El camiño de santiago by ONenoRevuldeiro

O Camiño de Santiago Camiño Aragonés-Francés

O Camiño que une Somport con Santiago de Compostela é o eixo máis importante e popular das peregrinacións xacobeas. Dende o descubrimento da tumba do Apóstolo en Santiago de Compostela, no século IX, oCamiño de Santiago converteuse na máis importante ruta de peregrinación da Europa medieval. O paso dos innumerables peregrinos que, movidos pola súa fe, se dirixían a Compostela dende tódolos países europeos, serviu como punto de partida de todo un desenvolvemento artístico, social e económico que deixou a súa pegada ao longo de todo o Camiño de Santiago. En 1993, Ano Xacobeo, se produce o rexurdimento peregrinal. A mestura de reto deportivo coa relixiosidade, coaprocura do auténtico e dun mesmo, todo elo escoltado por estilos románicos e góticos, entre cabaleiros templarios e monxes beneditinos, entre castiñeiras e carballos, entre lendas e milagres fan doCamiño de Santiago unha experiencia única.

31 etapas Etapa 1

Etapa 2 Jaca - Arrés

Arrés - Ruesta

Ruesta - Sagüesa

(25 Km)

(28,7 Km)

(21,8 Km)

Etapa 7

Etapa 8

Monreal - Ponte La Reina - Gares

Torres do Río Logroño

(31,1 Km)

(20 Km)

Etapa 12 Agés - Burgos

(27,4 Km)

(23 Km)

Carrión de los Condes Terradillos de los Templarios

Etapa 21

Etapa 17

(25,9 Km)

(27,3 Km)

(18,3 Km)

Pedrouzo Santiago de Compostela (20 Km)

Etapa 14 Burgos Hontanás (31,1 Km)

Etapa 23 Foncebadón Ponferrada

Sarria Portomarín (22,4 Km)

Sagüesa Monreal (27,25 Km)

Etapa 10

(21 Km)

(30,6 Km)

Astorga Foncebadón

Triacastela Sarria

(29,6 Km)

Etapa 18

Etapa 22

Nájera - Sto. Domingo de la Calzada

Logroño - Nájera

Terradillos de los Templarios - El Burgo Ranero

Etapa 27

Etapa 9

Etapa 13

Belorado - Agés

(26,6 Km)

Etapa 31

Etapa 5

(30,5 Km)

Etapa 11

Etapa 26

Etapa 4

Somport - Jaca Etapa 6

Etapa 16

Etapa 3

(22,7 Km)

Etapa 15

(28,5 Km)

Etapa 19

Boadilla do Camiño - Carrión de los Condes (24,6 Km)

Etapa 20

El Burgo Ranero León

León - San Martín do Camiño

San Martín do Camiño - Astorga

(37,1 Km)

(25,9 Km)

(24,2 Km)

Ponferrada Villafranca do Bierzo

Etapa 24

(24,1 Km)

Etapa 28

Hontanás Boadilla do Camiño

Sto. Domingo de la Calzada Belorado

Portomarín Palas de Rei (25 Km)

Villafranca do Bierzo - O Cebreiro

Etapa 25 O Cebreiro Triacastela (21,1 Km)

(28,4 Km)

Etapa 29

Palas de Rei Arzúa (28,8 Km)

Etapa 30 Arzúa - Pedrouzo (19,1 Km)

Etapa 1 por Somport: Somport - Jaca Información sobre a etapa 1: Somport - Jaca A 1.630 metros de altitudee, en pleno Perineo oscense, o alto de Somport é o lugar soñado para iniciar unha peregrinación a Santiago de Compostela. Por diante, 161 quilómetrose seis xornadas ata chegar a Obanos e Ponte la Reina, Localidadee na que esta ruta conflúe co Camiño Francés que parte de Roncesvals. Rumbo norte-sur e guiado sempre pola brecha do río Aragón, o trazado da etapa de hoxe descende o val en busca da meseta jaquesa.

Cidade de Jaca: Fechada en 1063. Un dos primeiros edificios espanois (senón o primeiro)

ser

levantado

segundocriterios

plenamente apegados ao estilo internacional ou francés. Conserva no básico a súa estrutura e configuración románica: unha planta basilical de tres naves de cinco tramos coas súas correspondentes ábsidas aliñadas e dúas portas de acceso.

Perfil da etapa 1.-

Itineriario.Km 0. Somport Unha sinal de madeira coa indicación "GR 65.3 Canfranc Estación" e unha mouteira xacobea labrada coas distancias a Santiago de Compostela (858 Km) e Undúes de Lerda, última poboación aragonesa (87 Km), incitan a dar o primeiro paso. Baixamos as escaleiras que se atopan xunto á mouteira para seguir descendendo xunto á marxe dereita do río Aragón. Apenas percorridos 800 metros rodeamos a planta escavada do hospital de Santa Cristina, recoñecido hospital de peregrinos fundado na Baixa Idade Media. Tras deixar a estación invernal de Candanchú a man dereita cruzamos a N-330, salvamos o pequeno desnivel grazas a unhas escaleiras e retomamos a marcha val abaixo. A presenza de algúns búnker de formigón e o desafiante panorama da nosa dereita, con varias moles perinaicas alzándose sobre o campamento de Rioseta, facilitan a travesía ata toparnos coa cheminea da fundería do Anglasé, unha torre de sillería que representa o único vestixio de unha antiga mina de cobre e ferro. Despois dun breve encontro co bosque saimos a unha pista e xiramos á esquerda para salvar o cauce do río procedente da Canle Roya. Acto seguido abrimos un portillo de madeira e retomamos a senda. Un quilómetro máis adiante, unha ponte de madeira permite cruzar as augas do barranco de Izas, que tamén se desploman cara ó río Aragón. Continuamos baixando por un estreito sendeiro comido pola exuberante vexetación e de costas ao Coll de Ladrones, dous fortes defensivos de 1758 e 1900 mimetizados sobre o peñasco. O aroma dun forno de pan abre o apetito chegando ao arcén da N-330, estrada que seguimos para entrar en Canfranc Estación.

Km 6,8. Canfranc Estación Unha beirarúa pavimentada permite abandoar a poboación xunto ao río, aínda que tra-las últimas casas se volve ao arcén da estrada para cruzar un túnel. Á saída xírase á esquerda para tomar unhas escaleiras que baixan ao pe da presa de Canfranc (Km 8,5). Cruzando o río Aragón nos internarnos nunha senda que zigzaguea sobre o cortado formado pola erosiva acción do río. Dende este mirador pódese observar a torre de Fusileros, fortificación militar do século XIX emprazada ao borde da N-330. Nalgúns tramos o Camiño tórnase sombrío grazas á cobertura das hayas e descende ata o barranco do Ip, onde saúda unha fría fervenza (Km 10). Cruzamos a ponte, aínda co frescor dos fiunchos e o bosque, para percorrer o quilómetro que nos separa de Canfranc.

Km 11,2. Canfranc A localidade atravésase pola rúa Albareda, que divide o pobo en dúas metades iguais. Deixamos á man esquerda a igrexa parroquial da Asunción para cruzar o río Aragón pola ponte medieval. Arroupados entre a montaña e o río seguimos durante máis de dous quilómetros ata chegar a un paso subterráneo que atravesa a N-330 e que obriga case a agacharse (Km 13,6). Outro tramo de dous quilómetros, coa perspectiva do río baixo os nosos pes, lévanos a pasar xunto á cova das Güixas, unha gruta de estalactitas e estalagmitas. De súpeto chégase á entrada de Villanúa, onde xorde a primeira alternativa da etapa. A primeira opción, a GR-65.3 xira cara á dereita, cruza a ponte sobre o Aragón e continúa ata Castiello de Jaca por unha cabañeira (cañada para o gando) paralela á N-330 e despois por unha planicie sobre o val. A segunda opción, sinalada como GR-65.3.1 lévanos primeiro ata o centro de Villanúa. De seguido, pasamos a describi-las dúas opcións:

Km 15,8. Villanúa GR-65.3: Xunto á fonte de Villanúa xiramos á dereita. Tras deixar atrás o pobo cruzamos o río, atopando as flechas amarelas á nosa esquerda. Avanzamos polo Camiño xunto á estrada durante 2 quilómetros ata chegar ao Parque Ocio Aventura Villanúa. Retomamos o Camiño e ao chegar á zona de tiro con arco cruzamos a N-330. Deixamos á dereita o edificio-escola e ascendemos suavemente uns 700 metros para acadar unha planicie. A través doa continuamos o noso Camiño divisando o val do Aragón. Dous quilómetros despois nos atopamos coa comarcal que une a N330 con Aratorés. Seguimos a estrada á esquerda durante 200 metros, retomando o Camiño xunto ao arcén dereito. Tras cruzar un pequeno arroyo por unha ponte de madeira subimos uns metros ata outra planicie sobre o val, a antiga morrena glaciar que nos leva nun par de quilómetros a Castiello de Jaca. GR-65.3.1:Xunto ao supermercado de Villanúa torcemos á esquerda e abandonamos Villanúa tras deixar atrás a igrexa de San Esteban. Nos fiamos das marcas roxas e brancas do GR, que nos guían durante máis dunha hora, primeiro por pista asfaltada e logo por pistas terreras, ata unha ponte sobre o Aragón (Km 21,4). O pasamos para chegar á N-330, que cruzamos con atención para subir ata Castiello de Jaca.

Km 22,6. Castiello de Jaca Deixando á man dereita a igrexa de San Miguel, descéndese rúa abaixo ata a estrada nacional. Cruzámo-la para chegar á zona de servizos do pobo e de seguido volvemos a salvar por outra ponte o río Aragón. Un gratificante paseo pola marxe do río lévanos a cruzar sobre unha pasarela habilitada en 2010 sobre o río Ijuez (Km 23,8). Solventado este punto, retomamos a marcha media hora máis ata cruzar a estrada. Despois continuamos máis de dous quilómetros pegados ao arcén da N-330 e por algunhas cabañeiras paralelas. Chegamos así ata a ermita de San Cristóbal (Km 28,3). Tra-la ponte afrontamos un forte repecho da costa da Salud para entrar en Jaca. De fronte, pola avenida de Francia, chegamos ata a praza da Catedral e continuamos polas rúas Bellido e Puerta Nueva para xirar á dereita pola rúa do Hospital e de novo á dereita por Conde Aznar, onde se atopa o albergue.

Km 30,5. Jaca

Que ver.Dende a Idade Media, o ir e vir dos peregrinos europeos cara á tumba do Apóstolo Santiago foi conformando catro grandes itinerarios ou vías que penetraban en España: a vía Turonense, a Lemovicense, a Podense e a Tolosana. As tres primeiras uníanse antes de chegar a Saint Jean Pied de Port e se facían unha sóa ata Compostela polo Camiño Francés. A última, a vía Tolosana, entraba en España polo paso de Somport, porto do perineo oscense onde comeza o ramal aragonés do Camiño de Santiago Francés e que hoxe denomínase Camiño Aragonés.

Hospital de Sta. Cristina Próximo a Candanchú, o Camiño de Santiago rodea a súa estrutura antes de cruzar o río Aragón pola ponte de Santa Cristina. Dende o século XI supuso un reconfortante aloxamento para os peregrinos. Aínda que en ruinas dende o século XVII, o capítulo IV do libro V do Codex Calixtinus defineo, xunto ao hospital de Jerusalén e o hospital de Mont Joux, como "unha das columnas que o Señor estableceu neste mundo para sostemento dos seus pobres".

Canfranc Estación O núcleo coñecido anteriormente por Aranones creceu coa construción da Estación Internacional en 1928. Trasladouse a Casa do Concello ata eiquí despois do incendio que asolou Canfranc pobo en 1944. Bo lugar de provisión para a etapa, xa que ten multitude de bares restaurantes, panadería, carnecería e tendas de alimentación. Estación Internacional de Canfranc: Inaugurada en 1928 polo rei Alfonso XIII e o presidente francés Gaston Doumergue, a Estación Internacional de Canfranc formou parte do ambicioso proxecto de comunicación ferroviaria entre España e Francia a través do val do Aragón. O tránsito de materiais e viaxeiros entre ámbolos dous países perdurou ata 1970, ano no que se derrumbou unha das pontes ao paso dun tren de mercancías. Afortunadamente sen vítimas. O desmesurado edificio, con 241 metros de fachada, hoxe está cuberto de andamios e guindastres que pretenden converti-lo nun hotel.

Torre de fusileros: Saíndo de Canfranc Estación, tra-lo paso do túnel da N-330 e antes de baixar á presa do encoro, xa se pode ver esta fortificación militar do último cuarto do século XIX. Serviu de apoio á estreada vía de comunicación con Francia e agora aproveitase como sá de exposicións. A torre, de planta ovalada, ten catro pisos e está construida en sillería.

Canfranc Debido ao encaixonamento da poboación entre a N-330, o río Aragón e os peñascos perinaicos, a rúa Albareda, que divide a localidade en dúas metades iguais, constitúe a súa única vía de paso. O escarpado terreo non lle permitíu cambiar a súa fisonomía dende a súa fundación no século XI. Ata o século XX foi a poboación máis próxima á fronteira, así que o continuo tránsito de xentes co conseguinte comercio e cobro de peaxes se convirtieron no seu modo de susistencia. Gran parte da poboación abandonou o pobo tra-lo devastador incendio de 1944 e a capitalidade pasou a Canfranc Estación. o

Igrexa parroquial da Asunción: Houbo un templo románico consagrado á Asunción pero o actual é o resultado de diferentes etapas construtivas. Nunha doas participou Juan de Segura, destacado mestre oscense do século XVI. No interior hai catro retablos barrocos nas capelas laterais.

Ponte medieval: Coñecida comúnmente como ponte de abaixo, trátase dunha construción medieval restaurada no século XVI que permite cruzar o río Aragón en dirección a Villanúa.

Villanúa Na Idade Media, como outras aldeas do val de Aragón, nun escenario convulso, Villanúa constituíuse nun pobo de xentes atraídas coa finalidade de explotar as fértiles leiras da ribeira do Aragón. No século XX, co esplendor da actividade agropecuaria e as obras do ferrocarril de Canfranc, Villanúa superou os mil habitantes. Hoxe só roza o medio milleiro e basea a súa autosuficiencia nos servizos derivados do turismo. o

Cova das Güixas:Antes de entrar en Villanúa a senda pasa xunto á cova das Güixas (meigas), un conxunto de galerías suterráneas adaptadas ao turismo. Destaca a gruta coñecida como a Catedral, de 16 metros de altura e con variopintas columnas de estalactitas e estalagmitas.

Igrexa de San Esteban: Conserva algún testimonio do seu pasado románico pero o seu aspecto actual é do século XVIII. O interior está constituido por dúas naves e dúas capelas e garda unha talla policromada da Virxe dos séculos XI ou XII.

Castiello de Jaca Asentado na parte baixa do alto val do Aragón, Castiello é tamén unha entrada natural ao val da Garcipollera, entorno natural e de caza con varios despoboados. Coñecido como o 'pobo das cen reliquias', grazas á lenda dun peregrino valenciano que donou aos veciños de Castiello tódolos ben que levaba consigo. Estas reliquias gárdanse nunha arqueta que se abre o primeiro domingo de xullo. o

Igrexa de San Miguel: Emprazada na parte alta da localidade, é o primeiro edificio que ve o peregrino o entrar en Castiello de Jaca. A súa construcción primitiva data do século XII pero o seu aspecto foi variando ata o século XIX. Destaca no seu interior o retablo barroco do altar maior.

Jaca Parada e fonda oficial da primeira etapa do Camiño de Santiago Aragonés, Jaca atópase a 820 metros de altitudee, rodeada polos ríos Aragón e Gas. As bondades do seu emprazamento natural non pasaron desapercibidas e xa as tribus celtas poboaron dunha maneira ou outra este lugar. Tamén os romanos, trá-la súa conquista no ano 195 a.C polo cónsul Marco Poncio Catón. Para o ano mil, tres núcleos se consolidaron sobre as ruinas dunha Jaca abandonada trá-lo desplome do Imperio Romano: o Castrum Real, o núcleo de Santiago e o de San Pedro. O conxunto deles formou a cidade de Jaca, á cal o rei Sancho Ramírez otorgoulle o Fuero e nomeouna capital do xoven Reino de Aragón no ano 1077*. Ademáis de visitar os monumentos, tras máis de 30 quilómetros de caminata o que máis apetece é sentarse nunha terraza e desfrutar do ambiente da praza da Catedral ou pasear tranquilamente pola comercial e bulliciosa rúa Mayor. o

Catedral de San Pedro: Comezou a construirse entre 1075 e 1094 baixo o reinado de Sancho Ramírez. Conserva no básico a súa estrutura e configuración románica: unha pranta basilical de tres naves, cabeceira con tres ábsides semicirculares e dúas portas de acceso, a meridional e aa porta occidental ou principal. O que o peregrino pode contemplar na actualidade é o resultado de varias etapas construtivas que foron aportando novos espazos edificados e decoracións. Na ábside meridional atópase resumida a linguaxe propia do románico jaqués, que non é outro que o famoso axedrezado, un relieve en forma de pequenos cilindros que decora frisos e arquivoltas de fiestras e portadas.

Museo Diocesano: Creado en 1963, inaugurouse en 1970 para preservar valiosas pinturas románicas, tallas en pedra e madeira, etc. das igrexas da diócese de Jaca. O museo atópase no claustro románico da catedral e nas sás contiguas.

Torre do reloxo: Torre do gótico civil levantada no 1445 como residencia particular. Situada na praza do Marqués da Cadena, actualmente é sede da Comunidad de Trabaixo de los Pirineos. Bautizada polo sobrenome do reloxo, foi tamén coñecida como Torre do Merino (representante do rei na ciudade) e por Torre da Cárcel, xa que se convertiu na sé das cárceres da ciudade de Jaca.

Igrexa de Santiago: Fai esquina entre as rúas Ferrenal e Coso, no que un día foi o barrio de Santiago, lugar onde tamén se atopaba a desaparecida Porta de Banos, pola que saía o peregrino de Jaca para tomar a dirección cara a Navarra. A igrexa construiuse en 1088 e foi restaurada no século XVIII. Destaca nela as fiestras xeminadas (de dobre arco enlazado por unha columna) da torre campanario.

Ciudadela de Jaca: Recinto defensivo pentagonal construido por orde de Felipe II entre finais do século XVI e o XVIII. Ata o século XIX foi coñecida como Castillo de San Pedro. No foso do recinto campan os cervos.

Albergues.Albergue de Peregrinos de Jaca Jaca (Huesca) Tfno: 974 36 08 48, Oficina de turismo: 974 36 00 98

Etapa 2 por Somport: Jaca - Arrés Información sobre a etapa 2: Jaca - Arrés Recuperada a direccón natural carapoñente, se abandona Jaca baixo a atenta mirada da peña Oroel e continúase por unha cabañeira aprisionada entre a N-240 e o río Aragón. Tra-lo barranco de Atarés, o Camiño leva a un mirador sobre a Canle de Berdún e descende ata Santa Cilia. Algunha cabañeira máis e o arcén da nacional conducen á Ponte la Reina de Jaca, localidade que se deixa a man dereita para acometer unha esforzada subida polas faldas do monte Samitier e acadar Arrés.

San Juan de la Peña Obra mestra do románico, conformada polo mosteiro vello e o mosteiro novo, o primeiro fundado en 920 e o segundo en 1675. Foron nun principio reis de Navarra como García Jiménez e condes de Aragón como Galindo Aznárez, nos séculos IX e X os que promoveron o pequeno mosteiro de San Juan Bautista. Xa no século posterior outros reis ata Sancho el Mayor continuaron esta tutela e favor cara ao eremitorio, e foi no século XVII e tras un incendio, cando se construiu o mosteiro superior.

Perfil da etapa 2.-

Itineriario.Km 0. Jaca Grazas ás cunchas de bronce, estratéxicamente colocadas sobre o pavimento, logramos avanzar polo entramado de rúas do centro de Jaca. O percorrido permite ve-la gótica torre do Reloxo e a igrexa de Santiago. Xunto a ela podemos xirar a mán dereita pola rúa do Coso e máis adiante á esquerda pola Baixada de Banos. Chegamos así á rotonda onde se atopa a gasolinera para tomar a N-240 en dirección a Pamplona. En breve, xunto ao cuartel militar, deixamos a nacional pola nosa esquerda e continuamos por unha urbanización e un pequeno polígono ata as aforas de Jaca. Chegamos así aos pes da ermita da Victoria, símbolo da victoria sobre os musulmáns á que acoden en romaría os xaqueses o primeiro vernes de maio (Km 2,8). Neste punto cruzamos a N-240 e tomamos en breve unha cabañeira que xorde xunto ao arcén dereito e que transita sobre o bosque da ribeira do río Aragón. Pasados vinte minutos sáese de novo á nacional á altura da Botiguera para cruzar o río Gas (Km 5,2) e chegar xunto á caseta do Municionero. Un poste de madeira do GR 65.3.2 indica o desvío cara a Atarés e San Juan de la Peña, pero nós continuamos de fronte en dirección a Santa Cilia pola GR 65.3. De súpeto, antes do punto quilométrico 288 da N-240, crúzase a estrada e se deixa pola dereita. Máis adiante vólvese a cruzar para coller un camiño que chega ata o barranco de Atarés, que salvamos por unha pasarela acondicionada no Ano Santo de 2010 (Km 7,7). Unha vez superado sáese á estrada que sube ata Atarés e, atención, a tomamos hacia á dereita. Nos conduce a un camiño que iniciamos llaneando para derivar nun tramo cun perfil máis acusado que alcanza o mirador da Canle de Berdún, unha pequena atalaya sobre esta vasta depresión orográfica cuberta de cereal e surcada polo río Aragón e a franxa gris de la N-240 (Km 11,3). Descendemos bruscamente e pasamos detrás do hotel Aragón e da histórica venta de Esculabolsas, antiga pousada de camiñantes e mercaderes. Tras salvar un regato de auga andamos uns metros campo a través e cruzamos a estrada A-1603 que sube a Santa Cruz de la Serós e San Juan de la Peña. Acto seguido continuamos recto por unha cabañeira que nos leva ata Santa Cilia de Jaca, localidade á que entramos tras cruza-la estrada. O itinerario urbán lévanos ata o mesmo núcleo histórico.

Km 15,3. Santa Cilia de Jaca Deixamos Santa Cilia por unha cabañeira e algunhas rodadas pegadas á nacional tra-las que logramos restar dous quilómetros e medio máis ao total da etapa. Chegando ao punto quilométrico 300, cruzamos a N-240 e deixamos o camping Pirineos a man dereita (Km 18,7). Pegados ao arcén esquerdo percorremos dous quilómetros, ata o punto quilométrico 302, e cruzamos a nacional para internarnos por unha senda sombría que baixa ata a marxe do río, onde centos de peregrinos aproveitaron os cantos rodados para formar con eles estruturas verticales semejantes a chemineas. O conxunto de todas elas forma unha paisaxe asombrosa. En 300 metros chegamos ata a ponte de pedra sobre o Aragón de Ponte la Reina de Jaca.

Km 21,4. Ponte la Reina de Jaca Sen cruzala, deixamos esta localidade de servizos a man dereita e continuamos rectos por unha estrada local en dirección a Arrés, deixando á esquerda a estrada A-132 que se dirixe a Huesca. Máis adiante, un poste de madeira balizado coa indicación 'PR-HU 23. Arrés 3 Km' convídanos a tomar un sendeiro que ascende pola falda do monte Samitier. O primeiro quilómetro supera un forte desnivel pero vai remitindo a dureza ata acadar finalmente os 700 metros de altitudee en Arrés, fin de etapa.

Km 25. Arrés

Que ver.Santa Cruz de la Serós: Na N-240, á altura do hotel Aragón, hai un cruce a mán esquerda que sube pola estrada A-1603 ata Santa Cruz de la Serós. Son catro quilómetros. o

Arquitectura tradicional: Arquitectura popular construida polo pobo para o pobo. As vivendas, levantadas en pedra labrada, caracterízanse por tellados en V cubertos de lascas superpostas e dotados de chemineas troncocónicas, rematadas por rudas figuras coñecidas como 'espantabrujas'.

Igrexa de Santa María: Románica, dos séculos XI ao XII, formou parte dun conxunto monástico habitado ata 1555 por relixiosas beneditinas. Presenta unha soa nave dividida en tres tramos, dúas portadas, tres ábsides - dúas delas rectangulares - e unha formidable torre con fiestras xeminadas.

Ermita de San Caprasio: Pequena construcción fechada na primeira metade do século XI e que responde ao esquema construtivo do románico lombardo, estilo procedente do norte de Italia e que tamén se atopa representado nas famosas igrexas do Vall de Boí catalán. Foi restaurada a mediados do século XX baixo a dirección do arquitecto Chueca Goitia coa finalidade de suprimir engadidos posteriores ao orixinal.

San Juan de la Peña: o

Real Mosteiro: Enclavado na mesma Sierra de la Peña, baixo unha rocha xigantesca do monte Pano, ten a súa orixe nun centro monástico do século X que foi refundado polo rei Sancho Garcés III, apodado o Maior, no século XI. O rito romano introduciuse en San Juan de la Peña no ano 1071. Tra-lo grave incendio do ano 1675 decidiuse construir un novo mosteiro nunha pradera coñecida como Llano de San Indalecio, situada algo máis arriba. No mosteiro vello pódese ve-la sá dos Concilios, a igrexa mozárabe, a románica, a capela de San Victorián do gótico florido, e o claustro, único pola súa ubicación e os expresivos capiteis da arquería tallados polo mestre de San Juan de la Peña, que narran o Xénese e a vida de Xesús.

Santa Cilia de Jaca: Oficialmente, primeira e única localidade de paso intermedia da segunda xornada do Camiño Aragonés. A 650 metros de altitude, o casco urbán de Santa Cilia asientase na Canle de Berdún, xunto á vega do río Aragón. A distribución do poboado planificouse a finais do século XII o no século XIV, dando lugar as rúas rectilíneas e perpendiculares que podemos observar hoxe. A construción de segundas residencias, as máis próximas á N-240, van expandiendo os límites deste pobo histórico do Camiño de Santiago. Paga a pena entrar nalgunha panadería de Santa Cilia, fan pan de hogaza compacto que apenas desprende miga ao cortalo. o

Igrexa do Salvador: De nave única. Tomou o relevo dunha antiga igrexa medieval y levantouse no século XVIII, mantendo algúns elementos de épocas anteriores como a torre campanario e a portada gótica.

Arrés: Sobre un cerro e a 700 metros de altitude, Arrés é un incomparable mirador da Canle de Berdún. Dende a súa privilexiada posición pódese ver, en estratos definidos, os campos de cereal, o bosque da ribeira do río Aragón, o monte baixo e ao fondo a barreira perinaica. o

Igrexa de Santa Águeda: Do século XVI, presenta unha soa nave, un atrio porticado e ábside poligonal. En Arrés tamén hai unha torre fortificada do século XV.

Albergues.Hospital dos Peregrinos de Arrés Enderezo: El Portillo Localidade: Arrés (Huesca). Concello de Bailo Teléfono de contacto: 974 34 86 43 No caso de estar o albergue pechado: Preguntar no bar por Mari Luz Observacións:Opción de cea comunitaria e visita á igrexa de Arrés.

Etapa 3 por Somport: Arrés - Ruesta Información sobre a etapa 3: Arrés - Ruesta Das frondosas ladeiras do monte Samitier se desciende a un mar de cereal surcado por pistas agrícolas e que convive xunto a unha paisaxe de badlands e barrancos formados pola erosión da agua. O itinerario descarta o paso pola localidade de Martes e, xa na provincia de Zaragoza, fai o propio con Mianos para dirixirse a Artieda. Dende eiquí, por unha pista agrícola, estrada e unha senda sombría a orillas do encoro de Yesa accedese a Ruesta.

Perfil da etapa 3.-

Itineriario.Km 0. Arrés Coas primeiras luces do día nos despedimos de Arrés por unha senda pedregosa rodeada de boj que descende ata unha pista. Ésta rodea as plantacións de cereal y remata xirando noventa graos á esquerda para recuperar o rumbo oeste. Uns vinte minutos despois nos atopamos ao pé de pista cun complexo agropecuario e de turismo rural coñecido pola Pardina do Solano (Km 3,7). Seguimos de fronte e, quilómetro e medio máis adiante, deixamos a mán esquerda un desvío que leva ao pobo de Martes. Continuamos pola pista e fixando a vista nas curiosas estruturas xeológicas, coñecidas como badlands, que afloran nas márxes do Camiño. Deixamos a pista de concentración ao cruzar a estrada que se dirixe a Martes (Km 7). Xiramos á esquerda para gañar unha pequena lomba e tomamos un desvío a man dereita que nos planta de novo noutra pista de concentración. Traspasado o límite entre as provincias de Huesca e a entrante Zaragoza, accedemos ao barranco de Sobresechos. O seu cauce xa non supón ningún problema grazas á pasarela construida en 2010 (Km 10,3). Tra-lo barranco nos atopamos con outro curso de auga que baixa polo barranco Calcones. Unha vez superado por outra pasarela similar afrontamos unha corta subida e xa por terreo favorable enlazamos cunha pista asfaltada. Ésta conduce a Mianos, o primeiro pobo que se divisa. Máis adiante acabamos deixando a brea e, sen seguir hacia Mianos, collemos un camiño a man dereita en dirección a Artieda (Km 13,4). Un incómodo tramo de sube e baixa chega ata a estrada que conduce ata os pes de Artieda. O que decida rematar eiquí a etapa debe subir ata o centro do pobo, onde se atopa o albergue. Para continuar cara a Ruesta non é preciso subir a Artieda, aínda que para a pena o esfuerzo para tomarse un respiro e repoñer forzas. Xa non atoparemos máis localidades nos once quilómetros que restan de etapa.

Km 17,6. Artieda Habendo subido ou non, xunto ao desvío de Artieda collemos unha pista a man dereita. Pasados 300 metros xira á esquerda e lévanos ata a A-1601 (Km 20,4), estrada que seguimos cara á esquerda e que nos acompañará durante catro quilómetros. Uns centos de metros despois do punto quilométrico número 6 deixamos a estrada pola esquerda para tomar unha senda que sube ata un campo de cereal (Km 24,4).

Bordeamos o terreno e cruzamos a estrada para internarnos por unha carballaira que nos agasalla, por fin, un pouco de sombra. Nalgúns puntos, entre o verde matorral pódese distinguir a incríble cor do encoro de Yesa. Sen referencias, o final parece non chegar nunca. Ao salir a un claro, deixamos a man dereita a ermita románica de San Juan, en ruinas e cuberta por unha estrutura metálica. Un esforzo máis e subimos ata a estrada para entrar en Ruesta tra-lo p.q 10.

Km 28,7. Ruesta

Que ver.Artieda: Xa na provincia de Zaragoza, Artieda sitúase a 650 metros de altitude sobre unha colina dominante. Unha ollada da localidade cun mapa satélite mostra unha Artieda planificada en forma de cuncha de caracol, dotada dun claro carácter defensivo. Buscouse este emprazamento no século XII ou XIII para reconstruir a nova Artieda, xa que o núcleo primitivo, asentado máis abaixo na ribeira do Aragón, foi destruido por unha invasión. Con ela tamén se perdeu a antiga igrexa de Santa María, cuias propiedades foron donadas ao mosteiro de San Salvador de Leyre e, máis tarde, ao hospital de Santa Cristina de Somport. o

Igrexa de San Martín: O corpo e a ábside semicircular son románicos. O pórtico, a portada e a torre corresponden a outras etapas construtivas dos séculos XVI e XVII. A capela de Nuestra Señora do Rosario es do século XVI, ao igual ca imaxe do Cristo que garda. Ademáis da igrexa destacan no casco urbán dos edificios civís: o palacio dos Pagos e a casa do Hospital.

Ruesta: As augas do río Aragón, río Esca e río Regal foron represadas definitivamente en 1959 ao inaugurarse o encoro de Yesa. Esta obra hidráulica anegou 2.400 hectáreas, gran parte delas de explotación agrícola. Os habitantes de tres localidades zaragozanas, entre elas os de Ruesta, tiveron que abandoar o seu pobo debido á perda das súas terras e en definitiva ao único medio de vida posible que lles ofrecía a sua terra natal. Visitar Ruesta é comparable a unha clase de historia. A paisaxe de vivendas abandoadas e conquistadas pola hiedra evocan tempos pasados dunha Ruesta integrada no Reino de Aragón, dunha Ruesta fronteriza poboada por xudíos e cristiáns e adicada ao comercio e cobro de impostos polo tráfico de mercadorías que entraban e saían do Reino.

Albergues.Albergue de Ruesta Enderezo: Casa Valentín e Casa Alfonso, fronte da Igresia Localidade: Ruesta (Zaragoza) Teléfono de contacto: 948 39 80 82, 696 86 02 21 Email:ruesta.hosteleria@ruesta.com Páxina web:www.facebook.com/AlbergueRuesta Persoa

encargada

atender

albergue:

Sindicato CGT Observacións:Ofrecen picnics a 7 € e venden sacos/ sábana a 3,80 €.

Etapa 4 por Somport: Ruesta - Sangüesa Información sobre a etapa 4: Ruesta - Sangüesa Á saída, unha baixada leva a cruzar o río Regal para tomar unha pista forestal que sube polo monte Fenerol. O esforzo é recompensado cunhas magníficas vistas do pantano de Yesa, o despoboado de Tiermas e a serra de Leyre. Unha vez arriba, o Camiño cae ata Undués de Lerda. Despois, sendas e aburridas pistas de concentración ábrense paso ata Sangüesa, último reencontro co río Aragón.

Mosteiro de San Salvador de Leire A súa estrutura corresponde á primeira metade do século XI. Habitado por monxes beneditinos.

Perfil da etapa 4.-

Itineriario.Km 0. Ruesta Sobre o abultado empedrado viario de Ruesta e botando unha ollada atrás para contemplar a derradeira panorámica dun pobo do pasado recente, colonizado pola masa arbórea e que se nega a sucumbir á ruina e á despoboamento total, descendemos ata unha pasarela apoiada en pilares de pedra que permite salvar o río Regal. Pasado o camping, chegamos xunto á ermita de Santiago, templo románico abandoado á súa sorte. Ao paso pola ermita tómalle o testigo unha pista forestal, que se encargará de guiar os nosos pasos na subida ao monte Fenerol. Non hai perda. Só hai que prestar atención a un desvío de noventa grados cara a esquerda que pode pasar desapercibido (Km 2,7). Tomado ou desvío, a subida endurécese sobremaneira. Segundo imos gañando altura ou bosque queda aos nosos pés e podemos deleitarnos cunha bonita panorámica do pantano de Yesa, ou despoboado de Tiermas - que ao igual que Ruesta foi abandoado forzosamente polos seus veciños cando construiron ou encoro - e a barreira rochosa dá serra de Leyre. Acadado ou alto (Km 6,4) cruzamos unha pista asfaltada e seguimos por ela 100 metros á esquerda. Tomamos entón ou camiño ancho que xurde á dereita. A cima navarra de Arangoiti (1.356 mt), ao fondo á dereita e coroada polos seus repetidores, domina Leyre. Comezamos a descender por un terreo aberto onde se mistura a vexetación rasa de media montaña coas sembras de cereal. Undúes de Lerda aínda dista cinco quilómetros. Cando por fin obsérvase a súa estampa medieval de tons terrizos avívase sen querer ou paso. Nun punto deixamos a pista e encaramos ou descenso á vaguada por unha trocha (vos ciclistas deberían continuar pola pista). Tras un tramo de calzada romana se nos esixe unha peaxe para entrar en Undués: un esforzado repecho. Ou camiño cara a ou bar e ou albergue, ata a data dous mellor preparados do Camiño Aragonés, está sinalizado.

Km 11,3. Undués de Lerda O segundo tramo da etapa presenta un terreo máis favorable. Afastámonos de Undués por un carreiro que se abre paso entre a matogueira e que descende pola crista da montaña. Tras cruzar a estrada que se dirixe a Undués enlazamos seguidamente con outro camiño (propenso a embarrarse) ata acadar o panel informativo dános a benvida a Navarra. Aragón chega ao seu fin e, segundo os datos do GPS, xa avanzamos 98,8 quilómetros dende Somport (Km 14,6).

Á fronte, ao fondo, sitúase a serra de Pena co seu parque eólico. Máis adoante entramos nunha pista de concentración que nos acompaña durante preto dunha hora e que, con moitas ganas, abandonamos pola esquerda. Tras un leve cambio de dirección saímos a unha pista asfaltada que atravesa unha zona coñecida como Llano del Real, salpicada de leiras rústicas. Pasada a ponte da variante entramos en Sangüesa. , agazapada ata o último momento. Deixamos a man esquerda a praza de touros e de fronte, pola rúa Magdalena, chegamos á rotonda onde está exposto o portal de Carajeas, unha dás portas da muralla do século XIII. Seguimos de fronte para entrar na rúa Enrique de Labrit, onde se atopa o albergue.

Km 21,8. Sangüesa

Que ver.Santa Cruz de la Serós Na N-240, á altura do hotel Aragón, hai un cruzamento a man esquerda que sobe pola estrada A-1603 ata Santa Cruz de la Serós. Son catro quilómetros. o

Arquitectura tradicional: Arquitectura popular construída polo pobo para o pobo. As vivendas, levantadas en pedra labrada, caracterízanse por tellados en V cubertos de lajas superpostas e dotados de chemineas troncocónicas, que son rematadas por rudas figuras coñecidas como 'espantabrujas'

Igrexa de Santa María: Románica, dos séculos XI ou XII, formou parte dun conxunto monástico habitado ata 1555 por relixiosas benedictinas. Presenta unha soa nave dividida en tres tramos, dúas portadas, tres ábsidas - dúas delas rectangulares - e unha formidable torre con xanelas geminadas.

Ermida de San Caprasio: Pequena construción datada na primeira metade do século XI e que responde o esquema construtivo do románico lombardo, estilo procedente do norte de Italia e que tamén atópase representado nas famosas igrexas do Vall de Boí catalán. Foi restaurada a mediados do século XX baixo enderéitoa do arquitecto Chueca Goitia co fin de suprimir engadidos posteriores ao orixinal.

San Juan de la Peña o

Real Mosteiro: Situado na mesma Sierra da Pena, baixo unha roca xigantesca do monte Pano, ten a súa orixe nun centro monástico do século X que foi refundado polo rei Sancho Garcés III, alcumado o Maior, no século XI. O rito romano introduciuse en San Juan de la Peña no ano 1071. Tras o grave incendio do ano 1675 decidiuse construír un novo mosteiro nunha pradería coñecida como Chairo de San Indalecio, situada algo máis arriba. No mosteiro lanuxe pódese ver a sala dos Concilios, a igrexa mozárabe, a románica, a capela de San Victorián do gótico florido, e o claustro, único pola súa localización e os expresivos capiteis da arquería tallados polo mestre de San Juan de la Peña, que narran o Xénese e a vida de Xesús.

Santa Cilia de Jaca

Oficialmente, primeira e única Localidade de paso intermedia da segunda xornada do Camiño Aragonés. A 650 metros de altitude, o centro urbano de Santa Cilia aséntase na Canle de Berdún, xunto á veiga do río Aragón. A distribución do poboado planificouse a finais do século XII ou no século XIV, dando lugar ás rúas rectilíneas e perpendiculares que podemos observar hoxe. A construción de segundas residencias, as máis próximas á N-240, van expandindo os límites deste pobo histórico do Camiño de Santiago. Merece a pena entrar nalgunha panadería de Santa Cilia, fan pan de hogaza compacto que apenas desprende faragulla ao cortalo. o

Igrexa do Salvador: De nave única. Tomou a substitución dunha antiga igrexa medieval e levantouse no século XVIII, mantendo algúns elementos de épocas anteriores como a torre campanario e a portada gótica.

Arrés Sobre un cerro e a 700 metros de altitude, Arrés é un incomparable miradoiro da Canle de Berdún. Dende a súa privilexiada posición pódense ver, en estratos definidos, os campos de cereal, o bosque de ribeira do río Aragón, o monte baixo e ao fondo a barreira perinaica. o

Igrexa de Santa Águeda: Do século XVI, presenta unha soa nave, un atrio porticado e ábsida poligonal. En Arrés tamén hai unha torre fortificada do século XV.

Undúes de Lerda Un camiño empedrado con claros visos de calzada romana ou simple camiño de pedra para facilitar o paso do gando, como sostén o enxeñeiro de Obras Públicas Isaac Moreno, leva ata as portas de Undués de Lerda, última poboación aragonesa do Camiño de Santiago. Pertence á comarca dás Cinco Vilas e aséntase sobre a serra de Sarda, na depresión prepirenaica da Val d'Onsella. O núcleo máis antigo se arremolina ao redor da igrexa de San Martín do século XVI. Destacan tamén o edificio do Concello do século XV e dous casas palacio do século XVIII. O antigo albergue de peregrinos é un antigo palacio de finais do XV completamente rehabilitado en 1994.

Sangüesa:

Despois de Jaca, Sangüesa é a segunda localidade en número de habitantes (máis de 5.000), do Camiño Aragonés. Pertence ao partido xudicial de Aoiz dende o século XIX pero foi capital dunha dás cinco merindades históricas que conformaban Navarra. O primeiro burgo de Sangüesa hai que buscalo onde hoxe atópase Rocaforte, localidade tamén de paso cara a Santiago e situada alén do río Aragón. No ano 1090, Sancho Ramírez, rei de Aragón e Pamplona, outorgou a ese primeiro burgo o foro de Jaca para favorecer a repoboación. Trinta e dous anos máis tarde, no ano 1122, o tamén rei de Aragón e Pamplona, Alfonso I o Batallador, estendeu ese foro ao burgo novo de Sangüesa, que comezaba a crecer a beiras do río. Como tantas outras localidades do Camiño, creceu e constituíuse ao paso dos peregrinos que atravesaban, como agora, a rúa Maior. O viaxeiro moderno atopará en Sangüesa todos os servizos que puidese botar en falta dende Jaca. o

Igrexa de Santa María la Real: Situada na rúa Maior, xunto ao ponche sobre o río Aragón, Santa María a Real é a nena bonita de Sangüesa e a súa portada un destacado referente do románico espanol. O corpo está formado por tres naves de tres tramos cada unha e por unha cabeceira de tres ábsidas. A torre octogonal é de estilo gótico e foi reformada no século XX. A popular portada está completamente cuberta de esculturas realizadas polos mestres Leodegarius e San Juan de la Peña. Entre as moitas escenas representadas danse cita o Xénese, a vida e Resurrección de Xesucristo e o Xuízo Final, que ocupa o tímpano.

Igrexa de San Salvador: Foi construída a finais do século XIII en estilo gótico. A portada é posterior, do século XVI, e representa o Xuízo Final. Os muros interiores foron cubertos con cal branco a finais do século XVIII e esconden pinturas góticas que esperan ser recuperadas.

Igrexa de Santiago: Declarada Monumento Histórico Artístico en 1977, trátase dunha construción con elementos románicos e góticos dos séculos XII e XIII. No tímpano da portada, do século XVII, está representado Santiago flanqueado por dous peregrinos. Á súa vez, o interior garda unha imaxe de Santiago peregrino do século XIV.

Albergues.Albergue dos Peregrinos de Sagüesa Enderezo: C/ Enrique de Labrit Localidade: Sangüesa (Navarra) Teléfono de contacto: 679 432 348 Páxina web:www.sanguesa.es Persoa encargada de atender o albergue: Persoal contratado polo Concello

Etapa 5 por Somport: Sagüesa - Monreal Información sobre a etapa 5: Sagüesa - Monreal Xunto á igrexa de Santa María, testemuña muda do paso de millóns de peregrinos ao longo da historia, crúzase por última vez o río Aragón para subir a Rocaforte. Entón, pistas e senllas debuxadas entre as serras de Aibar e Salajones toman a iniciativa para coroar o primeiro alto. Tras un breve respiro, acométese a segunda subida e descéndese ata o val de Ibargoiti, cortado por pistas agrícolas que enlazan as poboacións de Izco, Abínzano e Salinas de Ibargoiti, prólogo de Monreal.

Perfil da etapa 5.-

Itineriario.Km 0. Sangüesa Avanzando en liña recta polas rúas Enrique de Labrit e Alfonso o Batallador viramos a man esquerda para tomar a rúa Maior. Tras pasar a portada de Santa María a Real temos o último encontro co Aragón, río que cruzamos por un ponche de finais do XIX que acabou coa estrutura do ponche románico do século XI. Á saída seguimos pola dereita e percorremos uns seiscentos metros pola estrada. Xusto ata o desvío a que se dirixe a Rocaforte (ver Observacións en caso de decantarse pola variante da Foz de Lumbier). Tomamos o desvío para coller en breve un camiño que nace xunto á beiravía dereito e que afronta o outeiro onde se sitúa Rocaforte.

Km 2,5. Rocaforte Á entrada da localidade, unha placa xacobea sinala as opcións cara a Rocaforte e cara ao Alto de Aibar. Escollemos esta última e continuamos pola dereita para coller unha pista que pasa xunto á fonte de San Francisco, onde tamén habilitouse unha zona de recreo con merendero e varias grelladas (Km 3). A pista ábrese paso por un terreo aberto, sementado de campos de cereal, vides e oliveiras dispersas e baixo o parque eólico da serra de Salajones. Sen fortes repechos, pero en continuo ascenso, avánzase durante seis quilómetros ata o alto de Aibar, que coroamos tras un túnel (Km 9). Unha senda trazada sobre a estrada e con vistas ao pobo de Lumbier lévanos a baixar rapidamente pola ladeira da montaña. Continúa guiándonos entre un pequeno piñeiral, a cuxa saída abrimos un portillo para entrar nunha pista. Máis adoante, pasado un paso canadense na zona do barranco Basobar, a pista curvea e ollo!, porque hai que abandonala por un portillo de madeira que se atopa á esquerda (Km 12). Por outra pista forestal, coa referencia próxima dunha liña de aeroxeradores na crista da serra, imos superando o desnivel. Un quilómetro despois dunha nave gandeira alcanzamos os 770 metros de altitude nun alto da serra de Izco, a cota máis alta da etapa (Km 15,9). Por un pequeno bosque de coníferas baixamos ata unha pista agrícola que conduce a Izco, entrando así no val de Ibargoiti. Ás portas de Izco recíbenos un cruceiro moderno e un panel informativo do val e as súas poboacións. A sinalización leva ata a praza, onde se atopa o frontón e o albergue de peregrinos (Km 17,8).

Km 17,8. Izco Á saída do pobo proseguimos por outra pista parcelaria, recta e con varias ondulaciones, que chega ata Abínzano, segundo núcleo habitado do val.

Km 19,8. Abínzano Tras Abínzano, máis do mesmo. Avánzase pola pista durante outra hora máis ata as aforas de Salinas de Ibargoiti. Sen entrar nesta poboación, cruzamos unha ponte sobre o río Elorz.

Km 24,3. Salinas de Ibargoiti Viramos á esquerda para continuar brevemente xunto ao río. Por un reconfortante e último tramo baixo unha carballeira tupida de arbustos de boj presentámonos en Monreal. Cruzamos a ponte medieval sobre o Elorz e progresamos de fronte pola rúa Santa Bárbara para virar á esquerda e subir as escaleiras que terminan xunto á porta do albergue.

Km 27,2. Monreal

Que ver.Rocaforte: Situado sobre un outeiro e aos pés dunha gran roca, Rocaforte foi o núcleo primitivo de Sangüesa. A finais do século XI Sancho Ramírez concedeulle o foro de Jaca, privilexio que estendeu Alfonso I o Batallador no ano 1122 ao burgo novo (a actual Sangüesa). o

Fonte de San Francisco: A medio quilómetro de Rocaforte, unha histórica fonte reformada lembra a figura de San Francisco de Asís (11811226), fundador da orde Franciscana e que, segundo a tradición, pasou por leste mesmo lugar en peregrinación no ano 1213, onde fundou o primeiro convento da orde en España. Xunto á fonte construíuse un merendero e varios fogóns.

Oratorio de San Bartolomé: Á dereita do camiño, como a 300 metros de distancia, atópase este mosteiro de mediados do século XIII. Foi habitado por monxes franciscanos que o abandonaron definitivamente no século XIX

Val de Ibargoiti: Este val xorde entre as serras de Izco e Izaga. O peregrino súrcao a través dás pistas agrícolas que enlazan os pobos de Izco, Abínzano e Salinas de Ibargoiti. Esta última poboación celebra dende fai máis dunha década o día da trilla, unha exhibición de como antano se trillaba o trigo e se empaquetaba en gavillas.

Izco: Pequeno pobo que, grazas aos seus veciños, arrombou no seu tempo un acolledor albergue para peregrinos. No seu termo achouse un útil pulimentado da Idade de Bronce. Durante a Idade Media aparece inscrito no val de Aibar predominando a poboación fidalga. A parroquia de San Martín responde á sinxela tipoloxía rural de nave única e torre aos pés. Da antiga ermida da nosa Señora do Sagrario, utilizada dende 1847 como dependencia do cemiterio, procede unha talla románica da Virxe, moi retocada en rostro e mans.

Monreal: Escrita na Idade Media, o Codex Calixtinus, primeira guía do Camiño de Santiago da que se ten constancia, xa nomeaba a Monreal como final de etapa na ruta procedente de Somport. Baixo a sombra da Higa (1288 metros de altitude) e atravesado de lado a lado pola N-240, Monreal, de Monte Real, viu como se foron apagando algúns dos seus servizos debido á construción e posta en marcha da autovía do Pirineo (A-21).

Foz de Lumbier: Os peregrinos que elixan a variante alternativa gozarán dun percorrido de seis quilómetros polo desfiladeiro creado polo río Irati e coñecido como Foz de Lumbier. Trátase dun traxecto ferroviario recuperado como vía verde e que foi percorrido polo antigo ferrocarril do Irati. A infraestrutura foi creada para o transporte de madeira e outras mercadorías pero tamén foron moitos os pasaxeiros que se beneficiaron deste traxecto.

Albergues.-

Albergue de Peregrinos de Monreal Enderezo: c/ de la Corte Localidadee: Monreal (Navarra) TelĂŠfono de contacto: 636 412 952 (Charo) Persoa encargada: Charo Gambart

Etapa 6 por Somport: Monreal – Puente la Reina - Gares Información sobre a etapa 6: Monreal – Puente la Reina - Gares Longa e dura etapa que, baixo a silueta cónica da Higa de Monreal, inicia o seu percorrido polo val do río Elorz. Unha a unha, as poboacións de Yárnoz, Otano, Ezperun e Guerendiáin, van agardando o paso dos peregrinos que avanzan polas onduladas sendas da serra de Alaiz. Despois, Tiebas, e Muruarte de Reta ofrecen un merecido descanso antes de chegar a Valdizarbe, comarca que se presenta en Olcoz e baixa ata Enériz e a simbólica ermida de Eunate. Na praza de Obanos, o Camiño Aragonés finaliza e fúndese co Camiño Francés para continuar xuntos o periplo ata Santiago de Compostela. Aínda que hoxe parada e fonda en Puente la Reina, faltaría máis.

Santa María de Eunate Peculiar igrexa románica de segunda metade do século XII. É de planta octogonal e está rodeada por un patio sucado de arcos. A súa orixe é incerto aínda que os historiadores relaciónana coa orde templaria.

Perfil da etapa 6.-

Itineriario.Km 0. Monreal Dende o albergue de Monreal, saímos de fronte pola ruela e, pasada a igrexa, viramos á esquerda pola rúa do Burgo para saír da poboación. Unha vez en campo aberto avanzamos en liña recta. A autovía A-21 queda á nosa dereita e os campos de cereal, o bosque galería do río Elorz e a Higa, oteándonos dende os seus 1288 metros, á nosa esquerda. O camiño vai buscando a fértil ribeira do río e, tras acompañar a súa canle durante un quilómetro, crúzao e desvíase cara á esquerda por unha pista (Km 2,2). Pronto,a pista convértese nun camiño que se agarra ás ladeiras da serra de Alaiz. A senda conduce xunto a Yárnoz.

Km 4,3. Yárnoz O último quilómetro percorrido é un anticipo do que vén a continuación. A senda axústase como pode á cambiante orografía da serra. Tamén, tan pronto se abre ao val como penetra no bosque mediterráneo. Desta guisa pasamos xunto a Otano.

Km 5,8. Otano Media hora máis tarde arribamos ao despoboado de Ezperun (Km 7,5), onde o único visible é a explotación dunha canteira e a canle de Navarra, unha infraestrutura hidráulica que distribúe pola provincia a auga regulada do encoro de Itoiz. En forte repecho, seguimos por unha pista asfaltada que pasa baixo a canteira e descendemos por un bonito camiño resgardado que nos leva ata a entrada de Guerendiáin.

Km 9,4. Guerendiáin Ao deixar esta Localidade, de monumentais casas engalanadas con geranios e decorada con múltiples referencias xacobeas, dicimos adeus ao val de Elorz. Un longo tramo 'rompe pernas' e técnico condúcenos ata Tiebas e o seu castelo derruido do século XIII.

Km 13,2. Tiebas Atravesamos a localidade, deixando ao carón a igrexa de Santa Eufemia. Pasado o campo de fútbol collemos un camiño que circula paralelo ao valo que limita a autoestrada AP-15. Ao chegar a unha rotonda de ligazón cruzamos un túnel baixo a autoestrada para sortear despois a estrada N-121. Máis adiante, por outro pequeno túnel, esta vez baixo as vías do tren, chegamos a Muruarte de Reta.

Km 17,3. Muruarte de Reta Atentos á sinalización, porque antes de chegar ás primeiras casas hai que desviarse cara á esquerda pola pista asfaltada. Seguindo esta estrada local chegamos a Olcoz e con iso á comarca de Valdizarbe. Como interese, un veciño de Olcoz ofrece visitas guiadas á torre de liñaxe, rehabilitada en 2012. É de catro plantas e data dos séculos XIV e XV. No seu interior atópase a exposición permanente 'Eunate-Olcoz: Claves do Camiño de Santiago. O tesouro navarro do primeiro Renacemento do século XII'.

Km 18,6. Olcoz Á entrada da poboación continuamos pola dereita para, en breve, tomar un camiño que descende por unha lomba e dende o que se obteñen unhas boas vistas da comarca e a canle de Navarra. Por un pequeno tramo asfaltado e unha pista posterior presentámonos en Enériz, bo sitio tamén para compracer a unha gorxa reseca e un estómago baleiro.

Km 23,2. Enériz Continúase por pista ata que unha mouteira obríganos a desviarnos a man dereita entre os arbustos. Unha boa estrataxema para avivar o suspense, xa que tras a galería descóbrese a silueta de Santa María de Eunate. Ermida románica, de planta octogonal e rodeada por unha arquería, cuxa orixinalidade lle valeu boa fama no Camiño de Santiago. O albergue anexo á ermida deixou a súa función hospitalaria no outono de 2012 e dende 2013 a casa acolle actividades do grupo parroquial de Muruzábal (Km 26).

A un quilómetro de Eunate cruzamos a estrada para subir ata Obanos. Na praza dos Foros desta localidade, xunto á igrexa de San Juan Bautista, o noso itinerario fúndese co dos peregrinos que saíron, na súa gran maioría, de San Jean Pied de Port ou Roncesvals.

Km 28,3. Obanos Saímos de Obanos e baixamos ata a estrada, que cruzamos para tomar un camiño paralelo ao río Robo. En breve chegamos ata a beiravía da N-111 e á entrada de Puente la Reina. No centro da localidade cóbrense os 31,1 Km desta dura etapa.

Km 31,1. Puente la Reina

Que ver Val de Elorz A última etapa percorre os dominios do val de Elorz, bañado polo río do mesmo nome e arrolado ao sur pola serra de Alaiz. O concello reside en Noáin pero o Camiño de Santiago pasa por outras localidades do val, como son Yárnoz, Otano, Ezperun e Guerendiáin.

Yárnoz o

Torre medieval: Á dereita do Camiño, é o único vestixio dun probable palacio medieval dos séculos XIV ou XV. O seu propietario foi Martín de Yárnoz, escudeiro do rei de Navarra Carlos III o Nobre (1387-1425).

Otano Do mesmo xeito que ocorre con Yárnoz, a ruta deixa a poboación de Otano a man dereita. o

Igrexa da Asunción: Ampliada no século XVI, aínda conserva elementos orixinais de séculos anteriores, como unha xanela abucinada no presbiterio, unha pila bautismal e unha talla da Virxe do século XIV.

Guerendiáin Situado a 590 metros, é a localidade máis alta do val de Elorz. Pobo coidado e decorado con múltiples referencias xacobeas. o

Igrexa de San Juan Bautista: De nave única dividida en tres tramos e bóveda de canón. Ten un retablo barroco do século XVIII.

Tiebas-Muruarte de Reta

Aunque perteneció al val de Elorz, hoy es un municipio de la Comarca de Pamplona. Tiene dos concejos, uno formado por las poblaciones de Tiebas y Campanas y otro por Muruarte de Reta, siguiente población de paso en el Camino de Santiago. o

Castillo de Tiebas: A la entrada de Tiebas se pueden contemplar las ruinas de esta fortaleza do século XIII, una das residencias de los reies navarros Teobaldo II (1253-1270), Enrique I (1270-1274) y Carlos II (1350-1387). Destruido en 1378, fue abandonado hasta mediados do século XV, cuando fue restaurado por la familia Beaumont. A pesar de quedar en manos de esta familia y de su sucesora, la casa de Alba, hasta el século XIX, se encuentra en desuso dende la primeira metade do XVII.

Iglesia de Santa Eufemia: Aunque su construcción se proyectó en el século XIII durante el reinado de Teobaldo II de Champaña, no se terminó la obra definitiva hasta el século XVI. De estilo gótico, tanto para el exterior como para el interior se aprovecharon elementos do castillo derruido. La talla de Santa Eufemia es do século XVII.

Aínda que pertenceu ao val de Elorz, hoxe é un municipio da Comarca de Pamplona. Ten dous concellos, un formado polas poboacións de Tiebas e Campás e outro por Muruarte de Reta, seguinte poboación de paso no Camiño de Santiago. o

Castelo de Tiebas: Á entrada de Tiebas pódense contemplar as ruínas desta fortaleza do século XIII, unha dás residencias dos reies navarros Teobaldo II (1253-1270), Enrique I (1270-1274) e Carlos II (1350-1387). Destruído en 1378, foi abandonado ata mediados do século XV, cando foi restaurado pola familia Beaumont. A pesar de quedar en mans desta familia e da súa sucesora, a casa de Alba, ata o século XIX, atópase en desuso dende a primeira metade do XVII.

Igrexa de Santa Eufemia: Aínda que a súa construción proxectouse no século XIII durante o reinado de Teobaldo II de Champaña, non se terminou a obra definitiva ata o século XVI. De estilo gótico, tanto para o exterior como para o interior aproveitáronse elementos do castelo derruido. A talla de Santa Eufemia é do século XVII.

Valdizarbe Zona xeográfica limítrofe coa Comarca de Pamplona e composta por unha ducia de poboacións. Cruza este val tanto a ruta que vén de Roncesvals como a de Somport. O itinerario do Camiño Aragonés entra en Valdizarbe por Olcoz e continúa por Enériz e Obanos (onde se xuntan o Camiño Francés e o Aragonés) para finalizar en Puente la Reina.

Olcoz: o

Igrexa de San Miguel: O máis destacado é a súa portada, orientada ao norte é unha réplica, pero vista en espello, da que se atopa na ermida de Eunate.

Enériz o

Igrexa de Santa María Magdalena: Expón no seu interior un monumental retablo de estilo romanista de finais do XVI ou XVII.

Eunate Un dos símbolos da ruta xacobea. Fotogénica, solitaria xunto aos campos de Valdizarbe e de orixinal arquitectura románica: única, de planta octogonal e provista dun patio interior rodeado por unha galería de 33 arcos de medio punto, son algúns dos argumentos que lle levaron a ser imaxe principal de moitos póster turísticos e portada de numerosas guías e libros relacionados co Camiño de Santiago. Levantada en 1170, a súa finalidade construtiva é aínda incerta. Algúns estudos aseguran que é obra da orde do Amorne e outros que se alzou como capela funeraria.

Obanos En el centro de la praza de los Fueros de Obanos, junto a la iglesia de San Juan Bautista, se juntan los peregrinos que provienen de Roncesvals con los de Somport. Se ha especulado mucho acerca de si es Obanos o Puente la Reina el punto donde confluían las dos rutas de peregrinación. La señalización oficial sube a Obanos, aunque hay peregrinos que en lugar de acceder a esta población, giran a la izquierda al llegar a la carretera NA6064 y se dirigen por ella directamente a Puente la Reina. Obanos se caracteriza por la belleza de sus calles y de sus casas. Podemos observar una variada arquitectura civil, con elementos góticos y en cantería y ladrillo. Destacan así las casas Muzquiz, Zabalegui, Tximonco y Don Fido. o

Iglesia de San Juan Bautista: Construida en 1912 y restaurada en 2007, esta iglesia reemplazó a una antigua construcción gótica. Do templo gótico mantiene, entre otros elementos, las portadas do século XIV, la torre, la pila bautismal y esculturas do retablo do século XVII. En la sacristía hay una talla románica de la Virgen de Arnotegui.

Puente La Reina-Gares En esta Localidade Navarra se unen los caminos que parten de Roncesvals y de Somport. El puente que da nombre a la villa data do século XI. Cruza sobre el río Arga y fue mandado construir para el paso de los peregrinos por la reina Doña Mayor, esposa de Sancho III. La calle Mayor ofrece un hermoso paseo recuperado dende que fue abierta la autovía do Camino que une Pamplona con Logroño. A la Localidade ha regresado la tranquilidad y la atmósfera ajena a coches y ruidos de motor. o

Iglesia do Crucifijo: Tras el albergue de los padres Reparadores, la ruta jacobea pasa bajo el porche que une esta iglesia con el convento. Santa María de los Huertos, como se la conocía en sus orígenes, fue edificada a finales do século XII. A la nave románica principal se le añadió en el século XIV otra gótica, que guarda una talla germana de Jesucristo crucificado. La portada está ricamente decorada con diversos motivos.

Iglesia de Santiago: Al recorrer la calle Mayor es imposible no prestar atención en su torre, que parece tocar el cielo. Se construyó a finales do XII pero su aspecto lo fraguó con la remodoación do século XVI. Conviene detenerse ante la portada polilobulada que da a la calle Mayor y frente a la talla gótica de Santiago Beltza.

Albergues.Albergue de los Padres Reparadores Enderezo: c/ Crucifijo, nº 1 (Seminario) Localidadee: Puente la Reina Teléfono de contacto: 948 34 00 50, 689 447 222 (En

este

móvil

dende

Semana

noviembre) e-mail: economo.puente@esic.es Persoa encargada: Hospitalarios

Albergue Jakue Enderezo: Calle Irunbidea, 34 Localidade: Puente La Reina (Navarra) Teléfono de contacto: 948 341017 e-maill:hotel@jakue.com Páxina web:www.jakue.com

Santa

Etapa 7 por Somport: Torres do Río – Logroño Información sobre a etapa 7: Torres do Río – Logroño Logroño está cerca, casi al alcance do bordón, pero antes el Camino embauca al peregrino a desprazarse entre barrancos hasta Viana. Se despide Navarra, recorrida de norte a sur y de este a oeste durante 142 quilómetros, y se presenta La Rioja.

Catedral de Santa María de la Redonda de Logroño Iglesia do século XV, ampliada en el XVIII. En 1959 recibío el título de catedral.

Perfil da etapa 7.-

Itineriario.Km 0. Torres do Río Abandonamos Torres do Río por la parte alta y sus últimas calles dan paso a una pista que a su vez cede ante un camino posterior. Éste termina por endurecerse y emula el trazado de la NA-1110 (antigua N-111), carretera que cruzamos en plena subida para alcanzar la ermita de la Virgen do Poyo (Km 2,7). El santuario, en sillarejo y muy sobrio, fue construido en el XVI y reformado durante el barroco y el século XIX.

Km 2,7. Virgen do Poyo Baixamos de novo a la NA-1110 y la seguimos hasta salir de la curva, donde tomamos un camino que sube hasta una carretera secundaria que va hacia Bargota (Km 3,6). Seguimos de frente por la carretera y la dejamos cien metros después para coger una pista. Grazas a ella podemos descender más cómodos el barranco de Cornava, un desnivel de más de 125 metros fruto de la erosión do agua. No todo es arcilla, aquí crecen pinos de repoblación y algunos frutales, y al fondo do barranco hay parcelas geométricas de viñedos y olivares nutridos por la tierra semiárida. •Barranco

de Cornava (Bar de Semana Santa a octubre de 8 a 15 horas). Teléfono: 652 183 765.

Llegados al fondo de la hoya continuamos entre toboganes y prestando atención a los cruces. Nuestro trazado es calcado al de la NA-1110 y por eso no es de extrañar que terminemos caminando por ella (Km 7,5). Tras un quilómetro de asfalto salimos por la izquierda y proseguimos en paralelo a la vía hasta la entrada de Viana. Avanzamos hasta el centro de la población por las calles El Cristo, La Pila, el portal de la Trinidad, la praza do Coso, donde está el Balcón de Toros y, finalmente, la calle Mayor, que conduce hasta la praza de los Fueros. Aquí se dan cita, frente a frente, el Ayuntamiento y la iglesia de Santa María, gótica de soberbias dimensiones y orgullosa de su original portada renacentista.

Km 10,5. Viana Dejamos Viana junto al colegio Ricardo Campano y por una pista entre huertas vamos a cruzar la NA-7220. Más adoante haremos lo propio con la NA-1110 y seguiremos tamén por pista hasta la ermita de la Virgen de Covas (Km 13,3). Si alguien necesita un descanso debe saber que detrás de

la ermita hay una agradable zona arbolada con mesas y una fuente. El día pasa entre campos de cultivo y, al llegar a la altura de una señal que indica Observatorio El Bordón, Laguna das Cañas (Km 14,6), giramos a la dereita para internarnos brevemente en un pinar. Después cruzamos la carretera, ojo, y seguimos por el talud junto a otra masa de pinos hasta acercarnos a la papelera do Ebro, donde se encuentra el límite provincial. Navarra, que nos ha acompañado durante 142 quilómetros, cede el turno a La Rioja. Un mojón de piedra con la vieja inscripción provincia de Logroño- lo confirma (Km 15,9). A partir de aquí será un andadero el que nos guíe hasta la capital riojana. Entramos en Logroño por el puente de piedra sobre el Ebro, de 1884 pero construido sobre reformas do primitivo que se levantó en el século XI por Santo Domingo de la Calzada y San Juan de Ortega. Tras el vado se pasa la rotonda y se gira a la dereita por la calle Rúa Vieja, donde se encuentra el albergue municipal.

Km 20. Logroño

Que ver Viana Viana es el último pobo de Navarra en el Camino de Santiago. Fundado por Sancho el Fuerte en 1219 mediante la agrupación de pequenas aldeas con el fin de defender Navarra de Castilla. o

Ayuntamiento: La casa consistorial está situada en la praza de los Fueros. Se terminó de edificar en 1692 y su fachada responde a los cánones clásicos do barroco francés. En sus portales se encuentra la oficina de turismo. Este punto de información abre, dende Semana Santa hasta el 12 de octubre, de 9 a 14 y de 17 a 19 y cierra los domingos por la tarde. El resto do ano abre de 9 a 14 de lunes a sábado.

Iglesia de Santa María: De soberbias dimensiones, Santa María es gótica. Fue construida entre 1250 y 1312 y ampliada entre el século XVI y XVIII. La portada de la epístola, la de la calle Mayor y junto a la que yace la sepultura de César Borgia, es renacentista y sembró precedente de futuras construcciones.

Logroño Es la segunda gran ciudad do Camino Francés, a la que debe su desarrollo y crecimiento urbano. Reconquistado el territorio, Sancho el Mayor traza a principios do século XI el novo itinerario do Camino, que a partir de entonces cruza el Ebro por Logroño. A finales do XI (1095), Alfonso VI de León le concede el Fuero. Logroño es fundamentalmente una ciudad de servizos con una afamada red comercial. Su casco antiguo está repleto de bares (calle Laurel, Mayor, Mercado) y tiendas (Portales) con un buen ambiente hospitalario. El lugar emblemático de Logroño es el Espolón con sus bellos jardines repletos de gente charlando, sin prisa, todos ellos bajo la majestuosa estatua do general Espartero. o

Puente sobre el Ebro: Para entrar en Logroño hay que cruzar el Ebro, el río más caudaloso de la Península Ibérica. Para ello se construyó en el século XI un puente, atribuido a Santo Domingo de la Calzada y San Juan de Ortega, en un vado natural do río. En el ano 1884 se terminaron las obras que lo reformaron totalmente.

Catedral de Santa María la Redonda: El día 15 de agosto de 1959 la hasta entonces Iglesia Colegial de "Santa María de la Redonda", por especial concesión do Papa Juan XXIII, recibió el título de Catedral. La portada es rococó y sus torres gemelas de estilo riojano llevan los nombres de San Pedro y San Pablo.

Albergues Albergue Hostel Entresueños Enderezo: C/ Portales, 12 Localidade: Logroño Teléfono de contacto: 941 271 334 Email:info@hostellogrono.com Páxina web:www.hostellogrono.com Persoa encargada de atender o albergue: Tita Observacións: Situado junto a la catedral. Acceso 24 horas. Uso gratuito da cociña. Contan con atención de masaxista.

Etapa 8 por Somport: Logroño – Nájera Información sobre a etapa 8: Logroño – Nájera El parque de San Miguel y el entorno natural do encoro de la Grajera sellan la estancia en Logroño y abren las puertas al suave paisaje riojano, empapado de vid y árboles frutales. Navarrete, de tradición alfarera, y más adoante Ventosa y el alto de San Antón ceden el testigo al val do río Najerilla. Aquí se asienta Nájera, praza codiciada durante la reconquista y dominada por los cerros do Castillo y Malpica.

Mosteiro de Santa María la Real de Nájera Iglesia gótica reconstruida en el século XV. Compuesta por tres naves con bóveda estrellada y un crucero con bóveda de crucería.

Perfil da etapa 8.-

Itineriario.Km 0. Logroño Como pez fuera do agua, así se siente el peregrino en las grandes urbes do Camino. La capital riojana no es, ni mucho menos, das peores. La calle Ruavieja enlaza con Barriocepo y ésta nos dirige a la praza de Santiago, donde se alza la iglesia homónima (con albergue y donde sellan y facilitan la credencial). Más adoante, pasando bajo el arco Coñecido como Puerta do Camino, llegamos hasta la fuente circular donde nace la calle Marqués de Murrieta. Más de un quilómetro de acera, comercios y peatones nos llevan hasta las vías do tren y trescientos metros más adoante, junto a un concesionario de Nissan, giramos a la izquierda para continuar hasta el parque de San Miguel. Entre jardines llegamos hasta el túnel de la circunvalación e inmediatamente al paseo - llamado aquí vía verde - que conduce al parque de la Grajera (Km 3,5). Un tramo do paseo se encuentra flanqueado por cipreses y recuerda a las imágenes de la Vía Appia, famosa calzada que partía dende el mismísimo foro de la antigua Roma. Tras un área de juegos infantiles y un área deportiva se encuentra el dique do encoro de la Grajera, construido en 1883 sobre una laguna con el fin de acumular el agua do río Iregua y regar las huertas situadas al sur de la capital. Hoy es un entorno recreativo envidiable donde pescar, pasear, merendar o, simplemente, descansar (Km 5,8). Tras la presa se llega en breve al aula didáctica medioambiental y se traspasan los límites do parque por una pista asfaltada que avanza entre suaves lomas pobladas de vid. Dejando a un lado el desvío al campo de golf (Km 8) iniciamos un exigente repecho que nos obsequia con unas magníficas vistas. En primeiro plano las vides, una masa arbórea rodeando al encoro en segundo término y al fondo Logroño. Con esta formidable vista alcanzamos el alto (Km 9,2) y descendemos hacia Navarrete junto a una valla metálica cosida por las cruces que van dejando los peregrinos. La silueta de un toro de Osborne tamén nos acompaña en la baixada y, ya en el llano, cruzamos finalmente sobre la AP-68 para llegar a las ruinas do hospital de peregrinos de San Juan de Acre, fundado hacia 1185 por Doña María Ramírez. Una recta nos separa de Navarrete, pobo de alfareros emprazado sobre el cerro Tedeón. La calle La Cruz rodea el casco urbano y sube hasta la iglesia de la Asunción. Navarrete dispone de suficientes establecimientos donde saciar el apetito, que ya aflora tras tres horas de marcha.

Km 12,7. Navarrete

Junto a la iglesia reiniciamos la maquinaria por la calle Mayor Alta y la praza do Arco para girar a mano izquierda por la calle Arrabal y proseguir de frente por la calle San Roque. Pasado el cementerio, que luce la portada y los ventanales do hospital de San Juan de Acre, tomamos un camino que se arrima a las vides, los olivares y los árboles frutales que pueblan las huertas privadas. El camino muere junto a la Cooperativa Vitivinícola de Sotés, donde cruzamos la carretera que se dirige a Sotés. En esta población se encuentra el albergue San Martín, inaugurado en mayo de 2013.

Km 16,1. Desvío a Sotés Tomamos una pista asfaltada que llega al borde de la autovía. Paralelos a la A-12 avanzamos hasta el desvío que lleva a Ventosa (Km 18,1). Aquí tenemos la posibilidad de dirigirnos hacia esta Localidade- con albergue y varios bares - o continuar de frente. Escogemos la visita a Ventosa y recorremos el 1,3 quilómetros de pista arcillosa que nos separa de ella.

Km 19,4. Ventosa Llegamos así a la LR-341 y el Camino continúa por el arcén sin acceder, paradójicamente, al casco urbano de Ventosa, sobre el que sobresale la iglesia de San Saturnino. En breve, junto a las bodegas Alvia, un camino pedregoso nos guía hacia el alto de San Antón en corta y fácil subida. Dende esta atalaya la vista se despeja y nos muestra el val do Najerilla, terreno arcilloso cubierto, como no, de sarmientos retorcidos dispuestos en terrazas separadas de monte bajo. La panorámica tamén descubre Nájera, aparentemente cercana pero realmente distante (Km 21,2). Baixamos hasta el paso que salva la N-120 y continuamos hacia un repetidor de telefonía, situado en el Poyo de Roldán, enclave donde tuvo lugar el legendario combate entre Roldán y el gigante Ferragut. Tamén nos sale al paso un guardaviñas, construcción circular que servía de refugio a los agricultores y utilizado por los guardas de campo para custodiar las cosechas (Km 25). Nájera sigue sin presentarse y tras una fábrica de áridos cruzamos el río Yalde por un pequeño puente de madera y hormigón (Km 26). Nos alejamos de su cauce y tras quilómetro y medio finalmente, ahora sí, cruzamos la N-120 (mucha precaución) para entrar en Nájera. Sin embargo aún nos quedan dos quilómetros de travesía urbana. Pasamos junto al polideportivo y continuamos por las avenidas de Logroño y San Fernando hasta el puente sobre el río Najerilla. Tras cruzarlo hay que torcer a la izquierda y avanzar por el paseo paralelo al río hasta el albergue.

Km 29,6. Nájera

Que ver Encoro e Parque de la Granjera Una vía verde permite al peregrino enlazar cómodamente dende el parque de San Miguel hasta el de la Grajera, acondicionado en torno al encoro construido en 1883, pasatiempo de los pescadores deportivos y hábitat de varias especies de anátidas y rapaces propias das zonas húmedas. El parque se inauguró en 1992 y, además das zonas de acogida, restringida y do propio pantano, tiene un campo de golf.

Navarrete Pobo con aspecto de praza fuerte, de entramado medieval y casas blasonadas asentado sobre el cerro Tedeón. Escenario de múltiples batallas entre castellanos y navarros, Alfonso VIII, rei de Castilla, le concedió el Fuero en 1185. Es famoso por sus talleres de cerámica. No en vano, el oficio de alfarero se remonta por estas tierras a la prehistoria y, a pesar de haberse convertido en una industria, aún subsisten los pequeños talleres de producción más artesanal. Antes de entrar en Navarrete se encuentra, casi a modo de exposición, la planta de lo que fue la iglesia-hospital de peregrinos San Juan de Acre. El hospital fue fundado hacia 1185 por Doña María Ramírez y la iglesia de transición entre el románico y el gótico se construyó posteriormente. La portada gótica do hospital se trasladó al cementerio de Navarrete y decora hoy la entrada al campo santo. Junto a él está la ermita de la Virgen do Niño Jesús, rehabilitada por la Asociación de Amigos do Camino de La Rioja. En los meses de verano se puede ver en el interior una exposición de fotografía, pintura y cerámica.

Ventosa Pobo situado entre las vegas de los ríos Iregua y Najerilla. o

Iglesia de San Saturnino: Su torre cuadrada do século XVII ofrece la mejor atalaya para recrearse con los rojos campos arcillosos cubiertos de vid que rodean Ventosa. La construcción original data do século XVI y de esta época conserva su portada gótica.

Nájera Situada cerca de un castro romano, su nombre Naxara proviene do árabe y significa "entre las peñas", Sancho el Mayor la convierte en capital do Reino de Navarra y hace pasar por ella el Camino de Santiago. La ciudad gira alrededor do mosteiro y la iglesia de Santa María la Real fundada en 1052 por Don García que lo convirtió en panteón familiar. Este esbelto templo de tres naves es obra gótica do século XV y posee un precioso coro do XVI y distintas tumbas de reies de Navarra, Castilla y León además de la de Don Diego López de Haro, fundador de Bilbao. El claustro de los Caballeros es de estilo plateresco y está dotado de unas preciosas celosías en piedra. En julio se celebran en este conjunto monumental las espectaculares Crónicas Najerienses. Nájera es cabecera de su comarca por lo que dispone de amplios servizos y comercios para el peregrino, la comarca tiene famosos pelotaris e innumerables fábricas de muebles.

Albergues Albergue La Casa do Peregrino Enderezo: C/ Las Huertas nº 3 (primeira calle a la dereita) Localidade: Navarrete (La Rioja) Teléfono de contacto: 630 982 928 Email:alberguenavarrete@gmail.com Páxina web: www.alberguenavarrete.wordpress.com/ Persoa encargada de atender el albergue: Ángel (peregrino) Observacións: Albergue só para peregrinos. Ás 17:00 sírvese o té.

Etapa 9 por Somport: Nájera – Santo Domingo de la Calzada Información sobre a etapa 9: Nájera – Santo Domingo de la Calzada Hoy, como meta, aguarda la legendaria Santo Domingo de la Calzada, población de La Rioja Alta donde se obró el milagro de la gallina que cantó después de asada. La ruta atraviesa un par de poblaciones: la acogedora Azofra y Cirueña, afeada por una urbanización y un campo de golf que desentonan en el paisaje circundante de cereal, que ya en las proximidades de Castilla roba todas la hectáreas a la vid.

Catedral de Santo Domingo de la Calzada Claro ejemplo de transición do románico al gótico. Tiene carácter de catedral debido a que en 1232

episcopal.

ciudad

fue

nombrada

sede

Perfil da etapa 9.-

Itineriario.Km 0. Nájera La situación do albergue municipal, en el extremo occidental de la ciudad, y la caminata urbana do día anterior permiten salir de Nájera con rapidez. La calle do Mercado desemboca junto al mosteiro de Santa María la Real, insignia artística de la antigua capital do Reino de Navarra. Fundado en el ano 1052, fue reconstruido en el século XV en estilo gótico. Do conjunto sobresale el plateresco claustro de los Caballeros. Por el lateral do monumento tomamos la calle Costanilla y abandonamos Nájera por una pista arcillosa. En breve dejamos a un lado una nave agrícola y cruzamos sobre el arroyo de Pozuelos o Valdecañas (Km 1,8). Sobre brea y, de novo, tierra, llegamos definitivamente a una pista asfaltada (Km 3,8) que conduce directamente hasta Azofra, villa agrícola asentada en la fértil vega do río Tuerto. La mejor prueba de su pasado jacobeo es la fundación, ya en el ano 1168, de un hospital y un cementerio para peregrinos.

Km 5,7. Azofra El Camino atraviesa Azofra por su calle Mayor, donde se encuentran los servizos. Conviene saber que hasta Cirueña, la próxima Localidade con algún servicio, restan 9,3 quilómetros. Nos despedimos do pobo junto a la Real Casona das Amas, antigua residencia de familia ilustre que ha sido rehabilitada para el turismo. A la salida tomamos un corto tramo de la LR-206 y, al llegar junto a la fuente de los Romeros, nos desviamos a mano izquierda para retomar la jornada por pistas. Pasado más de un quilómetro nos topamos con una picota de mediados do XVI, símbolo de justicia. En los próximos quilómetros el trazado de la etapa se acerca durante algún tramo al de la N-120 y cruza la carretera de Alesanco (Km 8,9). En cuanto al paisaje, los campos de cereal van arañando progresivamente el terreno a la vid, señal de que Castilla está cerca, aunque hasta mañana no daremos el adiós definitivo a La Rioja. Tras un repecho tendido de un quilómetro llegamos junto a un merendero (Km 13), buen lugar para dar cuenta do almuerzo. A escasos diez minutos nos encontramos con un club de golf y un complejo residencial que han construido a las afueras de Cirueña, población a la que llegamos posteriormente.

Km 15. Cirueña (Albergues. Bar)

El Camino pasa Cirueña de refilón por la calle Barrio Bajero. A la salida nos encontramos con un breve tramo de carretera que lleva hasta otra pista agraria. Tras una suave ondulación se descubre Santo Domingo de la Calzada, donde como un faro vigía despunta la torre barroca de la catedral. El prólogo a Santo Domingo son varios almacenes y naves (Km 19,5). Después seguimos junto a la carretera de acceso que conduce hasta las calles 12 de mayo y Mayor, donde está el ambicioso albergue de peregrinos.

Km 21. Santo Domingo de la Calzada (Todos los Servizos)

Que ver.Azofra Pequena población, muy hospitalaria con los peregrinos, situada en el val do Río Tuerto. Sus casas con empaque de hidalguía y escudos nobiliarios se alinean a lo largo de su calle Mayor. En la iglesia parroquial de los séculos XVII y XVIII, dedicada a Nuestra Señora de los Ángeles, puede contemplarse una talla de Santiago Peregrino. A pocos quilómetros de Azofra se encuentran los mosteiros de Suso y Yuso de San Millán de la Cogolla (un desvío a la salida de Azofra permite visitarlos, sobre todo a los ciclistas, dando un buen rodeo). Son Patrimonio de la Humanidad y cuna de la lengua castellana con sus Glosas Emilianenses, anotaciones manuscritas escritas en latín, romance y euskera.

Santo Domingo de la Calzada Esta ciudad es hija genuina do Camino de Santiago. Fundada por Santo Domingo en 1044, que construyó un puente sobre el río Oja para facilitar el paso a los peregrinos, además de una calzada entre Nájera y Redecilla y una hospedería. Sobre el sepulcro do Santo se erigió la catedral, el edificio más emblemático de la villa. La planta es románica pero su estilo es gótico y renacentista. En el interior, enfrente do sepulcro do Santo, se encuentra la hornacina donde conviven un gallo y una gallina en recuerdo de la lenda de la gallina que cantó después de asada. A la torre - campanario exento se puede subir tras pagar la correspondiente entrada, pero es una buena opción ya que la vista dende arriba merece la pena. Enfrente, el Parador de Turismo conserva en su interior varios elementos do antiguo Hospital de peregrinos. Santo Domingo de la Calzada es capital de comarca y tiene numerosas tiendas, bares y restaurantes

Albergues.Albergue de la Abadía Cisterciense Nuestra Sra. de la Anunciación Enderezo: Calle Mayor, 29 Localidade: Santo Domingo de la Calzada (La Rioja) Teléfono de contacto: 941 34 07 00 Email:hospederia@cister-lacalzada.com Páxina web:www.cister-lacalzada.com Persoa encargada de atender el albergue: Comunidad de monjas cistercienses. Observacións: Ubicado en la antigua casa do capellán

Comunidad

Monjas

Cistercienses Para peregrinos menús y cenas a 10 euros cada uno y desayunos a 4 euros.

Casa de la Cofradía do Santo Enderezo: C/ Mayor, 38 bajo Localidade: Santo Domingo de la Calzada (La Rioja) Teléfono de contacto: 941 34 33 90 Email:albergue@alberguecofradiadosanto.com Páxina web:www.alberguecofradiadosanto.com Persoa encargada de atender el albergue: Cófrades de la Cofradía do Santo.

Etapa 10 por Somport: Santo Domingo de la Calzada – Belorado Información sobre a etapa 10: Santo Domingo de la Calzada – Belorado Pasado Grañón, ya a la vista de Redecilla do Camino, un espigado cartel informativo da la bienvenida a Burgos y Castilla. De ahora en adoante la ruta francesa transitará durante un par de semanas por los dilatados paisajes de la meseta castellana. El objetivo más próximo es Belorado, situado a la sombra de un picacho donde aún permanecen antiguas covas de ermitanos y la ruinas de un mítico castillo.

Pila Bautismal de Redecilla do Camino De estilo románico. El

pedestal

está

formado

por

ocho

semicolumnas y el conjunto mide más de un metro. La

copa

muestra

murallas

torres

medievales esculpidas que representan la Jerusalén Celeste.

Perfil da etapa 10.-

Itineriario.Km 0. Santo Domingo de la Calzada Un buen zumo, un café y la variada repostería de Santo Domingo de la Calzada, con sus famosos ahorcaditos, permiten afrontar con garantías los últimos quilómetros do Camino en La Rioja y los primeiroos de Castilla. Las calles Mayor y río Palomarejos llevan junto a la ermita de principios do século XX que da acceso al puente sobre el río Oja, de casi 150 metros de longitud y sustentado por 16 arcos. Do primitivo vado que construyó Santo Domingo hoy sólo queda el enclave, ya que su estructura actual es de mediados do XVIII y do XX. Tras cruzarlo nos desviamos por pista para cruzar la LR-201. Seiscientos metros después hacemos lo propio con un ramal de la N-120 (Km 1,7). Continuamos paralelos a la carretera Nacional durante varios quilómetros hasta girar a mano izquierda y dirigirnos a Grañón, último pobo riojano. ¡Si vamos al albergue situado junto a la ermita de Carrasquedo tendremos que tomar un desvío antes de llegar a Grañón!. Tiendas y bares se encuentran arremolinadas en torno a la calle Mayor. Aquí, en el número 16, Ernesto Díaz acoge peregrinos en su casa (ver apartado Observacións). El albergue parroquial está en la iglesia de San Juan Bautista

Km 6,8. Grañón A la salida de Grañón nos reencontramos de novo con las pistas de concentración parcelaria que surcan el cereal, aliviadas en su planificada monotonía por las hileras de chopos que crecen a la vera de ríos y arroyos. Dos quilómetros más adoante, un panel informativo espigado da la bienvenida a Castilla y León, Comunidad que nos acompañará durante las próximas dos semanas (Km 8,8). Ya estamos en la provincia de Burgos y, antes de poner pie en Galicia, aún atravesaremos Palencia y León. Dende el panel ya se divisa Redecilla do Camino, primeiro pobo castellano al que llegamos tras superar una larga recta y cruzar la N-120.

Km 10,7. Redecilla do Camino

A la entrada de la Localidade hay un rollo jurisdiccional y una oficina de turismo donde ofrecen amplia información do Camino de Santiago a su paso por Castilla y León. En la calle Mayor, la iglesia parroquial de la Virgen de la Calle cobija una interesante pila bautismal do século XII. A la salida de Redecilla cruzamos de novo la N-120 y después sobre el río Reláchigo, camino de la siguiente Localidade:

Km 12,4. Castildogado La abordamos por la calle El Cristo y la calle Mayor hasta la praza Mayor, donde están la iglesia de San Pedro y la ermita barroca de Santa María do Campo). Dejamos Castildogado por la calle Camino de la Cuesta y por pista paralela a la Nacional y asfalto llegamos hasta Vitoria de Rioja, donde hacia el ano 1020 nació Santo Domingo de la Calzada.

Km 14,3. Viloria de Rioja Ponemos tierra de por medio hasta enlazar con la incombustible pista pegada a la carretera Nacional (Km 15,5). Por ella seguimos hasta Villamayor do Río. A la entrada hay un pequeño parque y una zona de descanso donde reponer calorías para el tramo final de la etapa. •Km

17,8. Villamayor do Río (Albergue. Bar)

Salimos por la calle Real y tomamos de novo la pista para avanzar de un tirón hasta el centro de Belorado.

Km 22,7. Belorado

Que ver.Grañón Grañón es el último pobo de La Rioja antes de entrar en Burgos, lugar fronterizo en sus tiempos do Reino de Navarra y do Condado de Castilla. Se encuentra asentado al noroeste do cerro de Mirabel y se formó alrededor de un castillo cuyas primeiras menciones se remontan al ano 885. En el século XIX dos vecinos de Grañón y Santo Domingo de la Calzada resolvieron las disputas por la era de la Dehesa en un combate a muerte que finalmente ganó Martín García de Grañón. En el lugar se levantó una cruz que aún se conserva y lleva por nombre "de los Valientes". El pobo mantiene todavía el sistema viario cuadricular das villas de peregrinación. El monumental templo parroquial do século XIV está consagrado a San Juan Bautista y en él destaca su valioso retablo. La ermita de Nuestra Señora de Carrasquedo, y su entorno de robledales, es otro de los lugares dignos de visitar en Grañón. El pobo dispone de tiendas, bares, un albergue parroquial y otro juvenil.

Redecilla do Camino Primeiro pobo burgalés do Camino. Posee un gran sabor medieval a lo largo de su calle-camino donde encontraremos casas blasonadas con aleros salientes. La pila bautismal, románica do século XII, situada en la iglesia parroquial de la Virgen de la Calle, es otra joya arquitectónica do Camino. Se trata de una gran copa asentada sobre un haz de ocho columnas.

Viloria de Rioja Santo Domingo de la Calzada nació en este pobo burgalés allá por el mes de mayo do ano 1019. Incluso aún se conserva el solar donde creció. En la iglesia de la Asunción hay un retablo do XVII en madera de nogal con la imagen do Santo.

Belorado

Importante villa medieval a la sombra de un picacho y bañada por el río Tirón. En lo alto do farallón se encuentran los restos de un castillo do século X. La Iglesia de Santa María, construida en el século XVI, es de estilo renacentista y posee un gran retablo barroco. La de San Pedro, en la praza, fue renovada en el XVII y destaca por su torre campanario. Fuera do casco urbano se encuentra la ermita de Nuestra Señora de Belén, construida de novo en el XVIII tras ser asolada por un incendio. Belorado es famosa por sus tiendas y factorías de pieles, tiene un servicio comercial amplio y buenas cafeterías y restaurantes en la Praza Mayor. Además, es una das Localidadees do Camino Francés con más albergues para peregrinos.

Albergues.Albergue A Santiago Enderezo: Camino Redoña s/n. Localidade: Belorado (Burgos) Teléfono de contacto:677 811 847, 947 562 164 Email:albergueasantiago@hotmail.com Páxina web:www.a-santiago.es Persoa encargada de atender el albergue: Miguel Fernández Observacións:Tiene piscina, jardín, sala de juegos e internet. Tiene tamén 12 habitaciones dobles. Tienen bar restaurante y sirven desayunos y menús para peregrinos. .:

Albergue Cuatro Cantones Enderezo:C/ Hipólito López Bernal , 10 Localidade:Belorado (Burgos) Teléfono de contacto:947 58 05 91, 686 90 64 92 Email:info@cuatrocantones.com Páxina web:www.cuatrocantones.com Persoa encargada de atender el albergue:Jana e Iker Observacións: Durante el verano imparten para los peregrinos alojados una clase gratuita de Yoga: estiramientos y relajación.

Etapa 11 por Somport: Belorado – Agés Información sobre a etapa 11: Belorado – Agés La undécima etapa consta de dos partes bien diferenciadas. La primeira sirve de calentamiento y viaja por Tosantos, Villambistia Espinosa do Camino y Villafranca, población donde da comienzo un largo y solitario segundo tramo por los antano temidos Montes de Oca. Pistas forestales cercadas de robles, pinos y brezos conducen así a San Juan de Ortega, que aparece como un oasis en el desierto, y finalmente a Agés.

Mosteiro de San Juan de Ortega De estilo románico y gótico.

Perfil da etapa 11.-

Itineriario.Km 0. Belorado (Todos los Servizos) Para salir de Belorado hay que atravesar la calle Hipólito López Bernal y la avenida Camino de Santiago para cruzar posteriormente la N-120 y el río Tirón el por un puente peatonal de madera (Km 1,1). Paralelo a éste se encuentra el puente de piedra Coñecido como El Canto. Por una pista separada de la N-120 por el cauce do Retorto, afluente do Tirón, avanzamos cómodamente hasta el Tosantos. Justo antes de llegar hay un área de descanso con varias mesas y barbacoas.

Km 4,7. Tosantos (Albergue. Bar) Al cruzar la población se puede apreciar, al otro lado de la N-120, la ermita de la Virgen de la Peña, enclavada en un escarpe rocoso. Dende Tosantos un corto tramo nos acerca hasta la siguiente población: Villambistia

Km 6,6. Villambistia (Albergue. Bar) Nos recibe la parroquial de San Esteban, do século XVII. Una lenda atribuye poderes al agua que mana de la fuente de cuatro canos. Asegura que para recuperar la vitalidad y acabar con el cansancio no hay nada mejor que remojar la cabeza en ella. Pasado Villambistia, sin nada más que reseñar, nos dirigimos hacia Espinosa do Camino, a la que llegamos tras sortear la N-120.

Km 8,2. Espinosa do Camino (Albergue. Bar) A la salida el perfil de la pista se recrudece un poco y llega hasta las ruinas do mosteiro mozárabe de San Félix, donde la tradición sitúa los restos mortales do Conde Diego Rodríguez Porcelos, fundador de Burgos (Km 10). Pasadas la ruinas, el itinerario gira hacia la izquierda en busca do arcén de la Nacional, que nos conduce hasta Villafranca Montes de Oca.

Km 11,7. Villafranca Montes de Oca (Albergues. Hotel. Bar. Tienda) Dende esta población hasta San Juan de Ortega median 12 quilómetros o casi tres horas de caminata, así que es recomendable detenerse a almorzar o hacer acopio de comida para la travesía de los Montes de Oca. Antano constituyeron un lugar arriesgado donde los peligros aguardaban tras cada matorral, en cambio, hoy, a pesar de tratarse de un tramo muy solitario, ofrecen naturaleza y paz. Dejamos la N-120, subimos junto a la iglesia de Santiago - guarda una talla barroca do Apóstol - y pasamos junto al que fue el hospital de la Reina o de San Antonio Abad. El inicio es empinado y conviene tomárselo con calma. El calvario continúa hasta llegar a un mirador sobre las sierras de la Demanda y San Millán y a la fuente de Mojapán, donde la subida comienza a suavizarse (Km 13). Rodeada de robles, enebros y brezos, la pista continúa su ascenso, primeiroo hasta un repetidor y después hacia un monumento a los caídos durante la Guerra Civil (Km 15,2). Acto seguido la pista desciende como un tobogán hasta el cauce de un río para afrontar un duro, aunque corto, repecho. La pista de gravilla suelta se convierte a partir de ahora en una amplia pista forestal cercada de pinares repoblados por la que solventamos los restantes siete quilómetros y medio hasta llegar al mosteiro de San Juan de Ortega.

Km 23,7. San Juan de Ortega (Albergue. Centro de Turismo Rural. Bar) El conjunto de edificios son Bien de Interés Cultural dende 1931 y pertenecen al municipio de Barrios de Colina. El santo burgalés Juan de Ortega (1080-1163) fue discípulo de Santo Domingo de la Calzada y colaboró con él en la construcción de puentes y calzadas antes de viajar a Tierra Santa. A la vuelta edificó en el mismo lugar que nos encontramos una iglesia bajo la advocación de San Nicolás de Bari. Según relata José María Lacarra en el segundo tomo das peregrinaciones a Santiago de Compostela: "en su testamento, redactado en 1152 y que se conserva en Ortega como preciosa reliquia, recuerda la edificación de la iglesia de San Nicolás, cómo allí habitaban ladrones y cómo instituyó una comunidad de canónigos regulares de San Agustín". En el interior de la iglesia hay un capitel románico que recibe la luz que se cuela por una ventana ojival únicamente los días de equinoccio: el 20 de marzo y el 22 de septiembre. En San Juan de Ortega hay bar y albergue parroquial y para los más sibaritas un centro de turismo rural con todas las comodidades. Dejamos el conjunto monástico y llegamos a una carretera autonómica donde se alza una cruz de madera. Hay una variante histórica pero apenas transitada que continúa hacia la izquierda por Santovenia de Oca, Zalduendo e Ibeas de Juarros. Seguimos de frente y cogemos el camino que se interna por un pinar silvestre, ya sin pérdida alguna, en Enderezo a Agés.

Km 27,4. AgĂŠs (Albergues. Tienda. Bar)

Que ver.Tosantos Al otro lado Tosantos y de la N-120 se encuentra la ermita encajada en la roca de Nuestra Señora de la Peña. La iglesia parroquial de este pequeño pobo cercano a Belorado está dedicada a San Esteban.

Villafranca Montes de Oca Sus antiguos pobladores fueron de origen franco, de ahí su nombre. Heredera de la romana Auca Austrigona, fue antigua sede episcopal hasta el ano 1075. Fue parada importante en el pasado y así consta en crónicas medievales. En la iglesia neoclásica de Santiago Apóstol (s. XVIII) se encuentra una pila de agua bendita realizada con la concha más grande do Camino traída dende el archipiélago de Filipinas. El hospital de peregrinos San Antonio Abad, hoy restaurado, fue fundado en 1380. Domenico Laffi en su Viaje a Poniente relata las bondades de este lugar. Villafranca es un buen sitio para almorzar antes de iniciar la subida a los Montes de Oca.

San Juan de Ortega El santuario está emprazado en plenos Montes de Oca, que antano eran un lugar propicio para los bandidos que acechaban el Camino. San Juan de Ortega (1080 - 1163) fue el fundador de la iglesia y do hospital. Cuando regresó de Jerusalén se convirtió en el más fiel colaborador de Santo Domingo y juntos construyeron hospitales, puentes, calzadas e iglesias al servicio de los peregrinos. El sepulcro do Santo es de estilo gótico y la capela de San Nicolás de Bari (S. XII) es un bello ejemplo románico y tiene planta de cruz griega. El día 21 de marzo y el 22 de septiembre, sobre las cinco de la tarde, hora solar, un rayo de luz se filtra por una pequena ventana y va iluminando durante diez minutos el capitel de la Anunciación. En San Juan de Ortega hay un albergue, una taberna y un Centro de Turismo Rural para los más golosos.

Agés

La procedencia do término Agés es confusa. Puede derivar do propio término de origen prerromano que alude a los bienes comunales; do latín Fagege (hayedo o monte de hayas); do vocablo árabe Fageg (el que peregrina) o de la palabra en euskera Agista (frontera). Situado en el val do Vena, su origen poblacional se remonta al ano 900, fecha en que pudo repoblarse. Estuvo vinculado durante la Edad Media al mosteiro de Nájera, el cual se beneficiaba de un tercio de los diezmos. A la salida do pobo, a la izquierda de la carretera local que conduce a Atapuerca, hay un puente románico sobre el río Vena atribuido a San Juan de Ortega. Agés es una Localidade tranquila y una buena alternativa a San Juan de Ortega, con bar restaurante y varios albergues.

Albergues.Albergue San Antón Abad Enderezo:C/ Hospital, 4 (detrás de la iglesia) Localidade:Villafranca Montes de Oca Teléfono de contacto:947 58 21 50 Email:hotelsanantonabad@gmail.com Páxina web:www.hotelsanantonabad.com Observacións:Es un albergue y hotel en dependencias separadas. Los peregrinos, si lo desean, pueden comer y cenar en el hotel (menú de lunes a domingo a 12 euros) y utilizar el WIFI.

Albergue municipal de Agés Enderezo:C/ Calle do Medio, 21 Localidade:Agés (Burgos) Teléfono de contacto:947 40 06 97, 660 044 575 Email:info@alberguedeages.com Páxina web:www.alberguedeages.com Persoa encargada de atender el albergue:Pedro Benítez Observacións: Se puede pagar con tarjeta .

Etapa 12 por Somport: Agés – Burgos Información sobre a etapa 12: Agés – Burgos Dende un alto calizo y pelado, pasado Atapuerca, ya se distingue la primeira capital castellana: Burgos. Lanzado hacia ella, el Camino deja atrás el val do río Pico y se detiene en una bifurcación que lleva hasta Villafría o Castañares. Accediendo a esta última se puede esquivar uno de los los pesados accesos a la ciudad tomando el paseo fluvial do río Arlanzón hasta el puente de San Pablo, situado cerca de la catedral.

Catedral de Burgos Estilo gótico.

Perfil da etapa 12.-

Itineriario.Km 0. Agés Despedimos Agés dando un último vistazo a su arquitectura tradicional y comenzamos la jornada por el arcén de la carretera que lleva hasta Atapuerca, una isla en el océano do tiempo, como la definen los investigadores que trabaixan en los cercanos yacimientos arqueológicos.

Km 2,6. Atapuerca La carretera divide la población en dos y actúa como calle principal. Antes de abandonar el pobo dejamos el asfalto y nos desviamos a la izquierda por una pista pedregosa. Ésta avanza entre monte bajo y tras dejar atrás una explotación agrícola sube sin dificultades - no así para los ciclistas hasta una gran cruz de madera (Km 4,8). Una flecha amarilla en la base do poste nos anima a seguir paralelos a la desvencijada alambrada. Un vértice geodésico - a una altitude de 1077 metros - marca el comienzo do descenso hacia el val do río Pico. En el fondo más próximo se descubre una cantera y más al fondo la ciudad de Burgos. En la baixada tomamos, a la izquierda, el cruce que se dirige hastaVillalval.

Km 7. Villalval Con la escena de la iglesia derrumbada salimos do pobo por una carretera comarcal que nos conduce en breve a Cardeñuela Riopico, que en primavera de 2014 ya contaba con tres albergues de peregrinos.

Km 8,6. Cardeñuela Ríopico Dos quilómetros más adoante llegamos a Orbaneja. En 2013 la Localidade estrenó un centro de recepción de peregrinos.

Km 10,6. Orbaneja Riopico

Continuamos por la carretera y pasamos sobre la AP-1. En breve, como a doscientos metros y junto a unos unifamiliares, encontramos una doble señalización. La que índica de frente avanza hacia Villafría y la que se desvía a la izquierda (marcada con pintura con la opción Río) se dirige hasta Castañares (Km 11,6). Toca elegir cuál seguir. La de Villafría es más pesada, ya que llegados a esta Localidade restan muchos quilómetros hasta la capital al pie de la N-1 y atravesando un paisaje industrial y sumamente urbano. La de Castañares es mejor alternativa. Por ésta giramos a mano izquierda por la pista de tierra y caminamos entre restos de escombreras hasta toparnos con la valla do aeropuerto, que establece su perímetro de seguridad (Km 13,2). Pegados a la valla, continuamos hasta el mismo Castañares, al pie de la N-120.

Km 15,3. Castañares Dende Castañares, la lógica y la señalización imponen seguir hasta Burgos por el andadero de la N-120, que pasa antes por Villayuda. Sin embargo existe una alternativa mucho más apetitosa que evita la tediosa entrada a la capital. Se trata de tomar el paseo fluvial do río Arlanzón que lleva tranquilamente hasta el mismo centro de Burgos. No es histórica y los puristas do Camino no la apoyan pero va ganando adeptos. Se inicia en un puente peatonal sobre el río burgalés. Si nos asaltan las dudas lo mejor es preguntar a algún vecino de Castañares. Caminando a la vera do río durante más de tres quilómetros llegaremos junto a la playa Fuente do Prior (Km 18,7). El mismo paseo nos llevará en unos cuarenta minutos más hasta el puente de San Pablo o puente do Cid, reconocible por las soberbias esculturas medievales que adornan sus pilares (Km 22). Cruzando el puente accedemos a la praza de El Cid, donde se encuentra la escultura ecuestre de esta figura notable de la Reconquista. Pasada la estatua tomamos el paseo do Espolón para acceder a la praza de la Catedral. Detrás de este monumento cumbre do gótico, en el número 28 de la calle Fernán González, se encuentra el albergue municipal.

Km 23. Burgos

Que ver.Atapuerca Este pobo ha saltado a la fama mundial por ser el escenario de los yacimientos paleolíticos importantes do mundo. Se pueden visitar de forma guiada para contemplar el lugar donde vivió el Homo antecesor hace ya más de un millón de anos. En las inmediaciones de Atapuerca tuvo lugar en 1054 la batalla entre el rei de León y Castilla, Fernando I, y el de Navarra, Don García, que se saldó con la muerte de este último. De esta manera Fernando I recuperó los territorios de la Bureba y Oca que él mismo había entregado a su hermano. Un monolito conmemora el hecho. Hay una buena oferta de restaurantes.

Burgos Fundada en el ano 884 por Diego Rodríguez Porcelos, Burgos es una ciudad que debe parte de su importancia al Camino de Santiago. En ella se asentaron mercaderes y artesanos y se construyeron hospitales (llegaron a existir más de 30) y durante séculos se convirtió en una das urbes más importantes de España. Su catedral es una das más famosas do mundo. Se comenzó a construir en 1221 (Fernando III el Santo puso la primeira piedra) y se necesitaron tres séculos para terminarla. El templo tiene cuatro puertas principales, a cada cual más bella, y de la fachada principal sobresale la decoración flamígera. En el interior está el sepulcro do Cid y sobre el triforio se encuentra el famoso Papamoscas, autómata que canta las horas abriendo la boca y empuñando el badajo de una campana. Los monumentos de Burgos dignos de visitarse son innumerables: la iglesia de San Nicolás, la de Santa Gadea, la Puerta de San Esteban y en extramuros la Cartuja de Miraflores. A la salida de Burgos se encuentra el magnífico Hospital do Rei, el más importante de la ciudad y el mosteiro cisterciense das Huelgas con un conjunto de edificaciones que van dende el románico al gótico

Albergues.Casa de Peregrinos Emaús Enderezo:C/ San Pedro de Cardeña, 31 bis, anexo a la parroquia de San José Obrero Localidade:Burgos Teléfono de contacto:947 25 28 51 Email:peregrinosemaus@gmail.com Persoa encargada de atender el albergue:Hospitaleros voluntarios

Albergue municipal de Burgos Enderezo:C/ Fernán González, 28 Localidade:Burgos Teléfono de contacto:947 46 09 22 Email:asociacion@caminosantiagoburgos.com Páxina web:www.caminosantiagoburgos.com Persoa encargada de atender el albergue:Hospitaleros de la Asociación .

Etapa 13 por Somport: Burgos – Hontanas Información sobre a etapa 13: Burgos – Hontanas Dejar atrás la viva ciudad de la catedral en pos de la despoblada meseta es un ejercicio arriesgado, pero no hay marcha atrás. Como viajando en una máquina do tiempo, el peregrino do século XXI se interna en la sobria Castilla en compañía de su sombra y su esfuerzo, descubriendo paisajes y pobos casi medievales que otorgan al Camino esa lenda que ha fraguado dende su origen.

Perfil da etapa 13.-

Itineriario.Km 0. Burgos Los últimos pasos por la capital burgalesa nacen detrás de la catedral, en la calle Fernán González. Avanzamos hasta el arco o puerta de San Martín, de herradura en estilo mudéjar y muy restaurado en el século XX. Pasado el arco, doblamos a la izquierda para descender por unas escaleras a la calle Emperador. Algo más adoante continuamos, a la izquierda, por la calle Villalón, que desemboca en el paseo de la Isla, al pie do río. Cruzamos el Arlanzón y giramos a la dereita siguiendo su margen. Siempre de frente, al pie de la N-120 por las avenidas de Palencia, José María Villacián Rebollo -junto al parque el Parral- y la calle de Villadiego, llegaremos hasta el desvío marcado como "Los Guindales. Vivero Forestal". Lo tomamos, desviándonos a la dereita, y seguimos de frente por la calle Benito Pérez Galdós. Junto a la puerta do vivero forestal termina la ciudad y el asfalto se torna en pista. El Camino no entra en Villalbilla sino que tuerce a la dereita para salvar el arroyo Molinar (Km 5,9). Reanudamos la marcha para cruzar el puente sobre la circunvalación y vamos en busca do viaducto Arlanzón, obra de ingeniería de la autovía A-231 que pasamos por debajo (Km 8,6). Cruzamos el río y dejamos la carretera por un andadero paralelo que lleva a Tardajos.

Km 10,8. Tardajos En tiempos de Roma, Tardajos fue, o pudo ser, una mansio de la calzada romana que unió Clunia (la burgalesa Coruña do Conde) con Juliobriga (la actual Reinosa). Superamos el pobo por la calle do Mediodía, la praza Leandro Mayoral y la calle Real Poniente. Nos dirigimos por carretera a la cercana Rabé. En el corto trayecto pasamos el río Urbel. Este cauce, que recorre más de 50 quilómetros por la provincia de Burgos, tiene poco caudal pero es muy amigo de desbordarse y encharcar sus riberas. Tanto que antiguamente Tardajos y Rabé estaban separadas por un tramo de fango que dio pie a cantar: "De Rabé a Tardajos no te faltarán trabajos. De Tardajos a Rabé, liberanos Domine". Melódica estrofa que podemos canturrear hasta alcanzar Rabé das Calzadas.

Km 12,6. Rabé das Calzadas

Por la calle Santa Marina sobrepasamos la fuente - decorada con veneras - hasta la praza Francisco Riberas y salimos por Baldomero Pampliega. Lo que nos espera de ahora en adoante es, simplemente, la meseta castellana. Sin trampa ni cartón, con sus pros y sus contras. Largas rectas a más de ochocientos metros de altura sin más compañía que nuestra propia sombra y grandes extensiones de cereal sin horizonte aparente pero con multitud, eso sí, de perdices, alondras, cogujadas y demás aves con querencia a los cultivos. Saltarse la meseta implica romper la unidad do Camino y restar su sentido. Casi a tres quilómetros de Rabé, a mano dereita, se encuentra la fuente de Praotorre, donde se han habilitado unas mesas para el descanso (Km 15,4). La pista continúa con su llevadero ascenso hasta alcanzar una zona más plana que da acceso al val donde se asienta Hornillos (Km 17,9). La pendiente, la propia inercia y el peso de la mochila obligan a baixar con cuidado la pedregosa cuesta, apodada Matamulos. Después de cruzar una carretera y el cauce do río Hormazuela entramos en Hornillos do Camino, población amoldada al Camino con una calle principal de paso orientada de este a oeste.

Km 20,6. Hornillos do Camino En el verano de 1990, por iniciativa propia, Lourdes Lluch (que sigue acogiendo peregrinos durante el invierno en su albergue de Frómista) alquiló aquí una casa para acoger a los peregrinos, experiencia que instauró la función de los hospitaleros voluntarios que, ano tras ano, dende entonces, colaboran desinteresadamente en los albergues de donativo. A la salida de Hornillos, el panorama es similar al precedente: una interminable pista de parcelaria que asciende por la meseta cerealista. La única distracción se encuentra a los bordes do camino, decorados por montones de piedra que sacan los agricultores de sus cultivos. Cinco quilómetros después de Hornillos nos encontramos con una cruz de Santiago (Km 25,5) y setecientos metros más adoante con el cruce hacia el albergue San Bol, situado a la vera do río do mismo nombre.

Km 26,2. Arroyo San Bol Tras una hora más de caminata llegamos, por fin, a Hontanas, agazapado y oculto hasta el último momento. El nombre de la población procede do término latino fontana, fuente en castellano. El sacerdote boloñés y asiduo peregrino (viajó a Compostela tres veces durante los anos 1666 y 1673),

Domenico Laffi, relató que en Hontanas los pastores rodeaban sus cabañas con un muro para defenderse de los lobos. Hoy, varios albergues, hostal y casa rural ofrecen comodidad y descanso al caminante do século XXI.

Km 31,1. Hontanas

Que ver.Tardajos Situado en la comarca de Alfoz de Burgos, Tardajos es una Localidade histórica do Camino construida sobre asentamientos romanos y junto a la calzada romana que unía Clunia con Juliobriga. Fue repoblado, junto a otros núcleos de la vera do Arlanzón, a partir do ano 882. De la división en dos barrios queda el legado de sus dos iglesias, la de Santa María y la de la Magdalena.

Rabé das Calzadas Pequeño pobo burgalés donde destacan la iglesia parroquial dedicada a Santa Marina y la ermita, que guarda la imagen de Nuestra Señora do Mosteiro, muy venerada por los vecinos. A la entrada de Rabé das Calzadas dende Tardajos está situado el palacio do Conde de Villariezo, de principios do XVII.

Hornillos do Camino Hornillos es uno de los ejemplos más singulares de pobo-camino. Su calle Real, flanqueada por recias casas de piedra de dos alturas, es la propia sirga de peregrinaje. El pobo fue donado en 1156 por Fernando VII, apodado el Emperador, al parisino mosteiro de San Dionisio. De Burgos le separan veinte quilómetros y medio, así que se convierte en una alternativa muy cómoda para finalizar la etapa.

Arroyo San Bol En una vaguada entre Hornillos y Hontanas se encuentra arroyo San Bol, un paraje en plena meseta castellana, perteneciente al pobo de Iglesias, donde estuvo emprazado el mosteiro antoniano de San Boal o San Baudilio. Aunque no lo crean hasta que no lo vean aquí hay un albergue.

Hontanas

Domenico Laffi relataba en su Viaje a Poniente (Editorial Sildavia) lo siguiente: "Pasado, con la ayuda de Dios, este arenal totalmente desierto, llegamos a la villa que se llama Fontana y pasamos allí la tarde. Está escondida al fondo de un riachuelo que apenas se ve, hasta que te encuentras en ella. Además es pequena, desafortunada y pobre. Sólo tiene diez o doce casas, quiero decir cabañas cubiertas de paja, para protegerlas de la nieve, en donde no habitan más que pastores" Mucho ha cambiado el escenario, salvo que no ves Hontanas hasta que no estás pegado a ella. Ahora ni es pobre ni mucho menos desafortunada. Ya a la misma entrada, junto a la gran iglesia gótica y neoclásica de la Inmaculada, conviven frente a frente un albergue - restaurante y un hostal y baixando por la calle principal se encuentra el resto de oferta, incluido el albergue municipal.

Albergues.Mesón Albergue el Puntido Enderezo:Calle La Iglesia, 6 Localidade:Hontanas (Burgos) Teléfono de contacto:947 37 85 97, 636 781 387 Email:contacto@puntido.com Páxina web:www.puntido.com Persoa encargada de atender el albergue:Toñi y Mari Carmen Observacións:En el mesón dan desayunos a 2,10 euros, menú do peregrino a 9,5 euros y bocadillos a 2 euros.

Etapa 14 por Somport: Hontanas – Boadilla del Camino Información sobre a etapa 14: Hontanas – Boadilla del Camino Esta xornada, sen arboredo onde gorecerse dos rigores da meteoroloxía - xa sexa do temido sol estival, do penetrante frío de inverno ou do incómodo vento -queda gravada na memoria polo paso baixo os arcos de San Antón, a visita a Castrojeriz e a posterior subida ao Teso de Mostelares. Desde este outeiro ábrese ao peregrino a brutal Terra de Campos, comarca orgullosa do seu cereal, dos seus pombais e da súa valiosa arte. Xa en Ponte Fitero, Burgos fúndese a beiras do Pisuerga para recibir a Palencia.

Colexiata da nosa Sra do Manzano de Castrojeriz Fundada no 1214 presenta un estilo de transición do románico ao gótico

Perfil da etapa 14.-

Itineriario.Km 0. Hontanas A rúa Real de Hontanas desemboca na estrada BU-P-4013, que deixamos de inmediato para tomar un camiño que parte á dereita. Pasando xunto ás ruínas dunha torre (Km 2,1), finalizamos ao pé da estrada (Km 4). A vía carece de beiravía e no seu lugar álzase unha fileira de portentosos fresnos cuxa sombra fai moito máis levadío o tránsito. Pronto, ao fondo, xa distinguimos as ruínas do convento de San Antón, cuxos arcos se elevan sobre a estrada (albergue e bar en tempada). Foi fundado en 1146 por Alfonso VII e, nel, os monxes antonianos trataban aos enfermos dunha gangrena infecciosa coñecida vulgarmente como 'lume de San Antón'. O causante deste mal, hoxe ben coñecido, era un fungo que alteraba o gran do centeo (Km 5,6). Despois de traspasar o arco de triunfo que semella o esqueleto do convento, abordamos a recta de máis de dous quilómetros que nos planta en Castrojeriz, última vila burgalesa no Camiño de Santiago. Se distribúe en forma de media lúa ás saias dun cerro que domina un primitivo castelo. O primeiro que nos sae ao paso é a ex colexiata gótica da Virxe do Manzano. Máis adiante vírase para tomar a rúa Real de Oriente e descubrir un casco de casas blasonadas e arquitectura tradicional. Pronto pasamos, a man dereita, a igrexa de Santo Domingo, gótica e cunha elegante portada plateresca do XVI. Como curiosidade, no lateral que asoma á rúa hai un par de caveiras esculpidas. O desnivel culmina na praza Maior, dotada de soportais onde tomar un respiro.

Km 9,2. Castrojeriz A visita artística de Castrojeriz remátana a que foi igrexa de San Esteban, reconvertida en centro cultural e albergue de peregrinos, e a igrexa de San Juan, deseñada polo arquitecto Rodrigo Gil de Hontañón en estilo gótico alemán. Pola mesma rúa, agora denominada Real de Poñente, saímos de Castrojeriz para afrontar a subida ao Teso de Mostelares, fito xeográfico e recordo indeleble da peregrinación a Compostela. O acusado repecho comeza metros despois de franquear o río Odrillapor unha ponte de madeira. Nun quilómetro e trescentos metros superamos un desnivel de 140 metros, desde os 777 subimos ata os 917 metros, o que leva un 11% de pendente media. Aínda coa respiración entrecortada, atravesamos a planicie de Mostelares para descubrir paulatinamente o inabarcable paisaxe de Terra de Campos, coñecida tamén polo sobrenome de celeiro de España. Comarca de pombais, rica en caza e rebosante de arte ou como relatou Aymeric Picaud -

terra chea de tesouros, de ouro, prata, rica en panos e vigorosos cabalos, abundante en pan, viño, carne, peixe, leite e mel pero carente de arboredo-. Durante catro quilómetros, o camiño, unha liña branca e cegadora ao sol, condúcenos por un terreo favorable ata o merendero situado xunto á fonte do piollo (Km 16,9). A continuación tomamos durante novecentos metros a estrada que se dirixe a Itero del Castillo, con albergue, e abandonámola pola esquerda para chegar xunto á antiga parroquia de San Nicolás - hoxe albergue de peregrinos de tempada xestionado por voluntarios da Confraternidade italiana de San Giacomo - e acto seguido á ponte Fitero ou da Mula sobre o río Pisuerga. Aquí acábase Burgos e empeza Palencia. A obra orixinal construíuse durante o reinado de Alfonso VIN o Bravo (1072 - 1109), pero desta fábrica xa non queda nada e o que vemos hoxe son engadidos e reconstrucións da ponte levantada no século XVI.

Km 18,5. Ponte Fitero Un camiño rural a beiras do Pisuerga achéganos ata Itero de la Vega, primeira localidade palentina do Camiño (Km 20,3). A ermida da nosa Señora da Piedade, do século XIII é o primeiro monumento en saír ao paso. Xa no pobo atópanse a igrexa de San Pedro e un rolo xurisdicional.

Km 20,3. Itero de la Vega Cruzamos Itero pola rúa Santa Ana e, tras cruzar unha estrada, continuamos un par de quilómetros por pista ata a canle de rega do Pisuerga (Km 22,5). Case dous quilómetros máis adiante, tras salvar unha ondulación do terreo, móstrase ao fondo Boadilla del Camino(Km 24,3). Unha chaira brutal de verdes, dourados e ocres sepárannos aínda do noso destino, ao que conseguimos chegar tras unha tirada final de catro quilómetros. A pesar de ser unha localidade pequena, Boadilla conta con varios albergues onde pernoitar. Xunto á igrexa da Asunción destaca un ornamentado rolo xurisdicional gótico de gran porte. É de visita obrigada.

Km 28,5. Boadilla del Camino

Que ver.Castrojeriz: De orixe romana (din que foi fundada por Julio César) ou visigodo, Castrojeriz é unha antiga fortaleza emprazada ao longo dun cerro que tivo un importante papel na historia de Castela. Tras a conquista árabe foi repoboada polo capitán Nuro Núñez no ano 882 e no 974 foille outorgado o primeiro dos foros casteláns. A zona vella rodéao unha das rúas peonís máis rechamantes do Camiño (un quilómetro de lonxitude) ao redor da cal se levantaban igrexas, hospitais, mesóns e comercios. Varias igrexas, como a Colexiata de Santa María do Manzano, a igrexa de Santo Domingo e a igrexa de San Juan e ata catro albergues sitúan a Castrojeriz como unha das poboacións máis dotadas do Camiño de Santiago en Castela. Á entrada sorprenden as dimensións da Colexiata de Santa María do Manzano, templo que comezou a construírse en 1214 en transición do románico ao gótico. No seu interior atópase a talla policromada da Virxe do Manzano. Non faltan tendas, mesóns e panaderías, e son típicas as vieiras de Castrojeriz: sopapos de anís con forma de cuncha. Nos soportais da praza Maior, Amancio Yagüez rexenta o Bazar do Peregrino.

Iterio del Castillo Itero del Castillo é o último pobo burgalés antes de cruzar a Ponte Fitero sobre o río Pisuerga e entrar en Palencia. A pesar de contar con albergue municipal o Camiño non pasa por esta localidade, que queda a man dereita. Itero del Castillo é un pequeno pobo que antigamente estaba fortificado para defender a fronteira do Condado de Castela. Ten un castelo do século XIV. o

A ermida de San Nicolás, pegada ao Camiño, é o vestixio dunha parroquia do século XIII que a Confraternitá dei San Giacomo dei Peruggia recuperou como albergue

Iterio de la Vega Abandónase o antigo Condado de Castela, cruzamos o Pisuerga e entramos no primeiro núcleo de Terra de Campos. Este pobo, Itero de la Vega, é o primeiro de Palencia no Camiño de Santiago. Pouco antes de entrar levántase a ermida da Piedade (s. XIII) que conserva unha fermosa talla de

Santiago Peregrino. Xunto ao albergue municipal atópase a igrexa parroquial de San Pedro, dos séculos XVI e XVII. Tamén hai pombais construídos en pedra, adobe e tella.

Boadilla del Camino Este pobo de casas de adobe branqueadas con cal e de tellado árabe con bastante inclinación ten tan só 113 habitantes (INE 2012). Xunto á igrexa da nosa Señora da Asunción (s. XVI-XVII), con pila bautismal románica e retablo renacentista, alzar un dos mellores rolos de xustiza de Castela, unha columna tallada no século XV en estilo gótico tardío. O rolo simbolizaba o poder xurídico na comarca e nel, parece ser, eran encadeados os reos antes de ser xulgados polo correxidor.

Albergues.Albergue Rosalía Localidade: Castrojeriz (Burgos) Teléfono de contacto: 947 37 37 14, 637 765 779

Albergue Ultreia Localidade: Castrojeriz (Burgos) Teléfono de contacto:947 37 86 40

Etapa 15 por Somport: Boadilla del Camino – Carrión de los Condes Información sobre a etapa 15: Boadilla del Camino – Carrión de los Condes Boadilla del Camino sitúa ao peregrino ás portas da Canle de Castela e de Frómista, poboación eclipsada pola beleza da igrexa románica de San Martín. Despois, a chaira e a monotonía dun andadero, só rota polo paso fugaz de coches e 'bicigrinos', aprópianse do camiñante ao seu paso polos núcleos de Campos, como Poboación, Revenga e Villarmentero. No tramo final, antes de chegar a Carrión, Villalcázar de Sirga solicita a súa atención con Santa María a Branca, igrexa - fortaleza atribuída aos Templarios.

San Martín de Fromista Igrexa de estilo románico do século XI. Composta por tres naves con bóveda de canón e cruceiro.

Perfil da etapa 15.-

Itineriario.Km 0. Boadilla del Camino Tras un último repaso ás filigranas decorativas do rolo xurisdicional e ao templo da nosa Señora da Asunción, que exhibe, por certo, unha interesante pila bautismal, saímos de Boadilla del Camino pola rúa Maior para tomar un camiño que, en breve e tras as últimas naves da localidade, xira á esquerda e avanza ao encontro da Canle de Castela. Esta obra de enxeñería foi concibida polo Marqués da Enseada (1702 - 1781), estadista e político ilustrado. A finalidade da rede fluvial de canles, construída entre 1753 e 1849, era a de transportar o cereal castelán ata o Cantábrico por medio de barcazas tiradas por bestas de tiro. Funcionou ata que a implantación e a regularidade do ferrocarril deixouno en desuso en 1959. Desde entón conduce a rega e abastece ás poboacións ribeiregas (Km 1,8). O noso camiño segue en paralelo á Canle durante máis de tres quilómetros e chega ata un conxunto de esclusas que neste punto permitían ás barcas salvar un desnivel de máis de catorce metros (Km 5). Cruzamos alén da Canle e entramos no centro urbano de Frómista. No centro atópase un punto de información turística e a valiosa igrexa románica de San Martín que merece unha visita e, como non, unhas fotos. Parece unha maqueta, tal é a perfección da súa escala e as súas formas. Construíuse no século XI grazas ao patrocinio de Dona Maior de Castela e está formada por tres naves, 46 capiteis, unha cúpula octogonal e dúas torres cilíndricas que miran cara a occidente.

Km 5,7. Frómista Despois desta licenza artística retomamos o itinerario anterior e dirixímonos cara á P-980 en dirección a Carrión de los Condes. Hai que sortear un par de rotondas, colocadas entre a ponte sobre a autovía A-67, para tomar un nada reconfortante andadero que circula en paralelo á estrada. Mouteiras xacobeas, aliñados matematicamente de dúas en dúas; o rápido rodar dos coches e dos nosos compañeiros "bicigrinos" e a planicie sementada que parece non ter fin son os únicos elementos de distracción en todo o tramo. A primeira localidade en saír ao noso encontro é Poboación de Campos.

Km 9,2. Poboación de Campos

Á saída, antes de cruzar o río Ucieza, os que queiran poden tomar a variante alternativa que discorre por Villovieco e que termina enlazando co camiño oficial. Os demais, tras pasar o río, retoman o monótono andadero ata a seguinte localidade de Campos.

Km 12,6. Revenga de Campos Cruzamos Revenga pola estrada, que coincide coa rúa Xeral Amor, e pasamos xunto á igrexa de San Lorenzo, que asoma a súa torre conquistada polos niños de cegoña. Á saída agarda e novo o andadero, que nos achega ata a próxima Villarmentero de Campos.

Km 14,7. Villarmentero de Campos Pequena poboación cun bar á entrada e unha área de descanso á saída e á sombra duns piñeiro. A modo de tiraliñas continuamos ata Villalcázar de Sirga, localidade que se cruza por un lateral pero que merece unha detida visita (Km 18,8).

Km 18,8. Villalcázar de Sirga Na praza álzase a gran igrexa templaria de Santa María a Branca, construída a finais do XII en transición do románico ao gótico. Non hai que irse sen botar unha ollada ao portada sur, que presenta un Pantocrátor rodeado dos Evanxelistas e Apóstolos sobre un arco apuntado de ricas arquivoltas. O que faga noite en Villalcázar (quen partise de San Nicolás de Ponte Fitero ou Itero de la Vega xa realizaría 27 quilómetros) poderá apreciar como as últimas luces do día tinguen a igrexa de cor ouro. Abandonamos Villalcázar de Sirga para retomar o noso querido andadero. Neste tramo final rompe a horizontal con algunha que outra costa sen importancia. Non hai sorpresas ata Carrión de los Condes, final de etapa. A beiras do río Carrión, en tempos foi cidade amurallada e estruturada en dous barrios divididos. Como no século XII, diversos albergues, tendas de todo tipo e igrexas, como a de Santa María do Camiño e a de Santiago cuxa figura do Pantócrator xa se converteu en icona- acompañan o paso do peregrino por Carrión.

Km 24,6. Carrión de los Condes

Que ver.Frómista: Destaca sobre todos os monumentos a preciosa igrexa románica de San Martín, do século XI e encargada por Dona Maior de Castela. Chegando ao centro da localidade o primeiro que se aprecia son as súas tres ábsidas e o orixinal cimborrio octogonal. Alén merecen as dúas torres cilíndricas, raras de observar na arte románico. Na praza de Tuy atópase a igrexa parroquial, dedicada a San Pedro, gótica e de portada renacentista deseñada por Juan de Escalante. Ademais de parroquia alberga un museo con esculturas, pezas de ourivaría e as 29 táboas do retablo maior da igrexa de Santa María do Castelo. Algunhas delas foron roubadas, máis tarde recuperadas, polo coñecido ladrón de arte Erik o Belga. Xunto á igrexa tamén hai un museo etnográfico que mostra un percorrido das diferentes profesións e oficios. Na igrexa de Santa María do Castillohay un percorrido multimedia en 3D que dura 35 minutos, chamado Vestigia, que pasea pola historia de Frómista e do Camiño de Santiago.

Población de Campos Población de Campos foi a máis importante encomenda que a Orde do Hospital de San Juan tivo en Terra de Campos aínda que actualmente non quedan vestixios. Á sombra dunha alameda, á entrada da localidade, atópase a pequena ermida de San Miguel (románica do século XIII). Merecen mención a igrexa parroquial da Magdalena, do século XVI e tres naves e a ermida do Socorro do século XIII e en estilo románico de transición que garda unha talla policromada da Virxe.

Villalcázar de Sirga Popularmente coñecida como Villasirga foi sede dunha importante encomenda de Templarios. Acapara toda a atención a igrexa de Santa María da Branca (s. XIII), igrexa-fortaleza templaria que pertence ao románico de transición. Ten tres naves e o impoñente pórtico mostra unha gran riqueza escultórica. No seu interior atópase a imaxe de Santa María á que Alfonso X o Sabio dedicou varias das súas cantigas.

Carrión de los Condes

O seu nome fai referencia aos Condes que mandaban nos dous barrios da cidade cando xurdiron os reinos cristiáns. Carrión de los Condes foi asento feudal da poderosa familia Beni-Gómez, rivais históricos do Cid. Foi morada de reis, desempeñou un papel fundamental na fundación de Castela e foi unha próspera cidade medieval que chegou a contar con 12.000 habitantes (2.231 na actualidade), 12 igrexas e 12 hospitais. A igrexa de Santa María do Camiño ten un sobrio pórtico románico no que está escenificado o tributo das cen doncelas. A igrexa de Santiago ten unha magnífica portada onde 22 figuras - nas súas arquivoltas - mostran diferentes oficios e sobre elas - no friso - están representados os doce apóstolos presididos por unha extraordinaria imaxe do Pantocrator que sobrecoge aos peregrinos. O mosteiro de San Zoilo, convertido agora en hospedería de luxo conserva un magnífico claustro renacentista.

Albergues.Albergue Espítitu Santo Carrión dos Condes (Palencia) Tfno: 979 88 00 52

Etapa 16 por Somport: Carrión de los Condes – Terradillos de los Templarios Información sobre a etapa 16: Carrión de los Condes – Terradillo de los Templarios Entre Carrión e Calzadilla da Cueza median 17 quilómetros sen poboación algunha, gran parte deles pola desprotexida recta da Vía Aquitana. De Calzadilla a Terradillos dos Templarios, nome que evoca aos cabaleiros medievais cristiáns, un socorrido andadero evita o asfalto da N-120, vinda a menos pola autovía do Camiño de Santiago A-231.

Perfil da etapa 16.-

Itineriario.Km 0. Carrión de los Condes Pola rúa de José Antonio, onde asoma o belo friso da igrexa de Santiago, e as rúas Esteban Collantes e Piña Blasco, chegamos ao río Carrión e ao mosteiro benedictino de San Zoilo, hotel e Centro de Estudos e Documentación do Camiño de Santiago cunha especializada e completa biblioteca xacobea aberta ao público. Avanzando polo viario de saída atopámonos coa N-120, que cruzamos para tomar a estrada de Villotilla (Km 2). As herbas invadiron a escasa beiravía desta vía local pero afortunadamente presenta pouco tráfico. Aos tres quilómetros do seu inicio deixamos a man dereita a propiedade do que foi a abadía de Benevivere (Km 4,8), e oitocentos metros máis adiante dicimos adeus á estrada para pisar a Vía Aquitana, calzada romana que uniu Bordeus con Astorga e que máis de dous mil anos despois aínda conserva parte do seu trazado orixinal (Km 5,6). Neste tramo as sombras non escasean, simplemente non existen. Afortunadamente xa non presenta o piso de cantos rodados, que foi cuberto de zahorra hai xa algúns anos. Tamén, xusto antes de cruzar a estrada de Bustillo e en tempada alta, é posible atopar no medio destas soidades un bar improvisado (Km 10). Case dous quilómetros e medio despois do cruzamento da estrada chegamos xunto a un indicador en pedra que nos informa do paso da Cañada Real Leonesa, un dos itinerarios españois de longo percorrido utilizado polos pastores trashumantes para conducir ao gando desde os pastos de verán (León) aos de inverno (Estremadura) e viceversa .

Km 12,4. Cañada Real Leonesa Máis de catro quilómetros e medio despois achegámonos finalmente a Calzadilla da Cueza, pobo salvador que á primeira ollada semella o decorado dun western. Hostal, albergue e restaurante, todo nun, permiten calquera posibilidade: desde o mero descanso e refrixerio ata a parada definitiva para aqueles que terminasen exasperados da calzada milenaria. Calquera opción é válida.

Km 17. Calzadilla da Cueza (Albergue. Hostal. Bar. Tenda)

Dado que o bar atópase nun extremo, para proseguir a marcha hai que rodear o pobo e incorporarse á rúa Maior que desemboca na N-120. Pola estrada nacional pasamos o río Coza e cruzámola para avanzar por un andadero que marcha en paralelo. Ao desvío a Santa María das Tendas, antigo hospital coñecido tamén como do Gran Caballero (Km 18,8), séguelle un tramo duns tres quilómetros que salva un desnivel insignificante de 50 metros. Despois, en suave baixada, cruzamos de novo a N-120 para entrar no pequeno núcleo de Ledigos.

Km 23,4. Ledigos Saímos de Ledigos en paralelo á estrada nacional, que volvemos cruzar para retomar por última vez o socorrido andadero que leva ata o mesmo Terradillos dos Templarios, pobo que toma o seu nome dos Cabaleiros Templarios, orde militar cristiá fundada no século XII que vixiaba en leste mesmo lugar o xa desaparecido hospital de San Juan

Km 26,6. Terradillos dos Templarios (Albergue. Bar. Pequena tenda de alimentación nun dos albergues)

Que ver.Calzadilla de la Cueza Cincuenta e dous habitantes (segundo o INE en 2012) viven nesta localidade bañada polo río Coza. En Calzadilla apareceron vestixios romanos, en concreto a Vía Aquitana, recordo indeleble para o peregrino, pasaba por aquí moito antes que a ruta xacobea. Na igrexa parroquial de San Martín consérvase un fermoso retablo renacentista do século XVI procedente do antigo mosteiro de Santa María da Tendas, gran abadía e hospital dos Cabaleiros da Orde de Santiago. O nome débese ás carpas de tea que se usaban para acoller aos peregrinos.

Ledigos Pobo pequeno duns 70 habitantes e de tapias de adobe. A igrexa parroquial está consagrada a Santiago e nela atópanse tres diferentes imaxes de Santiago: matamoros, peregrino e apóstolo. Nas proximidades, como en tantas outras localidades de Terra de Campos, veremos os famosos pombais: circulares ou cuadrangulares, construídos en adobe e nos que se crían innumerables pombas cuxos pichones son degustados en toda a comarca.

Terradillos de los Templarios O seu nome evoca a presenza dos frades guerreiros. Foi posesión dos Cabaleiros Templarios dependentes de Villalcázar de Sirga. A orde militar cristiá do Amorne fundouse no século XII, tras a primeira cruzada. O último maestre da orde foi Jacques de Molay, nome que leva un albergue da localidade. A igrexa parroquial de San Pedro garda un interesante crucifixo do século XIV.

Albergues.Albergue Los Templarios Terradillos de Templarios Tfno: 667 25 22 79

Etapa 17 por Somport: Terradillos de los Templarios – El Burgo Ranero Información sobre a etapa 17: Terradillos de los Templarios – El Burgo Ranero Moratinos e San Nicolás do Real Camiño son os últimos pobos do trazado francés ao seu paso por Palencia e ceden a testemuña a León, a provincia con máis quilómetros de itinerario xacobeo: nada menos que 214,4. Primeiro preséntase Sahagún, co seu mudéjar, e posteriormente unha bifurcación ao pé da N-120 que dá a opción de continuar cara a Bercianos del Real Camino e El Burgo Ranero ou cara a Calzada del Coto e Calzadilla dos Hermanillos. A primeira alternativa discorre por un carril construído ex profeso para os peregrinos e sombreado por unha fila de árbores sen fin. A segunda, solitaria e pola Vía Trajana, avanza por áreas de monte baixo, matogueira e pequenos bosques.

San Lorenzo de Sahagún De estilo románico mudejar está construída en ladrillo. Posúe tres naves e tres ábsidas, cruceiro e bóveda do século XIII.

Perfil da etapa 17.-

Itineriario.Km 0. Terradillos dos Templarios Abandonamos a antiga encomenda templaria de Terradillos por unha pista de parcelaria que morre na P-905, tamén marcada como P-973 (Km 1,4). Un breve tramo de estrada dá paso a unha pista que avanza entre o cereal e as fileiras de chopos, dispostas xunto aos arroios de San Juan e da Folga. Esta paisaxe acompáñanos ata Moratinos, penúltimo pobo do Camiño de Santiago ao seu paso por Palencia que loce adegas escavadas e casas de adobe: masa de barro mesturada ás veces con palla e utilizada para levantar paredes e muros.

Km 3,3. Moratinos Á altura da igrexa de Santo Tomás de Aquino viramos á dereita e saímos da localidade. Dous quilómetros e medio sepárannos de San Nicolás do Real Camiño, último pobo palentino.

Km 5,8. San Nicolás del Real Camino Á saída de San Nicolás salvamos o río Sequillo e viramos á dereita para tomar a senda de peregrinos que avanza á beira da N-120. Cento cincuenta metros ao norte desta discorre a A-231, a autovía do Camiño de Santiago. Pola senda traspasamos o límite entre Palencia e León, última provincia castelá que ostenta o récord de quilómetros do Camiño. Un total de 214,4 que xa esperan a ser descubertos (Km 7,7). Progresamos en paralelo á N120 e despois de cruzala pasamos o río Valderabuey por unha ponte de pedra. Accedemos así a unha chaira arborizada onde se atopa a ermida da Virxe da Ponte, de estilo románico mudéjar (Km 10,3). Superado un terzo da etapa, o Camiño diríxenos ata Sahagún. Evitando a N-120 por baixo (Km 11,6) accedemos ao centro urbano desta localidade leonesa. Tras a rúa Rolda de Estación cruzamos a ponte sobre as vías, pasamos xunto ao albergue municipal e continuamos polas rúas A Ferrería e Antonio Nicolás.

Km 13. Sahagún

Sahagún exhibe a arte mudéjar nas igrexas de San Lorenzo e San Tirso, levantadas por alarifes que prescindiron da pedra e armaron as súas obras con ladrillo. Tamén, ao final da rúa Antonio Nicolás, podemos ver o arco barroco de San Benito. Máis adiante, salvamos o río Cea - afluente do Esla pola ponte Canto, que despide a Sahagún (Km 13,7). A xornada prosegue por un paseo arborizado e paralelo á estrada de acceso á N-120. Ao pé da estrada nacional, antes de pasar o desvío a Mayorga, desaparecen as árbores e o paseo convértese nun andadero. Rozando a vexetación que nos separa da estrada salvamos un arroio e medio quilómetro despois cruzamos a N-120. En breve, xunto a unha marquesiña, un cartel de pedra advirte, mal, da dobre alternativa que se presenta: de fronte continúase polo Real Camiño Francés cara a Bercianos e o Burgo Ranero. Cara á dereita, salvando a autovía A-231 por unha ponte, accédese inmediatamente a Calzada del Coto e desde esta poboación a Calzadilla dos Hermanillos. Tamén cabe a opción de entrar en Calzada del Coto e regresar ao Real Camiño Francés por outra ponte situada ao final do pobo (de feito neste punto sempre persistiu a bifurcación orixinal para tomar un itinerario ou outro). Ambas as rutas xúntanse de novo na seguinte xornada (Km 17,4). Continuamos de fronte polo Real Camiño Francés (a alternativa por Calzada del Coto e Calzadilla descríbese brevemente nas apartado observacións). Un carril de terra, construído ex profeso para os peregrinos e sombreado por unha fila sen fin de falsos plátanos (Acer pseudoplatanus), acompañaranos durante os próximos 32,2 quilómetros. Á beira flúe unha pista asfaltada utilizada polos peregrinos en bicicleta. O tránsito cara a Bercianos del Real Camino é bastante monótono e, tras unha hora de marcha, a man esquerda, vemos nunha chaira a ermida da nosa Señora de Perales (Km 21,5). Máis adiante, tras cruzar un arroio e deixar ao carón a cruz en recordo do peregrino alemán Manfred Kress, entramos en Bercianos del Real Camino.

Km 23. Bercianos del Real Camino Á entrada de Bercianos saúdanos unha fonte decorada cunha vieira. Atravesamos a localidade pola súa rúa Maior en compañía do adobe, material básico da arquitectura tradicional destes primeiros pobos leoneses. En Bercianos, un par de ultramarinos e un bar permiten repoñer forzas para afrontar a última parte da etapa. Deixamos o pobo para retomar a pista dos falsos plátanos, contemplando á súa vez as pequenas parcelas de vide que salpican os campos. Tras dous quilómetros chegamos xunto a unha área de descanso situada xunto ao arroio do Olmo (Km 25,1).

Despois, a pista arborizada avanza ata un viaduto da autovía A-231 (Km 28,7) e posteriormente ata El Burgo Ranero. Cruzamos unha estrada para entrar nesta localidade á altura dun cruceiro en memoria dos nenos. É posible continuar de fronte pola rúa Real ou bordear o pobo pola estrada ata os albergues de peregrinos.

Km 30,6. El Burgo Ranero

Que ver.Moratinos A igrexa de Santo Tomás de Aquino foi construída en ladrillo entre os séculos XVI e XVII. No interior hai unha talla da Virxe co Neno Jesús do século XVI.

San Nicolás del Real Camino Esta pequena pedanía do municipio de Moratinos é o último pobo palentino do Camiño de Santiago Francés. Como recolle José María Lacarra no segundo tomo das Peregrinacións a Santiago de Compostela, "en San Nicolás do Real Camiño había no século XII un hospital de leprosos rexido por cóengos de San Agustín".

Sahagún Sahagún é unha pequena capital de 2.811 habitantes (segundo o INE 2012) que ofrece todo tipo de servizos. Estamos xa na provincia de León, sobre a ribeira do río Cea, onde por certo están as súas orixes, concretamente nunha antiga ermida consagrada aos mártires Facundo e Primitivo. Tivo un pasado esplendoroso e foi chamado o Cluny español, xa que creceu ao abrigo do mosteiro benedictino de San Benito. Os artistas trouxeron da España musulmá a arte mudéjar (utilización do ladrillo no canto de pedra) que deu lugar aos soados monumentos de Sahagún. o

Igrexa de San Lorenzo: Foi construída no século XIII e leva o selo dos alarifes mudéjares. Torre de catro corpos, planta basilical (sen transepto que divida as tres naves do presbiterio), tres bombeados ábsidas decoradas en arquería cega e ladrillo, moito ladrillo, definen esta igrexa. Ante a súa clara deterioración, que leva a temer pola súa derrube, a Xunta licitou por fin o expediente de contratación de obras para a súa restauración.

Igrexa de San Tirso: Da mesma tipoloxía que San Lorenzo, aínda que máis antiga, San Tirso comezou a construírse con sillares de pedra, ao máis puro estilo románico, a principios do XII. Con todo continuou edificándose en ladrillo.

Santuario da Peregrina: Dominando Sahagún sobre un outeiro nos arredores da cidade, a igrexa da Peregrina, tamén en románico mudéjar, foi construída a finais do século XIII e habitada por unha Comunidade de Franciscanos. A talla que albergaba da Virxe Peregrina, do século XVII de Luisa Roldán, atópase nas Nais Benedictinas de Sahagún. As obras de restauración de 2010 e 2011 convertérona nun Centro de Documentación do Camiño de Santiago. Aos peregrinos que a visitan sélanlles a credencial e entréganlles 'A Carta Peregrina', un documento que acredita pasar polo Centro Xeográfico do Camiño de Santiago, en Sahagún.

Arco de San Benito: Pódese ver á saída de Sahagún. É barroco do século XVII e substituíu a unha porta románica do ruinoso e desaparecido mosteiro de San Benito. Este mosteiro da orde benedictina adoptou a reforma cluniacense no 1080.

Bercianos del Real Camino Debe o seu nome á repoboación con xentes procedentes da comarca do Bierzo. Antes de Bercianos, a man esquerda do andadero e nunha chaira dotada de varias mesas de pedra, atópase a ermida da nosa Señora de Perales, coñecida popularmente como A Perala. Unha inscrición rememora que quen rezase unha salve á Virxe de Perales obtería 40 días de indulxencia. Un novo templo substituíu á súa esvelta igrexa parroquial do Salvador, que se esborrallou e quedou en ruínas. No interior gardábase unha talla renacentista de San Juan Bautista e o sepulcro de Dona Leonor de Quiñones, Señora de Bercianos. A quilómetro e medio do pobo, no Val do Olmo, está a Fonte do Romeu.

El Burgo Ranero Polo seu trazado e polo seu nome remite á peregrinación, a súa rúa principal chamouse Camiño Francés e agora é a rúa Real. A súa igrexa, dedicada a San Pedro, gardaba unha fermosa talla románica da Virxe, hoxe no Museo Catedralicio de León. Perdido na chaira, El Burgo Ranero ofrece calidez, varios albergues e restaurantes, ademais de tendas e farmacia. Numerosos peregrinos fotografan as espectaculares postas de sol desde a lagoa da Mazá.

Calzada del Coto

Esta localidade aparece xa na documentación máis antiga do mosteiro de Sahagún (s. X). É desde o século IX unha clara referencia viaria do Camiño en Castela. A igrexa parroquial está dedicada a San Esteban. A nova calzada arborizada é unha marabilla para o peregrino en pleno páramo leonés. Outra vía para chegar a Mansilla de las Mulas é seguir a antiga Vía Trajana, calzada romana da que aínda quedan vestixios.

Albergues.Albergue Bercianos Bercianos do Real Camiño Francés (León) Tfno: 987 78 40 08

Etapa 18 por Somport: El Burgo Ranero – León Información sobre a etapa 18: El Burgo Ranero – León Etapa de gran tirada que pode dividirse en dúas pernoitando en Mansilla de las Mulas. A pista arborizada continúa durante dezanove planos quilómetros cara a Reliegos e Mansilla, onde di adeus. Desde o río Esla ata o Porma avánzase por camiños paralelos á N-601 e a partir de Ponte Villarente o Camiño distánciase lixeiramente da nacional para chegar a Arcahueja. Finalmente, o barrio de Ponte Castro, a beiras do Torío, supón a entrada definitiva en León.

Catedral de León De estilo gótico, presenta planta de cruz latina,

tres

naves

laterais

nave

transversal. A súa construción comezou a principios do século XIII e terminouse no XIV, aínda que ten engadidos posteriores.

Perfil da etapa 18.-

Itineriario.Km 0. El Burgo Ranero Á saída del Burgo atopámonos coa lagoa da Mazá. Son relativamente abundantes nestes confíns de Terra de Campos e foron utilizadas ata fai ben pouco como abrevadeiro para os animais. Hoxe constitúen o hábitat de determinadas especies de anfibios e rapaces. Retomamos a pista arborada do Real Camiño Francés por unha paisaxe calcado ao de onte: impresionantes chairas cultivadas, de escasas ondulacións e case deforestadas. A dous quilómetros e medio del Burgo Ranero pasamos unha área de descanso situado á beira do arroio do Val da Granxa (Km 2,5) e dous quilómetros máis adiante, nunha lixeira vaguada, flúe outro arroio: o de Valdasneros (Km 4,5). En media hora longa de monotonía deixamos a man esquerda unha pista e escola de ultraligeros (Km 7) e un quilómetro máis adiante o desvío a Villamarco (Km 8). A lei da liña recta ofrécenos un respiro cando a pista debuxa unha curva e salva por baixo as vías do tren (Km 10,6). Na vaguada posterior pasamos o arroio de Valdearcos e tras superar un leve repecho deixámonos caer ata a poboación de Reliegos, acazapada ata o último momento. Na mesma entrada hai unhas adegas tradicionais en ladrillo e adobe, usadas para conservar o viño pero fundamentalmente como lugar de encontro. Atravesamos Reliegos de punta a punta, olfateando a pista arborizada pola rúa Real, onde impactou un meteorito en 1947.

Km 13. Reliegos Deixamos o frontón ao carón para mergullarnos xunto aos falsos plátanos nas chairas de cereal, decoradas por estruturas xigantes de rega por aspersión. O refrán "de Reliegos a Mansilla, a legua ben medida", establece a distancia dunha legua (entre 5.573 e 5.914 metros) entre ambas as localidades. Case catro quilómetros despois de Reliegos, tras pasar baixo as torres de liña eléctrica, hai unha área de descanso ao bordo da pista arborizada (Km 16,7). Damos o adeus definitivo á pista artificial, salvamos a N-601 (estrada Adanero - León) por un viaduto e sorteamos unha canle de rega para entrar en Mansilla de las Mulas. Descubrimos a antiga cidade amurallada ao traspasar a porta do Castelo, en cal e canto rodado. Na rúa Santa María asoma a torre da igrexa.

Km 19. Mansilla de las Mulas

O Camiño atravesa Mansilla e conduce ata a ponte sobre o Esla, o latino Astura. Nada máis cruzar a ponte hai que tomar un camiño que nace á esquerda e que avanza paralelo á N-601, xunto ás acequias, os campos de millo e algunha que outra acacia. Así, chegamos nunha hora a Villamoros de Mansilla.

Km 23,5. Villamoros de Mansilla Á entrada deixamos a protección do camiño para tomar a beiravía da N-601. Pasamos Villamoros pola estrada e de novo pola senda paralela chegamos ata Ponte Villarente, onde cruzamos o río Porma xunto á ponte de orixe medieval. Atravesamos Ponte Villarente seguindo o trazado da N601, que parte en dúas esta localidade con multitude de servizos.

Km 25,3. Ponte Villarente Se transitamos pola beirarrúa da esquerda, ao chegar a unha oficina de Caixa España, cruzamos polo paso de peóns e continuamos pola beirarrúa dereita. Á altura do Restaurante Avellaneda distanciámonos un pouco da N-601 para tomar unha pista que nace á nosa dereita (Km 26,3). Por ela salvamos a canle de Arriola, cruzamos máis adiante a estrada que se dirixe a Sanfelismo e continuamos de fronte. Tras un repecho, a cuxo comezo habilitaron unha área de descanso cuberta, alcanzamos Arcahueja.

Km 29,5. Arcahueja Despois desta poboación o tramo se recrudece con varios tobogáns. Deixamos ao carón o desvío a Valdelafuente (Km 30,9), coroamos unha pequena tachuela e seguimos cara a un polígono situado ao pé da N-601. Por unha pasarela peonil, habilitada a comezos de 2010, salvamos o nó viario da N-601 e imos en dirección a Ponte Castro, barrio de León separado da urbe polo río Torío. Entramos en Ponte Castro pola rúa Simón Arias, cruzamos a avenida de Madrid (Km 35) e seguimos á dereita por Victoriano Martínez e praza Tomás Mallo para chegar ata unha pasarela e cruzar o río Torío. Á dereita desta atópase a ponte de pedra do XVIII.

Superado a canle - xa en León - tomamos de fronte a rúa do Alcalde Miguel Castaño e continuamos por ela durante 600 metros ata a avenida de dobre carril de Fernández Ladreda. A partir deste cruzamento o itinerario urbano bifurcábase. Agora hai que seguir de fronte, xa que o albergue municipal pechou, e a sinalización dirixe agora de fronte cara ao albergue do Mosteiro das Benedictinas e o da Residencia da Fundación Ademar.

Km 37,1. León

Que ver.Reliegos A orixe de Reliegos das Matas, pertencente ao Concello de Santas Martas, puido ser o asentamento romano de Pallantia, onde confluían varias calzadas ou vías romanas. Reliegos tamén é coñecido polo meteorito, do tipo L5 e de case 9 quilos de peso, que impactou o 28 de decembro de 1947 na rúa Real e que hoxe se atopa exposto no Museo Nacional de Ciencias. As covas da entrada foron antigas adegas, que ninguén usaba pero que nas últimas décadas foron recuperadas, conservando a súa función de gardar veu pero ante todo servindo como lugar de reunión. Este sentido lúdico ao espazo logrou que se sucedan exemplos de adegas coquetas, nas que xa non se degusta o viño híbrido de calidade xusta, pero si a variedade máis moderna de prieto picudo. A igrexa parroquial está dedicada conxuntamente ao Papa San Cornelio e ao Bispo de Cartago San Cipriano, ambos os preclaros personaxes da igrexa Cristiá do século III que foron martirizados nos anos 253 e 258. Un albergue, un bar restaurante con menús para o peregrino e unha tenda ofrecen tamén o necesario para constituír un final de etapa, sobre todo para os peregrinos que partisen de Sahagún.

Mansilla de las Mulas Cidade amurallada (s. XII) sobre o río Esla. Pertenceu ao condado de Benavente ata 1594. Das súas sete igrexas, dous conventos e tres hospitais cando era un importante centro comercial e gandeiro (de aí o apelativo das Mulas), só quedan dous templos en uso: a igrexa parroquial de Santa María, única templo de Mansilla ata 1220 pero reconstruído no XVIII, e a ermida da nosa Señora de Graza. o

A Porta do Castelo: pola que acceden os peregrinos do Real Camiño Francés, foi a porta principal da muralla e está construída en cal e canto rodado. Polo Arco de Santa María, a única da muralla que se conserva completa, entran os camiñantes que partiron de Calzadilla dos Hermanillos pola Vía Trajana. Á saída de Mansilla crúzase o río Esla, coñecido na antigüidade polo nome latino de Astura. O Esla ten 286 quilómetros de lonxitude e é o afluente máis caudaloso do río Douro.

A máis dunha decena de quilómetros de Mansilla hai dúas xoias da arte leonés: o mosteiro mozárabe -levantado por monxes cordobeses- de San Miguel de Escalada (s. X) e o de Santa María de Gradefes, construído por monxas cistercienses, a finais do século XII.

Puente Villarente Puente Villarente de Villaturiel, atravesada de lado a lado pola N-601, ofrece case todos os servizos. A ponte sobre o río Porma é de orixe medieval (xa se menciona no Codex Calixtinus do século XII) e sufriu reparacións e reconstrucións ao longo dos séculos. Os arcos centrais son os que mellor conservan a estrutura orixinal.

León Tivo a súa orixe no asentamento definitivo da lexión romana VII Gemina cara ao ano 74 da nosa era. Foi unha importante cidade romana que no ano 712 foi conquistada polos árabes e permaneceu baixo o dominio musulmán ata o 853, ano en que Ordoño I recuperouna, repoboou e incorporou ao Reino de Asturias. Baixo o reinado de Ordoño II, León proclamouse capital do seu propio reino e cos anos chegou a aglutinar o que hoxe é Galicia, parte de Portugal, Asturias, Cantabria e gran parte de Castela e León. o

As súas xoias arquitectónicas son innumerables: a catedral de Santa María (s. XII-XIII), coñecida tamén polo sobrenome latino de Pulchra Leonina, é de estilo gótico e comezou a construírse cara ao ano 1205. Está inspirada na catedral francesa de Reims e o seu interior é grandioso, cheo de harmonía gótica e as súas vidreiras cobren unha superficie de 1.800 metros cadrados. A fachada principal, a que mira a occidente, obsequia ao visitante con tripla portada, rosetón e dúas torres: a das Campás e a do Reloxo.

Tamén destacan a Real Basílica de San Isidoro, un dos grandes tesouros do románico español que se compón da propia igrexa, o Panteón Real e un museo. O Panteón foi construído en 1063 e a igrexa, que substituíu á anterior mozárabe, consagrouse en 1149.

Hostal de San Marcos é un edificio plateresco bellísimo. A súa orixe como hospital de peregrinos remóntase ao século XII pero o edificio actual construíuse entre os séculos XVI e XVIII. De fachada plateresca (estilo moi ornamental propio do Renacemento español), o hostal de San Marcos é hoxe Parador de Turismo e alberga o Museo de León.

De épocas moito máis posteriores atopamos Casa Botines de Gaudí. Xunto ao edificio modernista hai unha escultura do arquitecto catalán contemplando a súa obra.

A amantes da arte contemporáneo atoparán o seu espazo no MUSAC, na Avenida dos Reis Leoneses, 24. Na actualidade alberga máis de 1.650 obras de case 400 artistas castelán e leoneses, nacionais e internacionais.

Albergues.Albergue Check in Leรณn Leรณn Tfno: 987 49 87 93 - 686 956 896

Etapa 19 por Somport: León – San Martín del Camino Información sobre a etapa 19: León – San Martín del Camino Amplas avenidas conducen desde os albergues ao Hostal de San Marcos, a beiras do río Bernesga. Outros cinco quilómetros urbanos, incluído un polígono, achegan ata a Virxe do Camiño, a cuxa saída se decide se continuar pola variante de Villar de Mazarife ou polo Camiño Francés máis histórico. Este último progresa polo páramo, sempre á beira da N-120, e atravesa Valverde de la Virgen, San Miguel do Camiño e Villadangos del Páramo para concluír en San Martín do Camiño.

San Isidoro de León Igrexa románica. A planta é de cruz latina e fórmana tres naves coas súas correspondentes ábsidas. Na súa orixe consagrada a San Juan Bautista foi arrasada por Almanzor no 988. Tras reedificarse foi ampliada e volveu consagrarse no 1149. perfil da etapa 19: León - San Martín do Camiño do Camiño Francés

Perfil da etapa 19.-

Itineriario.Km 0. León Desde a praza de Santa María do Camiño, onde se atopa o albergue das Benedictinas, inauguramos a xornada polas rúas da Rúa e Ruiz de Salazar. Pasamos entre a modernista Casa Botíns de Gaudí e o Palacio renacentista dos Guzmanes. Pouco despois despunta á dereita a Real Colexiata de San Isidoro, prezado monumento de orixe románico que xurdiu como mosteiro consagrado a San Pelayo. Da rúa Ramón e Cajal viramos á esquerda pola rúa de Renova e sempre de fronte enlazamos coa avenida de Soro de Quiñones ata alcanzar o Hostal de San Marcos, hospital de peregrinos na Idade Media e hoxe Parador de Turismo e Museo. Merece a pena deterse e gozar da rica ornamentación plateresca da súa fachada (Km 2,3). Cruzamos o río Bernesga, afluente do Esla, xunto ao Hostal e continuamos rectos pola avenida de Quevedo. Esta avenida, sempre de fronte, lévanos a coller a avenida do Párroco Pablo Díez, que loce rechamantes farois vermellos. Sen perda algunha chegamos ata unha pasarela peonil sobre as vías, que cruzamos para entrar en Trobajo do Camiño.

Km 3,9. Trobajo do Camiño Continuamos a marcha pola mesma avenida do Párroco Pablo Díez e na beirarrúa da dereita pódese ver a sobria ermida en ladrillo e canto de Santiago Apóstolo do XVIII. Á altura dunha florería (Km 4,7) dobramos á esquerda, pasamos pola praza Sira San Pedro e viramos levemente á dereita pola rúa do mesmo nome. Saímos a unha avenida, que cruzamos, e seguimos subindo pola rúa Camiño da Cruz xunto a unhas adegas. Entramos de inmediato nun polígono industrial (Km 5,7) que termina xunto a unha gasolineira e ao bordo da N-120. Con coidado, pola beiravía e xunto ao denso tráfico desta estrada nacional entramos en Virxe do Camiño

Km 7,6. Virgen del Camino Trátase dunha localidade satélite de León partida en dous pola N-120. Ofrece case todos os servizos e é un bo lugar para propoñer a primeira parada. En Virxe do Camiño é común ver sobrevoar aos avións do exército, xa que se atopa á beira unha base aérea militar. Ao chegar xunto ao Santuario, de 1957 e cuxa fachada está adornada por trece esculturas do barcelonés Joseph María Subirachs, cruzamos a N-120 (se imos pola

beirarrúa dereita) e baixamos pola rúa da Paz. Deixamos ao carón a fonte O Cañín e observamos na pista asfaltada unha serie de pintadas, in crescendo cada ano que indican cara á esquerda a bifurcación cara a Villar de Mazarife (ver apartado observacións), unha alternativa máis ao itinerario histórico do Camiño Francés (Km 8,5). Continuamos de fronte, pasando á beira do cemiterio e por unha vía de servizo xunto ás últimas naves. Un camiño en paralelo á N-120 conduce ata un túnel baixo a A-66, tras o cal viramos á dereita para subir ata unha antena rodeada de arboledo disperso. De aquí baixamos suavemente ata unhas naves industriais e enlazamos co andadero paralelo á N-120, que non abandonaremos ata o final de etapa. Atopámonos en terras do páramo, terreo raso e desabrigado. Inmediatamente entramos en Valverde de la Virgen.

Km 12,2. Valverde de la Virgen Atravesamos Valverde á beira da N-120 e á saída retomamos o andadero ata a seguinte poboación, tamén partida pola nacional: San Miguel do Camiño. Desde San Miguel ata a seguinte localidade hai 7,7 quilómetros, así que convén expor unha parada a estas alturas da etapa.

Km 13,6. San Miguel del Camino Despois de atravesar San Miguel do Camiño volvemos ao monótono andadero, sucando o páramo entre a N-120 e a próxima AP-71 que progresa á nosa esquerda. Unha hora e tres cuartos despois entramos en Villadangos del Páramo, cuxas primeiras casas háxanse nunha pequena vaguada. Entramos pegados ao colexio Santiago Apóstolo e pasamos xunto ao albergue de peregrinos.

Km 21,3. Villadangos del Páramo Cruzamos a N-120 para coller a rúa Real, onde se atopa a panadería e unha tenda. Os bares se apilan ao bordo da estrada nacional. Pola mesma rúa Real baixamos ata cruzar unha canle de rega e continuamos entre chopos durante non máis de 400 metros para volver á compañía da sonora N120. A partir deste punto pódese continuar pola dereita da nacional ou pola súa esquerda, xa que hai andadero a ambos os dous lados. Unha recta de 3,8 quilómetros lévanos ata o centro de San Martín do Camiño, que destaca de lonxe polo seu peculiar depósito de auga.

Km 25,9. San Martín do Camiño

Que ver.Virgen del Camino Á saída desta poboación atópase o Santuario da Virxe do Camiño, cuxa primeira pedra colocouse en 1957. O seu autor é o arquitecto dominico Don Francisco Coelho de Portugal. A fachada principal está adornada por trece esculturas do artista barcelonés Josep María Subirachs que representan á Virxe e aos doce apóstolos e cada figura pesa uns 700 quilos. Esta localidade satélite de León ten suficientes tendas e bares para expor a primeira parada do día.

Villadangos del Páramo Villadangos está situado en pleno páramo leonés. Foi unha localidade repoboada durante a fase inicial da Reconquista e escenario no ano 1111 dunha sanguenta batalla entre as hostes de réinaa dona Urraca e o seu ex marido o rei Aragonés Alfonso I "o Batallador" acompañado do seu fillo Alfonso VII. A igrexa parroquial está dedicada a Santiago, que preside o retablo do altar maior, espada en man e tocado pola vella militar. Nas portas do templo hai tallados dous graciosos relevos policromados que representan a mítica vitoria do rei leonés Ramiro I sobre Abderramán II na batalla de Clavijo (A Rioxa), grazas á axuda do Apóstolo Santiago.

San Martín del Camino Pertence ao municipio de Santa Marina del Rey e está tradicionalmente unido ao Camiño de Santiago, xa que San Martín era un bispo francés que acollía aos peregrinos baixo a súa capa. Loxicamente ten unha igrexa dedicada ao bispo de Tours. En setembro de 2009, Juan López, bispo de León, bendixo o novo altar deste templo e o conxunto formado polo retablo, ambón, mesa e cadeira custou uns 45.000 euros. A investigación de Juan Uría establece que houbo en San Martín do Camiño un hospital que era "para hospedar peregrinos pobres, contando con catro camas para homes, unha para mulleres e outra para sacerdotes". Desde setembro de 2011 conta cun Museo Etnográfico e do Camiño de Santiago que está situado detrás do albergue municipal. Exhibe unha mostra permanente e exposicións temporais. Pódense atopar fotografías, pinturas, artesanía, documentos, traxes rexionais, etc.

De lonxe destaca o depósito de auga, que parece un prato volante que planea sobre a localidade. Visto de preto, aínda sabendo que serve para recoller o prezado líquido, segue parecendo un OVNI ou un cogomelo xigante.

Albergues.Albergue de San Martín del Camino San Martín do Camiño (León). Dependente do concello Santa Marina del Rey Tfno: 676 020 388

Etapa 20 por Somport: San Martín del Camino – Astorga Información sobre a etapa 20: San Martín del Camino – Astorga No mesmo ton que onte, ao ritmo machacón que marca o camiño paralelo á N-120, chégase ata Ponte Órbigo para salvar o afluente do Esla pola mítica ponte do Passo Honroso. Xa en Hospital de Órbigo pódese escoller entre continuar polo monótono andadero ou gozar dunha paisaxe agrícola, bañado por infinidade de acequias, que visita Villares de Órbigo e Santibáñez de Valdeiglesias. Ambas as opcións fúndense no cruceiro de Santo Toribio, excelente miradoiro sobre San Justo de la Vega, a cidade de Astorga e o monte Teleno.

Palacio de Gaudí de Astorga Palacio encargado a Antonio Gaudí en 1887 e terminado definitivamente en 1961. De

inconfundible

estilo

modernista,

partindo de elementos medievais e árabes, o exterior está revestido con granito grisáceo de Montearenas e o conxunto consta de catro plantas.

Perfil da etapa 20.-

Itineriario.Km 0. San Martín del Camino Atravesamos San Martín do Camiño xunto á N-120 e, pasado a canle do Páramo e o cartel de fin de poboación, viramos á dereita e inmediatamente á esquerda para tomar o andadero de grava miúda fina que avanza paralelo á estrada nacional. Cultivos de millo e pequenas extensións de vexetais alagan os campos á nosa dereita, regados grazas a unha boa rede de canles e acequias. Aos tres quilómetros pasamos de longo o desvío a Santa Marina del Rey e Villavante (Km 3). Máis adiante o Camiño atópase coa canle da presa Cerrajera, unha canle de rega do Órbigo que parte deste río en Villanueva de Carrizo para confluír de novo en Cebrones do río. As súas primeiras noticias remóntanse ao século XIV (Km 4,2). Un par de quilómetros despois afastámonos da N-120 pola dereita e pasamos xunto a un bonito depósito de auga en ladrillo. Pronto cruzamos a estrada provincial en Ponte de Órbigo (Km 6,9)xunto á igrexa de Santa María, cuxa espadana adoita soportar máis dun niño de cegoña.

Km 6,9. Puente de Órbigo De inmediato interponse ante nós o río Órbigo,, que flúe baixo a prolongada ponte do Passo Honroso, onde Soro de Quiñones retou en 1434 a todo cabaleiro que pretendese cruzalo. Uns séculos despois, na primavera de 2012, inaugurouse o seu sistema de iluminación LED que se pode ver a última hora do día. Unha tecnoloxía que alaga de cor a pedra e que non deixará indiferente a ninguén. Cruzamos o Passo, sen temor a cabalos desbocados nin a lanzas perdidas, para acceder a Hospital de Órbigo, onde nos recibe a igrexa de San Juan Bautista, do século XVIII.

Km 7,7. Hospital de Órbigo Desde o centro de Hospital de Órbigo progresamos pola mesma rúa principal ata a saída, onde un sinal cravado nun poste mostra as dúas posibilidades para acometer o resto da etapa (Km 8). De fronte continúa a traza histórica por un andadero paralelo á N-120; á dereita, opción moi valorada polos peregrinos, o Camiño encamíñase cara a Villares de Órbigo e Santibáñez de Valdeiglesias por unha paisaxe agraria e de monte baixo. Ambas as opcións xúntanse no cruceiro de Santo Toribio.

Cuestión de gustos. Nós relatamos a segunda opción. Viramos á dereita por unha pista rodeada dunha paisaxe sumamente agrícola. Infinidade de acequias bañan os cultivos de hortalizas, que son degustadas en todo León e mesmo en provincias limítrofes. Así chegamos ata Villares de Órbigo.

Km 10. Villares de Órbigo Nos arredores de Villares de Órbigo cruzamos unha estrada local e tomamos un camiño xunto a unha nave de ladrillo visto. Pasamos xunto a un merendero e subimos lixeiramente por monte baixo. Se miramos cara á esquerda atopámonos cun plano xeral da fértil veiga do río Órbigo, cos seus choperas, canles e cultivos. Recreados nesta vista chegamos ata unha estrada local (Km 11,5)que conduce ata a próxima poboación de Santibáñez de Valdeiglesias.

Km 12,6. Santibáñez de Valdeiglesias Entramos pola rúa Camiño de Villares, continuamos pola rúa Real e torcemos á dereita por Carromonte Baixo, onde se atopa o albergue parroquial. Termina a rúa e saímos de Santibáñez por unha pista ancha, bastante pedregosa tamén, xunto a unhas naves gandeiras. Por ela, entre pequenas parcelas de vide que salpican o resto de cultivos, gañamos trinta metros de altura ata chegar a unha cruz labrada escoltada por unha serie de figuras, entre elas un espantallo (Km 13,8). Baixamos durante uns setecentos metros, deixando á esquerda un pequeno barranco creado pola erosión, e logo ascendemos por unha zona máis refuxiada entre carbas e chaparros. Despois veñen varios tobogáns pola incómoda pista pedregosa: a unha rápida baixada sucédelle unha curta subida e outra baixada, algo máis longa, é respondida por unha subida das mesmas características que termina por deixarnos as pernas doloridas. Chegamos así a un altiplano e deixamos a man dereita unha nave. É a Casa dos Deuses, rexentada por David Vidal situada no lugar coñecido como Majada de Ventura (Km 17,5). Pronto cruzamos unha estrada e unha longa recta lévanos ata o cruceiro de Santo Toribio, onde unhas mesas convidan a un tentempié neste excelente miradoiro sobre San Justo de la Vega, a cidade de Astorga e o monte Teleno, que cos seus 2.188 metros é o cume máis alto dos montes de León. En leste mesmo lugar, no século V, o bispo de Astorga, tras ser expulsado da súa sede, proferiu: "De Astorga, nin o po" (Km 19,1). Descendemos do cruceiro para entrar a San Justo de la Vega.

Km 20,3. San Justo de la Vega Nos arredores salvamos o río Chosco por unha pasarela metálica paralela á ponte de pedra. Uns metros máis adiante deixamos o paseo e tomamos unha pista que avanza xunto a unha nave. A pista desemboca no río Xerga, que o sorteamos por unha pequena ponte. Viramos á esquerda e achegámonos ata a pasarela metálica que salva as vías da liña Palencia - A Coruña (Km 23). A ponte é un mareante labirinto de rectas e alturas. Pasamos a desmantelada vía Plasencia - Astorga e tras a rotonda decorada co nome romano de Astorga: Asturica Augusta, subimos ata a rúa Perpetua Socorro, onde viramos á esquerda. A continuación, unha dura costa achéganos ao albergue dos Amigos do Camiño e ao conxunto formado pola capela da Beira Cruz e a igrexa dos Pais Redentoristas. Desde este punto só restan trescentos metros para chegar ao Concello.

Km 24,2. Astorga

Que ver.Puente de Órbigo e Hospital de Órbigo A inacabable ponte sobre o río Órbigo, que estreou a súa colorista iluminación LED en 2012, une as dúas poboacións. Foi construído no século XIV aínda que remodelado en séculos posteriores e é famoso polo seguinte suceso histórico: En 1434, o cabaleiro leonés don Soro de Quiñones, organizou un torneo de armas retando a todo cabaleiro que quixese traspasar a ponte, a romper tres lanzas contra el e os seus nove acompañantes. Todo para conquistar á súa dama Leonor Tovar. Corréronse 727 carreiras e romperon 166 lanzas durante un mes, coa excepción do día 25 de xullo, festividade de Santiago Apóstolo. Cumprido o torneo -só morreu un cabaleiro- peregrinaron a Santiago de Compostela onde Soro de Quiñones entregou ao apóstolo unha cinta azul que pertencía á súa dama. Don Soro, 24 anos despois, morrería noutro torneo contra un dos cabaleiros que vencera no Passo Honroso do Órbigo. O río Órbigo nace da confluencia dos ríos Lúa e Omaña e desemboca no Esla. As súas augas albergan unha boa poboación de Troita Común ou Troita Fario (Salmo trutta fario), ingrediente principal das afamadas sopas que se preparan en Hospital de Órbigo. Esta localidade, alén da ponte, levantouse xunto ao hospital dos Cabaleiros de San Juan. A igrexa de San Juan Bautista, que recolleu o legado do hospital, é do século XVIII e conserva un retablo plateresco. Hospital de Órbigo é hoxe un gran centro de servizos e hai varias tendas, panadería, caixeiro automático, uns cuantos mesóns e restaurantes de estrada.

Villares de Órbigo e Santibáñez de Valdeiglesias En Villares de Órbigo está situado o Concello, cuxo municipio engloba ao propio Villares de Órbigo, a Moral de Órbigo, San Feliz de Órbigo, Santibáñez de Valdeiglesias e Valdeiglesias. Durante a Idade Media foron un señorío propiedade da familia Quiñones e arciprestazgo de Astorga. O municipio aséntase na fértil ribeira do Órbigo e está sucado por infinidade de acequias que bañan os cultivos de hortalizas, degustadas en todo León e mesmo en provincias limítrofes. o

A igrexa de Santiago de Villares de Órbigo garda unha talla de madeira da Virxe do Carmen e unha valiosa cajonera en madeira de castiñeiro e carballo. A parroquial de Santibáñez de Valdeiglesias é do XIX.

Astorga Emprazada nun cerro situado entre os ríos Xerga e Chosco, Astorga, a Asturica Augusta dos romanos, foi na súa orixe un campamento militar construído durante a campaña das guerras cántabras nos anos 29 a 19 a.C. Debido á presenza de minas de ouro na mesma provincia, chamada Conventus Asturum, a cidade foi crecendo impulsada pola excelente localización que lle permitía un gran control sobre a explotación das minas. o

Catedral de Santa María: Comezou a construírse no último terzo do século XV e non foi rematada ata a segunda metade do XVII. A fachada occidental é de estilo plateresco e as capelas e a porta da sancristía atribúense A Gil de Hontañón.

Concello de Astorga: Foi construído en 1675 en base ao deseño de Manuel de Lástraa e foi remodelado a finais do XIX e en 1995. O reloxo da fachada é obra de Bartolomeu Fernández e ten como peculiaridade que dous autómatas maragatos - Juan Zancuda e Colasa - repican a campá para dar as horas.

Palacio episcopal: Hoxe alberga o Museo dos Camiños, onde pode visitarse unha ampla colección de arte sacra. O edificio, traballada mostra que combina os estilos medieval e modernista, é obra de Antonio Gaudí.

Murallas: O recinto amurallado orixinal foi construído en época romana, entre finais do século III e comezos do século IV pero foi moi modificada, sobre todo no século IX e en distintas épocas posteriores.

Astorga é unha cidade de case 12.000 habitantes onde existen todo tipo de servizos. Pódese degustar o cocido maragato, peculiar porque primeiro sérvese a carne, daquela as verduras e finalmente a sopa. Tampouco hai que deixar de probar as famosas mantecadas e os hojaldres da capital maragata.

Albergues.Albergue del Camino Siervas de María Astorga (León) Tfno: 987 616 034 - 618 271 773

Etapa 21 por Somport: Astorga – Foncebadón Información sobre a etapa 21: Astorga – Foncebadón Co punto de mira nos Montes de León, o Camiño Francés se interna pola maragatería. Comarca habitada no seu día por arrieros e que aínda conserva as súas recias casas en sillarejo e provistas de portalón, as súas danzas ao son da frauta e o tambor e os seus guisos pantagruélicos. Rabanal do Camiño, fin da novena etapa do Codex Calixtinus, e Foncebadón, nas ladeiras do Irago, preséntanse como posibles finais de etapa.

Castrillo de Polvazares É a poboación máis representativa da comarca maragata declarada Conxunto Histórico - Artístico grazas ao seu bo estado de conservación. Castrillo era un pobo arriero que alcanzou o seu esplendor no século XVIII.

Perfil da etapa 21.-

Itineriario.Km 0. Astorga Debido á gran cantidade de confeiterías que hai en Astorga, que nos engatusan cos seus anuncios de mantecadas e hojaldrados, é moi difícil ou, máis ben imposible, abandonar a antiga cidade romana sen probar un só doce. Xa almorzados, dando as costas á fachada do Concello de Astorga, atravesamos a praza Maior para coarnos pola rúa Pío Gullón, situada á esquerda da praza. Tras cruzar García Prieto continuamos de fronte pola rúa de Postas e a rúa Santiago. Deixando ao carón o Palacio Episcopal pasamos xunto á catedral e tomamos cale Portería - onde se atopa o albergue privado. Tras Portería dobramos á dereita e avanzamos rectos preto de 400 metros pola rúa San Pedro. Cruzamos a rúa por un paso peonil e tiramos en dirección a Castrillo de Polvazares e Santa Colomba de Somoza pola rúa dos Mártires. Por un paseo paralelo á LLE-142 baixamos suavemente ata a altura de Valdeviejas, onde se atopa a ermida do Ecce Homo, construción do século XVIII que foi restaurada completamente en 2007. O ermitán madruga, sela e ademais facilita credenciais. A uns 150 metros á dereita da ermida, na estrada que conduce a Valdeviejas, hai un albergue de peregrinos inaugurado en 2010.

Km 2,6. Desvío a Valdeviejas Deixamos atrás a ermida e salvamos a autovía A-6 (autovía do Noroeste que enlaza Madrid coa coruñesa Arteixo) por un paso elevado. Un andadero ao pé da LLE-142 espéranos para conducirnos ata Murias de Rechivaldo, poboación maragata á que entramos tras salvar a canle do río Xerga. A parroquial de San Esteban, do XVIII, queda a man dereita e atravesamos Murias por unha rúa lateral, onde está o mesón e o albergue privado.

Km 4,7. Murias de Rechivaldo Abandonamos Murias de Rechivaldo por medio dunha pista de grava escoltada de matogueira e escobas. Unha longa recta de máis de dous quilómetros lévanos a cruzar a LLE-142 (Km 7,3), estrada que deixamos por un andadero pegado á LLE-CV-192. Preto de media hora despois arribamos, ascendendo de forma moi tendida, ao centro de Santa Catalina de Somoza. Tamén antigo pobo de arrieros maragatos, de recias casas

con portalóns de dobre folla sempre pintados dalgunha cor primaria. Varios albergues dotados de bar tamén permiten un pequeno descanso tras dúas horas de camiñada.

Km 9,3. Santa Catalina de Somoza Atravesamos a poboación pola rúa Real e á saída recuperamos o andadero da LLE-CV-192 que, de novo nun ascenso case imperceptible, achéganos ata a poboación do Ganso. Entre medias, unha cruz de madeira colocada no verán de 2012 substituíu á cruz antiga, bastante deteriorada. No Ganso, tras un par de bares viramos á esquerda para pasar xunto a unha fonte e a igrexa de Santiago.

Km 13,4. O Ganso Tras O Ganso agárdanos o mesmo guión: a monotonía do andadero, que nalgúns tramos que están por chegar estréitase e obriga a camiñar sobre o asfalto, aínda que tamén se alarga xunto a un piñeiral. Entre O Ganso e Rabanal do Camiño, na ponte de Pañote sobre o arroio das Reguerinas e xunto ás minas romanas da Fucarona, atópase a carpa da Asociación Gaudisse. Son unha asociación sen ánimo de lucro que loita contra o cancro infantil e recadan fondos cos donativos que deixan os peregrinos ao facerse facerse unha foto cun aguia da familia Acceppiter. Poñen o selo da Asociación e achegan información sobre a propia etapa. En fronte tamén habilitaron nunha área de sombra dous grandes bancos onde descansar. Deixaremos a man dereita o cruzamento a Rabanal Vello e Maluenga (Km 17,5) e, tras o río de Rabanal Vello, abandonamos a estrada para tomar unha senda que sobe entre un rebollar. Avanzamos pegados a un valo rematado de cruces feitas con paus, onde algúns peregrinos detéñense a colocar a súa. A man esquerda atopábase o monumental carballo do peregrino, coñecido polo sobrenome de carballo de Fonso Pedredo. Un mito da ruta xacobea que foi derrubado polo vento en novembro de 2013 (Km 19). Tamén a man esquerda deixamos a ermida do Cristo da Beira Cruz, propiedade da Xunta Veciñal (Km 19,7). Deixamos a compañía da LLE-CV-192, que se funde aquí coa LLE-142, para entrar en Rabanal do Camiño. A novena etapa do Codex Calixtinus partía de León e finalizaba en Rabanal do Camiño. Desde Astorga median tan só 20,3 quilómetros e algúns peregrinos alongan a xornada cinco quilómetros e medio máis ata Foncebadón (Asegurarse antes, sobre todo no inverno, de que os albergues de Foncebadón estean abertos). Tanto os que fagan noite (ata catro albergues onde elixir) como os que prosigan atoparán en Rabanal varias pousadas que ofrecen comida tradicional e bos pucheros (Km 20,3).

Km 20,3. Rabanal do Camiño Superamos a rúa principal de Rabanal do Camiño para chegar xunto a un lavadoiro, onde tomamos unha pista entre os piornos - os ciclistas teñen a opción de seguir pola estrada LLE-142. Hai algúns tramos onde hai que empuxar a bici. Un quilómetro máis adiante cruzamos a estrada e seguimos polo camiño da esquerda. Chegamos xunto a unha fonte abrevadero (Km 22,3). Subimos un breve tramo ata a estrada LLE-142, boa atalaia para otear a silueta de Astorga e as terras da maragatería. Un camiño que progresa por encima da estrada déixanos 3,5 quilómetros máis adiante no centro de Foncebadón, pobo arruinado e asentado sobre o monte Irago. Resucitado grazas ao Camiño, conta cunha taberna, un restaurante, o bar- tenda-ultramarinos O Trasgu que ten un par de habitacións e varios albergues.

Km 25,9. Foncebadón

Que ver.Murias de Rechivaldo É a típica poboación maragata. Foi un pobo de arrieros, ocupación secular dos maragatos. Destaca a igrexa parroquial de San Esteban coa súa característica espadana, do século XVIII. O máis importante dela, pola súa relación xacobea, é un relevo da Virxe do Pilar acubillado nunha hornacina sobre o dintel da porta. Tamén hai unha estatua de San Roque Peregrino. Hai varios locais onde serven bocadillos e comidas. A dous quilómetros de Murias de Rechivaldo se encuentraCastrillo dos Polvazares, o núcleo máis representativo da maragatería. O pobo está en excelente estado de conservación, sobre todo a súa calzada. É típico e pantagruélico o cocido maragato.

Santa Catalina de Somoza A hospitalidade é unha constante na historia de Santa Catalina de Somoza. Do antigo hospital da Virxe das Candeas xa non quedan restos. Na igrexa parroquial de Santa María consérvase unha reliquia de San Blas, patrón do pobo, un dos santos máis presentes no Camiño pola súa vertente asistencial e sanitaria. Como en moitos outros pobos a rúa Real é a sirga peregrinal. A localidade ten varios albergues e bares.

O Ganso No Ganso, que resucita cada verán polo paso dos peregrinos, aínda poden verse casas teitadas cubertas de pallas de centeo. Este tipo de cuberta que se remonta á prehistoria perdurou durante séculos e considerouse como o indicio do substrato celta de toda esta extensa zona. A igrexa parroquial esta dedicada a Santiago e no seu interior pódese contemplar unha bonita talla (século XVI) do Santo vestido de peregrino. No atrio da igrexa hai unha capela coñecida como do Cristo dos peregrinos. Como recolle o tomo dous das Peregrinacións a Santiago de Compostela, no Ganso houbo un hospital que foi doado aos cóengos de Astorga en 1142 e un mosteiro que pertencía ao de Aguilar de Campoo.

Rabanal del Camino

Esta localidade de casaróns macizos de pedra serviu de avanzada aos Templarios de Ponferrada para protexer aos peregrinos ata a súa chegada ao Bierzo. Rabanal serviu tamén de pousada (casa das Catro Esquinas) a Felipe II na súa peregrinación a Santiago. Desde esta vila, segundo a lenda, Carlomagno e o seu fiel cabaleiro bretón Anseïs contemplaban Astorga e Sahagún. Durante a Idade Media existiron varios hospitais e igrexas. Os peregrinos paraban aquí a recobrar forzas e agrupábanse para sortear os cumes do perigoso monte Irago, onde axexaban os animais salvaxes e os bandidos. Antes de entrar no pobo atópase a ermida da Beira Cruz, construída en sillarejo e techada por tella árabe no século XVII ou XVIII. Xa na rúa Real pódese contemplar a capela de San José e o Hospital de San Gregorio. Na parte alta do pobo áchase a igrexa parroquial da Asunción, un dos poucos exemplos románicos que se poden atopar nesta zona. Rabanal do Camiño, localidade pertencente ao municipio de Santa Colomba de Somoza, ten catro albergues, unha tenda e varias pousadas onde se pode comer.

Foncebadón Unha cruz de madeira dá a benvida a Foncebadón, pobo arruinado e asentado sobre o monte Irago. No século X, Ramiro II de León convocou aquí un concilio e no XI, un ermitán do Bierzo chamado Gaucelmo construíu unha alberguería. O navarro Pascual Madoz relata no seu dicionario estatístico de mediados do XIX que Foncebadón tiña igrexa parroquial de Santa María Magdalena servida por un cura de ingreso e libre provisión. Neste enclave de pasteiros e casas derruidas, unha taberna, un restaurante, varios albergues e o paso incesante dos peregrinos encárganse de manter vivo o recordo do que foi un día Foncebadón.

Albergues.Albergue e Centro de Turismo Rural El Caminante Santa Catalina de Somoza Tfno: 987 69 10 98

Albergue Hospedaría San Blas Santa Catalina de Somoza (León) Tfno: 987 69 14 11, 637 46 48 33

Etapa 22 por Somport: Foncebadón – Ponferrada Información sobre a etapa 22: Foncebadón – Ponferrada O Camiño Francés chega ao seu teito xunto á Cruz de Ferro, cravada sobre un montículo de pedras a 1.500 metros de altitude. Preto, entre tañidos de campá e sinais de fume, sitúase o refuxio templario de Manjarín, en pé desde 1993 grazas a Tomás Martínez. A maragatería sucumbe ao Bierzo, que se presenta nun cru descenso entre pastos e piornos. O Acivro, Rega de Ambrós, Molinaseca, a beiras do río Meruelo, e Campo vertebran a etapa e dótana da infraestrutura necesaria para chegar con éxito a Ponferrada, capital da comarca.

Castelo Templario de Ponferrada En principio castro e máis tarde cidadela romana. A Orde do Amorne amplíao e mellora desde o século XI ao XIII. O aspecto actual débese a unha gran cantidade

ampliacións

reformas

levadas a cabo desde o século XV ata os nosos días. En 1924 foi declarado Monumento Nacional Histórico Artístico

Perfil da etapa 22.-

Itineriario.Km 0. Foncebadón Despedimos Foncebadón rúa arriba, entre muros caídos e a igrexa, cuxa espadana recibe sempre as primeiras luces do día. Á saída tomamos o camiño da esquerda, que en suave pendente achéganos ata a estrada LLE-142, nosa guía na etapa de hoxe (Km 1,5). Por unha senda paralela á estrada, que avanza xunto a algún bosquete de repoboación, chegamos ata a Cruz de Ferro. Situada a uns exactos 1500 metros de altitude (o teito do Camiño Francés en España), non é máis que unha pequena cruz de ferro levantada por un desproporcionado mastro de madeira. De costas á cruz é tradición arroxar unha pedra á chea xa levantada. Un xesto calcado ao que facían os segadores galegos cando se desprazaban a Castela para traballar nos campos de cereal e tamén os arrieros e os pastores trashumantes (Km 2,2). Xunto á cruz erixiuse en 1982 unha capela consagrada a Santiago Apóstolo. Desde este punto retomamos a marcha pola senda paralela á LLE-142. Serbales de Cazadores (Sorbus aucuparia), árbore caducifolio distinguible facilmente polos seus grosos acios de bayas vermellas, arroupan os nosos pasos. Dous quilómetros e trescentos metros despois da Cruz de Ferro plantámonos no refuxio de Manjarín, o albergue máis peculiar do Camiño xestionado por Tomás Martínez, o hospitalero templario. O tañido dunha campá e os sinais de fume guíannos cara ao seu interior. O ambiente de portas dentro é mellor descubrilo por un mesmo.

Km 4,5. Manjarín Algo máis de 7 quilómetros separan o refuxio de Manjarín do Acivro. Salvo algunha curva que se atalla, o itinerario discorre sempre paralelo á estrada. Durante os primeiros 3,5 quilómetros se llanea e mesmo se sobe levemente, deixando ao carón a Base militar de Transmisións, situada baixo Pena Llabaya e abandonada en 1990. Un quilómetro máis adiante da Base comeza realmente o descenso con vistas a Ponferrada (desde a distancia distínguese nela unha mancha negra que corresponde á torre da Rosaleda de máis de 100 metros). Neste tramo hai atópase o bar móbil A Parada, que adoita abrir de abril a finais de outubro! A senda é pedregosa e en forte pendente (recoméndase aos ciclistas que descendan pola estrada). Tras eses sete quilómetros, o Camiño preséntase no Acivro, a primeira localidade do Bierzo.

Km 11,6. O Acebo

Documenta Juan Uría que os veciños desta localidade estiveron libres de impostos a cambio de colocar oitocentas estacas para indicar o camiño aos viaxeiros. Neste núcleo berciano rodeado de piornos e pastos, un hotel, unha tenda onde comprar bocadillos e un mesón permiten unha paréntese na etapa que xa completamos en máis dun 40%. Saíndo do Acivro topámonos cunha gráfica escultura realizada por Eulogio Pisabarros en memoria de Heinrich Krausse, peregrino alemán que faleceu realizando o Camiño. Descanse en paz. Anteriormente seguíase por estrada durante case dous quilómetros ata Rega de Ambrós. Séguese continuando por asfalto pero habilitouse unha senda que se toma 1,3 km despois do cruzamento a Compludo e que evita un tramo de estrada. Finalmente, como no pasado, retómase a senda paralela para chegar á poboación. Atravesamos Rega de Ambrós de punta a punta (esta poboación do municipio de Molinaseca ten uns 600 metros de longo), pasando xunto á praza San Sebastián, onde se atopa o albergue de peregrinos e a fonte.

Km 15. Rega de Ambrós Tellados de lousa e balconadas de madeira dan paso a unha senda, que descende baixo a sombra dos castiñeiros e o frescor do arroio de Prado. Xa en campo aberto chegamos de novo xunto á estrada (Km 16,4), que volvemos deixar para iniciar un descenso tortuoso que deixará o seu sinal nos nosos músculos. Á beira dalgúns chopos, alimentados polo arroio da Pretadura, desembocamos na LLE-142 (Km 19,2). Ao pé da estrada está o Santuario da Virxe das Angustias, de finais do XVII e que cede o paso á ponte medieval sobre o río Meruelo, polo que entramos en Molinaseca. Esta localidade, capital do municipio que tamén engloba ao Acivro e Rega de Ambrós, conta cunha boa rede de bares e restaurantes, farmacia, panadería, etc.

Km 19,7. Molinaseca Cruzamos a localidade pola rúa Real que desemboca na avenida de Fraga Iribarne, xunto á LLE-142. Pasamos os albergues e deixamos a compañía da estrada tras unha pista de tenis. Viramos á dereita e tomamos un camiño que progresa preto do río Meruelo. Ollo, porque ao chegar á estrada (Km 22,5) non hai que seguir polo paseo paralelo a esta que pasa xunto á urbanización Patricia. Unha mouteira algo escondido baixo a beiravía esquerda da estrada sinálanos a dirección correcta. Unha pista con algún tobogán, molesto a estas alturas de etapa, conduce ata Campo.

Km 24. Campo Poboado xa na Idade Media, Campo conta cunha fonte romana, a ermida do Santo Cristo, a igrexa parroquial da nosa Señora da Aciñeira e as casas solariegas dos Lúas. Deixamos Campo xunto á veiga do río Boeza, que flúe á dereita. Varias barriadas escóltannos ata cruzar o río (Km 26,4) e catrocentos metros despois salvamos as vías para finiquitar en breve a vixésimo segunda etapa. Ponferrada e o albergue parroquial de San Nicolás de Flüe recíbennos.

Km 27,3. Ponferrada

Que ver.Manjarín Desde 1993, o hospitalero templario Tomás Martínez e os seus encárganse de tañer unha campá para guiar aos peregrinos cara ao seu refuxio. Á entrada, uns taboleiros decorados informan sobre as distancias desde Manjarín a diferentes puntos como Santiago de Compostela, Xerusalén, Roma, etc. No interior da cabana desprégase un pequeno bazar onde comprar algún recordo que manteña vivo Manjarín. Mentres algúns esculcan os obxectos ou se serven café do termo, Tomás encárgase de selar credenciais baixo unha atmosfera cargada do fume da fogueira. Tamén, unha lousa no interior da cabana mostra os diferentes traballos que levan a cabo desde a súa apertura ata o peche e silencio: oración, limpeza, recollida de leña, etc.

El Acebo El Acebo é un estético pobo cuxa arquitectura popular de tellados de lousa e o acento dos seus habitantes indican que xa estamos plenamente no Bierzo. A Rúa Real é das máis pintorescas de León. No Acivro quedaron exentos de pagar tributos ao rei a cambio de colocar 800 estacas que indicasen o Camiño aos peregrinos. A igrexa parroquial de San Miguel garda unha escultura en pedra policromada cunha túnica con flores que non se sabe ben se representa a Santiago, ao Salvador ou a San Juan Evanxelista. Á saída do pobo un monumento lembra ao peregrino alemán Heinrich Krausse, que faleceu cando viaxaba en bicicleta.

Riego de Ambrós Situado a 930 metros de altitude, Riego de Ambrós é outro pobo típico do Bierzo, cos seus tellados de lousa e as súas balconadas de madeira. Ao seu ao redor altérnanse os verdes prados cos produtos da horta e a tradicional gandería. Destacan a igrexa parroquial, cun retablo barroco de 1706 obra de Pedro Santín, e a ermida de San Sebastián.

Molinaseca

Á entrada de Molinaseca atópase o Santuario da Virxe das Angustias, fermoso edificio barroco encostado ao monte, cuxas portas foron forradas de ferro polo costume dos peregrinos de levar unha acha como recordo. A súa orixe está relacionado co dunha pequena ermida do século XI e gran parte do edificio actual é de finais do XVII. O día 15 de agosto acoden en procesión os veciños deste pobo do Bierzo. A ponte románico sobre o río Meruelo, xa documentado no século XII e restaurado por última vez en 1980, canaliza aos peregrinos cara á rúa Real onde se asentaba o hospital. A ponte ten sete arcos e a súa anchura varía entre os 2,6 e os 4 metros. Algunhas casas son nobres e están blasonadas con escudos nobiliarios. Destaca tamén o soberbio templo de San Nicolás de Bari de estilo neoclásico (o que a visite pode deterse no retablo barroco con columnas salomónicas e na talla gótico do Cristo Crucificado). Hai tenda de comestibles, panadería, farmacia, caixeiro e unha gran cantidade de bares e mesóns onde comer. Teñen boa fama os chourizos e embutidos.

Campo Pobo situado nas inmediacións de Ponferrada e de orixe medieval, aínda que hai vestixios que datan de épocas anteriores, como a fonte romana construída en bóveda e con depósito de almacenamento de auga situada en pleno Camiño de Santiago Francés. No centro urbano destacan as casas solariegas dos Lúas con escudo de armas e as dúas casas dos Villaboa, unha delas con torre. Na praza de Campo está situada a ermida do Santo Cristo do século XVIII. Doutra banda atópase a igrexa Parroquial da nosa Señora de La Encina de Campo,construída no século XVII e levantada sobre os cimentos da antiga igrexa medieval. Consta de tres naves separadas por catro columnas de granito e arcos de medio punto. Entre os seus retablos destaca o do altar maior, de estilo barroco-churrigueresco e que dá acubillo á valiosísima talla da Virxe da Aciñeira do século XVI. Tamén destacan as dúas campás do XVI e XVII e a aciñeira centenaria que continúa crecendo xunto ao templo.

Ponferrada A última gran cidade -case 69.000 habitantes en 2009- antes de chegar a Santiago. A capital do Bierzo está emprazada nun antigo castro e sufriu diferentes invasións e destrucións. Durante a ocupación romana foron famosas as súas minas de ouro. En 1082, a ponte de madeira sobre o río Sil é reforzado con ferro, material moi abundante, dando o nome de Pons Ferrata á cidade. O Castelo dos Templarios é un testemuño soberbio do que significou esta controvertida orde de monxes guerreiros en Ponferrada. É un dos exemplos máis belos da arquitectura militar en España.

Converteuse na meca dos amantes dos templarios e dos seus ritos de iniciación. A Basílica da nosa Señora da Aciñeira, patroa do Bierzo, é de transición gótico renacentista, ten unha elevada torre e o interior consta dunha soa nave. Outros valiosos monumentos son o Convento dos Concepcionistas e o Concello, ao que se chega cruzando o arco do Reloxo. Nas proximidades de Ponferrada pódese visitar a igrexa mozárabe de Santiago de Peñalba, xoia do prerrománico español. Ofrece todos os servizos, incluídas varias tendas e talleres de bicicletas que tanto escasean ao longo do Camiño. o

A Fábrica de Luz. Museo da Enerxía: Considerado unha das xoias do patrimonio industrial, o Museo está situado na antiga central térmica da Mineiro Siderúrxica de Ponferrada (MSP) a cal estivo en funcionamento entre 1920 e 1971. Durante o percorrido o visitante poderá descubrir como se producía a electricidade a principios do século pasado, como era a vida na central contada da man dos propios traballadores e como o uso dun recurso natural como o carbón foi o motor de cambio dun territorio e dos seus habitantes. A restauración desta instalación, que conserva os elementos orixinais da central, foi recoñecida pola Unión Europea co premio Europa Nostra 2012 pola súa coidada rehabilitación, única e singular e foi nomeado tamén ao mellor museo europeo do ano 2015 nos premios EMYA (European Museum of the Year Award).

Albergues.Albergue de Peregrinos San Nicolás de Flüe Ponferrada Tfno: 987 41 33 81

Albergue Parroquial Apóstol Santiago El Acebo (León) Tfno:

Etapa 23 por Somport: Ponferrada – Villafranca del Bierzo Información sobre a etapa 23: Ponferrada – Villafranca del Bierzo A hoya do Bierzo, unha chaira resgardada por montañas que impiden o paso do clima atlántico, ofrécese hoxe como escenario ao Camiño de Santiago. Aquí, vides retortas de uva Mencía e poboacións colmadas de servizos reciben a diario o repique dos bordones e o vaivén das mochilas. O paso cómodo por Compostilla, Columbrianos, Fontes Novas, Camponaraya e Cacabelos tórnase pesado tras cruzar o río Cúa en dirección a Pieros e Villafranca del Bierzo.

Igrexa de Santiago de Villafranca del Bierzo Amorno románico do ano 1186, dunha soa nave e coa magnífica portada do Perdón

Perfil da etapa 23.-

Itineriario.Km 0. Ponferrada Deixamos o albergue pola rúa A Lomba e continuamos por cálelas Pregoeiros e O Amorne, que desemboca na avenida do Castelo. A igrexa de San Andrés dá paso ao castelo dos Templarios, que o bordeamos pola rúa Gil e Carrasco. Nun punto, os peregrinos en bicicleta continúan pola esquerda e os camiñantes pola dereita ata a inmediata praza da Virxe da Aciñeira. Xa na praza torcemos á esquerda e baixamos polas escaleiras da rúa o Rañadero. Chegamos á avenida de Pobóaa, onde cruzamos o río Sil (Km 1,2). Posteriormente viramos á dereita pola rúa río Urdiales e tras ela volvemos virar de novo á dereita pola inesgotable avenida das Hortas do Sacramento, onde se atopa a Fonte das Pimenteras. Máis adiante, ao chegar á glorieta onde se alza o monumento aos Doantes de Sangue, dóbrase á dereita pola avenida da Liberdade. No número 46 atópase o Museo Nacional da Enerxía, un espazo de divulgación científica (máis información en que ver e que facer da etapa anterior). A saída de Ponferrada é un longo rodeo xa que en lugar de avanzar cara ao oeste facémolo cara ao norte, onde se atopa Compostilla. Dános a benvida o local da Cruz Vermella e posteriormente un pasadizo polo que chegamos á praza do Concello.

Km 3,7. Compostilla Xunto á capela neorrománica seguimos de fronte pola IV Avenida, despois viramos á esquerda e de inmediato á dereita pola Terceira Transversal, onde pasamos unhas pistas de tenis e o campo de fútbol. Abandonamos definitivamente Compostilla por unha pista asfaltada e salvamos a N-VI por un túnel (Km 4,7). Cultivos de vide balizan a igrexa de San Esteban e as primeiras casas de Columbrianos. A comarca do Bierzo reúne unhas excelentes condicións para o cultivo da uva, xa que se haxa situada nunha chaira rodeada de montañas que impiden o paso do clima atlántico. Os tintos elabóranse coa variedade Mencía. Pasada a igrexa de San Esteban descendemos suavemente para cruzar a CL-631 e entrar así no núcleo poboacional.

Km 5,5. Columbrianos

Xunto á capela de San Blas e San Roque deixamos Columbrianos pola pista asfaltada que brota a man esquerda. O Camiño continúa entre unifamiliares e pequenas parcelas onde se afanan os veciños. Á entrada de Fontes Novas, un cruceiro coas figuras de Santiago Peregrino e Cristo Crucificado dá a benvida aos camiñantes.

Km 8. Fontes Novas Entramos pola rúa Valiña, onde está situada a ermida do Divino Cristo e á súa beira un bar moi frecuentado polos peregrinos. Deixamos Fontes Novas e, de novo, por pista asfaltada progresamos ata a localidade de Camponaraya. Atravesar Camponaraya (preto de 1,5 quilómetros de lonxitude) cústanos uns vinte minutos, cruzando polo medio o río Reguera do Naraya.

Km 10,5. Camponaraya Poñemos fin a esta poboación de servizos de 4.200 habitantes xunto a unha cooperativa de viño e unha área de descanso. Por unha pista de grava miúda alcanzamos a autovía A-6, que sorteamos por un paso elevado (Km 11,9). O tramo que comeza é o máis relaxante da xornada. A hoya do Bierzo loce a súa mellor paisaxe, sempre salpicado de viñedos e chopos. Dous quilómetros e catrocentos metros máis adiante (Km 14,3) crúzase con coidado unha estrada e avánzase pola beiravía doutra ata o solar do Consello Regulador da Denominación de Orixe Bierzo (Km 14,9). O Camiño descende e entra en Cacabelos pola rúa Cimadevilla. Pasada a igrexa de Santa María -conserva a ábsida románico- progresamos ata o río Cúa, afluente do Sil.

Km 16,6. Cacabelos Tras cruzar o río Cúa atopámonos co Santuario da Quinta Angustia, en cuxo perímetro se atopa o albergue de peregrinos. Ata Pieros hai que suar un esixente repecho pola beiravía da estrada LLE-713 ou antiga N-VI (ten ambas as denominacións).

Km 18,5. Pieros

Continuamos á beira da estrada. Máis adiante, no cruzamento a San Clemente, hai un sinal que nos anima a tomar a variante da dereita que se achega a Valtuille de Arriba. Discorre por camiños aínda que non é a oficial e é algo máis longa. O percorrido oficial continúa pola beiravía da estrada, que despois dun tramo ondulado abandónase pola dereita atendendo a unha mouteira xacobea (Km 20,8). Por un camiño de grava miúda, alcumado da Virxe, pasamos xunto ao estudo de escultura A. Nogueira e afrontamos unha forte subida que dá paso a varios tobogáns ata as primeiras casas de Villafranca del Bierzo. Xa en descenso pasamos o albergue municipal (á dereita), daquela a románica igrexa de Santiago, que exhibe ante nós a Porta do Perdón, e de inmediato o refuxio Ave Fénix. Chegamos xunto ao castelo e, a man dereita, baixamos unhas escaleiras e proseguimos polas rúa Salinas e Rinconada Salinas a cálea da auga-Ribadeo.

Km 24,1. Villafranca del Bierzo

Que ver.Compostilla Compostilla é un barrio de Ponferrada creado para dotar de vivendas, moitas delas unifamiliares, aos traballadores da Central Térmica de Endesa. A igrexa neorrománica ocupa desde 1940 o lugar dunha ermida medieval destruída na Guerra da Independencia. A antiga talla de madeira policromada da nosa Señora do Refuxio, do século XII, atópase no Museo Arqueolóxico de Ourense.

Columbrianos Dependente de Ponferrada desde 1837, o lugar de Conimbrianos ou Columbrianos xa aparece en documentos do século X. A igrexa de San Esteban, situada á entrada e un tanto separada do centro da poboación, é de 1778.

Fuentes Nuevas Á entrada atópase a ermida do Divino Cristo. A antiga ermida, alcumada da Vera Cruz, era de 1662 e custou 300 reais. A actual, que conserva a campá orixinal, é da década do 2000 e habitualmente descansan nela unha fila de mochilas, xa que á súa beira atópase un bar moi frecuentado polos peregrinos.

Camponaraya O concello comprende á propia Camponaraya e as poboacións de Narayola, Magaz de Abaixo, Hervededo e a Malgoma. Hoxe Camponaraya conta con máis de 4.000 habitantes e contou na antigüidade con dúas hospederías: da Soidade e San Juan de Jaberos. No núcleo podemos atopar a igrexa parroquial de San Ildefonso e a capela da Virxe da Soidade. A poboación ten renome na organización de grandes feiras e exposicións que adoitan ter lugar no recinto feiral. Ofrece todos os servizos.

Cacabelos Vila a beiras do río Cúa de máis de 5.500 habitantes. A igrexa de Santa María, xunto ao Camiño, conserva a ábsida románica e foi reedificada de novo no XVI. No ano 1904 concluíu a construción da torre, o coro e o atrio a expensas de Don José e Don Jorge Rodríguez. No pórtico hai unha Virxe románica do século XIII. No Santuario da Quinta Angustia hai unha imaxe do Neno Xesús xogando ás cartas con San Antonio de Padua. É do século XVIII, ten sete retablos e alberga o órgano do mosteiro de Carracedo. Rodeando o perímetro interior atópase o albergue, un deseño do arquitecto Don José María Aparicio que está formado por camarotes de dúas prazas. Merece a pena visitar o Museo Arqueolóxico, situado na Casa da Cultura, onde se recollen abundantes mostras do rico pasado prerromano e romano da comarca (a 2 quilómetros atópase o Castrum Bergidum, capital dos astures que acabo dando nome á comarca). O río Cúa ten unha lonxitude de 62 quilómetros, nace preto do porto de Cienfuegos e desemboca no Sil. A ponte de pedra que o cruza é dos séculos XVI e XVIII. En Cacabelos pódense atopar todos os servizos, incluídas tendas de bicicletas onde se pode acudir a comprar repostos ou reparar avarías.

Pieros A igrexa románica de San Martín, segundo reza a inscrición, foi consagrada o 19 de novembro de 1086 polo bispo astorgano Osmundo, o mesmo que fixo construír no 1082 a igrexa e a ponte reforzada de ferro (Pons Ferrata) en Ponferrada.

Villafranca del Bierzo A orixe de Villafranca del Bierzo remóntase ás comunidades de francos, comerciantes estranxeiros que se estableceron con Alfonso VI e, sobre todo, á fundación dunha comunidade de monxes cluniacenses no ano 1070. No século XII a metade da poboación era estranxeira. Nada máis entrar en Villafranca atópase a igrexa de Santiago, templo románico lombardo dunha soa nave e coa magnífica portada do Perdón. O Papa español Calixto III concedía aos peregrinos enfermos ou impedidos que pasaban por esta porta as mesmas indulxencias que se chegasen a Santiago. Cale da auga atravesa a cidade dunha a outra parte e nela están situados varios palacios, de estilo italiano, e o convento de San José.O castelo dos Marqueses de Villafranca (s. XVI) é privado e tivo moita relación coa historia do pobo. O convento da Anunciada de 1606 erixiuse sobre o antigo Hospital de San

Roque e a tradición di que San Francisco de Asís hospedouse nel. Villafranca tamén ten unha bonita Praza Maior, unha Alameda de estilo francés e un paseo fluvial a beiras do río Burbia, que recibe as augas do Valcarce. A capital histórica do Bierzo ofrece todos os servizos.

Albergues.Albergue de la Piedra Villafranca del Bierzo (Leรณn) Tfno: 987 54 02 60, 618 743 465

Albergue Municipal Villafranca del Bierzo Villafranca del Bierzo (Leรณn) Tfno: Albergue: 987 54 23 56. Concello: 987 54 00 89. Turismo: 987 54 00 28.:

Etapa 24 por Somport: Villafranca del Bierzo – O Cebreiro Información sobre a etapa 24: Villafranca del Bierzo – O Cebreiro A montaña chega ao Camiño de Santiago. Hoxe é o día da etapa reina, seguramente a máis lembrada á volta da peregrinación. Nela abandónase León e Castela para entrar en Galicia, en concreto pola parroquia de Ou Cebreiro: antiga aldea de pallozas hoxe restaurada en aras do turismo. O guía cara á cima é o val do encajonado río Valcarce, partido pola N-VI e a A-6 e ben poboado. O ascenso faise esperar e non é patente ata o quilómetro 21 da etapa, excedido o barrio de Hospital.

Igrexa de Santa María la Real de O Cebreiro Igrexa prerrománica do século IX, fundada por monjes beneditinos. Planta basilical con tres naves e torre.

Perfil da etapa 24.-

Itineriario.Km 0. Villafranca del Bierzo Tras atravesar a rúa da auga-Ribadeo de Villafranca del Bierzo, viramos noventa graos á esquerda pola costa de Zamora (ao chegar á rúa Santa Catalina), pasamos xunto ao monumento ao peregrino, cruzamos o río Burbia e continuamos polas rúas da Concepción e Espírito Santo. Por esta última abandonamos Villafranca e seguimos durante un quilómetro pola beiravía da estrada, que acompaña o curso do río Valcarce. Desta maneira chegamos a un carril peonil, algo parecido a unha pista de bobsleigh e protexido por un muro que non chega ao metro de altura, que avanza encajonado entre a autovía A-6 e a N-VI(Km 1,8). Por este curro de peregrinos pasamos baixo varios viadutos da A-6 (Km 4,1) antes de tomar o desvío a Pereje, á altura do p.k 410 da N-VI. Cruzamos con precaución a nacional e pola estrada de acceso, escoltados polos chopos da ribeira do Valcarce e por castiñeiros de gran porte, chegamos á primeira localidade do día: Pereje

Km 5,2. Pereje Atravesamos a localidade - á saída a man esquerda atópase o albergue - para retomar o carril peonil. Un quilómetro e seiscentos metros máis adiante atópase a área de descanso de Trabadelo (Km 6,9) e un quilómetro máis arriba cruzamos de novo a N-VI para tomar o desvío a esta poboación. Flanqueados de novo polo bosque de ribeira do Valcarce, con soberbias castiñeiras, avanzamos ata Trabadelo, con infraestrutura necesaria para facer un alto no Camiño.

Km 9,7. Trabadelo Deixamos a poboación, deixando á dereita o desvío a Pradela e Sotelo, e esta vez non retornamos inmediatamente á nosa pista de bobsleigh, senón que camiñamos preto de quilómetro e medio por unha pista asfaltada, por encima da nacional. Superado un arroio que alimenta ao río Valcarce (Km 10,5) volvemos ao reencontro do carril peonil, ao bordo da N-VI. Un quilómetro e setecentos metros máis de tedioso carril sitúannos na Portela de Valcarce, tamén con algún servizo.

Km 13,7. La Portela de Valcarce Tras La Portela, apenas transitados 300 metros en compañía da N-VI, tomamos o desvío cara a Ambasmestas e Vega de Valcarce. Primeiro chegamos a Ambasmestas, confluencia dos ríos Balboa e Valcarce.

Km 14,9. Ambasmestas A principios de 2017, Yaneth Gómez abriu á saída de Ambasmestas o Colmado El Barullo, unha cafetería cun pequeno supermercado. Posteriormente entramos en Vega de Valcarce, poboación de servizos do val coa súa igrexa da Madalena.

Km 16,5. Vega de Valcarce Dirixímonos agora ata Ruitelán. A estas alturas de etapa tan só gañamos 171 metros de altitude. A base do porto está preto.

Km 18,6. Ruitelán Á saída de Ruitelán a pendente se recrudece un pouco, tan só un pequeno aperitivo do que virá despois. Algo máis arriba, á esquerda, tomamos o desvío que baixa ata Las Herrerías. Antes de chegar a este pequeno núcleo cruzamos o río Valcarce por unha ponte de pedra.

Km 20,1. Las Herrerías Cruzamos a aldea ata o barrio de Hospital (Km 20,8), unha continuación do núcleo anterior que toma o seu nome do antigo hospital para peregrinos ingleses. Ao abandonar este conxunto de casas comeza a verdadeira ascensión a O Cebreiro.

Un duro repecho por asfalto, como saído da nada, de case un quilómetro convídanos a expor a estratexia, que consistirá en baixar o ritmo, acurtar os pasos e compasar a respiración. Nestas circunstancias é onde o peso da mochila xoga un papel determinante. En plena subida, os camiñantes deberán tomar a senda que nace á esquerda da pista asfaltada. Os ciclistas deben continuar de fronte por asfalto (Km 22). Xa na senda, a pendente dános un breve respiro ata cruzar o arroio de Refoxo e nos atiza de novo por unha calzada sombría que ascende duramente baixo o dosel das follas caducas de castiñeiros e carballos. Este escenario achéganos ata La Faba -á entrada existe un desvío cara ao albergue. No pobo hai bar e unha tenda con todo o necesario para recuperar as forzas perdidas.

Km 23,5. La Faba Tras La Faba abandonamos progresivamente a umbría para saír a un terreo aberto de pasteiros con vistas aos bosques atlánticos. As amplas panorámicas inflúen na percepción da pendente, que se torna lixeiramente máis suave ata alcanzar o último pobo de León no Camiño de Santiago Francés: Laguna de Castilla.

Km 25,9. Laguna de Castilla Uns 700 metros máis arriba aparece a primeira mouteira xacobea con sinalización de distancias. É o 152,5 e leva a inscrición Os Santos (do Teso dos Santos). Catrocentos metros despois o Camiño despídese de León, a provincia con máis quilómetros de percorrido do Camiño Francés: nada menos que 214,4. Por fin pisamos Galicia e, en concreto, Lugo. A etapa raiña está a piques de concluír (Km 27). Fatigados, liquidamos o último quilómetro ata a igrexa prerrománica de Santa María la Real, que dá a benvida a O Cebreiro. O albergue de peregrinos, o primeiro da Xunta de Galicia, atópase ao outro extremo desta parroquia lucense.

Km 28,4. O Cebreiro

Que ver.Comarca de Os Ancares A comarca dos Ancares está situada entre León e Galicia e é paso obrigado da vixésimo cuarta etapa do Camiño de Santiago Francés. É unha reserva natural coa súa paisaxe montañosa, de fortes pendentes, no que habita unha poboación de máis costumes galegas que castelás. As pallozas - vivendas tradicionais de planta elíptica con teito de colmo - foron herdeiras das tribos prerromanas que habitaron estas terras e que deixaron importantes vestixios.

Pereje Pequeno pobo da comarca dos Ancares, pertencente ao municipio de Trabadelo, que se atopa rodeado de vellas castiñeiras. Foi obxecto dun sonoro litixio que enfrontou aos cluniacenses de Santa María de Cruñego, de Villafranca, e aos monxes de Aurillac que rexentaban o Cebreiro. Nel víronse involucrados Alfonso IX de León, a raíña dona Urraca e o Papa Urbano II. A causa foi que o abade de O Cebreiro levantou unha igrexa e un hospital de peregrinos en Pereje, localidade que estaba dentro da administración cluniacense de Villafranca del Bierzo.

Trabadelo Á entrada de Trabadelo xa poden apreciarse os densos soutos de castiñeiros. Durante o outono a recollida de castañas supón unha das maiores e máis frutíferas actividades dos veciños. O municipio confórmano o propio Trabadelo, Pereje, Moral de Valcarce, Parada de Soto, Pradela, San Fiz do Seo, Sotelo, Sotoparada e Villar de Currais. Ten albergues, varias casas rurais e bares.

La Portela de Valcarce O nome alude ao portazgo que debían pagar aos señores feudais os viaxeiros que atravesaban o val. No ano 1702, Alfonso VI tentou suprimilo pero

non despareció ata anos posteriores. A igrexa de San Juan Bautista pertence ao estilo barroco popular e data dos séculos XVII e XVIII. É de planta rectangular, ten unha soa nave e espadana. Na poboación, a beiras do río Valcarce, aínda se conserva unha ferrería do XIX.

Ambasmestas A igrexa da nosa Señora do Carmen é de planta rectangular e unha soa nave e alberga un retablo barroco. Consérvase unha palleira do século XIX, en dúas alturas e cuberto por laxas.

Vega de Valcarce Vega de Valcarce é o pobo máis grande do val. O municipio comprende 23 localidades, entre as que se atopan as tamén xacobeas Portela de Valcarce, Ambasmestas, Ruitelán, Herrerías, La Faba e Laguna de Castilla. Sobre un cerro álzase o castelo de Sarracín que está en ruínas e data dos séculos XV e XVI. Atribuído aos cabaleiros templarios é posible que fose precedido por outra construción defensiva do século X. A igrexa da Magdalena, tan presente no Camiño, como patroa de pecadores e penitentes, testemuña a característica peregrina da vila. No edificio danse cita construcións e reformas dos séculos XVII, XIX e XX. É dunha soa nave, de planta rectangular e torre campanario. Vega de Valcarce ofrece servizos completos para o peregrino: panadería, tendas de comestibles, caixeiros e bares onde serven comidas.

Ruitelán A igrexa parroquial está consagrada a San Juan Bautista (séculos XIII a XVII). Na saia do monte, nos arredores de Ruitelán, sitúase a capela de San Froilán, onde se di que viviu retirado este eremita lucense (833-905), que domesticó un lobo cando este atacoulle e posteriormente chegou a ser bispo de León. Actualmente é patrón de Lugo.

Las Herrerías Este pequeno núcleo debe o seu nome ás catro ferrerías onde traballaban o ferro e outros metais. Tamén na Casa do Ferreiro pode verse unha

antiga fragua restaurada. Como unha continuación de Herrerías, o barrio de Hospital toma o seu nome dun antigo hospital creado no 1178 para os peregrinos ingleses. A igrexa de San Julián é barroca do XVIII.

La Faba A igrexa de San Andrés, á súa vez renacentista e barroca, é dunha soa nave en dous tramos e posúe un retablo barroco.

Laguna de Castilla No último pobo de Castela e León podemos ver tres hórreos do XIX aínda que non moi ben conservados. A súa planta é cadrada, de tipo asturiano. No Teso dos Santos (mouteira 152,5), pasada A Lagoa, houbo unha ermida que marcaba o límite entre León e Lugo.

O Cebreiro O Cebreiro é unha parroquia do concello de Pedrafita do Cebreiro. Alguén lembra o nome do porto lucense de Pedrafita, aquel que se cobre de neve todos os invernos e que fai necesaria as cadeas? É o mesmo porto que ascenden os peregrinos por camiños. O Cebreiro é un poboado de pedra, probablemente de orixe prerrromano, e portal de Galicia pola provincia de Lugo. É outro dos lugares míticos do Camiño e coroa, a 1.300 metros de altura o macizo galaico-leonés. Todo nesta paraxe é máxico e misterioso: as pallozas, o vento, a néboa. É un dos primeiros enclaves que acolleu aos peregrinos na súa ruta a Santiago. Destaca o simple e primitivo templo prerrománico de Santa María a Real, dos séculos IX e X. Á dereita do altar maior atópase a capela do Santo Milagre, onde está a imaxe da Virxe dos Remedios (Santa María a Real). No altar xace o sepulcro de don Elías Valiña, párroco de O Cebreiro desde 1959 ata o seu falecemento en 1989, incansable impulsor do Camiño e creador da frecha amarela. O pobo comezou a restaurarse a mediados dos 60 e tamén as pallozas: antigas vivendas prerromanas de planta circular ou ovalada formadas por paredes de pedra e teito de talos de centeo. Unha das pallozas alberga un museo etnográfico. Casas rurais, hospederías, bares, mesóns e tendas de recordos converteron a O Cebreiro nun parque temático dos pobos de altura.

Albergues.Albergue O Cebreiro O Cebreiro (Lugo) Tfno: Carece de telĂŠfono de informaciĂłn ao peregrino

Etapa 25 por Somport: O Cebreiro – Triacastela Información sobre a etapa 25: O Cebreiro – Triacastela A dura xornada vivida onte necesita dun percorrido curto pero activo para renovar forzas antes dos sinuosos trazados futuros. O Camiño alcanza a súa máxima cota galega nas ladeiras do monte Area e aínda desprega lategazos no repecho do alto do Poio. En O Biduedo, o Concello de Pedrafita do Cebreiro pasa a testemuña ao de Triacastela, cuxo núcleo principal descansa no fondo do val baixo a sombra do monte Oribio.

Perfil da etapa 25.-

Itineriario.Km 0. O Cebreiro Se a néboa non o impide ocultando o val, ver amencer desde O Cebreiro, xunto ao templo de Santa María a Real, é un privilexio que nos brinda o Camiño que non podemos rexeitar. Hoxe, por fin, mergullámonos na terra de Santiago, a da néboa e o orballo; a dos castros celtas e das minas ansiadas polos romanos; de infinidade de lombas, fragas de carballos e soutos de castiñeiros. A sinalización oficial marca 151 quilómetros ata Santiago, a nosa 154,7. Iniciamos a vixésimo quinta etapa por encima do albergue de peregrinos. Abrigados pola vexetación da montaña, ascendemos desde os 1296 metros ata os 1370 (o punto máis elevado do Camiño Francés en Galicia) nas inmediacións do Teso dá Cruz e o monte Area. Desde ese punto baixamos ao encontro dunha ampla pista forestal (Km 1,5). Conduce á primeira parroquia do día. En Galicia os municipios denomínanse concellos, aos cales pertencen distintas parroquias que engloban á súa vez a distintos lugares ou aldeas. Cara ao sur, a man esquerda da pista forestal, a vista recréase nunha infinidade de lombas tupidas de helechos, carballos, castiñeiros e pasteiros que forman, entre outras, a serra de O Courel. A pista forestal desemboca ao pé da LU-633, onde se atopa a parroquia de Santo Estevo de Liñares, con igrexa prerrománica dunha soa nave.

Km 3,2. Liñares (Albergue. Bar que no sirve comidas. Tienda) Tras o templo cruzamos a LU-633, fiel acompañante durante a etapa de hoxe, e tomamos unha senda moi próxima á estrada que nos arroupa coas súas haxas, acivros e demais catálogo de especies atlánticas. O primeiro alto, o de San Roque, non tarda en chegar. Alén da LU-633, a 1270 metros e ante unha ampla panorámica, álzase a plástica escultura dun peregrino medieval que avanza contra o vento. Foi inmortalizado en bronce polo artista José María Acuña (Km 4,1). A senda segue o itinerario da LU-633 e descende lixeiramente ata os 1.205 metros. Posteriormente, un falso chairo aproxímanos ata Hospital dá Condesa o segundo núcleo habitado da xornada. A mouteira xacobea marca os 145,5. Neste pobo teremos, probablemente, un dos primeiros contactos coas "louras galegas", as vacas de cor canela apreciadas pola súa carne.

Km 5,7. Hospital da Condesa (Albergue. Bar) Abandonamos este pobo de vaqueiros e continuamos por un surco arrimado ao guardarrail da LU-633. Máis adiante collemos o desvío a Sabugos e Temple pero despedimos de inmediato o tramo asfaltado por un camiño que nos achega a Padornelo. É o reino da pedra e as laxas de lousa.

Km 8,1. Padornelo Á saída desta pequena parroquia afrontamos unha durísima aínda que breve costa pola que alcanzamos o alto do Poio. Un bar - albergue e un mesón reciben estratexicamente aos camiñantes, ansiosos por estabilizar o seu ritmo cardíaco tras semellante acelerón.

Km 8,5. Alto do Poio (Albergue. Bares) Máis de tres quilómetros de senda pegada á LU-633 sepárannos da seguinte poboación. En todo este tramo practicamente llaneamos porque tan só descendemos 45 metros de altitude. Así chegamos a Fonfría, núcleo tamén de Pedrafita do Cebreiro, con bares e albergue. Se pasamos relativamente temperán e aínda non abriron os bares, é probable que algunha aldeá recíbanos cunha suculenta torre de sopapos de leite frito.

Km 11,9. Fonfría Atravesamos Fonfría e de novo, xunto á inseparable LU-633, regresamos á senda que nos leva por idéntica paisaxe ata Ou Biduedo, a 2,4 quilómetros de distancia. En todo este tramo descendemos exactamente cen metros (Km 14,3).

Km 14,3. Ou Biduedo Tras O Biduedo, xa do Concello de Triacastela, o descenso comeza a facerse patente. Sepárannos tan só 6,8 quilómetros do final de etapa e aínda debemos baixar uns 530 metros de altitude. Na baixada, o camiño procura desprenderse da LU-633 e atallar as voltas e revoltas da estrada. Unha curva pronunciada permítenos ver de fronte o monte Oribio, de 1443 metros de altitude. Á dereita, no fondo do val, atópase Triacastela. A aldea

posterior a Ou Biduedo é Fillobal. Nesta aldea hai un albergue e un bar-restaurante, o Aira do Camiño, cun punto de acceso a internet e unha pequena tenda.

Km 17,3. Fillobal Tras Filloval cruzamos a estrada e seguimos descendendo entre arboledo para volvela a cruzar un quilómetro máis adiante, xunto a un pequeno merendero. Así entramos en Pasantes (Km 18,8), estirada aldea con capela que atravesamos baixo o reclamo da venda particular de frambuesas. A xornada continúa ata a aldea de Ramil (Km 20,1), con castaño centenario ao bordo do camiño, e case pegada a Triacastela. O albergue público atópase na mesma entrada, nun escampado a man esquerda e o resto, un gran fornecido de albergues privados, no centro da poboación.

Km 21,1. Triacastela

Que ver.Santo Estevo de Liñares O Codex Calixtinus refírese a esta poboación como Linar de Rege. É unha parroquia pertencente ao Concello de Pedrafita do Cebreiro. A Igrexa de San Esteban de Liñares é medieval de estilo prerrománico e foi restaurada en 1963. É dunha soa nave e custodia un retablo barroco. Un bar aguanta o tipo a 1225 metros de altitude.

Hospital da Condesa A orixe da localidade remóntase ao dun antigo hospital alí fundado no século IX pola condesa dona Egilo. A igrexa de San Xoán é parecida á de Ou Cebreiro (torre de tres pisos e pórtico de tres entradas) Antes de chegar a Hospital dá Condesa, no alto de San Roque e nun desvío de 300 metros a man esquerda, accédese a un miradoiro natural sobre o val de Veigas dá Forcas, onde se divide a vertente cantábrica e a atlántica. Conta con bar e albergue de peregrinos, da Xunta e rehabilitado para o Ano Santo de 2010.

Padornelo O Camiño pasa arrimado á igrexa de San Xoán, na parroquia de Padornelo. O templo é do século XV, construído en mampostería e techado por laxas.

Fonfría Parroquia do Concello de Pedrafita do Cebreiro. A igrexa parroquial, consagrada a San Xoán, é do século XVI e foi amplamente reformada no ano 64. Como o resto desta zona de montaña foi construída en pedra e cuberta por laxas de lousa. Conta con varios bares e albergue.

O Biduedo

Ou Biduedo é unha aldea da parroquia de Lamas do Biduedo e xa pertence ao Concello de Triacastela. O camiño pasa xunto á capela de San Pedro. Se está aberta podemos selar a credencial. Hai un mesón que ofrece bocadillos, pratos lixeiros e menú.

Filloval, Pasantes e Ramil Pequenas aldeas sen servizos do Concello de Triacastela. En Ramil, o Camiño pasa xunto a un castiñeiro centenario.

Albergues.Albergue Complexo Xacobeo Triacastela (Lugo) Tfno: 982 54 80 37, 982 54 84 26

Etapa 26 por Somport: Triacastela – Sarria Información sobre a etapa 26: Triacastela – Sarria Desde Triacastela existen dous itinerarios para chegar ata Sarria: o meridional, máis longo, visita o soado mosteiro benedictino de Samos e progresa polas frondosas ribeiras do río Oribio; o outro avanza máis ao norte por San Xil e intérnase tamén por bonitas paraxes poboadas de carballos e castiñeiros.

Mosteiro de Samos Conxunto monumental fundado no século VI que mostra todos os estilos posibles debido a continuas restauracións, xa que foi saqueado e incendiado varias veces ao longo da historia. Recolle mostras desde o prerrománico pasando polos estilos gótico, renacentista, barroco, neoclásico e modernista.

Perfil da etapa 26.-

Itineriario.Por San Xil: Km 0. Triacastela Os que pernoitasen no albergue público deben atravesar Triacastela pola rúa central ata a saída da poboación. O Camiño bifúrcase e hai que escoller un dos itinerarios. A man esquerda, pola LU-633, progresa o trazado ata Samos e o seu mosteiro benedictino e de alí continúa ata Sarria. A man dereita parte o itinerario por San Xil, 6,5 quilómetros máis curto aínda que supera un desnivel de 238 metros os primeiros 5,5 quilómetros. Á saída de Triacastela viramos a man dereita e cruzamos a LU-633. Á dereita, lixeiramente arriba, nace o desvío a San Xil. Tomámolo e, tras un curto tramo, abandonamos a estrada pola dereita para seguir por unha pista asfaltada. Posteriormente collemos un camiño que conduce ata A Balsa.

Km 2,2. A Balsa Por costa máis pronunciada continuamos rodeados de frondosos carballos ata desembocar de novo na estrada, xusto á altura da Fonte dúas Lameiros (Km 3,3). Un bo repecho por asfalto déixanos á altura de San Xil. A poboación queda a man esquerda e unha máquina de refrescos ao pé da estrada é todo o que se oferta por estas paraxes (Km 3,9). O itinerario continúa o seu ascenso pola estrada, ao principio en falso chairo para endurecerse despois, ata as inmediacións do alto de Riocabo (Km 5,5). No alto deixamos a estrada para gozar do tramo máis bonito da etapa. Corredores pechados de castiñeiros, carballos, e bidueiros escóltannos. A baixada a Montán - unha aldea que apenas se roza - é perigosa xa que o piso está formado por lajas de pedra.

Km 7,8. Montán Continuamos o descenso ata a aldea de Fontearcuda, onde a mouteira xacobea anúncianos os 121,5 quilómetros.

Km 8,5. Fontearcuda

O Camiño baixa de Fontearcuda ata a estrada e esta crúzase (atentos á sinalización porque hai que buscar a mouteira) para tomar un camiño que evita o longo rodeo da estrada que pasa por Zoo. Salvamos un arroio e avanzamos pola senda que sae de novo á estrada. As tupidas manchas de carballos e castiñeiros dan paso aos prados. Por asfalto chegamos finalmente a Furela, onde podemos recuperar forzas no bar situado ao pé da estrada.

Km 10,4. Furela Atravesamos por medio da poboación e cruzamos a estrada xunto ao cartel que anuncia a entrada ao Concello de Sarria (Km 10,7). Un quilómetro resta para chegar a Pintín, que tamén ofrece bar e restaurante.

Km 11,7. Pintín O Camiño segue arrimado á estrada LU-5602 e un quilómetro máis adiante crúzaa para internarse fugazmente por un tramo boscoso que atalla unha curva prolongada. Baixamos de novo á estrada e pasamos en breve xunto ao albergue público de Calvor. A parroquia do mesmo nome queda por detrás do albergue, a man esquerda.

Km 13,1. Calvor Cincocentos metros despois nos desligamos brevemente da LU-5602 para entrar en Aguiada.

Km 13,6. Aguiada (Bar) Tras a poboación regresamos aos brazos da estrada por unha senda paralela. O Camiño deixa a man dereita un albergue Pomba e Leña rodeado por un xardín (Km 14,3) e continúa polo andadero deixando ao carón o cruzamento a Airexe. Á esquerda da estrada queda a parroquia de San Mamede do Camiño (14,9).

Con vistas de Sarria, o andadero de terra segue progresando ao pé da LU-5602 por pequenos tobogáns. Pasamos a mouteira 114 km de Carballal e o cruzamento a Ferreiros, que se deixa a man dereita. De inmediato chegamos xunto ao cámping Vila de Sarria, con 12 prazas en liteira para peregrinos situadas nun par de tendas (ver apartado observacións), e deixamos Mendros á dereita. Entramos así en Sarria topándonos co primeiro albergue. Non en balde esta capital de Concello ostenta o maior número de albergues do Camiño Francés e é o lugar escollido por moitos camiñantes para iniciar a peregrinación, xa que se atopa na distancia ideal para conseguir a Compostela. A rúa José Sánchez déixanos ao pé da rúa Calvo Sotelo, que cruzamos para continuar de fronte pola rúa do Peregrino. Salvamos por unha ponte o río Sarria e cruzamos en Benigno Quiroga para virar xunto á Peregrinoteca. Unha escalinata sobe ata a entrada da rúa Maior, que debería cambiar o seu nome polo da "rúa dos Albergues", xa que se contabilizan máis de 5, incluído o público.

Km 18,3. Sarria

Por Samos: Por este itinerario a distancia percorrida é de 24,7 quilómetros. As mouteiras xacobeas que marcan a distancia de medio no medio quilómetro non os veremos neste itinerario, poboado con todo polas características frechas amarelas. A ruta acompaña o discorrer do río Sarria, tamén coñecido polo nome de río Oribio, xa que se forma nas ladeiras deste monte no concello de Triacastela. Hai que tomar a bifurcación da esquerda. Sáese de Triacastela para desembocar finalmente na estrada LU-633. Esta, por terreo favorable chega ata San Cristovo do Real (Km 3,8), parroquia do concello de Samos xa documentada no ano 1175. Nesta parroquia atópase o pazo de Lusío do ano 1551 e a Casa Forte, albergue da Xunta inaugurado en 2010. Desde San Cristovo, un camiño que acompaña ao río pola dereita progresa ata Renche, outra parroquia de Samos tamén documentada en 1175. (Km5,5). Alén da LU-633 queda Vigo. Desde Renche, de novo por fermosas paisaxes xunto á veiga do Sarria ou Oribio, progrésase ata Lastres, unha aldea de Reche, e chégase ata Freituxe (Km 7,3). Despois subimos e baixamos hata a parroquia de San Martiño do Real cunha igrexa de estilo románico rural (Km 8,4). Á saída desta poboación regresamos á LU-633 e cruzámola para dirixirnos ata Samos, capital do concello onde se atopa o soado mosteiro benedictino e que conta con todos os servizos (Km 9,8). Tras Samos regrésase á compañía da estrada ata Teiguín (Km 11,7), aldea da parroquia de Santa Uxía de Pascais, á que subimos posteriormente (Km 12,8). En Teiguín xa dixemos adeus á compañía da estrada e desde a parroquia de Santa Uxía de Pascais volvemos ao próximo rumor do río

para, primeiro por camiños e máis adiante por pistas e tramos asfaltados, alcanzar as minúsculas aldeas de Gorolfe, Veiga (non pasa por Reiriz, que se atopa nun alto) e Sivil, lugar pertencente á parroquia de Santiago de Extrasiz e última entidade do concello de Samos. Por certo, entre Veiga e Sivil cruzar o río Sarria por unha ponte medieval con capela á entrada Accedemos ao concello de Sarria pola aldea de Cans, pertencente á parroquia de Calvor e que mostra un pazo con torre vinculado ás familias Monseiro, González, Losada e Sarmiento. Desde aquí salvamos a LU-5602 para chegar finalmente a Aguiada, poboación onde enlazamos co itinerario que provén de San Xil (Km 20). Desde aquí á rúa Maior de Sarria restan 4,7 quilómetros.

Que ver.Samos Capital do Concello do mesmo nome e lugar do soado mosteiro benedictino de Samos, un dos máis antigos de España e símbolo cultural de Galicia. As súas orixes remóntanse ao século VI en pleno reino suevo e a súa fundación estivo a cargo de San Martín Dumiense que o dedicou aos mártires de Antioquía San Julián e Santa Basilisa. Unha lápida visigótica confirma a antigüidade, aínda que quedan poucos restos medievais. O impoñente e rico conxunto arquitectónico actual procede case todo dos séculos XVI ao XVIII. A igrexa é un nobre edificio neoclásico; entre a igrexa e o convento atópase o Claustro de Feijoo, presidido polo ilustre polígrafo benedictino. Encostado a este está o refinado Claustro das Nereidas (s. XVI). Apartada do mosteiro atópase a capela mozárabe do Ciprés, en alusión á impresionante e vetusta conífera situada ao seu lado. Tamén lla coñece como capela do Salvador e remóntase aos séculos IX ou X. Foi declarada monumento nacional en 1944. Samos ten hostais, varios bares, cafés, farmacia, centro de saúde e, polo menos, un par de albergues para peregrinos.

Calvor O Camiño pasa arrimado ao seu albergue pero non se interna na poboación. Calvor sitúase sobre un antigo castro do que aínda se poden contemplar os seus defensas. Á igrexa parroquial de Santo Estevo ou San Esteban precedéronlle un mosteiro fundado polo presbítero Adrián no século VIII e unha igrexa visigoda. A igrexa actual, restaurada, aínda conserva algúns elementos desa época como un capitel. Garda unha talla románica da Virxe co Neno.

Sarria Sarria é un fervedoiro de peregrinos. Os que chegan peregrinando desde outros puntos máis os que se suman no propio Sarria, xa que gañan a Compostela quen percorre, polo menos, os últimos 100 quilómetros a pé. Segundo as nosas distancias restan desde aquí a Santiago 115,3 quilómetros. Os datos recolleitos na Oficina do Peregrino da rúa do Vilar reflicten que en 2012 iniciaron a súa peregrinación en Sarria 40.734 peregrinos, o 21% dos que percorreron ese ano o Camiño de Santiago en calquera das súas variantes. Na rúa Maior atópanse a igrexa parroquial de

Santa Mariña, inaugurada en 1885 e a igrexa do Salvador, románica de transición con varias portadas do século XIII. Pasado o miradoiro, na saída da etapa cara a Portomarín, pódese ver o convento da Magdalena, cuxo orixe se remonta ao século XIII coa fundación dun hospital. Os Pais Mercedarios rexentan este convento, principalmente de fábrica gótica e renacentista, desde o ano 1896. Tanto na igrexa de Santa Mariña como no convento da Madalena expídense credenciais.

Albergues.Albergue Casa Peltre Sarria (Lugo) Tfno: 606 226 067

Albergue A Pedra Sarria (Lugo) Tfno: 982 530 130, 652 517 199

Etapa 27 por Somport: Sarria – Portomarín Información sobre a etapa 27: Sarria – Portomarín A vixésimo sétima xornada é para unha boa parte dos camiñantes a primeira, xa que Sarria atópase moi preto dos míticos e últimos 100 quilómetros, a distancia mínima que hai que percorrer a pé para gañar a Compostela. A etapa non defrauda en absoluto nin ao primerizo nin ao curtido peregrino. Ofrece incontables aldeas dos Concellos de Sarria, Paradela e Portomarín, bos exemplos do románico, pistas veciñais asfaltadas, sendas e corredores rurais, pontes medievais e pasarelas rústicas.

San Nicolás de Portomarín Templo fortaleza construído no século XIII que pertenceu á Orde de San Juan de Xerusalén e foi reedificado pedra por pedra no lugar actual debido á construción do encoro de Belesar. Consta dunha nave con cinco tramos cubertos de bóveda de crucería e de canón apuntado. As torres presentan remate almenado.

Perfil da etapa 27.-

Itineriario.Km 0. Sarria Para unha boa porcentaxe de camiñantes, a rúa Maior de Sarria é o quilómetro 0 da súa peregrinación a Compostela. A primeiras horas do día e, sobre todo, nos meses estivais, a rúa daría para realizar unha estatística máis que fiable sobre as idades, razas, nacionalidades e vestimenta dos peregrinos que se dirixen a Santiago. O tramo inicial de 2,9 quilómetros entre Sarria e As Paredes ofrece un excelente comezo de etapa. Tras a Rúa Maior, pasando xunto ao edificio da Prisión Preventiva, chegamos ao miradoiro sobre Sarria, adornado cun cruceiro. Uns trescentos metros despois do miradoiro, o Camiño se xunta co Convento da Magdalena, principalmente de fábrica gótica e renacentista e rexentado polos Pais Mercedarios. A etapa descende xunto ao muro do cemiterio ata o río Pequeno, afluente do Sarria. O medieval Ponche Áspera permite cruzalo (Km 1,2). Xunto a pequenos prados e hortas particulares pasamos baixo un viaduto para cruzar as vías. Tras elas salvamos un arroio grazas a unha pasarela de madeira (2,2). O curso de auga dá paso a un duro repecho por camiño - envolto por soberbios castiñeiros - que sobe ata o lugar das Paredes (Mouteira 109), onde se asenta un castro prerromano do mesmo nome. A aldea aparece despois.

Km 2,9. As Paredes Desde aquí, por pista veciñal, achegámonos ata Vilei onde nos recibe unha escultura en recordo a Don Germán Arias. De inmediato, a man esquerda, vemos a área de descanso Km 108 de Vilei, repleta de todo tipo de máquinas de vending: café, refrescos, snacks, pilas... e un selo para adornar aínda máis a credencial.

Km 3,7. Vilei De novo por pista asfaltada progresamos ata a parroquia de Barbadelo, un panel informativo fai recaer a nosa atención na románica igrexa de Santiago, a varios metros do Camiño. Rodeada polo camposanto, merecen a súa atención as portadas e os capiteis.

Km 4,5. Barbadelo

Deixamos o albergue de peregrinos de Barbadelo a man dereita e continuamos outra vez por pista veciñal asfaltada ata as aldeas de Rente (Km 5,3) e Mercado dá Serra, con taberna e situada no cruzamento da LU-5709.

Km 6. Mercado da Serra Ao cruzar non se continúa pola estrada senón que se toma un corredor arborizado que xorde de fronte. Aos cinco minutos pasamos xunto a unha fonte decorada con Pelegrín, a mascota do Xacobeo 93 (Km 6,6). Setecentos metros máis adiante chegamos xunto ás portas do Muíño de Marzán, do ano 1920. En marzo de 2014 inaugurouse a casa-albergue do mesmo nome (Km 7,3). Torcemos noventa graos á dereita e atravesamos o pasal de inverno, que evita que metamos o pé na balsa de auga. Pronto cruzamos a LU-633 para pasar Leiman

Km 8,2. Leiman Despois aparece Peruscallo, con bar-panadería e a presenza dalgúns hórreos (Km 9,2 e Mouteira 103). Dicimos, de momento, adeus ao asfalto para avanzar por corredoira cara a Cortiñas (Km 10 e Mouteira 102) e Lavandeira (Mouteira 101,5). Entre muros de pedra e castiñeiros alcanzamos Brea (Km 11,5 e Mouteira 100,5) para chegar, primeiro á falsa mouteira dos 100 e uns metros máis adiante ao verdadeiro, coroado de pedras e bañado en grafiti. Bastaría comezar a pé neste punto para obter a Compostela pero a peregrinación non é un certificado. O destino é o propio Camiño. Uns metros máis adiante atópase Morgade.

Km 12. Morgade Á saída, un cartel dános a benvida ao Concello de Paradela, que toma a substitución do sarrián. Alcanzamos Ferreiros, primeira parroquia de Paradela.

Km 13,1. Ferreiros (Albergues. Bar)

Baixamos por pista asfaltada ata o inmediato Mirallos (Km 13,6 e Mouteira 98). A man esquerda hai un restaurante que rexenta Natalia e que ten 25 camas para os peregrinos. O prezo é donativo e no bar dan almorzos, menús, bocadillos, etc.

Km 13,6. Mirallos Acto seguido atópase a igrexa románica de Santa María, que se baixou pedra a pedra desde Ferreiros en 1790. O Camiño diríxese por asfalto desde Mirallos á Pena.

Km 14. A Pena Posteriormente avanzamos ata Couto (Km 14,7) e Rozas (Km 15 e Mouteira 97). Non será estraño toparse con algunha familia guiando o gando dun lugar a outro. Deixando atrás o lugar de Rozas sobrevén a mouteira 96,5. Supón tamén deixar, polo menos durante un tramo, a pista asfaltada para tomar unha senda en lixeira costa ao abrigo dos carballos e piñeiros. No primeiro cruzamento que se presenta seguimos pola esquerda. A mouteira 95,5 anuncia a proximidade de Moimentos, aldea á que chegamos, tras deixar antes a man esquerda unha cruz de madeira enrolada con arame de espino e cruzar a estrada LU-4203 (Km 16,4). Nuns minutos chegamos a Mercadoiro.

Km 16,8. Mercadoiro O itinerario conduce posteriormente ao próximo Moutrás, onde hai unha tenda de alimentación, bebidas, parafarmacia e artesanía.

Km 17,1. Moutrás Tras unha costa e pistas asfaltadas descendemos ata Parrocha (Km 18,7) e Vilachá, última aldea do Camiño pertencente a Paradela, onde o surafricano Gordon Bell abriu un albergue na primavera de 2014. En 2016 abriu tamén 'Os Andantes', un bar restaurante vegetariano.

Km 20. Vilachá

Un brusco descenso achéganos ata o río Miño, embalsado por Belesar (Mouteira 90). A ponte, de máis de 350 metros de lonxitude, achéganos ata o Portomarín de fachadas brancas e tellados grises. A entrada ao pobo faise por un dos arcos da vella ponte romana - medieval, reconstruído para asentar unha escalinata e colocar unha pequena capela. Subimos por ela e pasando o Centro Virtual de Información ao Peregrino dirixímonos ata o centro do pobo. No albergue público, aínda que a distancia percorrida hoxe poida parecer infinitamente maior, liquidamos os 22,4 quilómetros da etapa.

Km 22,4 Portomarín

Que ver.Barbadelo Santiago de Barbadelo é unha parroquia do Concello de Sarria situada entre frondosos bosques. A igrexa de Santiago de Barbadelo é un belo exemplo de estilo románico galego. Ten unha torre de planta cadrada e unha portada chea de símbolos e iconografía medieval. Deste delicado pórtico destaca a figura humana cos brazos en cruz do tímpano e o xogo de paxaros, animais e homes dos capiteis do dobre par de columnas. O caserío adxunto recibe o nome de Mosteiro -contracción de mosteiro- en alusión a unha antiga institución anexionada a Samos.

Ferreiros A parroquia de Ferreiros, xa do Concello de Paradela, é unha humilde localidade onde os ferreiros claveteaban o calzado dos peregrinos e herraban os seus cabalgaduras. A igrexa de Santa María de Ferreiros, que se baixou cara a 1790 pedra a pedra ata a inmediata Mirallos, é un templo modesto pero cunha interesante portada románica, que descansa sobre dúas mochetes con cabeza de León. Ademais ofrece unha espadana barroca na parte superior da súa fachada.

Portomarín Portomarín, capital do Concello do mesmo nome, atópase sobre a marxe dereita do río Miño. Accédese á poboación pola escalinata asentada sobre os arcos da vella ponte medieval, onde tamén se colocou a capela da Virxe das Neves. A cidade antiga, formada por dous barrios, San Nicolás e San Pedro, está mergullada no encoro de Belesar. O pobo tivo reconstruíuse de novo en 1960 nunha ladeira segura. Portomarín foi un importante lugar de paso na Idade Media cunha gran ponte e con hospital; todo quedou baixo as augas do Miño. A grandiosa igrexa-fortaleza de San Nicolás, erixida polos monxes-cabaleiros da orde de San Juan de Xerusalén no século XII, desmontouse pedra a pedra para ser reedificada na praza do novo asentamento. Polo seu monumentalidad, riqueza de elementos e suntuosidad escultórica, constitúe un dos exemplos máis interesantes do románico lucense. A fachada románica da igrexa de San Pedro, que tamén se trasladou a un extremo do pobo (xunto ao Pazo de Berbetoros do XVII) é de

bela factura. O pazo do Conde dá Maza, do XVI e o pazo dous Pimentales tamén se subiron á localización actual. Portomarín, ademais de bastantes albergues, ofrece todos os servizos. Non hai que deixar o pobo sen probar a torta de améndoas similar á de Santiago.

Albergues.Albergue Porto Santiago Portomarín (Lugo) Tfno: 618 82 65 15

Albergue Ultreia Portomarín (Lugo) Tfno: 982 545 067, 676 607 292

Etapa 28 por Somport: Portomarín – Palas de Rei Información sobre a etapa 27: Portomarín – Palas de Rei A etapa está fraccionada pola serra de Ligonde, que á súa vez divide as concas dos ríos Miño e Ulloa e os Concellos de Portomarín e Monterroso. Aínda que o comezo é prometedor e obsequia cun apracible ascenso polo monte San Antonio, o resto se embriaga xunto a estradas modestas, provinciais e mesmo nacionais. Con todo amenizan a viaxe bos exemplos de igrexas románicas, incluída a posibilidade de desviarse ata Vilar de Doas para visitar a de San Salvador, antigos hospitais de peregrinos e o valioso cruceiro de Lameiros

Perfil da etapa 28.-

Itineriario.Km 0. Portomarín Retrocedemos desde o albergue público ata a próxima igrexa de San Nicolás e seguimos de fronte para saír pola avenida de Chantada, que desemboca na mesma estrada. Antes cruzábase a pasarela metálica que salva o Rego dás Torres, pero atópase pechada. Agora supérase pola ponte da estrada, ben sinalizado. Superado este deixamos o asfalto pola dereita, xunto a unhas casas, e continuamos pola saia do monte San Antonio (Km 1). Ascendemos aproximadamente un quilómetro e comezamos a llanear entre piñeiros e prados. O camiño baixa ata a beiravía da LU633 e pasado o cruzamento a San Mamede e Velade tomamos un andadero pegado á estrada. Uns centos de metros máis adiante, á altura dunha fábrica de ladrillos (Km 3), cruzamos a estrada e continuamos por un andadero similar que avanza pola dereita. Á altura dunhas naves de fertilizantes e abonos cruzamos de novo a LU-633 e progresamos pola esquerda. Catrocentos cincuenta metros despois chegamos a Toxibo (Mouteira 85,5). Unha casa e, máis adiante un elegante hórreo en pedra e madeira, decorado cun rosetón e rematado con pináculo e cruz, é toda a visita (Km 4,8). Aínda que aínda camiñamos moi próximos á estrada, varias manchas de piñeiros íllannos dela durante un pequeno tramo. De novo xunto á asfalto pasamos un merendero (Km 7,3) e tiramos ata a próxima parroquia de Gonzar. A igrexa de Santa María e o núcleo poboacional quedan á esquerda.

Km 8. Gonzar Pasamos xunto ao bar e o albergue público e en breve viramos á esquerda para tomar unha pista que sobe a Castromaior, tamén parroquia do Concello de Portomarín con igrexa románica de finais do XII e un próximo castro prerromano de grandes dimensións.

Km 9,3. Castromaior Desde Castromaior afrontamos unha esixente subida de 700 metros, onde se atopa indicado a man esquerda o desvío opcional ao castro prerromano, desde o que se pode retornar ao Camiño sen volver atrás. Ascendemos ata outro andadero paralelo á LU-633 (Km 10). Aínda cruzamos outro par de veces a estrada ata chegar a Hospital dá Cruz, aldea da parroquia de San Mamede de Ou Río, tamén de Portomarín.

Km 11,8. Hospital dá Cruz Cruzamos con precaución a N-540 e tomamos a C-535 en dirección Vendas. Trátase dunha modesta estrada provista dunha beiravía compacto polo que transitaremos durante os próximos 10 quilómetros ata a ligazón da N-547 na Brea. A seguinte poboación que visitamos é Vendas de Narón

Km 13,3. Vendas de Narón Á saída hai unha pequena capela rehabilitada no 2004. A medio quilómetro, en suave ascenso pola beiravía, chegamos ata a mouteira 76,5, que anuncia a Serra de Ligonde. A serra de Ligonde divide as concas dos ríos Miño e Ulla (Km 13,8). Agora gozamos dun bo tramo en descenso. Quilómetro e medio máis adiante deixamos ao carón a aldea de Previsa, a primeira do Concello de Monterroso (Km 15,3) Medio quilómetro máis abaixo, a man dereita, atópase Vos Lameiros, co pazo e a capela de San Marcos. A douscentos metros, xunto ao Camiño, álzase o soado cruceiro de Lameiros. É de dobre cara e foi colocado en 1670. Nun lado está representada a imaxe de Cristo e na outra a Virxe das Dores. Na base podemos distinguir unhas tenazas, unha coroa de espiñas e unha caveira, referentes ao calvario de Jesús (Km 16). De inmediato chegamos a Ligonde, pasando xunto á cruz que sinala o lugar dun antigo cemiterio de peregrinos. Ata este punto veñen recoller aos peregrinos os propietarios do albergue Nirvana Lodge, inaugurado no verán de 2013 e situado a uns quilómetros do Camiño no lugar de Novelúa (ver observacións). Tamén xunto á Casa de Carneiro, que tivo como hóspedes ilustres a Carlos V, en marzo de 1520 cando viaxaba para ser coroado emperador, e a Felipe II, en maio de 1554 de camiño á Coruña para casar con María Tudor.

Km 16,5. Ligonde Á saída de Ligonde, á beira do albergue municipal, collemos unha senda que baixa pegada a un muro ata a ponte sobre o río de Airexe (Km 17). Remontamos ata Airexe (Km 17,4). A man esquerda, algo apartada, atópase a igrexa de Santiago, de factura neoclásica e coa portada románica da súa predecesora.

Km 17,4. Airexe

Avanzamos pola beiravía e seguimos de fronte tras cruzar a estrada LU-3301 (Km 18,5). Despois alcanzamos a aldea de Portos, xa do Concello de Palas de Rei.

Km 19,4. Portos En breve atópase o desvío a Vilar de Doas. Despois chegamos á parroquia de Santiago de Lestedo.

Km 20. Lestedo Subimos ata a aldea de Vos Valos (Km 20,9) para baixar á Mamurria (Km 21,5). Posteriormente vén A Brea (Km 22), onde deixamos a pista asfaltada - estrada para transitar en paralelo á N-547. Xunto a esta sitúanse primeiro Avenostre (Km 22,4) e despois Ou Rosario, lugar onde os peregrinos rezaban un rosario ante a vista do Monte Sacro. Nas súas ladeiras, os discípulos do Apóstolo Santiago domaron aos touros bravos que trasladaron o corpo do santo (Km 23,4). Medio quilómetro máis adiante chegamos ao área recreativa Vos Chacotes, onde está o albergue público do mesmo nome (Km 23,9). Uns metros máis e chegamos a Palas de Rei. Entramos pola rúa do Cruceiro, visitamos a igrexa de San Tirso e baixamos a escalinata ata o mesmo centro do Concello, onde se atopan os demais albergues.

Km 25. Palas de Rei

Que ver.Gonzar Santa María de Gonzar é unha das 20 parroquias do Concello de Portomarín. Gonzar era unha encomenda dos cabaleiros de San Juan de Portomarín e a parroquia de Santa María é o seu monumento máis importante. Máis arriba, en Castromaior, atopámonos nunha zona de castros celtas que nos poden dar unha imaxe de como era Galicia antes de ser conquistada polos romanos. Nesta parroquia atópase a pequena igrexa de Santa María, de estilo románico sinxelo e basto pero moi ben conservado. No seu interior destacan unha talla románica da Virxe e un retablo do século XVI. En Gonzar hai un par de bares, un ao pé da estrada e outro no interior que tamén é albergue. Castromaior tamén ten bar.

Vendas de Narón Vendas de Narón foi un alto no camiño antes de cruzar a serra de Ligonde e lugar de transaccións comerciais. Á saída do pobo está a Capela da Magdalena, que pode ser un indicio da existencia dun antigo hospital ao servizo dos peregrinos. Crese que neste lugar os cristiáns, tras descubrir o sepulcro do Apóstolo en Santiago, bateron ao emir de Córdoba no seu intento de conquistar Galicia. Aquí localizou Benito Viceto o inicio da súa novela histórica Os Fidalgos de Monforte, cando un grupo de cabaleiros reúnense para preparar o ataque contra o conde de Lemos.

Ligonde Ligonde é unha das 29 parroquias do Concello de Monterroso e engloba a 12 aldeas ou entidades. Outrora tamén foi unha importante estación xacobea onde aínda se conserva un cemiterio de peregrinos, anexo a un desaparecido hospital da Orde de Santiago. Chama a atención a decoración das súas fachadas. Foi doado no 956 polo conde Osorio á súa esposa dona Teoduli Pepiz para redimir os seus pecados. A súa igrexa de Santiago, neoclásica, conserva a portada románica da súa antecesora. Xusto antes de entrar en Ligonde atópase o cruceiro de Lameiros (1670), onde os catro lados da base representan ao calvario ou á morte de Jesús (martelo, cravos, espiñas e caveiras), mentres que na cruz asombra o relevo da maternidade ou a vida. Ten un albergue municipal e os bares e o albergue público atópanse no inmediato núcleo de Airexe.

Mosteiro de Vilas de Doas Entre Portos e Lestedo (entre os quilómetros 19,4 e 20 da etapa) atópase o desvío a Vilar de Doas, parroquia do Concello de Palas de Rei onde se atopa a máis valiosa das máis de vinte pequenas igrexas románicas do municipio de Palas de Rei: a igrexa do Salvador cunha portada de gran beleza e unhas arquivoltas de gran riqueza iconográfica. O desvío ten preto de 2,5 quilómetros de ida e outros tantos de volta. Se peregrinamos en bicicleta non hai problema xa que á volta pódese tomar a N-547 e enlazar co Camiño na Brea.

Palas de Rei A historia de Palas de Rei remóntase a épocas remotas, e máis tendo en conta a cantidade de castros celtas existentes no seu termo municipal e o seu emprazamento na vía romana Lugo-Astorga. Era un lugar importante na Idade Media onde adoitaban xuntarse os peregrinos para afrontar os últimos tramos da ruta xacobea. A igrexa de San Tirso, máis en concreto, a súa portada románica, é o único vestixio que queda do seu pasado histórico. Con todo a riqueza artística da súa Concello é considerable: unha vintena de igrexas románicas como a de Vilar de Doas, o castelo de Pambre e o literario e televisivo Pazo de Ulloa. Palas de Rei conta con múltiples posibilidades de aprovisionamento e de gozar para o peregrino.

Albergues.Albergue Mesรณn de Benito Palas de Rei (Lugo) Tfno: 636 834 065, 667 232 184, 982 10 33 86

Albergue Castro Palas de Rei (Lugo) Tfno: 609 080 655

Etapa 29 por Somport: Palas de Rei – Arzúa Información sobre a etapa 29: Palas de Rei – Arzúa Ademais de ser a etapa máis longa de Galicia loce un perfil crebado, dos coñecidos vulgarmente como rompepiernas, que a converte nun verdadeiro reto. O itinerario traspasa os límites de Lugo para entrar na Coruña pola aldea de Ou Coto; visita Leboreiro e a pulpera Melide, onde enlaza o Camiño Primitivo, e continúa por unha infinidade de tobogáns e escenarios máxicos como o do río Catasol ata Ribadixo dá Baixo e Arzúa, onde á súa vez conecta o Camiño do Norte.

Cabazo de Leboreiro Un Cabazo é un gran canasto circular feito con paus entrelazados e cuberto de palla que apoiado nunha base de pedra é utilizado para conservar o máiz. Detrás do Cabazo atópase

a igrexa

románica de Santa María con ábsida circular e teito de madeira. Na portada está esculpida unha figura da Virxe.

Perfil da etapa 29.-

Itineriario.Km 0. Palas de Rei Cruzamos a estrada xunto á Casa do Concello de Palas de Rei e baixamos pola travesía do Peregrino para atravesar de novo a estrada e continuar descendendo pola empedrada rúa do Apostolo. Por terceira vez salvamos a estrada e seguimos de fronte pola rúa Río Roxán, onde hai unha escultura duns peregrinos bailando asinada por J. Novo. Saímos á avenida de Compostela, coincidente coa N-547, e tras cincocentos metros (pasado o punto quilométrico 35 da nacional) torcemos á dereita para cruzar o río Roxán. A mouteira 64 anúncianos a chegada á parroquia de San Sebastián de Carballal. Baixo unha fronda subimos ata un par de aldeas desta parroquia e baixamos para cruzar a N-547 (Km 2,1). A mouteira 63,5 introdúcenos nunha senda rodeada de eucaliptos e carballos, moi propensa a embarrarse, que chega ata o lugar de Lacua (Mouteira 63). Unha boa fileira de laxas de pedra impide enfangarse na balsa de auga. Proseguimos ata San Xulián do Camiño, anunciado pola mouteira 62,5. Á beira do Camiño atópase a igrexa románica de finais do XII, que exhibe en primeiro termo a ábsida.

Km 3,4. San Xulián do Camiño Por pista asfaltada pasamos o lugar de Pallota (Mouteira 62) e descendemos sen cuartel por unha preciosa corredoira ata o río Pambre para chegar a Ponche Campaña, pertencente á parroquia de Matogueira.

Km 4,5. Pontecampaña A continuación sobrevén un tramo espectacular. Cal bosque de Fangorn, abrazados por roca e ramas retortas, progresamos ata Casanova, tamén da parroquia de Matogueira.

Km 5,7. Casanova

Deixamos ao carón o albergue público e máis adiante o desvío cara ao albergue A Bolboreta. Continuamos pola pista asfaltada e deixámola pola esquerda para tomar un camiño. Baixamos ata cruzar o rego do Vilar, en Porto de Bois (Km 7,2). Acto seguido, en costa, avanzamos ata Campanilla, pequena aldea da parroquia de Matogueira e última poboación lucense no Camiño (Km 8). Por unha estrada secundaria dicimos adeus aos 96,7 quilómetros percorridos na provincia de Lugo para presentarnos en Ou Coto, primeira aldea coruñesa pertencente á parroquia de Leboreiro, xa no Concello de Melide.

Km 8,5. O Coto Á saída de Ou Coto deixamos o asfalto pola esquerda para baixar a Leboreiro, definido na antigüidade como Campus Leporarius ou campo das lebres. Aquí veremos un Cabazo: un canasto xigantesco que, como os hórreos, utilizábase para conservar o millo. Detrás atópase a interesante igrexa de Santa María, románica de transición.

Km 9,2. Leboreiro Abandonamos Leboreiro e cruzamos o río Seco por unha ponte medieval (Km 9,5). A mouteira 56 dá paso a Disicabo e a continuación sobrevén un tedioso tramo xunto á N-547 e o Parque empresarial de Melide, tamén chamado da Magdalena (Km 11). Un quilómetro despois cambia o panorama e baixamos ata a beira do río Furelos por unha contorna máis digna. Cruzamos este afluente do Ulla pola ponte medieval e accedemos á parroquia de San Xoán de Furelos. É a antesala de Melide, a capital do Concello.

Km 13. San Xoán de Furelos Chegamos á avenida de Lugo, pasamos xunto á capela de San Roque e o seu cruceiro do século XIV. Cara ao albergue público e para atallar podemos continuar pola rúa San Pedro pero o itinerario tamén está sinalizado pola rúa do Convento ata a praza do Convento.

Km 14,8. Melide

Aquí danse cita o antigo hospital de peregrinos, que alberga hoxe o Museo dá Terra de Melide; o Convento do Sancti Spiritus e a súa igrexa; o edificio do Concello do século XVIII e a capela de San Antonio, xunto á que deixamos a praza para tomar a rúa San Antonio. Tras bordear o albergue público abandonamos Melide pola rúa Principal. Con vistas ao val baixamos ata a N-547, que cruzamos para coller de fronte a CP-4603 en dirección San Martiño. Á altura dun restaurante - parrillada viramos á dereita para visitar a igrexa de Santa María de Melide, parroquia do mesmo nome (Km 15,6). O templo é románico de finais do XII, ten unha soa nave e ábsida semicircular e alberga a única reixa románica de Galicia. Tras pasar as casas de Carballal vémonos rodeados entre eucaliptos, especies de folla caduca e prados ata o paso empedrado do río Catasol, afluente do Furelos (Km 17,2). Paisaxe de postal que nos brinda o Camiño. Por unha bela contorna dirixímonos a Raido, ao pé da N-547. Abandonamos a súa compañía rapidamente para continuar ata Parabispo, xa do Concello de Arzúa (Km 18,7). Baixo un bosque de eucaliptos salvamos o arroio de Valverde, pasamos Peroxa- onde se atopa a mouteira 45,5 - e entramos na parroquia de Boente, partida en dúas pola N-547.

Km 20,5. Boente Tras a igrexa de Santiago viramos a man dereita e baixamos por unha pista ata o río Boente e o lugar de Punta Brea, salvando antes por un túnel a N-547. Tras rodear uns prados afrontamos unha dura costa que sobe ao pé da N-547, e xunto a ela alcanzamos varios lugares das parroquias de Figueiroa e Castañeda. Neste lugar atopábanse os fornos de cal onde os peregrinos depositaban a pedra que traían desde Triacastela.

Km 22,7. Castañeda Baixamos por pista asfaltada ata o arroio Ribeiral, localizado entre Pedrido e Río (Km 23,3). Agora toca remontar e continuamos de fronte, deixando á esquerda o desvío a Doroña. Despois, case sempre por pistas veciñais, baixamos durante dous quilómetros ata o río Iso, que dá acceso a Ribadiso dá Baixo, aldea da parroquia de Rendal.

Km 25,8. Ribadiso de Abaixo

Alén da ponte medieval atópase o hospital de peregrinos de San Antón, actualmente restaurado como albergue público. Dando un rodeo, ao noso parecer absurdo, subimos ata a N-547 para chegar, pola interminable avenida de Lugo, ata as primeiras casas de Arzúa. Na mesma entrada hai varios albergues privados situados un tras outro. Tras outro treito deixamos a avenida para coller a rúa Cima do Lugar, onde se atopa o público.

Km 28,8. Arzúa

Que ver.Porto de Bois Porto de Bueyes é un lugar da parroquia lucense de Matogueira onde tivo lugar unha cruenta batalla entre Enrique de Trastamara e o conde de Lemos, Fernán Ruiz de Castro, fiel ao monarca lexítimo don Pedro I o Cruel. A sorte inclinouse de parte dos Trastamara que infligieron unha severa derrota ao conde.

Leboreiro Leboreiro é a primeira parroquia da Coruña, a última provincia do Camiño. A posible abundancia de lebres explica que o Codex Calistinus denomináseo na Idade Media Campus Leporarius. Un cruceiro preside a rúa principal enlosada, á que escoltan macizas casas de pedra. A igrexa de Santa María é de estilo románico de transición, dunha soa nave e ábsida circular. No tímpano da portada hai esculpida unha fermosa imaxe da Virxe, en fronte está a fachada da Casa da Enfermería, antigo hospicio de peregrinos fundado pola familia Ulloa no século XII. Diante pódese observar un típico cabazo, é dicir un celeiro en forma de xigantesco canasto utilizado para conservar o millo, coma se tratásese dun primitivo hórreo. A ponte sobre o río Seco é do século XIV e dotóuselle de pretil na restauración do ano 1984.

Melide Capital do Concello do mesmo nome, formado por 26 parroquias e situado no centro xeográfico de Galicia, na vertente occidental da serra de Careón. De orixe prerromano, parece ser que foi repoboado por orde do Arcebispo Gelmírez. En Melide enlazan os peregrinos que veñen polo Camiño Primitivo. Da igrexa románica de San Pedro, trasladada hoxe ao Campo de San Roque e coñecida como capela de San Roque, non se conserva máis que a portada. Aquí tamén se atopa o cruceiro do século XIV que está considerado como o máis antigo de Galicia. Polo lugar onde os peregrinos da ruta primitiva facían a súa entrada alzouse o Mosteiro-Hospital de Sancti Spiritus, que agora acolle o Museo Terra de Melide, un lugar, como reza a páxina institucional, construído polo pobo e para o pobo. O polbo, cocido e con aceite de oliva, sal e pemento é a mellor carta de presentación de Melide. Tamén destaca a repostería tradicional, con doces como o coñecido "rico" e os melindres. Ofrece todos os servizos.

Ribadiso da Abaixo Nada máis cruzar o río Iso por un idílico ponte medieval, atópase o antigo Hospital de San Antón de Ponche de Ribadiso (s. XV) convertido nun magnífico albergue.

Arzúa No casco antigo de Arzúa atópase o antigo convento da Magdalena, fundación agostiña do século XIV que mantivo unha alberguería para peregrinos pobres e que hoxe está en ruínas. Moi preto levántase a moderna igrexa parroquial de Santiago, que posúe dúas imaxes do Apóstolo, unha como Peregrino e outra como Matamoros. Desde 1975 celébrase en Arzúa, ano tras ano, a festa do queixo. O queixo de Arzúa elabórase artesanalmente con leite enteiro de vaca e prodúcese en toda a comarca Arzúa - Ulloa, e en varios municipios de Lugo.

Albergues.Albergue O Apalapador Melide (A Coruña) Tfno: 981 50 62 66, 679 837 969

Albergue O Cruceiro Melide (A Coruña) Tfno: 616 764 896

Etapa 30 por Somport: Arzúa – Pedrouzo Información sobre a etapa 30: Arzúa – Pedrouzo Entre Arzúa e a catedral de Santiago median case 40 quilómetros e o máis lóxico e prudente é dividir o tramo en dúas xornadas facendo parada e fonda en Santa Irene ou Ou Pedrouzo. O Concello de Arzúa cede a testemuña ao do Pino nun traxecto cómodo, con pendentes máis fáciles e por pistas sempre próximas á N-547.

Perfil da etapa 30.-

Itineriario.Km 0. Arzúa Desde a rúa Cima do Lugar, onde está situado o albergue público, partimos de fronte cara á empedrada rúa do Carmen. Os seus soportais e fachadas revestidas de madeira despiden o noso paso por Arzúa. Por unha contorna máis rural baixamos ata a fonte vos Franceses, cruzamos o río Lanuxe e chegamos de seguido ás Barrosas e a súa capela de San Lázaro (Mouteira 36 e Km 0,9). Baixamos ata o río Brandeso, afluente á súa vez do Iso (Km 1,8), e subimos ata Preguntoño, aldea da parroquia de Burres coa súa ermida de San Paio do século XVIII.

Km 2,2. Preguntoño Á saída evitamos a N-547 por un túnel e afrontamos un repecho, entre prados, cultivos de millo e con vistas cara a Arzúa, ata o lugar da Peroxa, tamén da parroquia de Burres (Km 3,3). Os eucaliptos poboan, cada vez máis, a paisaxe galega e os prados, necesarios para a supervivencia do gando e do mundo rural. Sucédense un tras outro coas súas coadas familiares secándose ao sol. Viaxamos por pistas revestidas de follaxe e baixamos ata o regato Ladrón (Km 3,9) para alcanzar posteriormente Taberna Vella

Km 5,2. Taberna Vella Seiscentos metros despois entramos en Calzada, da parroquia de Burres e último núcleo habitado do Concello de Arzúa.

Km 5,8. Calzada Deixamos a poboación cruzando unha estrada de ligazón e continuamos para entrar no Concello do Pino, o último antes de Santiago. A primeira poboación é Rúa, aldea de San Breixo de Ferreiros.

Km 7,8. Rúa Abandonamos o núcleo tras cruzar o arroio Langüello e seguimos por unha rede de pistas e camiños ata Boavista (Km 9,3) e Salceda, ao pé da N547.

Km 11,1. Salceda Desmarcámonos uns metros da nacional pola dereita, pasando xunto ao recordo ao peregrino Guillermo Watt, falecido no Camiño. Regresamos máis arriba ao pé da estrada e cruzámola xunto a un concesionario de maquinaria agrícola para chegar ata Oxén, lugar da parroquia de San Miguel de Cerceda (Km 12,5). O camiño, á esquerda da Nacional, conduce agora ao inmediata Nivel, da mesma parroquia, onde salvamos a N-547 por baixo (Km 13,1). Neste punto tamén poden enlazar os peregrinos procedentes do Camiño do Norte que tomasen a variante do Pino. Alén atópase xa A Brea.

Km 13,6. A Brea Nuns centos de metros sae ao paso A Rabiña e en paralelo á Nacional superamos con facilidade a subida a Ou Empalme, da parroquia de San Lourenzo de Pastor. No medio do traxecto hai un merendero con fonte e un muíño de vento que lembra ao das granxas americanas. No alto cruzamos a estrada, moita precaución!, para entrar na poboación.

Km 15,3. O Empalme Despois tomamos unha pista que descende baixo os eucaliptos. Máis abaixo, por un túnel baixo a N-547, temos a opción de visitar a ermida de Santa Irene e a súa fonte barroca ou ir ao albergue privado. Xunto a este albergue atópase o desvío cara ao albergue rural Astrar. Se continuamos de fronte chegamos ao albergue da Xunta.

Km 16,3. Santa Irene

Grazas a unha densa fronda de eucaliptos illámonos do ruído da estrada, pasamos xunto á Mouteira 20, e evitamos de novo a estrada por un túnel. Un par de casas e un serradoiro e máis eucaliptos conducen ata A Rúa da parroquia de Arca.

Km 17,9. A Rúa Por pista asfaltada chegamos ao bordo da N-547 e subimos xunto a ela ata Ou Pedrouzo.

Km 19,1. O Pedrouzo

Que ver.Concello de O Pino Penúltimo municipio galego do Camiño Francés integrado por trece parroquias e preto de 180 lugares. O itinerario visita, tanto nesta etapa como na última, núcleos poboacionais pertencentes ás parroquias de Arca, Cerceda, Ferreiros, Pastor e Pereira. O enclave máis singular é Santa Irene, coa súa ermida dedicada á santa mártir portuguesa e fonte barroca de augas curativas. A capela foi construída grazas á achega de dous nobres que vivían na próxima aldea das Dúas Casas. En Ou Empalme -a poboación anterior- pódese atisbar o horizonte e imaxinar as costas galegas. Ou Pedrouzo, poboación de servizos ao pé da N-547, ofrece ao peregrino todo o necesario. Albergues, pensións, caixeiro, restaurantes, farmacia, centro de saúde, etc.

Albergues.Albergue Turístico Salceda Salceda (A Coruña) Tfno: 981 50 27 67

Albergue Otero O Pedrouzo (Parroquia de Arca - Concello de O Pino) Tfno: 671 663 374

Etapa 31 por Somport: Pedrouzo – Santiago de Compostela Información sobre a etapa 31: Pedrouzo – Santiago de Compostela O camiñar tórnase sereno, quizais por medo a terminar e non saber ou non querer que facer despois. Sobre pistas de follaxe, entre as últimas manchas de eucaliptos e carballos, chegan as últimas aldeas do Pino. O concello de Santiago agarda nun alto, xunto ao aeroporto, e conduce ao peregrino pola parroquia de Sabugueira. Desde a atalaia do Monte do Gozo obtense a primeira panorámica de Santiago de Compostela e dá comezo un percorrido urbano que conclúe aos pés da fachada barroca da catedral. O Obradoiro é o fin e o comezo.

Catedral de Santiago de Compostela Dedicada ao Apostol Santiago. Igrexa consagrada no ano 1128 (s. XII) e adornada con elementos barrocos no XVIII. É

unha

boa

mostra

igrexa

peregrinación. De

estilo

románico

con

elementos

posteriores renacentistas e barrocos. De planta románica de cruz latina conta con tres naves divididas por arcos de medio punto, tribuna, cruceiro e girola. Ten cinco fachadas.

Perfil da etapa 31.-

Itineriario.Km 0. O Pedrouzo Vinte quilómetros tan só fronte aos 755,3 xa percorridos desde o noso primeiro día alén dos Perineos. Lonxe, moi lonxe, aínda que só pasasen varias semanas, quedan xa os bosques navarros, as cepas rioxanas, a vasta meseta castelá. Incluso os montes de León e o mítico O Cebreiro, que franqueamos fai sete xornadas. Santiago, a praza do Obradoiro e a catedral, ante a que nos emocionaremos, seguro, atópanse aquí á beira. Tomando como referencia o albergue público percorremos o pobo á beira da nacional e viramos á dereita pola rúa do Concello, onde se atopa o Concello. Avanzamos de fronte durante medio quilómetro e ao chegar xunto ao colexio e as pistas deportivas viramos noventa graos á esquerda. Por unha pista de terra cuberta de follaxe internámonos entre un bosque de eucaliptos, que abandonamos para entrar en San Antón, aldea da parroquia de Arca. O lugar toma o nome dunha capela arrasada por un incendio (Km 1,3). Outro bosque agárdanos á saída de San Antón. Carballos autóctonos e eucaliptos reforestados, a granel, acompáñannos agora ata o núcleo de Amenal, da parroquia de San Miguel de Pereira. Accedemos por pista asfaltada e pasando o río Brandelos cruzamos a N-547 por un paso baixo (Km 3,7), ao que lle segue un forte repecho que sobe a Cimadevila, último núcleo do Concello do Pino.

Km 4. Cimadevilla A subida continúa durante máis de quilómetro e medio pero tórnase moito máis alcanzable. Alcanzada a cota dirixímonos ao pé da A-54 e a N-634. Xa non nos estrañamos ao ver o valo de separación repleta de pequenas cruces. Forma parte da idiosincrasia da peregrinación. Un monólito esculpido co bordón, a cabaza e a vieira anuncia a entrada no municipio de Santiago (Km 6,3). Rodeamos o perímetro do aeroporto, deixando a man esquerda varias fileiras de balizas (Km 6,7), e despois de cruzar unha estrada secundaria entramos en San Paio, aldea da parroquia de Sabugueira.

Km 7,7. San Paio Rodeamos Casa Quian, afrontamos un breve repecho por pista asfaltada e tomamos a pista da dereita, que descende. Tras salvar a variante por baixo seguimos descendendo por varios núcleos da parroquia de Sabugueira: A Esquipa e Lavacolla.

Km 9,5. Lavacolla Tras unha curva pechada pasamos xunto á parroquial de San Pelayo, que loce inscrito o ano da súa construción: 1840. Seguidamente cruzamos a N-634a (albergue Labacolla) e collemos o desvío a Villamaior. En apenas cen metros cruzamos o río Sionlla, cuberto de ovas e coñecido como arroio de Lavacolla, lugar onde os peregrinos desposuíanse das súas sucias vestimentas e lavábanse en vistas da súa próxima chegada a Santiago (Km 10). Por pista asfaltada iniciamos unha cómoda subida que finalizará no esperado Monte do Gozo. Atravesamos primeiro Villamaior (Km 11), pasamos xunto ao centro da TVG (Km 12,7) e viramos 90 graos á esquerda para facer o propio xunto ao centro territorial de RTVE (Km 13,5). Viramos noventa graos á dereita e continuamos ata a urbanización San Marcos, antesala do Monte do Gozo.

Km 14,8. San Marcos En lugar de seguir de fronte desviámonos á esquerda para subir ao monumento erixido no ano xacobeo de 1993, o mesmo ano que se inaugurou o próximo albergue de peregrinos, o máis grande de todo o Camiño que é capaz de albergar ata 300 persoas un ano normal e ata 800 un Xacobeo. Desde este punto obtemos a primeira panorámica de Santiago e a súa catedral.

Km 15,2. Monte do Gozo Retomamos o camiño, deixando ao carón o acceso á cafetería e os comedores, e baixamos ata un tramo de escaleiras. Acto seguido salvamos por unha ponte a autovía e as vías e progresamos de fronte pola prolongada rúa San Lázaro (Km 16,7), onde se atopan o Pazo de Congresos e Exposicións de Galicia e o albergue de peregrinos San Lázaro, que permite durmir máis dunha noite. Enlazamos coa rúa do Valiño (Km 17,7) e continuamos de fronte pola rúa dás Fontiñas e rúa dúas Concheiros, onde cruzamos a avenida de Lugo. Despois a rúa de San Pedro (Km 19), que finaliza no cruzamento con semáforos da rúa de Aller Ulloa. Polo lugar onde se atopaba a Porta do Camiño entramos no centro histórico pola rúa dás Casas Reais, que sobe ata a praza de Cervantes. A rúa dá Acibechería trasládanos á praza dá Inmaculada, onde se localiza o mosteiro de San Martín Pinario. Finalmente entramos baixo o Arco do Palacio por

un pasadizo, onde se reúnen a tocar os músicos rueiros, para acceder á Praza do Obradoiro, onde a aventura termina. Mentres nos quitamos a mochila imos descubrindo cada detalle da fachada occidental e encamiñámonos ao centro mesmo da praza. É difícil non emocionarse. Chegar a Santiago de Compostela como peregrino é unha experiencia inigualable e creo que por moitas viaxes que realizásemos ao redor do mundo poucos son comparables a leste.

Km 20. Santiago de Compostela

Que ver.Santiago de Compostela Desde o gran complexo en que se converteu o Monte do Gozo vese, por fin, Santiago de Compostela e as torres barrocas da súa catedral. Santiago, a meta de todas as rutas xacobeas, é unha gran cidade de 95.000 habitantes que compaxina espazos de modernidade co halo misterioso, relixioso, romántico e cosmopolita da praza do Obradoiro. O feliz camiñante descobre unha cidade de pedras escurecidas polo paso do tempo e a choiva persistente. Rúas vellas con cheiro a Ribeiro e a polbo se diseminan por todo o Casco Vello. A catedral representa o culmen do Camiño e nela descansa o apóstolo, que provoca que centenares de miles de persoas emprendan ano tras ano unha viaxe chea de fatigas e experiencias que se converterán en recordos para toda a vida. Monumentos non faltan en Santiago de Compostela. O precioso e excelso Pórtico da Gloria, obra románica levantada polo Mestre Mateo e completada en 1188. É un filigranero conxunto de tres arcos, co central dotado de parteluz, de variada iconografía rescatada da Apocalipse de San Juan. A fachada occidental da catedral, barroca e alzada entre 1738 e 1749 polo arquitecto Fernando de Casas e Novoa. A Porta Santa, con relevos do Mestre Mateo e que unicamente se abre durante os Anos Santos. O Hostal dos Reis Católicos, hoxe Parador de Turismo; o mosteiro benedictino de San Martín Pinario; o pazo de Raxoi, sede do Concello, etc.