Θέματα βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης του Δήμου Νάξου
διαβίωσης με φυσικό επακόλουθο και την πολιτιστική ανάπτυξη. Ο δε όρος «οικονομική ανάπτυξη» έχει άμεση σχέση με το χώρο που επικεντρώνεται η ανάπτυξη, ώστε να υπάρχει εθνική ή περιφερειακή ή τοπική ανάπτυξη. Ο όρος «βιώσιμη ανάπτυξη» παρουσιάστηκε πρώτη φορά το 1987 στην έκθεση «Our Common Future» που κατέθεσε η πρωθυπουργός της ουηδίας. Ο ορισμός που δίνεται από το Διεθνές Ινστιτούτο Βιώσιμης Ανάπτυξης είναι «η ανάπτυξη η οποία ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος, χωρίς να μειώνει τη δυνατότητα των επόμενων γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες». Η έννοια της Βιωσιμότητας εκφράζει την ανάπτυξη που προέρχεται από την ισόρροπη εκμετάλλευση πόρων υπό τους περιορισμούς που τίθενται από το περιβάλλον, την οικονομία και την κοινωνία. Μια τέτοια ισορροπία είναι δύσκολο να επιτευχθεί έχοντας ως παράδειγμα την κατασκευή ενός εργοστασίου, η οποία έρχεται σε αντίθεση μεν με την προστασία του περιβάλλοντος αλλά από την άλλη πλευρά συντελεί στην ανάπτυξη της περιοχής, για παράδειγμα στη δημιουργία θέσεων εργασίας. Πολλές φορές ο όρος «βιώσιμη ανάπτυξη» μπορεί να απαντηθεί και ως «αειφόρος ανάπτυξη».
τόχος της ανάπτυξης πρέπει να είναι η βιωσιμότητα, όπως αναφέραμε και παραπάνω, αλλά με μια συντονισμένη πολιτική χάραξής της μέσω της καινοτομίας και της επιχειρηματικότητας, ώστε να επιτυγχάνεται το μεγαλύτερο όφελος. Με τον όρο «καινοτομία» εννοούμε την ανάπτυξη μιας νέας παραγωγικής
495
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
διαδικασίας, μιας νέας υπηρεσίας, ενός νέου προϊόντος που εισάγονται στην αγορά, τη βελτίωση ενός ήδη υπάρχοντος προϊόντος ή ακόμα και την είσοδο σε μια νέα αγορά. Βρίσκεται σε άμεση αλληλεπίδραση με τον όρο της «επιχειρηματικότητας». Με τον τελευταίο όρο δηλώνουμε είτε ένα φυσικό πρόσωπο ή μία επιχείρηση που αναλαμβάνει το ρίσκο, είτε μικρό είτε μεγάλο, για την υλοποίηση μίας τέτοιας ιδέας μέσω του κατάλληλου συνδυασμού των συντελεστών παραγωγής, της σωστής διάθεσής του στην αγορά έχοντας ως στόχο πάντα την επίτευξη του κέρδους. Με δεδομένο ότι η εργασία μας αφορά στη Νάξο που ανήκει σε νησιωτική περιφέρεια της Ελλάδας, διευκρινίζουμε τους όρους «νησί» και «νησιωτικότητα» που χρησιμοποιούνται από την EUROSTAT και την ΕΕ για τη συγκεκριμένη κατηγορία περιφερειών. Ως «νησί» ορίζεται εκείνο που πληρεί τις ακόλουθες προϋποθέσεις: έχει ελάχιστη συνολική επιφάνεια έως 1 χλμ.2, έχει μόνιμο πληθυσμό τουλάχιστον 50 κατοίκους, δεν έχει μόνιμη σύνδεση με την υπόλοιπη ηπειρωτική χώρα, η απόστασή του από την Ευρωπαϊκή Ήπειρο είναι τουλάχιστον 1 χλμ., δεν αποτελεί πρωτεύουσα κράτους μέλους. Με τον όρο «νησιωτικότητα» εννοούμε τα φυσικά και κοινωνικοοικονομικά στοιχεία, τα οποία σε εκείνες τις περιφέρειες, έχουν τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: μερική απομόνωση και αίσθηση μοναδικότητας, μικρή σχετικά κλίμακα και ευρεία διαφοροποίηση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, ιδιοτυπία της δομής της νησιωτικής κοινωνίας, ιδιότυπη δυναμική και περιπλοκότητα των σχέσεων του νησιωτικού πληθυσμού με τη θάλασσα, μερική έλλειψη στη διαθεσιμότητα των παραγωγικών πόρων, εξαιρετικά μεγάλες διακυμάνσεις του ανθρώπινου δυναμικού των νησιών. Αξιοποιώντας κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο τα πλεονεκτήματα της καινοτομίας και της επιχειρηματικότητας με στόχο τη βιώσιμη ανάπτυξη και τη συνεργασία και αλληλοσυμπλήρωση του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα μπορεί να υπάρξει ένα ολοκληρωμένο σχέδιο που θα επιφέρει μεγέθυνση των οικονομικών στοιχείων, θα συμβάλει στην κοινωνική ευημερία και θα σεβαστεί το περιβάλλον.
496
Θέματα βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης του Δήμου Νάξου
Νησιά της Ευρώπης Η «νησιωτικότητα» για την Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί ένα σοβαρό ζήτημα, καθώς ο αριθμός των νησιών της είναι μεγάλος, περίπου 440, τα οποία καλύπτουν το 5% του εδάφους της, σε αυτά κατοικεί το 4% του πληθυσμού της (περίπου 13,3 εκατ. κάτοικοι) και υπάγονται σε 20 νησιωτικές περιφέρειες. Η πλειονότητα από τα κράτη-μέλη (75%) έχουν νησιά ή νησιωτικές περιφέρειες. Σο νησιωτικό έδαφος της Δανίας είναι 37% της συνολικής επιφάνειας της χώρας, το υψηλότερο στην Ευρώπη, ενώ το χαμηλότερο είναι της Γερμανίας με 0,2%. Οι κυριότερες συγκεντρώσεις νησιών είναι στο Αιγαίο και στη Βόρεια Θάλασσα. Ύστερα από αυτή τη σύντομη παράθεση στοιχείων περί «νησιωτικότητας» και Ευρωπαϊκής Ένωσης μπορούμε να κατανοήσουμε πώς η υποστήριξη και η προώθηση των νησιωτικών περιοχών μέσω της χρηματοδότησης ή της δημιουργίας ενός ειδικού ταμείου για νησιωτικές περιοχές με ιδιαιτερότητες αποτελεί κομβικό ζήτημα για τη χάραξη μιας ευρωπαϊκής πολιτικής. Μερικές από τις δράσεις προς αυτή την πλευρά είναι οι παρακάτω: η γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα « Η βελτίωση της ενσωμάτωσης στην εσωτερική αγορά ως κύριος παράγοντας για τη συνοχή και την ανάπτυξη για τα νησιά» και η ειδική δράση για τα ευρωπαϊκά νησιά στο πλαίσιο του «Πρώτου Προγράμματος Δράσης για την Εφαρμογή της Ατζέντα για την Εδαφική υνοχή της ΕΕ» που υιοθετήθηκε στην Άτυπη Τπουργική υνάντηση για την Εδαφική υνοχή και την Περιφερειακή Πολιτική (Αζόρες, Νοέμβριος 2007). Ορισμένα νησιά ή νησιωτικά συμπλέγματα που θα μπορούσαν να αποτελέσουν πρότυπο για άλλες αντίστοιχες περιοχές που αντιμετωπίζουν ακόμη προβλήματα ως προς την εφαρμογή προγραμμάτων έρευνας και καινοτομίας είναι τα Highlands and Islands στη κωτία, το Gotland στη ουηδία και το Bornholm στη Δανία. 1. Περίπτωση HIGHLANDS & ISLANDS, Σκωτία. ― Η περίπτωση των Highlands and Islands θα μπορούσε να συγκριθεί αντίστοιχα με εκείνη της νησιωτικής Ελλάδας, καθώς παρουσιάζει ορισμένες ομοιότητες. Σέτοιες είναι η πληθυσμιακή πυκνότητα που είναι σχετικά αραιή, η ηλικιακή συγκρότηση, καθώς έχει περισσότερους κατοίκους άνω των 65 ετών, η πληθυσμιακή μετακίνηση που είναι έντονη σε ηλικίες 15-30, κυρίως λόγω αναζήτησης εργασίας και καλύτερης ποιότητας ζωής και τέλος η κύρια οικονομική πηγή εσόδων είναι εκείνη των υπηρεσιών με βασικότερη τον τουρισμό. Η χώρα επέλεξε να ακολουθήσει μια στρατηγική με τέσσερις βασικούς πυλώνες: την ενδυνάμωση των κοινοτήτων, την ανάπτυξη των δεξιοτήτων, την ανάπτυξη των επιχειρήσεων και τη δημιουργία παγκόσμιων δικτύων.
497
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
Αναλυτικότερα, μέσω της ενδυνάμωσης των κοινοτήτων αναγνωρίζεται η συμβολή τους στην τοπική επιχειρηματική ανάπτυξη και στη δημιουργία δεξιοτήτων, καθώς οι δύο αυτές έννοιες στην πράξη βρίσκονται σε αλληλεπίδραση. Όσον αφορά στην ανάπτυξη των δεξιοτήτων, βασικά στοιχεία αποτελούν η εκπαίδευση και η ανάδειξη των δεξιοτήτων του ανθρώπινου δυναμικού, ενώ αντίστοιχα για την ανάπτυξη των επιχειρήσεων η ύπαρξη δυναμικών και βιώσιμων επιχειρήσεων στη περιοχή θα συμβάλλει στην περαιτέρω ανάπτυξη οικονομικών και επιχειρηματικών δραστηριοτήτων λόγω του ενθαρρυντικού περιβάλλοντος που αναδεικνύουν. Λόγω των μειονεκτημάτων της περιφερειακής τους θέσης έχουν θέσει ως στρατηγική την εκμετάλλευση των νέων τεχνολογιών, που θα συμβάλλουν στη μείωση του κόστους και στην ελαχιστοποίηση των μειονεκτημάτων. Μέσω αυτών των στρατηγικών πυλώνων η κωτία έχει ως στόχο: Φρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας ως νέα πηγή εισοδήματος. Ευρεία υιοθέτηση αειφόρων τεχνολογιών για τη μείωση του κόστους των δραστηριοτήτων και της περιβαλλοντικής επιβάρυνσης. Ολοκληρωμένο σύστημα μεταφορών, υψηλού επιπέδου καινοτομίας. Τψηλά, παγκοσμίως, επίπεδα διαβίωσης για την προσέλκυση υψηλού μορφωτικού επιπέδου ανθρώπων. Πρόσβαση σε ποικιλία μορφών ενημέρωσης και ψυχαγωγίας. Δημιουργία κοινοτήτων ικανών να αναλάβουν την ευθύνη του τοπικού περιβάλλοντος και την προστασία των φυσικών πόρων. Αειφόρο σύστημα διαχείρισης (εκπομπών εργοστασίων, ενέργειας, απορριμμάτων, προμηθειών). 2. Περίπτωση GOTLAND, Σουηδία. ― Η περίπτωση του Gotland είναι αξιοσημείωτη, καθώς η συνολική του έκταση δεν ξεπερνάει τα 3.140 τετραγωνικά χιλιόμετρα και ο πληθυσμός του ανέρχεται στους 57.500 κατοίκους σύμφωνα με την απογραφή του 2005. Ετησίως υποδέχεται 700.000 τουρίστες και αποτελεί τον κύριο τουριστικό προορισμό της ουηδίας. Η οικονομία του στηρίζεται κυρίως στον πρωτογενή τομέα παραγωγής, αν και κάνει προσπάθειες να αναπτυχθεί και βιομηχανικά. Ο δημόσιος τομέας απασχολεί το μεγαλύτερο ποσοστό του ανθρώπινου δυναμικού του νησιού, 7.300 άτομα. Η επιχειρηματικότητα στο νησί χαρακτηρίζεται από το μικρό μέγεθος των επιχειρήσεων (συνολικά στο Gotland λειτουργούν 6.800 επιχειρήσεις). Ο στόχος του νησιού είναι τα επόμενα χρόνια να είναι ενεργειακά ανεξάρτητο από τη χρήση των συμβατικών πόρων, όπως του πετρελαίου, και να αξιοποιήσει όσο το δυνατόν αποτελεσματικότερα τους ίδιους πόρους. Αυτός ο στόχος έχει αρχίσει σιγά σιγά να υλοποιείται με χαρακτηριστικό παράδειγμα την πρωτεύουσά του, το Visby, όπου η θέρμανση των σπιτιών γίνεται με κεντρικό σύστημα τροφοδοτούμενο από καθαρές πηγές. Περισσότερες από 2.000 οικο-
498
Θέματα βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης του Δήμου Νάξου
γένειες έχουν επενδύσει σε ανεμογεννήτριες και οι μετοχές ήδη τους αποφέρουν κέρδη 6-7% τον χρόνο. Η νέα βιβλιοθήκη της πόλης το καλοκαίρι ψύχεται με θαλασσινό νερό και τον χειμώνα θερμαίνεται με αντλία θερμότητας θαλασσινού νερού που συνδέεται με ηλιακούς συλλέκτες και τέλος οι ανεμογεννήτριες του νησιού καλύπτουν το 20 με 25% των αναγκών ηλεκτρικής ενέργειας. Παρακάτω η εικόνα δείχνει το ενεργειακό δίκτυο που στοχεύει να αναπτύξει το νησί.
Πηγή εικόνας: http://reregions.blogspot.gr/2010/03/gotland-sweden.html
3. Περίπτωση BORNHOLM, Δανία. ― Ο συνολικός πληθυσμός του νησιού ανέρχεται στους 43.347 κατοίκους (2005), με μία σταθερή τάση μείωσης. Οι νέοι 20-35 ετών τείνουν να εγκαταλείπουν το νησί, ενώ αντίστοιχα χαμηλή είναι και η ηλικιακή ομάδα παιδιών 0-9 ετών. Η οικονομία του νησιού στηρίζεται μεν στον τουρισμό, αλλά σταδιακά άρχισε να επαναπροσεγγίζει τους κλάδους της αλιείας και της γεωργίας. Ο τομέας των τροφίμων απασχολεί σημαντικό αριθμό εργαζομένων, ο οποίος όμως φθίνει. Ωστόσο νέες θέσεις δημιουργούνται στον τομέα των πολυτελών τροφίμων που απευθύνονται σε εξειδικευμένες
499
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
αγορές. Σο νησί δεν καλύπτει τις ανάγκες του από το ντόπιο εργατικό δυναμικό, ενώ ο δημόσιος τομέας αφορά σχεδόν το 40% των συνολικών θέσεων εργασίας, αφού μόνο στον δήμο εργάζονται 4.927 άτομα. Η ανεργία ανέρχεται σήμερα στο 10% και είναι 3-4 μονάδες υψηλότερη από τον εθνικό μέσο όρο. Η νήσος Bornholm σχεδίασε και ξεκίνησε την εφαρμογή ενός προγράμματος που ως στόχο έχει την ενεργειακή απεξάρτηση από το πετρέλαιο έως το 2025. Σο πρόγραμμα έχει τέσσερις βασικούς πυλώνες: βιώσιμη επιχειρηματικότητα, ποιότητα ζωής, «έξυπνη πόλη» και «πράσινος προορισμός» στους οποίους κατατάσσονται όλες οι δραστηριότητες του νησιού. Η επιτυχία του προγράμματος βρίσκεται στο γεγονός, ότι όχι μόνο έχει καταφέρει να κεντρίσει το ενδιαφέρον διεθνών επιχειρήσεων αλλά και της τοπικής κοινωνίας. Δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας, δίνει περισσότερη έμφαση στη συμβολή της πράσινης εκπαίδευσης, στη συλλογικότητα για την προστασία του περιβάλλοντος και στην επένδυση προς μια τέτοιου είδους ανάπτυξη είτε για ίδια χρήση είτε στα πλαίσια ενός «πράσινου» τουρισμού. τόχος είναι η δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, μεταπτυχιακών προγραμμάτων και διδακτορικών διατριβών βασισμένων στην πράσινη ενέργεια και στην περαιτέρω χρηματοδότηση πράσινων επιχειρήσεων. Με βάση αυτή τη σύντομη ανάλυση των διαφόρων προγραμμάτων που ακολουθήθηκαν στην κάθε περίπτωση και των αποτελεσμάτων τους, θα μπορούσαμε να προχωρήσουμε σε μια ανάλογη πρόταση για την περίπτωση της Ελλάδας. Η οικονομική ύφεση που πλήττει τη χώρα επιβάλλει την εύρεση λύσεων και την αξιοποίηση όλων των δυνατοτήτων και των συγκριτικών πλεονεκτημάτων που έχει η κάθε περιφέρεια.
Παρουσίαση - μελέτη περίπτωσης Δήμου Νάξου και Μικρών Κυκλάδων Η μελέτη περίπτωσης ειδικεύεται κυρίως στον Δήμο Νάξου διότι ελλιπή στοιχεία που δεν μας επέτρεψαν να έχουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα της κατάστασης και να προχωρήσουμε σε προτάσεις. τη συνέχεια παραθέτουμε στοιχεία για τον Δήμο Νάξου. Η Γεωγραφική θέση, γεωμορφολογία και κλιματολογικά χαρακτηριστικά. ― Νάξος ή Αξιά είναι το μεγαλύτερο νησί των Κυκλάδων. Η έκταση της είναι 435 τ.χιλ. και το μήκος των ακτών της 91 χλμ. Γεωγραφικά βρίσκεται στο κέντρο του Αιγαίου. Περιβάλλεται από τη Μύκονο, τη Δονούσα, την Αμοργό, την Ίο και την Πάρο. Απέχει από το λιμάνι του Πειραιά 103 ναυτικά μίλια και από το λιμάνι της Ραφήνας 87 ναυτικά μίλια.
500
Θέματα βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης του Δήμου Νάξου
Δήμος Νάξου και Μικρών Κυκλάδων 2011 Πηγή εικόνας: Βικιπαίδεια
Η μορφολογία της Νάξου είναι ενδιαφέρουσα και πλούσια καθώς συνδυάζει το ορεινό το πεδινό και το θαλάσσιο στοιχείο. Έχει μία κεντρική οροσειρά που τη διασχίζει από το βόρειο έως το νότιο άκρο της με τον ορεινό όγκο Ζα (υψόμετρο 1004 μ.) να αποτελεί την υψηλότερη κορυφή των Κυκλάδων. Τπάρχουν όμως εκτεταμένες εύφορες κοιλάδες, πλούσιες σε νερό και δύο μεγάλες πεδινές ζώνες, το Λιβάδι και οι Εγγαρές. Γενικά έχει αλίμενες ακτές με εξαίρεση εκείνες της Φώρας και του Καλαντού. Ήδη από αρχαιοτάτων χρόνων είναι γνωστή για την αυτάρκειά της αφού έχει παραγωγή σε λάδι, πορτοκάλια, λεμόνια, κίτρα, κρασί, κρέας, τυρί, κ.ά., όπως άλλωστε ο Ηρόδοτος βεβαιώνει ότι η «Νάξος ευδαιμονίη των νήσων προέφερε». Επίσης, διαθέτει ορυκτό πλούτο (σμύριδα και μάρμαρο) που μέχρι πρότινος αξιοποιούσε. Σο κλίμα της Νάξου μπορεί να χαρακτηριστεί μεσογειακό. Έχει ομαλές θερμοκρασίες και χαμηλό θερμομετρικό εύρος. Ο χειμώνας είναι ήπιος και η θερμοκρασία σπάνια κατεβαίνει κάτω από τους 10ºC. τις ορεινές περιοχές βέβαια οι θερμοκρασίες είναι μικρότερες και κάποιες φορές παρουσιάζονται έντονες χιονοπτώσεις. Σο καλοκαίρι οι θερμοκρασίες είναι χαμηλότερες από άλλες περιοχές της Ελλάδας και μικρότερες από 26ºC. Πλήττεται από ισχυρούς ανέμους, κυρίως βόρειους και βορειανατολικούς, με μέση ένταση 4 Μποφόρ, ενώ οι άνεμοι πάνω από 4 Μποφόρ έχουν συχνότητα ανάμεσα σε 40% και 55%. Έχει λίγες
501
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
βροχοπτώσεις, όπως οι υπόλοιπες Κυκλάδες. Η μέση ετήσια βροχόπτωση τις τελευταίες δεκαετίες στα πεδινά είναι 380 mm, ενώ στα ορεινά (και με βάση τις μετρήσεις των τελευταίων 10 χρόνων) φθάνει τα 800 mm. Οι μήνες που σημειώνουν τα μεγαλύτερα ύψη βροχής είναι ο Δεκέμβριος και ο Ιανουάριος, ενώ από τον Μάιο έως τον επτέμβριο οι βροχοπτώσεις είναι σχεδόν ανύπαρκτες. Παρατηρείται εντονότατη εξάτμιση κατά κύριο λόγο τη θερινή περίοδο εξαιτίας της υψηλής θερμοκρασίας, της μικρής σχετικά υγρασίας αέρα, της μέτριας υγρασίας εδάφους και της μεγάλης ηλιοφάνειας και των ισχυρών ανέμων. 2. Διοικητικά όρια του Δήμου Νάξου. ― Ο Δήμος Νάξου, σύμφωνα με το σχέδιο «Καποδίστριας», αποτελούσε τη συνένωση παλαιότερων κοινοτήτων της περιοχής. Η εφαρμογή αυτού του σχεδίου διήρκησε από το 1999 μέχρι το 2010 οπότε και καταργήθηκε από το νέο σχέδιο «Καλλικράτης». ύμφωνα με το τελευταίο, συστήθηκε ο ενιαίος Δήμος Νάξου και Μικρών Κυκλάδων. τη συνέχεια παρατίθενται δύο εικόνες όπου παρουσιάζουν αυτή την αλλαγή στα γεωγραφικά όρια ώστε να γίνει πιο κατανοητή.
Καποδιστριακός Δήμος Νάξου (σκούρο χρώμα) Πηγή εικόνας: geodata.gov.gr/maps/ (Τπέστη ιδία επεξεργασία)
502
Θέματα βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης του Δήμου Νάξου
Καλλικρατικός Δήμος Νάξου Πηγή εικόνας: geodata.gov.gr/maps/ (Τπέστη ιδία επεξεργασία)
3. Ιστορική αναδρομή. ― Η συμβολή της Νάξου στη μακραίωνη ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά των Κυκλάδων, αλλά και γενικότερα του ελληνικού χώρου, είναι σημαντική. Μια σύντομη ιστορική αναδρομή θα μας βοηθούσε να κατανοήσουμε πως ο πολιτισμός της, όχι μόνο ως προς τη τέχνη, αλλά και το οικιστικό περιβάλλον, θα μπορούσε να συμβάλλει στην ανάπτυξη της περιοχής, για παράδειγμα στον τομέα του τουρισμού. Σα αρχαιολογικά ευρήματα καταδεικνύουν μια ανεπτυγμένη κοινωνία με τους πρώτους οικισμούς να ανάγονται ήδη στη 4η χιλιετία π.Φ. Η πρώτη σπουδαία χρονική περίοδος της Νάξου ήταν η 3η χιλιετία στην οποία ο κυκλαδικός πολιτισμός βρίσκεται στην ακμή του. Φαρακτηριστικά δείγματα είναι τα σπάνιας τέχνης κυκλαδικά ειδώλια. Με την ανάπτυξη όμως, της δύναμης της Κρήτης στο Αιγαίο και των μυκηναϊκών κέντρων η αυτοτέλεια του κυκλαδικού πολιτισμού υποχωρεί. Εκείνη την περίοδο η Νάξος αποικίζει την Αρκεσίνη της Αμοργού, ενώ βοηθώντας τη φιλική της πόλη Φαλκίδα στη δημιουργία αποικιών ιδρύει μαζί της τη Νάξο της ικελίας το 734 π.Φ. Καλλιτεχνικά γνωστά δημιουργήματα από τότε είναι οι κούροι των Μελάνων και του Απόλλωνα, η Άρτεμις στο Αρχαιολογικό Μουσείο (ανάθημα στη Δήλο της Νικάνδρης), η φίγγα των Δελφών, οι περίφημοι Λέοντες της Δήλου, ο Οίκος των Ναξίων στη Δήλο, κ.ά. Όλα αυτά μαρτυρούν τον πλούτο και την ισχύ της ναξιακής κοινωνίας και τέχνης. Σην περίοδο των περσικών πολέμων οι Νάξιοι συμμετεί-
503
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
χαν στη ναυμαχία της αλαμίνας στο πλευρό των Αθηναίων καθώς και στη μάχη των Πλαταιών. Η Νάξος όμως δεν κατάφερε να ανακτήσει τη δύναμή της μετά από την καταστροφή της πόλης και των ιερών το 490 π.Φ. Έτσι, μετά τους περσικούς πολέμους πέρασε διαδοχικά στην ηγεμονία των Αθηναίων και μετά στην αντίστοιχη των παρτιατών όταν οι δύο αυτές δυνάμεις συγκρούστηκαν για την κατάκτηση του νησιού τον 4ο αιώνα. Η Νάξος τους επόμενους αιώνες βρίσκεται υπό το κράτος των Βυζαντινών, των Λατίνων και των Σούρκων. Από εκείνους τους χρόνους έχουμε περίπου πεντακόσιες εκκλησίες με διαφορετικούς ρυθμούς και τύπους, μοναστήρια με φρουριακό χαρακτήρα και ερείπια πέτρινων πύργων από τη φεουδαρχία. Κατά την ελληνική επανάσταση του 1821 συμμετείχε με πρωταγωνιστές τον Μητροπολίτη Νάξου Ιερόθεο και τον Μαρκοπολίτη. Επίσης υπάρχει συμμετοχή Ναξίων σε εθνικούς αγώνες όπως στους Βαλκανικούς Πολέμους και στον αγώνα κατά της Ιταλογερμανικής Κατοχής. Πρέπει να αναφερθεί ότι η Νάξος ανέδειξε σπουδαίες προσωπικότητες στους τομείς των γραμμάτων, των επιστημών, των τεχνών καθώς και σε άλλους τομείς της ανθρώπινης δράσης όπως ο Ιάκωβος Καμπανέλλης στο θέατρο, οι Μανδηλαράς, Γλέζος και Γ. Μαγκάκης στην πολιτική, κλπ. 4. Πολιτιστικές υποδομές. ― το Νησί διαθέτει πολλές πολιτιστικές υποδομές, καθώς έχει να επιδείξει πλήθος ιστορικών ενδιαφερόντων. το νησί της Νάξου υπάρχουν τα εξής Μουσεία: Σο Αρχαιολογικό Μουσείο Νάξου. Βρίσκεται στην Άνω Πόλη και είναι δύσκολα προσβάσιμο σε άτομα με ειδικές ανάγκες. τεγάζεται σε παλιό αρχοντικό κτίριο πολλών επιπέδων και το σημαντικότερο έκθεμά του είναι «το ψηφιδωτό της αρπαγής της Ευρώπης από τον Δία». Σο Ιστορικό Αρχείο Νάξου. τεγάζεται στην παλιά Γαλλική χολή μέσα στο Κάστρο της Νάξου. τη σχολή αυτή φοίτησε και ο Νίκος Καζαντζάκης. Σο Ενετικό Μουσείο Νάξου ή Domus Della Rocca-Barozzi. τεγάζεται σε παλιό αρχοντικό μέσα στο Κάστρο και αποτελεί ακριβή αναπαράσταση της ζωής των αστών της Νάξου του 19ου αιώνα. Σο Αρχαιολογικό Μουσείο Απειράνθου. Μικρό αλλά με αξιόλογα ευρήματα, όπως βραχογραφίες. Σο Μουσείο Υυσικής Ιστορίας Απειράνθου. Μικρό με πλούσιες συλλογές σκελετών δελφινιών, πετρωμάτων, κλπ. Σο Γεωλογικό Μουσείο Απειράνθου. Μικρό με πολλά πετρώματα τόσο της περιοχής όσο και από άλλα μέρη.
504
Θέματα βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης του Δήμου Νάξου
Σο Λαογραφικό Μουσείο Απειράνθου. τεγάζεται σε παραδοσιακό οίκημα του χωριού και έχει όλα τα οικιακά, γεωργικά και κτηνοτροφικά αντικείμενα του 19ου αιώνα. Σο Μουσείο Εικαστικών Σεχνών Απειράνθου. Είναι Πινακοθήκη σύγχρονης Σέχνης. Πορτάρα. Σα ερείπια του αρχαϊκού ναού του Απόλλωνα του οποίου σώζεται η τεράστια πύλη, λεγόμενη «Πορτάρα» στη νησίδα «Παλάτια», και οι μαρμάρινες βάσεις-πλαίσιο του Ναού. Αρχαία Νάξος. Σα ερείπια μυκηναϊκού οικισμού στη θέση «Γκρότα», βόρεια της πόλης μπροστά στη πλατεία Μητροπόλεως Νάξου. Ενετικό Κάστρο Νάξου. τον λόφο της Φώρας Νάξου με την παλιά ενετική Εκκλησία και τη χολή Ουρσουλινών. Πύργος ανούδου. ώζονται απομεινάρια από τον Πύργο του Μάρκου ανούδου απέναντι από τη Μητρόπολη των Καθολικών. Πύργος των Κρίσπι. ώζεται ο πύργος και το οικόσημο της οικογένειας. Βυζαντινές εκκλησίες και αρχαιολογικά ευρήματα υπάρχουν στο αγκρί. Ενετικοί Πύργοι. Βρίσκονται στο Φαλκί και στο Υιλώτι όπου και ο Πύργος του Φειμάρρου, οχυρό ελληνιστικής περιόδου. την Παχειά Άμμο υπάρχει ένας ατελής κούρος του Απόλλωνα ή του Διονύσου. Ένας δεύτερος και αυτός ατελής βρίσκεται στη θέση Υλεριό και ένας τρίτος βρίσκεται σε απομακρυσμένη θέση που απαιτεί περπάτημα στον Απόλλωνα Νάξου. Eπίσης υπάρχει και ένα ατελές άγαλμα γυναικείας μορφής (κόρη) που βρίσκεται σε κοντινή απόσταση από τον κούρο στη θέση Υλεριό στις Μέλανες. Ναός της Δήμητρας. Είναι το σημαντικότερο αξιοθέατο μετά την Πορτάρα και βρίσκεται στο αγκρί. τη θέση Υλεριό υπάρχουν και τα ερείπια αρχαίου ναού καθώς και αρχαίου υδραγωγείου που ύδρευε την πόλη της Νάξου κατά την αρχαιότητα. Μεσαιωνικές οχυρώσεις υπάρχουν στο νησί και είναι το Απανώ Κάστρο, το Κάστρο του Απαλίρου και το Κάστρο του Πάνορμου. Σο Ανάκτορο των Ιησουϊτών ή αλλιώς το Παλάτι των Ιησουϊτών βρίσκεται λίγο έξω από τα τελευταία σπίτια του χωριού Μέλανες στα Καλαμίτσια.
5. Φυσική διαμόρφωση και προστασία. ― Το νησί της Νάξου χαρακτηρίζεται από ποικιλομορφία, τόσο γεωμορφολογική και οικιστική όσο και σε σχέση με τη πανίδα και τη χλωρίδα της. Είναι, λοιπόν, ευθύνη της τοπικής κοινωνίας να φροντίσει για την προστασία και τη διατήρησή της. Αρχικά από γεωμορφολογικής απόψεως παρατηρούμε ότι το ανατολικό και βορειοανατολικό κομμάτι είναι κυρίως ορεινό με πολλές χαράδρες και όσο προ-
505
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
χωράς προς τον Νότο βλέπουμε πως αυτό το στοιχείο ελαττώνεται. Γενικά, θα μπορούσαμε να πούμε λόγω του ορεινού στοιχείου οι κάτοικοι της περιοχής ανέπτυξαν ήδη από την αρχαιότητα τον τρόπο καλλιέργειας σε αναβαθμίδες. Η χρήση της αναβαθμίδας είναι σημαντική τόσο για τους κατοίκους, καθώς μπορούν να καλλιεργήσουν και να αναπτύξουν οικονομικές δραστηριότητες από την εμπορία των αγαθών τους, αλλά συντελεί και στην προστασία του εδάφους από τη διάβρωση και κατ’ επέκταση στον εμπλουτισμό των υπόγειων υδάτων. Πέραν από τις πεζούλες, διαθέτει όμως ένα πλήθος παραδοσιακών οικισμών χαρακτηριστικής αρχιτεκτονικής και χωροθέτησης με τα πλακόστρωτα στενάκια, πλήρως εναρμονισμένα με το φυσικό περιβάλλον. Δυστυχώς, πολλές πεζούλες δεν αξιοποιούνται, καθώς όλο και περισσότεροι κάτοικοι στρέφονται στον τουρισμό ως πηγή εσόδων. Έτσι, η Νάξος χάνει σιγά σιγά το συγκριτικό πλεονέκτημα που είχε έναντι των άλλων νησιών στη γεωργία και στην κτηνοτροφία και πλέον αναγκάζονται να εισάγουν προϊόντα που παλαιότερα παρήγαγαν οι ίδιοι. Άλλη επίπτωση του τουρισμού είναι η σταδιακή αλλοίωση του παραδοσιακού χαρακτήρα, στους περισσότερους οικισμούς, από την ανεξέλεγκτη δόμηση γύρω τους. Αξίζει να αναφερθεί ότι η Νάξος έχει τρεις περιοχές χαρακτηρισμένες ως περιοχές Υύση (Natura) 2000, την περιοχή της κεντρικής ορεινής Νάξου, τη νότια παραλιακή ζώνη του νησιού (Ζευς και Βίγλα έως Μαυροβούνι) και την Αλυκή της Νάξου. Επίσης έχει επτά καταφύγια άγριας ζωής. Σο νησί διαθέτει δύο σημαντικούς ορεινούς βιότοπους καταχωρημένους στη λίστα Corine: τον βιότοπο του Ζα και τον βιότοπο της Κορώνου με ορνιθολογικό κυρίως ενδιαφέρον. 6. Υποδομές. ― Οι υποδομές αποτελούν βασικό υπόβαθρο για την ανάπτυξη μιας περιοχής. Φωρίς σωστό σχεδιασμό και οργάνωση δεν νοείται μακροχρόνια και σταθερή ανάπτυξη. Μέσω αυτής της ενότητας εξετάζουμε περιληπτικά τη σύνδεση του νησιού με την υπόλοιπη ηπειρωτική και νησιωτική χώρα, ποιες είναι οι δυνατότητες μετακίνησης του μόνιμου και παραθεριστικού πληθυσμού και αν ικανοποιούνται οι ανάγκες τους. Η πρόσβαση στη Νάξο είτε για διακίνηση επιβατών είτε προϊόντων, γίνεται κυρίως ακτοπλοϊκά και σε περιορισμένο βαθμό αεροπορικά. Οι λιμενικές υποδομές της Νάξου είναι ένα εμπορικό λιμάνι, στη Φώρα της Νάξου και άλλα δύο μικρά λιμάνια, κυρίως για αλιευτικούς σκοπούς αλλά και για τουριστικά σκάφη, στην Αγία Άννα-Αγερσανί και στον Απόλλωνα. Σα ακτοπλοϊκά δρομολόγια πυκνώνουν κατά τη διάρκεια της τουριστικής περιόδου για την εξυπηρέτηση της αυξημένης ζήτησης. Οι ανάγκες της τοπικής κοινωνίας όμως δεν ικανοποιούνται επαρκώς και επανειλημμένα ζητείται η επέκταση ή τουλάχιστον η βελτίωση του εμπορικού λιμανιού.
506
Θέματα βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης του Δήμου Νάξου
Η αεροπορική υποδομή είναι ένα σχετικά μικρό αεροδρόμιο σε απόσταση 3 χλμ. από τη Φώρα της Νάξου. Λόγω του μεγέθους του ακόμα και σε τουριστική περίοδο μπορεί να δεχτεί 2-3 αεροπλάνα ημερησίως των 19 ή 45 θέσεων και τσάρτερ. υζητείται από την τοπική κοινωνία η ανάγκη για αναβάθμισής του ή ακόμη και η κατασκευή ενός νέου που θα προσφέρει μεγαλύτερη δυνατότητα προσέλκυσης τουριστών από το εξωτερικό. Σο οδικό δίκτυο που υπάρχει για την εσωτερική μετακίνηση των κατοίκων της Νάξου δεν είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένο, έχει μήκος περί τα 148 χλμ., στο οποίο περιλαμβάνεται το κύριο, το δευτερεύον και οι δασικοί δρόμοι. Ο πληθυσμός χρησιμοποιεί Ι.Φ. αυτοκίνητα, ενοικιαζόμενα αυτοκίνητα, τοπικά ΣΑΦΙ και λεωφορεία. τη Φώρα βρίσκεται το Κέντρο Τγείας του νησιού, ενώ σε κάθε χωριό υπάρχει αγροτικό ιατρείο, όχι πάντα στελεχωμένο. Είναι συνηθισμένο ένας αγροτικός γιατρός να εξυπηρετεί περισσότερα από ένα χωριά. 7. Δημογραφικά - εκπαιδευτικά δεδομένα. ― τις απογραφές του 1951 και του 1991 παρατηρήθηκε μια πληθυσμιακή μείωση στο νησί της Νάξου, από 18.593 κατοίκους αρχικά έφτασε στους 14.838. Παράλληλα με τη μείωση του πληθυσμού παρατηρήθηκε και μια μετακίνησή του, από τα ορεινά προς τα πεδινά και κυρίως στη Φώρα. Σο ίδιο χρονικό διάστημα ο πληθυσμός της Φώρας αυξήθηκε κατά 74,4%, ενώ ο αγροτικός πληθυσμός μειώθηκε κατά 20,2%. Επίσης παρατηρήθηκε και μια αντιστροφή στην πυραμίδα ηλικιών. Πλέον πολλοί νέοι εγκαταλείπουν το νησί λόγω των προβλημάτων ανεργίας, υγείας και εκπαίδευσης. Ο γεροντικός πληθυσμός αυξάνεται δημιουργώντας με αυτό τον τρόπο αρκετά προβλήματα στην ανάπτυξη της περιοχής. Όσον αφορά στην εκπαίδευση των κατοίκων του Νησιού, το 85% περίπου είναι ή απόφοιτοι στοιχειώδους εκπαίδευσης ή δεν έχουν τελειώσει τη στοιχειώδη εκπαίδευση ή είναι αγράμματοι. Μόνο το 10% είναι απόφοιτοι μέσης εκπαίδευσης και ένα 4% είναι πτυχιούχοι ΑΕΙ, ΣΕΙ ή άλλων ανώτερων σχολών. Σα τελευταία χρόνια μειώνεται ο αριθμός των μαθητών κυρίως στα σχολεία της ορεινής Νάξου. Αυτό συμβαίνει λόγω της μετακίνησης των κατοίκων από τα ορεινά χωριά στην πεδινή Νάξο και ιδιαίτερα στη Φώρα της Νάξου. 8. Οικονομικά στοιχεία. ― την εργασία μας παρατίθεται μια σύντομη ανασκόπηση των οικονομικών δραστηριοτήτων του νησιού, η οποία είναι απαραίτητη για την κατανόηση των προβλημάτων που υπάρχουν στην ανάπτυξη και στην εύρεση πιθανών λύσεών τους και επιπλέον προτάσεων. Σο νησί είναι από τα πιο εύφορα νησιά των Κυκλάδων. Η οικονομία της Νάξου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί κυρίως αγροτική με δεδομένο ότι το 45,4% του πληθυσμού της απασχολείται στον πρωτογενή τομέα παραγωγής. Ο πρωτογενής τομέας περιλαμβάνει τόσο γεωργικο-κτηνοτροφικές εργασίες όσο και
507
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
τη μελισσοκομεία. Η μορφολογία του εδάφους στην Νάξο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όπως παρατηρήσαμε και σε προηγούμενη ενότητα, καθώς συνδυάζει τόσο το ορεινό όσο και το πεδινό στοιχείο. το ορεινό η οικονομία στηρίζεται κυρίως στην κτηνοτροφία και ειδικότερα στην αγελαδοτροφία τα τελευταία χρόνια, πέρα από τα αιγοπρόβατα. τις περιοχές αυτές είναι ανεπτυγμένη η τυροκομία προϊόν της οποίας είναι η Γραβιέρα Νάξου που είναι φημισμένη σε όλη την Ελλάδα. Παρόλα αυτά τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια συνεχής μείωση του αριθμού των εκεί κατοίκων λόγω της μετακίνησής τους στις πεδινές περιοχές για να απασχοληθούν σε άλλους τομείς της οικονομίας όπως ο τουρισμός. Οι κάτοικοι των πεδινών περιοχών απασχολούνται κυρίως με τη γεωργία και με πιο ήπια κτηνοτροφία. Η γεωργική παραγωγή γίνεται για βιοποριστικούς λόγους ταυτόχρονα όμως τροφοδοτεί την κτηνοτροφία με ζωοτροφές. Οι γεωργικές εκμεταλλεύσεις είναι αυτές του κριθαριού από αμειψισπορά, των κηπευτικών, των οπωρικών, και εσπεριδοειδών. Οι δεντροκομικές καλλιέργειες οι αρδεύονται από τους υδάτινους πόρους της περιοχής. Η μελισσοκομία μπορεί να αποφέρει μεγάλα εισοδήματα στους ανθρώπους που ασχολούνται με αυτήν αλλά βρίσκεται σε πολύ πρώιμο στάδιο. Είναι ανησυχητικό το γεγονός ότι υπάρχει μια μονομερής ανάπτυξη, αυτή του τουρισμού, που οδηγεί σταδιακά στην εγκατάλειψη των παραδοσιακών τρόπων διαβίωσης, η εσωτερική μετακίνηση του πληθυσμού και οι μεγάλες ηλικιακές διακυμάνσεις. Σο φαινόμενο αυτό δεν συναντιέται μόνο στη Νάξο, αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Ο δευτερογενής τομέας παραγωγής (μεταποίηση) της Νάξου απασχολεί το 18% του ενεργού πληθυσμού μεταξύ των ηλικιών 30-49. Ο τομέας αυτός είναι αρκετά περιορισμένος και αναφέρεται κυρίως στην επεξεργασία τροφίμων π.χ. γαλακτοκομικά για την παραγωγή τυριού. υμβάλλει στο τοπικό εισόδημα με μόλις 10%. Η απασχόληση του πληθυσμού σε αυτό τον κλάδο θα μπορούσε να κατανεμηθεί ως εξής: 38% στην επεξεργασία τροφίμων, 12% στην επεξεργασία του ορυκτού πλούτου και το υπόλοιπο στην επεξεργασία ξύλου για την παραγωγή τοπικών προϊόντων. Η βιοτεχνική παραγωγή εντοπίζεται κυρίως στη Φώρα όπου δραστηριοποιούνται 341 βιοτεχνίες ενώ 67 βρίσκονται σε άλλες Κοινότητες. Ο τριτογενής τομέας παραγωγής απασχολεί το υπόλοιπο ποσοστό του ενεργού πληθυσμού και αφορά δραστηριότητες σχετικά με τη λειτουργία επιχειρήσεων γενικού εμπορίου, ειδών διατροφής και τουριστικών ειδών. Η δράση τους είναι κυρίως στη Φώρα και πολύ πιο περιορισμένα στις γύρω περιοχές. Αν και όπως αναφέραμε προηγουμένως η Νάξος θεωρείται κυρίως μια αγροτική οικονομία αντιμετωπίζει δυσκολίες στην εμπορία και στην εξαγωγή των προϊόντων της (πατάτα, κτηνοτροφικά και λατομικά προϊόντα). Βασικός λόγος είναι το λιμάνι της που δεν έχει τις κατάλληλες εγκαταστάσεις αποθήκευσης και φόρτωσης-εκφόρτωσης προϊόντων με αποτέλεσμα όλη η εμπορευματική
508
Θέματα βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης του Δήμου Νάξου
κίνηση να γίνεται μέσω της διακίνησης φορτηγών. Γεγονός που συντελεί αρνητικά στην οργανωμένη ανάπτυξη του νησιού. 8.1. Τουρισμός. ― Θα αφιερώσουμε μία παράγραφο στον τουρισμό αν και ανήκει στον τριτογενή τομέα της οικονομίας. Ο λόγος είναι ότι αποτελεί έναν βασικό οικονομικό πυλώνα της Νάξου και έχει άμεση αλληλεξάρτηση και αλληλεπίδραση με τους υπόλοιπους κλάδους της οικονομίας. Οι τουριστικοί πόροι του νησιού είναι άφθονοι. Σο νησί διαθέτει πλούσιο ιστορικό παρελθόν από τους προϊστορικούς χρόνους. Αρχαιολογικά ευρήματα, εκκλησίες, κάστρα, κλπ. παντού στο νησί δίνουν τη δυνατότητα στον επισκέπτη να τα επισκεφτεί στο φυσικό τους χώρο και να βιώσει έντονα συναισθήματα. Επίσης διαθέτει ένα καταπληκτικό φυσικό περιβάλλον, συνδυάζει την κλασική κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική με τον ιδιαίτερο γεωμορφολογικό χαρακτήρα κάνοντας την ένα από τους πλέουν αξιόλογους τουριστικούς προορισμούς της Μεσογείου. Είναι ιδανική για την ανάπτυξη αγροτουρισμού λόγω του έντονου ορεινού στοιχείου της. Παλαιότερα έγιναν κάποιες προσπάθειες προς αυτή την κατεύθυνση μέσω επιδοτήσεων, το αποτέλεσμα όμως ήταν να οικοδομηθούν τα παράλια του νησιού και όχι τα ορεινά. Οι θάλασσες του νησιού προσφέρουν τη δυνατότητα στους τουρίστες για θαλάσσια αθλήματα και οι βιότοποί της για εκπαιδευτικές εκδρομές. Ωστόσο η τουριστική ανάπτυξη έγινε ουσιαστικά άναρχα και ανοργάνωτα. Με βάση τα στοιχεία της Ελληνικής τατιστικής Τπηρεσίας, των λιμενικών αρχών, κλπ. τουριστική κίνηση παρατηρήθηκε μετά το 1981. Η τουριστική περίοδος είναι μεταξύ Απριλίου και Οκτωβρίου, με αιχμή τέλη Ιουλίου μέχρι τέλη Αυγούστου. Προκειμένου να καλυφθεί η αυξημένη τουριστική ζήτηση εκείνης της περιόδου έχουν οικοδομηθεί πολλά ενοικιαζόμενα δωμάτια, χωρίς όμως να υπάρξει και η αντίστοιχη υποδομή σε αποχετεύσεις, ύδρευση και οδοποιία. Αξιοπρόσεκτο είναι πως ο αριθμός των κλινών που προσφέρονται από τα ενοικιαζόμενα δωμάτια είναι μεγαλύτερος από εκείνον των ξενοδοχείων. Επίσης παρατηρείται μια υπερσυγκέντρωση ξενοδοχείων και ενοικιαζόμενων δωματίων στη Φώρα της Νάξου και στις περιοχές νότια αυτής σε αντίθεση με άλλες περιοχές του νησιού. 9. Οργάνωση εσωτερικής υπηρεσίας του Δήμου. ― ε αυτή την ενότητα ερευνήσαμε τη συγκρότηση του Δήμου και τον τρόπο συμβολής του σε ένα οργανωμένο σχέδιο ανάπτυξης. τα άμεσα σχέδια του είναι η σύσταση επιτελικών υπηρεσιών όπως τα τμήματα Προγραμματισμού και Οργάνωσης, Αγροτικής Παραγωγής και Ανάπτυξης, Ρύθμισης Εμπορικών Δραστηριοτήτων και το τμήμα Σουρισμού. τόχος είναι η τοπική οικονομική ανάπτυξη και η αποτελεσματικότερη αξιολόγηση-υλοποίηση των προτάσεων που κατατίθενται στον δήμο.
509
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
Κυριότερες Αρμοδιότητες του Σμήματος Προγραμματισμού και Οργάνωσης είναι οι ακόλουθες: Επιμέλεια συγκέντρωσης στοιχείων, απαραίτητων για προγράμματα χρηματοδότησης από Ευρωπαϊκή Ένωση. ύνταξη μελετών. Τλοποίηση των ανωτέρω προγραμμάτων και υποβολή στοιχείων στον αντίστοιχο αρμόδιο φορέα. Πρωτοβουλία συμμετοχής του Δήμου σε συνέδρια διεθνή ή εθνικά. ύνταξη σχετικών φακέλων συμμετοχής του Δήμου σε υνδέσμους, Διαδημοτικές Επιχειρήσεις, κλπ. 10. Ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. ― Με τον όρο «Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας» εννοούμε εκείνες που η παραγωγή τους γίνεται με φυσικές διαδικασίες, για παράδειγμα μέσω του ήλιου, του ανέμου, του νερού, της γεωθερμίας, κλπ. Σις πηγές ενέργειας αυτού του είδους μπορούμε να τις ονομάσουμε «ήπιες πηγές ενέργειας» ή «πράσινη ενέργεια». Βασικά χαρακτηριστικά τους είναι ότι δεν απαιτούν ενεργητική παρέμβαση, π.χ. εξόρυξη και είναι «φιλικές» προς το περιβάλλον, καθώς δεν παράγουν διοξείδιο του άνθρακα ή δεν αλλοιώνουν τη μορφολογία του εδάφους. Έως σήμερα η Νάξος ηλεκτροδοτείται μέσω υπόγειου καλωδίου και σε περιπτώσεις κακοκαιρίας δημιουργούνται προβλήματα διακοπών ρεύματος, γεγονός που δημιουργεί μεγάλα προβλήματα στην οικονομία και στην τουριστική κίνηση. Οι κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούν στη Νάξο είναι ιδανικές για την ανάπτυξη τόσο αιολικής όσο και ηλιακής ενέργειας. Σα ευρωπαϊκά νησιά που αναφέρθηκαν παραπάνω προσπαθούν να αυτονομηθούν από τους συμβατικούς τρόπους ενέργειας. Ο Δήμος Νάξου κάνει προσπάθειες προς την ίδια κατεύθυνση με μικρά αποτελέσματα μέχρι σήμερα. Τπάρχουν 2 ανεμογεννήτριες στις Εγγαρές, 9 ανεμογεννήτριες στους Ανεμόμυλους Κορώνου Νάξου και φωτοβολταϊκά συστήματα στην ταράτσα του Δημαρχείου. Εκκρεμούν πέντε προτάσεις για εγκατάσταση φωτοβολταϊκών συστημάτων ισχύος 500 kWatt από τη ΡΑΕ (Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας) και τρεις προτάσεις ιδιωτών για ανεμογεννήτριες. Αν και οι προτάσεις της ΡΑΕ έχουν εγκριθεί από τη ΔΕΗ από τον Ιούνιο του 2011 απαιτείται η έγκρισή τους και από τον Δήμο, ώστε να προχωρήσει η εφαρμογή τους. Αιτία καθυστέρησης θεωρείται πως είναι η γραφειοκρατία της Σοπικής Αυτοδιοίκησης. ε εξέλιξη βρίσκεται επίσης και το πρόγραμμα «Ανάπτυξη στάσεων με Υωτιστικά ώματα τροφοδοτούμενα από Υωτοβολταϊκά τοιχεία των Αστικών γραμμών Δήμου Νάξου & Μικρών Κυκλάδων» με σκοπό την αυτονομία ηλεκτροδότησης σωμάτων ηλεκτροφωτισμού.
510
Θέματα βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης του Δήμου Νάξου
10. Αποκομιδή απορριμμάτων - ανακύκλωση. ― Η αποκομιδή και η ανακύκλωση των απορριμμάτων αποτελεί βασικό ζήτημα τόσο για την κοινωνία όσο και για το περιβάλλον. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η οικονομία της Νάξου βασίζεται και στον τουρισμό, οπότε είναι απαραίτητη μία στρατηγική για τη διαφύλαξη της περιβαλλοντικής και πολιτιστικής της κληρονομιάς. Οι τοπικές τουριστικές επιχειρήσεις παράγουν τον μεγάλο όγκο απορριμμάτων και η συμμετοχή τους σε μια ολοκληρωμένη πολιτική ανακύκλωσης θα τις ωφελήσει οικονομικά. 11. Η Νάξος είχε μεγάλο πρόβλημα με τις παράνομες χωματερές. Η συλλογή απορριμμάτων γίνεται από τον Δήμο και η απόθεση τους γίνεται πλέον σε ΦΑΔΑ, η οποία βρίσκεται κοντά στη Φώρα Νάξου. Τπάρχουν 20 χωρικά εντοπισμένοι κάδοι ανακύκλωσης στη χώρα Νάξου. Η συλλογή των απορριμμάτων γίνεται με ευθύνη του Δήμου, ενώ η περαιτέρω επεξεργασία γίνεται από ιδιώτη. Παρά ταύτα υπάρχει πρόβλημα με τη συμμετοχή στην ανακύκλωση απορριμμάτων των πολιτών και των επιχειρήσεων, καθώς οι περισσότεροι κάδοι ανακύκλωσης μένουν άδειοι ενώ οι συμβατικοί είναι γεμάτοι. Σο γεγονός αποτυπώνεται στις ακόλουθες φωτογραφίες.
511
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
512
Θέματα βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης του Δήμου Νάξου
υμπεράσματα Κατόπιν των παραπάνω καταλήγουμε στα ακόλουθα συμπεράσματα: Η Νάξος είναι το νησί των Κυκλάδων που διαθέτει μεγάλες δυνατότητες αγροτικής παραγωγής. Παρά το ορεινό έδαφος η διαμόρφωσή του σε πεζούλες και οι διαθέσιμοι υδάτινοι πόροι πολλαπλασιάζουν την καλλιεργήσιμη έκταση. Διαθέτει πλήθος παραδοσιακών προϊόντων για τα οποία είναι γνωστή, όπως το κρασί και το τυρί, όμως η εσωτερική μετακίνηση του πληθυσμού από τα ορεινά προς τα πεδινά για εργασία στον τουρισμό έχει μειώσει την παραγωγή τους. Η υπερπροσφορά που παρατηρείται στον τουρισμό δεν είναι ορθολογικά χωροθετημένη και κατανεμημένη προκαλώντας αρνητικά αποτελέσματα στους άλλους κλάδους της οικονομίας, καθώς και στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική του νησιού. Η Φώρα και άλλες δύο περιοχές συγκεντρώνουν την περισσότερη τουριστική κίνηση. Οι δυνατότητες εύκολης μετακίνησης επιβατών και εμπορευμάτων προς και από τη Νάξο είναι μικρότερες των δυνατοτήτων και των αναγκών του νησιού. Η Νάξος διαθέτει περιοχές Natura 2000 και γενικά προστατευόμενες περιοχές, οι οποίες θα πρέπει να βρίσκονται πάντα υπό προστασία και παρακολούθηση, καθώς φιλοξενούν σπάνια είδη πανίδας και χλωρίδας. Διαθέτει μεγάλο αριθμό πολιτισμικών υποδομών λόγω της μακραίωνης ιστορίας της που μπορούν να αξιοποιηθούν πιο αποτελεσματικά. Η αποκομιδή και ανακύκλωση των απορριμμάτων δεν έχει ευαισθητοποιήσει το σύνολο του πληθυσμού, με αποτέλεσμα να υπάρχουν μεγάλα περιθώρια βελτίωσης, που θα οδηγήσουν σε οικονομικά οφέλη, σε περιβαλλοντικά οφέλη και σε υποβοήθηση του τουριστικού τομέα. Οι πρόσφατες μεταρρυθμίσεις στην τοπική αυτοδιοίκηση με το σχέδιο «Καλλικράτης» άλλαξαν τα διοικητικά όρια και μετέβαλαν τις διοικητικές δομές, χωρίς να έχουν μεταβληθεί οι πολιτικές ανάπτυξης, ώστε η Νάξος και τα γειτονικά νησιά να έχουν αμοιβαίο όφελος και να αποφευχθούν λάθη και προβλήματα του παρελθόντος. ε αυτό τον στόχο θα μπορέσει να συμβάλει και η έγκριση της Οργάνωσης των Εσωτερικών Τπηρεσιών.
Προτάσεις Οι προτάσεις έχουν ως στόχο τη βιώσιμη ανάπτυξη του Δήμου Νάξου από την οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική πλευρά. υνοπτικά οι προτάσεις είναι:
513
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
Ολοκλήρωση των απαραίτητων διοικητικών αλλαγών που συνεπάγεται ο νόμος για τους «Καλλικρατικούς Δήμους», ώστε να υποστηριχθούν ή να υλοποιηθούν τα αναπτυξιακά σχέδια για τη Νάξο. χεδιασμός και υλοποίηση Επιχειρησιακού Προγράμματος με ορίζοντα μεγαλύτερο της πενταετίας και αναπροσαρμογή στο μέσον της περιόδου μετά από ενδιάμεση αξιολόγηση. τα πλαίσια του προγράμματος θα δημιουργηθεί μια έγκυρη βάση δεδομένων με στοιχεία δημογραφικά, οικονομικά, χωροταξικά, κλπ. που θα στηρίξει τη σχεδίαση της ανάπτυξης και την έγκαιρη επίλυση προβλημάτων που ανακύπτουν. Επίσπευση της αξιολόγησης των ήδη κατατεθειμένων προτάσεων για Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας και ταχεία υλοποίησή τους, καθώς θα επιφέρουν σχετική ενεργειακή αυτονομία, θέσεις εργασίας και ανάπτυξη. Η ενίσχυση και συντονισμένη δράση των αγροτικών συνεταιρισμών θα αυξήσει τα οικονομικά αποτελέσματα, την απασχόληση και τη θέση των παραγωγών έναντι των μεγάλων ιδιωτικών επιχειρήσεων. Παραδείγματα δραστηριοτήτων και συνεργασίας των συνεταιρισμών είναι η παραγωγή ζωοτροφών για την κτηνοτροφία και η καλύτερη προώθηση των τοπικών προϊόντων είτε τοπικά στον τουριστικό τομέα είτε με εμπορία εκτός των ορίων της Νάξου ή της Ελλάδας. Η εκπόνηση ολοκληρωμένης πολιτικής ανακύκλωσης σε συνδυασμό με τη δημιουργία μονάδας ανακύκλωσης. Η περαιτέρω ευαισθητοποίηση των τοπικών επιχειρήσεων εκτός των πολιτών είναι πολύ σημαντική, διότι θα βοηθήσει το τουριστικό προϊόν προστατεύοντας τον υδροφόρο ορίζοντα και διατηρώντας καλή ποιότητα περιβάλλοντος. Η μονάδα ανακύκλωσης για λόγους οικονομίας μπορεί να λειτουργεί σε εποχιακή βάση, τους μήνες που δεν έχει τουριστική κίνηση, διασφαλίζοντας θέσεις εργασίας. Βελτίωση της λιμενικής υποδομής ως προς τη χωρητικότητα, την ασφάλεια και τους χώρους αποθήκευσης και φορτοεκφόρτωσης εμπορευμάτων, προκειμένου να αυξηθεί η δυνατότητα εξαγωγής της παραγωγής. Βελτίωση του οδικού δικτύου, ώστε να γίνει ασφαλέστερο και να εξυπηρετηθούν καλύτερα όλες οι περιοχές. Η μείωση της χρονικής απόστασης από τα παράλια στις περιοχές αγροτικής και κτηνοτροφικής παραγωγής θα βοηθήσει στην οικονομική ανάπτυξη. Δημιουργία ενός προγράμματος πολιτιστικής διαδρομής ή ξενάγησης που θα συνδέσει όλη την ιστορία του νησιού, από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα. Η δημιουργία σηματοδοτημένων και χαρτογραφημένων μονοπατιών, που θα συνδέει γειτονικές αρχαιολογικές ή πολιτιστικές θέσεις, θα αναπτύξει και τον περιπατητικό τουρισμό.
514
Θέματα βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης του Δήμου Νάξου
Βιβλιογραφία Βιβλία ΔΕΛΗΘΕΟΤ, Β. (2007), Θεσμικό Πλαίσιο Περιφερειακής Ανάπτυξης και Οργάνωσης της Διοίκησης του Κράτους, Μέρος Α´, χ.ε., Αθήνα. Μελέτες ΠΛΑΚΑ, ΚΩΝ. (2006), Έρευνα για την αειφόρο ανάπτυξη στη Νάξο, ΔΙΚΣΤΟ ΑΕΙΥΟΡΩΝ ΝΗΩΝ ΑΙΓΑΙΟΤ. Παρουσιάσεις Θερινού χολείου Νάξου 2013 ΔΙΜΕΛΛΗ, Δ. (2013), Η έρευνα και η καινοτομία παράμετροι ανάπτυξης στον Ευρωπαϊκό και τον Ελλαδικό νησιωτικό χώρο, Νάξος (Παρουσίαση). ΚΟΡΡΕ, Γ. (2013), Επιχειρηματικότητα και Τοπική Ανάπτυξη: Μαθήματα και Προοπτικές, Νάξος (Παρουσίαση). Διαδίκτυο Ευρωπαϊκή Ένωση, «Αειφόρος Ανάπτυξη», http://europa.eu/legislation_summaries/ environment/sustainable_development/index_el.htm, Access 09.02.2015. Πανεπιστήμιο Αιγαίου, «Νησιωτικοί δείκτες: εργαλεία και αποτελέσματα», http://www.aegean.gr/lid/internet/elliniki_ekdosi/Dimosieuseis/EurislesStudy/ Eurisles_3-3_1.htm, Access 09.02.2015. Τπουργείο Ναυτιλίας Αιγαίου, «Ευρωπαϊκή Ένωση: Εδαφική υνοχή και Νησιωτικότητα», 01.07.2008, http://www.yen.gr/wide/yen.chtm?prnbr=32911, Access 09.02.2015. International Institution of Sustainable Development, «What is Sustainable Development? Environmental, economic and social well-being for today and tomorrow», 2013, http://www.iisd.org/sd/, Access 09.02.2015. Sustainable Development Commission, «What is sustainable development», http://www.sd-commission.org.uk/pages/what-is-sustainable-development.html , Access 09.02.2015.
515
Ο Γιώργος Δ. Ζευγώλης (1911-2007)
Η δημιουργία του δομημένου περιβάλλοντος στις Κυκλάδες ως απόρροια ενδογενών και μη αναπτυξιακών δυνάμεων ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ Β. ΜΑΡΜΑΡΑΣ τ. Καθηγητής Πολεοδομίας Πολυτεχνείου Κρήτης Περίληψη Ο σκοπός αυτού του κειμένου είναι διπλός. Αφενός, να αναγνωστεί το πολεοδομικό περιβάλλον των Κυκλάδων ως αποτέλεσμα της σύνθετης διαδικασίας, στην οποία πρωτεύοντα ρόλο έπαιξαν οι απομονωμένες νησιωτικές κοινωνίες υπό την επιρροή του δικού τους ισχυρού πολιτιστικού παρελθόντος, ενώ ταυτόχρονα υποχρεώνονταν να δεχθούν εξωγενείς επιδράσεις από την παρουσία μιας διαφορετικής κάθε φορά κυρίαρχης δύναμης. Αφετέρου, να αναζητηθούν οι κανόνες του τοπικού εθιμικού δικαίου που διείπαν την ιδιοκτησία επί των ακινήτων και ρύθμιζαν θέματα χρήσεων γης. ε δεύτερο επίπεδο, το κείμενο αποσκοπεί στην ανάγνωση αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών στοιχείων του κυκλαδικού δομημένου περιβάλλοντος, αναζητώντας εκείνους τους εθιμικούς κανόνες που διαμόρφωσαν τον κτισμένο και τον δημόσιο χώρο. Οπωσδήποτε, αύτη η προσέγγιση δεν φιλοδοξεί να ερμηνεύσει στο σύνολό του το σύνθετο φαινόμενο των όρων διαμόρφωσης των παραδοσιακών κυκλαδικών οικισμών, αλλά να αποκαλύψει, μέσα από μια τομή που πραγματοποιεί, κάποια πτυχή του φαινομένου και, κατ’ αυτό τον τρόπο, να συμβάλει στην προσπάθεια της συστηματικής ανάλυσης του. Λέξεις κλειδιά: κυκλαδικοί οικισμοί, εθιμικό δίκαιο, δομημένο περιβάλλον, ενετοκρατία, οθωμανική κυριαρχία, αυτόνομες κοινότητες.
Abstract The purpose of this paper is two fold: on the on hand, to review the urban environment of Cyclades, as a complex procedure regarding outer island societies under their own cultural environment, as well as any exogenous factors, and on the other hand, to look for rules of custom local laws, regarding property ownership rights. Moreover, this paper aims to examine architectural and urban elements of
517
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
Cycladic urban environment, looking local laws which form urban common space. Even though this paper is not an exclusive analysis of all the related factors regarding Cycladic traditional settlements, however it attempts to provide a path for further systemic analysis. Key words: cycladic settlements, custom law, urban environment, ottoman occupation, independent communities.
Εισαγωγή Ο περίγυρος της Μεσογείου αποτελούσε ανέκαθεν το χωνευτήρι πολιτισμών προερχόμενων από την Ασία, την Αφρική και την Ευρώπη. Από τις απαρχές της ανθρώπινης παρουσίας και στη διαδρομή των αιώνων είχαν εγκατασταθεί εδώ διάφορες εθνοτικές ομάδες, ανταλλάσσοντας εμπειρίες και αντιλήψεις, αλλά και δημιουργώντας τις δικές τους πολιτισμικές παρακαταθήκες. ύμφωνα με τον γάλλο ιστορικογεωγράφο Fernand Braudel (1979, σελ. 11): «*...+ Όλα τα μεσογειακά κράτη έχουν τα αρχειοφυλάκιά τους γεμάτα τεκμήρια που γλίτωσαν τις πυρκαγιές, τις πολιορκίες και τις μύριες άλλες καταστροφές που γνώρισε ο μεσογειακός κόσμος *...+». Ένα τέτοιο πολιτισμικό μεσογειακό «αρχειοφυλάκιο» αποτελεί το αρχιπέλαγος του Αιγαίου και ακόμη ειδικότερα το νησιωτικό σύμπλεγμα των Κυκλάδων, που βρίσκεται στο γεωγραφικό κέντρο του πρώτου (εικ. 1). Πρόκειται για ένα σύνολο τριάντα νησιών περίπου και πολύ περισσότερων βραχονησίδων, συνολικής έκτασης 2.571,69 τετραγωνικών χιλιομέτρων, διάσπαρτων μεταξύ της ελληνικής και της μικρασιατικής ηπειρωτικής ενδοχώρας στη βορειοανατολική άκρη της Μεσογείου. Ειδικότερα, η συγκρότηση του αστικού χώρου αυτών των νησιών αποτελεί, λόγω της ιδιάζουσας ιστορικής διαδρομής του συγκεκριμένου γεωγραφικού χώρου, ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα δημιουργικής πολιτισμικής μείξης ενδογενών και εξωγενών παραγόντων. τη διαδικασία αυτή σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε η ανάγκη για αμυντική θωράκισή τους και η δημιουργία του τοπικού «εθιμικού δικαίου». Με τον όρο «εθιμικό δίκαιο» νοείται το σύνολο των κανόνων δικαίου και συνηθειών που έχουν διασωθεί από την αρχαιότητα έως σχετικά πρόσφατα και καθορίζουν τις σχέσεις μεταξύ των μελών μιας κοινωνικής ομάδας. Σο γεγονός ότι υπήρχαν κοινοί εθιμικοί κανόνες στα νησιά των Κυκλάδων μας επιτρέπει να χρησιμοποιούμε, ίσως καταχρηστικά ― μια κάτι τέτοιο δεν υπήρχε συγκροτημένο σε ένα νομικό κείμενο ―, τον όρο «εθιμικό δίκαιο των Κυκλάδων». Ανατρέχοντας κανείς σε βασικά νομικά κείμενα, διαπιστώνει ότι η εισαγωγή των κανόνων του εθιμικού δικαίου σε μια κοινωνία παρακολουθεί τις ανά-
518
Η δημιουργία του δομημένου περιβάλλοντος στις Κυκλάδες
Εικόνα 1: Δορυφορική άποψη των Κυκλάδων (Google Earth)
γκες που αναφύονται μεταξύ των μελών της. Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο Ανδρέας Σούσης, το εθιμικό δίκαιο δημιουργείται (Σούσης, 1978, σελ. 3-4): «*...+ εκ των κάτω δια της υπό του λαού εκούσιας, ελευθέρας ασκήσεως κανόνων εν συνειδήσει ασκήσεως δικαίου *...+». Με την εισαγωγή των οποιωνδήποτε κανόνων εθιμικού δικαίου διαμορφώνεται ένα νέο πλαίσιο λειτουργίας της συγκεκριμένης κοινωνίας, που με τη σειρά του συμβάλλει στην «παραγωγή» σχέσεων και δραστηριοτήτων, που, εκτός από τις ανάγκες, τις διέπουν και, σε κάποιο βαθμό, τις επηρεάζουν οι σταθερής υφής ισχύοντες κανόνες δικαίου. Με αυτές τις γενικές σκέψεις ως εισαγωγή, ο εντοπισμός του ερευνητικού μας ενδιαφέροντος στη σχέση του παραδοσιακού δομημένου περιβάλλοντος στον κυκλαδικό χώρο, που τόσο έχει εξαρθεί για την αρχιτεκτονική και πολεοδομική αξία του, με τους κανόνες εθιμικού δικαίου, που ίσχυαν κατά την εποχή κατά την οποία αυτό δημιουργήθηκε, εύλογα θέτει προς διερεύνηση το ζήτημα: σε ποιο βαθμό και με ποιο τρόπο οι ενδογενείς κανόνες εθιμικού δικαίου συνέβαλαν στην πραγματοποίηση της πολεοδομικής οργάνωσης των κυκλαδικών οικισμών, στην πλαστική κατασκευή των κτηριακών μορφών τους και, γενικότερα, στην ανθρώπινη κλίμακα με την οποία είναι διαρθρωμένοι και σε τι επηρεάστηκαν από εξωγενείς παράγοντες;
Σο ιστορικό πλαίσιο της εξεταζόμενης περιόδου Ο ιστορικός ορίζοντας, που καλύπτει την περίοδο σχηματισμού των λεγόμενων παραδοσιακών πυρήνων των κυκλαδικών οικισμών, ξεκινά από τα χρόνια της μεσοβυζαντινής περιόδου και φθάνει ως τα μέσα του 19ου αιώνα. υγκεκριμένα, μετά τον 7ο μ.Φ. αιώνα, όταν τα νησιά βρίσκονταν στο έλεος των αραβικών πειρατικών επιδρομών και ιδίως μετά την άλωση της Κωνσταντι-
519
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
νούπολης από τους ταυροφόρους το 1204 αρχίζει μια καινούρια «περιπέτεια» για τα νησιά που θα παραμείνουν για μεγάλο χρονικό διάστημα μακριά από τον εθνικό κορμό της χώρας. Μόλις το 1827 οι Κυκλάδες θα αποτελέσουν και πάλι οργανικό στοιχείο του νέου ελληνικού Κράτους. τη διαδρομή αυτή των έντεκα και πλέον αιώνων, οι Κυκλάδες θα καταληφθούν αρχικά από τους Άραβες, οπότε και θα ερημωθούν οι οικισμοί τους, τους Ενετούς το 1207 ― κατά νεότερες έρευνες το 2011 ―, οπότε και θα ιδρυθεί το Δουκάτο του Αρχιπελάγους ή Δουκάτο της Νάξου υπό τον Μάρκο ανούδο Α´. Ήταν τότε μια περίοδος που τα απομονωμένα αυτά νησιά βρίσκονταν στο έλεος των διαφόρων επιδρομέων και είχαν οδηγηθεί σε σταδιακή εγκατάλειψη και ερήμωση (Pappas, 1957, σελ. 18· Slot, 1982, σελ. 67-69). Ο ανούδο και οι διάδοχοί του οργάνωσαν καστρικές οχυρώσεις στους κυριότερους οικισμούς και πιο νευραλγικές τοποθεσίες των νησιών και εγκατέστησαν εκεί τις φρουρές τους, ισχυροποιώντας, έτσι, την κυριαρχία τους και προσφέροντας ένα είδος προστασίας στους κατοίκους (εικ. 2 και 3) (Slot, 1982, σελ. 16-7).
Εικόνα 2: Ο πύργος Κρίσπη-Γλέζου στη μεσαιωνική πόλη της Φώρας Νάξου (http://thisisnaxos.gr/page.aspx?itemID=SPG257 assessed 7-8-2012)
520
Η δημιουργία του δομημένου περιβάλλοντος
Εικόνα 3: Ο πύργος Μπαρότση-Γρατσία στο Φαλκί Νάξου (φωτ. Ιούλιος 2012) Σην Ενετοκρατία στις Κυκλάδες διαδέχθηκε η Υραγκοκρατία, ενώ το 1537 τα νησιά καταλήφθηκαν από τον Φαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, τον ναύαρχο του οθωμανικού στόλου (Δρακάκης, 1948, σελ. 10-11+. Μόνο το νησί της Σήνου παρέμεινε υπό τον έλεγχο των Ενετών έως το 1715, χρονολογία στην οποία περιήλθε και αυτό σε οθωμανική κυριαρχία (Κούκκου, 1980, σελ. 114· Υώσκολος, 2012, σελ. 27]. ε αντίθεση με τους δυτικούς κατακτητές, οι Οθωμανοί δεν θα εγκατασταθούν στα νησιά, εκτός από ένα μικρό αριθμό οικογενειών που διέμεινε στη Νάξο και την Άνδρο για διοικητικούς κυρίως λόγους(Κατσουρός, 1971, σελ. 152158· Κούκκου, 1980, σελ. 55+. Έτσι, παρά το γεγονός ότι οι Κυκλάδες βρέθηκαν επί τριακόσια περίπου χρόνια υπό οθωμανική κυριαρχία, ίσχυε στα νησιά ένα καθεστώς αυτονομίας (Κούκκου, 1980, σελ. 55-56), που βέβαια τελούσε υπό τον έλεγχο του εκάστοτε ουλτάνου της Τψηλής Πύλης που έδρευε στην Κωνσταντινούπολη. Ο έλεγχος αυτός λάμβανε χώρα μέσα από την έκδοση διοικητικών πράξεων, των γνωστών ως ακτιναμέ (ahd-name) (Κούκκου, 1980, σελ. 17). Αξίζει να σημειωθεί εδώ, ότι ορισμένοι από τους ακτιναμέ απαγόρευαν ρητά την εμπλοκή των εκπροσώπων της οθωμανικής διοίκησης ― όπως του λιμενάρχη (emin), του δικαστή (kadi) και του διοικητή της περιφέρειας (sançak-bey) ― στις εσωτερικές υποθέσεις των νησιωτικών κοινοτήτων (Κούκκου, 1980, σελ. 19-20). Είναι ακόμη ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι η νήσος ύρος, αν και είχε καταληφθεί από τους Οθωμανούς, βρισκόταν ταυτόχρονα υπό καθεστώς προστασίας από τη γαλλική κυβέρνηση λόγω της πολυάριθμης κοινότητας Ρωμαιοκαθολικών που κατοικούσε στο νησί (Δρακάκης, 1967, σελ. 240-242). Πράγματι, ο πληθυσμός της ύρου αριθμούσε κατά τους 16ο και 17ο αιώνες, κατά μέσο 521
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
όρο, δύο με τρεις χιλιάδες καθολικούς χριστιανούς και εκατόν πενήντα με διακόσιους μόνον ορθόδοξους (Βαρθαλίτης, 1993, σελ. 12]· το 1821, όταν ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση, ο πληθυσμός του οικισμού της Άνω ύρου έφθανε τους τέσσερεις· από αυτούς οι διακόσιοι ήταν ορθόδοξοι χριστιανοί και οι υπόλοιποι καθολικοί (Σούντα-Υρεγάδη, 1990, σελ. 261). Από τα παραπάνω στοιχεία, γίνεται φανερό ότι η ιστορική πορεία των Κυκλάδων στη μακρόχρονη διαδρομή της ενετικής, φραγκικής και οθωμανικής κυριαρχίας θα δεχθεί την ισχυρή παρουσία εξωτερικών παραγόντων διαφορετικής προέλευσης, που ήταν φυσικό να προκαλέσουν σταδιακά επιδράσεις και ως ένα βαθμό αλλοιώσεις και εμπλουτισμούς στις τοπικές πολιτισμικές δομές. Οι επιδράσεις αυτές είχαν, εκτός των άλλων, επιπτώσεις και στη διαμόρφωση του δομημένου περιβάλλοντος των οικισμών. Η πραγματική ανάγκη που ένιωθαν οι κάτοικοι των Κυκλάδων για προστασία από κάθε επίδοξο επιδρομέα στο παρελθόν από το ένα μέρος, και από το άλλο η διοικητική αυτονομία που αναπτύχθηκε επί μακρό χρόνο σε αυτά, αποτελούν το ισχυρό ερμηνευτικό πλαίσιο που δύναται, σε μεγάλο βαθμό, να εξηγήσει τον τρόπο σχηματισμού των οικισμών τους (Pappas, 1957, σελ. 18· Radford - Clark, 1974, σελ. 64-69· Slot, 1982, σελ. 67-69). Σο θεσμικό εργαλείο που χρησιμοποίησαν οι τοπικές κοινωνίες προς αυτήν την κατεύθυνση ήταν ο σχηματισμός εκείνου του εθιμικού δικαίου που αφορούσε κυρίως τη διαχείριση των ζητημάτων της αστικής γης.
Οι γενικές αρχές οργάνωσης των κυκλαδικών οικισμών Οι γενικότερες ανάγκες που εξυπηρετούσε η διάρθρωση του δομημένου περιβάλλοντος στις Κυκλάδες οδήγησαν από το ένα μέρος στη λαβυρινθώδη διάρθρωση του οδικού δικτύου (εικ. 4) και από το άλλο, σε στοιχεία που ενυπάρχουν στον δημόσιο χώρο του και μπορούν να εξηγηθούν κυρίως μέσα από το ευρύτερο περιβάλλον επιρροών που δέχθηκε λόγω της ένταξής του στη Μεσόγειο. Μπορούμε να ισχυριστούμε, ότι τρία ήταν τα μέσα που χρησιμοποιούνταν προς τον σκοπό αυτό, με αποτέλεσμα ένας κυκλαδικός οικισμός να μετασχηματίζεται ταυτόχρονα σε απόρθητο οχυρό. Αυτοί ήταν: - η δημιουργία ενός εξωτερικού αμυντικού δακτυλίου που περιέβαλε ολόκληρο τον οικισμό, σχηματιζόμενο από την παράθεση κτηρίων το ένα δίπλα στο άλλο, με μικρά ανοίγματα προς τον εξωτερικό χώρο που λειτουργούσαν και ως πολεμίστρες, - το συμπαγές του εσωτερικού αστικού χώρου που αύξανε την αμυντική απόδοση και συγχρόνως περιόριζε το μήκος του εξωτερικού τείχους και τέλος - το λαβυρινθώδες οδικό δίκτυο που συνεπαγόταν εμπειρία και εξοικείωση σε κάποιον πους θα τολμούσε να κινηθεί επιθετικά στο εσωτερικό του οικι-
522
Η δημιουργία του δομημένου περιβάλλοντος
σμού χωρίς να του συμβούν ανεπιθύμητοι εγκλωβισμοί στα αδιέξοδα στενά δρομάκια.
Εικόνα 4: Αεροφωτογραφία του Εμπορειού Θήρας, όπου αναδεικνύεται ο πυκνός και δαιδαλώδης χαρακτήρας του (Google Earth)
το επίπεδο οργάνωσης του δημόσιου χώρου, εμφανίζονταν επιπλέον ορισμένα δομικά στοιχεία που θα μπορούσαν να εξηγηθούν ως απόρροια επιδράσεων από ανάλογα πολιτισμικά περιβάλλοντα της περιοχής της Μεσογείου. Μεταξύ αυτών διακρίνουμε: τις διαστάσεις του οδικού δικτύου, που παραπέμπουν στον τρόπο της πεζής μετακίνησης σε αυτούς, αλλά και στα μέσα μεταφοράς, που δεν ήταν άλλα από τα φορτωμένα υποζύγια (εικ. 5), τις λοξές αποτμήσεις, που υπάρχουν συχνά στις γωνίες των δρόμων για να αποφεύγεται, προφανώς, η τυχαία σύγκρουση με αυτές και η αθέλητη πρόκληση ζημιών σε αυτούς (εικ. 6), τις διαμορφώσεις ανοικτής υδρορροής στο κέντρο των δρόμων για την ελεύθερη αποχέτευση των νερών της βροχής (εικ. 7), τις τοξωτές αντηρίδες μεταξύ απέναντι κτηρίων, που κατασκευάζονταν προφανώς για αντισεισμικούς λόγους (εικ. 8), και τέλος, την ειδική διαμόρφωση της στήριξης των τοξωτών γεφυρωτών κατασκευών (βόλτα) επάνω από τμήματα δρόμου (εικ. 9), που η ποικιλία τους παραπέμπει σε ανάλογες κατασκευές που συναντιόνται στους αραβικούς και δυτικούς οικισμούς της Μεσογείου και μεταξύ των άλλων προσφέρονται για αμυντική λειτουργία.
523
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
Εικόνα 5: Φώρα ερίφου. Σο πλάτος του δρόμου προσφέρεται για την ταυτόχρονη κίνηση φορτωμένου υποζυγίου με τον οδηγό του (φωτ. Ιούλιος 2000)
Εικόνα 6. Φώρα Νάξου. Απότμηση σε γωνία κτηρίου (φωτ. Ιούλιος 2012)
524
Η δημιουργία του δομημένου περιβάλλοντος
Εικόνα 7: Παροικία Πάρου. Πλακόστρωτος δρόμος με δυνατότητα απορροής ομβρίων στον άξονα του (φωτ. Αύγουστος 2008)
Εικόνα 8. Φώρα Νάξου. Σόξο αντιστήριξης απέναντι κτηρίων (φωτ. Ιούλιος 2012)
Εικόνα 9. Δύο Φωριά Σήνου. Γεφυρωτή κατασκευή δεσπόζει στο οδικό πέρασμα του μικρού οικισμού (φωτ. Αύγουστος 2010)
525
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
Εθιμικοί κανόνες δικαίου σε θέματα γης Παρά το γεγονός ότι οι Κυκλάδες θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως απομονωμένα και απομακρυσμένα τμήματα γης ― εάν κανείς αναλογιστεί τα μεταφορικά μέσα της εποχής σχηματισμού των οικισμών τους ―, ωστόσο παρουσίαζαν κανόνες εθιμικού δικαίου σε θέματα γης κοινούς σε ολόκληρο το νησιωτικό Αρχιπέλαγος. Σέτοιοι κανόνες ήταν: (α) οι ρυθμίσεις στην ιδιοκτησία επί της γης, (β) το δικαίωμα της δουλείας, (γ) ο θεσμός της οριζόντιας ιδιοκτησίας, (δ) οι ρυθμίσεις στις σχέσεις των ομόρων ιδιοκτησιών και (ε) οι επιτρεπόμενοι κτηριοδομικοί κανόνες (Μαρμαράς, 1995, σελ. 249· Marmaras, 2008, σελ. 511). Σο πλαίσιο αυτών των ρυθμίσεων θεωρήθηκε ότι είναι μια σύνθεση διατάξεων του προϋπάρχοντος Ρωμαιο-βυζαντινού Δικαίου και εκείνων των Ασσιζών της Ρωμανίας (Assises de Romanie), που αποτελούσαν τη βάση του Υραγκικού Κώδικα. Ο Υραγκικός Κώδικας εισήχθηκε στις Κυκλάδες από τους Δούκες των νησιών και βρίσκονταν σε ισχύ από τις αρχές του 14ου αιώνα (Δρακάκης, 1967, σελ. 122-124). Ειδικότερα, στην Σήνο ίσχυε ένα πολυπλοκότερο σύστημα απονομής της δικαιοσύνης, στο οποίο αναμειγνύονταν στοιχεία από το Ρωμαιο-Βυζαντινό, το φεουδαλικό των Ασσιζών της Ρωμανίας, το τοπικό εθιμικό και το ισχύον δίκαιο στη Βενετία (Υώσκολος, 2010, σελ. 102· Υώσκολος, 2012, σελ. 164). Ωστόσο, μια προσεκτική ανάγνωση των παραπάνω εθιμικών κανόνων στις Κυκλάδες μας επιτρέπει να διακρίνουμε ότι υπάρχουν και ομοιότητες με διατάξεις που προέρχονται από τον Ισλαμικό Νόμο, όπως αυτός διατυπώνεται στο Κοράνιο και σε άλλα ιερά μουσουλμανικά κείμενα (Hakim, 1986, σελ. 19-22· Hakim, 1989, σελ. 90). Ενδεχομένως, αυτός είναι ο λόγος που οι οικισμοί των Κυκλάδων, αν και διαθέτουν μια μοναδική αυθεντικότητα ― που ας σημειωθεί ότι ενώ τους ενοποιεί αισθητικά στα διάφορα νησιά, ταυτόχρονα τους διαφοροποιεί ουσιωδώς ακόμη και θεωρούμενους στο γεωγραφικό πλαίσιο των υπολοίπων νησιών του Αιγαίου πελάγους ―, παρουσιάζουν εμφανείς δομικές και μορφολογικές ομοιότητες (εικ. 10), τόσο με τους μεσαιωνικούς οικισμούς της βορειοδυτικής (ευρωπαϊκής), όσο και με αυτούς της νοτιοανατολικής (αραβικής) Μεσογείου (εικ. 11).
526
Η δημιουργία του δομημένου περιβάλλοντος
Εικόνα 10: Συπικός δρόμος στην Παροικία Πάρου (φωτ. Αύγουστος 2008)
Εικόνα 11: Συπικός δρόμος στη Sidi Bou Said της Συνησίας. Είναι μεγάλη η ομοιότητα με τον δρόμο της εικ. 10 (φωτ. Απρίλιος 1997)
Σο γεγονός αυτό οδηγεί στην υποστήριξη της θέσης ότι ο γεωγραφικός χώρος των Κυκλάδων λειτούργησε ως ένα είδος δημιουργικού φίλτρου, μέσα από το οποίο εισχώρησαν επιδράσεις ανά τους αιώνες προερχόμενες από διάφορες περιοχές της Μεσογείου, αφομοιώθηκαν από τους αυτόχθονες πληθυσμούς που οπωσδήποτε διέθεταν τη δική τους ισχυρή πολιτισμική παράδοση- και συ-
527
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
νέβαλαν με τη δική τους συνεισφορά στη διαμόρφωση ενός μοναδικού οικιστικού αποτελέσματος. Αλλά, ποια ήταν τα κυριότερα χαρακτηριστικά αυτών των κανόνων εθιμικού δικαίου; Αναφορικά με την ιδιοκτησία στη γη. ― την κρίσιμη περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας επί των Κυκλάδων, σε ό,τι αφορά τα «ιδιοκτησιακά θέματα» της αστικής και της αγροτικής γης, είχε επιτραπεί η εφαρμογή του αντίστοιχου ισχύοντος τοπικού εθιμικού κανόνα αντί των ρυθμίσεων που επέβαλε το Οθωμανικό Δίκαιο. Έτσι, παρά το γεγονός ότι στην περίπτωση του αστικού εδάφους αναγνωριζόταν σε μουσουλμάνους και μη ― εφ’ όσον αυτοί είχαν υποταχθεί και είχαν παραμείνει ή επανέλθει στις κατοικίες τους *Κούκκου, 1980: 51] ― ατομική ιδιοκτησία στις οικοδομές και στο έδαφος που κάλυπταν· το ίδιο καθεστώς ίσχυε και στην περίπτωση της αγροτικής γης ειδικά για τους κατοίκους των Κυκλάδων. Σο ενδιαφέρον εδώ βρίσκεται στο γεγονός, ότι σύμφωνα με το Οθωμανικό Δίκαιο η αγροτική γη άνηκε ιδιοκτησιακά στην Πύλη και ότι στον κατεχόμενο πληθυσμό αναγνωριζόταν μόνο το δικαίωμα της καλλιέργειας της. Κατ' αυτό τον τρόπο, οι κάτοικοι, ειδικά, των νησιών είχαν τη δυνατότητα της αγοράς εκτός του αστικού εδάφους και της πώλησης της αγροτικής γης, δηλαδή διέθεταν πλήρη αστικά δικαιώματα επ’ αυτής. Ο Δρακάκης (1967: 160), προσπαθώντας να ερμηνεύσει το παραπάνω γεγονός, απέδωσε την προνομιακή μεταχείριση των Κυκλαδιτών στο περιορισμένο και το «εν πολλοίς» άγονο της αγροτικής γης των νησιών τους· έτσι, μέσα από αυτή την εξαίρεση από τους κανόνες του Οθωμανικού Δικαίου, δινόταν ένα κίνητρο στους αγρότες για την καλλιέργεια με περισσότερο ζήλο της γης. Με αυτό τον τρόπο, αυξάνονταν έμμεσα και τα έσοδα της Πύλης μέσω της φορολογίας που επιβαλλόταν επί της αγροτικής παραγωγής. Εδώ, πρέπει να σημειωθεί ότι, όπως μας πληροφορεί ο Δημήτριος ιάτρας (1992: 69), οι εκάστοτε μη μουσουλμάνοι ιδιοκτήτες γαιών ― γαίες πού ονομάζονταν arz-i-haragiye ― έπρεπε να πληρώνουν διπλό έγγειο φόρο σε σχέση με αυτόν των μουσουλμάνων, γεγονός πού συνεπικουρεί, ως προς το δεύτερο σκέλος της, την άποψη του Δρακάκη για την εξαίρεση των Κυκλαδιτών από την απαγόρευση της ιδιοκτησίας επί της αγροτικής γης. Θα μπορούσε κανείς ευλόγα να εκλάβει ως αποτέλεσμα αυτού του δικαιώματος τον κατακερματισμό του αστικού και μη εδάφους στα νησιά αυτά σε πολύ μικρές ιδιοκτησίες, γεγονός που ευνόησε τη με μικρούς όγκους συγκρότηση του δομημένου περιβάλλοντος (εικ. 12).
528
Η δημιουργία του δομημένου περιβάλλοντος
Εικόνα 12: Σριπόταμος Σήνου. Ο κατακερματισμός του αστικού εδάφους και της αγροτικής γης είναι προφανής (φωτ. Αύγουστος 2012) Ένα ακόμη αποτέλεσμα της παραπάνω μεταχείρισης των Κυκλαδιτών από τον οθωμανό κατακτητή ήταν η επιβίωση και ενός άλλου αρχαίου εθίμου. υγκεκριμένα, αναγνωριζόταν το δικαίωμα της αυτοτελούς κυριότητας επί των δένδρων· κυριότητα, που ήταν ανεξάρτητη προς αυτήν επί του εδάφους. Ο εθιμικός αυτός κανόνας φαίνεται ότι είχε τις ρίζες του στην ελληνική αρχαιότητα. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στην Αττική εθεωρείτο ότι τα δένδρα της ελιάς ανήκαν εθιμικά στη θεά Αθηνά, ενώ το έδαφος όπου φύονταν μπορούσε να έχει ως ιδιοκτήτη (Ζέπος, 1931: 10) οποιοδήποτε φυσικό πρόσωπο. Η αναγνώριση της ιδιοκτησίας επί της δενδροφυτείας διατηρήθηκε στους ελληνιστικούς χρόνους και είχε αναγνωρισθεί επίσης και από το Γεωργικό Νόμο των Ισαύρων (ιάτρας, 1992: 109-10), ανεξάρτητα από το γεγονός ότι απαγορευόταν ρητά από το Βυζαντινο-ρωμαϊκό Δίκαιο, όπου ίσχυε το αξίωμα (ιάτρας, 1992: 109): «*<+ το δένδρον τη γη συνυπάγεται *<+». Η επιβίωση του εθίμου αυτού κανόνα στις Κυκλάδες θεωρείται ότι διευκολύνθηκε από την εφαρμογή εκεί των κανόνων των Ασσιζών της Ρωμανίας, που εισήγαγαν οι Υράγκοι. Καθώς το έθιμο είχε βαθύτατες ρίζες βρήκε και πάλι πρόσφορο έδαφος για να αναπτυχθεί (Δρακάκης, 1967: 161). Πρέπει εδώ να τονιστεί, ότι στις Κυκλάδες το δικαίωμα του ιδιοκτήτη δένδρων ήταν ενδεχομένως ισχυρότερο οπό εκείνο του κυρίου του εδάφους, όπου φύονταν. Με την έννοια, ότι ο τελευταίος όφειλε εμμέσως να προστατεύει τα δένδρα, αφήνοντας τον ιδιοκτήτη τους να τα φροντίζει χωρίς να εγείρει προσκόμματα (Δρακάκης, 1967: 162).
529
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
Αναφορικά με το δικαίωμα της δουλείας. ― Η αποδοχή της προϋπάρχουσας χρήσης κτισμένου χώρου ή καλλιεργημένης γης από κάποιο φυσικό πρόσωπο ήταν υποχρεωτική από ένα ενδιαφερόμενο να αξιοποίηση εκ των υστέρων τη δική του έκταση, γειτονική του αρχικού οικιστή ή καλλιεργητή της περιοχής. Ο κανόνας αυτός, γνωστός ως «δουλεία», αναγνωριζόταν στις Κυκλάδες ήδη από τη βυζαντινή περίοδο. Αποδίδεται στο περιορισμένο της έκτασης του νησιωτικού χώρου και στην ανάγκη να μην αναιρεί μια μετέπειτα χρήση τον τρόπο εκμετάλλευσης του χώρου στο παρελθόν. Η οθωμανική κυριαρχία αποδέχτηκε την ισχύ αυτού του εθίμου. Ειδικότερα, στον αγροτικό τομέα αναγνωριζόταν ότι εάν κάποιος έκανε χρήση μιας έκτασης για ξύλευση, ή ως μελισσότοπου ή και για βοσκή ποιμνίων, τα γνωστά ως «μαντροκαθίσματα», θα μπορούσε να συνεχίσει αυτή τη δραστηριότητα στην ίδια έκταση και μετά την πώλησή της σε άλλον ιδιοκτήτη, υπό τον όρο ότι θα έκανε σώφρονα χρήση του δικαιώματος (Δρακάκης, 1967: 175 και 177-180). Ανάλογα δικαιώματα δουλειών αναγνωρίζονταν επίσης για αστικές χρήσεις. Σα σημαντικότερα από αυτά ήταν η υποχρέωση να προστατεύεται από τον επόμενο οικιστή ο ηλιασμός ενός προϋπάρχοντος σπιτιού, το δικαίωμα να αποχετεύονται τα όμβρια ύδατα μέσω γειτονικής ιδιοκτησίας, το δικαίωμα της εναπόθεσης σκουπιδιών σε καθορισμένα σημεία του οικισμού και το δικαίωμα της διέλευσης από γειτονική ιδιοκτησία, στην περίπτωση που δεν υπήρχε άμεση προσπέλαση μιας ιδιοκτησίας σε δημόσιο δρόμο (Δρακάκης, 1967: 180-181). Ο κανόνας της δουλείας λειτουργώντας ως μηχανισμός σταδιακής επέκτασης του κτισμένου περιβάλλοντος, εξηγεί ως έναν βαθμό την ευρεία παρουσία αδιεξόδων δρομίσκων (cul de sac) στο οδικό δίκτυο των κυκλαδικών οικισμών και, κατ’ αυτή την έννοια, τη χρήση ημι-ιδιωτικών χώρων στο σύστημα των κοινοχρήστων επιφανειών τους (εικ. 13). Ως ημι-ιδιωτικοί αποκαλούνται εκείνοι οι κοινόχρηστοι χώροι που χρησιμοποιούνται σχεδόν αποκλειστικά από μια σταθερή ομάδα ιδιοκτησιών. Επίσης, δικαιολογεί την ύπαρξη, ως στοιχείων του δημόσιου χώρου, διαφόρων λειτουργικών χρήσεων που δημιουργήθηκαν με την πάροδο του χρόνου, όπως των πεζουλιών (εικ. 14), των γουρνών για πλύσιμο (εικ. 15) και των άλλων χρηστικών επιφανειών που συναντά κανείς περιπλανώμενος στους κυκλαδικούς δρομίσκους.
530
Η δημιουργία του δομημένου περιβάλλοντος
Εικόνα 13: Παροικία Πάρου. Αδιέξοδος δρόμος φραγμένος με ελαφριά δίφυλλη πόρτα λειτουργεί στην πράξη ως ημιιδιωτικός χώρος (φωτ. Αύγουστος 2008)
Εικόνα 14: Παροικία Πάρου. Δρόμος στη συνοικία Κάστρο με πεζούλες καθίσματος (φωτ. Αύγουστος 2008)
Εικόνα 15: Παροικία Πάρου. Γούρνα πλυσίματος ρούχων σε δημόσιο χώρο (φωτ. Αύγουστος 2009)
531
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
Αναφορικά με την οριζόντια ιδιοκτησία. ― Ίσως το πλέον σημαντικό δικαίωμα των κατοίκων των Κυκλάδων, εθιμικής προέλευσης, ήταν αυτό της «οριζόντιας ιδιοκτησίας». Η σπουδαιότητα του δεν οφείλεται μόνο στο γεγονός ότι το δικαίωμα αυτό έδωσε λύση στο στεγαστικό πρόβλημα του περιορισμένου μεγέθους των κυκλαδικών οικισμών, αλλά και στο ότι ως θεσμός συνεχίζει να ισχύει ακόμη και σήμερα, ίσως με λίγο διαφορετική νομική μορφή, συνιστώντας μάλιστα ένα από τα κύρια νομοθετήματα που διέπουν τις ιδιοκτησιακές σχέσεις τόσο στη χώρα μας, όσο και στο εξωτερικό (Μαρμαράς, 1991: 16-39). ύμφωνα με το δικαίωμα της οριζόντιας ιδιοκτησίας, ένα φυσικό πρόσωπο μπορούσε να είναι κύριο ενός μέρους μιας οικοδομής, δηλαδή ενός ορόφου ή τμήματος του. Κατ’ αυτή την έννοια, η οριζόντια ιδιοκτησία ερχόταν σε αντίθεση με τον προϋπάρχοντα θεμελιακό ιδιοκτησιακό κανόνα του Ρωμαϊκού Δικαίου, γνωστού ως sururficies solo cedit ήτοι «τα επικείμενα είκει τοις υποκειμένοις». Μορφές οριζόντιας ιδιοκτησίας μαρτυρούνται σε αρχαία δίκαια, όπως στο Εβραϊκό και ενδεχομένως στοιχεία του να υπάρχουν στο δίκαιο των Βαβυλωνίων (Ζέπος, 1931: 9-14). Κατά τη βυζαντινή περίοδο, αν και το δίκαιο βασιζόταν κατά κύριο λόγο στο Ρωμαϊκό, σε ορισμένες περιοχές της Αυτοκρατορίας ο θεσμός επέζησε στα τοπικά έθιμα και ίσχυε με τη μορφή του δημώδους δικαίου. Έτσι, στις Κυκλάδες ο ιδιοκτήτης του ισογείου ενός κτηρίου είχε το δικαίωμα να πωλεί τον «αέρα» του κτηρίου σε διαφορετικό φυσικό πρόσωπο. Γι’ αυτό τον λόγο, σε κάθε σχεδόν συμβολαιογραφική πράξη γραφόταν με σχολαστικότητα, εάν και κατά πόσο ένα ακίνητο πωλείτο με το δικαίωμα της ανέγερσης του επιπλέον ορόφου ή όχι (Δρακάκης, 1967: 168). Αποτέλεσμα αυτής της δυνατότητας ήταν να εμφανίζονται πολύ συχνά πωλήσεις κατωγιών ή ανωγίων οικοδομών κατά τον 17ο αιώνα και μετέπειτα (ειδικά για την περίπτωση της Μυκόνου, βλέπε: Πετρόπουλος, 1960: 11, 72, 73, 157 και 161). Έτσι, στις Κυκλάδες ο ιδιοκτήτης του ισογείου ενός κτηρίου είχε το δικαίωμα να πωλεί τον «αέρα» του κτηρίου του σε άλλο φυσικό πρόσωπο (εικ. 16 και 17).
532
Η δημιουργία του δομημένου περιβάλλοντος
Εικόνα 16: Διώροφη οικία στην Παροικία Πάρου με ανεξάρτητες δυνατότητες πρόσβασης σε κατώι και ανώι (φωτ. Αύγουστος 2007)
Εικόνα 17: Διώροφη οικία στα Δυο Φωριά Σήνου με ανεξάρτητες προσβάσεις σε κάθε όροφο (φωτ. Αύγουστος 2010)
ε ορισμένα νησιά, με οικισμούς κτισμένους σε απότομες εδαφικές κλίσεις και κατωφέρειες, υπήρχαν στην πράξη ορισμένες ιδιομορφίες ή ακόμη και περιορισμοί στην εφαρμογή του δικαιώματος της οριζόντιας ιδιοκτησίας. Έτσι στη ύρο, και συγκεκριμένα στον οικισμό της Άνω ύρου, η συνηθέστερη εφαρμογή του θεσμού της οριζόντιας ιδιοκτησίας ήταν η χρησιμοποίηση του δώματος μιας κατοικίας ως αυλής της υπερκείμενης, γεγονός που πετύχαινε την πληρέστερη αξιοποίηση του δομημένου περιβάλλοντος (Δρακάκης, 1967: 168). Αντίθετα στη Θήρα, όπου οι βασικοί οικισμοί των Υηρών και της Οίας ήταν κτισμένοι στην καλντέρα του ηφαιστείου, το δικαίωμα της οριζόντιας ιδιοκτησίας γνώριζε ορισμένους περιορισμούς· συγκεκριμένα, στα δώματα των υπόσκαφων σπιτιών ― δηλαδή αυτών πού είχαν δημιουργηθεί μέσα στον
533
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
ηφαιστειογενή βράχο του νησιού μετά από την εκσκαφή του ― απαγορευόταν η φύτευση αμπελιού ή αλλού δένδρου έτσι, ώστε να προστατεύεται η υγιεινή διαβίωση σε αυτά (Δανέζης, χχ: 198). Η εφαρμογή του κανόνα της οριζόντιας ιδιοκτησίας σε ένα οικοδόμημα ακολουθείτο επίσης από ένα αριθμό δεσμεύσεων και υποχρεώσεων για τους συνιδιοκτήτες του ακινήτου. Έτσι, ο ιδιοκτήτης του ισογείου ήταν υπεύθυνος για την καλή συντήρηση των θεμελίων και των «πρωτότοιχων», των θεμελίων του κτηρίου. Μεταξύ των άλλων περιορισμών που ίσχυαν για τον ιδιοκτήτη του ισογείου ήταν η απαγόρευση της διάνοιξης νέων θυρών και παραθύρων στους τοίχους του κτηρίου, καθώς ακόμη και η παραπέρα διεύρυνση υφιστάμενων ανοιγμάτων σε αυτούς. Μάλιστα, υπήρχε κανόνας στο εθιμικό δίκαιο της Νάξου, που καθόριζε τη σχέση των ανοιγμάτων στα ισόγεια και στους ορόφους της ίδιας οικοδομής· συγκεκριμένα, έπρεπε τα ανοίγματα των ισογείων να είναι στενότερα από αυτά των ορόφων κατά έξι παλάμες και από τις δύο κατακόρυφες πλευρές τους (Δέλλα-Ρόκκας, 1968: 454). Από το άλλο μέρος, ό ιδιοκτήτης του ορόφου, όπως αναφέρεται στην περίπτωση της ύρου, όφειλε να κάνει καλή χρήση της ιδιοκτησίας του, δηλαδή να μην προξενεί ζημιές σε αυτή και να μην προκαλεί ενοχλητικούς θορύβους στον ιδιοκτήτη του ισογείου (Δρακάκης, 1967: 167-168). Μπορούμε να ισχυριστούμε, ότι ο θεσμός αυτός συνέβαλε στην αποφυγή της επανάληψης ενός τυπικού ορόφου στο ίδιο κτήριο και, κατ’ επέκταση, στον σχηματισμό του δομημένου περιβάλλοντος με μεγαλύτερη ποικιλία στις προσόψεις (εικ. 18).
Εικόνα 18. Είναι εμφανής η ποικιλία των κτηριακών όψεων και όγκων στο τελικό αποτέλεσμα που προκύπτει στην Οία Θήρας (http://el.wikipedia.org assessed 7-8-2012)
534
Η δημιουργία του δομημένου περιβάλλοντος
Αυτό συνέβαινε, εφ’ όσον κάθε ιδιοκτήτης είχε το δικαίωμα της διαφορετικής λειτουργικής οργάνωσης του ορόφου του και, κατ’ επέκταση, στη διαφορετική διάρθρωση της κτηριακής όψης. Αποτέλεσμα δευτερογενές αυτής της δυνατότητας ήταν η συχνή παρουσία εξωτερικών πέτρινων κλιμακοστασίων στα κτήρια, ώστε να επιτρέπεται η ανεξάρτητη πρόσβαση στους ορόφους τους που ενδεχομένως είχαν διαφορετικό ιδιοκτήτη (εικ. 19).
Εικόνα 19. Φώρα Υολεγάνδρου. Οι πολλές πέτρινες σκάλες που οδηγούν στα ανώγια των κτηρίων υποδηλώνουν την ανάγκη για ανεξάρτητη ιδιοκτησία σε κάθε όροφό τους (http://www.greekhotel.com/cyclades/folegand/folegandros-town/town/02-gr.htm assessed 7-8-2012). Αναφορικά με τις όμορες ιδιοκτησίες. ― Αναφορικά με τις σχέσεις μεταξύ των όμορων ιδιοκτησιών, δύο είδη δικαιωμάτων και υποχρεώσεων πήγαζαν από το εθιμικό δίκαιο των κυκλαδικών νησιών. Σο πρώτο ήταν το «δικαίωμα προτίμησης», jus protimisseus, και το δεύτερο οι κανόνες που ρύθμιζαν τα «θέματα μεσοτοιχίας». ύμφωνα με το δικαίωμα προτίμησης, ο κύριος ενός ακινήτου όφειλε, πριν προβεί στην πώληση του, να ερωτήσει τους συγγενείς του ή τους γείτονές του, εάν ενδιαφέρονταν αυτοί να το αποκτήσουν, καταβάλλοντος το προκαθορισμένο τίμημα. ύμφωνα με τον π. Μάρκο Υώσκολο, στην Σήνο η αναγγελία αυτή γινόταν δημόσια τουλάχιστον τρεις φορές το επονομαζόμενο «κάντος», κατά προτίμηση τρεις συνεχόμενες Κυριακές (Υώσκολος, 2010: 90-91). Μόνο
535
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
έπειτα από την αρνητική τους απάντηση που έπρεπε να δοθεί μέσα σε ορισμένη χρονική προθεσμία, ο ιδιοκτήτης είχε το δικαίωμα να το πωλήσει σε οποιονδήποτε άλλον ενδιαφερόμενο στην παραπάνω τιμή. Ό κανόνας αυτός εφαρμοζόταν με αυστηρότητα. Έτσι, εάν δεν τηρείτο, μπορούσε να εγερθεί λόγος ακύρωσης της συγκεκριμένης πράξης αγοραπωλησίας (Δρακάκης, 1967: 125-126). Επιπροσθέτως, η σπουδαιότητά του φαίνεται και από το γεγονός ότι περιεχόταν σε όλες τις επιμέρους κωδικοποιημένες συλλογές εθιμικού δικαίου των διαφόρων νησιών των Κυκλάδων (Γκίνης, 1966: 148 και 169· Δέλλα-Ρόκκας, 1968: 426-481· Δανέζης, χχ: 193-199), καθώς επίσης και διότι αναφέρεται πάρα πολύ συχνά ως όρος σε έγγραφα της περιόδου της οθωμανικής κυριαρχίας (Γκίνης [1966], για τη ύρο [έτος 1786], σελ. 226· για τη Νάξο [1800 και 1833], σελ. 249 και 328· για την Πάρο *1717], σελ. 166· για τη Μύκονο [1663], σελ. 131· και για τη Μήλο [1833], σελ. 331). Ο Δρακάκης υποστηρίζει ότι το δικαίωμα προτίμησης προέρχεται από το αρχαίο Αιγυπτιακό Δίκαιο (Δρακάκης, 1967: 125). Επίσης, συναντιέται και κατά την ελληνιστική περίοδο (Δρακάκης, 1967: 218). το Βυζαντινό-Ρωμαϊκό Δίκαιο ομοίως προβλεπόταν ο θεσμός της προτίμησης μέσω ενός συστήματος νομικών διατάξεων (Αρμενόπουλος, 1971: 175-180). τις Κυκλάδες ήταν σε ισχύ συνεχώς έως το 1856, οπότε και καταργήθηκε από τη νεότερη νομοθεσία του ελληνικού Κράτους και, συγκεκριμένα, τον Νόμο «περί διακρίσεως κτημάτων» (Δρακάκης, 1967: 225). ύμφωνα με τον εθιμικό κανόνα του δικαιώματος αυτού, η γραμμή προτίμησης ακολουθούσε την ακόλουθη σειρά. Πρώτοι ερωτώντο οι συγγενείς του πωλητή, δεύτεροι οι συνιδιοκτήτες, εφ' όσον υπήρχαν στο ίδιο ακίνητο, τρίτοι οι όμοροι με αυτό και τελευταίοι οι οποιοιδήποτε άλλοι (Δρακάκης, 1967: 221)· ειδικά στη Νάξο, μεταξύ των γειτόνων αρχικά ερωτώντο οι συνιδιοκτήτες του κτηρίου, κατά δεύτερον, αυτοί πού είχαν προγενέστερο δικαίωμα χρήσης δουλείας, δηλαδή διέλευσης μέσα από το πωλούμενο ακίνητο, τρίτον, ο ιδιοκτήτης του ορόφου, εάν το πωλούμενο ήταν ισόγειο, στη συνέχεια ο ιδιοκτήτης του ισογείου, εάν επρόκειτο για όροφο, και τελευταία, οι κύριοι των όμορων ιδιοκτησιών (ΔέλλαΡόκκας, 1968: 447). την περίπτωση της Σήνου, αναφέρεται η ισχύς ενός παρεμφερούς θεσμού προς το δικαίωμα προτίμησης, αυτού του «φειδοκόμισου» (από το λατινικό fideicommissum). Ο τελευταίος απέβλεπε στη διατήρηση της αρτιότητας των μεγάλων φεουδαλικών εκτάσεων στο νησί και προέβλεπε ο κληροδότης να επιβάλει στον κληρονόμο τη μεταβίβαση του κληροδοτήματος σε συγκεκριμένο άτομο μετά τον θάνατό του (Υώσκολος, 2012: 171). Ο Δρακάκης επιχειρώντας να εξηγήσει την εκτεταμένη χρήση του δικαιώματος προτίμησης στις Κυκλάδες, αποδίδει αυτήν σε δύο λόγους. Πρώτον στο ότι η απώλεια γης εκείνα τα χρόνια εθεωρείτο ως πολύ δυσμενής εξέλιξη για μια οικογένεια, δεδομένου ότι η καλλιέργεια της ήταν ο πώρος για την επιβίωση της. Δεύτερον, ότι με την παρείσφρηση ξένου ατόμου μεταξύ της πατρογο-
536
Η δημιουργία του δομημένου περιβάλλοντος
νικής γης ή εστίας ήταν πολύ πιθανόν να αναφύουν μελλοντικά προβλήματα από τη γειτνίαση (Δρακάκης, 1967: 218-219). Ανάλογες απόψεις επί του θέματος υποστηρίζει και ο ιάτρας (1992: 83). Σέλος, σύμφωνα με τα έθιμα που ρύθμιζαν θέματα μεσοτοιχίας μεταξύ ομόρων ιδιοκτησιών, η κυριότερη διάταξη ήταν αυτή πού επέτρεπε σε κάποιον να χρησιμοποιήσει προϋπάρχοντα τοίχο επί της συνοριακής γραμμής δυο ιδιοκτησιών για να στηρίξει δική του οικοδομή (Δρακάκης, 1967: 194). Ο βασικός λόγος πού επέβαλε αυτόν τον κανόνα ήταν καθαρά επίτευξη οικονομίας σε χώρο και σε χρήμα. Κανόνας, που τακτοποιούσε συνοριακές σχέσεις στη Θήρα μπορεί επίσης να θεωρηθεί το γεγονός της απαγόρευσης της καλλιέργειας αμπελιού και δένδρων στα δώματα υπόσκαφων οικιών από τους κύριους των υπερκείμενων ιδιοκτησιών (Δανέζης, χχ: 198). Θα μπορούσε, επομένως, να υποστηριχθεί η άποψη, ότι το δικαίωμα προτίμησης λειτούργησε στην πράξη ως μια, κατά κάποιο τρόπο, ασφαλιστική δικλείδα για τη διαφύλαξη της συνεκτικότητας του κοινωνικού ιστού των νησιωτικών οικισμών, ως ένα είδος προστατευτικού μηχανισμού για την αποφυγή ανεπιθύμητων αναμείξεων στο εσωτερικό του κορμού των νησιωτικών κοινοτήτων. Σούτο, διότι έδινε την ευκαιρία σε περίπτωση πώλησης τμήματος κτηρίου ή και ολοκλήρου κτηρίου, αυτό να παραμείνει στην ίδια οικογένεια ή το πολύ πολύ να αποκτηθεί από γείτονα. Αυτή η διαδικασία έμμεσα συνέβαλε στο «δέσιμο» της νησιώτικης οικογένειας με την εστία του και στην ανάπτυξη αυξημένου ενδιαφέροντος από τους αρχικούς κατασκευαστές μιας οικοδομής για την επαρκή και προσεγμένη κατασκευή της (Μαρμαράς, 1995: 260). Αντίστοιχα, η εφαρμογή της μεσοτοιχίας στα όρια των γειτονικών ιδιοκτησιών συνέβαλε αποφασιστικά στην οικονομικότερη αντιμετώπιση της κατασκευής σε υλικούς και χωρικούς όρους Αναφορικά με τους οικοδομικούς και τους κτηριοδομικούς κανόνες. ― Ένα πλήθος δικαιωμάτων και υποχρεώσεων για τους κατοίκους των Κυκλάδων απέρρεε από τους «οικοδομικούς και κτηριοδομικούς κανονισμούς» που περιέχονταν στο εθιμικό τους δίκαιο. Αυτοί είχαν κυρίως τη μορφή περιορισμών και απαγορεύσεων, που όφειλαν οι κάτοικοι να τηρούν κατά τη διάρκεια της κατασκευής. Οι πιο σημαντικοί κανονισμοί αυτού του είδους ήταν οι παρακάτω αναλυόμενοι. Κατ’ αρχήν, ήταν επιτρεπτή η ανέγερση μιας οικοδομής σε ιδιόκτητο οικόπεδο. Σο νέο κτήριο, όμως, έπρεπε να σεβαστεί τα σύνορά του με τις γειτονικές ιδιοκτησίες και το πλάτος του δρόμου όπου βρισκόταν το υπό ανέγερση οικόπεδο (Δέλλα-Ρόκκας, 1968: 454· Δανέζης, χχ: 198). Ένας δεύτερος κανόνας αφορούσε την διαφύλαξη της θέας προς τη θάλασσα (εικ. 20) και το γειτονικό βουνό (εικ. 21), καθώς και τον ηλιασμό των προϋπαρχόντων κτηρίων από τις νεόδμητες οικοδομές. Μάλιστα, στις αρχειακές
537
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
πηγές διασώζεται ένα σχετικό περιστατικό, που συνέβη στη Νάξο και αποδίδει με ανάγλυφη παραστατικότητα τη δύναμη αυτού του κανόνα.
Εικόνα 20: Φώρα Ίου. Όλα τα σπίτια έχουν απρόσκοπτη θέα προς τη θάλασσα (http://www.travelcyclades.gr/islands/iosphotos.html assessed 7-8-2012)
Εικόνα 21: Απείρανθος Νάξου. Σα σπίτια έχουν ελεύθερη θέα προς τα γειτονικά βουνά (φωτ. Ιούλιος 2012) υγκεκριμένα, μια ομάδα από σαράντα οκτώ πρόκριτους και κατοίκους του νησιού με κοινό τους γράμμα στις 15 Οκτωβρίου 1826, υποστήριζε την ακόλουθη θέση (Γκίνης, 1966: 302): «*...+ Ουδείς, οικοδομών κτίριον, δύναται να βλάψη τους δημοσίους δρόμους, τους δημοσίους τόπους και τας δημοσίας θεωρίας. Ουδείς, οικοδομών μετα-
538
Η δημιουργία του δομημένου περιβάλλοντος
γενεστέρως, δύναται να υστέρηση από τον πλησίον του την θεωρίαν της θαλάσσης, πεδιάδος, βουνού και του ηλιακού φωτός *...+». Μια άλλη ομάδα αποτελούμενη από έξι κατοίκους της Νάξου, επικαλούμενη το δικαίωμα της ανέγερσης νέας οικοδομής, είχε προηγηθεί στις 18 Απριλίου 1826 με δικό της πρακτικό, όπου ανέφερε (Γκίνης, 1966: 303): «*...+ εις την πατρίδα μας επεκράτει μέχρι τούδε παλαιά και αρχαία συνήθεια, ότι όπου είναι δρόμος κοινός, να κτίζη όσον υψηλά θέλει ο καθείς, χωρίς να εμπορή τις να τον εμπόδιση και όχι, ότι τάχα εγίνοντο καταχρηστικώς, αλλ’ ότι είναι τοπική αρχαία συνήθεια, καθώς φαίνεται η χώρα μας όλη, ότι είναι κατά τον αυτόν τρόπον κτισμένη *...+». Σο θέμα έκλεισε με απόφαση του Γενικού Δημογεροντείου της Νάξου στις 28 Αυγούστου 1827 (Γκίνης, 1966: 307): «*<+ δι’ ου επικυρούται το από 15 Οκτ. 1826 πρακτικόν περί πολεοδομικών διατάξεων *<+», θέση, που στην ουσία επικροτούσε την πρώτη άποψη, δηλαδή αυτή των σαράντα οκτώ κατοίκων. Σρίτον, απαγορευόταν η διάνοιξη θύρας ή παραθύρου με θέα προς γειτονική ιδιοκτησία, χωρίς προηγουμένως σύμφωνη γνώμη του κυρίου της (ΔέλλαΡόκκας, 1968: 454). Σέταρτον, εάν κάποιο κτήριο ήταν επικίνδυνο για να καταρρεύσει, ο ιδιοκτήτης του έπρεπε για να διασφαλίσει τη δημόσια ασφάλεια να επιληφθεί της επισκευής του ή να το κατεδαφίσει ο ίδιος ή, εάν δεν ήθελε να το πράξει αυτό, να επιτρέψει στο «κοινόν» να επιληφθεί του θέματος (Δέλλα-Ρόκκας, 1968: 454· Δανέζης, χχ: 198). Επίσης προβλεπόταν, εάν το ισόγειο διώροφης οικοδομής είχε υποστεί επικίνδυνες βλάβες, ο ιδιοκτήτης του ορόφου να δύναται να υποχρεώσει τον ιδιοκτήτη του ισογείου να το επισκευάσει ή να το πωλήσει σε άλλον που θα το επισκεύαζε (Δέλλα-Ρόκκας, 1968: 454· Δανέζης, χχ: 198). Σέλος, στους εθιμικούς κανόνες της Θήρας αναγνωριζόταν το δικαίωμα του ιδιοκτήτη ανεμόμυλου να απαγορεύσει σε γειτονικές ιδιοκτησίες το κτίσιμο οικοδομών ή τη φύτευση δένδρων, που θα εμπόδιζαν την πνοή του ανέμου και, κατά συνέπεια, την απρόσκοπτη λειτουργία του ανεμόμυλου (Δανέζης, χχ: 198) (εικ. 22).
539
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
Εικόνα 22: Εμπορειό Θήρας. Ανεμόμυλοι σε απόσταση μεταξύ τους (http://el.wikipedia.org/wiki/:LofosGavrilou002.jpg assessed 7-8-2012)
υμπερασματικά, θα πρέπει να γίνει ιδιαίτερη αναφορά στη φροντίδα για την προστασία της απρόσκοπτης θέας ενός κτηρίου, που βέβαια ειδικά στην περίπτωση της θέας, θεωρίας όπως αποκαλείτο, προς τη θάλασσα θα πρέπει να ερμηνευτεί ως μια προσπάθεια οπτικής επαφής κάθε νοικοκυριού με το συνδετικό στοιχείο της κοινότητας με τον υπόλοιπο κόσμο, δηλαδή τη θάλασσα. Μέσω της οποίας πραγματοποιείτο κάθε εξέλιξη που αφορούσε τη σύνδεση των νησιωτών με τον «έξω κόσμο»: θετική και αρνητική. Ανάλογη παρατήρηση θα μπορούσε να διατυπωθεί και για τη θέα προς το βουνό, όπου συνήθως υπήρχαν οι φρυκτωρίες πληροφόρησης για την επικείμενη άφιξη κάποιου εχθρικού πλοίου. Ακόμη, ειδική αναφορά θα πρέπει να γίνει στην προσπάθεια για την προστασία της ιδιωτικότητας (privacy) του νοικοκυριού με στην απαγόρευση διάνοιξης ανοιγμάτων προς τις γειτονικές ιδιοκτησίες χωρίς προηγούμενη σύμφωνη γνώμη.
υμπεράσματα την ανάλυση που προηγήθηκε καταβλήθηκε προσπάθεια να προσεγγιστούν οι λόγοι που οδήγησαν στη γενική συγκρότηση των κυκλαδικών οικισμών και των επιμέρους στοιχείων τους. Έγινε νομίζουμε σαφές ότι οι ανάγκες αυτοάμυνας και οι εθιμικοί κανόνες που αναπτύχθηκαν με την πάροδο του χρόνου διαδραμάτισαν αποφασιστικό ρόλο στη διάρθρωση του δημόσιου χώ-
540
Η δημιουργία του δομημένου περιβάλλοντος
ρου και των ιδιωτικών κτισμάτων. Ειδικότερα, οι εθιμικοί κανόνες κάλυψαν ένα ευρύ φάσμα κτηματικών και κτηριοδομικών θεμάτων ενώ παράλληλα, έδωσαν έναν σημαντικό βαθμό ελευθερίας για αυτοσχεδιασμούς και πρωτοβουλίες στη διαμόρφωση του δομημένου χώρου. υμπερασματικά, μεταξύ του θεσμικού πλαισίου και του δομημένου περιβάλλοντος μπορούμε να ισχυριστούμε ότι δεν υπήρξε σχέση «αιτίου-αιτιατού», αλλά ότι το πρώτο λειτούργησε ως ένα γενικό επίπεδο αναφοράς που δημιούργησε τις προϋποθέσεις ώστε ο λαϊκός τεχνίτης των Κυκλάδων να συνθέσει τους κτηριακούς όγκους με σεβασμό στην ανθρώπινη κλίμακα και στις ανάγκες των κατοίκων. Οι δυνατότητες αυτές, έδωσαν την ευκαιρία να επινοηθούν, να υιοθετηθούν διάφορα αρχιτεκτονικά στοιχεία, που εντασσόμενα στο μικρο-πολεοδομικό περιβάλλον των κυκλαδικών οικισμών δημιούργησαν χώρο με πρωτοτυπία, έμπνευση και απλότητα. Με δεδομένο, λοιπόν, ότι η «ποιητική» του δομημένου περιβάλλοντος των νησιωτικών οικισμών δεν είναι δυνατόν να εξηγηθεί μονοδιάστατα και με μηχανιστικό τρόπο, άλλα μέσα από τη διερεύνηση πλήθους παραγόντων, θα πρέπει να σημειωθεί ότι η έμφαση που δόθηκε στους εθιμικούς κανόνες διαμόρφωσης του δομημένου περιβάλλοντος ως στοιχείου ενδογενούς αναπτυξιακής δυναμικής, στην πράξη αποκαλύπτει ένα ιδιαίτερα υψηλό πολιτισμικό επίπεδο, στο όποιο η ευαισθησία και η ευγένεια των ανθρώπων έπαιζε τον πρωτεύοντα ρόλο. Επιπλέον, η ίδια η διαμόρφωση του δομημένου περιβάλλοντος στις Κυκλάδες επιβεβαιώνει ότι αυτοί οι εθιμικοί κανόνες δεν παρέμειναν απλό γράμμα του νόμου, αλλά συνδυαζόμενοι με την επιτηδειότητα και το μεράκι των λαϊκών μαστόρων μετουσιώθηκαν σε έργο, που μόνο ως αποτέλεσμα υψηλού ήθους και έμπνευσης μπορεί να γίνει κατανοητό (εικ. 23).
Εικόνα 23: Οι περιστεριώνες της Σήνου, εκτός της χρηστικής τους αξίας, υπήρξαν πεδίο καλλιτεχνικής έκφρασης (http://www.tinosinfo.gr/tinosphotogallery/peristeriones/24.jpg assessed 7-8-2012)
541
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΦΩΡΟΣΑΞΙΑ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
Βιβλιογραφία ΑΡΜΕΝΟΠΟΤΛΟ, ΚΩΝ. (1971), Πρόχειρον Νόμων ή Εξάβιβλος, Δωδώνη, Αθήνα. ΒΑΡΘΑΛΙΣΗ, ΔΗΜ. Β. (1993), «Ο Καθολικισμός στη ύρο», Η Καθημερινή - Επτά Ημέρες (20 Ιουνίου), σελ. 12. BRAUDEL, FERNAND (1979), La Mediterranee et la monde mediterraneen a l’époque de Philippe II, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Σραπέζης, Αθήνα (β´ έκδοση ελληνικής μετάφρασης 1993). ΓΚΙΝΗ, Δ.. (1966), Περίγραμμα Ιστορίας του Μεταβυζαντινού Δικαίου, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα. ΔΑΝΕΖΗ, Μ.Α. (χ.χ.), «Eθιμικόν Δίκαιον της Θήρας κατά τον Δέκατον Όγδοον Αιώνα», ΜΙΦΑΗΛ Α. ΔΑΝΕΖΗ, Σαντορίνη 1939-1940, Γενική έκθεσις της γεωλογικής, ιστορικής, κοινωνικής, οικονομικής, τουριστικής και πολιτιστικής εν γένει εξελίξεως της νήσου, Αθήνα, σελ. 193-201. ΔΕΛΛΑ-ΡΟΚΚΑ - ΙΩΑΝΝΗ, Ν. (1968), «Σο Δίκαιον της Νάξου κατά τους χρόνους της Σουρκοκρατίας», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, τόμ. Ζ´, Αθήνα, τόμ. 426-481. ΔΡΑΚΑΚΗ, ΑΝ. Θ. (1948), Η Σύρος επί τουρκοκρατίας, Ερμούπολη.
― (1967), «Η ύρος επί Σουρκοκρατίας - Η Δικαιοσύνη και το Δίκαιον», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετώ, τόμ. Σ´, σελ. 63-492. ΖΕΠΟ, ΠΑΝ. Ι. (1931), Ιδιοκτησία κατ’ ορόφους, Γ. Υέξης & Τιός, Αθήνα. HAKIM, BESIM SELIM (1986), Arabic-islamic cities, Building and planning principles, Sydney & Henley: KPI, London - New York.
― (1989), «Islamic architecture and urbanism», λήμμα στην Encyclopedia of architecture, design, engineering & construction, J. Wiley & Sons, Νέα Τόρκη, τόμ. III, σελ. 86-103. ΚΑΣΟΤΡΟ, ΑΝΣ. Υ. (1971), «Οι Σούρκοι της Νάξου», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, τόμ. Θ´, σελ. 152-158. ΚΟΤΚΚΟΤ, ΕΛΕΝΗ Ε. (1980), Οι κοινοτικοί θεσμοί στις Κυκλάδες κατά την τουρκοκρατία, Αθήνα. ΜΑΡΜΑΡΑ, ΕΜΜ. Β. (1991), H Αστική Πολυκατοικία της Μεσοπολεμικής Αθήνας: Η αρχή της εντατικής εκμετάλλευσης του αστικού εδάφους, Πολιτιστικό Σεχνολογικό Ίδρυμα ΕΣΒΑ, Αθήνα.
― (1995), «Εθιμικό δίκαιο και δομημένο περιβάλλον στις Κυκλάδες», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, τόμ. ΙΒ´, σελ. 246-268.
― (2008), «Cycladic settlements of the Aegean Sea: A blending of local and foreign influences», Planning Perspectives 23 (Οκτώβριος), σελ. 503-520. PAPPAS, CONSTANTINE CHR. (1957), L’Urbanisme et l’ Architecture Populaire dans les Cyclades, Dunot, Paris.
542
Η δημιουργία του δομημένου περιβάλλοντος
ΠΕΣΡΟΠΟΤΛΟ, Γ.Α. (1960), Νοταριακαί Πράξεις Μυκόνου των ετών 1663-1779, Αθήνα. RADFORD, A. - CLARK, G. (1974), «Κυκλάδες: Μελέτη μιας ανώνυμης αρχιτεκτονικής», στο ΔΟΤΜΑΝΗ ΟΡΕΣΗ, Οικισμοί στην Ελλάδα, Αρχιτεκτονικά Θέματα, Αθήνα, σελ. 64-69. ΙΑΣΡΑ, Δ.Θ. (1992), Οι αγοραπωλησίες ακινήτων στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, Γνώση, Αθήνα. SLOT, B.J. (1982), Archipelagus Turbatus, Les Cyclades Entre Colonisation Latine et Occupatoon Ottomane, c. 1500-1718, Netherlands Historisch Archaelogisch Institute te Istanbul, Leiden Istanbul, σελ. I. ΣΟΤΝΣΑ-ΥΡΕΓΑΔΗ, ΑΡΕΣΗ (1990), «Η υπαγωγή της ύρου στο Κράτος της Θεσσαλονίκης (1916)«, Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, τόμ. ΙΓ´, σελ. 257-267. ΣΟΤΗ, Α.Φ. (21978), Γενικαί αρχαί του Αστικού Δικαίου, άκκουλας, Αθήνα, Ημίτομος Α´. ΥΩΚΟΛΟ, ΜΑΡΚΟ Π. (2010), Ο Ξανεμίτης, Δήμος Σήνου, Φώρα Σήνου. ΥΩΚΟΛΟ, ΜΑΡΚΟ Γ. Π. (2012), Η Οξωμεριά της Τήνου κατά τον Ύστερο Μεσαίωνα, Αδελφότης των Σηνίων εν Αθήναις, Αθήνα.
Πηγές από το διαδίκτυο Google Earth http://thisisnaxos.gr/page.aspx?itemID=SPG257 assessed 7-8-2012 http://el.wikipedia.org assessed 7-8-2012 http://www.greekhotel.com/cyclades/folegand/folegandros-town/town/02-gr.htm assessed 7-8-2012 http://www.travelcyclades.gr/islands/ios-photos.html assessed 7-8-2012. http://el.wikipedia.org/wiki/:LofosGavrilou002.jpg assessed 7-8-2012. http://www.tinosinfo.gr/tinosphotogallery/peristeriones/24.jpg assessed 7-8-2012
543
544
Ειρήνη Καστελλάνου-Παυλοπούλου: Τα πολλά πρόσωπα της τέχνης ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΠΑΥΛΑΤΟΥ Ποιήτρια
Η Ειρήνη Καστελλάνου-Παυλοπούλου (Ίρις) αν και γεννήθηκε στην Αθήνα έχει τις ρίζες της στη Νάξο και στη Μικρά Ασία. Ο πατέρας της Νικ. Μ. Καστελλάνος κατάγεται από το Γλυνάδο και η μητέρα της Μαριάννα Π. Καραγιάννη από μητέρα Κορωνιδιάτισσα και πατέρα από το Αϊβαλί της Μικράς Ασίας. Έχει δέσει τη ζωή της με τον Νικ. Γ. Παυλόπουλο και απέκτησαν μία θυγατέρα, τη Μαριάννα, που φοιτά στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο. Εκφράζεται με τη ζωγραφική και την ποίηση από τα νεανικά της χρόνια. Υοίτησε στη χολή Βακαλό, Εικαστικές Σέχνες, και εργάστηκε ως γραφίστρια σε διάφορα ξένα και ελληνικά περιοδικά. Εικονογράφησε βιβλία και περιοδικά, όπως το 26ο τεύχος των Ναξιακών και τα εμπλούτισε με ποιήματά της. Έχει πάρει μέρος σε τρεις ατομικές εκθέσεις ζωγραφικής στην Αθήνα και έχει στο ενεργητικό της ισάριθμες ατομικές εκθέσεις στη Νάξο, καθώς επίσης και πέντε ποιητικές συλλογές, εκ των οποίων τέσσερις είναι ακόμη ανέκδοτες. Σα τελευταία πέντε χρόνια εκφράζεται δημιουργικά στο καλλιτεχνικό εργαστήρι της Unesco, πάνω στην εξέλιξη του ανατολίτικου χορού σε συνδυασμό με άλλες μορφές τέχνης.
545
ΝΕΟΙ ΝΑΞΙΨΣΕ ΔΗΜΙΟΤΡΓΟΙ
Ζωγραφική Έχει πάρει μέρος σε τρεις ομαδικές εκθέσεις στην Αθήνα και το 2005 κάνει την πρώτη ατομική της έκθεση στο Οικομουσείο Κορώνου Νάξου, με τίτλο «Η επιστροφή». Σον Αύγουστο του 2007 εκθέτει έργα της και ποιήματα στο Δημαρχειακό Μέγαρο Φώρας Νάξου. Ονομάζει την έκθεση αυτή «Θηλέων Σεχνάσματα».
Εγκατάλειψη: κάρβουνo
Μετά από δύο χρόνια, τον Αύγουστο του 2009, επανέρχεται στο Οικομουσείο Κορώνου με μια καινούργια έκθεση ζωγραφικής και το καινούργιο της βιβλίο, τη συλλογή ποιημάτων Κι εγώ σ’ ονειρεύομαι. τα έργα της κυριαρχεί η φύση και οι άνθρωποι του νησιού. Από αρχαιολογικά μνημεία, ορυχεία ως και οι μπουγάδες δίνουν έμπνευση και ζωή στους πίνακές της. Σο φως και η σκιά ερωτοτροπούν αφήνοντας το αποτύπωμά τους. Λάδια σε καμβάδες, τέμπερες, κολλάζ σε ξύλα και καθρέφτες και το αγαπημένο της κάρβουνο είναι τα εργαλεία της Ειρήνης Καστελλάνου.
546
Ειρήνη Καστελλάνου-Παυλοπούλου
Πορτάρα: Λάδι σε καμβά
Πύργος: Λάδι σε καμβά
547
ΝΕΟΙ ΝΑΞΙΨΣΕ ΔΗΜΙΟΤΡΓΟΙ
Ορυχείο μύριδας: πάτουλα λάδι σε καμβά
Οι έντονες αντιθέσεις των χρωμάτων και το παιχνίδι του φωτός αναδεικνύει το συναίσθημα και τη μορφή. Παιδιά που παίζουν, ηλικιωμένοι στα καφενεία, ναυτικοί, εργάτες στα ορυχεία, εγκαταλελειμμένα κτίρια, λεπτομέρειες που δείχνουν τη φθορά του χρόνου, δοσμένα με αγάπη. Σέλος, αφηρημένες συνθέσεις που θυμίζουν τους ανέμους που ξέφυγαν από τον ασκό του Αιόλου ή δυσδιάκριτες μορφές σε σχήματα δυσνόητα αφήνουν τη φαντασία του θεατή να ελευθερωθεί και να ερμηνεύσει όπως εκείνος επιθυμεί αυτό που είναι μπροστά του. Ο Μανόλης έργης στο Ναξιακό Παρόν (τεύχος Οκτωβρίου 2009), αναφέρει για την απόδοση του γυμνού από τη ζωγράφο: «Υιγούρες από κάρβουνο, προβολή του γυμνού ανθρώπινου σώματος δοσμένες με τον σεβασμό και την ευπρέπεια που του αρμόζει, ως του μόνου στοιχείου που έχει να διαχειριστεί ο ίδιος άνθρωπος ελεύθερα, όπως αυτός επιθυμούσε (και αυτό το δικαίωμα τού το στέρησαν οι κάθε λογίς άθλιοι ευσεβιστές όλων των θρησκειών) και όπως είχαμε μάθει εμείς οι “κάπως παλαιοί” να το αγαπάμε κατά τρόπο καβαφικό:
548
Ειρήνη Καστελλάνου-Παυλοπούλου
Σο σώμα μου στις ηδονές θα δώσω στες απολαύσεις τις ονειρεμένες στες τολμηρότερες ερωτικές επιθυμίες στες λάγνες του αίματος μου ορμές χωρίς κανένα φόβο, γατί όταν θέλω και θάχω θέλησι, δυναμωμένος ως θάμαι με θεωρία και μελέτη στες κρίσιμες στιγμές θα ξαναβρίσκω το πνεύμα μου, σαν πριν, ασκητικό.» Η ζωγραφική με την ποίηση συναντιούνται τόσο στις εκθέσεις ζωγραφικής όσο και στις ποιητικές της συλλογές σε μια θαυμάσια σύζευξη. Όπως, πολύ εύστοχα, γράφει ο Νίκος Δέτσης στα Ναξιακά, η δεύτερη «αισθητοποιεί» και νοηματοδοτεί την πρώτη και η πρώτη φωτίζει και ερμηνεύει τη δεύτερη. Έχουμε, με λίγα λόγια, εικονογραφικό σχόλιο στην ποίηση και ποιητικό σχολιασμό στη ζωγραφική. Οι αναγνώστες των Ναξιακών έχουν γνωρίσει την ποιήτρια από τον τέφανο Εμμ. Χαρρά, στο τεύχος 9/47 (2003) (σελ. 62-74), όπου έρχονται σε επαφή με τις τρεις ανέκδοτες ποιητικές της συλλογές.
Η ισχύς του Ηφαίστου: Λάδι σε ξύλο και καμβά
549
ΝΕΟΙ ΝΑΞΙΨΣΕ ΔΗΜΙΟΤΡΓΟΙ
Ξεχωρίζει το έργο «Η ισχύς του Ηφαίστου», που δώρισε η ζωγράφος στο Πυροσβεστικό κλιμάκιο Νάξου. Σο έργο αποτυπώνει την απόγνωση και την αδυναμία του ανθρώπου να εμποδίσει μια φυσική καταστροφή, όσο και τη θλίψη για κάθε απώλεια.
Σάφος: Κάρβουνο Από το βιβλίο της Ειρήνης Καστελλάνου 18+1 Νυχτόφυλλα
Σο βιβλίο της 18+1 Νυχτόφυλλα (Κεραμεικός) είναι μια ευαίσθητη περιδιάβαση στο κοιμητήρι του Κεραμεικού, την άνοιξη, όπου η ομορφιά των αγαλμάτων και των επιτύμβιων στηλών καθώς και το «ειδυλλιακό» ανοιξιάτικο τοπίο εμπνέουν την εικοσάχρονη, τότε, Ειρήνη να ανοίξει «διάλογο» με τα επιτύμβια αγάλματα και τα ανάγλυφα των νέων που «ταξίδεψαν» εδώ και αιώνες. Η φύση που οργιάζει ανάμεσα στα ταφικά μνημεία δυναμώνει την αντίθεση της ζωής και του θανάτου. Σον διάλογο ανοίγει η ποιήτρια: Σον ιστό της γενιάς μου κατέβηκα αργά μη ξυπνήσω κανένα.
550
Ειρήνη Καστελλάνου-Παυλοπούλου
Ακολουθεί η επίκληση των νεκρών: Άνοιξη, άνοιξε τα χέρια και για μας. Άνοιξη, ανοιχτά πολύ να βολευτούμε. Ένα βρέφος στην αγκαλιά της μάνας του αφήνει τη τελευταία του πνοή και η ποιήτρια χαράζει ένα γλυκόπικρο ελεγείο: Νιοβλάσταρο, νιοφέγγαρο πού πας; ε ποια παλάμη θ’ ακουμπήσεις σαν ροβολάς, ορθόκορμο γκρεμό Ση μάνα, ανάσα χειμωνιάτικη αφήνεις. Νιοφέγγαρο, το γέλιο σου, αν ακουστεί στον Άδη ροδόνερο κρυστάλινο, φως θα γεμίσει και η σκιά θα λάμψει και οι νεκροί θα θυμηθούν οι λωτοφάγοι. Λίγο πιο κάτω ο νεαρός αθηναίος ιππέας, ο Δεξίλεως, που σκοτώθηκε στον Κορινθιακό Πόλεμο (394 π.Φ.) αφήνει τον κόσμο για το τρόπαιο του εχθρού που έχει στα πόδια του και την αιωνιότητα που κέρδισε στα Ηλύσια Πεδία της τέχνης (εκεί που τον τοποθέτησε ο Παλαμάς), και μάλιστα για πιο απλά και ανθρώπινα πράγματα που δεν πρόλαβε να χαρεί στη ζωή του: Η γενναιότητα μ’ απόμεινε τώρα που δεν κατέχω πια αγαπημένη συντροφιά και ομιλία. Νίκησα μα νικήθηκα και δω, σιμά μου, έστω πιο κάτω από με, σύντροφος τώρα πιο πιστός ο πληγωμένος μου εχθρός. Ποιος θα το πίστευε ποτέ του ηλιάτορα το φως για μένα θα χανόταν καθώς το πρόσφερα, στα 22 μου χρόνια θυσία, ζεστό και ελεύθερο σ’ εκείνη να το χαρεί σε άλλου αγκαλιά. Η ποιήτρια διαπιστώνει την αιώνια θνητή πραγματικότητα χωρίς ελπίδες και ψευδαισθήσεις:
551
ΝΕΟΙ ΝΑΞΙΨΣΕ ΔΗΜΙΟΤΡΓΟΙ
Η ζωή και ο θάνατος, απόλυτοι κύριοι, μένουν μέσα στο χάσμα του χρόνου. Κι η οσμή του χωμάτινου όγκου κι η υφή του μαρμάρου και το πράσινο πέπλο πιο πίσω κι όλα αυτά φυσικά σαν απόδειξη της εύθραυστης, πλαστής ύπαρξής μας. Και η Ειρήνη Καστελλάνου τελειώνει τον ανοιξιάτικο περίπατό της με τον ίδιο τρόπο που άρχισε αλλά με αντίθετη κατεύθυνση: το ιστορικό τούτο μνημόσυνο η βέβηλη ματιά μου μ’ εξόργισε και σκαρφάλωσα γρήγορα στον ιστό της γενιάς μου. Η δεύτερη εργασία της είναι πάλι μια καλλιτεχνική σύνθεση κολλάζ και στίχων που τιτλοφορείται «Κουρέλια». Κουρέλια από υφάσματα σε διάφορα χρώματα δημιουργούν συνθέσεις που διαβάζει η ψυχή του αναγνώστη και γεννά συναισθήματα, πότε ευχάριστα, πότε δυσάρεστα. Η ποιήτρια προτρέπει να ταξιδέψουμε μαζί σε αυτό τον παράξενο κόσμο των άχρηστων και παρατημένων κουρελιών, που όμως διηγούνται μια ιστορία: Κράτα το χέρι μου να φτάσουμε μαζί εκεί που δεν σκέφτηκες ποτέ να πας. ε μια χώρα παράξενη όλο χρώμα και κίνηση. Έλα! Ξαφνικά, ένα κόκκινο κουρέλι μπορεί να γίνει μπροστά στα μάτια μας ένα κόκκινο τριαντάφυλλο ή μια σταγόνα αίμα σε φόντο γαλάζιο:
552
Ειρήνη Καστελλάνου-Παυλοπούλου
Θα μπορούσα να είμαι ένα κόκκινο τριαντάφυλλο σε φόντο θαλασσί. Θα μπορούσα να είμαι μια σταγόνα αίμα σε γαλάζιο πουκάμισο. Θα μπορούσα να είμαι ένα κόκκινο τίποτα σε ένα τίποτα θαλασσί. Αυτό είμαι.
ε μια άλλη σύνθεση, ενός σκούρου κουρελιού και ενός μικρότερου ανοιχτόχρωμου, διαβάζουμε:
Θα δώσω ένα σχήμα σκούρο κι άνετο. Έτσι όπως δέχομαι εσένα και τη μέρα μου. Και πάνω θα ρίξω μια ευαισθησία, μια υποψία νιότης, ένα παιχνίδισμα και μια αγκαλιά μέσα στο φως του ήλιου. Να στο χαρίσω έτσι απλά να με θυμάσαι.
Σο τρίτο λεύκωμα της Ειρήνης είναι ένα εικαστικό και ποιητικό οδοιπορικό στο Άγιο Όρος μέσα από τα βιβλία. Σο ιερό αυτό ησυχαστήριο, καθώς είναι «ανδροκρατούμενο» και απαγορευμένο για τις γυναίκες, κάνει τη ματιά και τη γραφή της πικραμένη και «βέβηλη».
553
ΝΕΟΙ ΝΑΞΙΨΣΕ ΔΗΜΙΟΤΡΓΟΙ
Περιπλανήθηκα σε κόσμο άλλο σε χάρτινες αξίες ζωγραφιστούς ίσκιους που έμαθαν, λες, τις αμαρτίες μου. Γονατιστή προσμένω τώρα την καταδίκη μου. Οι ασκητικές, αυστηρές μορφές των αγίων και των μοναχών, όπως απεικονίζονται στις εικόνες, την ξενίζουν: Ανάμνηση της παιδικής μου αθωότητας κράτα με σφιχτά γιατί κρυώνω. Μετά ο πλούτος κάποιων ιεραρχών καθώς και η διακόσμηση μορφών και κτιρίων γεμίζουν αποστροφή την ποιήτρια και την απομακρύνουν από τα μεγάλα μυστήρια και τα βαθιά νοήματα: ε ολόχρυσο φόντο είδα κοκκαλιασμένα κορμάκια και θάνατο. ε ολόχρυσο φόντο είδα καταστροφή και πόλεμο έναν πλημμυρισμένο σε αίμα Φριστό να μου γυρνά την πλάτη να χάνεται. Ο τέφανος Εμμ. Χαρράς, ο «καλός της άγγελος» όπως τον αποκαλεί η Ειρήνη, την ενθαρρύνει να παρουσιάσει τα ποιήματά της στα Ναξιακά. Αυτά που προαναφέραμε και μια ερωτική συλλογή με τίτλο Στον έρωτά μου, ανέκδοτη και αυτή, βλέπουν φως στα Ναξιακά το 2003 (τεύχ. 9). Όπως γράφει ο τ. Χαρράς τα ποιήματα τα χαρακτηρίζει μια γνήσια ποιητική διάθεση, ειλικρίνεια αισθημάτων, πλούτος εικόνων και κυρίως ένας λυρισμός πηγαίος και εκρηκτικός, που ανακλά σαπφικούς αντίλαλους και απηχήσεις 8 ερωτικές από το θαυμάσιο «Άσμα Ασμάτων»: Δες με Γυναίκα γίνομαι για σε παίζω με το σκοτάδι ανοίγω μέσα στις σκιές ψάχνω τον άντρα πάλι.
554
Ειρήνη Καστελλάνου-Παυλοπούλου
Παίζω σου με τ’ αρώματα της έντασης, της φύσης να με ποθείς, να με γευτείς για μένανε να λιώνεις. Ζωής το θαύμα γίνομαι για να σε κλέψω πάλι. ε παίζω με τα χρώματα το κόκκινο του πάθους ρίχνω στα χείλη, στο κορμί πηγή που σε προσμένει. Με τη βοήθεια του τ. Εμμ. Χαρρά γεννιέται το βιβλίο ... κι εγώ σ’ ονειρεύομαι..., εκδόσεις Graphopress Ε.Π.Ε., του αγαπητού Μιχάλη Υακίνου, το 2007. Είναι μια ποιητική συλλογή που περιλαμβάνει 26 ποιήματα. Σο κάθε ένα συνοδεύεται από ένα ασπρόμαυρο ζωγραφικό σχέδιο, έργο της ίδιας της ποιήτριας. Γυναικείες και ανδρικές μορφές αποδίδουν το συναίσθημα που ζει στους στίχους. Σα περισσότερα ερωτικά ποιήματα της συλλογής δεν αφήνουν τη γλυκιά, τρυφερή, αισιόδοξη πλευρά του έρωτα να φανεί. Αντίθετα, κυριαρχεί η μελαγχολία, ο φόβος, ο περιορισμός της ελευθερίας ή η αποκάλυψη του λάθους συντρόφου. Αποκάλυψη Έβγαλα τα ροδοπέταλά σου ένα-ένα σε ξεγύμνωσα σε ξεσκέπασα σ’ αποκάλυψα. Πόσο πονάει αυτό που βλέπω... 2004 Βροχή τα λόγια που έγιναν καρφιά πέτρες και δόρατα.
555
ΝΕΟΙ ΝΑΞΙΨΣΕ ΔΗΜΙΟΤΡΓΟΙ
Υόβος: Κάρβουνο, στο βιβλίο της ...κι εγώ σ’ ονειρεύομαι
Δαλιδά Δαλιδά Δώσε μου το μαχαίρι σου και κοίτα με στα μάτια πως αφαιρώ τη ρώμη κι όχι τη ζωή το σφρίγος, τ’ αντρίκειο πάθος. Ποτέ στα μάτια μην τον δω ολόρθο να γελάει με τη δροσιά της νιότης του την ομορφιά της λάμψης. Μόνο να σέρνεται βουβός... Πάρτον! Κουφάρι ζωντανό να τον πορέψεις.
Ο Θανάσης Νιάρχος (εκδ. Καστανιώτη) εκφράζει την άποψή του ως εξής για το ποιητικό βιβλίο ...κι εγώ σ’ ονειρεύομαι: «Σο πολύ ευχάριστο με τα ποιήματα είναι ότι μέσα τους ο έρωτας δεν είναι μια ευδαιμονία ή η προοπτική της ευδαιμονίας αυτής, αλλά αποκτά πολυσήμαντες και πολυποίκιλες προοπτικές
556
Ειρήνη Καστελλάνου-Παυλοπούλου
ενώ σε ορισμένα ποιήματα είναι η απόλυτη πληρότητα, σε άλλα μεταβάλλεται σε ένα κρυμμένο βάραθρο, ενώ σε κάποια άλλα σύμφυτα με την ίδια την ύπαρξή του, αποκαλύπτεται το δραματικό στοιχείο.»
Μέδουσα: Κάρβουνο και πενάκι Από τη συλλογή ποιημάτων ...κι εγώ σ’ ονειρεύομαι
Σο βιβλίο παρουσιάζεται στο αναγνωστικό κοινό τον Υεβρουάριο του 2008 στο Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων από τον τ. Εμμ. Χαρρά, δρα Υιλολογίας και ποιητή, τον Γιώργο Πιντέρη, ψυχολόγο, συγγραφέα και ποιητή και τον Μανόλη Γ. έργη, Επ. καθηγητή Λαογραφίας στο Δ.Π.Θ. Απαγγέλει η οφία Γεωργιάδου, φιλόλογος. Η απαγγελία συνοδεύεται από τον Φάρη Καλαϊτσίδη, με δικές του πρωτότυπες μουσικές δημιουργίες. Αυτή η ποιητική συλλογή γίνεται αιτία να περιληφθεί η Ειρήνη Καστελλάνου στην έκδοση «Ανθολογία Ναξίων Ποιητών» του τ. Εμμ. Χαρρά. Μια καινούργια ποιητική συλλογή είναι στα σκαριά με τίτλο Λεγόμενα και Δρώμενα, με τον έρωτα να κυριαρχεί ως πηγή έμπνευσης, αφορμή αναζητήσεων ή απλά ως δώρο θεϊκό. Η ποιήτρια φτάνει βαθύτερα πότε με καρτερικότητα και πότε με την ίδια εφηβική, εκρηκτική άρνηση των ορίων. Αφουγκράζεται τα πάθη και τα λάθη, αλλάζει τις εικόνες στον καθρέφτη του μυαλού της με ευκολία και αφήνεται στις καινούργιες συγκινήσεις χωρίς σκέψη.
557
ΝΕΟΙ ΝΑΞΙΨΣΕ ΔΗΜΙΟΤΡΓΟΙ
Ερωτικό Σα μακριά σου δάχτυλα το στόμα μου γυρεύουν θέλουν ν’ αδράξουν τη ψυχή; ή να τη σβήσουν; Αφροδίτη Πάλι θεά αφέθηκα να γείρω στο κρεβάτι σου. Πάλι γονάτισα μπροστά σου. Κι οι πύρινες στιγμές που με τρελαίνουν... μια στο λυγμό και μια στο έρεβος... κι ο νους μου που ανήσυχα κοιμάται... κι οι Ερινύες που ακόμα συζητούν ποια τιμωρία θα ’ναι πρέπουσα για μένα... Η Κατερίνα Παυλάτου, αγιογράφος και ποιήτρια, γράφει για την Ειρήνη: «Πολύπλευρη, δημιουργική παρουσία στον καμβά της ανθρώπινης υπόστασης, πάντα έτοιμη είναι, για νέες αναζητήσεις και προκλήσεις. »Σαξιδεύει στον ουρανό της αυτογνωσίας, της πραγματικότητας μα και του φανταστικού για να βρει την αλήθεια της. »Αγγίζει την ψυχή της και με χρώματα ζωγραφίζει τα ερωτηματικά και τις απαντήσεις της ζωής της. »τον γραπτό της λόγο ωριμάζει, ολοκληρώνεται, παραδίνεται και μας χαρίζει τη νέα της ποιητική συλλογή δηλώνοντας: Άμορφη μάζα πλάθομαι για σένα και αναρωτιέται στο ποίημά της Ηθοποιοί Ποιος μοίρασε τους ρόλους; ποιος μ’ αδίκησε; πες μου ποιος με δίκασε με τ’ άπιαστο εγώ να παίξω;
558
Ειρήνη Καστελλάνου-Παυλοπούλου
Μαριάμ: κάρβουνο
»Η Ειρήνη Καστελλάνου ποιεί ήθος και επιβεβαιώνει την πίστη των Αφρικανών που λέει ότι ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο γιατί του άρεσε να ακούει όμορφες ιστορίες. »Οι ιστορικές διαδρομές της δημιουργίας της ζωής της είναι αγνές, όμορφες και συγκινούν ανθρώπους και Θεούς.» Κατερίνα Παυλάτου (Ύπαρξη της αναζήτησης της ζωής και της τέχνης).
Η Ειρήνη Καστελλάνου εκφράζεται και δημιουργεί τα τελευταία πέντε χρόνια στο Δημιουργικό Εργαστήρι Φορού και Φορογραφίας «La maison de l’artiste» της Μαριάμ Πρόκου, που εκπροσωπεί το Conseil International de la dance της Unesco.
559
ΝΕΟΙ ΝΑΞΙΨΣΕ ΔΗΜΙΟΤΡΓΟΙ
Σο δημιουργικό αυτό τμήμα αναζητά την εξέλιξη του ανατολίτικου χορού σε σχέση με τις άλλες τέχνες όπως ζωγραφική, ποίηση, γλυπτική, κ.ά. Η δασκάλα της Μαριάμ Πρόκου γράφει: «Η Ίρις γεννάει από την ψυχή της την κίνηση του χορού, τη ζωγραφίζει με ποίηση και την εκφράζει με τη ματιά της ως ένα απαλό χάδι. Με βαθιά συνείδηση, ευαισθησία και ήρεμη αισιοδοξία λες ότι έχει τη δύναμη να δαμάζει τη δυναμική της ζωής.»
αλώμη: Λάδι σε καμβά
560
Ειρήνη Καστελλάνου-Παυλοπούλου
Φορός της ποιήτριας στην παράσταση «Μορφές του ανατολίτικου χορού» (Δώρα τράτου, Μάιος, 2013), εμπνευσμένος από το ποίημά της «Αντίπερα Όχθη». Η αντίπερα όχθη Κι αν γυρίσω να κοιτάξω; κι αν μπορέσω να περάσω; Μα αν ποτέ δεν προσπαθήσω;
561
Οι ρίζες των Ναξίων
Οι ρίζες των Ναξίων Τπεύθυνοι καθηγητές: ΑΘΗΝΑ ΚΡΙΘΑΡΙΩΤΗ Θεολόγος ΜΑΤΘΑΙΟΣ ΣΑΤΡΑΤΖΕΜΗΣ Ηλεκτρονικός υμμετείχαν οι μαθητές και οι μαθήτριες: Βασαλάκη Ισιδώρα, Βασιλάκης Γεώργιος, Βελώνη Ειρήνη, Βελώνης Νικόλαος, Βλασερός Ιωάννης του Νικολάου, Βρούτσης Ηλίας, Γεωργκίεβα Γκερκάνα, Κρασσάς Ιωάννης του Ηλία, Κρασσάς Ιωάννης του τυλιανού, Μαντζουράνης Μιχαήλ, Μάρκου Κρηστγιάν, Μουστάκη Κυριακή, Μυλωνά Νικολέτα, Προμπονάς Νικόλαος, αρρή Παρασκευή, Σζακωνιάτη Παχωμία, Υραγκουλοπούλου Ελισάβετ, Φύκα Υαμπιέν
Εισαγωγή Σο κείμενο παρουσιάζει ένα project που έγινε σε τμήμα της Α´ Λυκείου του 1ου ΕΠΑ.Λ. Νάξου το δεύτερο τετράμηνο της σχολικής χρονιάς 2011-2012 με θέμα «Οι Ρίζες των Ναξίων» και με στόχο την ενασχόληση με την τοπική και την οικογενειακή ιστορία αλλά και την εξοικείωση με τη χρήση εθνογραφικών μεθόδων έρευνας. Για την επιλογή του θέματος αρχικά λάβαμε υπόψη την πρωτοτυπία του θέματος. Η αναζήτηση της καταγωγής και η οικογενειακή ιστορία δεν αποτελεί μέχρι την Α´ Λυκείου αντικείμενο μελέτης για έναν μαθητή. Σο συγκεκριμένο θέμα για την καταγωγή προϋπέθετε επίσης τρόπους δουλειάς οικείους όπως το διαδίκτυο αλλά και ευχάριστους όπως οι επισκέψεις και η συζήτηση με συγγενείς. Η εξοικείωση λοιπόν με τη χρήση και αξιοποίηση του διαδικτύου, η βελτίωση της γραπτής έκφρασης, η αλλαγή στη στάση μας απέναντι στη Σρίτη ηλικία ήταν ένα ακόμη κριτήριο επιλογής του θέματος. Η ιδιαιτερότητα της Νάξου ως τόπου συνάντησης ανθρώπων από διαφορετικά πολιτιστικά περιβάλλοντα, έπαιξε επίσης ρόλο στην επιλογή. Ο κυριότερος όμως στόχος ήταν η επαφή με την ιστορία με έναν πιο αυθόρμητο τρόπο. Προκειμένου να προσεγγίσουμε όσο πιο αναλυτικά γίνεται το ζήτημα, ακολουθήσαμε ένα συνδυασμό εθνογραφικών μεθόδων όπως συνεντεύξεις από τις γιαγιάδες και τους παππούδες όπου προτιμήθηκε το κλειστό ερωτηματολόγιο με προκαθορισμένες ερωτήσεις, έρευνα σε οικογενειακό υλικό όπου υπήρχε πρόσβαση και γενεαλογικά δέντρα πάνω στην ιστορία των προγόνων με στοιχεία για τα επαγγέλματα, τις αλλαγές επιθέτων και τις χρονολογίες γέν-
563
ΦΟΛΕΙΑ ΕΝ ΔΡΑΕΙ
νησης, όπου κατέστη δυνατό. υντάξαμε επίσης ένα μικρό λεξικό με όρους που συναντήσαμε κατά την πορεία της εργασίας. Τπεύθυνοι καθηγητές για την ερευνητική εργασία «Οι Ρίζες των Ναξίων» ήταν: οι Κριθαριώτη Αθηνά ΠΕ01 Θεολόγος και ατρατζέμης Ματθαίος ΠΕ17.04 Ηλεκτρονικός. Οι μαθητές που συνεργαστήκαν κατά ομάδες και υποθέματα ήταν: Πρώτη Ομάδα: Η πρώτη ομάδα ανέπτυξε σχέδιο εργασίας με θεματικό άξονα τη Μυθική ιστορία τους κατοίκους κατά τους αρχαίους χρόνους. υμμετείχαν οι μαθητές Βασαλάκη Ισιδώρα, Γεωργκίεβα Γκερκάνα, Μουστάκη Κυριακή, Υραγκουλοπούλου Ελισάβετ. Δεύτερη Ομάδα: Η δεύτερη ομάδα ασχολήθηκε με τους Νάξιους κατά τη Βυζαντινή Περίοδο. υμμετείχαν οι μαθητές Βρούτσης Ηλίας, Κρασσάς Ιωάννης του τυλιανού, Μαντζουράνης Μιχαήλ, Μάρκου Κρηστγιάν, Φύκα Υαμπιέν. Σρίτη Ομάδα: Η τρίτη ομάδα ασχολήθηκε με τη συλλογή και επεξεργασία στοιχείων για τους κατοίκους την εποχή της Λατινικής Ηγεμονίας και του Δουκάτου της Νάξου. υμμετείχαν οι μαθητές Μυλωνά Νικολέτα, Προμπονάς Νικόλαος, αρρή Παρασκευή, Σζακωνιάτη Παχωμία. Σέταρτη Ομάδα: Η τέταρτη ομάδα ερεύνησε τους Νάξιους κατά την Μεταμεσαιωνική περίοδο - Από την εποχή της Σουρκοκρατίας ως τους Νεότερους Φρόνους 19ος-20ός αιώνας. υμμετείχαν οι μαθητές Βασιλάκης Γεώργιος, Βελώνη Ειρήνη, Βελώνης Νικόλαος, Βλασερός Ιωάννης του Νικολάου, Κρασσάς Ιωάννης του Ηλία. Οι μαθητές ερευνήσαμε την ιστορία των κατοίκων της νήσου, συγκεντρώσαμε πληροφορίες για στοιχεία της καθημερινής ζωής, τη γλώσσα, τον εποικισμό, τη μετανάστευση, τα εντοπίσαμε σε χάρτες και καταγράψαμε τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι κάτοικοι (π.χ. πειρατεία, θρησκευτικές διαφορές) μελετήσαμε σχετικά κείμενα και αρχιτεκτονικά σχέδια οικισμών, συγκεντρώσαμε φωτογραφικό υλικό, αναζητήσαμε σχετικά video, ακούσαμε παραδοσιακή μουσική, εκφραστήκαμε εικαστικά, πήραμε συνεντεύξεις, δημιουργήσαμε μικρό λεξικό με όρους, κατασκευάσαμε γενεαλογικά δέντρα, κρατήσαμε ημερολόγια και επεξεργαστήκαμε ηλεκτρονικά τα δεδομένα. Οι δραστηριότητες των ομάδων εμπλέκονται με τα μαθήματα: Γλώσσα, Λογοτεχνία Ιστορία, Γεωγραφία, Θρησκευτικά, Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή, Αρχιτεκτονική, Οικονομία, Πληροφορική, Αισθητική Αγωγή και Μουσική.
564
Οι ρίζες των Ναξίων
Κεφάλαιο Α´ Η Μυθική Ιστορία - οι κάτοικοι κατά τους αρχαίους χρόνους O γεωλογικός σχηματισμός της Νάξου. ― Σριάντα εκατομμύρια χρόνια π.Φ. η Νάξος σύμφωνα με τους γεωλόγους, ήταν μια από της κορυφές της αρχαίας οροσειράς Αγαιίς που διέσχιζε ένα μεγάλο τμήμα της συμπαγούς ξηράς που ξεκινούσε από το Ιόνιο και έφτανε μέχρι την Ασία. Πρωτοκυκλαδικός Πολιτισμός. ― Η αρχιτεκτονική των πρωτοκυκλαδικών οικισμών δείχνει ότι η περίοδος αυτή δεν ήταν ενιαία. Σα σπίτια άρχισαν να κτίζονται από τα μισά της τρίτης χιλιετίας το ένα κοντά στο άλλο και να επιχειρείται ένας περιτοιχισμός των πόλεων με χαμηλά τείχη. Αυτά οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η ασφάλεια που νιώθουν την πρώτη περίοδο οι κάτοικοι του νησιού μετατρέπεται σε ανασφάλεια την ύστερη περίοδο και είναι προφανές ότι κινδυνεύουν από εξωτερικούς εχθρούς πιθανά τους Κρήτες που κυριάρχησαν πολιτισμικά στις νήσους των Κυκλάδων από τα μισά της τρίτης χιλιετίας ενώ για τους περισσότερους συγγραφείς το όνομα Νάξος αποδίδεται σε ηγεμόνα των Κάρων. Για την ελληνική μυθολογία Νάξος ήταν ο γιος του Απόλλωνα και της Ακάλλης της κόρης του Μίνωα. Έτσι επιχειρείται διασύνδεση της Νάξου με τον Μινωικό πολιτισμό. Σην περίοδο αυτή η Νάξος κατοικείται από προελληνικές φυλές. Στρογγύλη - Θράκη. ― την κλασική μυθολογία οι μύθοι που αναφέρονται στο νησί αναφέρονται σε μια ύστερη περίοδο. Ο Διώδορος αναφέρει το πρώτο όνομα της νήσου τρογγύλη που κατοικείτο από Θράκες. Ο Βούτης αναγκάστηκε να καταφύγει στη Νάξο μαζί με τους οπαδούς του καθώς επιβουλευόταν την εξουσία του αδελφού του. Η τρογγύλη έγινε ορμητήριο των πειρατικών επιδρομών. Ο Βούτης επεκτάθηκε και στην ηπειρωτική χώρα. το βουνό του νησιού Δρυός οι ιέρειες του Διονύσου πιάστηκαν σε ένα όργιο και η Κορωνίδα αναγκάστηκε να συνευρεθεί μαζί του. Ο Διόνυσος έθαψε τον Βούτη σε ένα πηγάδι. Η ασέβεια του Βούτη
565
ΦΟΛΕΙΑ ΕΝ ΔΡΑΕΙ
φανερώνει τη μη ελληνική καταγωγή των Θρακών που δεν αποδίδουν σεβασμό προς το προστάτη του νησιού και την υπόθεση ότι εφόσον οι μύθοι ουν έντονα τον Διόνυσο με τη νήσο και καθώς προΰπήρχε των Θρακών τότε οι παλαιότεροι κάτοικοι της νήσου, δηλαδή άλλες προελληνικές φυλές όπως Υλοίσβοι και Πελασγοί λάτρευαν τον Διόνυσο. Δία - Αλωάδες. ― Οι Θράκες σε μία άλλη επιδρομή τους στη Υθιώτιδα κατόρθωσαν να αρπάξουν τη γυναίκα και την κόρη του Αλωέα την Ιφιμέδεια και την Παγκρατίδα. ύζυγος της Παγκρατίδας ανακηρύχθηκε ο Αγασσάμενος. Ο Αλωέας έστειλε τους γιους του στη τρογγύλη να βρουν και να πάρουν την μάνα τους και την αδερφή τους. Οι γιοι του, Ότως και Εφιάλτης ονομάζονταν Αλωάδες ήταν γιοι του Ποσειδώνα και της Ιφιμέδειας. Οι Αλωάδες νίκησαν τους Θράκες και βασίλεψαν στο νησί δίνοντας τέλος στην επί δύο αιώνες κυριαρχία των Θρακών. Αυτοί μετονόμασαν τη νήσο από τρογγύλη Δία. Η Βασιλεία των Αλωάδων είχε τραγικό τέλος καθώς όταν πέθανε η αδερφή τους αλληλοσκοτώθηκαν. Νάξος - οι Κάρες. ― Οι συγγραφείς λένε ότι η Νάξος οφείλει το όνομα της στο βασιλιά των Καρών που κυριάρχησε στο νησί. Η βασιλεία των Κάρων εμφανίζεται ως ειρηνική περίοδος. Ένας σύγχρονος μύθος σχετικός με την ονομασία του νησιού αναφέρει ότι η Νάξος όταν πολιορκήθηκε από τους Πέρσες ονομαζόταν τρογγυλή. Ο στρατηγός των Περσών ζήτησε από τους κατοίκους να παραδοθούν και εκείνοι αρνήθηκαν. Σότε είπε «Να οι Άξιοι» και έτσι τους ονόμασαν Νάξιοι. Οι ίδιοι οι Νάξιοι χρησιμοποιούν τη λέξη Αξώτης ή Αξιώτης. Νάξος ή Διονυσιάς. ― Ο μύθος του Θησέα σημαίνει το τέλος της Μινωικής και την αρχή της Ιωνικής κυριαρχίας. Ο Διόδωρος ιστορεί ότι το νησί ονομαζόταν από τους ντόπιους Διονυσιάδα. Μετά τον θάνατο της μητέρας του εμέλης ο Διόνυσος κυοφορήθηκε στον μηρό του Δία. Μετά τη γέννηση του ο Δίας αφήνει το παιδί στη Νάξο στα χέρια των τροφών Υιλίας, Κορωνίδας και Κλείδης. Ο ίδιος είχε στο παρελθόν μεταφερθεί από την Κρήτη στη Νάξο για να γλιτώσει από τον πατέρα του Κρόνο κρυμμένος κρύβοντας τον στο όρος που μέχρι σήμερα φέρει το όνομα του. O Διόνυσος, κέρδισε τη Νάξο από τον Ποσειδώνα. Η Νάξος λόγω του σχήματος της παρομοιάζεται με φύλλο αμπέλου. Ο Διόνυσος ταυτίζεται με τη γονιμότητα της γης. Η Νάξος μέχρι τους κλασικούς αιώνες είναι ξακουστή για τα προϊόντα της. Ο Αριστοτέλης μιλάει για την ακμάζουσα κτηνοτροφία της, ακουστό είναι και το ναξιακό μάρμαρο και οι νάξιοι τεχνίτες είναι ιδιαίτερα ικανοί στην επεξεργασία του. Η ανάπτυξη του εμπορίου οδηγεί πολλούς στη θάλασσα και το νησί θεωρείται ότι βγάζει καλούς ναυτικούς. Ο μύθος του Θησέα και της Αριάδνης σήμαινε την αρχή της κυριαρχίας των ελληνικών φύλων επί του Μινωικού πολιτισμού.
566
Οι ρίζες των Ναξίων
Ο εποικισμός της Νάξου. ― Ο εποικισμός της Νάξου ξεκίνησε τον 11ο και ολοκληρώθηκε τον 9ο προ Φριστού αιώνα από Ίωνες κατοίκους των Αθηνών, Θηβών και ίσως της Εύβοιας. Ο Νηλέας ήταν γιος του βασιλιά των Αθηνών Κόδρου. Αποφάσισε να φύγει μαζί με τους υποστηρικτές του για να εποικίσει τα μικρασιατικά παράλια. τον δρόμο τα καράβια σπρωγμένα από δυνατούς ανέμους προσάραξαν στη Νάξο. Ο Νηλέας έφυγε για τα μικρασιατικά παράλια αφήνοντας στη Νάξο όσους είχαν κρίματα. Μέσα σε αυτούς συμπεριλαμβανόταν και ο γιος του Πρόμηθος. Οι ίδιοι οι Νάξιοι το πιθανότερο είναι να διεκδικούν τους Αλωάδες ως γενάρχες τους. Μετά τον εποικισμό της από τους Ίωνες ολόκληρη την προκλασική περίοδο (8ος-6ος αιώνας π.Φ ) γνώρισε μεγάλη ακμή και κυριάρχησε στην ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου. Η αρχή του τέλους της μυθιστορίας. ― Σην κλασική περίοδο, η μυθική ιστορία και ιστορική καταγραφή συνυπάρχουν. Η ολιγαρχία των «παχέων» στην Νάξο κατέρρευσε το 550 π.Φ. Σην εξουσία πήρε ο Σύραννος Λύγδαμης. Οι ηγέτες των αριστοκρατικών εξορίστηκαν στη Μίλητο. Μετά τον Λύγδαμη την εξουσία στη Νάξο πήραν οι ολιγαρχικοί μέχρι το 500 π.Φ. όταν οι δημοκρατικοί κατάφεραν να τον διώξουν. Ότι δεν κατάφεραν ο Αρισταγόρας με τον Αρταφέρνη το 499 το κατάφεραν 9 χρόνια αργότερα ο Δάτης με τον Αρταφέρνη με κατεύθυνση τη Νάξο. Οι Νάξιοι εγκατέλειψαν τη πόλη και κρυφτήκαν στους λόφους. Οι Πέρσες έκαψαν την πόλη. Αυτό ήταν το τέλος της ακμής της Νάξου. Έκτοτε το νησί μέχρι τον 15ο αιώνα και το Δουκάτο της Νάξου δεν γνώρισε ιδιαίτερα ανάπτυξη και κατακτήθηκε διαδοχικά από Πέρσες, Αθηναίους, παρτιάτες και Θηβαίους. τους αιώνες που ακολούθησαν επήλθε στην κυριαρχία Μακεδόνων, Ρωμαίων και Βυζαντινών και έγινε τόπος εξορίας και άντρο πειρατών. Ση βυζαντινή περίοδο οι ντόπιοι κουρασμένοι από τις συνεχείς επιδρομές αποτραβήχτηκαν στο εσωτερικό του νησιού. Σο κάστρο του Απαλίρου είχε αναλάβει τη διοίκηση του νησιού. ύμφωνα με ορισμένους συγγραφείς το κάστρο του Απαλίρου αλώθηκε από γενοβέζους πειρατές που ήρθαν από την Κρήτη το 850 ενώ η διαδομένη άποψη είναι ότι επρόκειτο για σαρακηνούς πειρατές που επέβαλαν στους Νάξιους να πληρώνουν ετήσιο φόρο υποτέλειας. Η Κλασική εποχή και το τέλος του αρχαίου κόσμου. ― Κατά τους πρώτους ιστορικούς χρόνους γύρω στο 1000 π.Φ. στο νησί εγκαταστάθηκαν Ίωνες άποικοι. Σον 9ο και τον 8ο π.Φ. αιώνα, η κοινωνία της Νάξου έχει αποκτήσει μια δομή με μια ιδιαίτερα ισχυρή αριστοκρατία. Σους επόμενους αιώνες ακολουθεί ακμή στο νησί. Η οικονομική άνθηση, οφείλεται στην εκμετάλλευση μαρμάρου και σμύριδας και την ανάπτυξη του εμπορίου. Η αριστοκρατική κοινωνία του νησιού δεν διστάζει να εμπλακεί σε εποικισμούς (στη ικελία με τους Φαλκιδείς και στην Αρκεσίνη της Αμοργού) και σε πολεμικές αναμετρήσεις για τη δρομολόγηση των εμπορικών της συμφερόντων.
567
ΦΟΛΕΙΑ ΕΝ ΔΡΑΕΙ
Σον 8ο π.Φ. αιώνα η Νάξος συμμετέχει και στην αποικιστική δραστηριότητα (Νάξος στη ικελία, Αρκεσίνη στην Αμοργό). Ο 7ος και ο 6ος π.Φ. αιώνας, είναι η μεγάλη εποχή της Νάξου, η μεγαλύτερη ανάπτυξη της τοποθετείται σε αυτούς του δύο αιώνες, στη διάρκεια των οποίων το νησί είχε δύναμη και πλούτο, που προέρχονταν από τη μεγάλη ανάπτυξη της βιοτεχνίας, της ναυτιλίας και του εμπορίου. Μεγάλη ήταν επίσης η πνευματική και η καλλιτεχνική ανάπτυξη και το νησί αναδείχτηκε σε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα γλυπτικής. Σο καθεστώς του νησιού ήταν αριστοκρατικό. Σην ηγέτιδα τάξη αποτελούσαν οι «παχείς». Σην αριστοκρατία ανέτρεψε ο δημοκρατικός Λύγδαμης (550-524), αν και προερχόταν από τους «παχείς». Οι αντιθέσεις των ισχυρών της Φώρας και της υπαίθρου, οι οποίοι ανήκαν σε μια πόλη-κράτος εξηγούν την επανάσταση του αριστοκράτη Λύγδαμη, ο οποίος με την υποστήριξη των κατοίκων της ενδοχώρας κατέλαβε την εξουσία. Σον καιρό της τυραννίδας του Λύγδαμη (540-524 π.Φ.) ξέρουμε ότι η Πάρος, η Άνδρος και άλλα νησιά των Κυκλάδων βρίσκονται υπό ναξιακή κυριαρχία. Η Νάξος γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή της κατά την εποχή του τυράννου Λύγδαμη (6ο αιώνας π.Φ.). Οι αριστοκράτες αναλαμβάνουν πάλι την εξουσία για σύντομο διάστημα. τα τέλη του 6ου αιώνα π.Φ. εγκαθίσταται δημοκρατία στο νησί που αποκρούει το 506 π.Φ. την τετράμηνη πολιορκία των Περσών. Η ναξιακή πολιτεία και κοινωνία είναι παρούσα με κτίρια και αναθήματα στο κέντρο των Ιώνων στη Δήλο. Οι Πέρσες εκστράτευσαν δύο φορές κατά του νησιού (501 π.Φ. και 490 π.Φ.) και τη δεύτερη το κυρίευσαν. Σο 501 π.Φ. έγινε η πρώτη εκστρατεία των Περσών εναντίον του νησιού, η οποία απέτυχε. Κατά τους κλασικούς χρόνους (5ος και 4ος π.Φ. αιώνας), η καταστροφή από τους Πέρσες το 490 π.Φ., η υποταγή στην Αθηναϊκή ηγεμονία το 474 π.Φ. και η εγκατάσταση αθηναίων κληρούχων στο νησί οδήγησαν στην υποχώρηση της κοινωνίας στον βασικό αγροτοποιμενικό χαρακτήρα που πάντα είχε. Σο νησί πήρε μέρος στη Δηλιακή υμμαχία (479 π.χ.). Μετά τη ναυμαχία η Νάξος εντάχτηκε στην αθηναϊκή ηγεμονία, αλλά οι απολυταρχικές τάσεις της ηγεμονίας ανάγκασε τους κατοίκους να αντιδράσουν. Η Νάξος υποτάχτηκε πλήρως σε αυτούς το 466 π.Φ. Οι Αθηναίοι τότε το υποδούλωσαν, εγκαθιστώντας εκεί αθηναίους αποίκους. Σο 490 π.χ. ύστερα από τη νέα επίθεση των Περσών τα ιερά της πόλης καίγονται, οι κάτοικοι καταφεύγουν στα βουνά και οι υπόλοιποι υποδουλώνονται. Από εκεί και πέρα η μοίρα του νησιού συνδέεται με τον κάθε φορά ισχυρό. Αρχικά την Αθήνα, μετά τη πάρτη και έπειτα πάλι την Αθήνα. Όμως στη δεύτερη εκστρατεία, το 490 π.Φ., οι Πέρσες κατόρθωσαν να επιβάλουν φιλικό καθεστώς, πράγμα που δεν εμπόδισε τους Ναξίους να πολεμήσουν εναντίον των Περσών στη αλαμίνα και στις Πλαταιές. τη ναυμαχία της αλαμίνας, μερικά από τα πλοία τους, υπό τον Δημόκριτο, ενώθηκαν με τα πλοία των Ελλήνων και πολέμησαν κατά των Περσών. την κλασική περίοδο, διακόπτεται η
568
Οι ρίζες των Ναξίων
ακμή της Νάξου. Η πόλη ελευθερώθηκε μετά την ήττα των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό πόλεμο. Όμως η παρτιατική υμμαχία ήταν πιο σκληρή και αυτό εξανάγκασε το νησί να ξαναγυρίσει στην Αθηναϊκή υμμαχία (376 π.Φ.). Μια νέα άνθηση φαίνεται ότι σημειώθηκε με τη σύμπηξη του «κοινού των Νησιωτών», στο οποίο ανήκε και η Νάξος, το 313 π.Φ. και την αύξηση του πληθυσμού σε όλο το νησί. Διατηρώντας αυτονομία με Δήμο, βουλή, άρχοντες και δικό του νόμισμα το νησί περνά κατά διαστήματα στην επιρροή τη μακεδονική, μετά των Πτολεμαίων της Αιγύπτου και τέλος στην επιρροή της Ρόδου, ως το 41 π.Φ., που περιλαμβάνεται στην ρωμαϊκή επαρχία νήσων με έδρα τη Ρόδο. Η σημασία της Νάξου περιορίζεται. τη Γρόττα ιδρύεται μαρμάρινη αγορά με 4 περιμετρικές στοές και πλήθος μνημείων μπροστά τους. Κατά τους χρόνους της ρωμαϊκής κυριαρχίας, η Νάξος κάποιο διάστημα υποβιβάσθηκε σε τόπο εξορίας σημαντικών προσώπων. Μια τελευταία οικονομική άνθηση από τον 4ο ως τον 7ο μ.Φ. αιώνα που παρατηρείται με την ανάπτυξη του οικισμού της Γρόττας, έχει ίσως σχέση με τη μεταφορά του κέντρου βάρους του ρωμαϊκού κράτους στην Κωνσταντινούπολη.
Κεφάλαιο Β´ Η Νάξος κατά τη βυζαντινή περίοδο Από τον 7ο αιώνα μ.Φ το Αιγαίο υπέστη τα πάνδεινα από τους Άραβες τους γνωστούς αρακηνούς που με ορμητήρια την Αφρική, την Ασία και την Κρήτη ρήμαξαν τους πάντες. Επίσης πειρατές, Ιταλοί, Γενουάτες, Μαλτέζοι, Κατάλανοι, Νορμανδοί επωφελούμενοι την εξασθένηση της ναυτικής δύναμης του Βυζαντίου, έγιναν ο φόβος και ο τρόμος σε όλο το Αιγαίο. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης πειρατές χριστιανοί και μουσουλμάνοι, οι γνωστοί μπαρπαρεζοι αλώνιζαν το Αιγαίο κατά τον 16ο και τον 17ο αιώνα κάτω από τις σημαίες διαφορών κρατών. Από τους σκληρότερους έλληνες πειρατές ήταν οι Μανιάτες αλλά και άλλοι νησιώτες όπως οι Αμοργιανοί, οι Σηνιακοί. Άνθρωποι φυγόδικοι, τυχοδιώχτες όργωναν το Αιγαίο σφάζοντας, καίγοντας, αρπάζοντας ότι έβρισκαν και αιχμαλωτίζοντας ανθρώπους, άνδρες και γυναίκες, για να τους πουλήσουν σκλάβους στα σκλαβοπάζαρα. Οι Ναξιώτες υπέφεραν την εποχή εκείνη. Ζούσαν με τον φόβο ότι από
569
ΦΟΛΕΙΑ ΕΝ ΔΡΑΕΙ
στιγμή σε στιγμή μπορούσαν να εμφανιστούν πειρατικά καραβιά και να τους πάρουν όλο τους το βιος. Κάποιοι φύλακες βιγλάτορες, που συνήθως ορίζονταν από την κοινότητα, παρατηρούσαν τη θάλασσα και όταν έβλεπαν εχθρικά πλοία να πλησιάζουν ειδοποιούσαν με σινιάλο, που ήταν καπνός την ημέρα και φωτιά τη νύχτα. Σο σύνθημα έπαιρνε κάποιο κάστρο και το μεταβίβαζε γρήγορα στο εσωτερικό του νησιού. Έτσι οι κάτοικοι προλάβαιναν να κρυφτούν. Ακόμη και σήμερα διατηρούνται πολλά τοπωνύμια με το όνομα «βίγλα», όπως η παραλία της Μικρής Βίγλας, της Αγιασού, το Πυργάκι. Οι κάτοικοι των χωριών και οικισμών ενημερώνονταν συνήθως εγκαίρως από τα σινιάλα που έστελναν οι βιγλάτορες για την επιδρομή μέχρι να περάσει ο κίνδυνος. υνήθως κρύβονταν στα κοντινά κάστρα ή στις σπηλιές (παραδείγματος χάριν σπηλιά του Ζα, Καλορίτσα, κ.α.). Σα χρόνια εκείνα σε όλα τα χωριά μικροί και μεγάλοι είχαν σφεντόνες. ε περίπτωση πειρατών ανέβαιναν στα ψηλωτάρια (ψηλοκρεμαστά μέρη) και σημάδευαν τους πειρατές. Έριχναν τις πέτρες σαν βροχή και τους καθυστερούσαν με αποτέλεσμα να χάνουν το προτέρημα του αιφνιδιασμού. Οι παραθαλάσσιες περιοχές εγκαταλειφθήκαν και οι Ναξιώτες άρχισαν να χτίζουν οικισμούς στο εσωτερικό του νησιού. Η πρωτεύουσα μεταφέρεται στο κάστρο του Απαλίρου και οι κάτοικοι τη Νάξου συγκεντρώνονται στο κέντρο του νησιού στη Δρυμαλία ή σε οικισμούς σκαρφαλωμένους στο Ζα, στο Υανάρι ή στην Κόρωνο. τα βουνά και στις βαθιές χαράδρες πίστευαν ότι θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν καλυτέρα τις πειρατικές επιδρομές. Τα κάστρα της ορεινής Νάξου και ο ρόλος τους στην προστασία των κατοίκων. ― Απάνω κάστρο: Σο Απάνω κάστρο της Δρυμαλίας αποτελεί συνέχεια της οροσειράς της ράχης των Μονιτσιών. Σο Απάνω κάστρο δεσπόζει στην κεντρική Νάξο. Τπάρχουν ίχνη και μνημεία τόσο της Αρχαίας όσο της Βυζαντινής και της Ενετικής εποχής. Κατά μήκος των τειχών του κάστρου βρίσκονται κτισμένα τα εκκλησάκια της βυζαντινής περιόδου . πουδαιότερα μνημεία τα δυο αρχαία νεκροταφεία. Εκεί το τοπωνύμιο «σκλάβες» μαρτυρά το πέρασμα των πειρατών και την αιχμαλωσία των κατοίκων από αυτούς. το κάστρο υπήρχε φρούριο που προστάτευε την Δρυμαλία το πλουσιότερο μέρος στο νησί και αποτελούσε την κατοικία του δούκα. Ανοικοδομήθηκε από τον Μάρκο ανούδο. Σο κάστρο που ήταν περιτριγυρισμένο με τείχη, δεν μπορούσαν να το καταλάβουν. Από τα απομεινάρια εκείνης της εποχής διατηρούνται σήμερα οι πολεμίστρες. Σο Απάνω Κάστρο χρησιμοποιήθηκε σε όλες τις περιόδους της ιστορίας από την αρχαιότητα μέχρι την ενετοκρατία. Διακρίνουμε ίχνη από τείχη, πολεμίστρες, «παλάτια» και δεξαμενές. Σο κάστρο του Απαλίρου: Βρίσκεται στα νότια του αγκριού, στο κεντρικό μέρος του νησιού. Πήρε το όνομά του από τις απαλιριές, ένα είδος θάμνου που φυτρώνει στο κάστρο. Πρόκειται για ισχυρό βυζαντινό κτίσμα, μέσα στο οποίο είχαν οχυρωθεί γενοβέζοι πειρατές το 1207. Ο Μάρκος ανούδος, θέλοντας να
570
Οι ρίζες των Ναξίων
κατακτήσει το κάστρο, έκαψε τα πλοία του στόλου του και κάλεσε τους συντρόφους του να πολεμήσουν για να το καταλάβουν ή να πεθάνουν. Σο κάστρο ήταν ιδιαίτερα οχυρωμένο και η άμυνα των πειρατών πολύ σθεναρή, αλλά οι πολεμιστές του ανούδου, μετά από πέντε βδομάδες ασφυκτικής πολιορκίας, κατάφεραν να το πάρουν και να γίνουν κύριοι του νησιού. Μετά από αυτό, ο ανούδος ίδρυσε το Δουκάτο του Αιγαίου το οποίο άντεξε για περίπου τέσσερις αιώνες. Κοντά στο κάστρο του Απαλίρου βρίσκεται η περιοχή του Λαθρηνού, που κατά τα βυζαντινά χρόνια ήταν κατοικημένη και είχε πολλούς οικισμούς και χωριά. Αυτό επιβεβαιώνουν οι πολλές βυζαντινές εκκλησιές, η βρύση του Λαθρηνού και τα ερείπια των γκρεμισμένων σπιτιών. Λίγα χιλιόμετρα από το σημερινό Υιλώτι υπήρχε ένα μεγάλο βυζαντινό χωριό, τα «Αργιά». Η πειρατεία κράτησε μέχρι τα χρονιά της επανάστασης Σο 1537 αράζει στο λιμάνι της Νάξου με 70 γαλέρες ο Φαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, ο τρομερός κοκκινογένης πειρατής. Όσα νησιά προσπάθησαν να αντισταθούν οδηγήθηκαν στην ολοκληρωτική καταστροφή. Δούκας της Νάξου τότε ήταν ο Ιωάννης Κρίσπος, ο οποίος αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει. Οι κάτοικοι, όταν ειδοποιηθήκαν για τον ερχομό του πειρατή, πανικόβλητοι εγκατέλειψαν τα σπίτια τους και έτρεξαν να κρυφτούν. Οι πειρατές επιτεθήκαν λεηλατώντας και καίγοντας ότι έβρισκαν μπροστά τους. Σότε ο Μπαρμπαρόσα έστειλε αγγελιοφόρο στο παλάτι του δούκα ζητώντας να παραδοθεί.
Κεφάλαιο Γ´ Λατινική ηγεμονία - το Δουκάτο της Νάξου Αν και Βενετοί οι ανούδοι αναγνώριζαν ως επικυρίαρχό τους τον λατίνο αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης και όχι τη Βενετία, στην οποία κράτησαν ανεξάρτητη πολιτική. Έτσι, οι προστριβές με τη Βενετία έγιναν αναπόφευκτες και με την πάροδο του χρόνου η λατινική ηγεμονία των Κυκλάδων έγινε ένα προτεκτοράτο της Βενετίας. Η τοπική παράδοση «θέλει» τον Μ. ανούδο να μοιράζει το νησί στους ευγενείς του σε φέουδα. Εξεστράτευσε εναντίον της αυτοκρατορίας της Νίκαιας στην προσπάθειά του να αποτρέψει επίθεση των Βυζαντινών εναντίον των κτήσεων του. Αιχμαλωτίστηκε από τον αυτοκράτορα Θεόδωρο Λάσκαρη, που γοητευμένος από την προσωπικότητά του τον άφησε ελεύθερο δίνοντας του ως σύζυγο μία από τις πριγκίπισσες της οικογένειάς του.
571
ΦΟΛΕΙΑ ΕΝ ΔΡΑΕΙ
Η δυναστεία των ανούδων (έδωσε επτά ηγεμόνες), έληξε το 1383 όταν ο φιλοβενετός άρχοντας της Μήλου Υραντζέσκο Κρίσπο (είχε νυμφευθεί αρχόντισσα από τον οίκο των ανούδων, τη Μαρία) δολοφόνησε κατά τη διάρκεια κυνηγιού, έξω από το χωριό Μέλανες, τον τελευταίο δούκα της Νάξου, Νικόλα Dale Carceri, και ανέλαβε την ηγεμονία του δουκάτου. Οι Κρίσπο (12 συνολικά) ηγεμόνευσαν μέχρι το 1566, οπότε κατελήφθη το δουκάτο από τον τούρκο αρχιναύαρχο Φαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα. Για τη φεουδαλική κοινωνία των νησιών είναι δυνατόν να σχηματίσουμε κάποια ιδέα από τα γράμματα των δουκών που διασώθηκαν. Ο δούκας ήταν η κεφαλή της κοινωνικής ιεραρχίας. τη διοίκηση συνεπικουρείτο από αξιωματούχους όπως ήταν και ο «πραξικός του δούκα» ενώ υπήρχε και ένας «καπετάνιος» του κάστρου της Νάξου, καθώς και το αξίωμα του. Οι φόροι και τα τέλη δεν φαίνεται να ήταν βαριά. Ένα νεράντζι τα Φριστούγεννα ή μια πουλάδα ήταν η συνηθισμένη προσφορά στον αυθέντη, τυπική αναγνώριση της φεουδαλικής εξάρτησης. Ο βυζαντινός έγγειος φόρος, διασωζόταν. Τπήρχε η δεκάτη, η εντριτία, τα εντριτεμένα χωράφια, τα ελεύθερα, η τάσα, η κουντουβερνιά, δηλαδή ο γαιοκτήμονας παραχωρούσε κτήμα σε καλλιεργητή-κοπιαστή σαν μισιάρικο, το καλαθιάτικο. Σέλος, το τουρκοτέλι, φόρος που πληρωνόταν στους τούρκους κουρσάρους από τον δούκα και που εισπράττονταν από τους υποτελείς του χωρικούς-κοπιαστές. Σο Βυζάντιο στη Νάξο δεν τελειώνει με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 από τις στρατιές της ταυροφορίας, την κατάκτηση των Κυκλάδων, το 1207, από τον ενετό Μάρκο ανούδο και την ίδρυση της λατινικής ηγεμονίας, με πρωτεύουσα τη Νάξο. Οι κάτοικοι σε αυτή τη νέα αποικιακού τύπου κοινωνία, διατηρούν τις «συνήθειες» και εξελίσσονται σε συγκερασμό με τους νεοφερμένους από τη Δύση θεσμούς. Μέσα από την εκκλησιαστική παράδοση τους οι κάτοικοι του νησιού συνεχίζουν το Βυζάντιο. Η αρχιτεκτονική (οικισμοί, κτίρια). ― Σο 1207 ο Marco Sanoudo καταλαμβάνει τη Νάξο εν ονόματι της Γαληνότατης Δημοκρατίας της Βενετίας και την καθιστά κέντρο του Δουκάτου του Αιγαίου, ιδρύοντας το κάστρο της Φώρας στη θέση ερειπίων της αρχαίας ακρόπολης και του βυζαντινού κάστρου, για να προστατεύει την εξουσία από τις επιδρομές και τον ντόπιο εχθρικό πληθυσμό.
572
Οι ρίζες των Ναξίων
Σο κάστρο της Φώρας είναι το σημαντικότερο σύνολο μνημείων. Οι εσωτερικοί δρόμοι οδηγούν περιφερειακά ή ακτινωτά στα κέντρα κοσμικής και εκκλησιαστικής εξουσίας (κεντρικός πύργος και μητρόπολη) που βρίσκονται στο κέντρο του οικισμού, την κορυφή του λόφου, όπως η εμπορική σχολή των Ιησουιτών. Ο Sanoudo μοιράζει στους συντρόφους του τη γη, και εκείνοι χτίζουν πύργους για τον έλεγχο και την προστασία της περιουσίας τους. Οι οχυροί αυτοί πύργοι αρχίζουν να χτίζονται μετά το 1600. το τέλος του 14ου αιώνα ιδρύεται το «Απάνω Κάστρο» (μεταξύ του λεκανοπέδιου Δρυμαλίας και Ποταμιάς) από τους βενετούς δούκες. Επίσης αναφέρθηκε η ύπαρξη πολυάριθμων πύργων ή πυργοειδών επαύλεων, διάσπαρτων στη ναξιακή ενδοχώρα, που ανήκαν σε δυτικούς τοπικούς άρχοντες, οι περισσότερες από τις οποίες ανεγέρθηκαν μετά τον Μεσαίωνα. Η ύπαρξη των οχυρωμένων αυτών κατοικιών, η διατηρούμενη χρήση οικόσημων από Δυτικούς ευγενείς ― γαιοκτήμονες, καθώς και η επί μακρόν επιβίωση φεουδαλικών πρακτικών και νοοτροπιών αποτελούν στοιχεία που ενισχύουν την άποψη ότι ο Μεσαίωνας στη Νάξο δεν τελείωσε το β´ μισό του 15ου αιώνα, αλλά ότι διήρκησε ουσιαστικά για πολλούς ακόμη αιώνες, μέχρι τις παραμονές σχεδόν της Ελληνικής Επαναστάσεως. Οι περισσότεροι από του πύργους στη Νάξο χτίστηκαν κυρίως για προστασία από τις λεηλασίες των πειρατών. ήμερα σώζονται περίπου 30 πύργοι, οι οποίοι είναι χτισμένοι στις πιο εύφορες καλλιεργήσιμες εκτάσεις της Νάξου. Είναι πολυώροφοι και κανένας δεν έχει λευκούς εξωτερικούς τοίχους από ασβέστη. Όλοι οι πύργοι είναι στο χρώμα της πέτρας και του χώματος, ώστε να μην ξεχωρίζουν από μακριά. Σα αρχοντικά σπίτια της Φώρας είναι ίσως οι παλαιότερες αστικές κατοικίες σε όλες τις Κυκλάδες, στα όποια έμεναν οι πλούσιοι έμποροι. Κύριο χαρακτηριστικό των σπιτιών είναι τα μεγάλα δωμάτια, τα ψηλά ταβάνια, οι μεγάλοι σε πάχος τοίχοι από πέτρα και η εσωτερική πολυτελής διαρρύθμιση. Κεντρικά υπάρχει η σάλα, στην οποία συγκεντρώνεται όλη η οικογένεια ενώ στο κάτω μέρος υπάρχουν μεγάλα υπόγεια για την αποθήκευση προϊόντων.
573
ΦΟΛΕΙΑ ΕΝ ΔΡΑΕΙ
Σο λαϊκό σπίτι είναι ο πιο διαδεδομένος τύπος κατοικίας στη Νάξο. την αρχή υπήρχε μόνο ένα μεγάλο δωμάτιο, το όποιο χρησίμευε και για την αποθήκευση τροφίμων, αλλά στη συνέχεια προστεθήκαν και άλλα δωμάτια όπως η κουζίνα, οι κρεβατοκάμαρες και το κελάρι για τη φύλαξη προϊόντων. Η κουζίνα έχει τον ρόλο της τραπεζαρίας. Η συγκέντρωση της οικογένειας και η υποδοχή των επισκεπτών γινόταν και γίνεται στην κουζίνα. χεδόν όλα τα σπίτια εξωτερικά, έχουν κάμαρες, που ενώνουν την κύρια είσοδο με την αυλή. την αυλή υπάρχει μικρός στάβλος για την στέγαση ζώων και ένας φούρνος χρισμένος από πυλό. Μέχρι και σήμερα τα περισσότερα σπίτια ακολουθούν την ίδια αρχιτεκτονική των λαϊκών κατοικιών. Κοινωνική και γεωγραφική κινητικότητα. ― ε όλη την περίοδο της «Υραγκοκρατίας »η πλειοψηφία των κατοίκων της Νάξου ήταν ελληνόφωνοι χριστιανοί ορθόδοξοι. Τπήρξε μια καθολική μειονότητα που ζούσε κοντά στη Φώρα ενώ ελάχιστοι Εβραίοι, Αρμένιοι και Σούρκοι αναφέρονται. Οι συνεχείς μετακινήσεις πληθυσμών από και προς τη Νάξο μπορούν να εξηγήσουν τις μεγάλες αποκλίσεις για τον πληθυσμό του νησιού. Σα ¾ του πληθυσμού του νησιού ήταν διασκορπισμένα σε 40 με 70 χωριά και οικισμούς και υπήρχε διαφοροποίηση μεταξύ της Φώρας και της ζωής στο χωριό. Σο μεγαλύτερο χωριό ήταν η Απείρανθος. Σα περισσότερα χωριά στην ενδοχώρα ήταν χτισμένα με τέτοιο τρόπο ώστε να μην φαίνονται από την παραλία για τον φόβο των πειρατών. Από τον 11ο μέχρι και τον 14ο αιώνα οι Μικρασιάτες άρχισαν να φτάνουν στη Νάξο μετά τη χαμένη μάχη του Ματζικέρτ (1071). Σο 1344 ο γιος του σουλτάνου του Αϊδινίου Αμούρ επέδραμε κατά της Νάξου και πήρε 6.000 αιχμαλώτους. υνέπεια ήταν το 1350 να εξαναγκαστεί ο ανούδος να φέρει εποίκους από άλλες περιοχές. Σον 15ο και το μισό του 16ου αιώνα είχαμε συχνά γιουρούσια που έκαναν οι τούρκοι και 574
Οι ρίζες των Ναξίων
αρακηνοί (μουσουλμάνοι) πειρατές. Κρητικοί υπήρξαν έποικοι στη Νάξο από τον Μεσαίωνα έως και την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τα στρατεύματα της Δ´ ταυροφορίας (1204) η Νάξος, όπως και η Κρήτη ,περιήλθε στην κυριαρχία των Βενετών, ως πρωτεύουσα του Δουκάτου του Αιγαίου, υπό τη διακυβέρνηση Βενετών αλλά και άλλων Βορειοιταλών και έως έναν βαθμό υπό τη κηδεμονία της Βενετίας (υπάρχει η εκδοχή της ελεύσεως των κρητικών στη Νάξο κατά τη βενετοκρατία, τά την προ του 1204 περίοδο, προερχομένων κυρίως από την κεντρική και τη δυτική Κρήτη). Έτσι αναπτύχτηκαν οι προϋποθέσεις για τις σχέσεις μεταξύ των δύο νησιών. Σο 1212/1213 ο πρώτος δούκας της Νάξου, Μάρκος ανούδος, κάλεσε 20 αρχοντόπουλα από επιφανείς ελληνικές οικογένειες της μεγαλονήσου να εγκατασταθούν στην επικράτεια του. Κατά τη βενετοκρατία φέρεται να εγκαταστάθηκαν μαζικά κρητικοί έποικοι στη Φώρα Νάξου, ιδρύοντας το συνοικισμό του Νιο-χωριού. Κρητικοί έποικοι συνέχιζαν να εγκαθίσταται στη Φώρα της Νάξου και κατά τους επόμενους αιώνες. Κατά τη διάρκεια τουρκικής επιδρομής 400 ένοπλοι Κρητικοί υπό τον π. Εμμανουήλ Ζουδιανάκη προέβαλαν αντίσταση. Σο 1758 μαρτυρείται η ύπαρξη Κρητικών στο Μπούργκο της Φώρας Νάξου, κάποιοι εκ των οποίων ξυλοκόπησαν άγρια εβραίους εποίκους κατά τη διάρκεια διακοινοτικών ταραχών. (τις παραμονές της Ελληνικής Επανάστασης μαρτυρείται η ύπαρξη κρητικών εποίκων.) Δεν ήταν μόνο ελληνορθόδοξοι Κρητικοί που μετανάστευσαν στη Νάξο. Βενετοκρητικοί, όπως οι Barozzi από την περιοχή της Ρεθύμνης ή από τα Φανιά εγκαταστάθηκαν μετά την κατάλυση του Δουκάτου του Αιγαίου στο νησί, τους οποίους δεν αποκλείεται να ακολούθησαν και κάποιοι κρητικοί χωρικοί, αν λάβει κανείς υπ’ όψιν του την παράδοση που θέλει τους Βενετούς να οργανώσουν τον εποικισμό χωριών της ορεινής Νάξου με βοσκούς που μεταφέρθηκαν από αλλού. Ναξιακά επώνυμα από την Ιταλία. ― Δεν είναι σαφές ,εάν η ύπαρξη ενός επωνύμου ιταλικής, βενετικής προέλευσης, αποτελεί ένδειξη ή απόδειξη ότι ο κάτοχός του έλκει την καταγωγή του από την Ιταλία ή πρόκειται απλώς για απόρροια της μακρόχρονης συμβίωσης Ελλήνων και Λατίνων και της υιοθέτησης από πλευράς ατόμων ελληνικής καταγωγής και δόγματος, ονομάτων που έχουν ενταχθεί στο τοπικό λεξιλόγιο των μέσων και των νεότερων χρόνων. Ασαφές, είναι εάν ιταλογενή επώνυμα αυτής της κατηγορίας έχουν ως τόπο δημιουργίας τους τη Νάξο ή πρόκειται για ονόματα κατοίκων, που έχουν μεταναστεύσει εκεί από άλλες λατινοκρατούμενες περιοχές. Προέλευση των Ιταλογενών Ναξιακών επωνύμων. ― Αιτίες: α) Οι φέροντες τέτοια ονόματα είναι δυνατό να είναι γόνοι οικογενειών με ρίζες από τη Δύση και ιδίως από βορειοϊταλικές πόλεις, που είτε εγκαταστάθηκαν στη Νάξο από τον ύστερο Μεσαίωνα, είτε μετανάστευσαν εκεί από άλλες λατινοκρατούμενες 575
ΦΟΛΕΙΑ ΕΝ ΔΡΑΕΙ
περιοχές κατά την Σουρκοκρατία. Ο Μάρκος ανούδος κατέστρεψε το κάστρο τ’ Απαλίρου και έχτισε τον πύργο του στο νέο κάστρο στη σημερινή Φώρα και μοίρασε, το υπόλοιπο νησί στους αξιωματούχους του, αφού το χώρισε σε 56 τόπους. Σο έτος 1212 ήρθαν στη Νάξο καθολικοί από διάφορες ευρωπαϊκές χώρες και κατοίκησαν σαν ευγενείς. την αρχαιότητα ήταν οι εξής: ανούδος Δουξ, Δελακάρσερος, Κρίσπης, Βαρότσης, Ιουστινιάνης, Γρυμάλδης, Λαορεδάνος, ομμαρίπα, Γηράρδης, Μαλατέστας, Κόκκος νυν Ανατολικός, Βαζαίγιος εξέλειπε, φόρτσα Κάστρη και Κορονέλος .Μετά ήρθαν οι εξής: Ραϊμονδός, Μοδένα Λάστικ δε Βιγουρού, Δε κάμπις Γοζαδίνος και Δάμπις. β) Περιπτώσεις μικτών γάμων. Αργότερα παρατηρείται το φαινόμενο της σύναψης γάμου μεταξύ ετεροδόξων, όπου μια από τις βασικές του αιτίες ήταν η δυσχέρεια εξεύρεσης δυτικών γυναικών στον χώρο των Κυκλάδων. Επίσης το φαινόμενο της γέννησης παιδιών, που είχαν πατέρα Λατίνο και μητέρα Ελληνορθόδοξη, τα οποία ονομάζονταν γασμούλοι, βασμούλοι ή bastardi. Είχαν τη δυνατότητα να επιλέξουν το δόγμα της αρεσκείας τους. Κατά τη συνήθη όμως πρακτική στη Νάξο τα αγόρια, που προέρχονταν από μεικτό γάμο, ασπάζονταν το δόγμα του πατέρα, ενώ τα κορίτσια αυτό της μητέρας. Οι απλές καθολικές οικογένειες, καταγόμενες από διάφορα μέρη της δυτικής Ευρώπης κατοίκησαν στο Νιο-χωριό, και από μικτούς γάμους με τους ανατολικούς, γεννήθηκαν παιδιά του Ανατολικού δόγματος. Οι οικογένειες ήταν: Δέτση, Βενιέρη και Δεγαίτα. Σο επίθετο Δέτσης απαντάται στο έτος 1537. Αρχικά συναντάται μόνο στη Νάξο και πιο συγκεκριμένα στο χωριό Δαμαριώνα. Με το πέρασμα των αιώνων και με τη μετανάστευση, η διασπορά του επίθετου έγινε σε όλη την Ελλάδα. γ) Περιπτώσεις ελληνορθόδοξων κατοίκων της Νάξου, που για διαφόρους λόγους απέκτησαν επώνυμο ή βαπτιστικό όνομα, προερχόμενο από τη βενετσιάνικη διάλεκτο: είτε λόγω στενών σχέσεων με κάποιο φεουδάρχη, είτε λόγω της ευρείας διάδοσης στο λεξιλόγιο του ντόπιου πληθυσμού ιταλικών λέξεων και εισαγωγής πολλών βαπτιστικών ονομάτων βενετικής προέλευσης. Έτσι τα λατινικής προέλευσης ναξιακά επώνυμα τα διακρίνουμε στις εξής κατηγορίες: 1. ε επώνυμα γνωστών δυτικών οικογενειών, π.χ. Δέλλα - Ρόκκας. 2. ε πατριδωνυμικά επώνυμα, π.χ. Βερώνης, Πρίντεζης, Δεγαίτας. 3. ε αυτά που προέρχονται από ιταλικά βαπτιστικά, π.χ. Σζαννετής, Σζουάννης, Σζαννίνης. 4. ε αυτά που προέρχονται από παρωνυμία, π.χ. Σζοβένος. 5. ε αυτά που προέρχονται από ιταλικά επαγγελματικά επώνυμα, από τίτλους και αξιώματα της εποχής και τα οποία επιβίωσαν κατά την τουρκοκρατία, π.χ. Κατζηλιέρης.
576
Οι ρίζες των Ναξίων
Βενετσιάνικα ή ιταλικά είναι τα επιθέματα -άνος / -ιάνος και -έζος: Βενετσιάνος, Πρεβεζάνος, ισιλιάνος, Γενοβέζος. Τοπικές φορεσιές της Νάξου. ― Οι άνδρες φορούσαν αντί για παντελόνι την υφαντή βράκα που άρχιζε από τη μέση και κατέληγε στο γόνατο, όπου τελείωνε σε στενό παντζάκι. Από την μέση και πάνω φορούσαν λευκό πουκάμισο και γιλέκο χωρίς μανίκια. Σο χρώμα της φορεσιάς ήταν μαύρο ενώ στα κάτω χωριά μπορούσες να το δεις και σε μπλε και σε άσπρο. τη μέση τους πάντα φορούσαν το ζωνάρι. Σο ανδρικό εσώρουχο είχε το ίδιο σχέδιο με τη βράκα απλώς το χρώμα του ήταν άσπρο. Επειδή το πόδι από το γόνατο και κάτω δεν καλύπτονταν φορούσαν πλεκτές κάλτσες άλλα και τις καλτσοδέτες με φούντα συνήθως μαύρου χρώματος. Σα υποδήματα που φορούσαν ονομάζονταν ξώραφα. Οι γυναίκες από τη μέση και κάτω φορούσαν μακριά φούστα που έφτανε μέχρι τον αστράγαλο. Από τη μέση και πάνω φορούσαν κεντητό πουκάμισο με φαρδύ μανίκι. το κεφάλι φορούσαν απαραίτητα το μαντήλι .Οι ελεύθερες και οι παντρεμένες φορούσαν χρωματιστά μαντίλια συνήθως με φλουριά και οι χήρες κατάμαυρα.
Σο Δουκάτο της Νάξου Σο Δουκάτο της Νάξου ή Δουκάτο του Αιγαίου ή του Αρχιπελάγους ιδρύθηκε το 1207 από τον βενετό στρατιωτικό Μάρκο ανούδο. Περιελάμβανε τα νησιά Πάρο, Αντίπαρο, Μήλο, Ίο, Κύθνο, Αμοργό, Κίμωλο, ίφνο, ίκινο, ύρο και Υολέγανδρο και είχε έδρα τη Νάξο. Η δυναστεία που ίδρυσε ο Μάρκος ανούδος διήρκεσε ως το 1383, οπότε τη διοίκηση του δουκάτου ανέλαβε η οικογένεια των Κρίσπων *Cri(e)spo+ μέχρι το 1566, έτος κατάλυσης του δουκάτου από τους Οθωμανούς. Η Υραγκοκρατία επέδρασε καταλυτικά στην ιστορία της Νάξου. Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Υράγκους κατά την Δ´ ταυροφορία το 1204 τα εδάφη της Βυζαντινής αυτοκρατορίας μοιράστηκαν στους ταυροφόρους ως εξής με βάση τη συμφωνία Partitio Terrarum Imperii Romaniae: 1/4 θα λάμβανε ο μέλλων λατίνος αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης μετά την εκλογή του από 12 εκλέκτορες (6 Υράγκους και 6 Βενετούς) και από 3/8 οι Υράγκοι και οι Βενετοί. Η συμφωνία αυτή όμως απλώς ονομάτιζε τις περιοχές που θα λάμβαναν τα μέρη. ε αρκετές περιπτώσεις οι
577
ΦΟΛΕΙΑ ΕΝ ΔΡΑΕΙ
περιοχές αυτές δεν βρίσκονταν υπό την εξουσία τους, αλλά έπρεπε να κατακτηθούν. Η Βενετία ως ναυτική δύναμη ενδιαφερόταν να αποκτήσει βάσεις στο Αιγαίο, θέλοντας όμως να περιορίσει το κόστος των κατακτήσεων ανέθεσε ορισμένες φορές σε ιδιώτες να καταλάβουν εδάφη και να τα διοικήσουν υπαγόμενοι στον λατίνο αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης. Ένας τέτοιος ιδιώτης ήταν και ο Μάρκος ανούδος. Σο 1207 αποβιβάστηκε στη Νάξο, όπου σύμφωνα με την παράδοση συνάντησε ισχυρή αντίσταση. Έβαλε τους στρατιώτες του να κάψουν τα πλοία τους, ώστε να μην υπάρχει περιθώριο υποχώρησης, και τελικά κατέλαβε το βυζαντινό φρούριο του Απαλίρου. Έκανε τη Νάξο έδρα του Δουκάτου του και κυβέρνησε ως το 1227, οπότε και πέθανε αφήνοντας διάδοχο τον γιο του Άγγελο ανούδο. Ο ανούδος, αν και Βενετός, ήταν φιλόδοξος και δεν έδρασε ως πειθήνιο όργανο της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας, παρά αναγνώριζε και υποστήριζε τον λατίνο αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης με αντάλλαγμα την αναγνώριση των κτήσεών του από τον τελευταίο και την απονομή του τίτλου του δούκα.
Κεφάλαιο Δ´ Η μεταμεσαιωνική Νάξος από την περίοδο της Σουρκοκρατίας έως τους νεότερους χρόνους (19ος-20ός αιώνας) Η διακυβέρνηση. ― Ο Μάρκος ανούδος έχτισε στο ψηλότερο μέρος της πόλης, πάνω από τα ελληνικά σπίτια, ένα παλάτι με 12 πύργους και έφτιαξε το λιμάνι με τρόπο τέτοιο ώστε να είναι κατάλληλο για ναυτικό ναυπηγείο O ιουδαίος δούκας της Νάξου, δεν επισκέφθηκε ποτέ το δουκάτο του τα δεκατρία χρόνια που του άνηκε. Σοποθέτησε στη θέση του έναν άνθρωπο της εμπιστοσύνης του τον Υράντζεσκο Κορονέλλο, να εισπράττει τους φόρους. Ο Νάζη διατήρησε τα παλαιά έθιμα και τους νόμους των Λατίνων. Επίσης ο Φαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα ήρθε στη Νάξο και ο Ιωάννης Κρίσπος (12ος δούκας) του παρέδωσε τα κλειδιά των πυλών. Οι Σούρκοι κρατούσαν τον Κρίσπο στο πλοίο και λεηλάτησαν την πόλη και το παλάτι. Σον απελευθέρωσε με αντάλλαγμα ετήσιο φόρο 5000 χρυσά νομίσματα. Μετά τον θάνατο του Nazi και του Koronelo η Νάξος έγινε κομμάτι της Σουρκίας μέχρι το 1821, με ένα διάλειμμα ανάμεσα στο 1770-1774, όταν μαζί με τα άλλα νησιά των Κυκλάδων ήταν στα χέρια των Ρώσων. Σο 1536-66 αρχίζει η περίοδο της Σουρκοκρατίας. Όμως Σούρκοι δεν εγκαταστάθηκαν, πλην ελάχιστων, στο νησί: τους ενδιέφερε μόνο η είσπραξη των φόρων. Οι Σούρκοι χρησιμοποιούν τους Ενετούς για να μαζεύουν τους φόρους. Η Νάξος μαζί με τα άλλα νησιά, από το 1580 είχαν εξασφαλίσει από τον σουλτάνο Μουράτ Γ’, προνομιακό ορισμό (αχτναμί). ύμφωνα με αυτόν, τα νησιά εξασφάλισαν πλήρη ελευθερία σε θέ-
578
Οι ρίζες των Ναξίων
ματα λατρείας, μειώθηκαν οι φόροι, ενώ απαγορευτήκαν η εγκατάσταση γενιτσάρων και το παιδομάζωμα. Οι εκκλησίες τους θα μένανε ελεύθερες και θα μπορούσαν να χτίζονται όπως ήθελαν. Οι παλαιοί τους νόμοι και τα έθιμα θα διατηρούνταν, θα μπορούσαν να φορούν τα τοπικά τους ρούχα και το μετάξι, το κρασί και τα τρόφιμα θα απαλλάσσονταν από κάθε φόρο στα νησιά τους. Η διαχείριση των προνομίων αυτών ήταν στα χέρια των ισχυρών αρχόντων του νησιού και του ανώτατου κλήρου (ορθόδοξου και καθολικού). την επανάσταση του 1821, η διοικητική αυτή διάρθρωση έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη γενική συμπεριφορά του νησιού. Ο ρόλος τους ήταν να διατηρήσουν τα προνόμια με τους δοκιμασμένους εταίρους τους, άρα κάθε επαναστατική διάθεση και δυνατότητα στο κίνημα που είχε δημιουργηθεί από τους απεσταλμένους του Τψηλάντη. Αυτά τα προνόμια επικυρώθηκαν από τον Ιμπραήμ (1640-1648) εξήντα χρόνια αργότερα και σχημάτισαν τον «καταστατικό» χάρτη των Κυκλάδων στα χρόνια της τουρκοκρατίας. Ψστόσο στους παλιούς φόρους προστέθηκαν νέοι επιβαρύνοντας περισσότερο τους κατοίκους του νησιού: Σο χαράτσι, ο κεφαλικός φόρος, ο τζερελές, πρόστιμο, ο μουκατάς, η πληρωμή σε χρήμα της δεκάτης των καρπών της γης, το γιεμεκλίκι, φόρος στον Καπουδάν πασά για τα έξοδα του τουρκικού στόλου κατά την παραμονή του στις Κυκλάδες. Άλλα η λατινοκρατία θα κρατήσει μέχρι την Επανάσταση του 1821. Σην εποχή του πολέμου μεταξύ Βενετίας και Σουρκίας, ο βενετικός στόλος κατέλαβε το Αιγαίο και έχοντας σαν συνέπεια να πληρώσουν οι Ναξιώτες διπλούς φόρους (στην Σουρκία και στη Βενετία). Αυτό κράτησε μέχρι το 1699 όταν οι Σούρκοι με την κατάκτηση της Κρήτης έγιναν οι μόνοι κυρίαρχοι στο Αιγαίο. Οι φόροι στους Σούρκους ήταν 6000 γρόσια το 1676 και 10500 γρόσια το 1700. Η Νάξος είχε έναν τούρκο διοικητή και έξι υποδιοικητές, οι οποίοι εκλέγονταν κάθε χρόνο από τους κατοίκους. τις 21 Οκτωβρίου 1675 η πόλη της Νάξου λεηλατήθηκε από τον πειρατή Ougo d’Kreveler. Σρία χρόνια αργότερα (26 Αυγούστου 1678) ο ίδιος πειρατής μαζί με άλλους γάλλους και μανιάτες πειρατές ήρθε στη Νάξο και συνέλαβε τον διοικητή και τον αδερφό του Αλί Σσελεμπή. υνέλαβαν επίσης και άλλους Σούρκους, άνδρες και γυναικόπαιδα και προκάλεσαν μεγάλη ζημιά. Η Νάξος υπέφερε πολύ, διότι οι Σούρκοι θεώρησαν πως η σύλληψη του διοικητή έγινε μετά από συμφωνία με τους Ναξιώτες. Σο 1595 έγινε κίνηση αντιπροσώπων δεκαπέντε νησιών στη Νάξο εναντίον των Σούρκων. Εναντίον των Υράγκων ξεσηκώθηκαν το 1563, το 1643, το 1670 και το 1681. ημαντικότερες είναι οι εξεγέρσεις κατά τον 18ο αιώνα με πρωταγωνιστές τα μέλη της οικογένειας των Πολιτών και με κέντρο τον πύργο του Μάρκου Πολίτη στους Ακαδήμους, στο λεκανοπέδιο της Σραγαίας. Ο αρχηγός του «κοινού των χωριών» Μαρκάκης Πολίτης έγινε το φόβητρο των Λατίνων πολεμώντας τους από το 1770 μέχρι το 1802 και το είδωλο των Ελλήνων. Ξεσήκωσε τους αγρότες τη Δρυμαλίας, χρησιμοποίησε τους Σούρκους στον αγώνα του εναντίον των Μπαρότσι τους οποίους προσεταιρίσθηκε εναντίον των Λατίνων. Φα-
579
ΦΟΛΕΙΑ ΕΝ ΔΡΑΕΙ
ρακτηρίστηκε «αναστήτωρ της Ναξίας» και «πρόμαχος της αποκοπής του φεουδαλισμού» στο νησί. Οι Υράγκοι τον συκοφάντησαν, τον καταδίωξαν, η περιουσία του δημεύτηκε, και κατάφεραν να εξοριστεί στη Μυτιλήνη. Με διαταγή του Φουσεΐν πασά πνίγηκε με σχοινί στις 25 Μαρτίου 1802. Με τη στρατηγική των φόρων κέρδισε τους Σούρκους που τους χρησιμοποίησε εναντίον των Υράγκων. Σο έργο του συνεχίζεται από τον γιο του, ο οποίος αναμειγνύεται ενεργά στον αγώνα της Επανάστασης του 1821 και αναγνωρίζεται πληρεξούσιος της Νάξου στις Γενικές υνελεύσεις. Ο γιος του Μαρκοπολίτη, Μιχαλάκης, ανέκτησε την πατρική περιουσία, επιβλήθηκε σαν προεστός και αρχηγός του Κοινού των Φωρίων και αγωνίσθηκε εναντίον των Υράγκων και των Σούρκων. τα τέλη του 1821 ο Αλέξανδρος Τψηλάντης είχε στείλει ανθρώπους στις Κυκλάδες με επαναστατικές προκηρύξεις. Σον Δεκέμβριο του 1820 ορκίστηκαν οι πρώτοι Υιλικοί στη Νάξο, μεταξύ αυτών και ο Μαρκοπολίτης οι οποίοι κήρυξαν την Επανάσταση στις 6 Μαΐου 1821. Σο 1826 ο αυστριακός ναύαρχος Paulugi, επιτέθηκε με τον στόλο του στη Νάξο και 700 άνδρες κατέλαβαν την πόλη. ύμφωνα με τα λεγόμενα τους η αιτία ήταν ότι οι κάτοικοι της Νάξου, της Κάσου και της Κρήτης εξόπλισαν πειρατικές βάρκες και λήστεψαν αυστριακά φορτηγά πλοία. Αρκετοί ναξιώτες εθελοντές πολέμησαν στην Ηπειρωτική Ελλάδα. Από το 1830, το νησί αποτελεί τμήμα της ελληνικής επικράτειας. Εγκατάσταση-ασχολίες Ναξίων. ― Με την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους το 1830 η βόρεια Νάξος αναφέρεται σε ότι αφορά κυρίως την περιοχή των μυριδοχωρίων. Σο 1835 ιδρύεται ο δήμος Κορωνίδας με πρωτεύουσα την Κωμιακή και με συνολικό αριθμό κατοίκων 967. Η περιοχή της Κωμιακής και του κεπονίου ήταν υπό την εξουσία Μπαρότζη. Οι κάτοικοι της Νάξου κατά τη δεκαετία του 30 μπορούμε να πούμε ότι ήταν χωρισμένοι στις εξής τάξεις: Καθολικοί, που ήταν παλιοί Υεουδάρχες και άρχοντες του νησιού, Αστοί, Χαράδες και Αγρότες που έρχονταν να πουλήσουν την πραγματεία τους. το Κάστρο έμεναν οι καθολικοί, παλιοί φεουδάρχες και άρχοντες του νησιού, από τον καιρό της Ενετοκρατίας. Μαύρα κοστούμια και μαύρα καπέλα, με άσπρα κολλάρα και μπαστούνια για τους κυρίους, μαύρα φορέματα και λευκές νταντέλες για τις κυρίες, ενώ τα σπίτια τους στολίζονταν με οικόσημα. ε άμεση σχέση και συνύπαρξη με τους Καθολικούς οι Αστοί, οι Χαράδες, οι Αγρότες, που έρχονταν από την ύπαιθρο να πουλήσουν την πραμάτεια τους ή να τη φορτώσουν στα καΐκια ή στο βαπόρι που ερχόταν μια φορά την εβδομάδα ή μια φορά στις δέκα μέρες. Kαι όλα αυτά σε μια πόλη με πολλά στενά και σοκάκια, που τη νύχτα ήτανε σχεδόν σκοτεινή, για πολλά χρόνια χωρίς ηλεκτρικό. Λόγω αυτού του σκότους, αλλά και της μικρής κοινωνίας που ήταν η πόλη, όλα τα πράγματα, αν και ήταν πολύ κοντά μας, έπαιρναν τρομερές διαστάσεις. Οι γάμοι των αρχόντων, αλλά και οι γάμοι των φτωχών, τα βαφτίσια, οι
580
Οι ρίζες των Ναξίων
κηδείες, οι μεγάλες θρησκευτικές γιορτές, η μεγάλη Εβδομάδα, όλα διαχέονταν στην ατμόσφαιρα και ήταν σαν να περνάς μέσα από έναν πυκνό ψυχισμό. Κατά την επανάσταση του 1821 οι καθολικοί υποστήριξαν τον αγώνα και επηρέαζαν αρνητικά τον κόσμο του νησιού. Κάποιοι λένε πως ο απλός κόσμος φοβήθηκε προσωρινή επαναστατική διοίκηση. Ο αριθμός των καθολικών ήταν μικρός. Σο 1821 αποφεύχθηκε επίθεση υποκινούμενη από τον ορθόδοξο επίσκοπο εναντίον της καθολικής συνοικίας. H γεωργία αποτελούσε την κύρια ενασχόληση των περισσοτέρων Ναξιωτών και η καθημερινότητα τους καθορίζονταν κυρίως από τον αργό επαναλαμβανόμενο ρυθμό της αγροτικής ζωής. Ο καρποί ήταν είτε χειμωνιάτικοι (σιτάρι, κριθάρι) είτε καλοκαιρινοί (όσπρια, βαμβάκι). Πολύτιμα δέντρα ήταν οι ελιές, οι συκιές, οι μουριές, οι αχλαδιές και λιγότερο οι ροδιές, αμυγδαλιές και χαρουπιές. Τπάρχουν επίσης λίγες αναφορές για μηλιές, καρυδιές, βερικοκιές, κυδωνιές, κορομηλιές. Εκτός από τη γεωργία μεγάλο ρόλο έπαιζε και η κτηνοτροφία. Οι ξένοι που επισκεπτόταν τη Νάξο έκαναν λόγο για μεγάλα κοπάδια με βοοειδή, πρόβατα, και γίδια ενώ επαινούσαν τα ναξιώτικα τυριά, το γάλα και το κρέας. Αν και οι Ναξιώτες δεν ήταν ναυτικοί οι λίγες ευκαιρίες που είχαν στο τόπο τους, έκαναν πολλούς ανθρώπους να ταξιδεύουν είτε εποχικά είτε για μεγαλύτερα διαστήματα. Ιδιαίτερη αναφορά αξίζει και το σμυρίγλι κατά τον 18ο αιώνα το οποίο πωλείται σε σημαντικά εμπορικά κέντρα της εποχής και ιδιαίτερα σε Άγγλους, Γάλλους και Ιταλούς. Έτσι οι κάτοικοι άρχισαν να εμπορεύονται το σμυρίγλι. Σην περίοδο 1900-1909 πωλούνται κατά μέσο όρο 7.152 τόνοι σμυριγλιού οι οποίοι έφτασαν στους 10.444 τόνους κατά το 19301939. Αυτή η χρονική περίοδος δηλαδή του σμυριγλιού ήταν πολύ σημαντική για την ελληνική οικονομία. Οι παραδοσιακοί οικισμοί αποτελούνταν από λιτούς γεωμετρικούς όγκους χωριζόμενους από
581
ΦΟΛΕΙΑ ΕΝ ΔΡΑΕΙ
στενά λιθόστρωτα. Σο παραδοσιακό χρώμα των σπιτιών ήταν το λευκό, της ώχρας, το κόκκινο και το λουλακί. Σα χρώματα αυτά χάθηκαν μετά την μεταξική απόφαση που επέβαλε το λευκό και το μπλε. Τπήρχαν ακόμα ανεμόμυλοι αλώνια και ελαιοτριβεία. Σα αλώνια και οι ανεμόμυλοι εξυπηρετούσαν τις βιοτικές ανάγκες των ανθρώπων και μέχρι πρόσφατα φτιάχνονταν θρύλοι για εξωτικά και νεράιδες(καλές κιουράδες). Εποικισμοί-μεταναστεύσεις. ― Με βάση την φημολογούμενη εισαγωγή πληθυσμών από άλλες περιοχές τον 14ο αιώνα δεν είναι απίθανο το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της Νάξου να προέρχεται από άλλες περιοχές της Ελλάδας. Και βέβαια, θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο, αν όχι ουτοπικό, να υποστηρίξει κανείς ότι σήμερα ή ακόμα και τον 14ο αιώνα, υπήρχαν αυτόχθονες Νάξιοι. Από τα μέσα του 16ου αιώνα ένα νέο «μεταναστευτικό» ρεύμα έρχεται να κατακλύσει το νησί. Μπαρότσι Γκριμάλντι, Σζιουστινιάνι, Κόκκοι, Ντέλλα Ρόκκα Ντε Μοντένα, επενδύουν είτε αγοράζοντας γη είτε αποκτώντας την με επιγαμίες. Κλασική περίπτωση ο «τόπος του Υιλωτίου». Θα διατηρήσουν το φεουδαλικό καθεστώς εντατικοποιώντας την εργασία των δουλοπάροικων κατοίκων του νησιού. Οι πέτρινοι επιβλητικοί πύργοι «μιλούν» μέχρι σήμερα. Για μια εποχή που υπήρχαν αφέντες και αφεντότοποι, δηλαδή κάτοχοι γης (οι τόποι) στους οποίους αποδίδονται δικαιώματα, άσπρα γρόσια, δουκάτα ριάλια τζεκίνια και για τους ντόπιους, τους χωρικούς, μια σειρά από υποχρεώσεις, που είχαν πάντα σχέση με τη γη που καλλιεργούσαν, με τα ζώα που βοσκούσαν στα πάσκουλα-βοσκότοπους. τη Νάξο ήλθαν οι καθολικοί μοναχοί του τάγματος των φραγκισκανών από την Κρήτη, που εγκαταστάθηκαν κοντά στο χωριό Αγγίδια. Μαζί με τους δυτικούς μοναχούς έφτασε και το κρητικό θρησκευτικό θέατρο, ενώ ο Ερωτόκριτος ήταν οικείος στους κατοίκους της και περισσότερο στους Απερανθίτες και στους Υιλοτίτες. Επίσης κρητικοί ζωγράφοι έφτασαν στη Νάξο για να ζωγραφίσουν ναούς. Μετά την κατάληψη της νήσου από τον Μπαρμπαρόσα το 1537 την σκυτάλη από τους τούρκους πειρατές πήραν οι Υράγκοι. Κάποιοι από αυτούς είχαν στενές σχέσεις με τους Λατίνους του νησιού. Σο 1566, ένα εξισλαμισμένος χριστιανός, ο Πιαλή αγάς κατέλαβε τη Νάξο και απέλασε τους Υράγκους. Δούκας της Νάξου ήταν ο πορτογαλοεβραίος Ιωσήφ Νάση που ορίστηκε από τον σουλτάνο. Η περίοδος βασιλείας του Νάση ήταν η πρώτη περίοδος στην οποία αναφέρονται μεταναστευτικά ρεύματα Ναξίων προς τη Μικρά Ασία. Οι τόποι άνηκαν ακόμα στους άρχοντες και έτσι η μόνη λύση και δυνατότητα που είχαν ήταν να φύγουν για άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας. Ο Νάση το 1568 απαγόρευσε την εγκατάσταση μουσουλμάνων στρατιωτών στη Νάξο με την αιτιολογία ότι δεν υπήρχαν μουσουλμανικές κοινότητες. Μετά τον θάνατό του το 1579 η Νάξος υπάχθηκε κατευθείαν στην αυλή του σουλτάνου ο οποίος ανελάμβανε την είσπραξη των φόρων. Αυ-
582
Οι ρίζες των Ναξίων
τή την περίοδο εγκαταστάθηκαν στην Νάξο λίγοι Σούρκοι από τους οποίους οι περισσότεροι ήταν παντρεμένοι με χριστιανές. Σο αντζάκ του Αιγαίου καταργήθηκε το 1621 και η Νάξος οργανώθηκε σε τρία Κοινά (καπετανείες), του Κάστρου (όπου έμεναν οι απόγονοι των Βενετών ευγενών), του Μπούργου (όπου έμενε κυρίως η νεοανερχόμενη ελληνική αστική τάξη) και το Κοινό των χωριών. Σον 17ο αιώνα αναφέρονται νέα μεταναστευτικά ρεύματα Νάξιων προς τη Μικρά Ασία που φαίνεται να συγκεντρώνονται στην μύρνη. Οι Νάξιοι της μύρνης ήταν βαρελάδες (βουτσάδες) και αμπελουργοί ενώ οι γυναίκες εργάζονταν ως υπηρέτριες ή ως θεραπαίνιδες. Σο 17ο αιώνα παρατηρείται μία κίνηση πληθυσμών προς τη Νάξο ενώ προς το τέλος του 17ου αιώνα από Πελοπόννησο και από Κρήτη και κυρίως από τα φακιά. Μία αρκετά πρωτότυπη άποψη για την προέλευση των (εμφανιζόμενων ως αυτοχθόνων τον 17ο αιώνα) κατοίκων της Κωμιακής και των μυριδοχωρίων με βάση τα γλωσσικά ιδιώματα και των ιστοριών που κυκλοφορούν μεταξύ των Ναξίων υποστηρίζει ότι τους κατοίκους του Υιλωτίου και των Ανώμερων (βόρεια ορεινή Νάξο) τους έφεραν οι Υράγκοι από τον βορρά για να εξορύσσουν την σμύριδα και να βόσκουν τα πρόβατα των Υεουδαρχών. Σα μεταναστευτικά ρεύματα προς τη Μικρά Ασία και Κωνσταντινούπολη συνεχίστηκαν και εντάθηκαν τον 18ο αιώνα. Για τους νάξιους αμπελουργούς της μύρνης λέγεται ότι ίδρυσαν τα Βουρλά, μία πόλη στην οποία συγκεντρώθηκαν αργότερα πολλοί Νάξιοι. τους πρώτους μετεπαναστατικούς χρόνους δεν ήταν μόνο γηγενείς ελληνορθόδοξοι Κρητικοί που μετανάστευσαν στη Νάξο. Βενετοκρητικοί όπως οι Βarozzi εκ Ρεθύμνης και οι ανούδοι εγκαταστάθηκαν μετά την κατάλυση του Δουκάτου του Αιγαίου στο νησί τους οποίους δεν αποκλείεται να ακολούθησαν και κάποιοι Κρητικοί χωρικοί αν λάβει μάλιστα κανείς υπ’ όψη του την παράδοση που θέλει τους Βενετούς να οργάνωσαν τον εποικισμό χωριών της ορεινής Νάξου από βοσκούς που μεταφέρθηκαν από αλλού. Σο 1758 μαρτυρείται η ύπαρξη Κρητικών στον Μπούργο της χώρας Νάξου. Δηλαδή πολυάριθμοι Κρητικοί πρόσφυγες αναζήτησαν καταφύγιο στη Νάξο κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επαναστάσεως. Εκεί υπήρχαν πειρατικές επιδρομές και ληστείες. Σα μεταναστευτικά ρεύματα προς τη Μικρά Ασία και Κωνσταντινούπολη συνεχίστηκαν και εντάθηκαν τον 18ο αιώνα. Πολλοί από αυτούς γύρισαν πίσω στη μεγαλόνησο. Ανάμεσα στους κρητικούς εποίκους της μετανάστευσης εμφανίζονται και κάποιοι στο Υιλότι και λένε ότι υπάρχει βιολογική συγγένεια ανάμεσα Κρητικών και Ναξιωτών. τα μέσα του 19ου αιώνα η πολιτοφυλακή της Νάξου απαρτιζόταν από Κρητικούς. Παρατηρείται λοιπόν μια αδιάλειπτη παρουσία Κρητικών στη Νάξο. Η φοίτηση του Νίκου Καζαντζάκη στη Γαλλική εμπορική σχόλη στο κάστρο της Φώρας αποτελεί τη συνέχεια μιας μακραίωνης παράδοσης.
583
ΦΟΛΕΙΑ ΕΝ ΔΡΑΕΙ
Από τον 16ο αιώνα μέχρι την περίοδο της επαναστάσεως του 1821, υπήρχαν συνεχή μεταναστευτικά ρεύματα από τη Νάξο προς τα παράλια της Ανατολίας και την Πόλη, τα οποία συνεχίστηκαν και μετά την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους το 1830 Άλλωστε και μετά την ίδρυση του Ελληνικού Βασιλείου υπήρξε διασύνδεση της Νάξου με την Οθωμανική αυτοκρατορία. Η επικοινωνία γινόταν κυρίως με ιστιοφόρα τα οποία εκτελούσαν τακτικά δρομολόγια προς τη μύρνη και την Πόλη. Οι ναξιώτικες παροικίες στη μύρνη, στην Πόλη και η αποικία των Βουρλών συνέχισαν να μαζεύουν Νάξιους και μάλιστα λέγεται ότι τα Βουρλά στις αρχές του 20ού αιώνα είχαν 20.000 Νάξιους. Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα δεν φαίνεται να υπάρχουν συγκεντρώσεις μεταναστών από τη βόρεια ορεινή Νάξο στην Αθήνα. Επίσης μέχρι το 1890, που ξεκίνησαν τα πρώτα ρεύματα προς Αμερική, η Οθωμανική Αυτοκρατορία αποτελούσε τον κύριο προορισμό για μετανάστες και ειδικά για τους κατοίκους των νησιών του Αιγαίου. Σα μητρώα αρρένων της βόρειας ορεινής Νάξου επιβεβαιώνουν τη διασύνδεση της περιοχής με την Πόλη τον 19ο αιώνα καθώς βρίσκουμε αρκετά ονόματα με τόπο γέννησης την Κωνσταντινούπολη, ενώ ως τόπος γέννησης του πατέρα εμφανίζεται η βόρεια ορεινή Νάξος. Επίσης γνωρίζουμε ότι στις αρχές του αιώνα υπήρχαν στην περιοχή «Σαχυδρόμοι» που έκαναν το δρομολόγιο Κωνσταντινούπολη-Νάξος και τανάπαλιν. Από το 1890 άρχισε και υπερωκεάνια μετανάστευση με κύριο τόπο προορισμού την Αμερική. Ένα μικρό μέρος είναι πιθανό να βρισκόταν στην Αμερική αλλά το μεγαλύτερο μέρος συγκεντρώνονταν στην περιοχή της Ανατολίας. Οι υπόλοιποι προσωρινοί μετανάστες που βρίσκονταν σε άλλους δήμους της Ελλάδας συγκεντρώνονταν στον Πειραιά, στην περιοχή του Αγίου Λουκά Πατησίων, στη ύρο τη πεδινή Νάξο και άλλες περιοχές της Αθήνας. Η Κεραμωτή πάντως είναι το πρώτο χωριό από το οποίο ξεκινάει μια μετανάστευση προς στην ηπειρωτική Ελλάδα. Από τους πρώτους που μετακινούνται στα περίχωρα του Πειραιά (περιοχή του Αγίου Ιωάννη Ρέντη) είναι κάποιες οικογένειες Κεραμιωτών. Αυτοί λόγω των συγγενικών δεσμών που τους συνδέουν με τους Κορωνιδιάτες φέρνουν και κάποιους από αυτούς στην περιοχή όπου από τότε ορισμένοι εγκαθίστανται μόνιμα. Η περιοχή του Ρέντη αποτελεί την πρώτη συγκροτημένη διασύνδεση νάξου-αστικού χώρου και έπαιξε τον διαμεσολαβητικό ρόλο της καθ’ όλη την προπολεμική περίοδο και ειδικά την περίοδο δευτέρου παγκοσμίου πολέμου. Η εγκατάσταση των κατοίκων της βόρειας ορεινής Νάξου στην Αθήνα πρέπει να ξεκίνησε στις αρχές του 20ού αιώ-
584
Οι ρίζες των Ναξίων
να. Σο 1911 οι Κορωνιδιάτες Νάξου που κατοικούν στην περιοχή των Πατησίων (ενορία Άγιου Λουκά) μαζεύονται και αποφασίζουν να ιδρύσουν σύλλογο. ντως σε ένα πρόχειρο κατάλογο που άρχισε να συντάσσεται για τα μέλη του συλλόγου στην περιοχή του Αγίου Λουκά οι περισσότεροι ήταν εργάτες, ενώ βρίσκουμε και μια σειρά από διαφόρων κατηγοριών επαγγέλματα, από γόρους μέχρι παντοπώλες και ανθοπώλες. Οι μισοί περίπου από αυτούς είχαν ιδιόκτητα σπίτια ενώ οι υπόλοιποι πλήρωναν ενοίκιο. Υαίνεται όμως ότι από το 1920 και έπειτα άρχισαν να καταφθάνουν μεγαλύτεροι αριθμοί μυριδοχωριτών. Γεγονός είναι ότι στην δεκαετία του 1930 η πλειοψηφία των εν Αθήνα Ναξιωτών από τον παλαιό δήμο Κορωνίδας αλλάζει χέρια. Αυτό βέβαια επιβεβαιώνει ότι από το 1920 και έπειτα είχαμε πληθυσμιακή έκρηξη και εκτεταμένα μεταναστευτικά ρεύματα μυριδοχωριτών προς την Αθήνα, Γιατί οι κάτοικοι της βόρειας ορεινής Νάξου και ειδικά οι Κωμιακίτες επέλεξαν να εγκατασταθούν αρχικά στην περιοχή του Αγίου Λουκά Πατησίων δεν είναι γνωστό. Πάντως αρκετές υπηρέτριες από την βόρεια ορεινή Νάξο εργάζονταν σε σπίτια πλουσίων στην περιοχή της Κυψέλης και δεν είναι απίθανο να ήταν και αυτός ένας από του λόγους που επιλέχθηκε η συγκεκριμένη περιοχή. Γλώσσα-μουσική-φορεσιές. ― Η ντοπιολαλιά της Απειράνθου έχει αναμφίβολα έντονες ομοιότητες με εκείνη των Ανωγείων, και με εκείνη των φακίων Άλλοι υποστηρίζουν ότι έλαβε χώρα μαζικός εποικισμός Κρητικών κατά την Σουρκοκρατία Αραβοκρατία ενώ άλλοι θεωρούν εαυτούς αυτόχθονες και ότι μεμονωμένες μόνο εγκαταστάσεις Κρητικών ίσως έλαβαν χώρα στο χωριό τους. Τπάρχει και η άποψη ότι το χωριό προϋπήρξε κάποιων εκτεταμένων εποικισμών από βοσκούς Κρητικούς. Η ντοπιολαλιά του Δανακού είναι παρόμοια με εκείνη της Απειράνθου, κάτι που ερμηνεύεται ως προϊόν του εποικισμού του χωριού από Απεραθίτες. Είχε κατά τους νεότερους χρόνους ιδιαίτερες σχέσεις, με τη Μικρά Ασία και με την Κωνσταντινούπολη, ιδίως με τα Βουρλά, όπου υπήρχε τον 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα ακμάζουσα φιλωτίτικη παροικία. ημαντικό μέρος των κατοίκων του Υιλωτίου θεωρείται ότι έχει καταγωγή από τη Μικρά Ασία και από άλλα νησιά (π.χ. Φίος), ενώ και η σημερινή τοπική παραδοσιακή μουσική προσομοιάζει με εκείνη των υπολοίπων νησιών των Κυκλάδων και με εκείνη της Μικράς Ασίας. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τις τοπικές παραδοσιακές φορεσιές. Ψστόσο, το φιλωτίτικο ιδίωμα μάς θυμίζει έντονα κρητική ντοπιολαλιά ιδίως τη ρεθε-
585
ΦΟΛΕΙΑ ΕΝ ΔΡΑΕΙ
μνιώτικη. το τοπικό λεξιλόγιο υπάρχουν λέξεις κοινές ή παρεμφερείς με της κρητικής διαλέκτου όπως: κοπέλια, κοπε(λ)ούδες, είντα, γιάντα, επά, εκειά, ετού σατά, ετσά, πέμπω, θωρώ, θαρρώ, πολεμώ, αξανοίω, φιλιότσα, σάντου(λ)ος, ζο, ζού(λ)α, βουλισμένος, τράφος, μητάτο, πρινιά, πάσπαρος, μελιντάκοι, κατσιφάρα, κεφαλή, αθρώποι, ξενομπασάρης. Όπως και σε χωριά του νομού Ρεθύμνης προστίθεται στο τέλος των ρημάτων η χαρακτηριστική συλλαβή -νε (πάμενε, ήρθαμενε, είχαμενε, είχενε). ε παρελθοντικούς χρόνους έχουμε αυξήσεις του τύπου: ήπηρα, ήφερα, ήφαα, ηδιάηκα. Περιπτώσεις το «λ» της νεοελληνικής να μετατρέπεται σε «ρ» ο Αρβανός ενώ το «γ» στην αρχή μιας λέξης, μπορεί και να μην προφέρεται π.χ. ο άδαρος. ύμφωνα πάντως με τους γλωσσολόγους, στο Υιλώτι εντοπίζονται στοιχεία του βορείου ελλαδικού γλωσσικού ιδιώματος, φαινόμενο που απαντάται και σε περιοχές της δυτικής Κρήτης. Δυτικοκρητική και η εν χρήσει στο Υιλώτι κατάληξη -ντωνε. Σο πλέον όμως χαρακτηριστικό στοιχείο του φιλωτίτικου ιδιώματος είναι η αποβολή του «λ», μπροστά από ορισμένα φωνήεντα π.χ. το μουάρι, ο Νικόας, ο Μανοάτσης, τα κοπεάτσα που απαντάται και σε χωριά του νομού Ρεθύμνης. Σο φιλωτίτικο ιδίωμα θεωρείται παρόμοιο με εκείνο ορισμένων χωριών του Μυλοποτάμου. Μία ακόμη ένδειξη για τις «ειδικές» σχέσεις του Υιλωτίου με την Κρήτη είναι ο σχετικά μεγάλος αριθμός προσώπων που φέρουν το βαπτιστικό όνομα «Μανώλης» και απαντώμενοι τύποι βαπτιστικών, όπως «Γιώργης», «τεφανής», κ.ά. Η ύπαρξη πάντως φιλωτίτικων επωνύμων, που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως «κρητικά» (π.χ. Βασιλάκης, Μουστάκης, Κοττάκης, Αρώνης, Βάβουλας, Δεμενεόπουλος, Μανιός), φυσικά δεν συνεπάγεται απαραιτήτως και προέλευση των φερόντων αυτά από την Κρήτη. Ο σημερινός επισκέπτης αντικρίζει μία κατάσταση που μάλλον θυμίζει Κρήτη: ιδίωμα παρόμοιο με εκείνο της περιοχής Ρεθύμνης, κατανάλωση ρακών, μπαλωθιές και ζωοκλοπή (κλεψά) οι κρητικές μαντινάδες, κρητική λύρα, που τείνει να καθιερωθεί ως τοπικό μουσικό όργανο, μαζί με το μικρασιατικής προελεύσεως βιολί και την αρχέγονη τσαμπούνα (ασκομπαντούρα). το Υιλώτι, και στην ευρύτερη ορεινή Νάξο υπάρχει παράδοση μαντινάδων, που ονομάζονται «κοτσάκια». Τπάρχει μάλιστα κοινό μυθολογικό και λαογραφικό υπόστρωμα (κοινή προέλευση Αξού και Νάξου, Ιδαίον Άντρον ― σπήλιος του Ζου ― σπηλιά
586
Οι ρίζες των Ναξίων
του Ζα), που στρέφει εκ των πραγμάτων την επιστημονική έρευνα προς τις υπώρειες του Χηλορείτη. Οι όποιες πολιτισμικές ομοιότητες μεταξύ Υιλωτίου-Νάξου και χωριών του Μυλοποτάμου, ευρισκομένων μάλιστα, στην πάλαι ποτέ εδαφική επικράτεια της αρχαίας Αξού ή Οάξου, όπου υπάρχουν ιερές για τους αρχαίους τοποθεσίες που συνδέονται με τη λατρεία του Διός. Και άλλα χωριά, στα οποία θεωρείται ότι έχει λάβει χώρα κατά το παρελθόν κάποια εγκατάσταση Κρητικών όπως η Κωμιακή (επώνυμα Μπιτζηλάκης / Βιτζηλαίος, Κρητικός) Κυνίδαρος (επώνυμα Κλουβάτος, Λεγάκης, Μπαρότσης, Βενιεράκης, Βασαλάκης, Μαράκης, Λαμπαδάκης, Λεκάκης). Σέτοιου είδους μετακινήσεις έχουν λάβει χώρα και σε πεδινότερες περιοχές, όπως στις Μέλανες (Βασιλάκης), συμπεριλαμβανομένης, της Φώρας Νάξου (Μελισσηνός, Κουτσογιαννάκης).
Παράδειγμα συνέντευξης Από τις συνεντεύξεις που πραγματοποιήθηκαν στους παππούδες και τις γιαγιάδες των μαθητών ως μια από τις μεθόδους έρευνας που χρησιμοποιήθηκαν στα πλαίσια της ερευνητικής εργασίας παραθέτουμε ένα δείγμα που παραχωρήθηκε από τη μαθήτρια Βελώνη Ειρήνη. Α. τη γιαγιά μου σχετικά με την καταγωγή τους από τη μεριά της μαμάς μου Νίκος Καραμανής-οφία Κατερίνη 1. Από που κατάγονται οι γονείς σου; Οι γονείς μου κατάγονται από το Αγερσανί (εκεί γεννήθηκαν). 2. Ποιες ήταν οι ασχολίες τους και η οικονομική τους κατάσταση; Ασχολούνταν με τη γεωργία (καλλιεργούσαν πατάτες, κριθάρι και έτρεφαν ζώα τα οποία τα πουλούσαν και ζούσαν τις οικογένειες τους). Ήτανε πλούσιοι αλλά κάνανε μεγάλη οικονομία γιατί θέλανε να κάνουν μεγάλες περιουσίες. 3. Ποια ήτανε η μόρφωση τους; Δεν ήτανε μορφωμένοι ήξεραν να γράφουν τα ονόματα τους και να κάνουν λογαριασμούς. 4. Πως παντρευόντουσαν; Παντρεύτηκαν από αγάπη. Παντρευόντουσαν όπως σήμερα απλώς κάνανε τα τραπέζια στο σπίτι με στενούς συγγενείς.
587
ΦΟΛΕΙΑ ΕΝ ΔΡΑΕΙ
5. Πως ντυνόντουσαν; Ο μπαμπάς μου φορούσε κανονικά παντελόνια, μπλούζες ή πουκάμισα και φανέλες πλεγμένες από μαλλί προβάτου. Και η μαμά μου φορούσε φουστάνια. 6. Πως ήταν οι συνθήκες εκείνη την εποχή; Ποια προβλήματα αντιμετώπιζαν; Κάνανε πολλές οικονομίες και περνούσαν ίσα ίσα. Δεν είχαν νερό και φώς στο σπίτι τους. 7. Αν μετακινήθηκαν, γιατί; Πότε; Και πώς έφυγαν από το μέρος τους; Ήταν πάντα στη Νάξο. 8. Πού εγκαταστάθηκαν; το Αγερσανί είχαν γεννηθεί και εκεί έμειναν. 9. Από πού προέρχεται το επώνυμο σας; Καραμανλής (καραμανής) από το τούρκικο karaman ο μαυριδερός ή ο καταγόμενος από την καραμανία. Μπορούμε να τον συναντήσουμε στα νεοελληνικά λεξιλογικά δάνεια από την τούρκικη μερακλής, μπελαλής, παραλής και σεβνταλής. 10. Ήταν ορθόδοξοι ή καθολικοί στο θρήσκευμα; Ήταν ορθόδοξοι χριστιανοί.
Β. τον παππού μου σχετικά με την καταγωγή τους από τη μεριά της μαμάς μου Σίτος έργης-τέλλα κουλάτου 1. Από που κατάγονται οι γονείς σου; Ο παππούς ήταν από τη Μ. Ασία. Η γιαγιά ήταν από το Αγερσανί. 2. Ποιες ήταν οι ασχολίες τους και η οικονομική τους κατάσταση; Ο παππούς ήταν χτίστης και γεωργός και όταν ήρθε στη Νάξο παντρεύτηκε τη γυναίκα του η οποία έβοσκε πρόβατα (τα πουλούσαν και βγάζανε χρήματα). 3. Ποια ήτανε η μόρφωση τους; Ήξεραν να γράφουν τα ονόματα τους και να κάνουν αριθμητική. 4. Πώς παντρευόντουσαν; Παντρεύτηκαν από αγάπη. Παντρευόντουσαν όπως σήμερα απλώς κάνανε τα τραπέζια στο σπίτι με στενούς συγγενείς.
588
Οι ρίζες των Ναξίων
5. Πώς ντυνόντουσαν; Ο παππούς φορούσε βράκες, πουκάμισα, γιλέκα και φέσι και όταν έκανε πολύ κρύο φορούσε γάμπαδες. Η γιαγιά φορούσε υφαντά φουστάνια που τα έφτιαχνε εκείνη. 6. Πώς ήταν οι συνθήκες εκείνη την εποχή; Ποια προβλήματα αντιμετώπιζαν; Τπήρχε φτώχεια και πείνα και ο παππούς που είχε έρθει από τη Μικρά Ασία δεν είχε λεφτά και ήθελε να αγοράσει χωράφια και πέρασαν πολλά. Δεν είχαν ούτε φώς ούτε νερό στο σπίτι τους και είχαν μόνο μια λάμπα πετρελαίου και κουβαλούσαν νερό από ένα ποτάμι που υπήρχε στο χωριό ή από πηγάδια. 7. Αν μετακινήθηκαν, γιατί; Πότε; Και πώς έφυγαν από το μέρος τους; Ο παππούς ο Σίτος έφυγε από τη Μικρά Ασία γιατί τους διώξανε οι Σούρκοι και ήρθανε με βάρκες εδώ στα νησιά του Αιγαίου και ο παππούς ήρθε στη Νάξο. Η γιαγιά ήτανε πάντα εδώ. 8. Πού εγκαταστάθηκαν; Η γιαγιά έμεινε στο Αγερσανί εκεί που γεννήθηκε και ο παππούς εγκαταστάθηκε στο Αγερσανί. 10. Ήταν ορθόδοξοι ή καθολικοί στο θρήσκευμα; Ήταν ορθόδοξοι χριστιανοί
Γ.(1) τη γιαγιά μου / παππού μου σχετικά με την καταγωγή τους από τη μεριά του πατέρα μου. (2) τη γιαγιά μου / παππού μου σχετικά με την καταγωγή τους από τη μεριά της μητέρας μου. Ερωτήσεις 1) Από πού κατάγονται οι γονείς σου; 2) Ποιες ήταν οι ασχολίες τους και η οικονομική τους κατάσταση; 3) Ποια ήταν η μόρφωσή τους; 4) Πώς παντρευόντουσαν; 5) Πώς ντυνόντουσαν; 6) Πώς ήταν οι συνθήκες εκείνη την εποχή; Ποια προβλήματα αντιμετώπιζαν; 7) Αν μεταναστεύσαν ή μετακινήθηκαν γιατί, πότε και πώς έφυγαν από το μέρος τους; 8) Πού εγκαταστάθηκαν; 9) Από πού προέρχεται το επώνυμό τους;
589
ΦΟΛΕΙΑ ΕΝ ΔΡΑΕΙ
10) Ήταν ορθόδοξοι ή καθολικοί στο θρήσκευμα; Από τη μεριά του παππού μου 1) Από την Απείρανθο της Νάξου. 2) Μεροκάματα με το μουλάρι, αγρότης και οικιακά, αγρότισσα δεν ήταν ούτε φτωχοί ούτε πλούσιοι. 3) Δημοτικό. 4) Άλλοι παντρευόντουσαν με προξενιό και άλλοι από έρωτα αλλά πάντοτε στην εκκλησία δεν έκαναν τότε πολιτικό. 5) Οι γυναίκες φορούσαν μακριά φουστάνια τα οποία από τη μέση και κάτω ήταν φούστες (μέχρι τον αστράγαλο) και από τη μέση και πάνω κάτι σαν πουκάμισο. Αυτά τα δύο ήταν ενσωματωμένα. Οι άνδρες φορούσαν τις βράκες και από πάνω άσπρο πουκάμισο και γιλέκο. 6) Οι συνθήκες εκείνη την εποχή ήταν πολύ δύσκολες γιατί δεν είχαν πολλά λεφτά, στα σπίτια δεν είχαν ρεύμα, νερό και για να έχουν ψωμί να τρώνε έπρεπε να ζυμώνουν μόνοι τους και αγόραζαν μόνο το αλεύρι. 7) Μετακινήθηκαν για 10 χρόνια στην Αμερική γιατί παντρεύτηκε η αδερφή του μπαμπά του και ο άνδρας της ήταν από την Αμερική και έπρεπε να πάνε μαζί της. Πήγαν με το αεροπλάνο. 8) την Αμερική. 9) Από την Κρήτη. 10) Ορθόδοξοι. Από τη μεριά της γιαγιάς μου 1) Από την Απείρανθο της Νάξου. 2) Βοσκός, αγρότης και οικιακά, αγρότισσα. Δεν ήταν ούτε φτωχοί ούτε πλούσιοι. 3) Δημοτικό. 4) Άλλοι παντρευόντουσαν με προξενιό και άλλοι από έρωτα, αλλά πάντοτε στην εκκλησία, δεν έκαναν τότε πολιτικό. 5) Οι γυναίκες φορούσαν μακριά φουστάνια τα οποία από τη μέση και κάτω ήταν φούστες (μέχρι τον αστράγαλο) και από τη μέση και πάνω κάτι σαν πουκάμισο. Αυτά τα δύο ήταν ενσωματωμένα. Οι άνδρες φορούσαν τις βράκες και από πάνω άσπρο πουκάμισο και γιλέκο. 6) Οι συνθήκες εκείνη την εποχή ήταν πολύ δύσκολες γιατί δεν είχαν πολλά λεφτά, στα σπίτια δεν είχαν ρεύμα, νερό και για να έχουν ψωμί να τρώνε έπρεπε να ζυμώσουν μόνοι τους και αγόραζαν μόνο το αλεύρι. 7) Ο μπαμπάς της έφυγε μόνο για να πάει φαντάρος. 8) Δεν πήγαν πουθενά.
590
Οι ρίζες των Ναξίων
9) Σο επώνυμο τους ήταν αρχικά Πάγκαλος αλλά κάποτε ένας (ο Όθωνας) πήγε στους Απίσο Σόπους και εκεί του είχαν βάλει τόσα πολλά φαγητά να φάνε που γύρισαν και τους είπαν ότι εσείς δεν είστε σπίτι είστε μπακάλικο και από τότε τους έμεινε το Μπάκαλος. 10) Ορθόδοξοι.
Παράδειγμα γενεαλογικού δέντρου Οι μαθητές μετά από έρευνα πάνω στην ιστορία των προγόνων μας φτιάξαμε οικογενειακά γενεαλογικά δέντρα για τις οικογένειες της μητέρας μας και του πατέρα μας αντίστοιχα. Παραθέτουμε ένα δείγμα που παραχωρήθηκε από τη μαθήτρια Βελώνη Ειρήνη. ΒΓΘΩΚΕ ΓΖΡΕΚΕ ΑΓ.ΑΡΓΚΖΟ 1996 ΙΑΘΕΣΡΖΑ
ΒΓΘΩΚΕ ΗΩΚΣΑΚΣΖΚΟ ΑΓ.ΑΡΓΚΖΟ 1960 ΖΔΖΩΣ.ΤΠΑΘΘΕΘΟ
ΒΓΘΩΚΕ ΑΠΟΣΟΘΟ ΑΓ.ΑΡΓΚΖΟ 1933 ΓΓΩΡΓΟ
ΓΡΓΕ ΙΑΡΖΑ ΑΓ.ΑΡΓΚΖΟ 1962 ΓΘΓΤΘ. ΓΠΑΓΑΓΓΓΘΙΑΣΖΑ
ΗΑΡΑΙΑΚΕ ΙΑΡΖΑ ΑΓ.ΑΡΓΚΖΟ 1938 ΟΖΗΖΑΗΑ
ΓΡΓΕ ΚΖΗΟΘΑΟ ΑΓ.ΑΡΓΚΖΟ 1912 ΓΓΩΡΓΟ
ΒΓΘΩΚΕ ΗΩΚΣΑΚΣΖΚΟ ΑΓ.ΑΡΓΚΖΟ 1902 ΓΓΩΡΓΟ
ΗΑΡΑΙΑΚΕ ΠΡΟΗΟΠΕ ΑΓ.ΑΡΓΚΖΟ 1907 ΓΓΩΡΓΟ
ΗΑΒΟΤΡΑ ΑΚΓΔΖΚΑ ΑΓ.ΑΡΓΚΖΟ 1903 ΟΖΗΖΑΗΑ
ΔΕΙΕΣΡΟΗΑΘΕ ΔΓΠΟΖΚΑ ΑΓ.ΑΡΓΚΖΟ 1912 ΟΖΗΖΑΗΑ
591
ΓΡΓΕ ΣΖΣΟ Ι.ΑΖΑ 1889 ΟΖΗΟΔΟΙΟ
ΗΟΤΘΑΣΟΤ ΣΓΘΖΑΚΕ ΑΓ.ΑΡΓΚΖΟ 1892 ΟΖΗΖΑΗΑ/ΓΓΩΡΓΟ
ΗΑΡΑΙΑΚΕ ΗΤΡΖΑΗΕ ΑΓ.ΑΡΓΚΖΟ 1922 ΓΓΩΡΓΟ
ΗΑΡΑΙΑΚΕ ΚΖΗΟΘΑΟ ΑΓ.ΑΡΓΚΖΟ 1901 ΓΓΩΡΓΟ
ΑΖΗΑΣΓΡΖΚΕ ΟΦΖΑ ΑΓ.ΑΡΓΚΖΟ 1901 ΤΦΑΚΣΡΖΑ
ΦΟΛΕΙΑ ΕΝ ΔΡΑΕΙ
Λεξικό Οι μαθητές δημιουργήσαμε παράλληλα μικρό λεξικό με έννοιες σχετικές με το κάθε φορά ιστορικό πλαίσιο έρευνας του θέματος της εργασίας.
Σέχνημα (artifact) - Καλλιτεχνική σύνθεση τα πλαίσια της ερευνητικής εργασίας επίσης η μαθήτρια Υραγκουλοπούλου Ελισάβετ φιλοτέχνησε καλλιτεχνική σύνθεση με θέμα «Η Ναξιακή ενδυμασία» που στηρίχθηκε σε γκραβούρα Γυναικείας Ναξιακής φορεσιάς του 17ου αιώνα.
Μικτό, μολύβι και τέμπερα σε χαρτόνι 592
Οι ρίζες των Ναξίων
υμπεράσματα Ψς μαθητές εντάσσουμε πια τον εαυτό μας σε ένα ευρύτερο ιστορικό και γεωγραφικό χώρο από πριν. Έχουμε αναληφθεί την ιδιαιτερότητα του νησιού μας ως σημείου συνάντησης και συμβίωσης λαών και πολιτισμών. Κατανοήσαμε επιπλέον την πορεία της οικογένειας μας μέσα στον χρόνο τις αλλαγές επιθέτων, με παράλληλη κατανόηση της ελληνικής ιστορίας. Θέματα όπως η μετανάστευση, έγιναν γνωστά σε εμάς με βιωματικό τρόπο. Η δημιουργία γενεαλογικών δέντρων συνέβαλε κατά πολύ σε όλα αυτά. Μπορέσαμε επίσης να ερμηνεύσουμε και να εντάξουμε την προέλευση των προγόνων μας σε ένα πλαίσιο χρονικό. Ενώ παράλληλα κατανοήσαμε τους παππούδες και τις γιαγιάδες μας, ήρθαμε σε ουσιαστική επαφή μαζί τους και αρχίσαμε να κατανοούμε τη διαφορά απόψεων με αυτούς, μέσω κυρίως των συνεντεύξεων.
χόλια-προτάσεις Ύστερα από περισυλλογή και συζητήσεις, αποφασίσαμε να κάνουμε τις παρακάτω προτάσεις, τις οποίες χαρακτηρίσαμε μακροπρόθεσμες: Α) Ση δημιουργία Μουσείου Ιστορίας όπου θα παρουσιάζεται η πορεία των Ναξίων μέσα στον χρόνο με αναπαραστάσεις (τρισδιάστατες και μη ), μακέτες, χάρτες, φωτογραφικό υλικό, ηχητικό υλικό, video-παρουσιάσεις, ενδυμασίες, αντικείμενα / αντίγραφα αντικειμένων που θα καλύπτουν όλες τις ιστορικές περιόδους με παράλληλη ύπαρξη χώρου πολιτισμού για εκθέσεις, διαλέξεις, κλπ. ναξίων δημιουργών. Απώτερος σκοπός η ενημέρωση όχι απλώς του επισκέπτη αλλά κυρίως των κατοίκων του νησιού και ιδιαιτέρως της νέας γενιάς για την καταγωγή τους, την προέλευση και τη ζωή των προγόνων τους και τη σύγχρονη προσφορά των Ναξίων στον τομέα του πολιτισμού. Β) Ση δημιουργία δικτύου ξεναγήσεων με ποικίλους θεματικούς άξονες όπως το οικιστικό σύνολο Κάστρου της Φώρας, τα κάστρα και οι πύργοι της νήσου, το βυζαντινό πάρκο Σραγαίας, η εξόρυξη μαρμάρου από την αρχαιότητα ως σήμερα, κ.ά. με σκοπό να έρθει ο Νάξιος αλλά και ο επισκέπτης σε άμεση επαφή με την ιστορική καθημερινότητα των προγόνων του. Γ) Ση δημιουργία προγράμματος γενεαλογίας και προφορικής ιστορίας που θα αποβλέπει στη διάσωση της ναξιακής ιστορικής μνήμης μέσω της καταγραφής γενεαλογικών δέντρων και προσωπικών μαρτυριών με παράλληλη ψηφιοποίηση φωτογραφιών και άλλων στοιχείων. Θα θέλαμε να τονίσουμε ότι οι προτάσεις μας είναι εφικτές όταν υπάρχει καλή θέληση και διάθεση για εργασία και προσφορά, για όφελος όλων.
593
ΦΟΛΕΙΑ ΕΝ ΔΡΑΕΙ
Ευχαριστίες Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε όλους όσους μας βοήθησαν στην ολοκλήρωση της εργασίας αυτής.
Διαδικτυογραφία το: www.kykladesnews, Κρητικοί έποικοι / Ναξιακά επώνυμα Ιταλικής προέλευσης. το: www.facebook.com, Η πειρατεία στη Νάξο. το: www.e-naxos.eu, Ιστορία. το: http://apollonnaxos.blogspot.com, Η συνοπτική ιστορία της Νάξου / Βόρεια Ορεινή Νάξος. το: http://www.inital.gr, Ναξιακά Επώνυμα από την Ιταλία. το: http://greeksunnames.blogspot.com. το: http://milopotamos.com ,οδοιπορικό στην ορεινή Νάξο: γεύση από άρωμα Κρήτης. το: http://www2.egeonet.gr, Νάξος / Δουκάτο Αιγαίου / Υωτοθήκη. το: http://arsosnaxos.blogspot.gr, κάτοικοι Νάξου από 4ο-14ο αιώνα / Όψεις της Κοινωνίας της Νάξου από την πρωτοβυζαντινή εποχή. το: http://oldnaxos.blogspot.com. το: http://diadromes.blogspot.com/20/1/04/2, Κορωνος Νάξου: Οι άνθρωποι και τα επώνυμα τους. το: http://A-komiaki.blogspot.com. το: http://koronidiates.blogspot.com. το: http://damarionas.blogspot.com. το: http://users.sch.gr/filologos/, Ένα project διερεύνησης της οικογενειακής και τοπικής ιστορίας. το: wwk.kathimerini.gr, Η Προϊστορική Νάξος. το: http://www.naxos.gr, Ιστορία-Μνημεία. το: http://topikeskoinoniesmnimeia.wordpress.com, Σα μνημεία και η ιστορία της αρχαιολογίας της Νάξου. το: http://www.greek-tourism.gr, Νάξος-Ιστορία. το: http://www.astirofnaxos.com, Η ιστορία της Νάξου.
594
Επίσκεψη στις πηγές της Ομοσπονδίας Ναξιακών υλλόγων
Επίσκεψη στις πηγές της Ομοσπονδίας Ναξιακών υλλόγων ΒΑΙΛΗ ΦΡΑΓΚΟΥΛΟΠΟΥΛΟ Νομικός-οικονομολόγος
ε αυτόν τον τόμο παρουσιάζουμε γενέθλια στοιχεία και έγγραφα που αφορούν την Ομοσπονδία Ναξιακών υλλόγων (ΟΝΑ). Η απαρχή, οι αφετηριακές ρίζες μιας αυτοτελούς, νομικά και λειτουργικά, πανναξιακής συσσωμάτωσης, σε επίπεδο, κυρίως, προβληματισμού και συζητήσεων, είναι βαθιές και αναζητήθηκαν στο πλαίσιο των ναξιακών συλλόγων της Αθήνας, που γεννήθηκαν τον 20ό αιώνα και στην αρθρογραφία των ναξιακών εφημερίδων1. Η ουσιαστική λειτουργία αυτοτελούς συλλογικότητας με τη μορφή της Ομοσπονδίας συλλόγων επιτεύχθηκε το 1977. Αυτό διευκολύνθηκε από τις γενικότερες κοινωνικοπολιτικές συγκυρίες και εκφράστηκε σε μεγαλύτερη έκταση και αντιπροσωπευτικότητα, λόγω της πληθώρας των ναξιακών συλλόγων και της μαζικότητας της συμμετοχής στη ζωή και τη δραστηριότητά τους. Αναπολούμε το πάθος, τον δυναμισμό, τη συλλογική οραματική συσπείρωση 2, τη βολονταριστική (βουλησιαρχική) διάθεση εκείνων των καιρών, δυο χρόνια περίπου μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Σα μέλη της Διοικούσας Επιτροπής και τα ιδρυτικά μέλη της 17ης Ιανουαρίου 1977 ήταν οι σκαπανείς, η 1 Ενδεικτικά αναφέρουμε το άρθρο του Γ. ΒΑΡΔΗ για μια ποθητή ένωση των εν Αθήναις ναξιακών σωματείων, στη Φωνή Νάξου-Πάρου 82 (14 Αυγ. 1927), αλλά και τις επιστολές των ΑΝΔΡ. ΚΤΠΡΙΑΔΗ και ΠΕΣΡΟΤ ΓΛΕΖΟΤ στο Φως της Παροναξίας 13 (1 Δεκ. 1933), για την κακή λειτουργία της λεγόμενης Ναξιακής Ενώσεως. Επίσης, αξιομνημόνευτη είναι η αρθρογραφία της εφημερίδας Κορωνίς Νάξου σχετικά με τη δημιουργία «υνδέσμου Ναξίων» (5 [Ιούν. 1973]), που, όμως, αναφέρεται σε «πανναξιακό σωματείο», «πανναξιακό σύνδεσμο», «συντονιστικό όργανο», κάτι που αποτελεί ποιοτικά διαφορετικό και ασφαλώς λιγότερο αυτόνομο συλλογικό σχηματισμό. Πιο συγκεκριμένη γίνεται η πρόταση της εφημερίδας (38 [Αύγ. 1975]), που πρωτοστάτησε δημοσιογραφικά στη σύμπηξη της ΟΝΑ. Βλ. και κύριο άρθρο στην εφημερίδα Κορωνίς Νάξου 51 (Οκτ. 1976). Η «Ένωσις Ναξίων επιστημόνων» (Κορωνίς Νάξου 20 [Νοε.-Δεκ. 1973] ) αποτελούσε ένα σωματείο Ναξίων επιστημόνων και φοιτητών, που απέβλεπε στην «ενότητα των Ναξίων» και στην ενασχόληση με τη ναξιακή κοινωνία και τα προβλήματά της, χωρίς λειτουργική διασύνδεση με τους ναξιακούς συλλόγους. Αξίζει πάντως να υπομνηστεί ότι το 1902 γίνεται λόγος για κάποιον ύλλογο Ναξίων στην Αθήνα, χωρίς περαιτέρω πληροφοριακά στοιχεία. (Βλ. σχετικώς ΓΙΑΝΝΗ ΛΟΓΑΡΑ, «Παλαιοί Ναξιακοί ύλλογοι», Ναξιακό Μέλλον 500 [Ιούλ. 1985]). τις 18/1/1909 εγκρίθηκε με Βασιλικό Διάταγμα το καταστατικό του υλλόγου των εν Αττική Ναξίων (ΥΕΚ 36 Α/21-1-1909), που υπογράφει ο Βασιλεύς Γεώργιος και ο υπουργός Εσωτερικών Ν. Δ. Λεβίδης). 2 «... οὔθ’ ὁ πανδαμάτωρ ἀμαυρώσει χρόνος» (Εγκώμια ιμωνίδη, απόσπ. 5).
595
ΣΕΚΜΗΡΙΑ ΣΟΤ ΝΑΞΙΑΚΟΤ ΤΛΛΟΓΙΚΟΤ ΒΙΟΤ
μαγιά, «η μικρά ζύμη (που) όλον το φύραμα ζυμοί» 3. Ήταν μια τομή στη ναξιακή συλλογική ιστορία. Μια πρωτόφαντη συλλογική έκφραση των Ναξιωτών του Λεκανοπεδίου Αττικής, με συμβολικό και ουσιαστικό χαρακτήρα και περιεχόμενο, «τέκνο της ανάγκης» και όχι «σπορά της τύχης», για να δανειστώ το ποιητικό κεφάλαιο από τον «Οδηγητή» του Κώστα Βάρναλη. Η ΟΝΑ στην αρχή της δημιουργίας της ασχολήθηκε κυρίως με τα τοπικά ναξιακά προβλήματα, υποκινούμενη από τις ανάγκες και αξιώσεις της εποχής, αλλά και την αδυναμία των τοπικών ναξιακών εκροσωπήσεων. Οι δραστηριότητές της συν τω χρόνω εκτάθηκαν σε επιστημονικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις και εκδόσεις, σε αναζήτηση μεθοδικών και τεκμηριωμένων λύσεων κοινωνικών προβλημάτων και τρόπων προσέγγισης και έρευνας της ιστορίας και του πολιτισμού της Νάξου, ενίσχυσης ή αναθεώρησης του αποθέματος της γνώσης γι’ αυτήν. Η συμβολή της, ως συλλογικού μορφώματος, στην ανασύνταξη των ναξιακών συλλόγων της Αθήνας, αλλά και η επιρροή της στη ναξιακή κοινωνία και στη ναξιακή παροικία της πρωτεύουσας είναι ένα ενδιαφέρον αντικείμενο ενδελεχούς διατριβής. την ενθάρρυνση αυτής της προσπάθειας αποβλέπει και αυτή η σειρά των δημοσιεύσεων. Η ΟΝΑ είχε στιγμές άνθησης και ανθόρροιας, ανάκαμψης και ύφεσης, εκσυγχρονισμού και αναχρονισμού, όπως άλλωστε συμβαίνει σε όλους τους ζωντανούς οργανισμούς και τους κοινωνικούς σχηματισμούς. Ουδείς όμως μπορεί να αμφισβητήσει την προσφορά των διοικήσεών της, την αντιμετώπιση των προκλήσεων κάθε εποχής, την αγαστή συνεργασία με τους συλλόγους των χωριών, που αποτελούν τις ίνες, τα καίρια αγγεία του πανναξιακού συλλογικού σώματος, χωρίς διάθεση φαγωκυττάρωσης. Αξιοποιώντας το πρωτογενές πλεόνασμα των συλλόγων και μετασχηματίζοντάς το ποιοτικά και ποσοτικά, πολλαπλασιαστικά θα λέγαμε, στο σύνολο του νησιού, στη μεγάλη εικόνα. Με πολύφορη καρποφορία, με επιτεύγματα και «τυφλώ δήλα», κατά την αριστοφανική έκφραση4. Η ΟΝΑ είναι ζωντανή, σφριγηλή, δρώσα, στο πλαίσιο της σημερινής δύσθυμης πραγματικότητας. Είναι βέβαιο ότι ο ιστορικός του ναξιακού συλλογικού κινήματος δεν μπορεί να μην προσηλώσει το βλέμμα του στη γενεαλογία, την πορεία της ΟΝΑ και την δαψιλή παρουσία της στο συλλογικό γίγνεσθαι. την κατάσταση της κοινωνικής αιμωδίασης, στην κβαντική αβεβαιότητα και απροσδιοριστία της κοινωνίας μας, η κοινότητα των συλλογικών εκφράσεων καλείται να σφυρηλατήσει την κοινωνική αλληλεγγύη και συνοχή, πέρα από τις γενικότερες πολιτικές δράσεις και αντιδράσεις. Καλείται να προωθήσει την έρευνα και μελέτη της ιστορίας5, της κοινωνίας6 και του πολιτισμού της Επιστολή Παύλου προς Γαλάτας, 5:9. Πλούτος, 12. 5 Για την ανάγκη της τοπικής έρευνας και των τοπικών μελετών, βλ. μεταξύ άλλων Π.Δ. ΜΙΦΑΗΛΑΡΗ, Η πρόσληψη της τοπικής ιστοριογραφίας, επιστημονική συνάντηση στη μνήμη του Κ.Θ. 3 4
596
Επίσκεψη στις πηγές της Ομοσπονδίας Ναξιακών υλλόγων
Νάξου. Η ΟΝΑ έχει μάθει, έχει εκπαιδευτεί και μπορεί, υπό προϋποθέσεις, να παίξει θετικά καταλυτικό ρόλο και σε αυτό το πεδίο. τον παρόντα τόμο δημοσιεύουμε το πρακτικό ίδρυσης της ΟΝΑ στις 17/1/1977, όπου ορίζεται πενταμελής Διοικούσα Επιτροπή, προκειμένου να μεριμνήσει για τη δικαστική αναγνώριση του σωματείου και τη δρομολόγηση των διαδικαστικών θεμάτων συγκροτημένης λειτουργίας του 7. Επίσης, δημοσιεύουμε το πρώτο καταστατικό της (17/1/1977)8, ένα δελτίο Σύπου για τις δραστηριότητες της Ομοσπονδίας, καθώς και γενικά στοιχεία της πρώτης δημόσιας συγκέντρωσης-συζήτησης που προκάλεσε σχετικά με τα κύρια ναξιακά προβλήματα και έγινε στις 30 Οκτωβρίου 1977 στο Γαλάτσι. Οι σχετικές εισηγήσεις και ο διάλογος αποτυπώθηκαν σε ειδικό έντυπο που εξέδωσε η ΟΝΑ.
Δημαρά, 18-19 Υεβρουαρίου 1993, ΚΝΕ/ΕΙΕ, Αθήνα, 1994· Κ.Θ. ΔΗΜΑΡΑ, Ζητήματα μεθόδου, στο Π.Δ. ΜΙΦΑΗΛΑΡΗ, ό.π.· Ο ΙΔΙΟ, «Ρουμελιώτικα», εφημερίδα Το Βήμα (16 Ιουλ. 1965). 6 Για την κοινωνία των πολιτών στην Ελλάδα βλ. Δ.Α. ΩΣΗΡΟΠΟΤΛΟΤ, «Τποθέσεις εργασίας και ανοιχτά ερωτήματα στη βιβλιογραφία για την ελληνική κοινωνία των πολιτών», στο Ξ. ΚΟΝΣΙΑΔΗ - ΦΑΡ. ΑΝΘΟΠΟΤΛΟ (επιμ.), Κρίση του ελληνικού πολιτικού συστήματος;, Αθήνα, 2008, σελ. 317 επ. Εκεί παρατίθεται και σχετική βιβλιογραφία. Επίσης, Ελληνικά παράδοξα. Πατρωνία, κοινωνία πολιτών και βία, επιμέλεια ΚΑΣ. ΡΟΖΑΚΟΤ - ΕΛ. ΓΚΑΡΑ, Αθήνα, 2013, όπου ο παραπάνω συγγραφέας αναπτύσσει δημιουργικό διάλογο για το ζήτημα με άλλους συγγραφείς του τόμου. 7 Βλ. και Κορωνίς Νάξου 53 (Γεν-Υλεβ. 1977). 8 Σο όνοματεπώνυμο Νικόλαος Λεβογιάννης στο πρακτικό ίδρυσης και στο πρώτο καταστατικό της ΟΝΑ αναφέρεται στον δικηγόρο Νικόλαο Εμμανουήλ Λεβογιάννη.
597
ΣΕΚΜΗΡΙΑ ΣΟΤ ΝΑΞΙΑΚΟΤ ΤΛΛΟΓΙΚΟΤ ΒΙΟΤ
598
Επίσκεψη στις πηγές της Ομοσπονδίας Ναξιακών υλλόγων
599
ΣΕΚΜΗΡΙΑ ΣΟΤ ΝΑΞΙΑΚΟΤ ΤΛΛΟΓΙΚΟΤ ΒΙΟΤ
600
Επίσκεψη στις πηγές της Ομοσπονδίας Ναξιακών υλλόγων
601
ΣΕΚΜΗΡΙΑ ΣΟΤ ΝΑΞΙΑΚΟΤ ΤΛΛΟΓΙΚΟΤ ΒΙΟΤ
602
Επίσκεψη στις πηγές της Ομοσπονδίας Ναξιακών υλλόγων
603
ΣΕΚΜΗΡΙΑ ΣΟΤ ΝΑΞΙΑΚΟΤ ΤΛΛΟΓΙΚΟΤ ΒΙΟΤ
604
Επίσκεψη στις πηγές της Ομοσπονδίας Ναξιακών υλλόγων
605
ΣΕΚΜΗΡΙΑ ΣΟΤ ΝΑΞΙΑΚΟΤ ΤΛΛΟΓΙΚΟΤ ΒΙΟΤ
606
Επίσκεψη στις πηγές της Ομοσπονδίας Ναξιακών υλλόγων
607
ΣΕΚΜΗΡΙΑ ΣΟΤ ΝΑΞΙΑΚΟΤ ΤΛΛΟΓΙΚΟΤ ΒΙΟΤ
608
Επίσκεψη στις πηγές της Ομοσπονδίας Ναξιακών υλλόγων
609
ΣΕΚΜΗΡΙΑ ΣΟΤ ΝΑΞΙΑΚΟΤ ΤΛΛΟΓΙΚΟΤ ΒΙΟΤ
610
Επίσκεψη στις πηγές της Ομοσπονδίας Ναξιακών υλλόγων
611
ΣΕΚΜΗΡΙΑ ΣΟΤ ΝΑΞΙΑΚΟΤ ΤΛΛΟΓΙΚΟΤ ΒΙΟΤ
612
Επίσκεψη στις πηγές της Ομοσπονδίας Ναξιακών υλλόγων
613
ΣΕΚΜΗΡΙΑ ΣΟΤ ΝΑΞΙΑΚΟΤ ΤΛΛΟΓΙΚΟΤ ΒΙΟΤ
614
Επίσκεψη στις πηγές της Ομοσπονδίας Ναξιακών υλλόγων
615
ΣΕΚΜΗΡΙΑ ΣΟΤ ΝΑΞΙΑΚΟΤ ΤΛΛΟΓΙΚΟΤ ΒΙΟΤ
616
Επίσκεψη στις πηγές της Ομοσπονδίας Ναξιακών υλλόγων
617
ΣΕΚΜΗΡΙΑ ΣΟΤ ΝΑΞΙΑΚΟΤ ΤΛΛΟΓΙΚΟΤ ΒΙΟΤ
618
Επίσκεψη στις πηγές της Ομοσπονδίας Ναξιακών υλλόγων
619
ΣΕΚΜΗΡΙΑ ΣΟΤ ΝΑΞΙΑΚΟΤ ΤΛΛΟΓΙΚΟΤ ΒΙΟΤ
620
Επίσκεψη στις πηγές της Ομοσπονδίας Ναξιακών υλλόγων
621
Αποφάσεις των ναξιακών δικαστηρίων Επιμέλεια: ΒΑΙΛΗ ΥΡΑΓΚΟΤΛΟΠΟΤΛΟ Νομικός-οικονομολόγος
Όπως είχαμε επισημάνει στον πρώτο τόμο της παρούσας επετηρίδας, η δημοσίευση στοιχειωδώς επεξεργασμένων από τον γράφοντα αποφάσεων των ναξιακών δικαστηρίων, που γίνεται για πρώτη φορά, έχει πολλαπλούς στόχους. Επιδιώκουμε να αναδείξουμε μέρος του έργου και της συνεισφοράς των παραγόντων της δικαιοσύνης στο νησί μας, όπου σήμερα λειτουργεί Πρωτοδικείο1 και Ειρηνοδικείο. Επιδιώκουμε, επίσης, να προβάλλουμε αποφάσεις που παρουσιάζουν τοπική ιδιαιτερότητα και ειδικό ενδιαφέρον (παραδείγματος χάριν αποφάσεις που αναφέρονται σε τοπικά έθιμα, στο διαχρονικό δίκαιο και το δικαίωμα ιδιοκτησίας στις Κυκλάδες2 κατά το βυζαντινορωμαϊκό δίκαιο). Η δημοσίευση, εξάλλου, αποφάσεων εμπραγμάτου δικαίου, με την παράθεση τοπωνυμίων ή αποφάσεων που αποτυπώνουν τοπικά ήθη, έθιμα και συμπεριφορές, αποτελεί πηγή τοπικών λαογραφικών μελετών3. Σέλος, η ναξιακή νομολογία μπορεί να καταστεί αντικείμενο συζήτησης, στο πλαίσιο σχολιασμού των αποφάσεων από την ευρύτερη νομική κοινότητα, δεδομένης της δυνατότητας μεταβολής ή τροποποίησης των νομικών κρίσεων και αξιολογήσεων, αλλά και της λειτουργίας της νομολογίας ως παράγοντα διάπλασης του δικαίου4 και ρύθμισης των ανθρώπινων σχέσεων και της κοινωνικοοικονομικής ζωής. Πρόθεσή μας δεν είναι να δημοσιεύουμε αποκρυσταλλωμένες νομολογιακές λύσεις ― άλλωστε οι δι-
1 Σο Πρωτοδικείο Νάξου συστάθηκε με το άρθρο 23 του νόμου 1738/1987 και στην περιφέρειά του υπήχθησαν τα Ειρηνοδικεία Νάξου, Θήρας, Ίου και Αμοργού. Σα Ειρηνοδικεία Αμοργού και Σραγαίας συγχωνεύτηκαν, ως υπολειτουργούντα, στο Ειρηνοδικείο Νάξου (Π.Δ. 110/2012). ημειώνουμε ότι το Ειρηνοδικείο Σραγαίας συστάθηκε το πρώτον το 1835.
τη σχετική βιβλιογραφία που έχουμε παραθέσει (Ναξιακά 2 [2012], σελ. 547 επ.) προσθέτουμε: Γ.Π. ΝΑΚΟ, Το νομικό καθεστώς των τέως Δημόσιων οθωμανικών γαιών, Θεσσαλονίκη, 1984· ΩΚΡ. ΠΕΣΜΕΖΑ, Η ελληνική αγροτική οικονομία κατά τον 19ο αιώνα. Η περιφερειακή διάσταση, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2003. 3 Βλ. αντί άλλων ΜΗΝΑ ΑΛΕΞΙΑΔΗ, Λαογραφία και επιστήμη του δικαίου, Επιστημονική επετηρίς του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, 2012, σελ. 11 επ. 4 Βλ. ΑΛ. ΛΙΣΖΕΡΟΠΟΤΛΟ, Η νομολογία ως παράγων διαπλάσεως του ιδιωτικού δικαίου, Αθήνα 2000· RONALD DWORKIN, Οι ρίζες τις δικαιοσύνης - συνεταιρική δημοκρατία, εισαγωγή-επιμέλεια-μετάφραση ΦΡΙΣΙΝΑ ΦΑΛΑΟΤΛΗ, Αθήνα, 2014. 2
623
ΝΑΞΙΑΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ
καστικές αποφάσεις δεν δίνουν πάντοτε την ίδια λύση σε κρίσιμα νομικά θέματα ― αλλά να απεικονίζουμε τη δυναμική εφαρμογή του θετικού δικαίου, στο πλαίσιο των κοινωνικοοικονομικών δεδομένων και συγκυριών, και την εξειδίκευση των αόριστων νομικών εννοιών από τα τοπικά μας δικαστήρια. Έτσι διαπλάσσεται το θετό δίκαιο, πέρα από τις νομοθετικές ενέργειες και την επιστημονική αναζήτηση. τον παρόντα τόμο δημοσιεύουμε αποφάσεις του μονομελούς πρωτοδικείου Νάξου.
624
Αποφάσεις των ναξιακών δικαστηρίων
Μονομελές Πρωτοδικείο Νάξου Αριθμός απόφασης: 43/2013 Δικαστής: Υωτεινή Αλεκοπούλου, Πρωτοδίκης Δικηγόροι: Καλομοίρα Πολυκρέτη, οφία αντοριναίου Ειδική διαδικασία αναγκαστικών απαλλοτριώσεων. Κορυφή Ξύδη. Αναγνώριση δικαιούχου αποζημίωσης, που καθορίστηκε προσωρινά με την 6/2013 απόφαση του Μονομελούς πρωτοδικείου Νάξου. Άρθρα: 18, 26 και 29 ν. 2882/2001
625
ΝΑΞΙΑΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ
626
Αποφάσεις των ναξιακών δικαστηρίων
627
ΝΑΞΙΑΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ
628
Αποφάσεις των ναξιακών δικαστηρίων
629
ΝΑΞΙΑΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ
630
Αποφάσεις των ναξιακών δικαστηρίων
631
ΝΑΞΙΑΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ
Μονομελές Πρωτοδικείο Νάξου Αριθμός απόφασης: 251/2013 Δικαστής: Κύριλλος ιάτρας, Πρωτοδίκης Δικηγόροι: τυλιανός Μαυρογιαννόπουλος, Αντωνία Ανεβλαβή Αμφισβήτηση εκ μέρους του Δημοσίου της κυριότητας ιδιώτη σε χορτολιβαδική έκταση στον οικισμό Αγγίδια της Νάξου. Ιδιωτικές γαίες καθαρής ιδιοκτησίας στις Κυκλάδες κατά την τουρκοκρατία. Αναγνώριση του ενάγοντος ως κυρίου και νομέα του ακινήτου. Άρθρα: 1 και 2 του από 7 ης Ραμαζάν του 1274 Οθωμανικού νόμου «περί γαιών», πρωτόκολλο της 3-22/1-2-1830, συνθήκη της Κωνσταντινούπολης από 3-7-1832, 1 ΒΔ 12-12-1833, ν. 216/3-7-1837, 974, 976, 1033, 1041, 1042, 1045, 1051, 1192, 1710 επ.,1891-1894 ΑΚ, 52 αρ. 18 ΕισΝΚΠολΔ.
632
Αποφάσεις των ναξιακών δικαστηρίων
633
ΝΑΞΙΑΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ
634
Αποφάσεις των ναξιακών δικαστηρίων
635
ΝΑΞΙΑΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ
636
Αποφάσεις των ναξιακών δικαστηρίων
637
ΝΑΞΙΑΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ
638
Αποφάσεις των ναξιακών δικαστηρίων
639
ΝΑΞΙΑΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ
640
Αποφάσεις των ναξιακών δικαστηρίων
641
ΝΑΞΙΑΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ
642
Αποφάσεις των ναξιακών δικαστηρίων
Μονομελές Πρωτοδικείο Νάξου Αριθμός απόφασης: 10/2013 Δικαστής: Υωτεινή Αλεκοπούλου, Πρωτοδίκης Δικηγόροι: Ελευθέριος Σσολάκος, Ελευθέριος Γαβρίλης Νομή παλαιού υπόσκαφου χώρου στην κοινότητα Μεσαριάς Θήρας. Θέματα διαχρονικού δικαίου, σε σχέση και με το τοπικό εθιμικό δίκαιο. Διορισμός πραγματογνώμονα. Άρθρα: Βυζαντινορρωμαϊκό Δίκαιο {Πανδ(έκτης)., Βασ(ιλικά)}, 51, 65 ΕισΝΑΚ, 249, 271, 974, 976, 984, 987, 988, 1002, 1033, 1041, 1045, 1051, 1117, 1710 ΑΚ, 11 ΓΟΚ, 1, 2, 3, 4, 5, 13 ν. 3741/1929.
643
ΝΑΞΙΑΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ
644
Αποφάσεις των ναξιακών δικαστηρίων
645
ΝΑΞΙΑΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ
646
Αποφάσεις των ναξιακών δικαστηρίων
647
ΝΑΞΙΑΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ
648
Αποφάσεις των ναξιακών δικαστηρίων
649
ΝΑΞΙΑΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ
650
Αποφάσεις των ναξιακών δικαστηρίων
651
ΝΑΞΙΑΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ
652
Αποφάσεις των ναξιακών δικαστηρίων
653
ΝΑΞΙΑΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ
654
Αποφάσεις των ναξιακών δικαστηρίων
655
ΝΑΞΙΑΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ
Μονομελές Πρωτοδικείο Νάξου Αριθμός απόφασης: 26/2013 Δικαστής: Υωτεινή Αλεκοπούλου, Πρωτοδίκης Δικηγόροι: Καλομοίρα Πολυκρέτη, Κυριάκος Δημητρίου Αναγνώριση κυριότητας ακινήτου στην κτηματική περιφέρεια της κοινότητας Εγγαρών. Έκθεση πραγματογνωμοσύνης και τεχνική έκθεση. Άρθρα: 336, 443, 448, 457 ΚΠολΔ.
656
Αποφάσεις των ναξιακών δικαστηρίων
657
ΝΑΞΙΑΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ
658
Αποφάσεις των ναξιακών δικαστηρίων
659
ΝΑΞΙΑΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ
660
Αποφάσεις των ναξιακών δικαστηρίων
661
ΝΑΞΙΑΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ
662
Αποφάσεις των ναξιακών δικαστηρίων
663
ΠΑΡΟΤΙΑΗ ΒΙΒΛΙΩΝ ΔΗΜΗΣΡΑ Π. ΚΑΡΑΜΠΟΤΛΑ - ΓΙΩΡΓΟ Ε. ΡΟΔΟΛΑΚΗ, «Ο κώδικας VATICANUS GRAECUS 2639. Nαξιακά νοταριακά έγγραφα του δουκάτου του Αιγαίου και της τουρκοκρατίας (1472-1598 και 1702-1798)» Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου 44 (2.XIII.12), Παράρτημα 12 τα Ναξιακά 1/2011 (σελ. 641) ο Μ.Γ. έργης αναφέρεται σε προγενέστερες εκδόσεις ναξιακών κωδίκων: α) του Μηνιάτειου κώδικα (1680-1689) από την Ακαδημία Αθηνών (1990), β) του νοταρίου της Νάξου Στεφάνου Τ(ρ)ουμπίνου (1712-1738) από τη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κυκλάδων (Αθήνα 2010), και γ) στην παρουσιαζόμενη από τον ίδιο έκδοση των τεφάνου Ημέλλου και τεφάνου Ψαρά, Νοταριακές πράξεις Φιλωτίου παπά-Στεφάνου Αρώνη (1716-1742), τόμ. Α´, από τον φιλοπρόοδο ύλλογο Υιλωτιτών Νάξου (Αθήνα, 2011). Ο κώδικας Vaticanus Graecus 2639. Ναξιακά νοταριακά έγγραφα του δουκάτου του Αιγαίου (1207-1504) και της τουρκοκρατίας (1472-1598 και 1702-1798) αποτελεί «εκδοτική συνέχεια» των προαναφερθέντων. Σην επιμέλεια της εκδόσεως ανέλαβαν και έφεραν εις πέρας με απόλυτη επιτυχία η Δήμητρα Καραμπούλα και ο Γιώργος Ροδολάκης. Ο δεύτερος πραγματεύεται εκτενώς τα περί τον «κώδικα και την έκδοση», η πρώτη παρουσιάζει μια κατατοπιστική «ιστορική και νομική επισκόπηση» του περιεχομένου του. Η πολύτιμη αυτή έκδοση συμπεριλαμβάνεται στην πολύτομη σειρά αναλόγων εκδόσεων (από το 1948) του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου της Ακαδημίας Αθηνών, ενταγμένων στο πλαίσιο των στόχων του «περί περισυλλογής, εκδόσεως και σχολιασμού των ανεκδότων νομικών πηγών της μεταβυζαντινής περιόδου». Ο κώδικας Vaticanus Graecus 2639 (εφεξής: Κώδικας) αποτελεί ένα είδος «συλλογής» αντιγράφων ναξιακών ― κυρίως ― νοταριακών πράξεων και δικαιοπρακτικών εγγράφων. Αποτελείται από εκατόν πενήντα οκτώ (158) ελληνόγλωσσες συμβολαιογραφικές πράξεις που υπογράφουν εβδομήντα ένας (71) χωροεπίσκοποι, κοινοτικοί καντζελάριοι, πρωτονοτάριοι και νοτάριοι. Εντοπίστηκε το 1976 στην Biblioteca Apostolica Vaticana από τον Διευθυντή του ΚΕΙΕΔ
665
ΠΑΡΟΤΙΑΗ ΒΙΒΛΙΩΝ
καθηγητή Μενέλαο Σουρτόγλου, κατά τη διάρκεια ερευνητικής αποστολής. Είχε πωληθεί καταρχάς από τον Περικλή Ζερλέντη στον καθολικό αρχιεπίσκοπο της Αθήνας Louis Petit και από αυτόν στην προαναφερθείσα βιβλιοθήκη. Για «την ιστορία» τής εκεί μεταβιβάσεως των αρχείων Ζερλέντη αναφέρουμε ότι τα χειρόγραφα αγοράστηκαν στις 9 Μαρτίου 1926, τα δε εκ της Νάξου αρχεία απετέλεσαν τους κώδικες με την ονομασία Vaticani Graeci 2633-2642. Ο Κώδικας φέρει στην επάνω δεξιά γωνία του εξωφύλλου του αναγραφόμενο τον τίτλο: υμβόλαια Νάξου 1700-1799, ενώ περίπου στο κέντρο του εντοπίζεται γραμμένος «από άλλο χέρι» ο αριθμός 17. Ο πρώτος τίτλος αποδίδεται σε κάποιον χρήστη ή σε εκείνον που πραγματοποίησε τη στάχωση. Κατά τον επιμελητή της εκδόσεως «αν μπορούσε να πιστοποιηθεί η γραφή ― πράγμα εξαιρετικά δύσκολο ιδιαίτερα λόγω του ότι αποτελείται από ελάχιστες λέξεις ― θα μας έδινε στοιχεία της ταυτότητάς του». Ήταν ο Ζερλέντης; Ο Louis Petit; Κάποιος άλλος; Ενώ ο γραμμένος στο κέντρο «με άλλο χέρι» αριθμός «17» μας παραπέμπει σε αρίθμηση κάποιας βιβλιοθήκης αγνώστου κατόχου. Η στάχωσή του εκτιμάται ότι πραγματοποιήθηκε μετά το 1806, χρονολογία κατά την οποία γράφτηκε το αντίγραφο πράξης του 1555 (πράξη αριθ. 126). Ο Κώδικας συγκροτείται από τέσσερις διακριτές ενότητες. Ενώ η τέταρτη προηγείται χρονολογικά των υπολοίπων, εντούτοις δεν τοποθετείται από τον «συνθέτη» τού κώδικα ως πρώτη, αναπάντητο ερώτημα και για τους επιμελητές. Οι ίδιοι πάντως τη θεωρούν ως δεύτερο μέρος του κώδικα, προκειμένου να υπογραμμιστεί η διαφορά εν σχέσει με τις άλλες ενότητες. Είναι δεδηλωμένη η πρόθεσή τους να τονιστεί η διαφορά της ενότητας από τις άλλες, βάσει της θεώρησης της τελευταίας ως δευτέρου μέρους του κώδικα. υγκεκριμένα: ― Σο Πρώτο Μέρος του Κώδικα. Υέρει ως μοναδικό συνδετικό στοιχείο τη χρονολογική σειρά από το 1702 έως το 1798 (πράξεις αριθ. 1-106) και ενσωματώνει πράξεις του Παντελέου ουμμαρίπα (δεύτερη ενότητα). Οι επιμελητές καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι το πρώτο αυτό μέρος κατηρτίσθη αυτοτελώς. υντίθεται από τρεις ενότητες: ― Α´ Ενότητα. Πράξεις 1-42: περιλαμβάνει αντίγραφα αυτόγραφα διαφόρων νοταρίων, καγκελαρίων, πρωτονοταρίων των ετών 1702-1736. ― Β´ Ενότητα. Πράξεις 43-97: πρόκειται προφανώς περί νοταριακού κώδικα του Παντελέου ουμμαρίπα ή απόσπασμά του με 57 πράξεις, των ετών 17411757, ο οποίος υπογράφει είτε ως νοτάριος κοινός είτε ως νοτάριος και καντζελλάριος κοινός είτε ως καντζελλάριος κοινός. ― Γ´ Ενότητα. Πράξεις 98-106: περιλαμβάνει αυτόγραφα αντίγραφα των συντακτών τους, διαφόρων νοταρίων των ετών 1760-1798 με εξαίρεση την πράξη αριθ. 98 που είναι αντίγραφο τρίτου εγγράφου. ― Σο Δεύτερο Μέρος του Κώδικα: δείχνει, επίσης, να είναι κατηρτισμένο αυτοτελώς. ε πρώτο στάδιο περιελάμβανε 28 πράξεις με χρονικό όριο αυτό του αντιγράφου της πράξης του 1552 (πράξη ια´, αριθ. 123), συντεταγμένο μετά
666
Ο κώδικας VATICANUS GRAECUS 2639
το 1608, ενώ σε δεύτερο στάδιο προστέθηκαν άλλες 28, μη αριθμημένες, με ταξινομικό κριτήριο (κατά τους επιμελητές), τη χρονολογία των πρωτοτύπων. ― Δ´ Ενότητα. Πράξεις 107-158 διαφόρων νοταρίων των ετών 1472-1598: συντίθεται από αυτόγραφα αντίγραφα ή αντίγραφα άλλων προσώπων ή αντίγραφα από αντίγραφα άλλων προσώπων (συμπεριλαμβάνει και μια μετάφραση αντιγράφου από τα ιταλικά). Σέσσερις πράξεις έχουν συνταχθεί κατά τη διάρκεια του 15ου αιώνα (αριθ. 107-110, 1472-1498), περισσότερες από πενήντα καλύπτουν όλη τη διάρκεια του 16ου αιώνα (αριθ. 111-158, 1525-1598). Και στην τέταρτη ενότητα, κριτήριο τοποθέτησης μιας πράξης σε σειρά αποτελεί η χρονολογία σύνταξής της. Όλες οι πράξεις του Κώδικα έχουν γραφεί στη Νάξο, πλην τεσσάρων (η υπ’ αριθμ. 99 στην Πόλη, η 131 και 131α στη αντορίνη, ο 137 στην Άνδρο). ε μερικές σημειώνονται εγγραφές σε παλαιοτουρκική γλώσσσα (στο Παράρτημα, σελ. 285-289, παρατίθεται μετάφραση παλαιοτουρκικών σημειωμάτων). Η ύλη του κατανέμεται στις εξής γενικές κατηγορίες: συμβάσεις τέλους, δανειοδοτικές συμβάσεις, προθεσμίες παράτασης εξόφλησης δανείου, συμβιβαστικές λύσεις διαφοράς, ανανεώσεις χρέους, συνυποσχετικά, δωρεές, κληρονομικές διεκδικήσεις, διακανονισμοί κτηνοληψίας, εξοφλητικές αποδείξεις, πωλήσεις, ανταλλαγές, αγροτικές καλλιεργητικές συμβάσεις, μισθώσεις, προικοσύμφωνα, διαθήκες, ψυχικά. Κάθε πράξη παρατίθεται ως εξής: στο κέντρο της πρώτης σελίδας αναγράφεται ο αύξων αριθμός της, ακολουθεί το όνομα του νοταρίου και η ιδιότητά του, από κάτω αριστερά σε στήλη το είδος της πράξης, αμέσως πιο κάτω προσδιορίζεται εάν πρόκειται για αντίγραφο ή πρωτότυπο έγγραφο, και δεξιά σε στήλη η ημερομηνία και η αρίθμηση σελίδων. το κριτικό σημείωμα των εκδοτών δηλώνεται ότι κατά την παρούσα έκδοση προτιμήθηκε μια δημοσίευση διορθωμένη ορθογραφικά, διατηρήθηκε δε ανέπαφος ο γραμματικός και συντακτικός τύπος του κειμένου. Δεδηλωμένο εκ μέρους τους στόχο αποτελεί όχι μια ανορθόγραφη έκδοση, αλλά ένα ευκολοδιάβαστο και εύχρηστο κείμενο, κατάλληλο για τον μέσο αναγνώστη. Ας σημειωθεί ότι η γλώσσα των παρουσιαζομένων εγγράφων είναι απλή καθαρεύουσα ή δημοτική κατά περίπτωση, με πολλές φυσικά ιδιωματικές λέξεις και δάνεια από την ιταλική (για παράδειγμα, ο ρηθείς, γεγραμμένο διά χειρός, κανένα ιγκάνο και καμμίαν μαλίτζια, δύο πρεζέντε, τζενεραλμέντε, κράτηξιν, κανέναν γκαιρό, τίποτις, τα ολότενα τα χωράφια, μία γαδάραν με το πουλάριν της). ύμφωνα με τον Μ.Γ. έργη (ό.π.) ο προαναφερθείς κώδικας του Μηνιάτη αναπαριστά όψεις της οικονομικοκοινωνικής ζωής στη Νάξο κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 17ου αιώνα, ενώ του Σ(ρ)ουμπίνου επεκτείνεται έως τις τέσσερις δεκαετίες του 18ου αιώνα, του δε παπα-τεφάνου Αρώνη αναφέρεται
667
ΠΑΡΟΤΙΑΗ ΒΙΒΛΙΩΝ
στην ίδια περίπου περίοδο (1716-1742). Με τον παρουσιαζόμενο εδώ Κώδικα έχουμε πλέον στη διάθεσή μας προς μελέτη δικαιοπρακτικά κείμενα χρονικά απώτερα, συνεπώς μας παρέχει προς μελέτη ικανό νέο πληροφοριακό υλικό (από το ιστορικό, οικονομικοκοινωνικό και το πολιτισμικό πλαίσιο), που εκτείνεται χρονικά από το τέλος του 15ου αιώνα, καθ’ όλον τον 16ο (1472-1598) και τον 18ο αιώνα (1702-1798). Είναι αυτονόητη η συνεισφορά της εκδόσεως στην περαιτέρω πολυπρισματική μελέτη της ναξιακής, κυρίως, κοινωνίας και του ναξιακού πολιτισμού. Εμμένουμε, ειδικότερα, στη συνεισφορά του Κώδικα προς τους ιστορικούς και λαογράφους, αφού πρωτίστως αυτός ενισχύει τις πηγές μελέτης του λαϊκού πολιτισμού: προικοσύμφωνα, διαθήκες, ψυχικά, δωρεές, μαρτυρίες, δάνεια, ανταλλαγές, πληρεξούσια, διαιτητικές αποφάσεις, κληρονομιές, κ.ά. εμπεριέχουν λεπτομερείς πληροφορίες για τη γλώσσα, τον υλικό βίο (οίκο, σπιτόστρωση, επίπλωση, οικοσκευή, τεχνολογία, ενδυμασία, υφαντική, κόσμημα), την οικονομία (γεωργία, αμπελουργία, κτηνοτροφία), τα τοπωνύμια, τους ιερούς-λατρευτικούς χώρους, τη θρησκευτική συμπεριφορά, τις αντιλήψεις και τις στάσεις, τη λαϊκή λατρεία, τις συγγενικές σχέσεις και δομές, τα επαγγέλματα, τις σχέσεις με τα μοναστήρια, τις ανταλλαγές ατόμων - κοινότητας - «έξω κόσμου», τον κύκλο ζωής του ανθρώπου (τα του γάμου, τα της τελευτής), κ.λπ. Με δυο λόγια, τα κείμενα αυτά (που αφορούν στον ιδιωτικό και στον δημόσιο βίο) αποδίδουν ένα πλήρες σκηνικό της μικροϊστορίας της ναξιακής, κυρίως, κοινότητας και ανιχνεύουν επαρκώς όψεις της καθημερινής ζωής των ανθρώπων της, του πλέγματος των οικονομικοκοινωνικών σχέσεων (συντροφίες), των ιδεολογικών αναπαραστάσεων (περί σεβασμού προς γονείς, περί τέκνων, περί ακληρίας, κ.ά. υνιστούν ένα εξαιρετικό ψηφιδωτό, εμπεριέχον μαρτυρίες από την καθημερινή εμπειρία. Επί παραδείγματι: για την εκπροσώπηση των αγραμμάτων γυναικών, τις πρακτικές της ποινικής ρήτρας, της υποθήκης και της προσωπικής κράτησης ως συνηθειών (έξεων), την ιδεολογική χρήση της κατάρας σε διαθήκες και «ψυχικά», κλπ. Πρόκειται για «επίσημα» αρχεία τα οποία σε συνδυασμό με την Προφορική Ιστορία οδηγούν σε μια πιο συνολική-σφαιρική ιστορία του πολιτισμού. Σα νοταριακά κείμενα αποτελούν πρώτη ύλη των «σιωπών» της ιστορίας, των ατομικών, μοναδικών, προσωπικών εμπειριών και του υποκειμενικού βιώματος, που σημειοδοτούν και αναπαριστούν το «πρόσωπο» μιας ιστορίας «με ονοματεπώνυμο», που αποτυπώνει και καθρεπτίζει τις συγκυρίες κάθε εποχής, μέσα από τα δρώντα υποκείμενα. Ας σημειωθεί ότι την έκδοση συμπληρώνουν: α. υνοπτικοί πίνακες των πράξεων και των γραφέων (νοταρίων, καγκελαρίων και άλλων). β. Ευρετήρια των πράξεων (με τον νομικό χαρακτηρισμό τους), των κυρίων ονομάτων και των τοπωνυμίων, χρησιμότατο εργαλείο για τους ερευνητές.
668
Ο κώδικας VATICANUS GRAECUS 2639
γ. Γλωσσάρι νομικών όρων και λέξεων. δ. Πανομοιότυπα και ε. Περίληψη στη γερμανική από τη Δήμητρα Καραμπούλα. Εν κατακλείδι: αναγνωρίζουμε ως καίρια τη συμβολή της εκδόσεως αυτής στον εμπλουτισμό της βιβλιογραφίας και της αρχειακής έρευνας της μακράς νοταριακής παράδοσης της Νάξου. Πρόκειται για μια άκρως επιμελημένη έκδοση, πολύτιμο βοήθημα, αρωγό σε όλους τους κλάδους των ανθρωπιστικών επιστημών.
ΓΑΡΤΥΑΛΛΙΑ Γ. ΘΕΟΔΩΡΙΔΟΤ Τποψ. δρ Λαογραφίας στο Δ.Π. Θράκης
669
Ναξιακά 2/2012
Ναξιακά 2/2012 Έχει παρατηρηθεί ότι η προϊούσα αφομοίωση των παραδοσιακών κοινοτήτων από μια γενικευμένη κοινωνική δομή, θέτει σε κίνηση αντίρροπες τάσεις που αποβλέπουν στην ενίσχυση των γηγενών πολιτισμικών στοιχείων, στη διερεύνηση της τοπικής ιστορίας και στην ανάδειξη των τοπικών προοπτικών. Η όλη κινητοποίηση βρίσκει τους κατεξοχήν εκφραστές της σ’ εκείνα από τα μέλη της κοινότητας που έχουν εγκατασταθεί μακριά από το νησί, τα οποία πρωτοστατούν στην προσπάθεια για τη διατήρηση της τοπικής ταυτότητας. Η Ομοσπονδία Ναξιακών υλλόγων, έχοντας υπό τη σκέπη της τους συλλόγους του νησιού, έθεσε εξαρχής μεταξύ των στόχων για τη νέα μορφή των Ναξιακών «την πρόσκτηση ναξιακής αυτοσυνειδησίας και αυτογνωσίας», επιδιώκοντας «την ενίσχυση του πνευματικού και επιστημονικού οπλοστασίου» του τόπου. Εισαγωγικά αρμόζει να τονιστεί και η τυπογραφική-εκδοτική καλλιέπεια του τόμου, από τις εκδόσεις Ηρόδοτος. Σα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στοιχεία της Νάξου μπορούμε να τα συνοψίσουμε σε πέντε βασικές κατηγορίες: (α) στον αρχαιολογικό πλούτο της, προϊστορικό, αρχαιοελληνικό και βυζαντινό, (β) στην επίδραση της Λατινοκρατίας (οικονομική κοινωνική και θρησκευτική), με την επέκταση της ίδιας κοινωνικής οργάνωσης και στα χρόνια που επακολούθησαν, (γ) στον πλούσιο λαϊκό πολιτισμό της, σε πολλούς τομείς και δη στη λαϊκή ποίηση και μουσική, (δ) στο προοδευτικό και ριζοσπαστικό πνεύμα και τους πολιτικούς αγώνες της, και (ε) στην πλειάδα των λογίων, επιστημόνων, ερευνητών, εκπαιδευτικών και πανεπιστημιακών, οι οποίοι την ανέδειξαν και συνεχίζουν να την αναδεικνύουν. Πολλοί από τους ναξίους επιστήμονες, μαζί με άλλους φιλοναξίους (αξίους όλους), εισέφεραν με γνώση και αγάπη και στον δεύτερο τόμο των Ναξιακών. Προκύπτει έτσι ένα αποτέλεσμα αντάξιο των προσδοκιών μας, εκτεινόμενο σε ποικίλους τομείς, αντίστοιχους των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του νησιού. Αξιοσημείωτο είναι ότι, χωρίς να παραθεωρείται η πάντοτε γόνιμη μελέτη της ναξιακής διαχρονίας, η θεματογραφία εστιάζεται κυρίως στη νεότερη και τη σύγχρονη Νάξο, σύμφωνα και με τους στόχους της συντακτικής ομάδας της επετηρίδας. Ο τόμος, αν και ενιαίος, επιμερίζεται οργανικά σε ειδικότερες ενότητες, οι οποίες δηλώνονται στον προτασσόμενο πίνακα περιεχομένων. Ξεκινά με ένα οφειλόμενο αφιέρωμα στο σπουδαίο απεραθίτη παιδαγωγό, ερευνητή και αγωνιστή Γιώργο Δ. Ζευγώλη (1911-2007), επιμελημένο από τον νομικό και οι-
671
ΠΑΡΟΤΙΑΗ ΒΙΒΛΙΨΝ
κονομολόγο Βασίλη Υραγκουλόπουλο. ε αυτό περιλαμβάνονται έξι κείμενα με αφετηρία σχετική εκδήλωση που οργάνωσε προς τιμή του ο ύλλογος Απεραθιτών της Αθήνας, στις 26 Νοεμβρίου 2011. Καθένας από τους συγγραφείς του αφιερώματος προσεγγίζει το πρόσωπο και το έργο του Γιώργου Ζευγώλη και από μία διαφορετική σκοπιά. Η Εύη ληράκη, ιστορικός και επίτιμη σχολική σύμβουλος, σκιαγραφεί τη ζωή και τη δράση του Ζευγώλη ως επιστήμονα, εκπαιδευτικού, ποιητή και επαναστάτη μέσα από τις τάξεις του ΕΑΜ-ΕΛΑ και του ΚΚΕ. Ο φιλόλογος και τ. διευθυντής της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Καστοριάς Υώτιος Κ. Αντωνίου μεταφέρει προσωπικά του βιώματα για τον τιμώμενο, μαζί με φωτογραφίες εποχής και άλλα τεκμήρια, από τα χρόνια που τον είχε καθηγητή του φιλόλογο, γυμνασιάρχη και λυκειάρχη στην Άρτα, στη δεκαετία του 1960. Η δρ Γλωσσολογίας και τ. διευθύντρια του Κέντρου Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων της Ακαδημίας Αθηνών Ελευθερία Γιακουμάκη, με το χαρακτηριστικό τίτλο «Μία αναγνώριση», παραθέτει τις εντυπώσεις και τις αποτιμήσεις της για τον ερευνητή Ζευγώλη, αλλά και για τον άνθρωπο, τον οποίο γνώρισε από κοντά με αφορμή την έρευνά του για το ογκώδες βιβλίο του Έποικοι Κρητικοί στ’ Απεράθου της Νάξου, βραβευμένο από την Ακαδημία Αθηνών. Η δικηγόρος οφία Γρατσία-Φατζούδη παρουσιάζει την αγωνιστική αντιστασιακή του δράση κατά την περίοδο της Κατοχής, καταγράφοντας παράλληλα το κλίμα και τα γεγονότα της εποχής εκείνης στη Νάξο. Ο Βασίλης Υραγκουλόπουλος καταγράφει προφορική μαρτυρία του ιατρού Νικολάου Λιανόπουλου, μαθητή του Ζευγώλη στο Γυμνάσιο της Σραγαίας, ενώ ένας άλλος μαθητής του, επίσης Απεραθίτης και γιατρός, ο Νικόλας Ι. Πρωτονοτάριος, μας δίνει όψεις (και φωτογραφικό υλικό) από την εκπαιδευτική δραστηριότητα του γυμνασιάρχη Ζευγώλη στο 3ο Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών. Σο σύνολο του αφιερώματος φέρνει συγκινητικές αναμνήσεις σε όσους τον γνώρισαν και αποκαλύπτει στους άλλους μια προσωπικότητα φλογερή, αφοσιωμένη στον άνθρωπο και στην επιστήμη, μα πιο πολύ στα παιδιά, τους μαθητές του, στα οποία επί πολλά χρόνια μεταλαμπάδευε νου και καρδιά. Η ενότητα της Ιστορίας αντιπροσωπεύεται στον τόμο με τέσσερις μελέτες έγκριτων ιστορικών για τη μεσαιωνική και νεότερη Νάξο αλλά και του ευρύτερου κυκλαδικού χώρου. την πρώτη, με τίτλο «Με αφορμή ένα οικόσημο. Η παρουσία του οίκου Μπαρότζι στο Αιγαίο», ο Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, δρ Ιστορίας και διευθυντής ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, αναφέρεται στην παρουσία του επιφανούς αυτού βενετσιάνικου οίκου στην Κρήτη, τη αντορίνη και τη Νάξο, στα ναξιακά οικόσημα των Μπαρότζι, ενώ διερευνά, μέσω δύο οικοσήμων και ενός εγγράφου, το αμφιλεγόμενο θέμα της προσωπικότητας του Ιωσήφ Μπαρότζι (19ος αιωνας), αποδεικνύοντάς τον «διερμηνέα πρώτον της εν Κωνσταντινουπόλει Βασιλικής Ελληνικής Πρεσβείας».
672
Ναξιακά 2/2012
«Η έννοια της εθνικής συνείδησης στη Νάξο και το Αιγαίο κατά τους μεσαιωνικούς και πρώιμους νεότερους χρόνους», είναι ο τίτλος της μελέτης του δρ Ιστορίας του Πολιτισμού Θανάση Δ. Κωτσάκη. Ο συγγραφέας αναπτύσσει το θέμα του με σύγχρονη οπτική και μεθοδολογία, εξετάζοντας αρχικά τη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας κατά την προνεωτερική περίοδο στη βυζαντινή Ανατολή και στη μεσαιωνική Δύση, για να περάσει στις διαδικασίες που οδήγησαν στη διαμόρφωσή της στον χώρο του Αιγαίου μετά την Δ´ ταυροφορία. Μέσα από τις ιδεολογικές συγκρούσεις Ελλήνων ορθοδόξων και Βενετών, κατά τον 13ο-14ο αιώνα, τη μετέπειτα πολιτισμική αφομοίωση των απογόνων των λατινικών οικογενειών σε Κρήτη και Νάξο, την παρουσία των δυτικών στην τελευταία και την αντίστοιχη ελληνική παρουσία στη Βενετία, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «η σύγχρονη ελληνική εθνική ταυτότητα υπήρξε αποτέλεσμα προγενέστερων μορφών εθνικής αυτοσυνειδησίας, από τους μέσους ή τους ύστερους βυζαντινούς έως και τους πρώιμους νεότερους χρόνους». Οι δύο επόμενες εργασίες οφείλονται σε δύο κατεξοχήν μελετητές άλλων κυκλαδίτικων νησιών, της Σήνου και της ίφνου αντίστοιχα, οι οποίοι ωστόσο δεν παραλείπουν να προσεγγίζουν δημιουργικά και τον ευρύτερο αιγαιακό χώρο. Ο π. Μάρκος Υώσκολος, αρχειοφύλακας-βιβλιοθηκάριος της Καθολικής Αρχιεπισκοπής Νάξου-Σήνου (και βραβευμένος εφέτος από την Ακαδημία Αθηνών), δημοσιεύει πέντε παλαιά νομικά και νοταριακά έγγραφα από το Δουκάτο του Αιγαίου (Νάξος, αντορίνη, 15ος-16ος αιώνας), με σημαντικές πληροφορίες για τη διοίκηση των νησιών του Δουκάτου και το εφαρμοζόμενο σε αυτά δίκαιο των Ασσιζών της Ρωμανίας και με γενεαλογικό υλικό. Όλα τα έγγραφα, δύο στην ιταλική και τρία στην ελληνική γλώσσα, συνοδεύονται από περιγραφή, περίληψη και σχόλια, ενώ προτάσσεται διαφωτιστική εισαγωγή και έπεται πίνακας κυρίων ονομάτων και τόπων. Οι συνεργασίες αυτής της ενότητας ολοκληρώνονται με τη δημοσίευση, από τον ιστορικό ίμο Μιλτ. υμεωνίδη, των όσων αναφέρει στην έκθεσή του για την καθολική Εκκλησία της Νάξου ο αποστολικός επισκέπτης σεβασμιότατος Luigi Guarchi, το 1723. Η επόμενη ενότητα, της Αρχαιολογίας, αντιπροσωπεύεται με μία μόνο μελέτη, πολύ ενδιαφέρουσα όμως, καθώς μας εισάγει σε έναν πρόσφατο επιστημονικό κλάδο: τη «διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς», ήτοι «την έρευνα, την τεκμηρίωση, την προστασία και την ανάδειξη των υλικών και άυλων καταλοίπων του παρελθόντος». Ο δρ Αρχαιολογίας και ύμβουλος Διαχείρισης Πολιτιστικής Κληρονομιάς τέλιος Λεκάκης εφαρμόζει εδώ αυτό το πεδίο. κιαγραφεί τον τομέα σε διεθνές, εθνικό και τοπικό επίπεδο, εξετάζει το θέμα επιστημολογικά και μεθοδολογικά, αναφέρεται σε συναφή προγράμματα, για να εστιάσει τελικά στις αντιλήψεις και τις χρήσεις της διαχείρισης των αρχαιοτήτων στο Αιγαίο και στη Νάξο (λειτουργία πρακτική, μεταφυσική, συμβολική, οικονομική, νοοτροπίες, κλπ.). Η ανίχνευση των σχετικών αντιλήψεων στη
673
ΠΑΡΟΤΙΑΗ ΒΙΒΛΙΨΝ
σύγχρονη Νάξο γίνεται μέσω τριών αντιπροσωπευτικών μνημείων της: του ναού του Δηλίου Απόλλωνα («Πορτάρα») στη Φώρα, τη Μονή Υωτοδότη στον Δανακό και τον Πύργο του Φειμάρρου στο Υιλώτι. Διερευνώνται επίσης η αντιμετώπιση-συμπεριφορά των κατοίκων του νησιού έναντι των αρχαιοτήτων και το φαινόμενο της αρχαιοκαπηλίας στη δεκαετία του 1960. Ακολουθεί η ενότητα της Λαογραφίας με πέντε συνεργασίες. Ο Μανόλης Ν. Αρχοντάκης, εκπαιδευτικός-συγγραφέας, περιγράφει, σε ένα βιωματικό κείμενο, τα παιδικά του χρόνια στ’ Απεράθου, τη δεκαετία του 1960, και την τότε ζωή του χωριού και των παιδιών, στή Υυρροΐστρα, στο Χαροκρέμναρο (που είναι και ο τίτλος του άρθρου), στην Χαρή Πλάκα και σε άλλες απεραθίτικες γειτονιές. «υγχρονική θεώρηση του μυστηρίου της βάπτισης στο Γλινάδο Νάξου» είναι ο τίτλος της έρευνας της φιλολόγου Ευαγγελίας Ν. Βενιέρη. Προσεγγίζεται συγκριτικά η διαβατήρια εθιμική τελετουργία της βάφτισης στο Γλινάδο, σε δύο χρονικές φάσεις: την έως το 1970 περίπου περίοδο και τη σημερινή. Σο θέμα εξετάζεται σε όλες τις παραμέτρους του κατά ενότητες, όπως: το βρέφος προ της τελετής, ο ανάδοχος και το ασήμωμα, ο χρόνος της βάπτισης, η ονοματοθεσία, η ανταλλαγή των δώρων, η τελετουργική γυμνότητα, τα μαρτυριάρικα, οι μπομπονιέρες, το κάλεσμα, η επιλογή του ναού και ο στολισμός του, η ενδυμασία των παρευρισκομένων, τα δώρα, η απαθανάτιση και το κόστος του μυστηρίου, οι υποχρεώσεις του αναδόχου και των γονιών, το συμπόσιο. Η εκπαιδευτικός Ελένη Γ. Γιαννούλη πραγματεύεται στη συνέχεια ένα θέμα νεωτερικής επίσης λαογραφίας: «Έμμετρες επιστολές αλληλογραφίας κατά την περίοδο του πολέμου του 1940 από τ’ Απεράθου της Νάξου». Πρόκειται για λαϊκή ποίηση, στοιχείο κατεξοχήν χαρακτηριστικό της απεραθίτικης ταυτότητας, ποίηση η οποία περνά από την προφορική στη γραπτή παράδοση, καθώς η τελευταία αξιολογείται σήμερα ως λαογραφική πηγή ισότιμη της πρώτης. Σο υλικό, προερχόμενο από συνεντεύξεις, ιδιωτικές αρχειακές πηγές και από την εφημερίδα Ναξιακόν Μέλλον, συνίσταται σε έμμετρες επιστολές της εποχής προς τους άγνωστους μαχητές του μετώπου και άλλες με θέματα όπως η πείνα, ο έρωτας και η νοσταλγία των στρατιωτών προς τις αγαπημένες τους, η έκφραση συλλυπητηρίων προς τους οικείους πεσόντων, η ενθάρρυνση των δικών τους από στρατιώτες που πολεμούν, η σάτιρα κ.ά. Σα ποιήματα συνοδεύονται από επεξηγηματικές αφηγήσεις και από ερμηνευτικά σχόλια. χετική με τη δημοτική ποίηση είναι και η επόμενη εργασία του τόμου. Οφείλεται στην υποψήφια διδάκτορα Λαογραφίας Αμαλία Κουμπούρα και προσεγγίζει, με βάση δίστιχα και «κοτσάκια», το θέμα της ξενιτιάς στο νεότερο ναξιακό τραγούδι. Σο υλικό είναι ειλημμένο, κατά κύριο λόγο, από χειρόγραφες λαογραφικές συλλογές, κατατεθειμένες στο Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών και στο πουδαστήριο Λαογραφίας
674
Ναξιακά 2/2012
του Πανεπιστημίου Αθηνών, και από την εφημερίδα Ναξιακόν Μέλλον. Προτάσσεται γενική εισαγωγή για το θέμα. Η ενότητα αυτή του τόμου κλείνει με μια μελέτη λαϊκής και εμπειρικής μαρμαρογλυπτικής, από τον Αλέκο Ε. Υλωράκη, δρ εθνολόγο-λαογράφο. Μελετάται αναλυτικά ο εξαιρετικός μαρμάρινος διάκοσμος της Παναγίας της Υιλωτίτισσας, η φιλοτέχνηση του οποίου καλύπτει δύο αιώνες. Ειδικότερα, μελετώνται τα δύο εξωτερικά θυρώματα του ναού (λίγο μετά το 1718 και 1874), μία αρχιτεκτονική πλάκα δηλωτική εργασιών (1779), το βαθμιδωτό κωδωνοστάσιο (1810), το υψηλό τέμπλο (1811) και τα σύγχρονα εκείνου έργα, δηλαδή ο άμβωνας, το κιβώριο της Προθέσεως, το δάπεδο και το ομφάλιο, και τέλος ο δεσποτικός θρόνος (1917). Για όλα διερευνώνται τα ιστορικά, αρχιτεκτονικά, μορφολογικά και τεχνικά χαρακτηριστικά τους, οι συμβολικές παραστάσεις του διακόσμου και η προέλευση των εργαστηρίων που τα δημιούργησαν (αρχικά Παριανοί τεχνίτες, μετέπειτα ο εγκαταστημένος στ’ Απεράθου Γιαννούλης κούτραλης από τον Πύργο της Σήνου και τέλος, για το δεσποτικό, ο επίσης από τον Πύργο Σήνου Γεώργιος Καπαριάς). Παρατίθεται πλούσιο φωτογραφικό υλικό. Η επόμενη μελέτη, η οποία καλύπτει το πεδίο της Κοινωνιογλωσσολογίας, ανήκει στη γλωσσολόγο Μαρία Ξεφτέρη, κάτοχο μεταπτυχιακού Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εδώ προσεγγίζεται και πάλι η απεραθίτικη ταυτότητα, αυτή τη φορά διαμέσου της γλώσσας. Η έρευνα μέσω εθνογραφικών συνεντεύξεων, περνά από τις γλωσσικές πράξεις στις πράξεις ταυτότητας, εκτεινόμενη σε θέματα όπως η σχέση γλώσσας και εθνοτικής ταυτότητας, οι ετικέτες για τους «ξένους, ξενικούς, ξενοτοπίτες και ξενοχωριανούς», ο τρόπος με τον οποίο αυτοπροσδιορίζεται η απεραθίτικη ταυτότητα (ενδογαμία, ιδίωμα, έμμετρη επικοινωνία, αυτοσχέδιο τραγούδι, πνευματική υπεροχή), ο τρόπος του ετεροπροσδιορισμού της, κοινωνικές αξιολογήσεις, κ.λπ. Ακολουθεί το δεύτερο αφιέρωμα του τόμου, με εισηγήσεις που έγιναν στη διημερίδα «ύγχρονη γεωργία-κτηνοτροφία ως μοχλοί ανάπτυξης του τόπου μας» (Αγερσανί και Υιλώτι, 10-11 Νοεμβρίου 2012). Η ενότητα αυτή του τόμου, με το γενικό τίτλο «Αγροτική Οικονομία» και επιμέλεια επίσης του Βασίλη Υραγκουλόπουλου, περιλαμβάνει τέσσερις ενδιαφέρουσες εισηγήσεις: «ύγχρονη γεωργία και κτηνοτροφία ως μοχλοί ανάπτυξης» από το γεωπόνο Μιχάλη Λεβογιάννη (αναφορά στον πατατόσπορο, τη φθινοπωρινή πατάτα, την κτηνοτροφία των βοοειδών και τους λοιπούς τομείς της αγροτικής παραγωγής)· «Γεωργία και τουρισμός: από τον ανταγωνισμό στη συνέργεια, η περίπτωση της Νάξου», από τον καθηγητή Πολιτικής Προστασίας του Περιβάλλοντος στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο της Αθήνας Λεωνίδα Λουλούδη (ανάλυση και προτάσεις για αναθεώρηση των σχέσεων μεταξύ πρωτογενούς και τριτογενούς τομέα προς όφελος του νησιού)· «Αγροτική ανάπτυξη και διασυνδέσεις της γεωργίας με τους άλλους τομείς της οικονομίας στις Κυκλάδες», από τον ομότιμο καθηγητή του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών Νίκο Μαρτίνο
675
ΠΑΡΟΤΙΑΗ ΒΙΒΛΙΨΝ
(παλαιότερα και σύγχρονα αναπτυξιακά πρότυπα και παραγωγικό σύστημα στον κυκλαδικό χώρο)· Ναξιακή γεωργία και παραγωγική ανασυγκρότηση της οικονομίας. Δυνατότητες και προκλήσεις», από τον καθηγητή του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών Γ.Ν. Μαυρογιαννόπουλο (με εστίαση στην ανάπτυξη των θερμοκηπίων). Η επόμενη ενότητα αναφέρεται στο «Περιβάλλον και τον Σουρισμό», με τρεις εργασίες. Ο μαθηματικός τέλιος Ευριπιώτης βλέπει τη «Νάξο μπροστά στις εξελίξεις». Εξετάζει τα περιβαλλοντικά δεδομένα, επισημαίνει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα των νησιών μας γενικά και της Νάξου ειδικότερα, προτείνει επενδυτικούς στόχους και τη στροφή προς την αειφορία. Σις τουριστικές δραστηριότητες στη Νάξο, την κατανομή τους στον χώρο, τις θετικές και αρνητικές επιπτώσεις τους, τις δυνατότητες αξιοποίησής τους για τον τόπο αλλά και τα σημεία που πρέπει να προσεχτούν, αναλύει στη συνέχεια η Ειρήνη Κορρέ, μηχανικός M.Sc. Φωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής ανάπτυξης. Επισημαίνει τη σημασία των συστημάτων περιβαλλοντικής διαχείρισης και διατυπώνει προτάσεις για την εφαρμογή τους στο νησί. Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η μελέτη του Εμμανουήλ Β. Μαρμαρά, τ. καθηγητή Πολεοδομίας του Πολυτεχνείου Κρήτης, με τίτλο «Σο παραδοσιακά δομημένο περιβάλλον των Κυκλάδων ως αποτέλεσμα ενδογενών και μη παραγόντων». Μέσα από προσεγγίσεις πολεοδομικές, ιστορικές, ανθρωπολογικές και νομικές, και με παραδείγματα από διάφορα νησιά, διερευνάται το εθιμικό δίκαιο που διέπει το κυκλαδικό δομημένο περιβάλλον. Μετά την επισήμανση των γενικών αρχών όσον αφορά την οργάνωση του δημόσιου χώρου, η μελέτη εστιάζει στους συγκεκριμένους κανόνες του τοπικού εθιμικού δικαίου, ήτοι: την ιδιοκτησία της γης, το δικαίωμα της δουλείας, την οριζόντια ιδιοκτησία, τις όμορες ιδιοκτησίες και τους οικοδομικούς-κτηριοδομικούς κανονισμούς. Οι έξι τελευταίες ενότητες του τόμου περιλαμβάνουν από μία συνεργασία η καθεμιά. την πρώτη από αυτές τις ενότητες («Πολιτισμός και Οικονομία»), ο οικονομολόγος Εμμανουήλ Κ. Βαμβακάς, M.Sc. in Administration of Cultural Units, διερευνά το πώς οι πολιτιστικές δραστηριότητες που πραγματοποιούνται στη Νάξο αποβαίνουν μοχλοί πολιτιστικής, κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης για το νησί. Ειδικότερη αναφορά γίνεται για το Υεστιβάλ Νάξου στον Πύργο Μπαζαίου αλλά και για άλλες περιπτώσεις. Ο δρ Βασίλειος . Γαβαλάς, λέκτορας του Σμήματος Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, καλύπτει την ενότητα της Δημογραφίας, μελετώντας μέσα από την περίπτωση της Παροναξίας το «δημογραφικό αποτύπωμα της οικονομικής ανάπτυξης». Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει για την ενότητα «χολεία εν δράσει», με θέμα «Η σμύριδα της Νάξου». Πρόκειται για «ερευνητική εργασία» μαθητών της Β´ Λυκείου Νάξου, στο πλαίσιο του ομότιτλου μαθήματος, τη χρονιά 20122013. Σα παιδιά, χωρισμένα σε τρεις ομάδες, ασχολήθηκαν με αντίστοιχες δια-
676
Ναξιακά 2/2012
κριτές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες δραστηριότητες: η πρώτη ομάδα, με την ιστορία της σμύριδας, τις τεχνικές εξόρυξης και μεταφοράς, την οργάνωση των συνεργείων, τις επιμέρους ειδικότητες των σμυριδεργατών, τον ανταγωνισμό που επικρατούσε· η δεύτερη ομάδα, με τη σύνταξη ερωτηματολογίων προς τους μαθητές, τους σμυριδεργάτες και άλλους και, με τη μέσω αυτών, συγκέντρωση στατιστικού υλικού το οποίο παρουσιάζεται στη δημοσίευση ποσοστιαία και γραφικά· η τρίτη ομάδα, με τη δημιουργία μακέτας που αναπαριστά τον τρόπο εξόρυξης της σμύριδας και της μεταφοράς της στο λιμάνι. Αξίζουν συγχαρητήρια στα παιδιά, όπως και στους υπεύθυνους εκπαιδευτικούς του προγράμματος Ιωάννη Κόντε και Κυριακή Περιάλη. Ο στόχος, όπως αναφέρεται, ήταν η γνωριμία των μαθητών με τα μέταλλα και τη σημασία τους, ο συνδυασμός επιστημονικών πεδίων από τις φυσικές και τις κοινωνικές επιστήμες και η σύνδεση αυτών με την παράδοση της χώρας μας. Ψστόσο, σε αυτό τον γνωσιολογικό στόχο, θα πρόσθετα και άλλες παραμέτρους, τις οποίες επιτυγχάνουν τέτοια προγράμματα, νομίζω εξίσου αν όχι περισσότερο σημαντικές: την πολιτισμική τόνωση της εντοπιότητας με την προσέγγιση, επαναξιολόγηση και αποδοχή από τα παιδιά του παραδοσιακού τοπικού περιβάλλοντος· τη συνειδητοποίηση της αξίας του συνόλου ελληνικού χώρου (τοπίου, ιστορίας, πολιτισμού, νοοτροπίας), σε ένα παρόν που κατακλύζεται από ξένα πρότυπα· την τόνωση της δημιουργικής ικανότητας του παιδιού, σε έναν κόσμο κυριαρχημένο από έτοιμες εικόνες (τηλεόραση, ηλεκτρονικά παιχνίδια κλπ.)· την καλλιέργεια τέλος του γραπτού λόγου, σε εποχή ραγδαίας γλωσσικής αλλοίωσης και λεξιπενίας. Μια γλυκιά νότα μουσικής νοσταλγίας μάς φέρνει το θέμα της επόμενης ενότητας («ύγχρονη έντεχνη μουσική»), με το αφιέρωμα σε μια μεγάλη δόξα του τραγουδιού του Νέου Κύματος, σε ένα δικό μας κορίτσι (από Σραγαία και Γλινάδο), την Καίτη Φωματά. Η φιλόλογος Φάιδω Μουστάκη κατάφερε να συνενώσει, με αμεσότητα και παλμό, διαδρομές, αναμνήσεις, τραγούδια, στίχους, συνεντεύξεις, φωτογραφικές στιγμές από την αξέχαστη Καίτη των μπουάτ και των νεανικών μας χρόνων. «Σεκμήρια του συλλογικού ναξιακού βίου» τιτλοφορεί ο νομικός και οικονομολόγος Βασίλης Υραγκουλόπουλος μια ενδιαφέρουσα δημοσίευση τεκμηρίων σχετικών με τη λειτουργία των σμυριδωρυχείων και τους εργαζόμενους σε αυτά κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα. υγκεκριμένα δημοσιεύονται: το «Καταστατικόν της εν Απειράνθω της Νάξου Αδελφότητος των μυριδωρυκτών» (1898)· το «Καταστατικόν του υλλόγου των μυριδωρυκτών του Όρμου Μουτσούνης της Νάξου» (1912)· η επιστολή του επάρχου Νάξου Παναγιώτη Δημητρακοπούλου προς τους αρμοστές των νήσων «περί σμυριγλίου» (1822)· δύο καταστατικά του «υνδέσμου Απερανθίων» και του «υλλόγου Απερανθίων» αντίστοιχα (1922, 1960).
677
ΠΑΡΟΤΙΑΗ ΒΙΒΛΙΨΝ
Επίσης από τον Βασίλη Υραγκουλόπουλο καλύπτεται και η επόμενη ενότητα του τόμου, η «Ναξιακή Νομολογία». Εδώ, με τον τίτλο «Η ιδιοκτησία του Δημοσίου σε ακίνητα των Κυκλάδων πριν και μετά τη σύσταση του ελληνικού κράτους», δημοσιεύει νομολογία του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Νάξου, σχετική με το καθεστώς που διέπει την περιέλευση των οθωμανικών γαιών στο ελληνικό Δημόσιο «δικαιώματι πολέμου». Ο τόμος κλείνει με παρουσίαση βιβλίων: του προηγούμενου τόμου των Ναξιακών, από τον αναπληρωτή καθηγητή της Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Φάρη Μπαμπούνη και από το φιλόλογο Αντώνη Σζιώτη, και του βιβλίο του Charles Stewart, Dreaming and historical Consciousness in Island Greece (αναφερόμενο στην Κόρωνο και στα σχετικά με εικόνες και θησαυρούς όνειρα των Κορωνιδιατών), από τον αναπληρωτή καθηγητή Λαογραφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Μανόλη Γ. έργη. Ο δεύτερος τόμος των Ναξιακών, επιβλητικός με τις 580 σελίδες του και μαζί ουσιώδης, συνεχίζει τον επίσης επιβλητικό πρώτο τόμο με την ίδια επιτυχία. Ήδη, το εγχείρημα της ΟΝΑ έχει βρει την προσήκουσα αναγνώριση τόσο μεταξύ των συμπατριωτών μας όσο και από την ευρύτερη επιστημονική κοινότητα. Η έκδοση δίνει το μέτρο τού πώς ένας ευαισθητοποιημένος φορέας μπορεί να συμβάλει στην ανάδειξη του πολιτισμικού προσώπου του τόπου του. Επειδή όμως η συλλογική βούληση, για να υλοποιηθεί, πρέπει να συναντήσει τα κατάλληλα πρόσωπα, καθηκόντως στρέφεται κανείς προς την επιτροπή έκδοσης του τόμου: τους Γιαννούλη Γιαννούλη, Ειρήνη Κορρέ, Μαρία Ξεφτέρη, Κατερίνα Πολυμενοπούλου, Μανόλη έργη και Βασίλη Υραγκουλόπουλο, οι οποίοι εργάστηκαν με γνώση και ζήλο για τη συγκρότηση και την ολοκλήρωση ενός έργου σημαντικού και πνευματικά γόνιμου.
ΑΛΕΚΟΣ Ε. ΦΛΩΡΑΚΗΣ Δρ Εθνολόγος-Λαογράφος
678
ΝΑΞΙΑΚΑ: Υποσημειώσεις και παραπομπές Η αναγραφή των υποσημειώσεων και παραπομπών των εργασιών που δημοσιεύονται στα Ναξιακά, πρέπει, σε γενικές γραμμές και χάριν της ενιαίας, όσον το δυνατόν, εμφάνισης των κειμένων, αλλά και της διευκόλυνσης της τελικής μορφοποίησής τους, να ακολουθεί τους εξής κανόνες: Τα μικρά ονόματα των ανδρών συγγραφέων γράφονται με σύντμηση του αρχικού ονόματος και του πατρωνύμου, αν αναφέρεται το τελευταίο), π.χ. Κ.Θ. Νικολάου-Πατραγάς, Ο θεσμός των βακουφίων κατά το ισλαμικό δίκαιο, Ηρόδοτος, σειρά «Islamica, arabica et turcica» (αρ. IX), Αθήνα, 2013, σελ. 126. Τα μικρά ονόματα των γυναικών συγγραφέων γράφονται ολογράφως: π.χ. Ελένη Προκοπίου, Το πρόσωπο ως υποκείμενο δικαίου στο έργο του Θωμά Ακινάτη, πρόλογος Θεοδόσης Πελεγρίνης, Ηρόδοτος, σειρά «Φιλοσοφία», Αθήνα, 2013, 648 σελίδες. Η παραπομπή σε κείμενο συλλογικού τόμου έχει την εξής μορφή: Τιτίκα Σάλλα, «Η καλλιτεχνική εκπαίδευση μέσα από τις σύγχρονες τεχνολογίες: θέσεις και επιφυλάξεις», στο Ευαγγελία Κούρτη (επιμ.), Παιδική ηλικία και μέσα μαζικής επικοινωνίας, τόμος Β´, Ηρόδοτος, σειρά «Κοινωνία, κουλτούρα, μαζική επικοινωνία», Αθήνα, 2012, σελ. 201-212. Η παραπομπή σε κεφάλαιο βιβλίου έχει την εξής μορφή: Γ.Β. Νικολάου, Μελέτες ιστορίας του πελοποννησιακού χώρου. Από τα μέσα του 17ου αιώνα ως τη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους, πρόλογος Μ.Β. Σακελλαρίου, Ηρόδοτος, σειρά «Νεότερη ελληνική ιστορία και πολιτισμός», Αθήνα, 2009, κεφάλαιο XVIII: «Πελοποννήσιοι αιχμάλωτοι του Αγώνα της ανεξαρτησίας: οι προσπάθειες για την απελευθέρωσή τους (μαρτυρίες από τα Αρχεία του ελληνικού υπουργείου εξωτερικών)», σελ. 547-599. Η παραπομπή σε μελέτη, δημοσιευμένη σε περιοδικό, έχει την εξής μορφή: S.P. Karpov, «Τραπεζούντα, ένα μεγάλο εμπορείο και η διεθνής σημασία του», Mesogeios 12 (Paris, 2001), σελ. 137-181. Η έκταση κάθε εργασίας θα είναι μέχρι 15 σελίδες μονού διαστήματος, με γράμματα Palatino Linotype 10´ στο κυρίως κείμενο και 8´ στις υποσημειώσεις/παραπομπές.
681
TEL: 2285024400-1, 22535 FAX: 23137
Άγιος Ισίδωρος, Γαλανάδο Νάξου 84300 - Τηλ.: 22850 24918, fax: 22850 29385 http//www.tyrokomia-naxou.gr, e-mail: mkoufopoulos@nax.forthnet.gr Υπ/μα: Εθνικής Αντιστάσεως 18, Χαλάνδρι - Τηλ.: 6837758
Tυπώθηκε στην Eυρωπαϊκή Ένωση (Eλλάδα) Imprimé en Union Européenne (Grèce) Printed in the European Union (Greece)
Ναξιακά 3/4 (2013-2014). Σχεδιασμός, στοιχειοθεσία και αναπαραγωγή: εργαστήριο γραφικών τεχνών Ηρόδοτος (Αθήνα). Σχεδιασμός, στοιχειοθεσία και αναπαραγωγή: εργαστήριο γραφικών τεχνών Ηρόδοτος (Αθήνα). Εκτύπωση και βιβλιοδεσία: Λύχνος (Αθήνα), σε χαρτί book paper (ivoire) ειδικής αποκλειστικής παραγωγής. Για λογαριασμό των εκδόσεων Ηρόδοτος. Δημήτριος Κ. Σταμούλης, εκδότης. Αρ. έκδοσης 279. Αθήνα, α´ τετράμηνο 2015. (Made and printed in Greece.)
279