Opera voor Dummies by Operadagen Rotterdam

kijken Leer Opera

n in 7 stappe

a r e p O

voor dummies

tterdam.nl

dagenro www.opera

Inhoud

Wat is opera stap 1: Barok − de opera 1600-1750 stap 2: Mozart − de opera 1750-1800 stap 3: Belcanto − de Italiaanse opera 1815-1840 stap 4: Verdi − de Italiaanse opera 1840-1890 stap 5: Wagner − de Duitse opera 1820-1890 stap 6: Verisme − Carmen en de Italiaanse opera 1890-1920 stap 7: R. Strauss − de Duitse opera 1890-1940 Nawoord Bezoek eens een operavoorstelling Centrale Discotheek Rotterdam Colofon

Wat is opera? Een volledig gezongen en door een orkest begeleid toneelstuk. Mis. Dit is maar een halve waarheid, want in sommige opera’s wordt ook gesproken. In Carmen bijvoorbeeld. Altijd heel serieus. Niet waar. Want je hebt ook komische opera’s. Humor is dus niet het verschil tussen musical/ operette en opera. Wikipedia: Opera is een vorm van muziektheater (taalkundig het meervoud

3 4 6 8 10 12 14 16 18 19 20 20

van opus), waarbij een overwegend gezongen toneelstuk, in dichtmaten met orkestbegeleiding, wordt uitgebeeld. Een bepaald werk wordt bij algemene consensus tot de opera’s gerekend; indien niet dan is het een operette als het om min of meer klassiek klinkende muziek gaat, en anders een musical. in de tekst om Klik op de muziekvoorbeelden te horen!

stap 1 Travestierollen waren heel normaal.

barok de opera Als je niet wilt praten, zing dan! Intellectuelen in Italië wilden aan het eind van de 16e eeuw hun toneelstukken laten zingen. Net als de Griekse tragedies in de oudheid. Dichters en componisten zochten naar een geschikte muziekstijl. De stile recitativo werd ontwikkeld, een soort van sprekend zingen over lang aangehouden akkoorden. De eerste gezongen toneelstukken ontstonden rond 1600 in Florence. De verhalen waren gebaseerd op Griekse mythen. Een jongen in de 17e en de 18e eeuw met een mooie hoge stem moest uitkijken. Voor ‘ie het wist, werd hij naar de dokter gestuurd voor een castratie. In het geheim natuurlijk, want officieel was castratie voor het behoud van de jongensstem zelfs toen verboden. Een jonge castraat ging vervolgens jaren lang naar een interne zangersschool. Als hij goed was, kon hij als operazanger carrière maken en veel geld verdienen voor hem en zijn Tegenwoordig zijn er geen ouders. castraten meer. Hun partijen worden

In Rome, waar vrouwen op toneel verboden waren, was het publiek zelfs niet anders gewend.

nu gezongen door alten (de laagste vrouwenstem) of countertenoren (de hoogste mannenstem). Opera seria, tragedie op muziek met dramatisch plot Opera seria betekent ernstige opera. Dit genre werd ook wel ‘dramma per musica’, tragedie op muziek, genoemd. Opera seria ontwikkelde zich eind 17e eeuw uit diverse stijlelementen. Het onderwerp kwam vaak uit de GrieksRomeinse mythologie of geschiedenis. In de glorietijd van de castraten (16701750) was het dramatische plot van de opera seria niet zo van belang. Vaak ging alle aandacht uit naar de belangrijkste castraten en prima donna’s. De muziek kent dan ook geen dramatische ontwikkeling, de ene aria met recitatief (een stukje waar zingend gesproken wordt) volgt de andere op. Deze aria’s kunnen wel heel erg mooi zijn, zoals bijvoorbeeld die van Georg Friedrich Händel (1685-1759).

1600 – 1750

Castraten e i o o m n voor ee hoge stem

stap 2

Lodewijk XIV danste zelf ook. Hier is hij te zien als Apollo in het Ballet De La Nuit

Mozart de opera Natuurlijke eenvoud was het grootste ideaal In Nederland en Engeland werd in de 17e eeuw volop gehandeld. In andere Europese landen beseften de koningen dat ze mee moesten doen. Juist daarom werd ‘Verlicht denken’ steeds belangrijker. Omdat materiële bezittingen steeds belangrijker werden groeide de vraag naar geestelijke rijkdom. Natuurlijke eenvoud was het grote ideaal.

, t k o t s m Je ade t p o l k t r a je h l e e k e j n i

Ook de opera veranderde. Niet langer werd er toegegeven aan de grillen van de ijdele castraten, maar werd gekeken naar het drama dat de muziek moest verbeelden. Schone eenvoud moest de virtuositeit vervangen, zoals in de aria J’ai Perdu Mon Eurydice.

niet langer alleen een begeleidende functie. Vanaf nu vertaalt de muziek wat op het toneel gebeurt en geeft soms ‘commentaar’. Luister zelf In de aria Non Più Andrai bijvoorbeeld plaagt Figaro een jongen die spoedig in militaire dienst moet. Het orkest speelt marsmuziek om zijn woorden kracht bij te zetten. Aan het eind van Don Giovanni wordt de hoofdpersoon naar de hel gesleept door de geest van een man die hij ooit gedood heeft. De muziek kondigt de komst van de geest aan met angstaanjagende akkoorden, het hart klopt je in de keel.

Mozart De nieuwe kijk op de wereld zie je ook terug in de verhalen van Le Nozze Di Figaro en Don Giovanni van Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791). In dit verhaal worden rijke en arme mensen gelijk behandeld. Het orkest heeft

1750 – 1800

stap 3

BELCANTO - de italiaanse opera Na de onrustige tijd van de Franse Revolutie in 1789 wilden koning en adel zoveel mogelijk hun oude leven weer oppakken. De castraten en vooral de virtuoze zangkunst, zo kenmerkend voor de opera van toen, kwamen weer helemaal terug. De populairste componist was Gioacchino Rossini (17921868), die tegenwoordig vooral bekend is door een paar komische opera’s. De opera doet denken aan een klucht, vol verkleedpartijen, bedrog en hilarische situaties. De muziek is ritmisch vitaal en heel levenslustig. Typisch eigen aan de komische opera is de buffo-bas, een zanger die gespecialiseerd moet zijn in het snel afratelen van allerlei woordjes, zoals te horen is in het bekende Largo al factotum uit Il Barbiere Di Siviglia. Gekrijs van een haan die gekeeld wordt Componist Rossini was dol op het geluid van de castraat. Helaas voor hem werd zijn stem langzaam vervangen door de tenor die een nieuw machogeluid ontdekt had, de met borststem

gezongen hoge C. Rossini vergeleek het geluid met het gekrijs van een haan die gekeeld wordt. In de loop van de 19e eeuw wordt dit macho-geluid steeds meer gebruikt. Rossini vond het jammer en verzuchtte vaak: ‘Helaas voor ons, wij hebben ons belcanto verloren!’. Gek genoeg denken de meeste mensen bij belcanto tegenwoordig niet meer met het tijdperk van de castraten, maar met de periode die daarop volgde: de romantiek van Gaetano Donizetti (17971848) en Vincenzo Bellini (1801-1835) De Italiaanse romantische opera is heel melodramatisch. De liefde tussen de hoofdpersonen brandt vurig, maar helaas kan het verlangen vaak niet vervuld worden. Gemene rivalen zitten in de weg. Verteerd door jaloezie of belust op macht zorgen zij voor moeilijkheden op het liefdesvlak en meestal… een fatale afloop. Moord of zelfmoord maken dan een einde aan het leven van één van de geliefden, waarna de ander eenzaam achterblijft of eveneens sterft.

Fanny TacchinardiPersiani, de allereerste Lucia di Lammermoor

Moord of ? d r o o m f l ze Luister zelf De muziek van Donizetti en Bellini is dramatisch, maar elegant. De aria’s worden gekenmerkt door prachtige

melodieën die eenvoudig worden begeleid door het orkest. Een mooi voorbeeld is de Waanzinsaria uit Donizetti’s Lucia Di Lammermoor.

1815 – 1840 9

stap 4

verdi - de italiaanse opera Tijdens het grootste gedeelte van de 19e eeuw was Italië nog niet zoals we het nu kennen. Sommige van de Italiaanse gebieden waren in het bezit van Oostenrijk. Steeds meer Italianen wilden van die buitenlandse overheersing af. Ze gingen de straat op en riepen om een onafhankelijk Verenigd Italië. Vanaf 1859 schreeuwden de nationalisten ‘Viva Verdi!’. Dit was niet alleen bedoeld voor de grote componist. ‘Verdi’ was namelijk een afkorting voor ‘Vittorio Emanuele Re D’Italia’ ofwel Victor Emanuel Koning van Italië. In 1861 werd deze man inderdaad de regent van het Verenigde Koninkrijk Italië. Viva Verdi De werken van Giuseppe Verdi (1813-1901) hebben alles te maken met het Italiaanse nationalisme. De hoofdpersonen in zijn opera’s zitten vaak in een strijd tussen vriendschap, liefde, eer én vaderland. In het beroemde Slavenkoor uit Nabucco zingen de in Egypte gevangen joden over hun heimwee naar Israël. Het koor groeide

uit tot soort volkslied van de Italiaanse nationalisten. Nabucco is één van Verdi’s vroege opera’s. De invloed van Rossini, Bellini en Donizetti is nog duidelijk te horen. Vanaf 1850 sloeg de componist een nieuwe weg in, het vertellen van het verhaal werd het belangrijkst. Verdi vond de hoofdpersonen in zijn opera’s belangrijk en hij wilde hun karaktereigenschappen zo goed mogelijk in muziek weergeven. Zangers moesten zich meer verdiepen in het personage dat ze uitbeeldden. Ze moesten leren met hun stem te acteren.

, l a a h r e v t e h l e t r e V m e t s e j t e acteer m

Luister zelf In de opera ‘Rigoletto’ leren we het dubbelzijdige karakter van de hoofdpersoon kennen. Verdi was erdoor gefascineerd. Rigoletto is een wraakzuchtige en verbitterde nar, die de Hertog, zijn baas en playboy, eigenlijk verafschuwt. Later zien we de andere kant van zijn persoonlijkheid, als liefhebbende en zorgzame vader die zijn dochter zo graag wil beschermen tegen

de kwaadaardige buitenwereld. Maar zijn dochter wordt ontvoerd. Als Rigoletto erachter komt dat ze haar naar de (slaap) kamer van de Hertog gebracht hebben, wordt hij woedend. Al snel slaat zijn houding om in wanhoop en uiteindelijk

smeekt hij zijn dochter aan hem terug te geven. In de aria Cortigiani, Vil Razza Dannata moet de zanger alle emoties van woede, wanhoop, angst en verdriet kunnen weergeven.

1840 – 1890

stap 5

Wagner: Der Ring Des Nibelungen, kostuumontwerp voor Siegfried

wagner de duitse opera Ook in Duitsland werd de opera steeds bekender, maar natuurlijk wel in een typisch Duitse vorm. Vol bovenaardse krachten, mystiek en natuur. Carl Maria von Weber (1786-1826) was een bekende Duitse opera componist. Zijn hoofdpersonen stonden altijd voor het Goede en het Kwade. Het orkest beeldde dan het onderbewustzijn uit. Het orkest is in Webers opera’s dus heel belangrijk. Zoals in de Wolfschluchtscène uit Der Freischütz. In deze scène smeedt de duivelaanbidder Caspar vlak na middernacht zeven toverkogels in een donkere kloof. Het orkest zorgt voor de hooggespannen en griezelige sfeer door onder andere een uitbrekende storm en op hol geslagen paarden uit te beelden.

t h c a r b t o l d o o n t e H ze samen

De componist Richard Wagner (18131883) vond de specifiek Duitse eigenschappen van Webers opera’s en vooral de behandeling van het orkest prachtig. Volgens hem was het orkest in Italiaanse opera’s pure begeleiding, ondergeschikt aan de zang. Hij wilde dit helemaal anders doen.

In Wagner’s Tristan Und Isolde moet Tristan de vraag beantwoorden waarom hij koning Mark verraden heeft door overspel te plegen met diens vrouw Isolde. Tristan kan de reden niet vertellen maar het orkest speelt ondertussen een stuk dat klinkt als een liefdesdrank. Tristan en Isolde hebben door het noodlot beiden van dit tovermiddel gedronken en zijn sindsdien onlosmakelijk met elkaar verbonden. Luister zelf Wagner was een man van hoge idealen en grote ambities. Hij schreef zijn eigen libretto’s, meestal gebaseerd op de Germaanse mythologie. Met Tristan Und Isolde gaf de componist voor het eerst vorm aan wat hij Musikdrama noemde, alle elementen van opera moesten samensmelten om tot een ‘totaalkunstwerk’ te komen; geen van de elementen mocht overheersen. Het groots opgezette epos van Der Ring Des Nibelungen was één van zijn bekende stukken, vier opera’s van ieder zo’n drie à vier uur, opgevoerd op verschillende dagen.

1820 – 1890

stap 6

VERISME - de italiaanse opera Zandonai: Francesca Da Rimini, aanplakbiljet

In de 19e eeuw was het publiek gewend aan de duidelijke verdeling tussen Goed en Slecht. Helden en heldinnen waren prachtig en slechteriken niets waard. Ze schrokken dan ook behoorlijk toen er in 1875 een operaheldin kwam die de vrije liefde bezong, in lompen liep en met haar heupen wiegde, de zigeunerin Carmen. Deze opera van de Franse componist Georges Bizet (1838-75) was vernieuwend, omdat de scheiding tussen goed en slecht vaag was en de personages van lage komaf realistisch werden afgebeeld. Carmen wordt ook wel een voorloper genoemd van het verisme.

geliefden scheiden. Opvallend is wel dat de liefde een stuk sensueler is dan eerst. Luister zelf Giacomo Puccini (1858-1924) is de meest succesvolle componist uit deze periode. Opera’s als La Bohème en Tosca zijn nog steeds enorm populair. Puccini is een theaterman in hart en nieren, die perfect aanvoelt hoe hij het publiek kan treffen. Zijn wapen is hartverscheurend drama gecombineerd met prachtige melodieën. Puccini-aria’s zijn bekend door reclame, film en zelfs voetbal.

‘Vero’ betekent ‘waar’ in het Italiaans en het verisme gaat over de liefde voor het realisme in de Italiaanse opera van circa 1890 tot 1920. De veristen wilden een wereld laten zien die herkenbaar was, mensen moesten zich met de operapersonages kunnen identificeren. Het drama werd er niet minder om. Veristische opera’s lopen meestal slecht af, de dood zal de hartstochtelijke

1890 – 1920

stap 7

r. strauss de duitse opera In de tijd van de Engelse koningin Victoria was de maatschappij behoorlijk hypocriet. ‘s Nachts ging de brave burgerman naar de bordelen, overdag reageerde hij geschokt op een blote enkel. Iedereen deed mee, maar zodra er iets in de openbaarheid kwam viel het hele land erover heen. Ook de succesvolle toneelschrijver Oscar Wilde heeft dit gemerkt. Hij ging een proces aan tegen een edelman, die hem van homoseksualiteit beschuldigd had. Wilde verloor het proces en ging de gevangenis in. De schrijver was zijn carrière kwijt en zijn geld. Na Wildes dood in 1900 werd zijn afgewezen toneelstuk Salome eindelijk opgevoerd. Opgekropte gevoelens van seksualiteit en geweld baanden zich via literatuur, kunst en muziek een weg naar de openbaarheid. Alsof een vulkaan die jarenlang gerommeld had, tot een uitbarsting kwam. Luister zelf In 1905 liet het publiek zich graag shockeren door de operaversie van Salome, gecomponeerd door Richard

Strauss (1864-1949). Koning Herodes belooft zijn stiefdochter Salome dat ze alles kan hebben wat ze maar wil, als ze voor hem danst. Salome doet het en vraagt vervolgens het hoofd van Johannes de Doper op een zilveren schaal. Gevoelens van wreedheid en woede, maar ook passie en tederheid komen voorbij. In de muziek heftige klanken van een overdonderend orkest naast prachtige melodieën. Het is duidelijk: Salome’s ‘liefde’ voor de dode Johannes is waanzinnig. Na de opera Elektra zette Richard Strauss het bloedige geweld opzij. In de Overhandiging Van De Zilveren Roos uit Der Rosenkavalier zijn prachtige melodieën te horen zonder bijklank, de muziek beschrijft het onschuldige geluk van twee jonge mensen die op slag verliefd op elkaar zijn geworden.

e t p o r k e Opg s n e l e o v e g

Critici noemde Strauss’ terugkeer naar welluidendheid laf, de vulkaan was tot rust gekomen. Het publiek was hem echter dankbaar.

1890 – 1940

Nawoord Na de tweede wereldoorlog is er een groot verschil tussen kunst voor de hoge elite en vermaak voor de massa. Opera wordt bij de kunst getrokken. Componisten die hun werk een opera noemen hebben grote ambities en worden vaak maar door een kleine groep

beluisterd en begrepen. Het gevolg hiervan is dat de meeste 20ste-eeuwse opera’s alleen bekend zijn bij een kleine groep mensen. Er komen dus maar weinig opera’s bij. Wat we uiteindelijk als 20ste-eeuwse opera gaan beschouwen zal de tijd ons leren.

Bezoek eens een operavoorstelling

Operadagen Rotterdam Jaarlijks vindt het muziektheaterfestival Operadagen Rotterdam plaats in Rotterdam. Het festival vormt de feestelijke afsluiting van het operaseizoen en presenteert een veelzijdig programma met bijzondere internationale producties, gevestigd en aanstormend talent, opera voor jongeren, opera bij u thuis en op de werkplek en opera op locatie. Kijk voor meer informatie op www.operadagenrotterdam.nl

Centrale Discotheek Rotterdam

Bij de Centrale Discotheek Rotterdam (CDR) vind je Europa’s grootste muziekcollectie! Kijk voor meer informatie op www.muziekweb.nl of kom langs bij de Centrale Discotheek Rotterdam, gevestigd in de Centrale Bibliotheek Rotterdam aan de Hoogstraat 110. Het grootste deel van de muziekcollectie is ook beschikbaar voor muziekliefhebbers van buiten Rotterdam door de cd’s aan te vragen via www. muziekweb.nl en deze laten versturen naar je eigen bibliotheek. Voor deze service kun je je gratis aanmelden bij de bibliotheek in je woonplaats.

Colofon

Oorspronkelijke uitgave: ‘Opera’ Centrale Discotheek Rotterdam Oorspronkelijk ontwerp: Viadea, Mariska Oprel Tekst en research: Corien Pull Herziene uitgave: ‘Opera voor dummies’ in 2011 Herziene tekst: Kim van Zweeden Herziene grafisch ontwerp: Marieke de Roo

Fotografie: Foto cover: Henk Hollemans Foto nawoord: Adam Sebire Met dank aan Centrale Discotheek Rotterdam. Bij de keuze van het illustratiemateriaal is zoveel mogelijk getracht de daarop rustende auteursrechten te honoreren. Zij die menen bepaalde auteursrechtelijke aanspraken te kunnen maken, wordt verzocht in contact te treden met de uitgever. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.