΢τις μεταφορικές μας ανάγκες και ιδιαίτερα στις εσωτερικές, τον πρωταγωνιστικό ρόλο εξακολουθεί τον «παίζει» το ΙΦ αυτοκίνητο (δίκυκλο, επιβατικό, φορτηγό ή τρακτέρ). Αυτό εκτός του ότι προκαλεί συγκοινωνιακά προβλήματα ιδιαίτερα στην πρωτεύουσα, αυξάνει κατακόρυφα την κατανάλωση καυσίμων, άρα και τα μεταφορικά κόστη. Πέραν αυτών, όμως, τα παραγόμενα καυσαέρια αυξάνουν την περιεκτικότητα της ατμόσφαιρας σε CO2, με αποτέλεσμα να ενισχύεται η κλιματική αλλαγή και να επιδεινώνονται τα ακραία καιρικά φαινόμενα. Από την άλλη, ο ιδιωτικός χαρακτήρας του τοπικού ΚΣΕΛ του επιτρέπει να προσαρμόζει τα δρομολόγια των λεωφορείων στα δικά του οικονομικά συμφέροντα, με αποτέλεσμα τη μεγάλη απώλεια χρόνου και άρα τη μη εξυπηρέτηση του πολίτη. Συμπέρασμα: Είναι προφανές ότι μια ενδεχόμενα λανθασμένη συμπεριφορά μας απέναντι σε ένα από τα παραπάνω ζητήματα δεν θα έχει μόνο πρακτικές συνέπειες για μας και τους συνανθρώπους μας, αλλά και οικολογικές, καθώς θα μεγαλώσουν αισθητά το αποτύπωμά μας. Η σπατάλη του νερού, για παράδειγμα, που είναι πηγή κάθε μορφής ζωής, συχνά οδηγεί στην εξάντλησή του με αποτέλεσμα την ερημοποίηση της περιοχής και την εγκατάλειψή της από τον άνθρωπο. Η σπατάλη του ηλεκτρικού ρεύματος, πάλι, αυξάνει την κατανάλωση πετρελαίου ή ορυκτών καυσίμων (φυσικό αέριο, λιγνίτης, κ.ά.) με αποτέλεσμα την περεταίρω ρύπανση της ατμόσφαιρας από CO2, την ενίσχυση της κλιματικής αλλαγής και την επιδείνωση των ακραίων καιρικών φαινομένων. Από την άλλη, η χρήση χώρων ΦΑΔΑ για τη διαχείριση των στερεών αποβλήτων, δημιουργεί τοξικά κατακρημνίσματα που εισχωρούν βαθιά στο έδαφος και ρυπαίνουν τον υδροφόρο ορίζοντα. Από εκεί και δια μέσου της τροφικής αλυσίδας θα βρεθούν απρόσκλητα στο στομάχι μας. Σέλος, στη διαχείριση της καθημερινότητάς μας συμφωνήσαμε λίγο παραπάνω ότι δεν θα διστάσουμε και πολύ να ρίξουμε λόγου χάριν, τα μπάζα μας στο ρέμα. ΢την περίπτωση αυτή όμως ένα ντόμινο συνεπειών μας περιμένει: Η καταστροφή κάθε μορφής ζωής στην μπαζωμένη περιοχή, η επανάληψη της πράξης μας από τους συμπολίτες μας, το βαθμιαίο φράξιμο του ρέματος, η υπερχείλισή του, το πλημμύρισμα των γύρω ιδιοκτησιών και πιθανόν η απώλεια ανθρώπων ή ζώων. Βαρύ το οικολογικό μας τίμημα από μια τόση δα απερισκεψία!

489

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

Η αντιπρόταση: Από τα παραπάνω προκύπτει ότι ένα κυρίαρχο ζήτημα για τον σύγχρονο πολίτη είναι να μπορεί να απαντά σωστά στα μικρά ή μεγάλα διλήμματα, με τα οποία βρίσκεται αντιμέτωπος καθημερινά. Και αυτό όχι για λόγους γοήτρου, αλλά για κρίσιμους λόγους που επηρεάζουν καθοριστικά την τωρινή ή την αυριανή ποιότητα ζωής του ίδιου, αλλά και των συνανθρώπων του. Πρόκειται, δηλαδή, για επιλογές μεγάλης σπουδαιότητας και δεν επιτρέπεται να αποφασίζουμε γι’ αυτές με ελαφρά κριτήρια, όπως ο αυθορμητισμός, η αδιαφορία ή ο ατομικισμός. Ο καθένας μας, ακόμη και οι τοπικοί άρχοντες, οφείλουν, μέσα από μια νοητική διεργασία, να επιλέγουν κάθε φορά την ενέργεια εκείνη που δεν υπονομεύει το προσωπικό, το γενικό ή το οικολογικό μας συμφέρον. Η επιλογή για παράδειγμα, της συντριπτικής πλειοψηφίας των συμπολιτών μας να πηγαίνουν καθημερινά στη δουλειά τους και τις άλλες ανάγκες τους με το δικό τους αυτοκίνητο και όχι με τα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς, παρ’ όλες αυτές τις συνέπειες, δεν φαίνεται να έχει προβληματίσει ιδιαίτερα ούτε τους πολίτες, ούτε τους τοπικούς άρχοντες με αποτέλεσμα να μην έχουν προωθήσει μια λιγότερο επιβλαβή λύση. Μια τέτοια λύση λόγου χάριν και μάλιστα καινοτόμα, που θα ανακούφιζε όχι μόνο τους πολίτες, αλλά και το συνολικό οικολογικό τους αποτύπωμα, θα ήταν η σύνδεση της Φώρας με τα χωριά της Κεντροορεινής Νάξου με ένα μέσο μεταφοράς σταθερής τροχιάς (τραίνο) που θα κινιόταν με ηλιακή ενέργεια. Σο ίδιο μέσο θα μπορούσε να εξυπηρετήσει αποτελεσματικά και τις παραγωγικές ή εμπορικές συναλλαγές του νησιού, χωρίς καθυστερήσεις, χωρίς καύσιμα ή κυκλοφοριακή συμφόρηση.

Επίλογος Οι περισσότεροι πολίτες, δείχνουν να μην έχουν σαφή εικόνα αναφορικά με τις επιπτώσεις των ενεργειών τους και τις περισσότερες φορές αντιδρούν παρορμητικά ή ατομικιστικά. Οι γεωργοί για παράδειγμα κάθε φορά που ετοιμάζονται να ραντίσουν τα ζιζάνια από τις καλλιέργειές τους, αντιμετωπίζουν, ως προς την ποσότητα του φαρμάκου, το αμείλικτο δίλημμα: «Να ακολουθήσουν, την οδηγία του γεωπόνου ή να την αυξήσουν για καλύτερη ασφάλεια;» Οι περισσότεροι, είναι βέβαιο, ότι θα επιλέξουν την αυξημένη δόση, πιστεύοντας ακράδαντα ότι αυτό υπαγορεύει το συμφέρον τους. Πρόκειται, όμως για μια πραγματική πλάνη, στην οποία υπέπεσαν εξαιτίας της άγνοιας τους αναφορικά με τις συνέπειες μιας αυξημένης δόσης φαρμάκου. Δεν έλαβαν, δηλαδή, υπόψη τους ότι μεσοπρόθεσμα αυτή η τακτική όχι μόνο υπονομεύει την παραγωγικότητα του εδάφους και αυξάνει το κόστος παραγωγής, αλλά καταστρέφει τη βιοποικιλότητα και απειλεί την ίδια την ανθρώπινη υγεία. Εδώ, και σε πολλές ανάλογες περιπτώσεις άλλων δραστηριοτήτων, το οικολογικό μας απο-

490

Σο οικολογικό αποτύπωμα της Νάξου

τύπωμα δεν δικαιολογεί άγνοια των κινδύνων. Ο πολίτης, και ανάμεσα τους κάποιοι άρχοντες, οφείλουν να γνωρίζουν αρκετά καλά τις συνέπειες των ενεργειών τους, ώστε να επιλέγουν κάθε φορά εκείνη που σέβεται πραγματικά τον συνάνθρωπό τους και το περιβάλλον. Όσο για τους φορείς που θα μπορούσαν να αναλάβουν την σχετική επιμόρφωση των πολιτών, είναι ήδη υπαρκτοί αλλά σε μεγάλο βαθμό απρόθυμοι. Ενδεικτικά αναφέρουμε: ― Σο σχολείο, μέσα από μια αναδιάρθρωση της διδακτέας ύλης που θα δίνει έμφαση στο πρακτικό και οικολογικό περιεχόμενο της γνώσης. ― Η Αυτοδιοικητική Αρχή, αφού δώσει η ίδια πρώτη το καλό παράδειγμα, να καθιερώσει επιμορφωτικά τομεακά σεμινάρια, υποχρεωτικά σε νεοεκλεγέντες δημοτικούς και περιφερειακούς άρχοντες, σε νέους επαγγελματίες, κ.ά. ― Ο τοπικός συνδικαλιστικός φορέας, μέσα από εξειδικευμένες ομιλίες, ντοκιμαντέρ και διαδραστικές εφαρμογές. ― Η σύγχρονη τεχνολογία, μέσα από τις οθόνες των τηλεοπτικών σταθμών, ακόμη και από ατομικά memory stick με εξειδικευμένο και υπεύθυνο περιεχόμενο. Δεν θα ήταν λοιπόν υπερβολή να ισχυριστεί κανείς ότι σημαντικό μέρος του οικολογικού μας αποτυπώματος, είναι το μέτρο της άγνοιάς ή της αδιαφορίας μας. Όσο για το υπόλοιπο μέρος του, την ευθύνη φαίνεται να έχει η οικονομική και η πολιτική σκοπιμότητα, της οποίας οι άνθρωποί, τυφλωμένοι από τη χλιδή και τη φιλοδοξία, αδυνατούν να διακρίνουν ότι το πολύτιμο διακύβευμα των εφήμερων κερδών τους είναι το μέλλον του πλανήτη, άρα και των παιδιών τους.

Κυριότερες πηγές BRΟWN, LESTER, Ο πλανήτης μας στα όρια του, μετάφραση ΦΡΙ΢ΣOΥΟΡΟS ΚΟΤΝΣΟYΛΗS, Φρονικό, Αθήνα, 2011. ΕΤΡΙΠΙΩΣΗ΢, ΢ΣΕΛΙΟ΢, Αντιμέτωποι με τον εαυτό μας, Bookstars, Αθήνα, 2013. ΦΑΣΖΗΠΑΡΑ΢ΚΕΤΑΪΔΗ΢, ΑΠ., περιοδικό Οικο-κυκλάδες, ΢ύρος.

WWF Ελλάς, «Λύσεις για την κλιματική αλλαγή, Όραμα βιωσιμότητας το 2050», Αθήνα.

491

Θέματα βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης του Δήμου Νάξου και Μικρών Κυκλάδων* ΝΙΚΟΛΑΟ΢ ΛΕΒΕΝΣΗ΢ Υοιτητής Σμήματος Γεωγραφίας του Φαροκόπειου Πανεπιστημίου ΢ΠΤΡΟ΢ ΛΟΓΑΡΑ΢ Aπόφοιτος Tμήματος Γεωγραφίας του Φαροκόπειου Πανεπιστημίου ΕΛΕΟΝΩΡΑ ΢ΣΑΤΡΑΚΑΚΗ Μεταπτυχιακή φοιτήτρια MSc. International Economics and Public Policy Johannes Gutenberg University of Mainz, Germany

Περίληψη Η εργασία αυτή αναζητά τρόπους που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στο νησί της Νάξου για να επιτευχθεί μια όσο το δυνατόν βιώσιμη ανάπτυξη με καινοτόμους τρόπους, οι οποίοι θα προωθήσουν την επιχειρηματικότητα όχι μόνο στο γεωγραφικό χώρο του νησιού, αλλά και στο σύνολο του κυκλαδικού χώρου. Ερευνούμε τις δυνατότητες της Νάξου έχοντας ως παράδειγμα ένα σύμπλεγμα νησιών και δύο νησιά της Ευρώπης, τα Highlands and Islands, το Godland και το Bornholm. Παρουσιάζοντας συνοπτικά την κατάσταση που υπάρχει στο νησί, προσπαθήσαμε να επικεντρωθούμε στο ποιες πρέπει να είναι οι δράσεις της τοπικής αυτοδιοίκησης για την επίτευξη του στόχου. Οι βασικοί πυλώνες ανάπτυξης για τη Νάξο είναι η βέλτιστη προώθηση του πολιτισμού της, η σωστή αξιοποίηση των πόρων της (αγροτική παραγωγή) και καλύτερος συντονισμός της τοπικής αυτοδιοίκησης με την τοπική κοινωνία. Λέξεις κλειδιά: Νάξος, ανάπτυξη, βιωσιμότητα, νησιωτικότητα, Ευρώπη.

Abstract This paper investigates the main features which could be used in the case of Naxos Island, towards innovative sustainable development, which could promote * H εργασία αποτελεί προσπάθεια αναγνώρισης του δήμου, αξιοποίησης και ανάπτυξης των πόρων βιώσιμα και ότι κατά καμία περίπτωση οι προτάσεις δεν είναι απόλυτες (μπορεί κάποιες να είναι αμφιλεγόμενες, μη αποδοτικές ή να χρειάζονται ριζική αλλαγή κουλτούρας).

493

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

entrepreneurship not only in Naxos Island, but also in the rest of Cyclades island complex in Greece. This paper examines the best practices of Highlands and Islands, Godland and Bornholm, trying to make a connection with Naxos underlying conditions. The paper concludes in the necessity of cultural resources promotion, agricultural production advancements, as well as the better coordination of public administration with local community.

Key words: Naxos, local development, sustainability, islands, Europe.

Εισαγωγή Η παρούσα εργασία πραγματεύεται θέματα βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης του Δήμου Νάξου και Μικρών Κυκλάδων. Η έρευνα επικεντρώθηκε στο νησί της Νάξου. Αντιμετωπίσαμε όμως προβλήματα στην εύρεση στοιχείων που θα μας βοηθούσαν να καταλήξουμε σε συμπεράσματα και χρήσιμες προτάσεις αναφορικά με τον Δήμο στο σύνολό του. Με αφορμή λοιπόν το θερινό σχολείο που διοργανώθηκε στο νησί της Νάξου με θέμα «Επιχειρηματικότητα, Καινοτομία και Σοπική Ανάπτυξη», αποφασίσαμε να μελετήσουμε όσο το δυνατόν καλύτερα αυτόν το συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο. ΢κοπός και στόχος αυτής της εργασίας είναι να προτείνουμε λύσεις που θα βοηθήσουν στην ανάπτυξη της περιοχής μέσω στοχευμένων προτάσεων. Αρχικά παραθέτουμε στην εργασία μας κάποιους ορισμούς που είναι χρήσιμοι για την καλύτερη κατανόησή της. Η μελέτη μας ξεκινάει με την παρουσίαση ορισμένων νησιών της Ευρώπης, που θα μπορούσαν να αποτελέσουν αναπτυξιακά παραδείγματα και έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, τόσο για την ανάπτυξη της Νάξου όσο και του ελληνικού νησιωτικού χώρου. Έπειτα εξετάζουμε το Δήμο Νάξου ως προς τη γεωγραφική θέση, τα δημογραφικά, οικονομικά, περιβαλλοντικά, ιστορικά στοιχεία και τα έργα υποδομής. ΢υνεντεύξεις από τη Διεύθυνση Οργάνωσης Εσωτερικών Τποθέσεων του Δήμου αποτέλεσαν στοιχεία της εργασίας μας. Σέλος καταλήξαμε σε συμπεράσματα και προτείνουμε λύσεις στα αναπτυξιακά προβλήματα του Δήμου.

Βιβλιογραφική ανασκόπηση Πριν αναφερθούμε στον όρο Βιώσιμη Σοπική Ανάπτυξη είναι απαραίτητο να αναλυθούν οι όροι «ανάπτυξη» και «οικονομική ανάπτυξη», που αποτελούν και τη βάση της αρχικής έννοιας. Με τον όρο «ανάπτυξη» νοείται εκείνη η ανάπτυξη η οποία βελτιώνει τις οικονομικές, βιοτικές και κοινωνικές συνθήκες

494